Los resguardos indígenas en Colombia - Contraloría General de la ...
Los resguardos indígenas en Colombia - Contraloría General de la ...
Los resguardos indígenas en Colombia - Contraloría General de la ...
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
Foto: Tomada <strong>de</strong> www.id<strong>en</strong>tidadguainia.blogspot.com/ Carlos Pu<strong>en</strong>tes M., CAGIPUME.<br />
Informe <strong>de</strong> Especial Seguimi<strong>en</strong>to<br />
<strong>Los</strong> pueblos <strong>indíg<strong>en</strong>as</strong> <strong>de</strong> <strong>Colombia</strong><br />
y los recursos estatales asignados<br />
Informe No. 1<br />
Noviembre 13 <strong>de</strong> 2012
REPÚBLICA DE COLOMBIA<br />
<strong>Contraloría</strong> G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> República<br />
Sandra Morelli Rico<br />
Contralora G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> República<br />
Carlos Felipe Córdoba Larrarte<br />
Vicecontralor G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> República<br />
Ligia Hel<strong>en</strong>a Borrero Restrepo<br />
Contralora Delegada sector Gestión Pública e Instituciones Financieras<br />
Mario So<strong>la</strong>no Cal<strong>de</strong>rón<br />
Contralor Delegado sector Social<br />
Rafael Enrique Romero Cruz<br />
Contralor Delegado Sector Def<strong>en</strong>sa<br />
María Patricia Van Strahl<strong>en</strong> Ribón<br />
Directora DES sector Gestión Pública e Instituciones Financieras<br />
Dirección g<strong>en</strong>eral<br />
G<strong>la</strong>dys Becerra<br />
Asesora Despacho Contralora<br />
Juan Manuel Mén<strong>de</strong>z M.<br />
Asesor Despacho Vicecontralor<br />
Germán Pardo Rojas<br />
Asesor CD Gestión Pública<br />
Equipo <strong>de</strong> trabajo<br />
Yilber Amado Gutiérrez<br />
Gloria Cecilia González Vivas<br />
Luis Carlos Pichón<br />
Diseño y diagramación<br />
Andrea Artunduaga Acosta
Cont<strong>en</strong>ido<br />
Pres<strong>en</strong>tación 5<br />
Marco conceptual 7<br />
Marco normativo g<strong>en</strong>eral 9<br />
Constitución Política <strong>de</strong> <strong>Colombia</strong> <strong>de</strong> 1991<br />
Ley 21 <strong>de</strong> 1991<br />
Ley 160 <strong>de</strong> 1994<br />
Decreto 2164 <strong>de</strong> 1995<br />
Reseña g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> los pueblos <strong>indíg<strong>en</strong>as</strong> <strong>de</strong> <strong>Colombia</strong> 13<br />
<strong>Los</strong> reguardos <strong>indíg<strong>en</strong>as</strong> <strong>en</strong> <strong>Colombia</strong> 19<br />
El Sistema G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Participaciones y los <strong>resguardos</strong> 21<br />
Marco Normativo<br />
Composición SGP y Entida<strong>de</strong>s que intervi<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> asignación<br />
Estadísticas g<strong>en</strong>erales <strong>resguardos</strong> <strong>indíg<strong>en</strong>as</strong><br />
Pob<strong>la</strong>ción y No. De Resguardos por Departam<strong>en</strong>to<br />
Número <strong>de</strong> Resguardos a cargo <strong>de</strong> cada Municipio<br />
Asignaciones SGP Resguardos Indíg<strong>en</strong>as – agrupado<br />
por <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to<br />
Asignación especial SGP - por resguardo<br />
<strong>Contraloría</strong> G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> República :: Despacho Vicecontralor
Pres<strong>en</strong>tación<br />
La pob<strong>la</strong>ción indíg<strong>en</strong>a <strong>de</strong> <strong>Colombia</strong> pres<strong>en</strong>ta <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> perspectiva cultural amplias difer<strong>en</strong>cias<br />
y se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> varios ámbitos geográficos. La variedad que se pres<strong>en</strong>ta existe <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> época<br />
colonial y republicana, que con el paso <strong>de</strong> los años han sufrido procesos <strong>de</strong> aculturación,<br />
que han modificado algunas <strong>de</strong> sus costumbres ancestrales; sin embargo, los grupos étnicos<br />
int<strong>en</strong>tan preservar su cultura <strong>en</strong> medio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones con <strong>la</strong> sociedad contemporánea, que<br />
<strong>en</strong> ocasiones choca, bi<strong>en</strong> sea por el aspecto cultural y el manejo <strong>de</strong> costumbres, o bi<strong>en</strong> por el<br />
<strong>de</strong>sarrollo económico que <strong>en</strong> ocasiones conlleva a conflictivos procesos <strong>de</strong> conciliación con los<br />
pueblos afectados.<br />
Durante los años set<strong>en</strong>ta y con base <strong>en</strong> <strong>la</strong> ley 135 <strong>de</strong> 1961 (ley <strong>de</strong> Reforma Agraria), se inició el<br />
reconocimi<strong>en</strong>to legal <strong>de</strong> tierras a grupos <strong>indíg<strong>en</strong>as</strong>, cada día más activos <strong>en</strong> sus rec<strong>la</strong>mos.<br />
Des<strong>de</strong> 1980 hasta hoy se pue<strong>de</strong> observar una consolidación progresiva, d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>la</strong> política<br />
estatal indig<strong>en</strong>ista, basada <strong>en</strong> una i<strong>de</strong>ología <strong>de</strong> aceptación <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos especiales para los<br />
pueblos <strong>indíg<strong>en</strong>as</strong>, <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> dotación <strong>de</strong> tierras, educación, programas <strong>de</strong><br />
at<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> salud, proyectos agropecuarios, <strong>en</strong>tre otros.<br />
En el P<strong>la</strong>n Nacional <strong>de</strong> Desarrollo 2010–2014 “Prosperidad para todos”, se contemp<strong>la</strong> <strong>la</strong>s acciones<br />
<strong>de</strong> política pública ori<strong>en</strong>tadas a g<strong>en</strong>erar <strong>la</strong>s condiciones para <strong>la</strong> igualdad <strong>de</strong> oportunida<strong>de</strong>s<br />
y el <strong>de</strong>sarrollo social integral, consi<strong>de</strong>rando <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias pob<strong>la</strong>cionales, regionales y características<br />
específicas <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción indíg<strong>en</strong>a, <strong>de</strong> tal manera que se garantice <strong>la</strong> superviv<strong>en</strong>cia,<br />
cultura y <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción oportuna, efici<strong>en</strong>te y pertin<strong>en</strong>te.<br />
A iniciativa <strong>de</strong> <strong>la</strong> Contralora G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> República por <strong>la</strong> preocupación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s condiciones<br />
socio-culturales <strong>de</strong> <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s <strong>indíg<strong>en</strong>as</strong>, se empr<strong>en</strong>dió <strong>la</strong> evaluación y análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> política<br />
pública para at<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción indíg<strong>en</strong>a que se establece <strong>en</strong> <strong>resguardos</strong> <strong>indíg<strong>en</strong>as</strong>.<br />
Por lo anterior, <strong>la</strong> contraloría Delegada para <strong>la</strong> Gestión Pública e Instituciones financieras,<br />
coordinará una serie <strong>de</strong> informes <strong>en</strong> tiempo real, con el propósito <strong>de</strong> pres<strong>en</strong>tar a <strong>la</strong> comunidad<br />
los resultados obt<strong>en</strong>idos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s evaluaciones y seguimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> esta política.<br />
Este primer informe conti<strong>en</strong>e una reseña g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong>s normas, el <strong>en</strong>torno social y cultural <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción indíg<strong>en</strong>a; así como los recursos asignados a ellos <strong>en</strong> el período 2008 a 2011.<br />
<strong>Contraloría</strong> G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> República :: Despacho Vicecontralor
Informe <strong>de</strong> Seguimi<strong>en</strong>to <strong>Los</strong> pueblos <strong>indíg<strong>en</strong>as</strong> <strong>de</strong> <strong>Colombia</strong> y los recursos asignados
Marco conceptual<br />
El Decreto 2164 <strong>de</strong> 1995 por el cual se reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>ta parcialm<strong>en</strong>te el Capítulo XIV <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley 160<br />
<strong>de</strong> 1994 <strong>en</strong> lo re<strong>la</strong>cionado con <strong>la</strong> dotación y titu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> tierras a <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s <strong>indíg<strong>en</strong>as</strong><br />
pres<strong>en</strong>ta <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes términos y <strong>de</strong>finiciones para efectos <strong>de</strong> <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l Decreto:<br />
Resguardos Indíg<strong>en</strong>as: <strong>Los</strong> <strong>resguardos</strong> son una institución legal y sociopolítica <strong>de</strong> carácter<br />
especial, conformada por una o más comunida<strong>de</strong>s <strong>indíg<strong>en</strong>as</strong>, que con un título <strong>de</strong> propiedad<br />
colectiva que goza <strong>de</strong> <strong>la</strong>s garantías <strong>de</strong> <strong>la</strong> propiedad privada, pose<strong>en</strong> su territorio y se rig<strong>en</strong> para<br />
el manejo <strong>de</strong> éste y su vida interna por una organización autónoma amparada por el fuero<br />
indíg<strong>en</strong>a y su sistema normativo propio.<br />
Manejo y administración <strong>de</strong> los <strong>resguardos</strong>: Las áreas que se constituyan con el carácter <strong>de</strong><br />
resguardo indíg<strong>en</strong>a serán manejadas y administradas por los respectivos cabildos o autorida<strong>de</strong>s<br />
tradicionales <strong>de</strong> <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s, <strong>de</strong> acuerdo con sus usos y costumbres, <strong>la</strong> legis<strong>la</strong>ción especial<br />
referida a <strong>la</strong> materia y a <strong>la</strong>s normas que sobre este particu<strong>la</strong>r se adopt<strong>en</strong> por aquel<strong>la</strong>s.<br />
Cabildo Indíg<strong>en</strong>a: Es una <strong>en</strong>tidad pública especial, cuyos integrantes son miembros <strong>de</strong> una<br />
comunidad indíg<strong>en</strong>a, elegidos y reconocidos por ésta, con una organización socio política tradicional,<br />
cuya función es repres<strong>en</strong>tar legalm<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> comunidad, ejercer <strong>la</strong> autoridad y realizar<br />
<strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s que le atribuy<strong>en</strong> <strong>la</strong>s leyes, sus usos, costumbres y el reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to interno <strong>de</strong><br />
cada comunidad.<br />
Territorios Indíg<strong>en</strong>as: Son <strong>la</strong>s áreas poseídas <strong>en</strong> forma regu<strong>la</strong>r y perman<strong>en</strong>te por una comunidad,<br />
parcialidad o grupo <strong>indíg<strong>en</strong>as</strong> y aquel<strong>la</strong>s que, aunque no se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tr<strong>en</strong> poseídas <strong>en</strong> esa<br />
forma, constituy<strong>en</strong> el ámbito tradicional <strong>de</strong> sus activida<strong>de</strong>s sociales, económicas y culturales.<br />
Comunidad o Parcialidad Indíg<strong>en</strong>a: Es el grupo o conjunto <strong>de</strong> familias <strong>de</strong> asc<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia amerindia,<br />
que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> conci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> id<strong>en</strong>tidad y compart<strong>en</strong> valores, rasgos, usos o costumbres <strong>de</strong> su<br />
cultura, así como formas <strong>de</strong> gobierno, gestión, control social o sistemas normativos propios que<br />
<strong>la</strong> distingu<strong>en</strong> <strong>de</strong> otras comunida<strong>de</strong>s, t<strong>en</strong>gan o no títulos <strong>de</strong> propiedad, o que no puedan acreditarlos<br />
legalm<strong>en</strong>te, o que sus <strong>resguardos</strong> fueron disueltos, divididos o <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rados vacantes.<br />
Reserva Indíg<strong>en</strong>a: Es un globo <strong>de</strong> terr<strong>en</strong>o baldío ocupado por una o varias comunida<strong>de</strong>s <strong>indíg<strong>en</strong>as</strong><br />
que fue <strong>de</strong>limitado y legalm<strong>en</strong>te asignado por el Incora a aquel<strong>la</strong>s para que ejerzan <strong>en</strong><br />
él los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> uso y usufructo con exclusión <strong>de</strong> terceros. Las reservas <strong>indíg<strong>en</strong>as</strong> constituy<strong>en</strong><br />
tierras comunales <strong>de</strong> grupos étnicos, para los fines previstos <strong>en</strong> el artículo 63 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Constitución<br />
Política y <strong>la</strong> Ley 21 <strong>de</strong> 1991.<br />
Autoridad Tradicional: Las autorida<strong>de</strong>s tradicionales son los miembros <strong>de</strong> una comunidad<br />
indíg<strong>en</strong>a que ejerc<strong>en</strong>, d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura propia <strong>de</strong> <strong>la</strong> respectiva cultura, un po<strong>de</strong>r <strong>de</strong> organización,<br />
gobierno, gestión o control social.<br />
UPC-S: La Unidad <strong>de</strong> pago por capitación (UPC) es el valor anual que se reconoce por cada<br />
uno <strong>de</strong> los afiliados al sistema g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> seguridad social <strong>en</strong> salud (SGSSS) para cubrir <strong>la</strong>s<br />
prestaciones <strong>de</strong>l P<strong>la</strong>n Obligatorio <strong>de</strong> Salud (POS), <strong>en</strong> los regím<strong>en</strong>es contributivo y subsidiado.<br />
La UPC-Subsidiada, UPC-S, es el valor reconocido para cubrir el POS subsidiado y también es<br />
referida como UPC pl<strong>en</strong>a o subsidio pl<strong>en</strong>o. Ese valor es <strong>de</strong>finido actualm<strong>en</strong>te por <strong>la</strong> Comisión<br />
<strong>de</strong> Regu<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> Salud-CRES<br />
<strong>Contraloría</strong> G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> República :: Despacho Vicecontralor
Informe <strong>de</strong> Seguimi<strong>en</strong>to <strong>Los</strong> pueblos <strong>indíg<strong>en</strong>as</strong> <strong>de</strong> <strong>Colombia</strong> y los recursos asignados
Marco normativo g<strong>en</strong>eral<br />
Existe una amplia legis<strong>la</strong>ción, que busca el reconocimi<strong>en</strong>to y respeto <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> los<br />
pueblos <strong>indíg<strong>en</strong>as</strong> <strong>en</strong> <strong>Colombia</strong>, garantizando <strong>la</strong> territorialidad, autonomía, gobernabilidad y<br />
participación <strong>de</strong> los mismos.<br />
La consolidación <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> los pueblos <strong>indíg<strong>en</strong>as</strong> se refiere al reconocimi<strong>en</strong>to constitucional<br />
<strong>de</strong> los mismos y <strong>de</strong> sus características especiales reflejadas <strong>en</strong> <strong>la</strong> Constitución Política<br />
<strong>de</strong> <strong>Colombia</strong> <strong>en</strong> 1991.<br />
Constitución Política <strong>de</strong> <strong>Colombia</strong> <strong>de</strong> 1991<br />
En los sigui<strong>en</strong>tes términos:<br />
Artículo 1: <strong>Colombia</strong> es un Estado social <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho, organizado <strong>en</strong> forma <strong>de</strong> República unitaria,<br />
<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralizada, con autonomía <strong>de</strong> sus <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s territoriales, <strong>de</strong>mocrática, participativa y pluralista,<br />
fundada <strong>en</strong> el respeto <strong>de</strong> <strong>la</strong> dignidad humana, <strong>en</strong> el trabajo y <strong>la</strong> solidaridad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas<br />
que <strong>la</strong> integran y <strong>en</strong> <strong>la</strong> preval<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l interés g<strong>en</strong>eral.<br />
Artículo 7: El Estado reconoce y protege <strong>la</strong> diversidad étnica y cultural <strong>de</strong> <strong>la</strong> Nación colombiana.<br />
Artículo 10: El castel<strong>la</strong>no es el idioma oficial <strong>de</strong> <strong>Colombia</strong>. Las l<strong>en</strong>guas y dialectos <strong>de</strong> los grupos<br />
étnicos son también oficiales <strong>en</strong> sus territorios. La <strong>en</strong>señanza que se imparta <strong>en</strong> <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s<br />
con tradiciones lingüísticas propias será bilingüe.<br />
Artículo 63: <strong>Los</strong> bi<strong>en</strong>es <strong>de</strong> uso público, los parques naturales, <strong>la</strong>s tierras comunales <strong>de</strong> grupos<br />
étnicos, <strong>la</strong>s tierras <strong>de</strong> resguardo, el patrimonio arqueológico <strong>de</strong> <strong>la</strong> Nación y los <strong>de</strong>más bi<strong>en</strong>es que<br />
<strong>de</strong>termine <strong>la</strong> ley, son inali<strong>en</strong>ables, imprescriptibles e inembargables.<br />
Artículo 68: Las integrantes <strong>de</strong> los grupos étnicos t<strong>en</strong>drán <strong>de</strong>recho a una formación querespete y<br />
<strong>de</strong>sarrolle su id<strong>en</strong>tidad cultural.<br />
Artículo 246: Las autorida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los pueblos <strong>indíg<strong>en</strong>as</strong> podrán ejercer funciones jurisdiccionales<br />
d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> su ámbito territorial, <strong>de</strong> conformidad con sus propias normas y procedimi<strong>en</strong>tos, siempre<br />
que no sean contrarios a <strong>la</strong> Constitución y leyes <strong>de</strong> <strong>la</strong> República. La ley establecerá <strong>la</strong>s formas <strong>de</strong><br />
coordinación <strong>de</strong> esta jurisdicción especial con el sistema judicial nacional.<br />
Artículo 286: Son <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s territoriales los <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos, los distritos, los municipios y los territorios<br />
<strong>indíg<strong>en</strong>as</strong>. La ley podrá darles el carácter <strong>de</strong> <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s territoriales a <strong>la</strong>s regiones y provincias<br />
que se constituyan <strong>en</strong> los términos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Constitución y <strong>de</strong> <strong>la</strong> ley.<br />
Artículo 329: La conformación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s territoriales <strong>indíg<strong>en</strong>as</strong> se hará con sujeción a lo<br />
dispuesto <strong>en</strong> <strong>la</strong> Ley Orgánica <strong>de</strong> Ord<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to Territorial, y su <strong>de</strong>limitación se hará por el Gobierno<br />
Nacional, con participación <strong>de</strong> los repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s <strong>indíg<strong>en</strong>as</strong>, previo<br />
concepto <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión <strong>de</strong> Ord<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to Territorial. <strong>Los</strong> <strong>resguardos</strong> son <strong>de</strong> propiedad colectiva y<br />
no <strong>en</strong>aj<strong>en</strong>able. La ley <strong>de</strong>finirá <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones y <strong>la</strong> coordinación <strong>de</strong> estas <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s con aquel<strong>la</strong>s <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s cuales form<strong>en</strong> parte.<br />
PARAGRAFO. En el caso <strong>de</strong> un territorio indíg<strong>en</strong>a que compr<strong>en</strong>da el territorio <strong>de</strong> dos o más <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos,<br />
su administración se hará por los consejos <strong>indíg<strong>en</strong>as</strong> <strong>en</strong> coordinación con los gobernadores<br />
<strong>de</strong> los respectivos <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos. En caso <strong>de</strong> que este territorio <strong>de</strong>cida constituirse como<br />
<strong>Contraloría</strong> G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> República :: Despacho Vicecontralor
10<br />
<strong>en</strong>tidad territorial, se hará con el cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los requisitos establecidos <strong>en</strong> el inciso primero<br />
<strong>de</strong> este artículo.<br />
Artículo 330: De conformidad con <strong>la</strong> Constitución y <strong>la</strong>s leyes, los territorios <strong>indíg<strong>en</strong>as</strong> estarán gobernados<br />
por consejos conformados y reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tados según los usos y costumbres <strong>de</strong> sus comunida<strong>de</strong>s (…)<br />
El avance constitucional consagrado <strong>en</strong> <strong>la</strong> Constitución <strong>de</strong> 1991 para los grupos étnicos <strong>de</strong>l<br />
país, ha permitido <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> un esc<strong>en</strong>ario <strong>de</strong> diálogo e incid<strong>en</strong>cia sobre <strong>la</strong>s políticas públicas<br />
lo que ha contribuido <strong>en</strong> el rep<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> una p<strong>la</strong>neación y gestión institucional.<br />
El <strong>de</strong>sarrollo y consolidación <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> los grupos <strong>indíg<strong>en</strong>as</strong> <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas<br />
públicas, se logró <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el marco constitucional que reconoció a los pueblos como b<strong>en</strong>eficiarios<br />
<strong>de</strong> los recursos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Nación <strong>en</strong>focados a preservar su cultura y costumbres <strong>en</strong> el territorio nacional,<br />
mediante a asignación <strong>de</strong> un porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong>l Sistema G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Participaciones –SGP.<br />
El Sistema G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Participaciones –SGP-, fue creado mediante Acto Legis<strong>la</strong>tivo 01 <strong>de</strong> 2001<br />
que modifica los artículos 356 y 357 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Constitución Política y correspon<strong>de</strong> a los recursos<br />
que <strong>la</strong> Nación transfiere, por mandato <strong>de</strong> los artículos 356 y 357 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Constitución Política<br />
(reformados por los Actos Legis<strong>la</strong>tivos 01 <strong>de</strong> 2001 y 04 <strong>de</strong> 2007), a <strong>la</strong>s <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s territoriales<br />
– <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos, distritos y municipios, para <strong>la</strong> financiación <strong>de</strong> los servicios a su cargo, <strong>en</strong> salud,<br />
educación, agua potable y saneami<strong>en</strong>to básico y los <strong>de</strong>finidos por <strong>la</strong>s Leyes 715 <strong>de</strong> 2001,<br />
1122 y 1176 <strong>de</strong> 2007.<br />
Artículo 356 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Constitución Política<br />
“Salvo lo dispuesto por <strong>la</strong> Constitución, <strong>la</strong> ley, a iniciativa <strong>de</strong>l Gobierno, fijará los servicios a cargo<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> Nación y <strong>de</strong> los Departam<strong>en</strong>tos, Distritos, y Municipios. Para efecto <strong>de</strong> at<strong>en</strong><strong>de</strong>r los servicios<br />
a cargo <strong>de</strong> éstos y a proveer los recursos para financiar a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te su prestación, se crea el<br />
Sistema G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Participaciones <strong>de</strong> los Departam<strong>en</strong>tos, Distritos y Municipios.<br />
<strong>Los</strong> Distritos t<strong>en</strong>drán <strong>la</strong>s mismas compet<strong>en</strong>cias que los municipios y <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos para efectos<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong>l Sistema G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Participaciones que establezca <strong>la</strong> ley.<br />
Para estos efectos, serán b<strong>en</strong>eficiarias <strong>la</strong>s <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s territoriales <strong>indíg<strong>en</strong>as</strong>, una vez constituidas.<br />
Así mismo, <strong>la</strong> ley establecerá como b<strong>en</strong>eficiarios a los <strong>resguardos</strong> <strong>indíg<strong>en</strong>as</strong>, siempre y cuando<br />
éstos no se hayan constituido <strong>en</strong> <strong>en</strong>tidad territorial indíg<strong>en</strong>a. (…).<br />
El Gobierno Nacional <strong>de</strong>finirá una estrategia <strong>de</strong> monitoreo, seguimi<strong>en</strong>to y control integral al gasto<br />
ejecutado por <strong>la</strong>s <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s territoriales con recursos <strong>de</strong>l Sistema G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Participaciones, para asegurar<br />
el cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l metas <strong>de</strong> cobertura y calidad. Esta estrategia <strong>de</strong>berá fortalecer los espacios<br />
para <strong>la</strong> participación ciudadana <strong>en</strong> el control social y <strong>en</strong> los procesos <strong>de</strong> r<strong>en</strong>dición <strong>de</strong> cu<strong>en</strong>tas. (…)”<br />
Ley 21 <strong>de</strong> 1991<br />
Por medio <strong>de</strong> <strong>la</strong> cual se aprueba el Conv<strong>en</strong>io número 169 sobre pueblos <strong>indíg<strong>en</strong>as</strong> y tribales<br />
<strong>en</strong> países in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes, adoptado por <strong>la</strong> 76a. reunión <strong>de</strong> <strong>la</strong> Confer<strong>en</strong>cia G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> O.I.T.,<br />
Ginebra 1989.<br />
Ley 160 <strong>de</strong> 1994<br />
Por <strong>la</strong> cual se crea el Sistema Nacional <strong>de</strong> Reforma Agraria y Desarrollo Rural Campesino, se<br />
establece un subsidio para <strong>la</strong> adquisición <strong>de</strong> tierras, se reforma el Instituto <strong>Colombia</strong>no <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
Reforma Agraria y se dictan otras disposiciones.<br />
Informe <strong>de</strong> Seguimi<strong>en</strong>to <strong>Los</strong> pueblos <strong>indíg<strong>en</strong>as</strong> <strong>de</strong> <strong>Colombia</strong> y los recursos asignados
El artículo 69 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley 160 <strong>de</strong> 1994, establece que:<br />
“(…) no podrán hacerse adjudicaciones <strong>de</strong> baldíos don<strong>de</strong> estén establecidas comunida<strong>de</strong>s <strong>indíg<strong>en</strong>as</strong><br />
o que constituyan su hábitat, sino únicam<strong>en</strong>te y con <strong>de</strong>stino a <strong>la</strong> constitución <strong>de</strong> <strong>resguardos</strong><br />
<strong>indíg<strong>en</strong>as</strong>”.<br />
ARTÍCULO 85. El Instituto estudiará <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> tierras, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s <strong>indíg<strong>en</strong>as</strong>,<br />
para el efecto <strong>de</strong> dotar<strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong>s superficies indisp<strong>en</strong>sables que facilit<strong>en</strong> su a<strong>de</strong>cuado as<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to<br />
y <strong>de</strong>sarrollo, y a<strong>de</strong>más llevará a cabo el estudio <strong>de</strong> los títulos que aquel<strong>la</strong>s pres<strong>en</strong>t<strong>en</strong> con el fin <strong>de</strong><br />
establecer <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia legal <strong>de</strong> los <strong>resguardos</strong>.<br />
Con tal objeto constituirá o ampliará <strong>resguardos</strong> <strong>de</strong> tierras y proce<strong>de</strong>rá al saneami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> aquellos<br />
que estuvier<strong>en</strong> ocupados por personas que no pert<strong>en</strong>ezcan a <strong>la</strong> respectiva parcialidad.<br />
Así mismo, reestructurará y ampliará los <strong>resguardos</strong> <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> colonial previa c<strong>la</strong>rificación sobre <strong>la</strong><br />
vig<strong>en</strong>cia legal <strong>de</strong> los respectivos títulos, con <strong>la</strong>s tierras poseídas por los miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong> parcialidad<br />
a título individual o colectivo, y los predios adquiridos o donados <strong>en</strong> favor <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad por el<br />
INCORA u otras <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s.<br />
De igual forma, esta ley, reconoce y garantiza <strong>la</strong> inali<strong>en</strong>abilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s reservas <strong>indíg<strong>en</strong>as</strong> <strong>en</strong><br />
los sigui<strong>en</strong>tes términos:<br />
PARÁGRAFO 5o. <strong>Los</strong> terr<strong>en</strong>os baldíos <strong>de</strong>terminados por el INCORA con el carácter <strong>de</strong> reservas <strong>indíg<strong>en</strong>as</strong>,<br />
constituy<strong>en</strong> tierras comunales <strong>de</strong> grupos étnicos para los fines previstos <strong>en</strong> el artículo 63<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> Constitución Política y <strong>la</strong> Ley 21 <strong>de</strong> 1991.<br />
Decreto 2164 <strong>de</strong> 1995<br />
Por el cual se reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>ta parcialm<strong>en</strong>te el Capítulo XIV <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley 160 <strong>de</strong> 1994 <strong>en</strong> lo re<strong>la</strong>cionado<br />
con <strong>la</strong> dotación y titu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> tierras a <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s <strong>indíg<strong>en</strong>as</strong> para <strong>la</strong> constitución, reestructuración,<br />
ampliación y saneami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los <strong>resguardos</strong> <strong>indíg<strong>en</strong>as</strong> <strong>en</strong> el territorio nacional<br />
<strong>Contraloría</strong> G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> República :: Despacho Vicecontralor<br />
11
12<br />
Informe <strong>de</strong> Seguimi<strong>en</strong>to <strong>Los</strong> pueblos <strong>indíg<strong>en</strong>as</strong> <strong>de</strong> <strong>Colombia</strong> y los recursos asignados
Reseña g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> los pueblos <strong>indíg<strong>en</strong>as</strong> <strong>de</strong> <strong>Colombia</strong><br />
Para caracterizar <strong>la</strong>s condiciones sociales y culturales <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción indíg<strong>en</strong>a <strong>de</strong> <strong>Colombia</strong>,<br />
se consultaron estudios realizados por el DNP , Dane, Cor<strong>de</strong>paz, Acción Social, algunos <strong>de</strong> ellos<br />
tuvieron el auspicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión Europea, así como estudios <strong>de</strong> <strong>la</strong> ONU, ONIC, <strong>en</strong>tre otros.<br />
La pob<strong>la</strong>ción indíg<strong>en</strong>a <strong>de</strong> <strong>Colombia</strong> está constituida por una variedad <strong>de</strong> etnias que evid<strong>en</strong>cian<br />
<strong>la</strong> diversidad cultural <strong>de</strong> los as<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>tos <strong>indíg<strong>en</strong>as</strong> <strong>de</strong>l país, <strong>de</strong> acuerdo con datos <strong>de</strong>l<br />
DANE que toma como refer<strong>en</strong>cia el c<strong>en</strong>so realizado <strong>en</strong> 2005, se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran 87 pueblos ancestrales<br />
<strong>en</strong> <strong>Colombia</strong>, aunque organizaciones que repres<strong>en</strong>tan a estas comunida<strong>de</strong>s, como <strong>la</strong> Organización<br />
Nacional Indíg<strong>en</strong>a <strong>de</strong> <strong>Colombia</strong> (ONIC) afirma que exist<strong>en</strong> al m<strong>en</strong>os 102 pueblos<br />
<strong>indíg<strong>en</strong>as</strong> <strong>en</strong> <strong>Colombia</strong>.<br />
Según el c<strong>en</strong>so <strong>de</strong> 2005 <strong>en</strong> <strong>Colombia</strong>, el total <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong>l país era <strong>de</strong> 41.468.384 <strong>de</strong> los<br />
cuales 1.392.623 se reconocieron como <strong>indíg<strong>en</strong>as</strong> 1 , es <strong>de</strong>cir, que este grupo pob<strong>la</strong>cional repres<strong>en</strong>taba<br />
el 3,36% <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción, como se observa <strong>en</strong> el sigui<strong>en</strong>te gráfico:<br />
Las etnias pres<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> el territorio nacional habitan <strong>en</strong> 28 <strong>de</strong> los 32 <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>l país,el<br />
60% <strong>de</strong> esta pob<strong>la</strong>ción está conc<strong>en</strong>trada <strong>en</strong> los <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> La Guajira, Cauca, Nariño<br />
y Córdoba. <strong>Los</strong> que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> mayor pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción indíg<strong>en</strong>a son Amazonas (43,4%),<br />
La Guajira (40%), Guainía (32%), Vichada (31%), Vaupés (29%), Cauca (19%) y Putumayo<br />
(12%) 2 ; <strong>la</strong>s Comunida<strong>de</strong>s con mayor número <strong>de</strong> habitantes son <strong>la</strong> Emberá, los Paeces, los<br />
Wayúu, los Nasa y los S<strong>en</strong>ú;<br />
1.. DANE, C<strong>en</strong>so G<strong>en</strong>eral 2005.<br />
2.. DANE, C<strong>en</strong>so Nacional <strong>de</strong> Pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> 2005.<br />
<strong>Contraloría</strong> G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> República :: Despacho Vicecontralor<br />
1
14<br />
De acuerdo con su ubicación los pueblos <strong>indíg<strong>en</strong>as</strong> <strong>de</strong> <strong>Colombia</strong> se agrupan así:<br />
Informe <strong>de</strong> Seguimi<strong>en</strong>to <strong>Los</strong> pueblos <strong>indíg<strong>en</strong>as</strong> <strong>de</strong> <strong>Colombia</strong> y los recursos asignados
<strong>Los</strong> <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos que a su interior ti<strong>en</strong><strong>en</strong> pob<strong>la</strong>ción indíg<strong>en</strong>a significativa <strong>en</strong> cantidad son<br />
Guainía, Vaupés, La Guajira, Amazonas, Vichada, Cauca, y Putumayo.<br />
<strong>Contraloría</strong> G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> República :: Despacho Vicecontralor<br />
1
1<br />
Entre el C<strong>en</strong>so <strong>de</strong> 1992 y el <strong>de</strong> 2005, el DANE id<strong>en</strong>tifica una consi<strong>de</strong>rable disminución <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
pob<strong>la</strong>ción indíg<strong>en</strong>a <strong>en</strong> área rural, pasando <strong>de</strong>l 93% al 79%, lo que evid<strong>en</strong>cia <strong>la</strong> modificación<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong>s t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> área <strong>de</strong> habitabilidad.<br />
De <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> área rural, se id<strong>en</strong>tificó <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te distribución:<br />
<strong>Los</strong> municipios con una mayor pob<strong>la</strong>ción Indíg<strong>en</strong>a son Uribia (106.366), San Andrés <strong>de</strong> Sotav<strong>en</strong>to<br />
(60.087), Manaure (46.580), Maicao (40.720), Sincelejo (34.262) y Riohacha (32.168). A<br />
continuación se pres<strong>en</strong>ta el listado <strong>de</strong> 15 municipios con mayor conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />
indíg<strong>en</strong>a:<br />
Informe <strong>de</strong> Seguimi<strong>en</strong>to <strong>Los</strong> pueblos <strong>indíg<strong>en</strong>as</strong> <strong>de</strong> <strong>Colombia</strong> y los recursos asignados
De igual forma, exist<strong>en</strong> municipios cuya pob<strong>la</strong>ción es mayoritariam<strong>en</strong>te indíg<strong>en</strong>a, este grupo<br />
pob<strong>la</strong>ción se ubica principalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> zonas rurales, estos son los municipios con una mayoría<br />
<strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción indíg<strong>en</strong>a:<br />
<strong>Contraloría</strong> G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> República :: Despacho Vicecontralor<br />
1
1<br />
Informe <strong>de</strong> Seguimi<strong>en</strong>to <strong>Los</strong> pueblos <strong>indíg<strong>en</strong>as</strong> <strong>de</strong> <strong>Colombia</strong> y los recursos asignados
<strong>Los</strong> <strong>resguardos</strong> <strong>indíg<strong>en</strong>as</strong> <strong>en</strong> <strong>Colombia</strong><br />
A mediados <strong>de</strong>l siglo XVI, Felipe II, creó los <strong>resguardos</strong>.Esta institución fue un cambio importante<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre españoles e <strong>indíg<strong>en</strong>as</strong>. Al m<strong>en</strong>os <strong>en</strong> el p<strong>la</strong>no legal significó un<br />
reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos políticos para los <strong>indíg<strong>en</strong>as</strong> como sujetos titu<strong>la</strong>res <strong>de</strong> tierra,<br />
propiciando a<strong>de</strong>más un espacio para mant<strong>en</strong>er sus tradiciones culturales.<br />
A mediados <strong>de</strong>l siglo XIX, el avance <strong>de</strong> <strong>la</strong>s reformas liberales modificó <strong>la</strong> t<strong>en</strong><strong>en</strong>cia <strong>de</strong> gran<strong>de</strong>s<br />
porciones <strong>de</strong> tierra y <strong>la</strong> liquidación continuada <strong>de</strong> comunida<strong>de</strong>s <strong>indíg<strong>en</strong>as</strong> que habían sobrevivido<br />
a <strong>la</strong>s etapas anteriores.<br />
Fr<strong>en</strong>te a esta situación, <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s <strong>indíg<strong>en</strong>as</strong> lograron que el naci<strong>en</strong>te Estado colombiano<br />
reconociera los <strong>de</strong>rechos que los <strong>resguardos</strong> t<strong>en</strong>ían con <strong>la</strong> promulgación <strong>de</strong> <strong>la</strong> ley 89 <strong>de</strong> 1890<br />
<strong>Los</strong> inicios <strong>de</strong>l siglo XX se caracterizarían por un complejo panorama <strong>de</strong> luchas <strong>indíg<strong>en</strong>as</strong>,<br />
principalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el área andina; por <strong>la</strong> reivindicación <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> posesión <strong>de</strong> tierra y<br />
<strong>la</strong>s conquistas adquiridas <strong>en</strong> <strong>la</strong> ley 89 <strong>de</strong> 1890 3 .<br />
La promulgación <strong>de</strong> <strong>la</strong> carta política <strong>de</strong> 1991 significó un cambio <strong>en</strong> <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s<br />
comunida<strong>de</strong>s <strong>indíg<strong>en</strong>as</strong>, el Estado y <strong>la</strong> sociedad colombiana. En el<strong>la</strong> se reconoce a <strong>la</strong> nación colombiana<br />
como multiétnica y pluricultural, otorgando <strong>de</strong>rechos políticos, económicos, sociales<br />
y culturales a <strong>la</strong>s diversas minorías étnicas que habitan el territorio nacional.<br />
En re<strong>la</strong>ción con los procesos <strong>de</strong> territorialidad, <strong>la</strong> carta ratificó el carácter legal <strong>de</strong> los <strong>resguardos</strong><br />
<strong>de</strong> amplia tradición histórica, otorgándoles atributos como: <strong>la</strong> naturaleza colectiva, no inali<strong>en</strong>able,<br />
imprescriptible e inembargable -Artículos 63, <strong>de</strong> <strong>la</strong> Constitución Política-. Con esta <strong>de</strong>cisión<br />
se s<strong>en</strong>taron <strong>la</strong>s bases para que los territorios tradicionalm<strong>en</strong>te ocupados por <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />
indíg<strong>en</strong>a tuvieran autonomía política, acor<strong>de</strong>s con <strong>la</strong>s leyes <strong>de</strong> <strong>la</strong> Constitución, permiti<strong>en</strong>do su<br />
<strong>de</strong>sarrollo económico y social bajo principios <strong>de</strong> <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralización territoriales.<br />
La <strong>de</strong>finición legal <strong>de</strong> los <strong>resguardos</strong> se establece <strong>en</strong> el Artículo 21 <strong>de</strong>l Decreto 2164 <strong>de</strong> 1995<br />
como:<br />
“...una institución legal y sociopolítica <strong>de</strong> carácter especial, conformada por una o más comunida<strong>de</strong>s<br />
<strong>indíg<strong>en</strong>as</strong>, que con un título <strong>de</strong> propiedad colectiva goza <strong>de</strong> <strong>la</strong>s garantías <strong>de</strong> <strong>la</strong> propiedad<br />
privada, pose<strong>en</strong> su territorio y se rig<strong>en</strong> para el manejo <strong>de</strong> éste y su vida interna por una<br />
organización autónoma amparada por el fuero indíg<strong>en</strong>a y sus sistema normativo propio”<br />
D<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> este marco también se <strong>de</strong>finió como características básicas <strong>de</strong> los <strong>resguardos</strong>: a) un<br />
territorio <strong>de</strong>limitado, b) un título <strong>de</strong> propiedad comunitaria registrado, c) una o varias comunida<strong>de</strong>s<br />
que se id<strong>en</strong>tifican a si mismas como <strong>indíg<strong>en</strong>as</strong>, d) una organización interna que se rige<br />
por sus propias regu<strong>la</strong>ciones internas.<br />
La ley fue c<strong>la</strong>ra <strong>en</strong> reconocer los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> propiedad que se <strong>de</strong>mandaban <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> Colonia. Esta<br />
situación significó que <strong>la</strong>s Cédu<strong>la</strong>s Reales, Donaciones y Merce<strong>de</strong>s t<strong>en</strong>drían toda vali<strong>de</strong>z legal <strong>de</strong><br />
rec<strong>la</strong>mo por parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s <strong>indíg<strong>en</strong>as</strong> <strong>en</strong> el proceso <strong>de</strong> creación <strong>de</strong> un resguardo. A su<br />
vez se reconocieron los <strong>de</strong>rechos que bajo <strong>la</strong> directriz <strong>de</strong>l INCORA se hubiera establecido.<br />
4.. La ley 89 <strong>de</strong> 1890 es consi<strong>de</strong>rada como una articu<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre el contexto conservador <strong>de</strong>l régim<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> reg<strong>en</strong>eración<br />
y su constitución <strong>de</strong> 1886 y, <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa indíg<strong>en</strong>a <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos aun preservados fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s presesiones <strong>de</strong> los españoles<br />
y criollos” . Mondragón, Héctor. “Reforma agraria y perspectivas <strong>de</strong>l campesinado”, VIII foro nacional: “Paz: <strong>de</strong>mocracia,<br />
justicia y <strong>de</strong>sarrollo”, Bogota, julio, 1996. Pág. 137. Tomado Arango y Sánchez. Op Cit. Pág154<br />
<strong>Contraloría</strong> G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> República :: Despacho Vicecontralor<br />
1
20<br />
Por lo tanto, <strong>en</strong> <strong>Colombia</strong> hoy exist<strong>en</strong> tanto Resguardos Antiguos (<strong>de</strong> orig<strong>en</strong> colonial y republicanos)<br />
como Resguardos Nuevos (creados por el INCORA y el INCODER), ambos válidos<br />
jurídicam<strong>en</strong>te.<br />
Para finales <strong>de</strong> 1993, según datos <strong>de</strong>l DANE, los <strong>resguardos</strong> titu<strong>la</strong>dos eran 313 y cubrían un<br />
área correspondi<strong>en</strong>te al 22.8% <strong>de</strong> <strong>la</strong> superficie <strong>de</strong>l territorio nacional 4 .<br />
Para 2005 existían 710 <strong>resguardos</strong> titu<strong>la</strong>dos ubicados <strong>en</strong> 27 <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos y <strong>en</strong> 228 municipios<br />
<strong>de</strong>l país, que ocupan una ext<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> aproximadam<strong>en</strong>te 34 millones <strong>de</strong> hectáreas, equival<strong>en</strong>te<br />
al 29,8% <strong>de</strong>l territorio nacional. Estas cifras evid<strong>en</strong>cian un increm<strong>en</strong>to significativo <strong>de</strong>l<br />
127% <strong>en</strong> el número <strong>de</strong> <strong>resguardos</strong> y <strong>de</strong>l 7% <strong>en</strong> el territorio por ellos ocupados.<br />
Actualm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> titu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>resguardos</strong> es responsabilidad <strong>de</strong>l INCODER(Con <strong>la</strong> <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ratoria<br />
<strong>de</strong> inexiquibilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley 1152 <strong>de</strong> 2007 esta función fue retomada nuevam<strong>en</strong>te por el Inco<strong>de</strong>r)<br />
con apoyo <strong>de</strong>l Instituto Geográfico Agustín Codazzi (IGAC), a continuación se pres<strong>en</strong>ta <strong>la</strong><br />
cantidad <strong>de</strong> <strong>resguardos</strong> <strong>indíg<strong>en</strong>as</strong><strong>en</strong> <strong>Colombia</strong>que han recibido recursos <strong>de</strong>l SGP:<br />
D<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estadística <strong>de</strong> Resguardos Indíg<strong>en</strong>as contemp<strong>la</strong>dos <strong>en</strong> el año 2011 y 2012 para ser<br />
b<strong>en</strong>eficiarios <strong>de</strong> los recursos <strong>de</strong>l SGP, se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran 56 Resguardos Coloniales 5 sobre los cuales<br />
<strong>de</strong>be aplicarse lo preceptuado <strong>en</strong> <strong>la</strong> Ley 1450 <strong>de</strong> 2011, artículo 70: (…) INCODER, <strong>de</strong> conformidad<br />
con el artículo 85 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley 160 <strong>de</strong> 1994, reestructurará los <strong>resguardos</strong> <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> colonial previa c<strong>la</strong>rificación<br />
sobre <strong>la</strong> vig<strong>en</strong>cia legal <strong>de</strong> los respectivos títulos con <strong>la</strong>s tierras poseídas por los miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
parcialidad a título individual o colectivo, y los predios adquiridos o donados a favor <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad<br />
por el Instituto <strong>Colombia</strong>no <strong>de</strong> <strong>la</strong> Reforma Agraria INCORA u otras <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s.<br />
<strong>Los</strong> <strong>resguardos</strong> coloniales están ubicados <strong>en</strong> los <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> Cauca, Caldas, Nariño y<br />
Putumayo (Anexo 1).<br />
4.. DANE, <strong>Los</strong> grupos étnicos <strong>de</strong> <strong>Colombia</strong> <strong>en</strong> el c<strong>en</strong>so 93, Análisis <strong>de</strong> Resultados, Bogotá, <strong>Colombia</strong>, Abril <strong>de</strong> 2000.<br />
5.. Estadística facilitada por <strong>la</strong> Dirección <strong>de</strong> asuntos Indíg<strong>en</strong>as, Minorías y Rom <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong>l Interior.<br />
Informe <strong>de</strong> Seguimi<strong>en</strong>to <strong>Los</strong> pueblos <strong>indíg<strong>en</strong>as</strong> <strong>de</strong> <strong>Colombia</strong> y los recursos asignados
El Sistema G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Participaciones y los <strong>resguardos</strong><br />
Marco Normativo<br />
<strong>Los</strong> <strong>resguardos</strong> <strong>indíg<strong>en</strong>as</strong> recib<strong>en</strong> recursos <strong>de</strong>l Sistema G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Participaciones - SGP, que<br />
fue creado mediante el Acto Legis<strong>la</strong>tivo 01 <strong>de</strong> 2001 que modificó los artículos 356 y 357 <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
Constitución Política.<br />
Ley 715 <strong>de</strong> 2001 y Ley 1450 <strong>de</strong> 2011<br />
Mediante <strong>la</strong> Ley 715 <strong>de</strong> 2001, fue <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do el Sistema G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Participaciones –SGP- con<br />
el fin <strong>de</strong> organizar <strong>la</strong> prestación <strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong> educación y salud, <strong>en</strong>tre otros. <strong>en</strong> materia<br />
<strong>de</strong> recursos y compet<strong>en</strong>cias; es así como <strong>en</strong> el artículo 1 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley 715 <strong>de</strong>fine <strong>la</strong> naturaleza <strong>de</strong>l<br />
Sistema <strong>de</strong> <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te manera:<br />
“El Sistema G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Participaciones está constituido por los recursos que <strong>la</strong> Nación transfiere<br />
por mandato <strong>de</strong> los artículos 356 y 357 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Constitución Política a <strong>la</strong>s <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s territoriales,<br />
para <strong>la</strong> financiación <strong>de</strong> los servicios cuya compet<strong>en</strong>cia se les asigna <strong>en</strong> <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>te ley.”<br />
Mediante esta Ley 6 se estableció una asignación especial <strong>de</strong>l SGP para <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> los <strong>resguardos</strong><br />
<strong>indíg<strong>en</strong>as</strong>, así:<br />
“Del total <strong>de</strong> recursos que conforman el Sistema G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Participaciones, previam<strong>en</strong>te se <strong>de</strong>ducirá<br />
cada año un monto equival<strong>en</strong>te al 4% <strong>de</strong> dichos recursos. Dicha <strong>de</strong>ducción se distribuirá así:<br />
0.52% para los <strong>resguardos</strong> <strong>indíg<strong>en</strong>as</strong> que se distribuirán y administrará <strong>de</strong> acuerdo a <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>te<br />
Ley (…)”<br />
Así mismo, <strong>en</strong> el artículo 82 constituye como b<strong>en</strong>eficiarios <strong>de</strong>l Sistema G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Participaciones<br />
a los Resguardos Indíg<strong>en</strong>as, <strong>en</strong> los sigui<strong>en</strong>tes términos:<br />
Artículo 82. Resguardos Indíg<strong>en</strong>as. En tanto no sean constituidas <strong>la</strong>s <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s territoriales <strong>indíg<strong>en</strong>as</strong>,<br />
serán b<strong>en</strong>eficiarios <strong>de</strong>l Sistema G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Participaciones los <strong>resguardos</strong> <strong>indíg<strong>en</strong>as</strong> legalm<strong>en</strong>te<br />
constituidos y reportados por el Ministerio <strong>de</strong>l Interior al Departam<strong>en</strong>to Nacional <strong>de</strong> Estadísticas,<br />
DANE, y al Departam<strong>en</strong>to Nacional <strong>de</strong> P<strong>la</strong>neación <strong>en</strong> el año inmediatam<strong>en</strong>te anterior a<br />
<strong>la</strong> vig<strong>en</strong>cia para <strong>la</strong> cual se programan los recursos.<br />
En cuanto a <strong>la</strong> Distribución y administración <strong>de</strong> los recursos para <strong>resguardos</strong> <strong>indíg<strong>en</strong>as</strong>, el artículo<br />
83 <strong>de</strong> <strong>la</strong> ley 715, modificado por el artículo 13 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley 1450 <strong>de</strong> 2011 “PND 2010-2014”,<br />
establece <strong>la</strong> distribución, administración y usos <strong>de</strong> los recursos para <strong>resguardos</strong> <strong>indíg<strong>en</strong>as</strong>, así:<br />
Artículo 83. Distribución y administración <strong>de</strong> los recursos para <strong>resguardos</strong> <strong>indíg<strong>en</strong>as</strong>. <strong>Los</strong> recursos<br />
para los <strong>resguardos</strong> <strong>indíg<strong>en</strong>as</strong> se distribuirán <strong>en</strong> proporción a <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>tidad o resguardo indíg<strong>en</strong>a, <strong>en</strong> el total <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción indíg<strong>en</strong>a reportada por el Incora al<br />
DANE.<br />
<strong>Los</strong> recursos asignados a los <strong>resguardos</strong> <strong>indíg<strong>en</strong>as</strong>, serán administrados por el municipio <strong>en</strong> el que<br />
se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra el resguardo indíg<strong>en</strong>a. Cuando este que<strong>de</strong> <strong>en</strong> jurisdicción <strong>de</strong> varios municipios, los<br />
6.. Parágrafo 2 <strong>de</strong>l artículo 2 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley 715 <strong>de</strong> 2001.<br />
<strong>Contraloría</strong> G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> República :: Despacho Vicecontralor<br />
21
22<br />
recursos serán girados a cada uno <strong>de</strong> los municipios <strong>en</strong> proporción a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción indíg<strong>en</strong>a que<br />
compr<strong>en</strong>da. Sin embargo <strong>de</strong>berán manejarse <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>tas separadas a <strong>la</strong>s propias <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s<br />
territoriales y para su ejecución <strong>de</strong>berá celebrarse un contrato <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> <strong>en</strong>tidad territorial y <strong>la</strong>s<br />
autorida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l resguardo, antes <strong>de</strong>l 31 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> cada año, <strong>en</strong> <strong>la</strong> que se <strong>de</strong>termine el uso<br />
<strong>de</strong> los recursos <strong>en</strong> el año sigui<strong>en</strong>te. Copia <strong>de</strong> dicho contrato se <strong>en</strong>viará antes <strong>de</strong>l 20 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero al<br />
Ministerio <strong>de</strong>l Interior 7 .<br />
Cuando los <strong>resguardos</strong> se erijan como Entida<strong>de</strong>s Territoriales Indíg<strong>en</strong>as, sus autorida<strong>de</strong>s recibirán<br />
y administrarán directam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> transfer<strong>en</strong>cia.<br />
8 <strong>Los</strong> recursos <strong>de</strong> <strong>la</strong> participación asignados a los <strong>resguardos</strong> <strong>indíg<strong>en</strong>as</strong> <strong>de</strong>berán <strong>de</strong>stinarse a satisfacer<br />
<strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s básicas <strong>de</strong> salud incluy<strong>en</strong>do <strong>la</strong> afiliación al Régim<strong>en</strong> Subsidiado,<br />
educación preesco<strong>la</strong>r, básica primaria y media, agua potable, vivi<strong>en</strong>da y <strong>de</strong>sarrollo agropecuario<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción indíg<strong>en</strong>a. En todo caso, siempre que <strong>la</strong> Nación realice inversiones<br />
<strong>en</strong> b<strong>en</strong>eficio <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción indíg<strong>en</strong>a <strong>de</strong> dichos <strong>resguardos</strong>, <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s <strong>indíg<strong>en</strong>as</strong><br />
dispondrán parte <strong>de</strong> estos recursos para cofinanciar dichos proyectos. (Ver art. 1 Decreto<br />
Nacional 1512 <strong>de</strong> 2002)<br />
Las secretarías <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tales <strong>de</strong> p<strong>la</strong>neación, o qui<strong>en</strong> haga sus veces, <strong>de</strong>berá <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r programas<br />
<strong>de</strong> capacitación, asesoría y asist<strong>en</strong>cia técnica a los <strong>resguardos</strong> <strong>indíg<strong>en</strong>as</strong> y autorida<strong>de</strong>s<br />
municipales, para <strong>la</strong> a<strong>de</strong>cuada programación y uso <strong>de</strong> los recursos.<br />
Parágrafo. La participación asignada a los <strong>resguardos</strong> <strong>indíg<strong>en</strong>as</strong> se recibirá sin perjuicio <strong>de</strong> los recursos<br />
que los <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos, distritos o municipios les asign<strong>en</strong> <strong>en</strong> razón <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción at<strong>en</strong>dida<br />
y por at<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>en</strong> condiciones <strong>de</strong> efici<strong>en</strong>cia y <strong>de</strong> equidad <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación <strong>de</strong> conformidad<br />
con el artículo 16 <strong>de</strong> esta ley, y el capítulo III <strong>de</strong>l Título III <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong> salud.<br />
Modificación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley 1450 <strong>de</strong> 2011, P<strong>la</strong>n Nacional <strong>de</strong> Desarrollo 2010-2014 9 , nuevo texto:<br />
“los recursos <strong>de</strong> <strong>la</strong> participación asignados a los <strong>resguardos</strong> <strong>indíg<strong>en</strong>as</strong> serán <strong>de</strong> libre <strong>de</strong>stinación<br />
para <strong>la</strong> financiación <strong>de</strong> proyectos <strong>de</strong> inversión <strong>de</strong>bidam<strong>en</strong>te formu<strong>la</strong>dos, e incluidos <strong>en</strong> los p<strong>la</strong>nes<br />
<strong>de</strong> vida o <strong>de</strong> acuerdo con los usos y costumbres <strong>de</strong> los pueblos <strong>indíg<strong>en</strong>as</strong>. <strong>Los</strong> proyectos <strong>de</strong> inversión<br />
<strong>de</strong>berán estar incluidos <strong>en</strong> el contrato <strong>de</strong> administración celebrado con el respectivo municipio o<br />
<strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to, <strong>en</strong> concordancia con <strong>la</strong> c<strong>la</strong>sificación <strong>de</strong> gastos <strong>de</strong>finida por el Decreto-Ley 111 <strong>de</strong><br />
1996.<br />
Con re<strong>la</strong>ción a los bi<strong>en</strong>es y servicios adquiridos con cargo a los recursos <strong>de</strong> <strong>la</strong> asignación especial<br />
<strong>de</strong>l Sistema G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Participaciones para los <strong>resguardos</strong> <strong>indíg<strong>en</strong>as</strong>, los alcal<strong>de</strong>s <strong>de</strong>berán establecer<br />
los <strong>de</strong>bidos registros administrativos especiales e in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes para oficializar su <strong>en</strong>trega<br />
a <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s <strong>indíg<strong>en</strong>as</strong>”.<br />
Es preciso seña<strong>la</strong>r que cuando los <strong>resguardos</strong> <strong>indíg<strong>en</strong>as</strong> no se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tr<strong>en</strong> <strong>en</strong> alguna jurisdicción,<br />
municipal se <strong>de</strong>be at<strong>en</strong><strong>de</strong>r lo preceptuado <strong>en</strong> el artículo 1º <strong>de</strong>l Decreto 1745 <strong>de</strong> 2002, así:<br />
Artículo 1°. <strong>Los</strong> recursos a que hace refer<strong>en</strong>cia el inciso segundo <strong>de</strong>l artículo 83 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley 715 <strong>de</strong><br />
2001, asignados a los <strong>resguardos</strong> <strong>indíg<strong>en</strong>as</strong> que no estén ubicados <strong>en</strong> jurisdicción municipal,<br />
sino <strong>en</strong> una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s divisiones administrativas <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tales contemp<strong>la</strong>das <strong>en</strong> el Decreto 2274<br />
<strong>de</strong> 1991, serán administrados por el gobernador <strong>de</strong>l respectivo <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to, <strong>de</strong> acuerdo con lo<br />
establecido <strong>en</strong> el citado artículo.<br />
7.. Texto <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rado EXEQUIBLE por <strong>la</strong> Corte Constitucional mediante S<strong>en</strong>t<strong>en</strong>cia C-921 <strong>de</strong> 2007.<br />
8.. Aparte Modificado por <strong>la</strong> Ley 1450 <strong>de</strong> 2011.<br />
9.. Art. 13 ley 1450 <strong>de</strong> 2011, junio 16.<br />
Informe <strong>de</strong> Seguimi<strong>en</strong>to <strong>Los</strong> pueblos <strong>indíg<strong>en</strong>as</strong> <strong>de</strong> <strong>Colombia</strong> y los recursos asignados
En consecu<strong>en</strong>cia, hasta tanto no sean constituidas <strong>la</strong>s <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s territoriales <strong>indíg<strong>en</strong>as</strong> <strong>en</strong> el<br />
marco <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley Orgánica <strong>de</strong> Ord<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to Territorial, <strong>la</strong> administración <strong>de</strong> los recursos <strong>de</strong><br />
Asignación Especial <strong>de</strong>l Sistema G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Participaciones para los Resguardos Indíg<strong>en</strong>as estará<br />
a cargo <strong>de</strong> los municipios o <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos, según sea el caso, <strong>en</strong> cuya jurisdicción se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tr<strong>en</strong><br />
ubicados estos <strong>resguardos</strong>, situación abordada y explicada <strong>en</strong> <strong>la</strong> S<strong>en</strong>t<strong>en</strong>cia C-921 <strong>de</strong><br />
2007 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Corte Constitucional.<br />
Así mismo, el artículo 83 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley 715 establecía que los recursos recibidos por los <strong>resguardos</strong><br />
<strong>indíg<strong>en</strong>as</strong> <strong>de</strong>bían utilizarse <strong>en</strong> 5 aspectos: “satisfacer <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s básicas <strong>de</strong> salud incluy<strong>en</strong>do<br />
<strong>la</strong> afiliación al Régim<strong>en</strong> Subsidiado, educación preesco<strong>la</strong>r, básica primaria y media, agua<br />
potable, vivi<strong>en</strong>da y <strong>de</strong>sarrollo agropecuario <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción indíg<strong>en</strong>a”, pero <strong>en</strong> 2011, fue modificado<br />
con <strong>la</strong> Ley 1450, para que sean <strong>de</strong> libre <strong>de</strong>stinación para <strong>la</strong> financiación <strong>de</strong> proyectos<br />
<strong>de</strong> inversión <strong>de</strong>bidam<strong>en</strong>te formu<strong>la</strong>dos, e incluidos <strong>en</strong> los p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> vida o <strong>de</strong> acuerdo con los<br />
usos y costumbres <strong>de</strong> los pueblos <strong>indíg<strong>en</strong>as</strong>.<br />
Es c<strong>la</strong>ro que el artículo 83 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley 715, <strong>en</strong> su parágrafo especifica que <strong>la</strong> participación asignada<br />
a los <strong>resguardos</strong> <strong>indíg<strong>en</strong>as</strong> se recibirá sin perjuicio <strong>de</strong> los recursos que los <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos,<br />
distritos o municipios les asign<strong>en</strong> <strong>en</strong> razón <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción at<strong>en</strong>dida y por at<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>en</strong> los casos<br />
<strong>de</strong> educación y <strong>de</strong> salud.<br />
En re<strong>la</strong>ción con el procedimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> programación y distribución <strong>de</strong> los recursos <strong>de</strong>l SGP <strong>la</strong> Ley<br />
715 <strong>de</strong> 2001, fija <strong>en</strong> cabeza <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Haci<strong>en</strong>da y Crédito Público <strong>la</strong> <strong>de</strong>terminación <strong>de</strong><br />
los montos totales correspondi<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong>s transfer<strong>en</strong>cias y participaciones. Al Departam<strong>en</strong>to<br />
Nacional <strong>de</strong> P<strong>la</strong>neación le correspon<strong>de</strong>, <strong>en</strong>tretanto, aplicar <strong>la</strong>s fórmu<strong>la</strong>s para <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong><br />
los recursos, <strong>en</strong> los sigui<strong>en</strong>tes términos:<br />
Artículo 85. Procedimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> programación y distribución <strong>de</strong> los recursos <strong>de</strong>l Sistema G<strong>en</strong>eral<br />
<strong>de</strong> Participaciones. La programación y distribución <strong>de</strong> los recursos <strong>de</strong>l Sistema G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Participaciones<br />
se realizará así:<br />
El Ministerio <strong>de</strong> Haci<strong>en</strong>da y Crédito Público calcu<strong>la</strong>rá los montos totales correspondi<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong><br />
vig<strong>en</strong>cia sigui<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l Sistema G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Participaciones, <strong>de</strong> que tratan los artículos 356 y 357 <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> Constitución Política, y comunicará al Departam<strong>en</strong>to Nacional <strong>de</strong> P<strong>la</strong>neación, el monto estimado<br />
que se incluirá <strong>en</strong> el proyecto <strong>de</strong> ley anual <strong>de</strong> presupuesto antes <strong>de</strong> su pres<strong>en</strong>tación.<br />
Con fundam<strong>en</strong>to <strong>en</strong> el monto proyectado para el presupuesto, el Departam<strong>en</strong>to Nacional <strong>de</strong><br />
P<strong>la</strong>neación realizará <strong>la</strong> distribución inicial <strong>de</strong>l Sistema G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Participaciones <strong>de</strong> acuerdo<br />
con los criterios previstos <strong>en</strong> esta Ley, <strong>la</strong> cual <strong>de</strong>berá ser aprobada por el Conpes para <strong>la</strong> Política<br />
Social.<br />
Se intuye <strong>en</strong>tonces que esa distribución <strong>de</strong>berá ser aprobada por el Conpes para <strong>la</strong> Política<br />
Social.<br />
Se colige <strong>en</strong>tonces que por los artículos 82, 83 y 85 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley 715 <strong>de</strong> 2001, al Departam<strong>en</strong>to<br />
Nacional <strong>de</strong> P<strong>la</strong>neación le correspon<strong>de</strong> distribuir los recursos <strong>de</strong>l Sistema G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Participaciones<br />
con <strong>de</strong>stino a los Resguardos Indíg<strong>en</strong>as por medio <strong>de</strong> docum<strong>en</strong>tos CONPES para <strong>la</strong><br />
Política Social y al Ministerio <strong>de</strong> Haci<strong>en</strong>da y Crédito Público le compete realizar el giro <strong>de</strong> los<br />
mismos, previa distribución remitida por el Departam<strong>en</strong>to Nacional <strong>de</strong> P<strong>la</strong>neación durante<br />
cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s vig<strong>en</strong>cias fiscales.<br />
Es importante resaltar que a raíz <strong>de</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias que se v<strong>en</strong>ían pres<strong>en</strong>tando <strong>en</strong>tre el INCODER<br />
y <strong>la</strong>s organizaciones <strong>de</strong> Indíg<strong>en</strong>as <strong>de</strong>l país por el reconocimi<strong>en</strong>to y vali<strong>de</strong>z <strong>de</strong> los Resguardos<br />
Coloniales, <strong>la</strong> Ley 1450 <strong>de</strong> 2011 “PND 2010-2014” abordo el tema, <strong>en</strong> los sigui<strong>en</strong>tes términos:<br />
<strong>Contraloría</strong> G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> República :: Despacho Vicecontralor<br />
2
24<br />
ARTÍCULO 70. DE LOS RESGUARDOS DE ORIGEN COLONIAL. Durante <strong>la</strong> vig<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>te<br />
ley el Instituto <strong>Colombia</strong>no para el Desarrollo rural INCODER, <strong>de</strong> conformidad con el artículo 85<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley 160 <strong>de</strong> 1994, reestructurará los <strong>resguardos</strong> <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> colonial previa c<strong>la</strong>rificación sobre<br />
<strong>la</strong> vig<strong>en</strong>cia legal <strong>de</strong> los respectivos títulos con <strong>la</strong>s tierras poseídas por los miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong> parcialidad<br />
a título individual o colectivo, y los predios adquiridos o donados a favor <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad por<br />
el Instituto <strong>Colombia</strong>no <strong>de</strong> <strong>la</strong> Reforma Agraria INCORA u otras <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s.<br />
Mi<strong>en</strong>tras se a<strong>de</strong><strong>la</strong>ntan los trámites <strong>de</strong> c<strong>la</strong>rificación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s propieda<strong>de</strong>s correspondi<strong>en</strong>tes a los <strong>resguardos</strong><br />
<strong>de</strong> orig<strong>en</strong> colonial, para efectos <strong>de</strong> liquidar <strong>la</strong> comp<strong>en</strong>sación a que hace refer<strong>en</strong>cia el<br />
artículo 184 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley 223 <strong>de</strong> 1995, para <strong>la</strong> vig<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> 2011 <strong>en</strong> a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte, el Instituto Geográfico<br />
Agustín Codazzi t<strong>en</strong>drá <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>la</strong>s áreas y localización que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tr<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s bases <strong>de</strong> datos<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección <strong>de</strong> asuntos Indíg<strong>en</strong>as, Minorías y Rom <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong>l Interior y <strong>de</strong> Justicia.<br />
Las <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s involucradas <strong>en</strong> <strong>la</strong> id<strong>en</strong>tificación jurídica y física <strong>de</strong> los <strong>resguardos</strong> <strong>indíg<strong>en</strong>as</strong> <strong>de</strong><br />
orig<strong>en</strong> colonial <strong>de</strong>b<strong>en</strong> utilizar para estos fines cartografía básica oficial georrefer<strong>en</strong>ciada.<br />
PARÁGRAFO. La reestructuración y c<strong>la</strong>sificación <strong>de</strong> los <strong>resguardos</strong> <strong>indíg<strong>en</strong>as</strong> <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> colonial se<br />
hará <strong>de</strong> conformidad con los procedimi<strong>en</strong>tos acordados <strong>en</strong>tre el Gobierno Nacional y <strong>la</strong> Comisión<br />
Nacional <strong>de</strong> Territorios Indíg<strong>en</strong>as, d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong>l marco <strong>de</strong> <strong>la</strong> Mesa Nacional <strong>de</strong> concertación <strong>de</strong> pueblos<br />
<strong>indíg<strong>en</strong>as</strong> <strong>de</strong> acuerdo al Decreto 1397 <strong>de</strong> 1996.<br />
De esta forma, los <strong>resguardos</strong> <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> colonial seguirán si<strong>en</strong>do b<strong>en</strong>eficiarios <strong>de</strong>l SGP pero<br />
afrontaran procesos <strong>de</strong> reestructuración y validación <strong>de</strong> los títulos que los reconoc<strong>en</strong> como tal.<br />
Decreto 159 <strong>de</strong> 2002<br />
Este Decreto por el cual se reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>ta parcialm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> Ley 715 <strong>de</strong> 2001, establece <strong>en</strong> el artículo<br />
3º que “Para efectos <strong>de</strong> <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong> los recursos <strong>de</strong>l Sistema G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Participaciones<br />
asignados a los <strong>resguardos</strong> <strong>indíg<strong>en</strong>as</strong>, el Departam<strong>en</strong>to Administrativo Nacional <strong>de</strong> Estadística,<br />
DANE, certificará al Departam<strong>en</strong>to Nacional <strong>de</strong> P<strong>la</strong>neación <strong>la</strong> información sobre <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />
<strong>de</strong> los <strong>resguardos</strong> <strong>indíg<strong>en</strong>as</strong> legalm<strong>en</strong>te constituidos por municipio y <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to a más<br />
tardar el 30 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> cada año.<br />
Para establecer los <strong>resguardos</strong> <strong>indíg<strong>en</strong>as</strong> constituidos legalm<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Asuntos<br />
Indíg<strong>en</strong>as <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong>l Interior y el Instituto <strong>Colombia</strong>no para <strong>la</strong> Reforma Agraria,<br />
Incora, <strong>de</strong>berán prestar el apoyo requerido por el Departam<strong>en</strong>to Administrativo Nacional <strong>de</strong><br />
Estadística, Dane”.<br />
El artículo 3, establece lo sigui<strong>en</strong>te:<br />
“Artículo 3°. Certificación <strong>de</strong> información. Para efectos <strong>de</strong> <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong> los recursos <strong>de</strong>l Sistema<br />
G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Participaciones asignados a los <strong>resguardos</strong> <strong>indíg<strong>en</strong>as</strong>, el Departam<strong>en</strong>to Administrativo<br />
Nacional <strong>de</strong> Estadística, DANE, certificará al Departam<strong>en</strong>to Nacional <strong>de</strong> P<strong>la</strong>neación <strong>la</strong><br />
información sobre <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> los <strong>resguardos</strong> <strong>indíg<strong>en</strong>as</strong> legalm<strong>en</strong>te constituidos por municipio<br />
y <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to a más tardar el 30 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> cada año.<br />
Para establecer los <strong>resguardos</strong> <strong>indíg<strong>en</strong>as</strong> constituidos legalm<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Asuntos Indíg<strong>en</strong>as<br />
<strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong>l Interior y el Instituto <strong>Colombia</strong>no para <strong>la</strong> Reforma Agraria, Incora, <strong>de</strong>berán<br />
prestar el apoyo requerido por el Departam<strong>en</strong>to Administrativo Nacional <strong>de</strong> Estadística, DANE.<br />
Parágrafo 1°. Si <strong>en</strong>tre el 1° <strong>de</strong> julio y el 31 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong>l año <strong>en</strong> el cual se realiza <strong>la</strong> distribución<br />
<strong>de</strong> los recursos <strong>de</strong>l Sistema G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Participaciones para <strong>la</strong> vig<strong>en</strong>cia sigui<strong>en</strong>te, se pres<strong>en</strong>ta<br />
Informe <strong>de</strong> Seguimi<strong>en</strong>to <strong>Los</strong> pueblos <strong>indíg<strong>en</strong>as</strong> <strong>de</strong> <strong>Colombia</strong> y los recursos asignados
<strong>la</strong> creación <strong>de</strong> uno o más <strong>resguardos</strong> <strong>indíg<strong>en</strong>as</strong>, el Departam<strong>en</strong>to Administrativo Nacional <strong>de</strong><br />
Estadística, DANE, certificará al Departam<strong>en</strong>to Nacional <strong>de</strong> P<strong>la</strong>neación los ajustes a los datos<br />
suministrados.<br />
Parágrafo 2°. Cuando un resguardo indíg<strong>en</strong>a se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tre ubicado <strong>en</strong> jurisdicción <strong>de</strong> dos o más<br />
municipios o <strong>en</strong> <strong>la</strong>s divisiones <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tales <strong>de</strong>finidas por el Decreto 2274 <strong>de</strong> 1991, <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
certificación <strong>de</strong>l Departam<strong>en</strong>to Administrativo Nacional <strong>de</strong> Estadística, DANE, se establecerá <strong>la</strong><br />
pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong>l resguardo ubicada <strong>en</strong> cada uno <strong>de</strong> los municipios y divisiones <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tales.<br />
Decreto 28 <strong>de</strong> 2008<br />
Este Decreto, por medio <strong>de</strong>l cual se <strong>de</strong>fine <strong>la</strong> estrategia <strong>de</strong> monitoreo, seguimi<strong>en</strong>to y control integral<br />
al gasto que se realice con recursos <strong>de</strong>l Sistema G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Participaciones, establece <strong>en</strong> el<br />
artículo 2°, que “<strong>la</strong>s disposiciones cont<strong>en</strong>idas <strong>en</strong> el pres<strong>en</strong>te <strong>de</strong>creto son aplicables a <strong>la</strong>s <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s<br />
territoriales y a los responsables <strong>de</strong> <strong>la</strong> administración y ejecución <strong>de</strong> los recursos <strong>de</strong> <strong>la</strong> asignación<br />
especial <strong>de</strong>l Sistema G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Participaciones con <strong>de</strong>stino a los <strong>resguardos</strong> <strong>indíg<strong>en</strong>as</strong>”.<br />
En cuanto a <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> monitoreo, seguimi<strong>en</strong>to y control integral, <strong>en</strong> el artículo 3º,<br />
Parágrafo 2°, se establece que “Respecto <strong>de</strong> los recursos <strong>de</strong> propósito g<strong>en</strong>eral y asignaciones<br />
especiales, <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> monitoreo, seguimi<strong>en</strong>to y control integral estarán ori<strong>en</strong>tadas a<br />
verificar <strong>la</strong> presupuestación y ejecución a<strong>de</strong>cuada <strong>de</strong> los recursos <strong>de</strong>l Sistema G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Participaciones,<br />
así como el cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s metas <strong>de</strong> continuidad, cobertura y calidad que se<br />
fij<strong>en</strong> con cargo a estos recursos <strong>en</strong> el p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo respectivo”.<br />
S<strong>en</strong>t<strong>en</strong>cia T-704 <strong>de</strong> 2006. Diversidad étnica y cultural<br />
Se refiere a <strong>la</strong> acción <strong>de</strong> tute<strong>la</strong> contra <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s: Ministerio <strong>de</strong>l Interior y <strong>de</strong> Justicia<br />
–Dirección <strong>de</strong> Etnias-, Ministerio <strong>de</strong> Haci<strong>en</strong>da y Crédito Público, Departam<strong>en</strong>to Nacional<br />
<strong>de</strong> P<strong>la</strong>neación y Municipio <strong>de</strong> Uribia (Guajira), pues se consi<strong>de</strong>ró que estas <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s habían<br />
vulnerado los <strong>de</strong>rechos fundam<strong>en</strong>tales a <strong>la</strong> dignidad humana (artículo 1º <strong>de</strong> <strong>la</strong> Constitución<br />
Nacional), a <strong>la</strong> participación, a <strong>la</strong> autonomía <strong>de</strong> <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s <strong>indíg<strong>en</strong>as</strong> (artículo 330<br />
superior), al reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> diversidad étnica y cultural <strong>de</strong> <strong>la</strong> Nación (artículo 7 <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
Constitución Nacional), a <strong>la</strong> igualdad (a no ser discriminado por razones culturales, artículo<br />
13 superior), a <strong>la</strong> salud (artículo 49 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Constitución Nacional) y a <strong>la</strong> educación (artículo 67<br />
superior), al reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> personería jurídica (artículo 14 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Constitución Nacional)<br />
y el <strong>de</strong>recho <strong>de</strong> petición (artículo 23 superior), así como los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> los pueblos <strong>indíg<strong>en</strong>as</strong><br />
consagrados <strong>en</strong> los tratados internacionales <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos humanos.<br />
En esta s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>cia se re<strong>la</strong>ciona con el rol <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Haci<strong>en</strong>da y <strong>de</strong>l Departam<strong>en</strong>to Nacional<br />
<strong>de</strong> P<strong>la</strong>neación <strong>de</strong> acuerdo con <strong>la</strong> Ley 60 <strong>de</strong> 1993 vig<strong>en</strong>te hasta el 2001 y <strong>la</strong> Ley 715 <strong>de</strong> 2001.<br />
Así mismo, indica el papel que <strong>de</strong>be tomar <strong>la</strong> Dirección <strong>de</strong> Asuntos Indíg<strong>en</strong>as, Minorías y ROM<br />
fr<strong>en</strong>te al uso y <strong>de</strong>stinación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Asignación Especial <strong>de</strong>l Sistema G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Participaciones<br />
para Resguardos Indíg<strong>en</strong>as, <strong>en</strong> los sigui<strong>en</strong>tes términos:<br />
(…) Una vez realizada <strong>la</strong> anterior exposición respecto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s dos regu<strong>la</strong>ciones aplicables al<br />
caso bajo exam<strong>en</strong> y <strong>de</strong> establecer, <strong>de</strong> modo g<strong>en</strong>eral, <strong>la</strong>s obligaciones a cargo <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong><br />
Haci<strong>en</strong>da y Crédito Público, <strong>de</strong>l Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> P<strong>la</strong>neación Nacional, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Alcaldías Municipales,<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s contralorías Municipales y <strong>de</strong> <strong>la</strong> Secretaría <strong>de</strong> P<strong>la</strong>neación Departam<strong>en</strong>tal, consi-<br />
<strong>Contraloría</strong> G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> República :: Despacho Vicecontralor<br />
2
2<br />
<strong>de</strong>ra <strong>la</strong> Sa<strong>la</strong> pertin<strong>en</strong>te referirse a <strong>la</strong>s obligaciones que, respecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> distribución, ejecución y<br />
uso <strong>de</strong> los recursos <strong>de</strong> los Resguardos <strong>indíg<strong>en</strong>as</strong> prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong> participación <strong>en</strong> los ingresos<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> Nación, puedan radicar <strong>en</strong> cabeza <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong>l Interior –Dirección <strong>de</strong> Etnias (…)<br />
(…) En el marco <strong>de</strong> estas tareas, cobra especial relevancia <strong>la</strong> obligación <strong>de</strong> coordinar <strong>la</strong>s acciones<br />
realizadas tanto por <strong>la</strong>s <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s públicas (…) <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> los programas indig<strong>en</strong>istas<br />
y <strong>la</strong> obligación <strong>de</strong> prestar apoyo al <strong>de</strong>sarrollo autogestionario <strong>de</strong> <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s <strong>indíg<strong>en</strong>as</strong><br />
(…) (negrita fuera <strong>de</strong> texto original)<br />
En el caso que estudia <strong>la</strong> Sa<strong>la</strong>, esto resulta <strong>de</strong> suma importancia por cuanto el Ministerio <strong>de</strong>l<br />
Interior por medio <strong>de</strong> su Dirección <strong>de</strong> Etnias no pue<strong>de</strong> permanecer indifer<strong>en</strong>te <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con<br />
el uso y <strong>de</strong>stinación <strong>de</strong> los recursos que recib<strong>en</strong> los Municipios los cuales <strong>de</strong>b<strong>en</strong> <strong>de</strong>stinarse justam<strong>en</strong>te<br />
a satisfacer <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s básicas <strong>de</strong> los Resguardos.<br />
(…) Las <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s nacionales y territoriales permanezcan at<strong>en</strong>tas respecto <strong>de</strong> los <strong>de</strong>stinos <strong>de</strong><br />
estos recursos por cuanto existe <strong>en</strong> su cabeza un grupo <strong>de</strong> obligaciones que no se restringe únicam<strong>en</strong>te<br />
a <strong>la</strong> distribución y pago oportuno <strong>de</strong> los mismos.<br />
(…) Esta obligación se exti<strong>en</strong><strong>de</strong> también a tareas <strong>de</strong> apoyo, asesoría, seguimi<strong>en</strong>to y control a<br />
cargo <strong>de</strong> <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s nacionales y territoriales.<br />
S<strong>en</strong>t<strong>en</strong>cia C-921 <strong>de</strong> 2007 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Corte Constitucional<br />
Se refiere a <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda <strong>de</strong> inconstitucionalidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s disposiciones cont<strong>en</strong>idas <strong>en</strong> los incisos<br />
2º y 3º <strong>de</strong>l artículo 83 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley 715 <strong>de</strong> 2001, que finalm<strong>en</strong>te <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ro exequibles <strong>la</strong> Honorable<br />
Corte Constitucional.<br />
En <strong>la</strong> S<strong>en</strong>t<strong>en</strong>cia se aborda, <strong>en</strong>tre otras cosas, lo re<strong>la</strong>cionado con <strong>resguardos</strong> <strong>indíg<strong>en</strong>as</strong> como<br />
b<strong>en</strong>eficiarios <strong>de</strong> recursos <strong>de</strong>l Sistema G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Participaciones siempre y cuando no se hayan<br />
constituido <strong>en</strong> <strong>en</strong>tidad territorial indíg<strong>en</strong>a.<br />
La difer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre <strong>en</strong>tidad territorial indíg<strong>en</strong>a y resguardo indíg<strong>en</strong>a para los efectos <strong>de</strong>l Sistema<br />
G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Participaciones, que armoniza con lo previsto <strong>en</strong> los artículo 1º, 286 y 329 <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
Constitución, <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong> consagración <strong>de</strong> <strong>Colombia</strong> como un Estado social <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho<br />
organizado como República unitaria, <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralizada, y con autonomía <strong>de</strong> sus <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s territoriales,<br />
<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralización territorial dispuesta para efectos <strong>de</strong>l <strong>de</strong>bido cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
funciones y servicios a cargo <strong>de</strong>l Estado.<br />
Por su parte, <strong>de</strong> conformidad con lo previsto <strong>en</strong> el artículo 286 I<strong>de</strong>m., son <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s territoriales<br />
los <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos, los distritos, los municipios y los territorios <strong>indíg<strong>en</strong>as</strong>, estos últimos cuya<br />
conformación se hará <strong>de</strong> conformidad con <strong>la</strong> ley orgánica <strong>de</strong> ord<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to territorial, y su <strong>de</strong>limitación<br />
se hará por el Gobierno Nacional, con participación <strong>de</strong> los repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s<br />
<strong>indíg<strong>en</strong>as</strong>, previo concepto <strong>de</strong> <strong>la</strong> comisión <strong>de</strong> ord<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to territorial (C.P., art. 329).<br />
En efecto, como <strong>la</strong> ley orgánica <strong>de</strong> ord<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to territorial no se ha expedido, los territorios <strong>indíg<strong>en</strong>as</strong><br />
no se han conformado como <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s territoriales <strong>indíg<strong>en</strong>as</strong>, circunstancia que ti<strong>en</strong>e<br />
directa incid<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong> forma como se asignan los recursos prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l Sistema G<strong>en</strong>eral<br />
<strong>de</strong> Participaciones a los <strong>resguardos</strong> <strong>indíg<strong>en</strong>as</strong> como b<strong>en</strong>eficiarios <strong>de</strong> los mismos.<br />
Informe <strong>de</strong> Seguimi<strong>en</strong>to <strong>Los</strong> pueblos <strong>indíg<strong>en</strong>as</strong> <strong>de</strong> <strong>Colombia</strong> y los recursos asignados
Composición SGP y Entida<strong>de</strong>s que intervi<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> asignación<br />
El Sistema G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Participaciones está compuesto por <strong>la</strong>s asignaciones sectoriales: educación,<br />
salud, agua potable y saneami<strong>en</strong>to básico y una participación <strong>de</strong> propósito g<strong>en</strong>eral; y<br />
por un conjunto <strong>de</strong> cuatro asignaciones especiales: alim<strong>en</strong>tación esco<strong>la</strong>r, municipios ribereños<br />
<strong>de</strong>l Río Gran<strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> Magdal<strong>en</strong>a, Resguardos <strong>indíg<strong>en</strong>as</strong> y Fondo Nacional <strong>de</strong> P<strong>en</strong>siones <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
Entida<strong>de</strong>s Territoriales, Fonpet, como muestra <strong>la</strong> figura 1.<br />
La Ley 715 <strong>de</strong> 2001 se ocupa <strong>de</strong> estipu<strong>la</strong>r <strong>la</strong>s obligaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Entida<strong>de</strong>s Nacionales para<br />
asignar y transferir los recursos a los <strong>resguardos</strong> <strong>indíg<strong>en</strong>as</strong>,durante cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s vig<strong>en</strong>cias<br />
fiscales, así:<br />
Al Departam<strong>en</strong>to Administrativo Nacional <strong>de</strong> Estadística DANE- le correspon<strong>de</strong> g<strong>en</strong>erar <strong>la</strong><br />
certificación <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> los <strong>resguardos</strong> <strong>indíg<strong>en</strong>as</strong>. En el 2003 al DANE es asignada <strong>la</strong><br />
función <strong>de</strong> realizar c<strong>en</strong>sos, <strong>en</strong>cuestas, registros y estudios <strong>de</strong> <strong>de</strong>scripción <strong>de</strong>mográfica y <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s <strong>indíg<strong>en</strong>as</strong>, que v<strong>en</strong>ía <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ndo el Instituto <strong>Colombia</strong>no <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
Reforma Agraria INCORA, funciones éstas asumidas por el Instituto <strong>Colombia</strong>no <strong>de</strong> Desarrollo<br />
Rural INCODER.<br />
Al Departam<strong>en</strong>to Nacional <strong>de</strong> P<strong>la</strong>neación DNP- le correspon<strong>de</strong> distribuir los recursos <strong>de</strong>l<br />
Sistema G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Participaciones con <strong>de</strong>stino a los Resguardos Indíg<strong>en</strong>as por medio <strong>de</strong> docum<strong>en</strong>tos<br />
CONPES para <strong>la</strong> Política Social, previa certificación <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> <strong>resguardos</strong><br />
emitida por el DANE.<br />
Al Ministerio <strong>de</strong> Haci<strong>en</strong>da y Crédito Público le compete realizar el giro <strong>de</strong> los recursos, previa<br />
distribución remitida por el Departam<strong>en</strong>to Nacional <strong>de</strong> P<strong>la</strong>neación.<br />
Al Ministerio <strong>de</strong>l Interior le correspon<strong>de</strong> el tema <strong>de</strong> apoyo, asesoría y seguimi<strong>en</strong>to sobre <strong>la</strong><br />
ejecución <strong>de</strong> los recursos asignados a los <strong>resguardos</strong> <strong>indíg<strong>en</strong>as</strong>.<br />
<strong>Contraloría</strong> G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> República :: Despacho Vicecontralor<br />
2
2<br />
Estadísticas Recursos Asignación Especial SGP Resguardos<br />
A continuación se pres<strong>en</strong>tan estadísticas <strong>de</strong> los pueblos y <strong>resguardos</strong> <strong>indíg<strong>en</strong>as</strong>, así como <strong>de</strong> los<br />
recursos que fueron girados durante <strong>la</strong>s vig<strong>en</strong>cias 2008-2012 a los <strong>resguardos</strong> <strong>indíg<strong>en</strong>as</strong> por <strong>la</strong><br />
Asignación especial <strong>de</strong>l SGP:<br />
Informe <strong>de</strong> Seguimi<strong>en</strong>to <strong>Los</strong> pueblos <strong>indíg<strong>en</strong>as</strong> <strong>de</strong> <strong>Colombia</strong> y los recursos asignados
<strong>Contraloría</strong> G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> República :: Despacho Vicecontralor<br />
2
0<br />
Informe <strong>de</strong> Seguimi<strong>en</strong>to <strong>Los</strong> pueblos <strong>indíg<strong>en</strong>as</strong> <strong>de</strong> <strong>Colombia</strong> y los recursos asignados
<strong>Contraloría</strong> G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> República :: Despacho Vicecontralor<br />
1
2<br />
Informe <strong>de</strong> Seguimi<strong>en</strong>to <strong>Los</strong> pueblos <strong>indíg<strong>en</strong>as</strong> <strong>de</strong> <strong>Colombia</strong> y los recursos asignados
<strong>Contraloría</strong> G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> República :: Despacho Vicecontralor
4<br />
Informe <strong>de</strong> Seguimi<strong>en</strong>to <strong>Los</strong> pueblos <strong>indíg<strong>en</strong>as</strong> <strong>de</strong> <strong>Colombia</strong> y los recursos asignados
<strong>Contraloría</strong> G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> República :: Despacho Vicecontralor
Asignaciones SGP Resguardos Indíg<strong>en</strong>as<br />
De acuerdo con el Artículo 82 y 83 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley 715 mi<strong>en</strong>tras los <strong>resguardos</strong> <strong>indíg<strong>en</strong>as</strong> no sean constituidos<br />
<strong>en</strong> Entida<strong>de</strong>s Territoriales Indíg<strong>en</strong>as, los recursos para ellos se distribuirán <strong>en</strong> proporción<br />
a <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>tidad o resguardo indíg<strong>en</strong>a con respecto al total <strong>de</strong><br />
pob<strong>la</strong>ción indíg<strong>en</strong>a reportada por el Incora al DANE y los recursos asignados a los <strong>resguardos</strong><br />
<strong>indíg<strong>en</strong>as</strong>, serán administrados por el municipio <strong>en</strong> el que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra dicho resguardo.<br />
Asignaciones SGP Resguardos Indíg<strong>en</strong>as – agrupado por <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to<br />
Informe <strong>de</strong> Seguimi<strong>en</strong>to <strong>Los</strong> pueblos <strong>indíg<strong>en</strong>as</strong> <strong>de</strong> <strong>Colombia</strong> y los recursos asignados
<strong>Contraloría</strong> G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> República :: Despacho Vicecontralor
Informe <strong>de</strong> Seguimi<strong>en</strong>to <strong>Los</strong> pueblos <strong>indíg<strong>en</strong>as</strong> <strong>de</strong> <strong>Colombia</strong> y los recursos asignados
<strong>Contraloría</strong> G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> República :: Despacho Vicecontralor