09.05.2013 Views

Regulación de la Enfermería en América Latina - PAHO/WHO

Regulación de la Enfermería en América Latina - PAHO/WHO

Regulación de la Enfermería en América Latina - PAHO/WHO

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

Serie<br />

HR<br />

56<br />

REGULACIÓN DE LA<br />

ENFERMERÍA EN<br />

AMÉRICA LATINA<br />

Proyecto <strong>de</strong> Recursos Humanos para <strong>la</strong> Salud (HR)<br />

Área <strong>de</strong> Sistemas <strong>de</strong> Salud basados <strong>en</strong> <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción Primaria <strong>de</strong> Salud (HSS)<br />

<strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

i


Biblioteca Se<strong>de</strong> OPS - Catalogación <strong>en</strong> <strong>la</strong> fu<strong>en</strong>te<br />

Organización Panamericana <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud. Área <strong>de</strong> Fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Sistemas <strong>de</strong> Salud.<br />

Unidad <strong>de</strong> Recursos Humanos para <strong>la</strong> Salud<br />

“<strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>”.<br />

Washington, D. C.: OPS, © 2011.<br />

(OPS. Serie Recursos Humanos para <strong>la</strong> Salud No. 56)<br />

ISBN 978-92-75-33202-3<br />

I Título II. Serie<br />

1. LEGISLACIÓN DE ENFERMERÍA – normas<br />

2. ENFERMERÍA – recursos humanos<br />

3. LEGISLACIÓN SANITARIA – normas<br />

4. PERSONAL DE ENFERMERÍA - educación<br />

5. ÉTICA PROFESIONAL<br />

6. EDUCACIÓN EN ENFERMERÍA - ética<br />

7. AMÉRICA LATINA<br />

NLM WY 32.DA15<br />

© Organización Panamericana <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud, 2011<br />

El pres<strong>en</strong>te docum<strong>en</strong>to no es una publicación oficial <strong>de</strong> <strong>la</strong> Organización Panamericana <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud; no obstante,<br />

<strong>la</strong> Organización se reserva todos los <strong>de</strong>rechos. El cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> este docum<strong>en</strong>to pue<strong>de</strong> ser reseñado, resumido,<br />

reproducido o traducido totalm<strong>en</strong>te o <strong>en</strong> parte, sin autorización previa, a condición <strong>de</strong> que se especifique <strong>la</strong> fu<strong>en</strong>te<br />

y <strong>de</strong> que no se use para fines comerciales.<br />

Diseño y diagramación: Rosario Muñoz<br />

ii Serie Desarrollo <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>en</strong> Salud No. 56


Introducción ........................................................................................... 1<br />

Agra<strong>de</strong>cimi<strong>en</strong>tos ..................................................................................... 7<br />

Arg<strong>en</strong>tina ...............................................................................................11<br />

Bolivia..................................................................................................... 27<br />

Brasil ...................................................................................................... 33<br />

Chile ....................................................................................................... 45<br />

Colombia ................................................................................................ 61<br />

Costa Rica .............................................................................................. 77<br />

Cuba ....................................................................................................... 97<br />

Ecuador ................................................................................................ 109<br />

El Salvador .......................................................................................... 121<br />

Guatema<strong>la</strong> ............................................................................................ 135<br />

Honduras ............................................................................................. 147<br />

México .................................................................................................. 157<br />

Nicaragua ............................................................................................. 171<br />

Panamá................................................................................................. 181<br />

Paraguay .............................................................................................. 193<br />

Perú ...................................................................................................... 209<br />

Puerto Rico .......................................................................................... 221<br />

República Dominicana........................................................................ 233<br />

Uruguay ............................................................................................... 243<br />

V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong> ............................................................................................. 251<br />

<strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> internacional <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería ....................................... 261<br />

<strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

Índice<br />

iii


Cuadro Básico <strong>de</strong> <strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> Enfermeria<br />

<strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> ............................................................................... 283<br />

Conclusiones ........................................................................................ 287<br />

Anexo—Normas Vig<strong>en</strong>tes Aplicables a <strong>la</strong> <strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> ................................................. 291<br />

iv Serie Desarrollo <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>en</strong> Salud No. 56


La regu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> práctica profesional <strong>en</strong> salud se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad<br />

influ<strong>en</strong>ciada por una serie <strong>de</strong> factores <strong>en</strong>tre los que se <strong>de</strong>stacan <strong>la</strong> reforma sectorial,<br />

el <strong>en</strong>torno internacional (globalización, integración, migración <strong>de</strong> profesionales),<br />

<strong>la</strong>s transformaciones <strong>en</strong> <strong>la</strong>s modalida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción y el fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los<br />

individuos <strong>en</strong> el ejercicio <strong>de</strong> sus <strong>de</strong>rechos <strong>en</strong> salud. Las políticas regionales y<br />

nacionales <strong>de</strong> ori<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> salud hacia el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> sistemas<br />

basados <strong>en</strong> APS, han g<strong>en</strong>erado <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> revisar <strong>la</strong> normativa sobre el<br />

ejercicio profesional con el fin <strong>de</strong> asegurar <strong>la</strong> calidad y <strong>la</strong> ética <strong>en</strong> <strong>la</strong> toma <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>cisiones que afectan a los usuarios. Se suma a esto, <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> establecer<br />

mecanismos jurídicos para proteger a <strong>la</strong>s personas <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong>s asimetrías<br />

<strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to y garantizarles el <strong>de</strong>recho a recibir información para tomar<br />

<strong>de</strong>cisiones válidas sobre opciones <strong>de</strong> tratami<strong>en</strong>to.<br />

El <strong>en</strong>torno internacional influye <strong>la</strong> práctica <strong>de</strong> los profesionales <strong>de</strong> salud al<br />

crear <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> homologar títulos, facilitar el movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> profesionales<br />

y también <strong>en</strong> este caso, fortalecer <strong>la</strong>s garantías <strong>de</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s prestaciones. Las<br />

transformaciones <strong>en</strong> <strong>la</strong>s modalida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción llevan a <strong>la</strong> regu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> nuevas<br />

prácticas <strong>en</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud así, como a regu<strong>la</strong>r <strong>la</strong>s nuevas profesiones <strong>de</strong><br />

salud, y a revisar los estatutos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s profesiones tradicionales. La revitalización <strong>de</strong><br />

los individuos como sujetos <strong>de</strong> salud involucra <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> rec<strong>la</strong>mar <strong>de</strong>rechos y<br />

ejercer acciones reivindicatorias <strong>en</strong> torno al acto médico. Se g<strong>en</strong>era así <strong>la</strong> posibilidad<br />

<strong>de</strong> crear espacios pot<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te conflictivos <strong>en</strong>tre los profesionales <strong>de</strong> salud y<br />

los usuarios <strong>de</strong> servicios, <strong>en</strong> lugar <strong>de</strong> visiones compartidas hacia el logro <strong>de</strong> los<br />

objetivos <strong>de</strong>l sistema <strong>de</strong> salud: disminuir <strong>la</strong>s brechas <strong>en</strong> el acceso, garantizar <strong>la</strong><br />

calidad y <strong>la</strong> humanización <strong>de</strong>l trato.<br />

La m<strong>en</strong>cionada situación crea <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> reconocer el carácter <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud<br />

como un bi<strong>en</strong> <strong>de</strong> interés público y <strong>la</strong> consigui<strong>en</strong>te responsabilidad <strong>de</strong>l Estado <strong>en</strong><br />

<strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

Introducción<br />

1


Introducción<br />

<strong>la</strong> formu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> políticas públicas <strong>de</strong> regu<strong>la</strong>ción que permitan equilibrar los<br />

intereses <strong>de</strong> los difer<strong>en</strong>tes grupos involucrados.<br />

La regu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>en</strong> sus distintas dim<strong>en</strong>siones ti<strong>en</strong>e una tradición<br />

mo<strong>de</strong>radam<strong>en</strong>te reci<strong>en</strong>te y progresiva, y ha sido movilizada principalm<strong>en</strong>te por<br />

<strong>la</strong>s organizaciones profesionales con el concurso <strong>de</strong> los gobiernos. El Consejo<br />

Internacional <strong>de</strong> Enfermeras se ha ocupado especialm<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l análisis y <strong>la</strong><br />

promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> regu<strong>la</strong>ción profesional logrando gran<strong>de</strong>s cambios y avances <strong>en</strong> el<br />

mundo. Así mismo, <strong>la</strong> OIT promulgó <strong>en</strong> 1977 el Conv<strong>en</strong>io No. 149 sobre Personal<br />

<strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> y <strong>la</strong> Recom<strong>en</strong>dación No. 157. Ambos instrum<strong>en</strong>tos promuev<strong>en</strong><br />

estándares básicos para el trabajo <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería. Hasta el ano 2003, 36 países<br />

habían subscripto el conv<strong>en</strong>io.<br />

Los cambios producidos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s últimas décadas <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> globalización<br />

y reforma <strong>de</strong>l Estado, <strong>la</strong> prácticam<strong>en</strong>te aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> estudios sobre el tema <strong>en</strong><br />

los países <strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y el Caribe, <strong>la</strong> riqueza y características <strong>de</strong> algunas<br />

normas que ais<strong>la</strong>dam<strong>en</strong>te se conoc<strong>en</strong>, indican <strong>la</strong> necesidad y promuev<strong>en</strong> el interés<br />

<strong>de</strong> realizar un análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> regu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>en</strong> los países <strong>de</strong> <strong>América</strong><br />

<strong>Latina</strong>. Este análisis ayudará a proveer evi<strong>de</strong>ncias que nutran <strong>la</strong>s <strong>de</strong>cisiones <strong>de</strong><br />

política y <strong>la</strong>s profesionales y cooperará con <strong>la</strong> mejora <strong>de</strong> <strong>la</strong> regu<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> <strong>la</strong> materia.<br />

En consi<strong>de</strong>ración a lo anterior <strong>la</strong> Organización Panamericana <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud (OPS/<br />

OMS) a través <strong>de</strong> los Proyectos <strong>de</strong> Recursos Humanos y <strong>de</strong> Políticas Públicas<br />

e Investigación <strong>en</strong> Salud <strong>de</strong>l Área <strong>de</strong> Sistemas <strong>de</strong> Salud basados <strong>en</strong> <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción<br />

Primaria <strong>de</strong> Salud, ha i<strong>de</strong>ntificado <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> realizar un análisis sobre <strong>la</strong><br />

regu<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>en</strong> los países <strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>.<br />

Este estudio tuvo los sigui<strong>en</strong>tes objetivos g<strong>en</strong>erales:<br />

• Actualizar conocimi<strong>en</strong>tos sobre regu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> recursos humanos <strong>en</strong> salud<br />

con énfasis <strong>en</strong> el <strong>de</strong>recho comparado sobre <strong>la</strong> regu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería,<br />

<strong>en</strong> función <strong>de</strong> <strong>la</strong>s realida<strong>de</strong>s y requerimi<strong>en</strong>tos imperantes a nivel <strong>de</strong> país<br />

y <strong>en</strong> el <strong>en</strong>torno global.<br />

• Disponibilizar información refer<strong>en</strong>cial y <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>ido sobre <strong>la</strong> regu<strong>la</strong>ción<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería.<br />

• I<strong>de</strong>ntificar priorida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tación <strong>en</strong> <strong>en</strong>fermería que contribuyan a<br />

una mejora <strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong> salud y promuevan <strong>la</strong> mejora<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s condiciones <strong>la</strong>borales.<br />

Los alcances <strong>de</strong>l estudio abarcaron <strong>la</strong> compi<strong>la</strong>ción y análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> regu<strong>la</strong>ción<br />

<strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>en</strong> los países <strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> correspondi<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes<br />

dim<strong>en</strong>siones <strong>de</strong> <strong>la</strong> profesión:<br />

• <strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong>l ingreso a <strong>la</strong> práctica profesional<br />

2 Serie Desarrollo <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>en</strong> Salud No. 56


• <strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong>l ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> profesión<br />

• <strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación<br />

• Marcos éticos <strong>de</strong> <strong>la</strong> profesión<br />

• <strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización profesional<br />

• <strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> empleo y trabajo<br />

• <strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> práctica transnacional <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería<br />

• Unida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>de</strong> gobierno como <strong>en</strong>tes <strong>de</strong> normatización<br />

La metodología utilizada <strong>en</strong> <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>te investigación fue <strong>de</strong> análisis docum<strong>en</strong>tal<br />

y trasversal.<br />

El universo estuvo constituido por <strong>la</strong>s normas jurídicas y no jurídicas <strong>de</strong> 20<br />

países <strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y sus respectivas áreas sub-regionales.<br />

La unidad <strong>de</strong> análisis incorporó los sigui<strong>en</strong>tes instrum<strong>en</strong>tos jurídicos:<br />

• Constituciones<br />

• Códigos y leyes g<strong>en</strong>erales <strong>de</strong> salud<br />

• Códigos y leyes g<strong>en</strong>erales <strong>de</strong> educación superior y técnica<br />

• Códigos y leyes g<strong>en</strong>erales <strong>de</strong> trabajo<br />

• Leyes <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería<br />

• Leyes <strong>de</strong> educación <strong>en</strong> <strong>en</strong>fermería<br />

• Códigos <strong>de</strong> ética profesional<br />

• Legis<strong>la</strong>ción sobre bioseguridad<br />

• Estatutos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s organizaciones profesionales y académicas <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería<br />

Las técnicas <strong>de</strong> recolección <strong>de</strong> datos incluyeron:<br />

• Recopi<strong>la</strong>ción, <strong>de</strong>scripción y análisis <strong>de</strong> los docum<strong>en</strong>tos.<br />

• Catalogación <strong>de</strong> instrum<strong>en</strong>tos jurídicos y no jurídicos<br />

• Discusión <strong>de</strong> resultados y producción <strong>de</strong> recom<strong>en</strong>daciones.<br />

Los instrum<strong>en</strong>tos utilizados fueron:<br />

• Guía <strong>de</strong> catalogación e indización <strong>de</strong> leyes y normativas con base <strong>en</strong> los<br />

<strong>de</strong>scriptores <strong>en</strong> ci<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud (DECS).<br />

• Guía <strong>de</strong> revisión y producción participativa <strong>de</strong> conclusiones y<br />

recom<strong>en</strong>daciones i<strong>de</strong>ntificando áreas críticas, vacíos y mejoras requeridas.<br />

La e<strong>la</strong>boración y validación <strong>de</strong>l estudio se llevó a cabo <strong>en</strong> una serie <strong>de</strong> etapas,<br />

<strong>la</strong> primera <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuales comi<strong>en</strong>za con <strong>la</strong> recopi<strong>la</strong>ción y análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s legis<strong>la</strong>ciones<br />

nacionales e internacionales vig<strong>en</strong>tes al 1 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 2008. La segunda etapa<br />

consiste <strong>en</strong> una primera consulta <strong>de</strong> resultados a los gobiernos <strong>de</strong> los países,<br />

<strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

3


Introducción<br />

a <strong>la</strong>s organizaciones profesionales <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería y expertos <strong>de</strong> <strong>la</strong> región.<br />

Consolidadas <strong>la</strong>s recom<strong>en</strong>daciones, se e<strong>la</strong>boró una segunda versión <strong>de</strong>l estudio,<br />

que nuevam<strong>en</strong>te tuvo una segunda consulta a los mismos actores seña<strong>la</strong>dos con<br />

anterioridad. Surgió así una nueva versión cuyos resultados fueron pres<strong>en</strong>tados<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> IV Jornada Internacional <strong>de</strong> Investigación <strong>en</strong> RRHH <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong>, realizada<br />

<strong>en</strong> Quito, Ecuador, el 10 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 2008 <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong>l XI Coloquio<br />

Panamericano <strong>de</strong> Investigación <strong>en</strong> <strong>Enfermería</strong>. Estas Jornadas produjeron insumos<br />

<strong>de</strong> valor para el informe. Seguidam<strong>en</strong>te se convocó a una Reunión <strong>de</strong>l Grupo<br />

Técnico <strong>de</strong> <strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>, realizada <strong>en</strong> Córdoba,<br />

Arg<strong>en</strong>tina <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong>l Simposio internacional <strong>de</strong> regu<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> <strong>en</strong>fermería<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> el 20 al 22 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 2009. El aporte <strong>de</strong> los expertos <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes países<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> región consolidó los resultados pres<strong>en</strong>tados <strong>en</strong> este estudio y permitió <strong>la</strong><br />

producción <strong>de</strong> <strong>la</strong> versión final.<br />

El docum<strong>en</strong>to se estructura por países: Arg<strong>en</strong>tina, Bolivia, Brasil, Chile,<br />

Colombia, Costa Rica, Cuba, Ecuador, El Salvador, Guatema<strong>la</strong>, Honduras, México,<br />

Nicaragua, Panamá, Paraguay, Perú, Puerto Rico, República Dominicana, Uruguay y<br />

V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>. Incluye una sección <strong>de</strong>dicada a <strong>la</strong>s normas internacionales aplicables<br />

y una conclusión que remarca los aspectos sali<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong> normativa <strong>en</strong> <strong>la</strong> región.<br />

Se adjuntan también dos anexos, uno <strong>de</strong>dicado a <strong>en</strong>umerar <strong>la</strong> legis<strong>la</strong>ción aplicable<br />

vig<strong>en</strong>te <strong>en</strong> or<strong>de</strong>n cronológico (Anexo I) y otro que incluye un cuadro comparativo<br />

que permite sintetizar los aspectos básicos regu<strong>la</strong>dos (Anexo II).<br />

Los informes por país comi<strong>en</strong>zan con una breve introducción para luego pasar al<br />

análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> normativa vig<strong>en</strong>te. Seguidam<strong>en</strong>te se abordan los sigui<strong>en</strong>tes aspectos<br />

regu<strong>la</strong>torios <strong>de</strong>l ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería con base <strong>en</strong> <strong>la</strong>s dim<strong>en</strong>siones estudiadas,<br />

que se <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>n a continuación:<br />

Instancias nacionales para <strong>la</strong> formu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> políticas <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>fermería<br />

Bajo este título se <strong>en</strong>umeran el o los organismos con compet<strong>en</strong>cia para regu<strong>la</strong>r<br />

y vigi<strong>la</strong>r <strong>la</strong> práctica <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería y <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral para formu<strong>la</strong>r políticas <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

materia. Se incluy<strong>en</strong> así los ministerios <strong>de</strong> salud, colegios, comisiones o <strong>en</strong>tes<br />

autárquicos <strong>en</strong>cargados <strong>de</strong>l control <strong>de</strong>l ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> profesión y se <strong>de</strong>scrib<strong>en</strong><br />

brevem<strong>en</strong>te sus compet<strong>en</strong>cias.<br />

Ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería<br />

En esta sección se incluy<strong>en</strong> los requisitos que cada norma establece como<br />

es<strong>en</strong>ciales para que algui<strong>en</strong> pueda ejercer <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería. Se m<strong>en</strong>ciona así, por<br />

ejemplo, <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> contar con título habilitante, inscripción <strong>de</strong> título,<br />

4 Serie Desarrollo <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>en</strong> Salud No. 56


colegiación profesional, educación continua y exám<strong>en</strong>es <strong>de</strong> admisión, <strong>en</strong>tre otros,<br />

según correspondiera a <strong>la</strong> legis<strong>la</strong>ción aplicable.<br />

Se transcribe también lo que <strong>la</strong>s distintas normas legales establec<strong>en</strong> como <strong>la</strong>s<br />

compet<strong>en</strong>cias profesionales o funciones que correspon<strong>de</strong>n a los distintos niveles<br />

<strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería (incumb<strong>en</strong>cias).<br />

Códigos <strong>de</strong> ética<br />

En este compon<strong>en</strong>te se m<strong>en</strong>cionan los <strong>de</strong>nominados códigos <strong>de</strong>ontológicos o<br />

<strong>de</strong> ética <strong>en</strong>t<strong>en</strong>didos como el conjunto <strong>de</strong> principios morales, <strong>de</strong>beres y obligaciones<br />

que guían el bu<strong>en</strong> <strong>de</strong>sempeño profesional.<br />

Educación superior y técnica<br />

Se incluy<strong>en</strong> aquí <strong>la</strong>s normas que regu<strong>la</strong>n <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeros y<br />

<strong>en</strong>fermeras <strong>en</strong> los niveles técnicos y profesional. Se m<strong>en</strong>cionan <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral<br />

disposiciones emanadas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> educación y <strong>de</strong> salud que <strong>de</strong>terminan<br />

los requisitos para graduación <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeras y <strong>en</strong>fermeros <strong>en</strong> los distintos niveles.<br />

Acreditación<br />

Bajo el título acreditación se ha int<strong>en</strong>tado localizar <strong>la</strong>s normas aplicables a <strong>la</strong><br />

certificación <strong>de</strong> programas <strong>de</strong> carreras <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería o <strong>de</strong> escue<strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería.<br />

Cuando no se han localizado <strong>la</strong>s mismas, se ha hecho m<strong>en</strong>ción a <strong>la</strong>s normas<br />

g<strong>en</strong>erales <strong>de</strong> acreditación <strong>de</strong> instituciones o programas <strong>de</strong> salud, <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong><br />

instituciones <strong>de</strong> educación superior.<br />

La acreditación se refiere <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral a <strong>la</strong> forma <strong>en</strong> que el Estado contro<strong>la</strong> <strong>la</strong><br />

calidad <strong>de</strong> un programa (acreditación <strong>de</strong> programas) o institución (acreditación<br />

Institucional), con base <strong>en</strong> un proceso previo <strong>de</strong> evaluación <strong>en</strong> el cual intervi<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

distintos actores. El término acreditación es <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dido como un proceso<br />

al que <strong>la</strong>s instituciones se somet<strong>en</strong> voluntariam<strong>en</strong>te.<br />

La acreditación institucional se <strong>de</strong>fine como un proceso por el cual el<br />

Estado contro<strong>la</strong> el bu<strong>en</strong> funcionami<strong>en</strong>to g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> institución educativa.<br />

En <strong>la</strong> acreditación <strong>de</strong> programas los elem<strong>en</strong>tos que se busca acreditar son el<br />

cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> parámetros o estándares <strong>de</strong> calidad previam<strong>en</strong>te establecidos<br />

por expertos con asist<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> instituciones re<strong>la</strong>cionadas a <strong>la</strong> práctica<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> carrera que se busca certificar.<br />

Estos términos, sin embargo son usados con distinto alcance por <strong>la</strong>s legis<strong>la</strong>ciones<br />

<strong>de</strong> los países analizados. Con frecu<strong>en</strong>cia se hab<strong>la</strong> <strong>de</strong> acreditación <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral<br />

incluy<strong>en</strong>do a <strong>la</strong> institucional y a los programas, otras veces el término acreditación<br />

<strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

5


Introducción<br />

se aplica solo a los programas. En este s<strong>en</strong>tido se <strong>de</strong>be respetar lo que <strong>la</strong> legis<strong>la</strong>ción<br />

<strong>de</strong> cada país establezca <strong>en</strong> cada caso.<br />

Al hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong> los requisitos para el ejercicio profesional se ha m<strong>en</strong>cionado<br />

también el términos acreditación pero <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dido como el proceso <strong>de</strong> certificación<br />

y recertificación que permite evaluar el nivel <strong>de</strong> compet<strong>en</strong>cia académica, ci<strong>en</strong>tífica<br />

y técnica <strong>de</strong> los recursos humanos, <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral a través <strong>de</strong> un exam<strong>en</strong> (certificación<br />

<strong>de</strong> recursos humanos).<br />

Práctica transnacional <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería<br />

La práctica transnacional se <strong>de</strong>fine como <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> que los recursos<br />

humanos formados y habilitados para ejercer <strong>en</strong> un país puedan tras<strong>la</strong>darse a otro<br />

(migración) y ejercer <strong>la</strong> profesión.<br />

Se int<strong>en</strong>tó localizar <strong>en</strong> esta sección <strong>la</strong>s normas locales que <strong>de</strong>terminan <strong>la</strong>s<br />

condiciones para que personas que cu<strong>en</strong>tan con título habilitante <strong>en</strong> un país puedan<br />

<strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zarse a ejercer <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>en</strong> otras jurisdicciones.<br />

Las disposiciones pres<strong>en</strong>tadas <strong>en</strong> este estudio correspon<strong>de</strong>n <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral a <strong>la</strong>s<br />

publicaciones oficiales que se obtuvieron <strong>de</strong> distintas fu<strong>en</strong>tes, <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s que se<br />

<strong>de</strong>staca el sitio <strong>de</strong> Legis<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> Salud <strong>de</strong>l Área Sistemas <strong>de</strong> Salud basados <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

At<strong>en</strong>ción Primaria <strong>de</strong> Salud <strong>de</strong> <strong>la</strong> OPS/OMS. 1 A través <strong>de</strong> este recurso se facilitó<br />

el acceso a sitios oficiales <strong>de</strong> <strong>la</strong> Internet, como congresos, asambleas legis<strong>la</strong>tivas<br />

y gacetas, diarios o boletines oficiales. Otros recursos fundam<strong>en</strong>tales fueron <strong>la</strong><br />

Base <strong>de</strong> Datos LEYES 2 y <strong>la</strong> Red Mundial <strong>de</strong> Información Jurídica (GLIN —Global<br />

Legal Information Network) <strong>de</strong> <strong>la</strong> Biblioteca <strong>de</strong>l Congreso <strong>de</strong> los Estados Unidos<br />

<strong>de</strong> <strong>América</strong>. 3 Siempre que fue posible se indicó al pie <strong>de</strong> cada norma el sitio <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> Internet don<strong>de</strong> se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra disponible el texto completo. A título ilustrativo,<br />

también se incluyeron refer<strong>en</strong>cias a disposiciones publicadas <strong>en</strong> dominios<br />

comerciales (.com). Todas <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes utilizadas son <strong>de</strong> acceso público y gratuito<br />

y <strong>en</strong> este estudio se ofrec<strong>en</strong> disponibles con fines educativos. Es importante<br />

advertir al lector que el único texto autorizado <strong>de</strong> <strong>la</strong>s normas es el cont<strong>en</strong>ido<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s publicaciones oficiales <strong>de</strong> cada país (boletines, gacetas o diarios oficiales).<br />

1. Esta página conti<strong>en</strong>e un listado organizado, sistematizado y actualizado <strong>de</strong> bases <strong>de</strong> datos legis<strong>la</strong>tivas<br />

y listados <strong>de</strong> normas jurídicas disponibles <strong>en</strong> los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>América</strong>s.<br />

www.paho.org/legisalud<br />

2. Base refer<strong>en</strong>cial <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> salud <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>da por <strong>la</strong> Organización Panamericana <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud.<br />

Conti<strong>en</strong>e resúm<strong>en</strong>es <strong>de</strong> legis<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> temas <strong>de</strong> salud <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1978 hasta <strong>la</strong> fecha, incluy<strong>en</strong>do todos los<br />

países <strong>la</strong>tinoamericanos y los que conforman el <strong>de</strong>nominado Caribe <strong>de</strong> hab<strong>la</strong> inglesa. Se acce<strong>de</strong> a <strong>la</strong><br />

misma a través <strong>de</strong>l sigui<strong>en</strong>te sitio <strong>de</strong> Internet: http://bases.bvsalud.org/public/scripts/php/page_show_<br />

main.php?home=true&<strong>la</strong>ng=es&form=simple.<br />

3. Disponible <strong>en</strong>: http://www.glin.gov/search.action.<br />

6 Serie Desarrollo <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>en</strong> Salud No. 56


El pres<strong>en</strong>te estudio sobre <strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>, es<br />

el resultado <strong>de</strong> una iniciativa regional <strong>de</strong>l Proyecto <strong>de</strong> Recursos Humanos para<br />

<strong>la</strong> Salud y el Proyecto <strong>de</strong> Financiami<strong>en</strong>to e Investigación <strong>en</strong> Salud <strong>de</strong>l Área <strong>de</strong><br />

Sistemas <strong>de</strong> Salud basados <strong>en</strong> <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción Primaria <strong>de</strong> Salud <strong>de</strong> <strong>la</strong> Organización<br />

Panamericana <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud/Organización Mundial <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud (OPS/OMS).<br />

La OPS/OMS expresa su reconocimi<strong>en</strong>to a <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes personas por haber<br />

contribuido al <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> esta investigación, así como a <strong>la</strong> validación <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

información y <strong>la</strong> redacción <strong>de</strong>l pres<strong>en</strong>te docum<strong>en</strong>to <strong>en</strong> sus difer<strong>en</strong>tes etapas.<br />

Diseño y coordinación regional <strong>de</strong>l estudio<br />

Silvina Malvárez, OPS/OMS, Washington DC, EUA<br />

Mónica Bolis, OPS/OMS, Washington DC, EUA<br />

Investigación y análisis<br />

Susana Castiglione, Washington DC, EUA<br />

Grupo <strong>de</strong> expertos para <strong>la</strong><br />

revisión técnica final <strong>de</strong>l docum<strong>en</strong>to<br />

Alicia Reyes Vidal, Chile Maria Cristina Cometto, Arg<strong>en</strong>tina<br />

Ana Maria Heredia, Arg<strong>en</strong>tina Mónica Bolis, Washington DC, EUA<br />

Débora Yanco, Arg<strong>en</strong>tina Olga Paulina Filippini, Arg<strong>en</strong>tina<br />

El<strong>en</strong>a Perich, Arg<strong>en</strong>tina Patricia Fabiana Gómez, Arg<strong>en</strong>tina<br />

Liliana Martinez, Arg<strong>en</strong>tina Reina Lydilia Grogan, Honduras<br />

Judith Sullivan , Uruguay Silvina Malvárez, Washington DC, EUA<br />

Luz Angélica Muñoz, Chile Silvia Santana, Uruguay<br />

Maria Antonieta Rubio Tyrrel, Brasil<br />

<strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

Agra<strong>de</strong>cimi<strong>en</strong>tos<br />

7


Ara<strong>de</strong>cimi<strong>en</strong>tos<br />

Arg<strong>en</strong>tina<br />

Ana María Heredia<br />

El<strong>en</strong>a Perich<br />

Bolivia<br />

Elba Olivera Choque<br />

Brasil<br />

Maria Madal<strong>en</strong>a Januário Leite<br />

Chile<br />

Luz Angélica Muñoz<br />

Ana María Vásquez Aqueveque<br />

Colombia<br />

Daniel Gonzalo Es<strong>la</strong>va<br />

María Iraidis Soto<br />

Beatriz Carvallo Suárez<br />

Alba Lucía Ramírez Ramírez<br />

Gloria Inés Prieto <strong>de</strong> Romano<br />

Cuba<br />

Marice<strong>la</strong> Torres<br />

Ecuador<br />

Lydia E. García<br />

Carm<strong>en</strong> Falconí<br />

Margarita Ve<strong>la</strong>sco<br />

El Salvador<br />

El<strong>en</strong>a Reyes <strong>de</strong> Guzmán<br />

Ánge<strong>la</strong> Elías Marroquín<br />

Elsy Beatriz <strong>de</strong> Guzmán<br />

Zoi<strong>la</strong> Marina <strong>de</strong> Guardón<br />

Carm<strong>en</strong> El<strong>en</strong>a Mor<strong>en</strong>o<br />

Revisores <strong>de</strong> los estudios por países<br />

Guatema<strong>la</strong><br />

Rutilia Herrera Acajabón<br />

Delia Luci<strong>la</strong> Chang Chang<br />

Verónica Pineda<br />

Sandra Girón<br />

Honduras<br />

Reina Lydia Grogan<br />

Per<strong>la</strong> Simons<br />

México<br />

Juana Jiménez Sánchez<br />

Amanda Orozco Tagle<br />

Ofelia Soto<br />

Severino Rubio Domínguez<br />

Laura Morán Peña<br />

Laura Padil<strong>la</strong><br />

El<strong>en</strong>a Espino Vil<strong>la</strong>fuerte<br />

Rosa Amarilis Zárate<br />

Panamá<br />

Sandra Reyna<br />

Paraguay<br />

Carm<strong>en</strong> Quintana <strong>de</strong> Horák<br />

Perú<br />

Margot Zarate León<br />

Puerto Rico<br />

Yo<strong>la</strong>nda Huertas<br />

Mirta Fernán<strong>de</strong>z García<br />

8 Serie Desarrollo <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>en</strong> Salud No. 56


República Dominicana<br />

Selma Zapata<br />

Dulce Emilia Medina <strong>de</strong> Pérez<br />

Ercilia <strong>de</strong> <strong>la</strong> Cruz<br />

África Vidal<br />

Minerva Espinosa<br />

Juana María Mén<strong>de</strong>z<br />

Luz Adalgisa Linares<br />

Regina Silverio<br />

Manna Pérez<br />

Edith Ramírez<br />

María Virtu<strong>de</strong>s Mén<strong>de</strong>z<br />

Mireya Brito<br />

Nancy Peña<br />

Fiordalisa Guzmán<br />

Uruguay<br />

Marce<strong>la</strong> Bruno<br />

V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong><br />

Marialcira Quinteros<br />

Ligia Smitter<br />

<strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

9


<strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

Introducción<br />

En Arg<strong>en</strong>tina, <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra configurada <strong>en</strong> tres categorías <strong>de</strong><br />

personal: lic<strong>en</strong>ciados <strong>en</strong> <strong>en</strong>fermería, <strong>en</strong>fermeros y auxiliares <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería. Su<br />

diversidad está re<strong>la</strong>cionada con el proceso <strong>de</strong> construcción histórico <strong>de</strong> <strong>la</strong> pro-<br />

fesión <strong>la</strong> cual fue <strong>de</strong>lineando los distintos <strong>en</strong>foques y cont<strong>en</strong>idos <strong>de</strong> <strong>la</strong> formación<br />

académica y <strong>la</strong>s prácticas sanitarias resultantes. De los datos consolidados por el<br />

Observatorio Nacional <strong>de</strong> Políticas <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>de</strong> Salud surge que el<br />

total <strong>de</strong>l personal <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>en</strong> el país asci<strong>en</strong><strong>de</strong> a 84.200, t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta<br />

<strong>la</strong>s tres categorías <strong>en</strong>unciadas. 1<br />

El total <strong>de</strong>l personal <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>de</strong>l sector público <strong>en</strong> Arg<strong>en</strong>tina 2 , es <strong>de</strong> 65.806,<br />

los lic<strong>en</strong>ciados/as <strong>en</strong> <strong>en</strong>fermería repres<strong>en</strong>tan el 7%(4.801), los <strong>en</strong>fermeros/as el<br />

30% (19.598) y los auxiliares <strong>en</strong> <strong>en</strong>fermería el 63% (41407). Todas <strong>la</strong>s provincias<br />

ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un alto porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> auxiliares <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>en</strong>contrándose un rango<br />

<strong>en</strong>tre 92,53% y 35,20 %.<br />

La formación <strong>en</strong> <strong>en</strong>fermería se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong> <strong>en</strong> instituciones <strong>de</strong> educación supe-<br />

rior universitaria y no universitaria. El país cu<strong>en</strong>ta con un total <strong>de</strong> 45 escue<strong>la</strong>s<br />

universitarias <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuales 30 son <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> universida<strong>de</strong>s<br />

nacionales y el resto <strong>de</strong>l área privada. El sector estatal conc<strong>en</strong>tra el 75 % <strong>de</strong>l total<br />

<strong>de</strong> estudiantes <strong>en</strong>fermería <strong>en</strong> universida<strong>de</strong>s (43.406) y el 25% restante correspon<strong>de</strong><br />

al área privada. Asimismo se observa que el 80% <strong>de</strong> los egresados, provi<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>de</strong>l<br />

sector público estatal mi<strong>en</strong>tras que el sector privado aporta el 19,5 % <strong>de</strong> egresados. 3<br />

1. Ministerio <strong>de</strong> Salud <strong>de</strong> <strong>la</strong> Nación 2007.<br />

2. Datos relevados a través <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Jefes <strong>de</strong> Departam<strong>en</strong>tos Provinciales <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> junio <strong>de</strong><br />

2008.<br />

3. Ministerio <strong>de</strong> Educación. Coordinación <strong>de</strong> Investigación e Información Estadísticas.<br />

Arg<strong>en</strong>tina<br />

11


Arg<strong>en</strong>tina<br />

Con respecto a <strong>la</strong> formación <strong>en</strong> instituciones <strong>de</strong> educación superior no<br />

universitaria el número matricu<strong>la</strong>dos <strong>en</strong> el 2007 fue <strong>de</strong> 12.811 <strong>de</strong> estudiantes<br />

<strong>de</strong> los cuales 80,32 % (10290) pert<strong>en</strong>ec<strong>en</strong> a gestión privada y 19,68% (2521) a<br />

<strong>la</strong> estatal. El número <strong>de</strong> egresados <strong>en</strong> ese año fue <strong>de</strong> 5579 correspondi<strong>en</strong>do a <strong>la</strong><br />

gestión privada 67,13% (3745) y 32,87 % (1834) a los <strong>de</strong> gestión publica. 4<br />

La cantidad <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeras por mil habitantes es <strong>de</strong> 1.52, si<strong>en</strong>do <strong>de</strong> 2.2 si se<br />

consi<strong>de</strong>ra a todos los trabajadores <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería. A <strong>la</strong> vez, <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>fermera/<br />

medico <strong>en</strong> el país es <strong>de</strong> una <strong>en</strong>fermera por cada 4 médicos.<br />

La escasez <strong>de</strong> profesionales <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería agrava <strong>la</strong> ya inequitativa distribución<br />

<strong>de</strong> los recursos, que afecta especialm<strong>en</strong>te el primer nivel <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción. Si bi<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />

arg<strong>en</strong>tina <strong>en</strong> esta última década, se ha dado, un movimi<strong>en</strong>to creci<strong>en</strong>te hacia <strong>la</strong><br />

calificación <strong>de</strong>l personal <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería con mayores grados <strong>de</strong> formación, este<br />

hecho aún resulta insufici<strong>en</strong>te para dar respuesta a <strong>la</strong> escasez. Dicha escasez se<br />

manifiesta no solo por el déficit <strong>en</strong> el número <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeros sino también por<br />

<strong>la</strong> calificación <strong>de</strong> los mismos. Fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s transformaciones <strong>de</strong>l contexto mundial,<br />

resulta necesaria <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeras que impact<strong>en</strong> <strong>en</strong> el cuidado integral<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>de</strong> <strong>la</strong> persona, <strong>la</strong> familia y <strong>la</strong> comunidad. Estos compon<strong>en</strong>tes que con-<br />

forman <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería van acompañados <strong>de</strong> un marco normativo y legal que regu<strong>la</strong><br />

y fiscaliza el ámbito educativo y <strong>de</strong>l ejercicio profesional.<br />

Análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> legis<strong>la</strong>ción aplicable<br />

La sanción <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong>l Ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería No. 24.004 <strong>en</strong> 1991 y su De-<br />

creto Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tario No. 2497/93, reconoce a <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>en</strong> Arg<strong>en</strong>tina el carácter<br />

<strong>de</strong> profesión y otorga a los <strong>en</strong>fermeros el <strong>de</strong>recho <strong>de</strong> ejercicio libre y autónomo.<br />

La sanción <strong>de</strong> esta ley es un hito importante ya que hasta ese mom<strong>en</strong>to el ejer-<br />

cicio <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería era consi<strong>de</strong>rado una actividad <strong>de</strong> co<strong>la</strong>boración y subordinada<br />

a <strong>la</strong> actividad médica/odontólogica, conforme lo establecía <strong>la</strong> Ley No. 17.132 <strong>de</strong>l<br />

Ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> Medicina y Odontología y Activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Co<strong>la</strong>boración.<br />

La Ley No. 24.004 conti<strong>en</strong>e <strong>en</strong> <strong>de</strong>talle los requisitos para el ejercicio profesio-<br />

nal, <strong>la</strong>s modalida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> ejercicio, los <strong>de</strong>rechos, <strong>la</strong>s obligaciones y prohibiciones <strong>de</strong><br />

qui<strong>en</strong>es practican <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería, <strong>de</strong>l registro y matricu<strong>la</strong>ción y autoridad <strong>de</strong> aplica-<br />

ción, condiciones <strong>de</strong> inimputabilidad, prohíbe el intrusismo, prevé <strong>la</strong> autorización<br />

para el nivel profesional, con <strong>la</strong> habilitación especial, <strong>la</strong> ejecución excepcional <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>terminadas prácticas <strong>en</strong> condiciones especiales y <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cia.<br />

4. Ministerio <strong>de</strong> Educación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Nación. Dirección Nacional <strong>de</strong> Información y Evaluación Educativa<br />

2007.<br />

12 Serie Desarrollo <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>en</strong> Salud No. 56


En <strong>la</strong>s Disposiciones Transitorias <strong>en</strong>uncia <strong>la</strong>s condiciones para el personal <strong>en</strong><br />

actividad sin poseer los títulos, diplomas o certificados habilitantes con p<strong>la</strong>zos para<br />

los estudios respectivos a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> reconversión y profesionalización.<br />

En <strong>la</strong>s Disposiciones Varias se establec<strong>en</strong> regím<strong>en</strong>es especiales <strong>de</strong> trabajo,<br />

consi<strong>de</strong>rando insalubre el ejercicio <strong>en</strong> <strong>la</strong>s áreas <strong>de</strong> cuidados int<strong>en</strong>sivos, unida<strong>de</strong>s<br />

neuropsiquiátricos, <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s infectocontagiosas, con radiaciones ionizantes<br />

o no, oncología, servicios <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cia.<br />

El Ministerio <strong>de</strong> Salud <strong>de</strong> <strong>la</strong> Nación es <strong>la</strong> autoridad <strong>de</strong> aplicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> ley, ejer-<br />

ce potesta<strong>de</strong>s disciplinarias respecto al ejercicio profesional y <strong>en</strong> tal carácter es<br />

asistida por una Comisión Perman<strong>en</strong>te <strong>de</strong> Asesorami<strong>en</strong>to y Co<strong>la</strong>boración sobre<br />

el Ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería.<br />

Por el carácter fe<strong>de</strong>ral <strong>de</strong>l país, el ámbito <strong>de</strong> aplicación se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

actualidad reservado a <strong>la</strong>s instituciones <strong>de</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia nacional: Ministerio <strong>de</strong><br />

Educación, Fuerzas Armadas y Ministerio <strong>de</strong> Salud y para <strong>la</strong>s provincias que aún<br />

no ti<strong>en</strong><strong>en</strong> Ley especifica.<br />

Se reconoce <strong>en</strong> <strong>la</strong> Ley dos niveles para el ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería:<br />

a) Profesional: consist<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> un cuerpo sistemático <strong>de</strong><br />

conocimi<strong>en</strong>tos para <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntificación y resolución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s situaciones <strong>de</strong><br />

salud - <strong>en</strong>fermedad sometida al ámbito <strong>de</strong> su compet<strong>en</strong>cia.<br />

b) Auxiliar: consist<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> práctica <strong>de</strong> técnicas y conocimi<strong>en</strong>tos que<br />

contribuy<strong>en</strong> al cuidado <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería p<strong>la</strong>nificado y dispuesto por los<br />

niveles profesionales y ejecutados bajo su supervisión.<br />

Para <strong>la</strong> habilitación <strong>de</strong>l ejercicio se requiere título <strong>de</strong> <strong>en</strong>tidad oficialm<strong>en</strong>te reco-<br />

nocida. Los títulos extranjeros se revalidan <strong>de</strong> conformidad a <strong>la</strong> legis<strong>la</strong>ción vig<strong>en</strong>te.<br />

La Ley 24.004 es <strong>de</strong> carácter nacional. El artículo 28 <strong>de</strong> <strong>la</strong> norma invita a <strong>la</strong>s<br />

provincias que lo estim<strong>en</strong> a<strong>de</strong>cuado a adherir al régim<strong>en</strong> establecido por esta.<br />

Muchas provincias adhirieron al régim<strong>en</strong> nacional y otras ti<strong>en</strong><strong>en</strong> su propia norma<br />

que regu<strong>la</strong> el ejercicio profesional. 5 Los colegios <strong>de</strong> <strong>la</strong>s provincias <strong>de</strong>: Misiones,<br />

Santa Fe, Salta, Catamarca y Santiago <strong>de</strong>l Estero ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>la</strong> habilitación y el control<br />

<strong>de</strong>l ejercicio.<br />

5. Ley No. 298/00 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ciudad <strong>de</strong> Bu<strong>en</strong>os Aires, Ley No. 12.245/99 <strong>de</strong> <strong>la</strong> provincia <strong>de</strong> Bu<strong>en</strong>os Aires,<br />

Ley No. 3520/90 <strong>de</strong> <strong>la</strong> provincia <strong>de</strong> Chaco, Ley No. 3498/90 <strong>de</strong> <strong>la</strong> provincia <strong>de</strong> Chubut, adhier<strong>en</strong><br />

al régim<strong>en</strong> nacional. Las leyes provinciales que gobiernan el ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería son: Ley No.<br />

6222/78 <strong>de</strong> <strong>la</strong> provincia <strong>de</strong> Córdoba, Ley No. No. 4710/93 <strong>de</strong> <strong>la</strong> provincia <strong>de</strong> Corri<strong>en</strong>tes, Ley No.<br />

759/97 <strong>de</strong> <strong>la</strong> provincia <strong>de</strong> Entre Ríos, Ley No. 6836/00 <strong>de</strong> <strong>la</strong> provincia <strong>de</strong> M<strong>en</strong>doza, Ley No. 2219/97<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> provincia <strong>de</strong> Neuquén, Ley No. 2999/96 <strong>de</strong> <strong>la</strong> provincia <strong>de</strong> Río Negro, Ley No. 6763/97 <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> provincia <strong>de</strong> San Juan, Ley No. No. 12.501/05 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Provincia <strong>de</strong> Santa Fe, Ley No. 4623/78 <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

provincia <strong>de</strong> Santiago <strong>de</strong>l Estero, Ley No. 1879/01 <strong>de</strong> <strong>la</strong> provincia <strong>de</strong> Tierra <strong>de</strong>l Fuego, Ley No. 6656/99<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> provincia <strong>de</strong> Tucumán.<br />

<strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

13


Arg<strong>en</strong>tina<br />

Instancias nacionales para <strong>la</strong><br />

formu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> políticas <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>fermería<br />

Subsecretaría <strong>de</strong> Salud <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Salud<br />

http://www.msal.gov.ar/<br />

Conforme al artículo 16 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley 24.004, <strong>la</strong> Subsecretaría <strong>de</strong> Salud será <strong>la</strong><br />

autoridad <strong>de</strong> aplicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>te ley, y <strong>en</strong> tal carácter <strong>de</strong>berá:<br />

a) Llevar <strong>la</strong> matrícu<strong>la</strong> <strong>de</strong> los profesionales y auxiliares <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería<br />

compr<strong>en</strong>didos <strong>en</strong> <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>te ley;<br />

b) Ejercer el po<strong>de</strong>r disciplinario sobre los matricu<strong>la</strong>dos;<br />

c) Vigi<strong>la</strong>r y contro<strong>la</strong>r que <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería, tanto <strong>en</strong> su nivel profesional como <strong>en</strong><br />

el auxiliar, no sea ejercida por personas car<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> títulos, diplomas o<br />

certificados habilitantes, o no se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tr<strong>en</strong> matricu<strong>la</strong>dos;<br />

d) Ejercer todas <strong>la</strong>s <strong>de</strong>más funciones y atribuciones que <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>te ley le<br />

otorga.<br />

La Resolución No. 404 <strong>de</strong> 13 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 2008 <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Salud <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Nación, fijó nuevas condiciones <strong>de</strong> matricu<strong>la</strong>ción para todos los profesionales.<br />

Incluye a Lic<strong>en</strong>ciados <strong>en</strong> <strong>la</strong> categoría profesional, a <strong>en</strong>fermeros <strong>en</strong> el técnico y a<br />

auxiliares <strong>en</strong> el auxiliar.<br />

El registro es público y accesible por Internet para evitar que un profesional<br />

inhabilitado <strong>en</strong> un distrito trabaje <strong>en</strong> otro. Actualm<strong>en</strong>te este registro <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> Subsecretaria <strong>de</strong> Políticas <strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> y Fiscalización.<br />

El Ministerio <strong>de</strong> Salud ejerce el po<strong>de</strong>r disciplinario conforme a lo establecido<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> Ley 17.132.<br />

Comisión perman<strong>en</strong>te <strong>de</strong> asesorami<strong>en</strong>to y<br />

co<strong>la</strong>boración<br />

El artículo 17 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley 24.004 dispone que el Ministerio <strong>de</strong> Salud, <strong>en</strong> su calidad<br />

<strong>de</strong> autoridad <strong>de</strong> aplicación, podrá ser asistido por una Comisión perman<strong>en</strong>te <strong>de</strong><br />

asesorami<strong>en</strong>to y co<strong>la</strong>boración sobre el ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería, <strong>de</strong> carácter<br />

honorario, <strong>la</strong> que se integrará con los matricu<strong>la</strong>dos que <strong>de</strong>sign<strong>en</strong> los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong><br />

formación y <strong>la</strong>s asociaciones gremiales y profesionales que los repres<strong>en</strong>tan, <strong>de</strong><br />

conformidad con lo que se establezca por vía reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>taria.<br />

14 Serie Desarrollo <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>en</strong> Salud No. 56


Esta comisión e<strong>la</strong>boró <strong>la</strong>s normas <strong>de</strong> habilitación <strong>de</strong> los gabinetes y consultorios<br />

<strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería para el ejercicio libre (artículo 1 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley No. 24.004), revisó y pre-<br />

s<strong>en</strong>tó los requisitos <strong>de</strong> ingreso <strong>de</strong> lic<strong>en</strong>ciados <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería y criterios y nomina<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s áreas <strong>de</strong> especialida<strong>de</strong>s (Artículo 7 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley No. 24.004).<br />

Ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería<br />

Conforme al artículo 5 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley No. 24.004, el ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería está<br />

reservado a los que posean títulos o certificados habilitantes <strong>en</strong> el nivel profesional<br />

y auxiliar. Qui<strong>en</strong>es cu<strong>en</strong>t<strong>en</strong> con título, diploma o certificado equival<strong>en</strong>te expedido<br />

por países extranjeros <strong>de</strong>berán revalidarlo <strong>de</strong> conformidad con <strong>la</strong> legis<strong>la</strong>ción vi-<br />

g<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> materia o los respectivos conv<strong>en</strong>ios <strong>de</strong> reciprocidad. El artículo 6 <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> ley dispone lo propio respecto a qui<strong>en</strong>es cu<strong>en</strong>t<strong>en</strong> con certificado <strong>de</strong> Auxiliar<br />

<strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong>.<br />

Adicionalm<strong>en</strong>te y conforme al artículo 9 y 10 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley No. 24.004 y el Decreto<br />

reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tario, el personal <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>de</strong>berá realizar periódicam<strong>en</strong>te activida-<br />

<strong>de</strong>s o cursos <strong>de</strong> actualización <strong>de</strong> acuerdo a los avances ci<strong>en</strong>tífico-técnicos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

medicina <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral y <strong>de</strong> su profesión <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r.<br />

De acuerdo con el artículo 2 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley No. 24.004, el ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería<br />

compr<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>la</strong>s funciones <strong>de</strong> promoción, recuperación y rehabilitación <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud,<br />

así como <strong>la</strong> <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s, realizadas <strong>en</strong> forma autónoma <strong>de</strong>ntro<br />

<strong>de</strong> los límites <strong>de</strong> compet<strong>en</strong>cia que <strong>de</strong>riva <strong>de</strong> <strong>la</strong>s incumb<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> los respectivos<br />

títulos habilitantes. Asimismo consi<strong>de</strong>ra ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>la</strong> doc<strong>en</strong>cia,<br />

investigación y asesorami<strong>en</strong>to sobre temas <strong>de</strong> su incumb<strong>en</strong>cia y <strong>la</strong> administración<br />

<strong>de</strong> servicios, cuando sean realizados por <strong>la</strong>s personas autorizadas por <strong>la</strong> misma a<br />

ejercer <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería.<br />

Para emplear el título <strong>de</strong> especialistas o anunciarse como tales, los <strong>en</strong>fermeros<br />

profesionales <strong>de</strong>berán acreditar su capacitación especializada <strong>de</strong> conformidad<br />

con lo que se <strong>de</strong>termine por vía reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>taria (artículo 7). A partir <strong>de</strong> 2008 se<br />

requiere el titulo <strong>de</strong> grado o lic<strong>en</strong>ciatura para acce<strong>de</strong>r a <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> especia-<br />

lista, <strong>de</strong> acuerdo a lo establecido por <strong>la</strong> Comisión <strong>de</strong> Formación <strong>de</strong> Postgrados<br />

<strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Salud <strong>de</strong> <strong>la</strong> Nación.<br />

La Ley No. 24.004 y más específicam<strong>en</strong>te su Decreto Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tario No. 2.497/93<br />

establec<strong>en</strong> <strong>la</strong>s incumb<strong>en</strong>cias <strong>de</strong>l ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería. El artículo 3 <strong>en</strong>uncia <strong>la</strong>s<br />

compet<strong>en</strong>cias <strong>de</strong>l nivel profesional, sin discriminar <strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermera lic<strong>en</strong>ciada<br />

y <strong>la</strong>s <strong>de</strong> auxiliares <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería.<br />

<strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

15


Arg<strong>en</strong>tina<br />

El ejercicio libre y autónomo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería, reservado al nivel profesional,<br />

se pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r <strong>en</strong> gabinetes privados, <strong>en</strong> el domicilio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas, <strong>en</strong><br />

locales, instituciones o establecimi<strong>en</strong>tos públicos o privados y <strong>en</strong> todos aquellos<br />

ámbitos don<strong>de</strong> se autorice el <strong>de</strong>sempeño <strong>de</strong> sus compet<strong>en</strong>cias, exigiéndose <strong>en</strong><br />

todos los casos habilitación <strong>de</strong> los lugares y <strong>la</strong> pertin<strong>en</strong>te autorización para ejercer.<br />

Los locales o establecimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>dicados a <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>de</strong>berán<br />

contar con un <strong>en</strong>fermero o <strong>en</strong>fermera profesional a cargo, <strong>de</strong>bidam<strong>en</strong>te matricu-<br />

<strong>la</strong>do, cuyo diploma o certificado será exhibido conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te. La habilitación<br />

<strong>de</strong> locales o establecimi<strong>en</strong>tos y <strong>la</strong> aprobación <strong>de</strong> su <strong>de</strong>nominación <strong>de</strong>berá estar<br />

sujeta a condiciones <strong>de</strong> p<strong>la</strong>nta física, higiénico - sanitarias y <strong>de</strong> seguridad, contar<br />

con equipos, materiales y sistemas <strong>de</strong> registros a<strong>de</strong>cuados a <strong>la</strong>s prestaciones que se<br />

realic<strong>en</strong> y, <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, se ajustará a <strong>la</strong>s normas mínimas <strong>de</strong>l organismo <strong>de</strong> aplicación.<br />

Los locales o establecimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>dicados a <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>de</strong>berán<br />

contar con un <strong>en</strong>fermero/a profesional a cargo, <strong>de</strong>bidam<strong>en</strong>te matricu<strong>la</strong>do, cuyo<br />

diploma o certificado será exhibido conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te. Son <strong>de</strong>beres <strong>de</strong> dicho<br />

profesional los sigui<strong>en</strong>tes:<br />

a) Contro<strong>la</strong>r que los que se <strong>de</strong>sempeñ<strong>en</strong> como profesionales o auxiliares<br />

estén matricu<strong>la</strong>dos, autorizados para ejercer por <strong>la</strong> autoridad sanitaria<br />

<strong>de</strong> aplicación y que realic<strong>en</strong> sus activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> los límites <strong>de</strong> su<br />

autorización.<br />

b) Ve<strong>la</strong>r por que los paci<strong>en</strong>tes reciban el más correcto, a<strong>de</strong>cuado y eficaz<br />

tratami<strong>en</strong>to, garantizado por parte <strong>de</strong>l personal actitu<strong>de</strong>s <strong>de</strong> respeto y<br />

consi<strong>de</strong>ración hacia <strong>la</strong> personalidad <strong>de</strong>l paci<strong>en</strong>te y sus cre<strong>en</strong>cias.<br />

c) Adoptar <strong>la</strong>s medidas necesarias a fin <strong>de</strong> que el establecimi<strong>en</strong>to reúna los<br />

requisitos exigidos por <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s, contro<strong>la</strong>ndo <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong><br />

higi<strong>en</strong>e y limpieza <strong>de</strong> cada <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia.<br />

d) Adoptar los recaudos necesarios para que se confeccion<strong>en</strong> los registros<br />

a<strong>de</strong>cuados para <strong>la</strong> docum<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s prestaciones.<br />

e) D<strong>en</strong>unciar hechos que pudies<strong>en</strong> t<strong>en</strong>er carácter <strong>de</strong>lictuoso, acci<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong><br />

trabajo, <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s o cualquier circunstancia que, según <strong>la</strong>s normas<br />

vig<strong>en</strong>tes, pudieran comprometer <strong>la</strong> salud <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción, adoptando <strong>la</strong>s<br />

medidas necesarias para evitar su propagación.<br />

La responsabilidad <strong>de</strong>l profesional a cargo <strong>de</strong> los locales o establecimi<strong>en</strong>tos no<br />

excluye <strong>la</strong> <strong>de</strong> los <strong>de</strong>más profesionales o auxiliares ni <strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas físicas o<br />

i<strong>de</strong>ales propietarias <strong>de</strong> los mismos.<br />

La habilitación <strong>de</strong> locales o establecimi<strong>en</strong>tos y <strong>la</strong> aprobación <strong>de</strong> su <strong>de</strong>nomina-<br />

ción <strong>de</strong>berá estar sujeta a: condiciones <strong>de</strong> p<strong>la</strong>nta física, higiénico - sanitarias y <strong>de</strong><br />

seguridad, contar con equipos, materiales y sistemas <strong>de</strong> registros, a<strong>de</strong>cuados a <strong>la</strong>s<br />

16 Serie Desarrollo <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>en</strong> Salud No. 56


prestaciones que se realic<strong>en</strong> y <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral se ajustará a <strong>la</strong>s normas mínimas <strong>de</strong>l<br />

organismo <strong>de</strong> aplicación.<br />

Conforme al artículo 2 <strong>la</strong> doc<strong>en</strong>cia, <strong>la</strong> investigación, el asesorami<strong>en</strong>to y <strong>la</strong> admi-<br />

nistración <strong>de</strong> servicios estarán a cargo <strong>de</strong> los profesionales incluidos <strong>en</strong> el nivel<br />

<strong>de</strong>nominado profesional conforme a <strong>la</strong> ley reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tada.<br />

El artículo 3 dispone que es <strong>de</strong> compet<strong>en</strong>cia específica <strong>de</strong>l nivel profesional<br />

lo establecido <strong>en</strong> <strong>la</strong>s incumb<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> los títulos habilitantes <strong>de</strong> lic<strong>en</strong>ciado/a <strong>en</strong><br />

<strong>en</strong>fermería y <strong>en</strong>fermero/a. A todos ellos les está permitido lo sigui<strong>en</strong>te:<br />

1) P<strong>la</strong>ntear, implem<strong>en</strong>tar, ejecutar, dirigir, supervisar y evaluar <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>fermería <strong>en</strong> <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción, recuperación y rehabilitación <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud.<br />

2) Brindar cuidados <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería a <strong>la</strong>s personas con problemas <strong>de</strong><br />

salud <strong>de</strong> mayor complejidad asignando al personal a su cargo acciones<br />

<strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>de</strong> acuerdo a <strong>la</strong> situación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas y al nivel <strong>de</strong><br />

preparación y experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l personal.<br />

3) Realizar <strong>la</strong> consulta <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería y <strong>la</strong> prescripción <strong>de</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>fermería.<br />

4) Administrar servicios <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería y <strong>la</strong> prescripción <strong>de</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>fermería.<br />

5) Organizar y contro<strong>la</strong>r el sistema <strong>de</strong> informes o registros pertin<strong>en</strong>tes a<br />

<strong>en</strong>fermería.<br />

6) Establecer normas <strong>de</strong> previsión y control <strong>de</strong> materiales y equipos para<br />

<strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería.<br />

7) P<strong>la</strong>nificar, implem<strong>en</strong>tar y evaluar programas <strong>de</strong> salud juntam<strong>en</strong>te con el<br />

equipo interdisciplinario y <strong>en</strong> los niveles nacional y local.<br />

8) Participar <strong>en</strong> <strong>la</strong> programación <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> educación sanitaria<br />

t<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes a mant<strong>en</strong>er y mejorar <strong>la</strong> salud <strong>de</strong>l individuo, familia y comunidad.<br />

9) Participar <strong>en</strong> los programas <strong>de</strong> higi<strong>en</strong>e y seguridad <strong>en</strong> el trabajo, <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> acci<strong>de</strong>ntes <strong>la</strong>borales, <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s profesionales y <strong>de</strong>l<br />

trabajo.<br />

10) Participar <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> tecnología apropiada para <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción<br />

<strong>de</strong> salud.<br />

11) P<strong>la</strong>nificar, organizar, coordinar, <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r y evaluar los programas,<br />

educaciones <strong>de</strong> formación <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>en</strong> sus distintos niveles y<br />

modalida<strong>de</strong>s.<br />

12) Participar <strong>en</strong> <strong>la</strong> formación y actualización <strong>de</strong> otros profesionales <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

salud <strong>en</strong> áreas <strong>de</strong> su compet<strong>en</strong>cia.<br />

13) Realizar y/o participar <strong>en</strong> investigaciones sobre temas <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería y<br />

<strong>de</strong> salud.<br />

<strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

17


Arg<strong>en</strong>tina<br />

14) Asesorar sobre aspectos <strong>de</strong> su compet<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> el área <strong>de</strong> <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia,<br />

doc<strong>en</strong>cia, administración e investigación <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería.<br />

15) Participar <strong>en</strong> comisiones examinadoras <strong>en</strong> materias específicas <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>fermería, <strong>en</strong> concursos para <strong>la</strong> cobertura <strong>de</strong> puestos a nivel profesional<br />

y auxiliar.<br />

16) E<strong>la</strong>borar <strong>la</strong>s normas <strong>de</strong> funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería<br />

<strong>en</strong> sus distintas modalida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción y auditar su cumplimi<strong>en</strong>to.<br />

17) Integrar los organismos compet<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> los Ministerios <strong>de</strong> Salud y<br />

Acción Social y <strong>de</strong> Cultura y Educación, re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong> formación y<br />

utilización <strong>de</strong>l Recurso Humano <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> y los organismos técnico<br />

- administrativos <strong>de</strong>l sector.<br />

18) Realizar todos los cuidados <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>en</strong>caminados a satisfacer <strong>la</strong>s<br />

necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s distintas etapas <strong>de</strong>l ciclo vital según<br />

lo sigui<strong>en</strong>te:<br />

a) Valorar el estado <strong>de</strong> salud <strong>de</strong>l individuo sano o <strong>en</strong>fermo y<br />

diagnosticar sus necesida<strong>de</strong>s o problemas <strong>en</strong> el área <strong>de</strong> su<br />

compet<strong>en</strong>cia e implem<strong>en</strong>tar acciones t<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes a satisfacer <strong>la</strong>s<br />

mismas.<br />

b) Participar <strong>en</strong> <strong>la</strong> supervisión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong>l medio ambi<strong>en</strong>te<br />

que requier<strong>en</strong> los paci<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> acuerdo a su condición.<br />

c) Contro<strong>la</strong>r <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> uso <strong>de</strong> los recursos materiales y<br />

equipos para <strong>la</strong> prestación <strong>de</strong> cuidados <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería.<br />

d) Supervisar y realizar <strong>la</strong>s acciones que favorezcan el bi<strong>en</strong>estar <strong>de</strong><br />

los paci<strong>en</strong>tes.<br />

e) Colocar sondas y contro<strong>la</strong>r su funcionami<strong>en</strong>to.<br />

f) Control <strong>de</strong> dr<strong>en</strong>ajes.<br />

g) Realizar control <strong>de</strong> signos vitales.<br />

h) Observar, evaluar y registrar signos y síntomas que pres<strong>en</strong>tan los<br />

paci<strong>en</strong>tes, <strong>de</strong>cidi<strong>en</strong>do <strong>la</strong>s acciones <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería a seguir.<br />

i) Co<strong>la</strong>borar <strong>en</strong> los procedimi<strong>en</strong>tos especiales <strong>de</strong> diagnósticos y<br />

tratami<strong>en</strong>tos.<br />

j) P<strong>la</strong>nificar, preparar, administrar y registrar <strong>la</strong> administración<br />

<strong>de</strong> medicam<strong>en</strong>tos por vía <strong>en</strong>teral, par<strong>en</strong>tal, mucosas, cutánea y<br />

respiratoria, natural y artificial, <strong>de</strong> acuerdo con <strong>la</strong> or<strong>de</strong>n médica<br />

escrita, completa, firmada y actualizada.<br />

k) Realizar curaciones simples y complejas, que no <strong>de</strong>man<strong>de</strong>n<br />

tratami<strong>en</strong>to quirúrgico.<br />

l) Realizar punciones v<strong>en</strong>osas periféricas.<br />

ll) Contro<strong>la</strong>r a los paci<strong>en</strong>tes con respiración y alim<strong>en</strong>tación asistida<br />

y catéteres c<strong>en</strong>trales y otros.<br />

18 Serie Desarrollo <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>en</strong> Salud No. 56


m) Participar <strong>en</strong> los tratami<strong>en</strong>tos quimioterápicos, <strong>en</strong> diálisis peritoneal<br />

y hemodiálisis.<br />

n) Brindar cuidados <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería a paci<strong>en</strong>tes críticos con o sin<br />

ais<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to.<br />

ñ) Realizar y participar <strong>en</strong> activida<strong>de</strong>s re<strong>la</strong>cionadas con el control <strong>de</strong><br />

infecciones.<br />

o) Realizar el control y registro <strong>de</strong> ingresos y egresos <strong>de</strong>l paci<strong>en</strong>te.<br />

p) Realizar el control <strong>de</strong> paci<strong>en</strong>tes conectados a equipos mecánicos<br />

o electrónicos.<br />

q) Participar <strong>en</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nificación, organización y ejecución <strong>de</strong> acciones<br />

<strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>en</strong> situaciones <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cia y catástrofe.<br />

r) Participar <strong>en</strong> el tras<strong>la</strong>do <strong>de</strong> paci<strong>en</strong>tes por vía aérea, terrestre, fluvial<br />

y marítima.<br />

s) Realizar el registro <strong>de</strong> evolución <strong>de</strong> paci<strong>en</strong>tes y <strong>de</strong> prestaciones <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>fermería <strong>de</strong>l individuo y <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia, consignando fecha, firma<br />

y número <strong>de</strong> matrícu<strong>la</strong>.<br />

Es <strong>de</strong> compet<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l nivel <strong>de</strong> auxiliar <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería, <strong>de</strong> acuerdo a lo dispuesto<br />

<strong>en</strong> el inciso b) <strong>de</strong> <strong>la</strong> ley:<br />

1) Realizar procedimi<strong>en</strong>tos básicos <strong>en</strong> <strong>la</strong> internación y egresos <strong>de</strong> los<br />

paci<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>la</strong>s instituciones <strong>de</strong> salud.<br />

2) Preparar y acondicionar los materiales y equipos <strong>de</strong> uso habitual<br />

para <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> los paci<strong>en</strong>tes.<br />

3) Ejecutar medidas <strong>de</strong> higi<strong>en</strong>e y bi<strong>en</strong>estar <strong>de</strong>l paci<strong>en</strong>te.<br />

4) Apoyar <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> nutrición <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas.<br />

5) Aplicar <strong>la</strong>s acciones que favorezcan <strong>la</strong> eliminación vesical e intestinal<br />

espontánea <strong>en</strong> los paci<strong>en</strong>tes.<br />

6) Administrar <strong>en</strong>emas evacuantes, según prescripción médica.<br />

7) Realizar los controles y llevar el registro <strong>de</strong> pulso, respiración,<br />

t<strong>en</strong>sión arterial, peso, tal<strong>la</strong> y temperatura.<br />

8) Informar a <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermera/o y/o médico acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong>s condiciones<br />

<strong>de</strong> los paci<strong>en</strong>tes.<br />

9) Aplicar inmunizaciones previa capacitación.<br />

10) Preparar al paci<strong>en</strong>te para exám<strong>en</strong>es <strong>de</strong> diagnóstico y tratami<strong>en</strong>to.<br />

11) Co<strong>la</strong>borar <strong>en</strong> <strong>la</strong> rehabilitación <strong>de</strong>l paci<strong>en</strong>te.<br />

12) Participar <strong>en</strong> programas <strong>de</strong> salud comunitaria.<br />

13) Realizar curaciones simples.<br />

14) Co<strong>la</strong>borar con <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermera <strong>en</strong> procedimi<strong>en</strong>tos especiales.<br />

<strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

19


Arg<strong>en</strong>tina<br />

15) Participar <strong>en</strong> los procedimi<strong>en</strong>tos postmortem <strong>de</strong> acondicionami<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong>l cadáver, <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong> unidad o sa<strong>la</strong>.<br />

16) Informar y registrar <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s realizadas, consignando: nombre,<br />

apellido, número <strong>de</strong> matrícu<strong>la</strong> o registro.<br />

17) Aplicar procedimi<strong>en</strong>tos indicados para el control <strong>de</strong> <strong>la</strong>s infecciones.<br />

Códigos <strong>de</strong> ética<br />

La Ley No. 24.044 y el Decreto Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tario <strong>en</strong> su Capítulo III <strong>de</strong> los Derechos<br />

y Obligaciones (artículo 9) establec<strong>en</strong> principios éticos para el ejercicio profesional.<br />

M<strong>en</strong>ciona así <strong>la</strong> Ley 24.044 <strong>la</strong> objeción <strong>de</strong> conci<strong>en</strong>cia ante actos que <strong>en</strong>tr<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />

conflicto con sus convicciones religiosas, morales o éticas y seña<strong>la</strong> taxativam<strong>en</strong>te<br />

<strong>la</strong> responsabilidad fr<strong>en</strong>te al ejercicio <strong>de</strong> acuerdo a <strong>la</strong> ley y <strong>la</strong> formación recibida.<br />

En el artículo 10 como obligaciones, seña<strong>la</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong> respetar <strong>en</strong> todas <strong>la</strong>s acciones<br />

<strong>la</strong> dignidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> persona sin ninguna discriminación; el respeto <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho a <strong>la</strong><br />

vida y a su integridad <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> concepción hasta <strong>la</strong> muerte, prestar co<strong>la</strong>boración<br />

cuando sea requerida <strong>en</strong> casos <strong>de</strong> epi<strong>de</strong>mias, <strong>de</strong>sastres u otras emerg<strong>en</strong>cias,<br />

mant<strong>en</strong>er <strong>la</strong> idoneidad profesional por educación perman<strong>en</strong>te – aparece como<br />

<strong>de</strong>recho y obligación-, mant<strong>en</strong>er el secreto profesional.<br />

En el artículo 11 establece prohibiciones como <strong>la</strong>s <strong>de</strong> someter a personas a<br />

técnicas o procedimi<strong>en</strong>tos con peligro para <strong>la</strong> salud—eutanasia, investigaciones—<br />

participar, propiciar prácticas que signifiqu<strong>en</strong> m<strong>en</strong>oscabo a <strong>la</strong> dignidad humana—<br />

tortura, p<strong>en</strong>a <strong>de</strong> muerte—<strong>de</strong>legar funciones privativas <strong>de</strong> <strong>la</strong> profesión, ejercer<br />

mi<strong>en</strong>tras se pa<strong>de</strong>zcan <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s infectocontagiosas o inhabilitantes y publicar<br />

anuncios que induzcan a <strong>en</strong>gaño <strong>de</strong>l público.<br />

La Fe<strong>de</strong>ración Arg<strong>en</strong>tina <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> adhiere a los principios o códigos <strong>de</strong> ética<br />

<strong>de</strong>l Consejo Internacional <strong>de</strong> Enfermeras (CIE), <strong>de</strong> <strong>la</strong> Fe<strong>de</strong>ración Panamericana <strong>de</strong><br />

<strong>Enfermería</strong> (FEPPEN) y <strong>de</strong>l Consejo Regional <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> Mercosur (CREM).<br />

Educación superior y técnica<br />

La Ley No. 24.004 establece <strong>en</strong> el artículo 5 que para ejercer <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>en</strong><br />

los niveles profesional y auxiliar se <strong>de</strong>be contar con título habilitante otorgado<br />

por universida<strong>de</strong>s nacionales, provinciales o privadas reconocidas por autoridad<br />

compet<strong>en</strong>te, título <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermero otorgado por c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> formación <strong>de</strong> nivel<br />

terciario no universitario, <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> organismos nacionales, provinciales<br />

20 Serie Desarrollo <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>en</strong> Salud No. 56


o municipales, o instituciones privadas reconocidos por autoridad compet<strong>en</strong>te o<br />

título, diploma o certificado equival<strong>en</strong>te expedido por países extranjeros, el que<br />

<strong>de</strong>berá ser revalidado <strong>de</strong> conformidad con <strong>la</strong> legis<strong>la</strong>ción vig<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> materia o<br />

los respectivos conv<strong>en</strong>ios <strong>de</strong> reciprocidad.<br />

Según lo dispuesto por el artículo 6, el ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>en</strong> el nivel<br />

auxiliar está reservado a aquel<strong>la</strong>s personas que posean el certificado <strong>de</strong> Auxiliar<br />

<strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> otorgado por Instituciones nacionales, provinciales, municipales<br />

o privadas reconocidas a tal efecto por autoridad compet<strong>en</strong>te. Podrán ejercer<br />

como Auxiliares <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> qui<strong>en</strong>es t<strong>en</strong>gan certificado equival<strong>en</strong>te otorgado<br />

por países extranjeros, el que <strong>de</strong>berá ser reconocido o revalidado <strong>de</strong> conformidad<br />

con <strong>la</strong> legis<strong>la</strong>ción vig<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> materia.<br />

La formación universitaria <strong>en</strong> sus dos ciclos: primero <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermero o <strong>en</strong>fermera<br />

y segundo <strong>de</strong> lic<strong>en</strong>ciatura <strong>en</strong> <strong>en</strong>fermería, <strong>en</strong>marcada <strong>en</strong> <strong>la</strong> autonomía universitaria,<br />

se ajusta a <strong>la</strong>s normativas <strong>de</strong> cada universidad y <strong>la</strong> Ley Nacional <strong>de</strong> Educación<br />

Superior No. 24.521/95.<br />

El Decreto No. 1.469/68 <strong>de</strong>l 13 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 1968 cont<strong>en</strong>ía el Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Enseñanza <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> no Universitaria, establecía el p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> estudios mínimos<br />

y <strong>la</strong>s normas para el funcionami<strong>en</strong>to y <strong>la</strong> supervisión <strong>de</strong> los establecimi<strong>en</strong>tos oficia-<br />

les y privados que expedían títulos con vali<strong>de</strong>z nacional. El mismo fue reemp<strong>la</strong>zado<br />

<strong>en</strong> el 2007 por <strong>la</strong> Resolución No. 7 <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Educación sobre Tecnicatura<br />

Superior <strong>en</strong> <strong>Enfermería</strong> para <strong>la</strong> formación superior no universitaria.<br />

El proceso <strong>de</strong> homologación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Tecnicatura Superior <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra<br />

<strong>en</strong>fermería y para otorgar vali<strong>de</strong>z nacional al titulo <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermero, se rige por <strong>la</strong><br />

Ley <strong>de</strong> Educación Técnico Profesional No. 26.058 /05 y toma como docum<strong>en</strong>to<br />

<strong>la</strong> resolución 7/07 <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Educación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Nación..<br />

La Ley No. 24.004 <strong>en</strong> el artículo 23, contemp<strong>la</strong> mediante <strong>la</strong> educación formal<br />

sistematizada con características especiales <strong>de</strong> a<strong>de</strong>cuación, <strong>la</strong> transformación <strong>de</strong><br />

los recursos humanos sin <strong>la</strong> preparación requerida, mediante <strong>la</strong> reconversión<br />

-personal empírico <strong>en</strong> auxiliar <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería y <strong>la</strong> profesionalización – auxiliar <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>fermería <strong>en</strong> <strong>en</strong>fermera/o- Resolución 1.027/93<br />

A partir <strong>de</strong> 2008 se requiere el titulo <strong>de</strong> grado (Lic<strong>en</strong>ciatura) para acce<strong>de</strong>r a <strong>la</strong><br />

formación <strong>de</strong> especialista, <strong>de</strong> acuerdo a lo establecido por <strong>la</strong> Comisión Nacional<br />

Asesora <strong>de</strong>l Ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Profesiones <strong>de</strong> Grado Universitario <strong>en</strong> Salud <strong>de</strong>l<br />

Ministerio <strong>de</strong> Salud <strong>de</strong> <strong>la</strong> Nación- Resolución No. 1.105/06.<br />

<strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

21


Arg<strong>en</strong>tina<br />

Esta comisión se constituyó fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminar y validar aquellos<br />

procesos formativos que mejoran <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud y armonizar<br />

con <strong>la</strong>s jurisdicciones provinciales cuáles serán <strong>la</strong>s profesiones <strong>de</strong> grado univer-<br />

sitario y <strong>la</strong>s especialida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mismas, con el objeto, <strong>en</strong>tre otros, <strong>de</strong> estimu<strong>la</strong>r<br />

su formación <strong>en</strong> función <strong>de</strong> <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción.<br />

La comisión funciona como una instancia fe<strong>de</strong>ral que garantiza <strong>la</strong> participación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s jurisdicciones provinciales por sí mismas o a través <strong>de</strong> los colegios <strong>en</strong> que<br />

se haya <strong>de</strong>legado el gobierno <strong>de</strong> <strong>la</strong> matrícu<strong>la</strong> así como los espacios <strong>de</strong> formación<br />

académica, socieda<strong>de</strong>s ci<strong>en</strong>tíficas y <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> prestadores.<br />

La comisión ti<strong>en</strong>e <strong>en</strong>tre sus funciones: a) establecer <strong>en</strong> forma armónica para todas<br />

<strong>la</strong>s jurisdicciones <strong>de</strong>l país <strong>la</strong>s profesiones <strong>de</strong> grado universitario y <strong>la</strong>s especialida<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s mismas que <strong>de</strong>b<strong>en</strong> integrar el equipo <strong>de</strong> salud <strong>en</strong>marcados <strong>en</strong> <strong>la</strong> estrategia <strong>de</strong><br />

At<strong>en</strong>ción Primaria <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud y el P<strong>la</strong>n Fe<strong>de</strong>ral <strong>de</strong> Salud; b) armonizar a nivel fe<strong>de</strong>ral<br />

los criterios y <strong>la</strong>s reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>taciones para el reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> una profesión o <strong>de</strong><br />

especialida<strong>de</strong>s para el ejercicio profesional por <strong>la</strong> autoridad compet<strong>en</strong>te y según<br />

<strong>la</strong> reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tación vig<strong>en</strong>te <strong>en</strong> cada jurisdicción; c) homog<strong>en</strong>eizar los mecanismos<br />

y modalida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> validación periódica <strong>de</strong> <strong>la</strong>s especialida<strong>de</strong>s reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tados por<br />

autoridad compet<strong>en</strong>te con el fin <strong>de</strong> eliminar asimetrías y establecer mecanismos<br />

<strong>de</strong> mutuo reconocimi<strong>en</strong>to interjurisdiccionales.<br />

La norma dispone también que el Consejo Fe<strong>de</strong>ral <strong>de</strong> Salud (COFESA) ejerce <strong>la</strong><br />

rectoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> política a seguir con respecto a los distintos aspectos <strong>de</strong>l ejercicio<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s profesiones <strong>de</strong> grado universitario <strong>en</strong> salud.<br />

Acreditación<br />

La acreditación <strong>de</strong> carreras universitaria <strong>en</strong> Arg<strong>en</strong>tina a está a cargo <strong>de</strong>l Consejo<br />

Nacional <strong>de</strong> Evaluación y Acreditación Universitaria (CONEAU), establecido por<br />

<strong>la</strong> Ley No. 24.521 <strong>de</strong> Educación Superior <strong>de</strong> 1995 <strong>en</strong> su artículo 46.<br />

La CONEAU ti<strong>en</strong>e a su cargo <strong>la</strong> evaluación externa <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instituciones univer-<br />

sitarias, <strong>la</strong> acreditación <strong>de</strong> carreras <strong>de</strong> postgrado y carreras <strong>de</strong> grado regu<strong>la</strong>das<br />

por el Estado y <strong>la</strong> emisión <strong>de</strong> recom<strong>en</strong>daciones sobre los proyectos institucionales<br />

<strong>de</strong> nuevas universida<strong>de</strong>s estatales y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s solicitu<strong>de</strong>s <strong>de</strong> autorización provisoria<br />

y <strong>de</strong>finitiva <strong>de</strong> establecimi<strong>en</strong>tos universitarios privados. Posee también <strong>la</strong> función<br />

<strong>de</strong> dictaminar sobre el reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s privadas <strong>de</strong> evaluación y<br />

acreditación universitaria.<br />

22 Serie Desarrollo <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>en</strong> Salud No. 56


La CONEAU ti<strong>en</strong>e a su cargo <strong>la</strong> acreditación <strong>de</strong> carreras <strong>de</strong> grado cuyos títu-<br />

los correspon<strong>de</strong>n a profesiones regu<strong>la</strong>das por el Estado y cuyo ejercicio pudiera<br />

comprometer el interés público poni<strong>en</strong>do <strong>en</strong> riesgo <strong>de</strong> modo directo <strong>la</strong> salud, <strong>la</strong><br />

seguridad, los <strong>de</strong>rechos, los bi<strong>en</strong>es o <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> los habitantes. El Ministerio<br />

<strong>de</strong> Educación, Ci<strong>en</strong>cia y Tecnología <strong>de</strong>termina, <strong>en</strong> acuerdo con el Consejo <strong>de</strong><br />

Universida<strong>de</strong>s, <strong>la</strong> nómina <strong>de</strong> títulos cuyo ejercicio profesional pudiera poner <strong>en</strong><br />

riesgo <strong>de</strong> modo directo los aspectos anteriorm<strong>en</strong>te m<strong>en</strong>cionados.<br />

Para realizar <strong>la</strong> acreditación <strong>de</strong> carreras <strong>de</strong> grado, <strong>la</strong> CONEAU requiere que el<br />

Ministerio, <strong>en</strong> acuerdo con el Consejo <strong>de</strong> Universida<strong>de</strong>s, establezca <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s<br />

reservadas al título, <strong>la</strong> carga horaria mínima, los cont<strong>en</strong>idos curricu<strong>la</strong>res básicos, <strong>la</strong><br />

int<strong>en</strong>sidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> formación práctica y los estándares <strong>de</strong> acreditación. Hasta ahora, el<br />

Ministerio ha dictado <strong>la</strong>s resoluciones que establec<strong>en</strong> dichos parámetros para <strong>la</strong>s<br />

carreras <strong>de</strong> medicina, diecisiete especialida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> ing<strong>en</strong>iería, agronomía, farmacia y<br />

bioquímica. No se incluye a <strong>la</strong>s carreras <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería. Una vez dictadas <strong>la</strong>s reso-<br />

luciones ministeriales, <strong>la</strong> CONEAU organiza los procesos <strong>de</strong> acreditación a través<br />

<strong>de</strong> convocatorias que involucran a todas <strong>la</strong>s carreras <strong>de</strong> <strong>la</strong> disciplina <strong>en</strong> cuestión.<br />

Organizaciones profesionales y<br />

académicas<br />

Fe<strong>de</strong>ración Arg<strong>en</strong>tina <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> (FAE)<br />

http://www.faeweb.org.ar/jm<strong>la</strong><br />

Des<strong>de</strong> 1965 repres<strong>en</strong>ta los intereses profesionales a nivel nacional, es miem-<br />

bro a nivel internacional <strong>de</strong>l Consejo Internacional <strong>de</strong> Enfermeras (CIE) y a nivel<br />

regional <strong>de</strong> <strong>la</strong> Fe<strong>de</strong>ración Panamericana <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> (FEPPEN) y <strong>de</strong>l Consejo<br />

Regional <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> Mercosur (CREM), <strong>de</strong> <strong>la</strong>s que fue miembro fundador. Es<br />

una <strong>en</strong>tidad civil sin fines <strong>de</strong> lucro que agrupa a <strong>la</strong>s asociaciones, gremios y colegios<br />

<strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeras <strong>de</strong>l país (uno por cada provincia).<br />

Entre sus propósitos figuran promover el nucleami<strong>en</strong>to, <strong>de</strong>sarrollo y fortaleci-<br />

mi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería, <strong>de</strong>finir y proponer <strong>la</strong>s políticas <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería que hagan<br />

a <strong>la</strong> consecución <strong>de</strong> sus objetivos, repres<strong>en</strong>tar a sus asociados ante los organismos<br />

nacionales e internacionales y asumir <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> vida y trabajo<br />

<strong>de</strong>l personal <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>de</strong> acuerdo a <strong>la</strong>s legis<strong>la</strong>ciones provinciales, nacionales<br />

e internacionales que conv<strong>en</strong>gan a sus asociados.<br />

<strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

23


Arg<strong>en</strong>tina<br />

Ti<strong>en</strong>e también como objetivos y funciones lo re<strong>la</strong>cionado al ejercicio, educación,<br />

asesorami<strong>en</strong>to y promoción <strong>de</strong> normas éticas y legales para ejercicio y formación<br />

profesional, ético y socioeconómico. Participa también <strong>en</strong> activida<strong>de</strong>s ci<strong>en</strong>tíficas, y<br />

<strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud comunitaria.<br />

Asociación <strong>de</strong> Escue<strong>la</strong>s Universitarias <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> República Arg<strong>en</strong>tina (AEUERA)<br />

http://www.aeuera.com.ar/in<strong>de</strong>x22.swf<br />

Acta fundacional<br />

http://www.aeuera.com.ar/in<strong>de</strong>x22.swf<br />

Creada <strong>en</strong> 1967, <strong>la</strong> Asociación <strong>de</strong> Escue<strong>la</strong>s Universitarias <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

República Arg<strong>en</strong>tina, ti<strong>en</strong>e por finalidad fundam<strong>en</strong>tal aunar los esfuerzos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

cuatro Escue<strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Universida<strong>de</strong>s Nacionales y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s que <strong>en</strong><br />

el futuro se cre<strong>en</strong> y/o incorpor<strong>en</strong>, oficiales o privadas, para el <strong>de</strong>sarrollo y conso-<br />

lidación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> Universitaria Arg<strong>en</strong>tina, para que alcance el nivel que le<br />

cabe como profesión nueva <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s profesiones universitarias y para que pueda,<br />

por su preparación y prestigio, competir <strong>en</strong> el p<strong>la</strong>no internacional y <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r<br />

<strong>en</strong> el hemisferio occi<strong>de</strong>ntal. Conforme al acta fundacional, uno <strong>de</strong> sus objetivos<br />

inmediatos es establecer normas <strong>de</strong> educación básica, post-básica y <strong>de</strong> post-grado<br />

<strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería profesional <strong>de</strong> carácter universitario, así como cumplir y hacer<br />

cumplir por <strong>la</strong>s Escue<strong>la</strong>s dichas normas, sobre cuya base serán evaluados inicial y<br />

periódicam<strong>en</strong>te los programas educacionales.<br />

AEUERA también asocia carreras y escue<strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>de</strong> universida<strong>de</strong>s<br />

públicas y privadas, repres<strong>en</strong>ta los intereses <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>en</strong> los<br />

Ministerios <strong>de</strong> Educación y Salud, realiza activida<strong>de</strong>s ci<strong>en</strong>tíficas y e<strong>la</strong>bora los criterios<br />

<strong>de</strong> acreditación <strong>de</strong> <strong>la</strong> formación universitaria. Manti<strong>en</strong>e re<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> cooperación<br />

y trabajo con <strong>la</strong> Fe<strong>de</strong>ración Arg<strong>en</strong>tina <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> (FAE).<br />

Práctica transnacional <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>en</strong>fermería<br />

Conforme al artículo 5 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley No. 24.004, el ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería está<br />

reservado solo a los que posean títulos o certificados habilitantes <strong>en</strong> el nivel<br />

profesional y auxiliar. Qui<strong>en</strong>es cu<strong>en</strong>t<strong>en</strong> con título, diploma o certificado equiva-<br />

24 Serie Desarrollo <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>en</strong> Salud No. 56


l<strong>en</strong>te expedido por países extranjeros <strong>de</strong>berán revalidarlo <strong>de</strong> conformidad con<br />

<strong>la</strong> legis<strong>la</strong>ción vig<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> materia o los respectivos conv<strong>en</strong>ios <strong>de</strong> reciprocidad. El<br />

artículo 6 <strong>de</strong> <strong>la</strong> ley dispone lo propio respecto a qui<strong>en</strong>es cu<strong>en</strong>t<strong>en</strong> con certificado<br />

<strong>de</strong> Auxiliar <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong>.<br />

El marco g<strong>en</strong>eral para el reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> títulos universitarios extranjeros<br />

es una atribución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s universida<strong>de</strong>s nacionales mediante <strong>la</strong> figura <strong>de</strong> reválida<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley No. 24.521, artículo 29, literal k) <strong>de</strong> Educación, siempre que <strong>la</strong>s referidas<br />

universida<strong>de</strong>s dispongan <strong>de</strong> una carrera <strong>de</strong> razonable equival<strong>en</strong>cia a <strong>la</strong> carrera <strong>de</strong><br />

orig<strong>en</strong>.<br />

Los poseedores <strong>de</strong> títulos universitarios extranjeros (sean <strong>de</strong> nacionalidad<br />

arg<strong>en</strong>tina o extranjera) que <strong>de</strong>se<strong>en</strong> realizar exclusivam<strong>en</strong>te estudios <strong>de</strong> postrado,<br />

podrán inscribirse <strong>en</strong> forma directa previo cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s legalizaciones <strong>de</strong><br />

estilo, siempre que <strong>la</strong> carrera <strong>de</strong> postrado no exija <strong>en</strong> su <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> una actividad<br />

profesional (Resolución Ministerial No. 416/00). En el caso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s especialida<strong>de</strong>s mé-<br />

dicas y <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería, requiere previam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> reválida <strong>en</strong> una universidad nacional.<br />

En caso <strong>de</strong> títulos otorgados por instituciones universitarias extranjeras <strong>de</strong><br />

países que hayan firmado conv<strong>en</strong>ios específicos <strong>de</strong> reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> títulos con<br />

<strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina, son éstos los que se aplican.<br />

Arg<strong>en</strong>tina ha firmado conv<strong>en</strong>ios con los sigui<strong>en</strong>tes países:<br />

Perú: Acuerdo <strong>de</strong> Reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Títulos Universitarios <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> República<br />

Arg<strong>en</strong>tina y <strong>la</strong> República <strong>de</strong>l Perú, suscripto el 12 <strong>de</strong> agosto <strong>de</strong> 1998 y aprobado<br />

por <strong>la</strong> Ley No. 25.182. Vig<strong>en</strong>te <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el 1ro. <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 2001.<br />

http://www.me.gov.ar/spu/dngu/html/dngu_-_convalidacion_-_peru.html<br />

Bolivia: Conv<strong>en</strong>ción sobre el Ejercicio <strong>de</strong> Profesiones Liberales” suscripto <strong>en</strong><br />

Montevi<strong>de</strong>o <strong>en</strong> 1889. Aprobado por Ley No. 3.192 <strong>de</strong>l año 1894.<br />

http://www.me.gov.ar/spu/dngu/html/dngu_-_convalidacion_-_bolivia.html<br />

Colombia: Conv<strong>en</strong>io <strong>de</strong> Reconocimi<strong>en</strong>to Mutuo <strong>de</strong> Certificados, Títulos y<br />

Grados Académicos <strong>de</strong> Educación Primaria, Media y Superior. Suscripto el 3 <strong>de</strong><br />

diciembre <strong>de</strong> 1992. Aprobado <strong>en</strong> Arg<strong>en</strong>tina por Ley No. 24.324. La Resolución<br />

Ministerial No. 1672/97 y <strong>la</strong> Disposición DNGU No. 65/97 que <strong>la</strong> reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>ta.<br />

http://www.me.gov.ar/spu/dngu/html/dngu_-_convalidacion_-_colombi.html<br />

Ecuador: Conv<strong>en</strong>io <strong>de</strong> Reconocimi<strong>en</strong>to Mutuo <strong>de</strong> Certificados <strong>de</strong> Estudios,<br />

Títulos y Grados Académicos <strong>de</strong> Educación Superior, Suscripto el 18 <strong>de</strong> febrero<br />

<strong>de</strong> 1994. Aprobado por Ley No. 24.555. La Resolución Ministerial No. 559/98 y<br />

<strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

25


Arg<strong>en</strong>tina<br />

<strong>la</strong> Disposición DNGU No. 26/98 que <strong>la</strong> reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tan.<br />

http://www.me.gov.ar/spu/dngu/html/dngu_-_convalidacion_-_ecuador.html.


<strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

Introducción<br />

La <strong>en</strong>fermería repres<strong>en</strong>ta aproximadam<strong>en</strong>te el 65% <strong>de</strong>l total <strong>de</strong> <strong>la</strong> fuerza <strong>la</strong>boral<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> estructura <strong>de</strong>l sistema <strong>de</strong> salud. La fuerza <strong>la</strong>boral <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería esta con-<br />

formada por 2.894 <strong>en</strong>fermeras que ocupan puestos <strong>en</strong> diversas instituciones y un<br />

total <strong>de</strong> 5.820 afiliadas al Colegio <strong>de</strong> Enfermeras. La fuerza <strong>la</strong>boral está también<br />

compuesta por auxiliares <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería y <strong>en</strong>fermeras; <strong>en</strong> estas últimas podríamos<br />

<strong>de</strong>cir que el <strong>de</strong>sarrollo y avance <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación se ha reflejado <strong>en</strong> <strong>la</strong> formación<br />

post-graduación hasta el grado <strong>de</strong> doctorado contando con programas diversos.<br />

Se cu<strong>en</strong>ta con 15 carreras <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l sistema universitario boliviano.<br />

En el ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad <strong>la</strong>boral el trabajo que <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeras<br />

es <strong>en</strong> el ámbito hospita<strong>la</strong>rio prioritariam<strong>en</strong>te, si<strong>en</strong>do también <strong>la</strong> práctica <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

doc<strong>en</strong>cia y <strong>la</strong> salud publica otro ámbito <strong>de</strong> ejercicio.<br />

Análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> legis<strong>la</strong>ción aplicable<br />

El Decreto Supremo No. 15.463 <strong>de</strong> 12 mayo 1978, Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l Ejercicio<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería es <strong>la</strong> norma aplicable al ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> profesión. Define a <strong>la</strong> <strong>en</strong>-<br />

fermería como <strong>la</strong> prestación <strong>de</strong> servicios a individuos, familia y colectividad para<br />

el restablecimi<strong>en</strong>to o preservación <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, si<strong>en</strong>do <strong>la</strong> cantidad y calidad <strong>de</strong><br />

cuidados, factores importantes que contribuy<strong>en</strong> al mejorami<strong>en</strong>to y <strong>la</strong> ext<strong>en</strong>sión<br />

<strong>de</strong> servicios a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción.<br />

Establece asimismo tres categorías <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería: <strong>en</strong>fermeros o <strong>en</strong>fermeras,<br />

auxiliar <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería y <strong>en</strong>fermera obstetriz.<br />

Enfermera o <strong>en</strong>fermero (<strong>en</strong>fermería profesional) es <strong>la</strong> persona que habi<strong>en</strong>do<br />

cumplido un programa <strong>de</strong> educación y formación superior <strong>en</strong> una universidad<br />

Bolivia<br />

27


Bolivia<br />

legalm<strong>en</strong>te reconocida por el Supremo Gobierno, está calificada y autorizada para<br />

ejercer servicios profesionales que requier<strong>en</strong> responsabilidad y compet<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> el<br />

campo <strong>de</strong> <strong>la</strong> promoción, prev<strong>en</strong>ción, recuperación y rehabilitación <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud. Asu-<br />

mi<strong>en</strong>do funciones ger<strong>en</strong>ciales, asist<strong>en</strong>ciales, salud pública, doc<strong>en</strong>cia e investigación.<br />

Auxiliar <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería es <strong>la</strong> persona preparada mediante un programa educativo<br />

<strong>en</strong> técnicas básicas <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería, reconocido oficialm<strong>en</strong>te para participar bajo<br />

<strong>la</strong> dirección y supervisión <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermera <strong>en</strong> activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l servicio <strong>de</strong> salud.<br />

Enfermera obstetriz es <strong>la</strong> persona que habi<strong>en</strong>do cumplido un programa <strong>de</strong><br />

educación y formación superior <strong>en</strong> una Universidad legalm<strong>en</strong>te reconocidas por<br />

el Supremo Gobierno, esta calificada y autorizada para ejercer servicios profe-<br />

sionales que requier<strong>en</strong> responsabilidad y compet<strong>en</strong>cias especificas <strong>en</strong> el campo<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> obstetricia.<br />

Para el ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería profesional se <strong>de</strong>be contar con título habilitante,<br />

inscripción <strong>en</strong> el Ministerio <strong>de</strong> Salud, poseer matrícu<strong>la</strong> profesional y estar inscrita<br />

<strong>en</strong> el registro <strong>de</strong>l Colegio <strong>de</strong> Enfermeras <strong>de</strong> Bolivia y su Colegio Departam<strong>en</strong>tal<br />

o Regional respectivo.<br />

En el año 2005 el colegio <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeras <strong>en</strong>vió al Ministerio <strong>de</strong> Salud una serie<br />

<strong>de</strong> docum<strong>en</strong>tos para que fueran compatibilizados y aprobados. Dichos docum<strong>en</strong>-<br />

tos son:<br />

1. Estatuto orgánico <strong>de</strong>l Colegio <strong>de</strong> Enfermeras <strong>de</strong> Bolivia<br />

2. Código <strong>de</strong> ética y <strong>de</strong>ontología<br />

3. Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería<br />

4. Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> concursos <strong>de</strong> méritos y exam<strong>en</strong> <strong>de</strong> compet<strong>en</strong>cia<br />

5. Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l tribunal <strong>de</strong> honor nacional<br />

6. Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>de</strong>bates<br />

7. Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> sociedad ci<strong>en</strong>tíficas.<br />

8. Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l comité nacional electoral.<br />

Por Resolución Ministerial 0071 <strong>de</strong>l 17 <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 2008 los mismos fueron<br />

aprobados estando su vig<strong>en</strong>cia p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te hasta que sean compatibilizados por el<br />

Ministerio.<br />

28 Serie Desarrollo <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>en</strong> Salud No. 56


Instancias nacionales para <strong>la</strong><br />

formu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> políticas <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>fermería<br />

No existe una instancia a nivel <strong>de</strong> Ministerio <strong>de</strong> Salud con compet<strong>en</strong>cia directa<br />

<strong>en</strong> materia <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería. El Ministerio <strong>de</strong> Salud es <strong>la</strong> autoridad responsable <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong>l Decreto Supremo No. 15.463 <strong>de</strong> 12 mayo 1978, Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l<br />

Ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería.<br />

Ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería<br />

Conforme al Decreto Supremo No. 15.463 <strong>de</strong> 12 mayo 1978, Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l<br />

Ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería, Para el ejercicio <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería profesional, <strong>de</strong>be cumplir<br />

los sigui<strong>en</strong>tes requisitos:<br />

a) Poseer título <strong>en</strong> Provisión Nacional, conferido por el Supremo Gobierno<br />

o <strong>la</strong> Universidad Boliviana.<br />

b) Poseer diploma académico conferido por universidad reconocida por el<br />

supremo gobierno.<br />

c) Estar inscrito <strong>en</strong> los registros <strong>de</strong> <strong>la</strong> repartición especifica <strong>de</strong>l Ministerio<br />

<strong>de</strong> Salud y Deportes.<br />

d) Poseer matrícu<strong>la</strong> profesional.<br />

e) Estar inscrito <strong>en</strong> el registro <strong>de</strong>l Colegio <strong>de</strong> Enfermeras <strong>de</strong> Bolivia y su<br />

Colegio Departam<strong>en</strong>tal o Regional respectivo.<br />

En Bolivia se exige también a los profesionales médicos, odontólogos y <strong>en</strong>fer-<br />

meras, como requisito previo a <strong>la</strong> obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>l título <strong>en</strong> provisión nacional, el<br />

cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l <strong>de</strong>nominado Servicio Social <strong>de</strong> Salud Rural Obligatorio. Esta<br />

obligación está impuesta por el Decreto Ley No. 15.629 <strong>de</strong> 18 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1978<br />

que puso <strong>en</strong> vig<strong>en</strong>cia el Código <strong>de</strong> Salud, y se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tado por el<br />

Decreto Supremo No. 26.217 <strong>de</strong> 2001.<br />

Con respecto a <strong>la</strong>s incumb<strong>en</strong>cias, el artículo 57 <strong>de</strong>l Decreto Supremo No. 15.463<br />

establece que <strong>la</strong>s funciones <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería son <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes:<br />

a) Dar at<strong>en</strong>ción directa al individuo, familia y comunidad, aplicando técnicas<br />

<strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>de</strong> promoción, prev<strong>en</strong>ción, recuperación y rehabilitación.<br />

b) Dar at<strong>en</strong>ción primaria al individuo, familia y comunidad <strong>en</strong> los niveles I,<br />

II, III, <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> salud.<br />

<strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

29


Bolivia<br />

c) Realizar el control <strong>de</strong> <strong>la</strong> embarazada normal, asistir el parto normal y<br />

realizar el control <strong>de</strong> <strong>la</strong> puérpera.<br />

d) Realizar el control <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to y <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l niño sano.<br />

e) Participar <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad, ori<strong>en</strong>tado a sus miembros <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntificación <strong>de</strong> sus necesida<strong>de</strong>s y problemas <strong>de</strong> salud y <strong>en</strong> <strong>la</strong> utilización<br />

<strong>de</strong> sus recursos para <strong>la</strong> solución <strong>de</strong> éstos.<br />

f) Participar <strong>en</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nificación <strong>de</strong> programas educativos <strong>en</strong> salud y <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r<br />

<strong>la</strong>bor educativa <strong>en</strong> <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s y promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

salud <strong>de</strong>l individuo, familia y comunidad.<br />

g) Participar <strong>en</strong> el proceso <strong>de</strong> p<strong>la</strong>nificación y programación <strong>en</strong> salud y asumir<br />

el li<strong>de</strong>razgo <strong>en</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nificación y programación <strong>de</strong> servicios <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería<br />

y <strong>de</strong> salud.<br />

h) Asesorar <strong>en</strong> aspectos <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería al personal sanitario, individuo y<br />

comunidad.<br />

i) Participar <strong>en</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong>l presupuesto <strong>en</strong> cada nivel administrativo.<br />

j) Organizar y administrar los servicios <strong>de</strong> Salud y <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>en</strong> los<br />

difer<strong>en</strong>tes niveles administrativos y <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud.<br />

k) Definir el sistema <strong>de</strong> información y evaluación <strong>en</strong> <strong>en</strong>fermería, integrado<br />

al sistema <strong>de</strong> cada Institución.<br />

l) Supervisar personal <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería y otro personal e individuos qui<strong>en</strong>es<br />

ejecutan acciones <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería.<br />

ll) Participar <strong>en</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nificación <strong>de</strong> programas educativos <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería a<br />

nivel básico pre-grado post-grado y <strong>en</strong> servicio.<br />

m) Organizar, administrar, ejecutar y evaluar los programas educativos <strong>en</strong><br />

salud y <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería.<br />

n) Participar <strong>en</strong> <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración, ejecución y evaluación <strong>de</strong> programas <strong>de</strong><br />

capacitación para promotores <strong>de</strong> salud, parteras empíricas y otros<br />

miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad.<br />

o) Participar <strong>en</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nificación o remo<strong>de</strong><strong>la</strong>ción <strong>de</strong> edificios <strong>de</strong>stinados a<br />

programas <strong>de</strong> salud<br />

p) Participar <strong>en</strong> <strong>la</strong> adquisición <strong>de</strong> equipos y suministros.<br />

q) Establecer y mant<strong>en</strong>er <strong>la</strong> continuidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación <strong>en</strong> salud y <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>fermería y participar <strong>en</strong> otros estudios afines.<br />

Códigos <strong>de</strong> ética<br />

Existe un Código <strong>de</strong> Ética e<strong>la</strong>borado por el Colegio <strong>de</strong> Enfermeras y es esta<br />

institución <strong>la</strong> que se <strong>en</strong>carga <strong>de</strong> su aplicación y cumplimi<strong>en</strong>to.<br />

30 Serie Desarrollo <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>en</strong> Salud No. 56


Educación superior y técnica<br />

La educación superior se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra normada por el Sistema Universitario Boli-<br />

viano <strong>en</strong> el ámbito estatal y para el sector privado por el Ministerio <strong>de</strong> Educación.<br />

El Colegio <strong>de</strong> Enfermeras participa <strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes mom<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> modificación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> mal<strong>la</strong> curricu<strong>la</strong>r.<br />

En el caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> formación técnica, Bolivia no cu<strong>en</strong>ta con este nivel <strong>de</strong> formación,<br />

pero si con el nivel auxiliar <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>en</strong> grado académico técnico operativo.<br />

Los arts. 52 y 53 <strong>de</strong>l Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l Ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería, aprobado por<br />

Decreto Supremo No. 15.463, <strong>de</strong> 12 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 1968, <strong>de</strong>termina que <strong>la</strong> capaci-<br />

tación <strong>de</strong> <strong>la</strong> auxiliar <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería se basará <strong>en</strong> normas y programas emanados<br />

<strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Salud.<br />

La Resolución Ministerial No. 267/01 <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Educación Cultura y<br />

Deportes <strong>de</strong>l 27 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 2001, aprueba el Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to para <strong>la</strong> Apertura y Fun-<br />

cionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Programas o Carreras <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s Universida<strong>de</strong>s Privadas.<br />

El mismo se basa <strong>en</strong> el artículo 102 <strong>de</strong>l Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Universida<strong>de</strong>s<br />

Privadas aprobado por Resolución Ministerial No. 440 <strong>de</strong>l 1 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 1999.<br />

Dispone así que los programas o carreras <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>de</strong>berán contar con<br />

proyecto académico el cual <strong>de</strong>berá cumplir con <strong>la</strong>s condiciones estipu<strong>la</strong>das <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

Guía Teórica para <strong>la</strong> Estructuración <strong>de</strong> Carreras <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> parte <strong>de</strong>l Reg<strong>la</strong>-<br />

m<strong>en</strong>to. El proyecto académico <strong>de</strong>berá ser aprobado por el Ministerio <strong>de</strong> Educación,<br />

Cultura y Deportes.<br />

<strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

Acreditación<br />

El Consejo Nacional <strong>de</strong> Evaluación y Acreditación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Educación Superior<br />

(CONAES) es <strong>la</strong> <strong>en</strong>tidad con compet<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong> materia. En esta comisión participa<br />

una repres<strong>en</strong>tante <strong>de</strong>l colegio <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeras.<br />

Organizaciones profesionales y<br />

académicas<br />

Colegio <strong>de</strong> Enfermeras <strong>de</strong> Bolivia<br />

http://www.colegio<strong>en</strong>fermerasbolivia.org/<br />

31


Bolivia<br />

El Colegio <strong>de</strong> Enfermeras <strong>de</strong> Bolivia es una organización ci<strong>en</strong>tífica y gremial que<br />

agrupa <strong>en</strong> su s<strong>en</strong>o a todas <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeras(os) profesionales <strong>de</strong>l país, esta confor-<br />

mado por ocho (8) filiales <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tales y cuatro (4) regionales Es miembro<br />

<strong>de</strong>l Consejo Internacional <strong>de</strong> Enfermeras (CIE) Fe<strong>de</strong>ración Panamericana <strong>de</strong><br />

Profesionales Enfermeras (FEPPEN) Fundación lberoamericana, siglo XXI (FIDE).<br />

Su estatuto orgánico se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra disponible <strong>en</strong> el sitio <strong>en</strong> el sitio <strong>en</strong> Internet<br />

<strong>de</strong>l Colegio.<br />

Asociación boliviana <strong>de</strong> escue<strong>la</strong>s y faculta<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>fermería<br />

Práctica transnacional <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>en</strong>fermería<br />

Como se ya se m<strong>en</strong>cionara y conforme al Decreto Supremo No. 15.463 <strong>de</strong><br />

12 mayo 1978, Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l Ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería, para el ejercicio <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>fermería profesional se <strong>de</strong>be poseer título <strong>en</strong> Provisión Nacional, conferido<br />

por el Supremo Gobierno o <strong>la</strong> Universidad Boliviana y poseer diploma académico<br />

conferido por universidad reconocida por el supremo gobierno.<br />

De acuerdo al Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Títulos y Grados <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad<br />

Boliviana <strong>de</strong>l Consejo Ejecutivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad Boliviana (CEUB) artículo 19,<br />

se reconoce <strong>de</strong> acuerdo a normas vig<strong>en</strong>tes, títulos y diplomas obt<strong>en</strong>idos por ciu-<br />

dadanos bolivianos y extranjeros graduados <strong>en</strong> universida<strong>de</strong>s, institutos, escue<strong>la</strong>s<br />

superiores y aca<strong>de</strong>mias <strong>de</strong>l exterior que t<strong>en</strong>ga nivel universitario reconocido por<br />

el Estado <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> y que estén <strong>de</strong>bidam<strong>en</strong>te acreditados.<br />

De acuerdo a disposiciones <strong>de</strong>l VI Congreso <strong>de</strong> Universida<strong>de</strong>s (25 al 4 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong><br />

1984), <strong>la</strong> revalidación <strong>de</strong> títulos y diplomas conferidos por universida<strong>de</strong>s extranjeras<br />

estará a cargo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s universida<strong>de</strong>s estatales que t<strong>en</strong>gan <strong>la</strong> carrera o programas<br />

motivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> revalidación y por el CEUB <strong>en</strong> caso <strong>de</strong> que <strong>la</strong> carrera pertin<strong>en</strong>te no<br />

exista <strong>en</strong> ninguna <strong>de</strong> <strong>la</strong>s universida<strong>de</strong>s autónomas <strong>de</strong>l país.<br />

Dispone también el reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>en</strong> su artículo 34 que para los Títulos <strong>en</strong> Provi-<br />

sión Nacional <strong>en</strong> el área <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud, se acompañará <strong>la</strong> Resolución Administrativa<br />

o Ministerial que acredite el cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l Servicio Social Rural Obligatorio,<br />

establecido por el Decreto Supremo No. 156229 <strong>de</strong>l 19 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1978 y Reso-<br />

lución Ministerial No. 029 <strong>de</strong>l 14 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 1980.<br />

32 Serie Desarrollo <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>en</strong> Salud No. 56


<strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

Introducción<br />

La <strong>en</strong>fermería <strong>en</strong> Brasil repres<strong>en</strong>ta cerca <strong>de</strong>l 60% <strong>de</strong>l total los recursos humanos<br />

<strong>en</strong> salud.<br />

Siete son <strong>la</strong>s escue<strong>la</strong>s que dan orig<strong>en</strong> a <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería como disciplina <strong>en</strong> el país:<br />

<strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> Alfredo Pinto “-1890, Escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> Cruz Roja <strong>de</strong> Río <strong>de</strong><br />

Janeiro -1916; <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> Anna Nery – 1923, <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> Carlos Cha-<br />

gas - 1933, <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> “Luisa <strong>de</strong> Maril<strong>la</strong>c” - 1942, <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> Paulista<br />

<strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong>-1939 y <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> USP-1944.<br />

Ex alumnos <strong>de</strong> estas escue<strong>la</strong>s han a su vez creado cerca <strong>de</strong> 130 faculta<strong>de</strong>s, es-<br />

cue<strong>la</strong>s y programas <strong>de</strong> graduación <strong>en</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>en</strong> funcionami<strong>en</strong>to hasta el año<br />

2010 <strong>en</strong> el sistema brasileño público y privado <strong>en</strong> funcionami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong> mayoría<br />

<strong>de</strong> los estados.<br />

Las escue<strong>la</strong>s, faculta<strong>de</strong>s y cursos vincu<strong>la</strong>dos al sistema educativo fe<strong>de</strong>ral están<br />

regu<strong>la</strong>dos por el Ministerio <strong>de</strong> Educación y los otros, estatal o privado, por <strong>la</strong><br />

Junta <strong>de</strong> Educación <strong>de</strong>l Estado, <strong>en</strong> cada estado <strong>en</strong> el que se crea el curso. A<strong>de</strong>más<br />

<strong>de</strong> estos, hay cerca <strong>de</strong> tresci<strong>en</strong>tas escue<strong>la</strong>s secundarias, que ofrec<strong>en</strong> cursos <strong>de</strong><br />

técnico <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería y asist<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería. La <strong>en</strong>fermería brasileña también<br />

ofrece 35 cursos <strong>de</strong> maestría académica, 3 <strong>de</strong> maestría profesional y 20 cursos <strong>de</strong><br />

doctorado, todos acreditados por <strong>la</strong> oficina <strong>de</strong> Coordinación <strong>de</strong> Perfeccionami<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> Personal <strong>de</strong> Nivel Superior (CAPES). 1<br />

Otro punto a consi<strong>de</strong>rar <strong>en</strong> <strong>la</strong> historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería brasileña es <strong>la</strong> organi-<br />

zación <strong>de</strong> sus órganos repres<strong>en</strong>tativos. La primera fue <strong>la</strong> Asociación Brasileña <strong>de</strong><br />

<strong>Enfermería</strong> (ABEn) 1926, originalm<strong>en</strong>te l<strong>la</strong>mada Asociación Brasileña <strong>de</strong> Enfermeras<br />

1. www.capes.gov.br.<br />

Brasil<br />

33


Brasil<br />

Graduadas; el Sistema <strong>de</strong> Consejo Fe<strong>de</strong>ral <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> y Consejos Regionales <strong>de</strong><br />

<strong>Enfermería</strong> (COFEN / COREN), creados <strong>en</strong> 1973, y los sindicatos <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería<br />

creados <strong>en</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> 1980, como organizaciones difer<strong>en</strong>ciadas por Estados.<br />

La distribución porc<strong>en</strong>tual <strong>de</strong> personal <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>en</strong> Brasil, registrada <strong>en</strong> el<br />

sistema COFEN/COREns correspon<strong>de</strong> a 15% <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeras, 44% <strong>de</strong> técnicos <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>fermería y 41% <strong>de</strong> auxiliares <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería.<br />

Análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> legis<strong>la</strong>ción aplicable<br />

El ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>en</strong> Brasil se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra regu<strong>la</strong>do por <strong>la</strong> Ley No.<br />

7.498 <strong>de</strong>l 25 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 1986, Ley <strong>de</strong> Ejercicio Profesional <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> y su<br />

Decreto Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tario No. 94.406 <strong>de</strong> 1987.<br />

El Consejo Fe<strong>de</strong>ral <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> (COFEN), los Consejos Regionales <strong>de</strong> Enfer-<br />

mería (CORENs) y sus órganos, establecidos por <strong>la</strong> Ley No. 5 .905 <strong>de</strong> 12 <strong>de</strong> julio<br />

<strong>de</strong> 1973, son los <strong>en</strong>cargados <strong>de</strong> <strong>la</strong> vigi<strong>la</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong> práctica profesional <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería<br />

<strong>en</strong> Brasil. Los consejos son consi<strong>de</strong>rados <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> or<strong>de</strong>n público con autarquía.<br />

Ello repres<strong>en</strong>ta un cambio con <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los países <strong>en</strong> que el control <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

profesión está cargo <strong>de</strong> los Ministerios <strong>de</strong> Salud. COFEN conc<strong>en</strong>tra un gran po<strong>de</strong>r<br />

<strong>de</strong>cisorio respecto al ejercicio profesional estando a cargo, junto con los CORENs,<br />

<strong>de</strong> otorgar el Registro provisional o <strong>de</strong>finitivo a <strong>en</strong>fermeros, técnicos o auxiliares<br />

<strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería para el ejercicio profesional <strong>en</strong> <strong>la</strong> red <strong>de</strong> establecimi<strong>en</strong>tos públicos<br />

o privados <strong>de</strong> salud. También registra y fiscaliza el ejercicio <strong>de</strong> los especialistas.<br />

Conforme a <strong>la</strong> Ley No. 7.498, <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería es ejercida por los <strong>en</strong>fermeros,<br />

técnicos <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería, auxiliares <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería y por parteras. Ellos <strong>de</strong>b<strong>en</strong> estar<br />

inscriptos <strong>en</strong> los Consejos Regionales <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> respectiva región (ar-<br />

tículo 1, Decreto No. 94.406).<br />

CORENS está dirigido por un pl<strong>en</strong>ario constituido por nueve consejeros, cinco<br />

<strong>en</strong>fermeros y cuatro técnicos o auxiliares elegidos mediante el voto obligatorio<br />

<strong>de</strong> los profesionales inscritos. Todas <strong>la</strong>s <strong>de</strong>cisiones <strong>de</strong>l Consejo son votadas por<br />

el pl<strong>en</strong>ario.<br />

Exist<strong>en</strong> varias categorías <strong>de</strong> inscripción <strong>en</strong> COFEN/CORENs:<br />

• Inscripción <strong>de</strong>finitiva: concedida al profesional que posee título o<br />

certificado.<br />

• Inscripción provisoria: otorgada al profesional que aun no recibió el título<br />

pero que posé una <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ración <strong>de</strong> conclusión <strong>de</strong> curso.<br />

34 Serie Desarrollo <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>en</strong> Salud No. 56


• Inscripción Secundaria: concedida a <strong>la</strong>s personas que trabajan al mismo<br />

tiempo <strong>en</strong> dos estados difer<strong>en</strong>tes.<br />

• Inscripción Redimida: concedida al profesional jubi<strong>la</strong>do que no haya sufrido<br />

ninguna p<strong>en</strong>alidad por infracción ética.<br />

Instancias nacionales para<br />

<strong>la</strong> formu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> políticas <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>fermería<br />

Consejo Fe<strong>de</strong>ral <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> (COFEN) Consejos<br />

Regionales <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> (CORENs) y sus órganos,<br />

http://www.portalcof<strong>en</strong>.gov.br/2007/<br />

Establecido por <strong>la</strong> Ley No. 5 .905, <strong>de</strong> 12 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1973 y afi<strong>la</strong>do al CIE, COFEN<br />

ti<strong>en</strong>e como función normar y fiscalizar el ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s profesiones <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermera<br />

y técnicos auxiliares <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería y ve<strong>la</strong>r por <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> los servicios y el cum-<br />

plimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> Ejercicio Profesional <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong>. Junto con los Consejos<br />

Regionales <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> configuran el <strong>de</strong>nominado Sistema COFEN-CORENS.<br />

Ti<strong>en</strong>e <strong>en</strong>tre sus funciones principales:<br />

• Normar y expedir instrucciones para uniformar los procedimi<strong>en</strong>tos y el<br />

bu<strong>en</strong> funcionami<strong>en</strong>to conjunto <strong>de</strong> los consejos regionales.<br />

• Evaluar <strong>la</strong>s <strong>de</strong>cisiones <strong>de</strong> los CORENs.<br />

• Promover estudios y campañas <strong>de</strong> perfeccionami<strong>en</strong>to profesional<br />

Son funciones principales <strong>de</strong> los CORENs:<br />

• Decidir sobre el valor <strong>de</strong> <strong>la</strong>s inscripciones <strong>de</strong>l consejo y <strong>la</strong> cance<strong>la</strong>ción<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s mismas.<br />

• Estar a cargo <strong>de</strong>l control disciplinario y <strong>de</strong> fiscalizar el ejercicio profesional<br />

<strong>de</strong> sus afiliados sigui<strong>en</strong>do <strong>la</strong>s directivas <strong>de</strong> COFEN.<br />

• Expedir una cédu<strong>la</strong> <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntidad profesional indisp<strong>en</strong>sable para el ejercicio<br />

profesional y válida <strong>en</strong> todo el territorio.<br />

• Fiscalizar y <strong>de</strong>cidir asuntos refer<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong> ética profesional imponi<strong>en</strong>do<br />

<strong>la</strong>s p<strong>en</strong>alida<strong>de</strong>s correspondi<strong>en</strong>tes.<br />

• E<strong>la</strong>borar propuestas <strong>de</strong> presupuesto anual y reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to interno y<br />

someterlo a <strong>la</strong> aprobación <strong>de</strong> COFEN.<br />

• Ve<strong>la</strong>r por el ejercicio profesional y proponer a COFEN medidas para<br />

mejorar el mismo.<br />

<strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

35


Brasil<br />

• Elegir sus directores y <strong>de</strong>legados fe<strong>de</strong>rales y regionales<br />

• Ejercer el resto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s atribuciones conferidas por <strong>la</strong> Ley No. 5.905 <strong>de</strong><br />

1973 y COFEN.<br />

Por Resolución No. 242, <strong>de</strong> 31 <strong>de</strong> agosto <strong>de</strong> 2000 se aprueba el Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to<br />

Interno <strong>de</strong> COFEN.<br />

Ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería<br />

La Ley No. 7.498 establece <strong>en</strong> su artículo 2 que <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería y sus activida<strong>de</strong>s<br />

auxiliares sólo pue<strong>de</strong>n ser ejercidas por personas legalm<strong>en</strong>te habilitadas e inscrip-<br />

tas <strong>en</strong> los Consejos Regionales <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> con jurisdicción <strong>en</strong> el área don<strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>sempeñ<strong>en</strong> el ejercicio.<br />

Conforme al artículo 6 son <strong>en</strong>fermeros:<br />

I El titu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> un diploma <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermero conferido por institución <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>señanza <strong>en</strong> los términos <strong>de</strong> <strong>la</strong> ley.<br />

II El titu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> diploma o certificado <strong>de</strong> obstetra o <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermera<br />

obstétrica, conferidos <strong>en</strong> los términos <strong>de</strong> <strong>la</strong> ley;<br />

III El titu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> diploma o certificado <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermera y el titu<strong>la</strong>r <strong>de</strong><br />

diploma o certificado <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermera obstétrica, obstetra o equival<strong>en</strong>te,<br />

conferido por una escue<strong>la</strong> extranjera según <strong>la</strong>s leyes <strong>de</strong>l país, registrado<br />

<strong>en</strong> virtud <strong>de</strong> un acuerdo <strong>de</strong> intercambio cultural y el revalidado <strong>en</strong><br />

Brasil como diploma <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermero, <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermera obstétrica o <strong>de</strong><br />

obstetriz;<br />

IV Aquellos que no estando incluidos <strong>en</strong> los inciso anteriores obt<strong>en</strong>gan<br />

el título <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermero conforme lo dispuesto <strong>en</strong> el párrafo “d” <strong>de</strong>l<br />

artículo 3 <strong>de</strong>l Decreto No. 50.387, <strong>de</strong> 28 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 1961 que<br />

regu<strong>la</strong> (norma <strong>de</strong>rogada) el ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>en</strong> sus funciones<br />

auxiliares <strong>en</strong> el territorio nacional.<br />

El artículo 7 establece que son técnicos <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería:<br />

I El titu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> diploma o certificado <strong>de</strong> técnico <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería, expedido<br />

<strong>de</strong> acuerdo con <strong>la</strong> legis<strong>la</strong>ción y registrado por el órgano compet<strong>en</strong>te.<br />

II El titu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> diploma o <strong>de</strong> certificado legalm<strong>en</strong>te conferido por escue<strong>la</strong><br />

extranjera, registrado <strong>en</strong> virtud <strong>de</strong> acuerdo <strong>de</strong> intercambio cultural o<br />

el revalidado <strong>en</strong> Brasil como diploma <strong>de</strong> Técnico <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong>.<br />

Conforme al artículo 8 son Auxiliares <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong>:<br />

I El titu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> certificado <strong>de</strong> Auxiliar <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> conferido por<br />

institución <strong>de</strong> <strong>en</strong>señanza <strong>en</strong> los términos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley y registrado <strong>en</strong> el<br />

organismo compet<strong>en</strong>te;<br />

36 Serie Desarrollo <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>en</strong> Salud No. 56


II El titu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> diploma a que se refiere a Ley No. 2.822, <strong>de</strong>l 14 <strong>de</strong> junio<br />

<strong>de</strong> 1956 que regu<strong>la</strong> el ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería profesional.<br />

III El titu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> diploma o certificado a que se refiere el inciso III <strong>de</strong><br />

artículo 2 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley No. 2.604, <strong>de</strong>l 17 <strong>de</strong> septiembre <strong>de</strong> 1955 <strong>de</strong><br />

ejercicio profesional <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería (portadores <strong>de</strong> diploma <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>fermeros expedidos por escue<strong>la</strong>s y cursos <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

fuerzas armadas nacionales y fuerzas militarizadas), expedidos hasta<br />

<strong>la</strong> publicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley No. 4.024, <strong>de</strong>l 20 <strong>de</strong> 1961.<br />

IV El titu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> certificado <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermero práctico expedido hasta 1964<br />

por el Servicio Nacional <strong>de</strong> Fiscalización <strong>de</strong> <strong>la</strong> Medicina y Farmacia,<br />

<strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Salud, <strong>en</strong> los términos <strong>de</strong> Decreto-Ley No. 23.774<br />

<strong>de</strong>l 22 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 1934, <strong>de</strong>l Decreto-Ley No. 8.778 <strong>de</strong>l 22 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero<br />

<strong>de</strong> 1946 y <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley No. 3.640, <strong>de</strong>l 10 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 1959;<br />

V El personal <strong>en</strong>cuadrado como Auxiliar <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong>, <strong>en</strong> los términos<br />

<strong>de</strong>l Decreto-Ley No. 299 <strong>de</strong> 28 <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 1967;<br />

VI El titu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> diploma o certificado conferido por una escue<strong>la</strong> extranjera,<br />

según <strong>la</strong>s leyes <strong>de</strong> país, registrado <strong>en</strong> virtud <strong>de</strong> acuerdo <strong>de</strong> intercambio<br />

cultural o revalidado <strong>en</strong> Brasil como certificado <strong>de</strong> Auxiliar <strong>de</strong><br />

<strong>Enfermería</strong>.<br />

Conforme al artículo 9 son parteras:<br />

I La titu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> certificado previsto <strong>en</strong> el artículo 1 <strong>de</strong>l Decreto-Ley No.<br />

8.778, <strong>de</strong> 22 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 1946, observando lo dispuesto <strong>en</strong> <strong>la</strong> Ley No.<br />

3.640, <strong>de</strong> 10 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 1959.<br />

II La titu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> diploma el certificado <strong>de</strong> partera, el equival<strong>en</strong>te, conferido<br />

por una escue<strong>la</strong> extranjera, según <strong>la</strong>s leyes <strong>de</strong> país, registrado <strong>en</strong><br />

virtud <strong>de</strong> acuerdo <strong>de</strong> intercambio cultural y revalidado <strong>en</strong> Brasil como<br />

certificado <strong>de</strong> Partera<br />

La Ley No. 5.905 <strong>de</strong> 1973 que crea los consejos fe<strong>de</strong>rales y regionales <strong>de</strong> <strong>en</strong>-<br />

fermería dispone que los profesionales que cu<strong>en</strong>t<strong>en</strong> con título habilitante <strong>de</strong>b<strong>en</strong><br />

inscribirse <strong>en</strong> los respectivos CORENs, los que emit<strong>en</strong> un carné profesional<br />

indisp<strong>en</strong>sable para el ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> profesión y que ti<strong>en</strong>e fe pública <strong>en</strong> todo el<br />

territorio nacional como docum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntidad.<br />

Respecto a <strong>la</strong>s incumb<strong>en</strong>cias, el artículo 11 dispone que el <strong>en</strong>fermero ejerce<br />

todas <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería y le compete:<br />

I En forma privativa:<br />

§ 1 La dirección <strong>de</strong>l órgano <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería integrante <strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura<br />

básica <strong>de</strong> <strong>la</strong> institución <strong>de</strong> salud pública y privada, jefe <strong>de</strong> servicio<br />

y <strong>de</strong> unidad <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería;<br />

§ 2 La organización y dirección <strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería y <strong>de</strong><br />

sus activida<strong>de</strong>s técnicas y auxiliares <strong>en</strong> <strong>la</strong>s empresas prestadoras<br />

<strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

37


Brasil<br />

<strong>de</strong> servicios <strong>de</strong> salud.<br />

§ 8 Consultoría, auditoria y emisión <strong>de</strong> parecer <strong>en</strong> materia <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>fermería;<br />

§ 9 Consulta <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería;<br />

§ 10 Prescripción <strong>de</strong> <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería;<br />

§ 11 Cuidados directos <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería a paci<strong>en</strong>tes graves con riesgo<br />

<strong>de</strong> vida;<br />

§ 12 Cuidados <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>de</strong> mayor complejidad técnica que<br />

exijan conocimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> base ci<strong>en</strong>tífica y capacidad <strong>de</strong> tomar<br />

<strong>de</strong>cisiones inmediatas;<br />

II Como integrante <strong>de</strong>l equipo <strong>de</strong> salud le compete:<br />

§ 1 Participación <strong>en</strong> el p<strong>la</strong>neami<strong>en</strong>to, ejecución y evaluación <strong>de</strong><br />

programación <strong>de</strong> salud;<br />

§ 2 Participación <strong>en</strong> <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración, ejecución y evaluación <strong>de</strong> los p<strong>la</strong>nes<br />

asist<strong>en</strong>ciales <strong>de</strong> salud;<br />

§ 3 Prescripción <strong>de</strong> medicam<strong>en</strong>tos establecidos <strong>en</strong> programas <strong>de</strong> salud<br />

pública y <strong>en</strong> rutina aprobada por <strong>la</strong> institución <strong>de</strong> salud;<br />

§ 4 Participación <strong>en</strong> proyectos <strong>de</strong> construcción y reforma <strong>de</strong> unida<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> internación;<br />

§ 5 Prev<strong>en</strong>ción y control sistemático <strong>de</strong> infecciones hospita<strong>la</strong>rias y<br />

dol<strong>en</strong>cias transmisibles <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral,<br />

§ 6 Prev<strong>en</strong>ción y control sistemático <strong>de</strong> daños que puedan ser causados<br />

al paci<strong>en</strong>te durante <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong>;<br />

§ 1 Asist<strong>en</strong>cia a <strong>la</strong> parturi<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> parto normal;<br />

§ 2 I<strong>de</strong>ntificación <strong>de</strong> síntomas obstétricos y toma <strong>de</strong> medidas hasta<br />

que llegue un médico;<br />

§ 3 Realización <strong>de</strong> episiotomía y episiorrafía y aplicación e anestesia<br />

local cuando sea necesaria.<br />

El artículo 12 establece que el Técnico <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> ejerce activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> nivel<br />

medio, involucrando <strong>la</strong> ori<strong>en</strong>tación o acompañami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l trabajo <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>en</strong><br />

grado auxiliar y <strong>la</strong> participación <strong>en</strong> el p<strong>la</strong>neami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong><br />

incumbiéndole especialm<strong>en</strong>te:<br />

§ 1 Participar <strong>de</strong> <strong>la</strong> programación <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería;<br />

§ 2 Ejecutar acciones asist<strong>en</strong>ciales <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería, excepto <strong>la</strong>s<br />

privativas <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermero, dispuestas <strong>en</strong> el parágrafo único <strong>de</strong> Art.<br />

11 <strong>de</strong> esta Ley;<br />

38 Serie Desarrollo <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>en</strong> Salud No. 56


§ 3 Participar <strong>de</strong> <strong>la</strong> ori<strong>en</strong>tación y supervisión <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>en</strong><br />

grado auxiliar.<br />

§ 4 Participar <strong>de</strong>l equipo <strong>de</strong> salud.<br />

Correspon<strong>de</strong> al Auxiliar <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> (artículo 13) ejercer <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

nivel medio, <strong>de</strong> naturaleza repetitiva, involucrando los servicios auxiliares <strong>de</strong> <strong>en</strong>fer-<br />

mería bajo <strong>la</strong> supervisión ya sea a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> participación <strong>en</strong> nivel <strong>de</strong> ejecuciones<br />

simples, <strong>en</strong> procesos <strong>de</strong> tratami<strong>en</strong>to, incumbiéndole especialm<strong>en</strong>te:<br />

§ 1 Observar, reconocer y <strong>de</strong>scribir signos y síntomas;<br />

§ 2 Ejecutar acciones <strong>de</strong> tratami<strong>en</strong>to simples;<br />

§ 3 Prestar cuidados <strong>de</strong> higi<strong>en</strong>e y confort al paci<strong>en</strong>te;<br />

§ 4 Participar <strong>de</strong>l equipo <strong>de</strong> salud.<br />

El artículo 5 establece que <strong>la</strong>s acciones m<strong>en</strong>cionadas <strong>en</strong> los artículos 12 y 13<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley cuando sean ejercidas <strong>en</strong> instituciones <strong>de</strong> salud públicas o privadas y <strong>en</strong><br />

programas <strong>de</strong> salud solo podrán se <strong>de</strong>sempeñadas bajo <strong>la</strong> ori<strong>en</strong>tación y supervisión<br />

<strong>de</strong> un <strong>en</strong>fermero.<br />

El artículo 11 <strong>de</strong>l Decreto Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tario <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley establece que el Auxiliar <strong>de</strong><br />

<strong>Enfermería</strong> ejecuta <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s auxiliares, <strong>de</strong> nivel medio atribuidas al equipo<br />

<strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong>, incumbiéndole:<br />

I preparar el paci<strong>en</strong>te para consultas, exám<strong>en</strong>es y tratami<strong>en</strong>tos;<br />

II observar, reconocer y <strong>de</strong>scribir signos y síntomas al nivel <strong>de</strong> su<br />

calificación;<br />

III ejecutar tratami<strong>en</strong>tos específicam<strong>en</strong>te prescritos, el <strong>de</strong> rutina, más<br />

allá <strong>de</strong> otras activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería, tales como:<br />

a) suministrar medicam<strong>en</strong>tos por vía oral o par<strong>en</strong>teral;<br />

b) realizar control hídrico;<br />

c) realizar curaciones;<br />

d) aplicar oxig<strong>en</strong>o <strong>en</strong> terapia, nebulización, <strong>en</strong>teroclisma, <strong>en</strong>ema,<br />

calor y frío;<br />

e) ejecutar tareas refer<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong> conservación y aplicación <strong>de</strong><br />

vacunas;<br />

f) efectuar el control <strong>de</strong> paci<strong>en</strong>tes y <strong>de</strong> comunicantes con<br />

dol<strong>en</strong>cias transmisibles;<br />

g) realizar tests y proce<strong>de</strong>r a su lectura, para subsidio <strong>de</strong><br />

diagnóstico;<br />

h) recoger material para exám<strong>en</strong>es <strong>de</strong> <strong>la</strong>boratorios;<br />

i) prestar cuidados <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería pre y post operatorios;<br />

<strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

39


Brasil<br />

j) circu<strong>la</strong>r <strong>en</strong> sa<strong>la</strong> <strong>de</strong> cirugía y, si es necesario, instrum<strong>en</strong>tar;<br />

l) ejecutar activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>de</strong>sinfección y esterilización;<br />

IV prestar cuidados <strong>de</strong> higi<strong>en</strong>e e confort al paci<strong>en</strong>te y ve<strong>la</strong>r por su<br />

seguridad, inclusive:<br />

a) alim<strong>en</strong>tar o ayudar a alim<strong>en</strong>tar a los paci<strong>en</strong>tes;<br />

b) ve<strong>la</strong>r por <strong>la</strong> limpieza y or<strong>de</strong>n <strong>de</strong>l material, equipos, y <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> unida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> salud;<br />

V integrar el equipo <strong>de</strong> salud.<br />

VI participar <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> educación <strong>en</strong> salud, inclusive:<br />

a) ori<strong>en</strong>tar a los paci<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>la</strong> post-consulta, <strong>en</strong> cuanto al<br />

cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> prescripciones <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería y médicas;<br />

b) auxiliar al Enfermero y al Técnico <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> ejecución<br />

<strong>de</strong> los programas <strong>de</strong> educación para <strong>la</strong> salud;<br />

VII ejecutar trabajos <strong>de</strong> rutina vincu<strong>la</strong>dos al alta <strong>de</strong> paci<strong>en</strong>tes:<br />

VIII participar <strong>de</strong> los procedimi<strong>en</strong>tos post mortem.<br />

El artículo 14 <strong>de</strong>l Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to dispone que compete a todo persona <strong>de</strong> <strong>en</strong>fer-<br />

mería cumplir y hacer cumplir el Código <strong>de</strong> Deontología <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong>;<br />

Códigos <strong>de</strong> ética<br />

Por Resolución COFEN No. 311 <strong>de</strong> 2007 se emite el nuevo Código <strong>de</strong> Ética <strong>de</strong><br />

los Profesionales <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> vig<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el país.<br />

http://www.portalcof<strong>en</strong>.com.br<br />

El código <strong>de</strong>termina los <strong>de</strong>rechos y <strong>de</strong>beres <strong>de</strong> los profesionales <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería<br />

y sus re<strong>la</strong>ciones con <strong>la</strong>s personas <strong>la</strong> familia y <strong>la</strong> comunidad.<br />

La Ley No. 5.905 <strong>de</strong> 1973 que crea el Consejo Fe<strong>de</strong>ral y los Consejos Fe<strong>de</strong>rales<br />

<strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> establece que el po<strong>de</strong>r disciplinario, <strong>de</strong> fiscalización y control ético<br />

es ejercido por los CORENs (artículo 15). A su vez el artículo 18 establece <strong>la</strong>s<br />

sanciones aplicables a quiénes incump<strong>la</strong>n los mandatos <strong>de</strong>l Código.<br />

Según <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería No. 7.498 y el Decreto No. 94. 406<br />

reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tario, compete a todos los profesionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería cumplir con el<br />

Código <strong>de</strong> <strong>de</strong>ontología <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería.<br />

2. Ver Galleguillos, TGB.; OLIVERA, MAC. A G<strong>en</strong>ese e o Des<strong>en</strong>volvim<strong>en</strong>to Histórico Do Ensino <strong>de</strong><br />

Enfermagem No Brasil. Rev Esc End USP, v. 35, n. 1,p. 80-7, mar.2001.<br />

40 Serie Desarrollo <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>en</strong> Salud No. 56


Educación superior y técnica<br />

Para ejercer <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería se requiere título conferido por institución <strong>de</strong> <strong>en</strong>se-<br />

ñanza <strong>en</strong> los términos <strong>de</strong> <strong>la</strong> ley<br />

La <strong>en</strong>señanza <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>en</strong> Brasil se ha <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1922. Los<br />

programas <strong>de</strong> <strong>en</strong>señanza han ido cambiando <strong>en</strong> 1923, 1926 y 1924 y los currículos<br />

mínimos para <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>de</strong> 1962, 1972 y 1994. 2<br />

A partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> sanción <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley Directrices y Bases <strong>de</strong> <strong>la</strong> Educación Nacional No.<br />

9.394 <strong>de</strong>l 20 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 1996, se pres<strong>en</strong>taron una serie <strong>de</strong> transformaciones<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> educación, <strong>en</strong>tre el<strong>la</strong>s se recom<strong>en</strong>dó <strong>la</strong> <strong>de</strong>saparición <strong>de</strong> los currículos mínimos<br />

y se establecieron indicativos para <strong>la</strong> efectiva imp<strong>la</strong>ntación <strong>de</strong> nuevas directrices<br />

curricu<strong>la</strong>res para los cursos <strong>de</strong> graduación (pregrado).<br />

En este contexto y <strong>en</strong> lo re<strong>la</strong>cionado a <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería se <strong>de</strong>signó una Comisión <strong>de</strong><br />

Especialistas <strong>de</strong> Enseñanza <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> (Comissão <strong>de</strong> Especialistas <strong>de</strong> Ensino<br />

<strong>de</strong> Enfermagem - CEE/ENF/SESu/MEC-) por medio <strong>de</strong> <strong>la</strong> Portaria SESu/MEC No<br />

1.518 <strong>de</strong>l 14 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 2000. Esta Comisión ti<strong>en</strong>e por fin estudiar y proponer<br />

nuevas directivas curricu<strong>la</strong>res respecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeros consi<strong>de</strong>-<br />

rando <strong>la</strong> libertad didáctica y pedagógica que <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> Educación No. 9.394 otorga<br />

a <strong>la</strong>s universida<strong>de</strong>s. Así se emitió <strong>la</strong> Resolución CNE/CES No. 3 que Instituye <strong>la</strong>s<br />

Directivas Curricu<strong>la</strong>res Nacionales <strong>de</strong> los Cursos <strong>de</strong> Graduación <strong>en</strong> <strong>Enfermería</strong>. 3<br />

Esta directiva indica <strong>en</strong> <strong>de</strong>talle <strong>la</strong>s pautas y ori<strong>en</strong>taciones que <strong>de</strong>b<strong>en</strong> cont<strong>en</strong>er los<br />

programas <strong>de</strong> grado para <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermero <strong>en</strong> todo <strong>en</strong> territorio nacional.<br />

El artículo 3 dispone que los cursos <strong>de</strong> grado <strong>en</strong> <strong>en</strong>fermería ti<strong>en</strong><strong>en</strong> por fin formar<br />

al <strong>en</strong>fermero con una educación g<strong>en</strong>eral, humanística crítica y reflexiva, calificado<br />

para el ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería con base al rigor ci<strong>en</strong>tífico e intelectual y basado<br />

<strong>en</strong> principios éticos, y al <strong>en</strong>fermero con lic<strong>en</strong>ciatura <strong>en</strong> <strong>en</strong>fermería capacitado<br />

para actuar <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación básica y <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación profesional <strong>en</strong> <strong>en</strong>fermería.<br />

Describe luego cuales son <strong>la</strong>s compet<strong>en</strong>cias y habilida<strong>de</strong>s con que un <strong>en</strong>fermero<br />

<strong>de</strong>be formarse (artículo 4): at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> salud, toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones, administración,<br />

li<strong>de</strong>razgo, administración y ger<strong>en</strong>ciami<strong>en</strong>to y educación perman<strong>en</strong>te.<br />

Dispone el artículo 7 que a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> los cont<strong>en</strong>idos teóricos y prácticos <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

formación <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeros es necesario incluir <strong>en</strong> el currículo prácticas supervisadas<br />

<strong>en</strong> hospitales g<strong>en</strong>erales y especializados, ambu<strong>la</strong>torios, re<strong>de</strong>s básicas <strong>de</strong> servicios<br />

<strong>de</strong> salud y comunida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> los dos últimos semestres <strong>de</strong>l curso <strong>de</strong> grado <strong>en</strong><br />

3. Texto completo disponible <strong>en</strong> http://portal.mec.gov.br/cne/arquivos/pdf/CES03.pdf.<br />

<strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

41


Brasil<br />

<strong>en</strong>fermería. A<strong>de</strong>más el artículo 12 establece que para concluir el curso <strong>de</strong> grado<br />

los alumnos <strong>de</strong>berán e<strong>la</strong>borar un trabajo sobre ori<strong>en</strong>tación doc<strong>en</strong>te.<br />

La Portaria No. 3.019 <strong>de</strong>l 25 <strong>de</strong> septiembre <strong>de</strong> 2002 <strong>de</strong>fine los cont<strong>en</strong>idos para<br />

el exam<strong>en</strong> nacional <strong>de</strong> los cursos <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería. El exam<strong>en</strong> es parte <strong>de</strong>l proceso<br />

<strong>de</strong> evaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instituciones <strong>de</strong> educación superior ti<strong>en</strong>e <strong>en</strong>tre sus objetivos<br />

evaluar <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza <strong>de</strong> grado t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do como refer<strong>en</strong>cia el perfil profesional <strong>de</strong>l<br />

<strong>en</strong>fermero. 4<br />

La Resolución ConsUn No. 0116 <strong>de</strong>l 25 <strong>de</strong> septiembre <strong>de</strong> 2002 imp<strong>la</strong>nta <strong>en</strong> el<br />

semestre 2003 <strong>la</strong> Matriz Curricu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> Cursos <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong>.<br />

Respecto al nivel técnico, cabe m<strong>en</strong>cionarse <strong>la</strong> Resolución CEB No. 4 <strong>de</strong> 1999<br />

que instituye <strong>la</strong>s directrices curricu<strong>la</strong>res nacionales para <strong>la</strong> educación profesional <strong>en</strong><br />

este nivel. Dichas directrices son un conjunto <strong>de</strong> principios, criterios y <strong>de</strong>finiciones<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s compet<strong>en</strong>cias profesionales <strong>de</strong> los técnicos por área profesional. Primero<br />

<strong>de</strong>fine <strong>en</strong> <strong>la</strong>s compet<strong>en</strong>cias requeridas <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral para todos los profesionales<br />

técnicos <strong>de</strong> salud y luego a <strong>la</strong>s distintas activida<strong>de</strong>s y <strong>de</strong>fine <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral <strong>la</strong>s com-<br />

pet<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> los técnicos <strong>en</strong> el área <strong>de</strong> salud.<br />

Las refer<strong>en</strong>cias curricu<strong>la</strong>res nacionales incluy<strong>en</strong> matrices guía sobre el área <strong>de</strong><br />

profesionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud que as su vez está dividida <strong>en</strong> 12 subáreas <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s cuales<br />

se incluye a <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería. Las matrices int<strong>en</strong>tan ser una refer<strong>en</strong>cia para que <strong>la</strong>s<br />

escue<strong>la</strong>s <strong>de</strong> educación profesional construyan currículos mo<strong>de</strong>rnos y flexibles para<br />

<strong>la</strong> formación <strong>de</strong> profesionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud. Establece así que <strong>la</strong> subárea <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería<br />

incluye <strong>la</strong>s acciones <strong>de</strong> apoyo al diagnóstico, educación para <strong>la</strong> salud, protección y<br />

prev<strong>en</strong>ción, recuperación y rehabilitación y gestión <strong>en</strong> salud. 5<br />

Existe también <strong>en</strong> el ámbito <strong>de</strong>l graduado o lic<strong>en</strong>ciado <strong>en</strong> <strong>en</strong>fermería, <strong>la</strong> formación<br />

<strong>de</strong> profesores <strong>de</strong> educación básica para actuar <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería.<br />

Ello implica 2800 horas <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s académicas, ci<strong>en</strong>tíficas y culturales.<br />

Los cursos <strong>de</strong> postgrado se rig<strong>en</strong> por <strong>la</strong> Resolución CNE/CES No. 1, <strong>de</strong>l 8 <strong>de</strong><br />

junio <strong>de</strong> 2007.<br />

La Resolución No. 8 <strong>de</strong>l 4 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 2007 establece normas para <strong>la</strong> reva-<br />

lidación <strong>de</strong> diplomas <strong>de</strong> graduación expedidos por establecimi<strong>en</strong>tos extranjeros<br />

<strong>de</strong> <strong>en</strong>señanza superior y el diploma <strong>de</strong> bachiller <strong>en</strong> <strong>en</strong>fermería.<br />

4. http://www.inep.gov.br/superior/provao/diretrizes/2002/Enfermagem.htm.<br />

5. Texto completo disponible <strong>en</strong> http://portal.mec.gov.br/setec/arquivos/pdf1/proejaresolucao04_99.pdf.<br />

42 Serie Desarrollo <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>en</strong> Salud No. 56


<strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

Acreditación<br />

La Ley No. 10.861 <strong>de</strong>l 14 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 2004, Instituye el Sistema Nacional <strong>de</strong><br />

Evaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Educación Superior (SINAES) <strong>en</strong> Brasil.<br />

El SINAES ti<strong>en</strong>e como objetivo establecer el proceso nacional <strong>de</strong> evaluación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s instituciones <strong>de</strong> educación superior, <strong>de</strong> los cursos <strong>de</strong> graduación y <strong>de</strong>l<br />

<strong>de</strong>sempeño académico <strong>de</strong> sus estudiantes, <strong>en</strong> los términos <strong>de</strong>l artículo 9, VI, VIII e<br />

IX, <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley No. 9.394, <strong>de</strong>l 20 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 1996 que establece <strong>la</strong>s directrices<br />

bases <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación nacional.<br />

El sistema se organiza <strong>en</strong> distintas etapas y abarca <strong>la</strong> totalidad <strong>de</strong>l proceso <strong>de</strong><br />

formación universitaria, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los estudios <strong>de</strong> grado los <strong>de</strong> postgrado.<br />

El INEP (Instituto Nacional <strong>de</strong> Estudos e Pesquisas Educacionais Anísio Teixeira)<br />

es una <strong>en</strong>tidad autárquica vincu<strong>la</strong>da al Ministerio <strong>de</strong> Educación que ti<strong>en</strong>e <strong>en</strong>tre<br />

sus funciones evaluar los cursos <strong>de</strong> grado como un procedimi<strong>en</strong>to creado por el<br />

Ministerio <strong>de</strong> Educación para el reconocimi<strong>en</strong>to y r<strong>en</strong>ovación <strong>de</strong>l reconocimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> los cursos <strong>de</strong> grados los que se consi<strong>de</strong>ran medidas necesarias para po<strong>de</strong>r<br />

emitir títulos.<br />

Asimismo le compete evaluar <strong>la</strong>s instituciones <strong>de</strong> estudios superiores a través<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> información suministrada por estas y mediante visitas con el fin <strong>de</strong> verificar<br />

<strong>la</strong> realidad <strong>de</strong> los cursos <strong>de</strong> graduación, postgrado, investigación y ext<strong>en</strong>sión.<br />

Los cursos <strong>de</strong> posgrado <strong>en</strong> nivel <strong>de</strong> maestría son evaluados por <strong>la</strong> Fundação<br />

Coor<strong>de</strong>nação <strong>de</strong> Aperfeiçoam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Pessoal <strong>de</strong> Nível Superior – CAPES conforme<br />

a <strong>la</strong> Resolución CNE/CES No. 1/2001.<br />

Organizaciones profesionales y<br />

académicas<br />

Asociación Brasileña <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong><br />

http://www.ab<strong>en</strong>nacional.org.br/in<strong>de</strong>x.php<br />

La Asociación Brasileña <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> (Associação Brasileira <strong>de</strong> Enfermagem<br />

ABEn) es una antigua <strong>en</strong>tidad fundada <strong>en</strong> 1926 que nuclea a los <strong>en</strong>fermeros y repre-<br />

s<strong>en</strong>ta a <strong>la</strong> profesión <strong>en</strong> instancias políticas superiores y ti<strong>en</strong>e afiliación al FEPPEN.<br />

43


Brasil<br />

Conforme a su estatuto <strong>la</strong> Asociación Brasileña <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> admite asociados<br />

<strong>en</strong> tres categorías:<br />

I Asociados efectivos: <strong>en</strong>fermero (a) y obstetra;<br />

II Asociados especiales: técnicos (as) <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería y auxiliares <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>fermería;<br />

III Asociados temporales: estudiantes <strong>de</strong> grado y <strong>de</strong> educación profesión<br />

habilitación <strong>de</strong> Técnico <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong>.<br />

ABE ti<strong>en</strong>e como eje <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa y <strong>la</strong> consolidación <strong>de</strong>l trabajo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería<br />

como práctica social, es<strong>en</strong>cial a <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> salud y <strong>la</strong> organización y funciona-<br />

mi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong> salud y como compromiso persigue <strong>de</strong>f<strong>en</strong><strong>de</strong>r políticas<br />

y programas que apunt<strong>en</strong> a mejorar <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> vida <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción y el acceso<br />

universal y equitativo a los servicios <strong>de</strong> salud.<br />

http://www.ab<strong>en</strong>nacional.org.br/associar.html<br />

(Estatuto texto parcial)<br />

Práctica transnacional <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>en</strong>fermería<br />

Como se seña<strong>la</strong>ra con anterioridad para ejercer <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería es necesario ser<br />

titu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> un diploma o certificado expedido <strong>de</strong> acuerdo con <strong>la</strong> legis<strong>la</strong>ción y regis-<br />

trado por el órgano compet<strong>en</strong>te o titu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> diploma o <strong>de</strong> certificado legalm<strong>en</strong>te<br />

conferido por escue<strong>la</strong> extranjera, registrado <strong>en</strong> virtud <strong>de</strong> acuerdo <strong>de</strong> intercambio<br />

cultural o el revalidado <strong>en</strong> Brasil como diploma <strong>de</strong> Técnico <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong>.<br />

El proceso <strong>de</strong> reválida <strong>en</strong> Brasil <strong>de</strong>be realizarse directam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> institución<br />

<strong>de</strong> <strong>en</strong>señanza superior don<strong>de</strong> se pret<strong>en</strong><strong>de</strong> conseguir <strong>la</strong> equival<strong>en</strong>cia. Conforme <strong>la</strong>s<br />

normas <strong>de</strong>l Consejo Nacional <strong>de</strong> Educación sólo <strong>la</strong>s Instituciones <strong>de</strong> Educación<br />

Superior Publicas pue<strong>de</strong>n revalidar títulos. Para llevar a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte este proceso, los<br />

consejos superiores <strong>de</strong> <strong>la</strong>s universida<strong>de</strong>s públicas emit<strong>en</strong> normas complem<strong>en</strong>tarias<br />

a <strong>la</strong>s disposiciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> Resolución No. 03/85 <strong>de</strong>l <strong>en</strong>tonces Consejo Fe<strong>de</strong>ral <strong>de</strong><br />

Educación que establece los procedimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> revalidación <strong>de</strong> diplomas o títulos<br />

<strong>de</strong> grado y/o postgrado otorgados por establecimi<strong>en</strong>tos extranjeros.<br />

44 Serie Desarrollo <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>en</strong> Salud No. 56


<strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

Introducción<br />

La regu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>en</strong> Chile se ha abordado <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> formación, el<br />

ejercicio y <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones <strong>la</strong>borales <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los oríg<strong>en</strong>es <strong>de</strong> <strong>la</strong> profesión a través <strong>de</strong>l<br />

código sanitario y <strong>la</strong>boral, leyes, reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos y normas administrativas <strong>de</strong> diversa<br />

jerarquía y aplicabilidad, conforme el ámbito <strong>de</strong> regu<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> <strong>la</strong> coexist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

los sectores públicos y privados.<br />

Los aspectos que consi<strong>de</strong>ra <strong>la</strong> educación <strong>en</strong> <strong>en</strong>fermería son los p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> es-<br />

tudio y sus perfiles formativos, <strong>la</strong> certificación, <strong>la</strong> titu<strong>la</strong>ción y <strong>la</strong> acreditación que<br />

se regu<strong>la</strong>n a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Educación No. 20.370 <strong>de</strong>l 2009 y <strong>de</strong>l<br />

Sistema <strong>de</strong> Asegurami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> Calidad <strong>de</strong> Educación Superior Ley No. 20.129 <strong>de</strong>l<br />

2006, con el objetivo <strong>de</strong> t<strong>en</strong>er un sistema educativo caracterizado por <strong>la</strong> equidad<br />

y calidad <strong>de</strong> sus servicios.<br />

Se ha reconocido <strong>en</strong> el ejercicio profesional, el rol <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermera <strong>en</strong> unida<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> gestión <strong>de</strong>l cuidado o subdirecciones <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería, lo que ha permitido g<strong>en</strong>erar<br />

un equilibrio ci<strong>en</strong>tífico técnico <strong>en</strong> los equipos <strong>de</strong> salud.<br />

Existe <strong>la</strong> regu<strong>la</strong>ción <strong>la</strong>boral <strong>en</strong> su ejercicio profesional con requisitos <strong>de</strong> <strong>en</strong>trada,<br />

campo <strong>de</strong>l ejercicio, formas <strong>de</strong> contratación, nombrami<strong>en</strong>tos, carrera funcionaria,<br />

<strong>en</strong>tre varias otras.<br />

Se ha ampliado el mercado <strong>la</strong>boral <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>en</strong> Chile aunque persisti<strong>en</strong>do<br />

un déficit importante <strong>de</strong> profesionales. En <strong>la</strong> dotación <strong>de</strong> personal <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería<br />

<strong>en</strong> el sistema público <strong>de</strong> salud, se reporta una re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> 4,59 <strong>en</strong>fermeras por<br />

10.000 habitantes1, situación que podrá ser optimizada por el gran número <strong>de</strong><br />

nuevos programas <strong>de</strong> formación.<br />

Chile<br />

45


Chile<br />

La Asociación Chil<strong>en</strong>a <strong>de</strong> Educación <strong>en</strong> <strong>Enfermería</strong> (ACHIEEN) y el Colegio<br />

<strong>de</strong> Enfermeras <strong>de</strong> Chile, continúan avanzando <strong>en</strong> los sistemas <strong>de</strong> regu<strong>la</strong>ción con<br />

el Exam<strong>en</strong> Nacional, aplicado por primera vez <strong>en</strong> el año 2009, que permitirá<br />

incorporar a <strong>en</strong>fermería como carrera <strong>de</strong> certificación, aportando a <strong>la</strong> sociedad<br />

información <strong>de</strong>l cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> objetivos cognitivos, <strong>de</strong> acuerdo a los perfiles<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s escue<strong>la</strong>s y criterios <strong>de</strong> acreditación establecidos.<br />

Análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> legis<strong>la</strong>ción aplicable<br />

A partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> reforma <strong>de</strong>l Código Sanitario efectuada <strong>en</strong> diciembre <strong>de</strong> 1997,<br />

por primera vez <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeras <strong>en</strong> Chile son explícitam<strong>en</strong>te reconocidas. El ar-<br />

tículo 113 dispone que los servicios profesionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermera compr<strong>en</strong><strong>de</strong>n<br />

<strong>la</strong> gestión <strong>de</strong>l cuidado <strong>en</strong> lo re<strong>la</strong>tivo a <strong>la</strong> promoción, manut<strong>en</strong>ción y restauración<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s o lesiones, <strong>la</strong> ejecución <strong>de</strong> acciones<br />

<strong>de</strong>rivadas <strong>de</strong>l diagnóstico y el tratami<strong>en</strong>to médico y el <strong>de</strong>ber <strong>de</strong> ve<strong>la</strong>r por <strong>la</strong> mejor<br />

administración <strong>de</strong> los recursos <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia para el paci<strong>en</strong>te.<br />

Esta reforma se efectuó mediante <strong>la</strong> Ley No. 19.536 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 1997 que<br />

<strong>de</strong>fine <strong>la</strong> profesión <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería, re<strong>de</strong>fine <strong>la</strong> <strong>de</strong> matrona, y conce<strong>de</strong> una bonifi-<br />

cación extraordinaria para <strong>en</strong>fermeras y matronas que se <strong>de</strong>sempeñan <strong>en</strong> esta-<br />

blecimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> los Servicios <strong>de</strong> Salud, <strong>en</strong> sistema <strong>de</strong> turnos rotativos, nocturnos<br />

y <strong>en</strong> días sábados, domingos y festivos, <strong>en</strong> unida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cia, unida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

cuidados int<strong>en</strong>sivos, neonatología y maternida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> establecimi<strong>en</strong>tos asist<strong>en</strong>ciales<br />

<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> los Servicios <strong>de</strong> Salud. Así, <strong>en</strong> su artículo 7 reforma el código sani-<br />

tario (artículo 113) reafirmando que <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> cuidado constituye un concepto<br />

referido específicam<strong>en</strong>te al ejercicio profesional <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería.<br />

Hasta esa fecha, <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeras estaban incluidas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s normativas g<strong>en</strong>erales<br />

aplicables a todo el personal <strong>de</strong>l área o sector don<strong>de</strong> se <strong>de</strong>sempeñaran, es <strong>de</strong>cir<br />

<strong>en</strong> el Sistema Nacional <strong>de</strong> Salud por Ley No. 18.834, Estatuto Administrativo, <strong>en</strong><br />

el Sector Municipalizado, Ley No. 19.378, Estatuto <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción Primaria y <strong>en</strong> el<br />

sector privado por el Código <strong>de</strong>l Trabajo.<br />

Adicionalm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> Ley 19.937 <strong>de</strong> Autoridad Sanitaria, <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong> <strong>la</strong> reforma<br />

sanitaria año 2005, incorpora los servicios profesionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermera bajo los<br />

términos <strong>de</strong> “Gestión <strong>de</strong>l Cuidado”, con lo que se garantiza <strong>la</strong> organización <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería conforme su <strong>de</strong>finición <strong>en</strong> el artículo 113 <strong>de</strong>l Código<br />

Sanitario, consi<strong>de</strong>rando <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong>l cuidado <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s estrategias indisp<strong>en</strong>sables<br />

con <strong>la</strong>s que <strong>de</strong>b<strong>en</strong> contar los servicios <strong>de</strong> salud y los establecimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> at<strong>en</strong>-<br />

46 Serie Desarrollo <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>en</strong> Salud No. 56


ción cerrada y abierta. Establece a<strong>de</strong>más que tanto para los establecimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong><br />

autogestión, como para los establecimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> salud <strong>de</strong> m<strong>en</strong>or complejidad, ti<strong>en</strong>e<br />

como requisito mínimo el contar con unida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> gestión <strong>de</strong>l cuidado.<br />

Otra disposición importante a consi<strong>de</strong>rar es <strong>la</strong> Norma G<strong>en</strong>eral Administrativa<br />

No. 19 <strong>de</strong>l 14 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 2007 sobre gestión <strong>de</strong>l cuidado <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería para<br />

<strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción cerrada. Dicha norma <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong>l cuidado <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería<br />

como el ejercicio profesional <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermera sust<strong>en</strong>tada <strong>en</strong> su disciplina. La ci<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong>l cuidar se <strong>de</strong>fine como <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> un juicio profesional <strong>en</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nificación,<br />

organización, motivación y control <strong>de</strong> <strong>la</strong> provisión <strong>de</strong> cuidados, oportunos, seguros,<br />

integrales, que asegur<strong>en</strong> <strong>la</strong> continuidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción y se sust<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s políticas<br />

y lineami<strong>en</strong>tos estratégicos <strong>de</strong> <strong>la</strong> institución.<br />

La Norma Técnica No.19 fue materializada a raíz <strong>de</strong>l acuerdo firmado <strong>en</strong> Oc-<br />

tubre <strong>de</strong> 2006 <strong>en</strong>tre el Ministerio <strong>de</strong> Salud (MINSAL) y el Colegio <strong>de</strong> Enfermeras<br />

<strong>de</strong> Chile y se transforma <strong>en</strong> el eje c<strong>en</strong>tral <strong>de</strong> <strong>la</strong> reivindicación profesional <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

<strong>en</strong>fermeras. Así, <strong>la</strong> Norma No. 19 da cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> subdirecciones <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>fermería <strong>en</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción cerrada y establece dos aspectos c<strong>en</strong>trales para <strong>la</strong> nueva<br />

práctica, <strong>la</strong> ubicación <strong>de</strong> estas subdirecciones como parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> orgánica <strong>de</strong> <strong>la</strong> alta<br />

dirección <strong>de</strong> los establecimi<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> una dim<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> horizontalidad con el eje<br />

curar y <strong>la</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong>l personal <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>de</strong> esta subdirección. 1<br />

La norma establece así que <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong>l cuidado <strong>de</strong>be estar a cargo <strong>de</strong> un<br />

profesional Enfermera(o), con formación y compet<strong>en</strong>cias técnicas y <strong>de</strong> gestión,<br />

<strong>en</strong> el área <strong>de</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong>l cuidado. Esta función <strong>de</strong>berá ejercerse <strong>en</strong> jornada<br />

completa, y su remuneración será acor<strong>de</strong> con <strong>la</strong> relevancia y carácter estratégico<br />

que t<strong>en</strong>ga para <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong>l respectivo Servicio.<br />

La regu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> profesión solía estar ejercida por el Colegio <strong>de</strong> Enfermeras<br />

<strong>de</strong> Chile, con colegiación obligatoria y control ético. En <strong>la</strong> actualidad se suprimió<br />

<strong>la</strong> colegiación obligatoria pasando dichos organismos a cumplir solo funciones<br />

gremiales.<br />

La atribución <strong>de</strong> ve<strong>la</strong>r por el correcto ejercicio profesional correspon<strong>de</strong> así a<br />

<strong>la</strong> autoridad <strong>de</strong> salud y son los tribunales <strong>de</strong> justicia los <strong>en</strong>cargados <strong>de</strong> dirimir<br />

<strong>en</strong> conflictos cuando haya una parte perjudicada por una vio<strong>la</strong>ción <strong>de</strong>l ejercicio<br />

profesional.<br />

Exist<strong>en</strong> normas propias para <strong>la</strong> acreditación <strong>de</strong> carreras <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería e<strong>la</strong>boradas<br />

por el Comité Técnico <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión Nacional <strong>de</strong> Acreditación<br />

1. Discurso Día Internacional <strong>de</strong> <strong>la</strong> Enfermera, G<strong>la</strong>dys Corral Neira Presi<strong>de</strong>nta Nacional Colegio <strong>de</strong><br />

Enfermeras <strong>de</strong> Chile 12 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 2008.<br />

<strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

47


Chile<br />

<strong>de</strong> carreras, don<strong>de</strong> se establec<strong>en</strong> los criterios para <strong>la</strong> acreditación <strong>de</strong> carreras <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>fermería, el perfil profesional mínimo <strong>de</strong> <strong>la</strong> carrera <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería y los criterios<br />

<strong>de</strong> evaluación <strong>de</strong> carreras <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería<br />

Lo referido a <strong>la</strong> profesión <strong>de</strong> Auxiliares <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> está <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>do <strong>en</strong> el Reg<strong>la</strong>-<br />

m<strong>en</strong>to para el Ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> Profesión <strong>de</strong> Auxiliares <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong>, Decreto No.<br />

261 <strong>de</strong>l 1978 y el Decreto Ley No. 2.147 que habilita a los auxiliares <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería<br />

para ejercer su actividad <strong>en</strong> <strong>la</strong> forma y condiciones que seña<strong>la</strong>.<br />

Exist<strong>en</strong> también <strong>en</strong> Chile los Técnicos <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>de</strong> Nivel Superior (TENS)<br />

cuyos títulos son otorgados por instituciones reconocidas por el Ministerio <strong>de</strong><br />

Educación. Los mismos se hal<strong>la</strong>n agrupados <strong>en</strong> el Colegio <strong>de</strong> Técnicos Paramédicos<br />

<strong>de</strong> Chile-A.G que es <strong>la</strong> organización que repres<strong>en</strong>ta no sólo a los Técnicos <strong>de</strong><br />

<strong>Enfermería</strong> <strong>de</strong> Nivel Superior sino a los antiguos Auxiliares <strong>de</strong> Paramédicos tanto<br />

<strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> como otras especialida<strong>de</strong>s. Los TENS, para los efectos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley No.<br />

18.834 (Estatuto Administrativo), previo cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> requisitos adicionales<br />

como antigüedad y otros <strong>de</strong>finidos <strong>en</strong> los distintos sistemas contractuales, pue<strong>de</strong>n<br />

asc<strong>en</strong><strong>de</strong>r a los grados superiores <strong>de</strong> <strong>la</strong> P<strong>la</strong>nta <strong>de</strong> Técnicos.<br />

Ministerio <strong>de</strong> Salud<br />

http://www.minsal.cl/<br />

Instancias nacionales para <strong>la</strong><br />

formu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> políticas <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>fermería<br />

Ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería<br />

El Decreto con Fuerza <strong>de</strong> Ley No. 725, Código Sanitario, establece <strong>en</strong> su artículo<br />

112 que sólo podrán <strong>de</strong>sempeñar activida<strong>de</strong>s propias <strong>de</strong> <strong>la</strong> medicina, odontología,<br />

química y farmacia u otras re<strong>la</strong>cionadas con <strong>la</strong> conservación y restablecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> salud qui<strong>en</strong>es pose<strong>en</strong> el título respectivo otorgado por <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> Chile<br />

u otra Universidad reconocida por el Estado y estén habilitados legalm<strong>en</strong>te para<br />

el ejercicio <strong>de</strong> sus profesiones. Asimismo, podrán ejercer profesiones auxiliares <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s referidas <strong>en</strong> el inciso anterior qui<strong>en</strong>es cu<strong>en</strong>t<strong>en</strong> con autorización <strong>de</strong>l Director<br />

G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Salud. Un reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong>terminará <strong>la</strong>s profesiones auxiliares y <strong>la</strong> forma<br />

48 Serie Desarrollo <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>en</strong> Salud No. 56


y condiciones <strong>en</strong> que se conce<strong>de</strong>rá dicha autorización, <strong>la</strong> que será perman<strong>en</strong>te,<br />

a m<strong>en</strong>os que el Director G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Salud, por resolución fundada, disponga su<br />

cance<strong>la</strong>ción.<br />

Correspon<strong>de</strong> a <strong>la</strong> Oficina <strong>de</strong> Registro y Control <strong>de</strong> Profesiones Médicas y Pa-<br />

ramédicas <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l Servicio <strong>de</strong> Salud, el ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> Autoridad Sanitaria<br />

<strong>en</strong> todo lo que compete al servicio, re<strong>la</strong>cionado con los Establecimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> Salud<br />

Privados y <strong>la</strong>s Profesiones Médicas y Paramédicas.<br />

Respecto al ejercicio profesional <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería, <strong>la</strong> Norma G<strong>en</strong>eral Técnica<br />

No. 1, aprobada por Resolución Ex<strong>en</strong>ta No. 1.117 y complem<strong>en</strong>taria a <strong>la</strong> Norma<br />

No. 19, establece <strong>la</strong> organización funcional <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>en</strong> los establecimi<strong>en</strong>tos<br />

asist<strong>en</strong>ciales, confiriéndole <strong>la</strong>s faculta<strong>de</strong>s y asignándole <strong>la</strong>s responsabilida<strong>de</strong>s ne-<br />

cesarias para <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r sus funciones. Reconoce a <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería su calidad <strong>de</strong><br />

servicio que forma parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura <strong>de</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> salud que se brinda a<br />

<strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción y <strong>de</strong>fine <strong>la</strong>s funciones y activida<strong>de</strong>s que efectúa el personal <strong>de</strong> <strong>en</strong>fer-<br />

mería <strong>en</strong> el cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> sus cometidos.<br />

Organiza así a <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeras <strong>en</strong> <strong>en</strong>fermera coordinadora (comité <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería),<br />

<strong>en</strong>fermeras supervisoras, <strong>en</strong>ferma jefe <strong>de</strong> equipo o unidad, <strong>en</strong>fermeras clínicas,<br />

auxiliares paramédicos <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería y auxiliares. Fija también <strong>la</strong>s funciones para<br />

cada categoría.<br />

La <strong>en</strong>fermera coordinadora es nombrada por el director <strong>de</strong> <strong>la</strong> selección interna<br />

realizada a ese efecto y a qui<strong>en</strong> le correspon<strong>de</strong>rá realizar <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes funciones:<br />

1. Programar, organizar, dirigir, contro<strong>la</strong>r y evaluar <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería<br />

<strong>de</strong>l establecimi<strong>en</strong>to, <strong>en</strong> conjunto y <strong>de</strong> común acuerdo con el Director<br />

<strong>de</strong>l establecimi<strong>en</strong>to.<br />

2. Coordinar <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración, manut<strong>en</strong>ción actualizada y difusión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

normas asist<strong>en</strong>ciales y administrativas <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería, como asimismo, <strong>de</strong><br />

los programas <strong>de</strong> evaluación, supervisión y control <strong>de</strong> éstas.<br />

3 Coordinar <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración y aplicación <strong>de</strong> los instrum<strong>en</strong>tos para supervisar,<br />

contro<strong>la</strong>r y evaluar <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>en</strong> el<br />

establecimi<strong>en</strong>to.<br />

4. Mant<strong>en</strong>er y difundir manuales operativos actualizados <strong>de</strong> técnicas y<br />

procedimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería.<br />

5. Coordinar <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración y aplicación <strong>de</strong> registros <strong>de</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s que<br />

realiza el personal <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>en</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> los paci<strong>en</strong>tes.<br />

6. Coordinar <strong>la</strong> organización <strong>de</strong>l sistema <strong>de</strong> turnos <strong>de</strong>l personal <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>fermería para <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> paci<strong>en</strong>tes <strong>la</strong>s 24 horas <strong>de</strong>l día, durante<br />

todo el año.<br />

<strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

49


Chile<br />

7. Disponer <strong>la</strong> redistribución <strong>de</strong> personal <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>en</strong> un servicio<br />

clínico o unidad <strong>de</strong> apoyo, <strong>de</strong> acuerdo a norma técnico administrativa<br />

que se formule al efecto, para garantizar <strong>en</strong> ellos <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción continua,<br />

oportuna, segura, efici<strong>en</strong>te y eficaz.<br />

8. Participar con los responsables respectivos <strong>en</strong> <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong><br />

procedimi<strong>en</strong>tos administrativos internos que regul<strong>en</strong> <strong>la</strong> coordinación<br />

<strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s acciones <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería y <strong>la</strong>s unida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> apoyo, secciones y<br />

servicios g<strong>en</strong>erales.<br />

9. E<strong>la</strong>borar y mant<strong>en</strong>er programas <strong>de</strong> ori<strong>en</strong>tación para el personal <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>fermería que ingrese o cambie <strong>de</strong> servicio o unidad.<br />

10. Coordinar programas <strong>de</strong> educación continua para personal profesional y<br />

no profesional <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>en</strong> conjunto con <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeras supervisoras<br />

y el Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección <strong>de</strong>l Servicio<br />

<strong>de</strong> Salud respectivo.<br />

11. Impulsar y co<strong>la</strong>borar <strong>en</strong> <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> programas <strong>de</strong> educación e<br />

información al paci<strong>en</strong>te y su grupo familiar.<br />

12. Participar <strong>en</strong> <strong>la</strong> coordinación <strong>de</strong> <strong>la</strong> práctica doc<strong>en</strong>te asist<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> los<br />

alumnos <strong>de</strong> cursos profesionales y no profesionales <strong>de</strong>l área <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud.<br />

13. Estudiar, <strong>de</strong>finir y proponer a <strong>la</strong> dirección <strong>de</strong>l establecimi<strong>en</strong>to <strong>la</strong>s<br />

necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> recursos humanos <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>en</strong> el establecimi<strong>en</strong>to<br />

y su a<strong>de</strong>cuada distribución, basado <strong>en</strong> indicadores sobre <strong>la</strong> materia.<br />

14. Participar <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>scripción <strong>de</strong> requisitos para cargos <strong>de</strong> personal <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>fermería y <strong>en</strong> <strong>la</strong> selección <strong>de</strong> este personal, <strong>de</strong> acuerdo a <strong>la</strong>s normas<br />

establecidas sobre <strong>la</strong> materia.<br />

15. Participar <strong>en</strong> los estudios <strong>de</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> recursos<br />

físicos y materiales, y proponer <strong>la</strong>s especificaciones técnicas <strong>de</strong> insumo,<br />

material clínico y equipos necesarios para <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>de</strong><br />

los servicios y unida<strong>de</strong>s.<br />

16. Participar <strong>en</strong> <strong>la</strong> formu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong>l programa <strong>de</strong> abastecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> insumos,<br />

material clínico y equipos <strong>de</strong>finidos para <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>en</strong> el<br />

establecimi<strong>en</strong>to.<br />

17. Participar y asesorar a <strong>la</strong> dirección <strong>en</strong> <strong>la</strong> asignación y priorización <strong>de</strong>l<br />

presupuesto para <strong>la</strong> adquisición <strong>de</strong> insumos, material clínico y equipos<br />

programados para <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>en</strong> los servicios y unida<strong>de</strong>s.<br />

18. Integrar el Consejo Técnico Administrativo y participar <strong>en</strong> los comités<br />

<strong>de</strong> objetivos específicos afines a <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería, cuando<br />

corresponda.<br />

19. Organizar y dirigir el Comité <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería y establecer comisiones <strong>de</strong><br />

trabajo sobre temas específicos.<br />

20. Organizar y dirigir reuniones periódicas con los difer<strong>en</strong>tes niveles <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>fermería, <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> su compet<strong>en</strong>cia.<br />

50 Serie Desarrollo <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>en</strong> Salud No. 56


21. Impulsar estudios e investigaciones <strong>en</strong> el área <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería.<br />

22. Asesorar al director, subdirector médico, Jefes <strong>de</strong> servicios clínicos y<br />

unida<strong>de</strong>s, profesionales, y otros que lo requieran <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería.<br />

23. Pres<strong>en</strong>tar al director <strong>la</strong> memoria anual <strong>de</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería<br />

realizadas <strong>en</strong> el establecimi<strong>en</strong>to.<br />

Las <strong>en</strong>fermeras supervisoras serán <strong>de</strong>signadas <strong>en</strong> los servicios clínicos y unida-<br />

<strong>de</strong>s <strong>de</strong> apoyo don<strong>de</strong> se <strong>de</strong>sempeñ<strong>en</strong> <strong>en</strong>fermeras y cuyo tamaño y complejidad lo<br />

justifique. En caso <strong>de</strong> no existir este cargo, <strong>la</strong>s funciones serán <strong>en</strong>com<strong>en</strong>dadas a<br />

qui<strong>en</strong> resulte primero <strong>en</strong> <strong>la</strong> selección interna <strong>de</strong> <strong>en</strong>tre el personal <strong>de</strong> <strong>la</strong> respectiva<br />

<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia que pres<strong>en</strong>te sus antece<strong>de</strong>ntes. Serán responsables <strong>de</strong> este proceso <strong>de</strong><br />

selección, el Jefe <strong>de</strong> servicio clínico o unidad <strong>de</strong> apoyo y <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermera coordinadora.<br />

Correspon<strong>de</strong>rá a esta <strong>en</strong>fermera supervisora realizar <strong>la</strong>s funciones que se<br />

seña<strong>la</strong>n a continuación<br />

1. Organizar, dirigir, programar, contro<strong>la</strong>r y evaluar <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería<br />

<strong>de</strong>l servicio o unidad <strong>de</strong> apoyo, <strong>en</strong> conformidad con los programas y<br />

normas establecidas, <strong>en</strong> conjunto y <strong>de</strong> común acuerdo con el Jefe <strong>de</strong><br />

servicio clínico o unidad <strong>de</strong> apoyo.<br />

2. Asignar <strong>la</strong>s funciones específicas y tareas a <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeras jefes <strong>de</strong> equipo<br />

o unidad, <strong>en</strong>fermeras clínicas, personal auxiliar <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería, personal <strong>de</strong><br />

servicio re<strong>la</strong>cionado con <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>l paci<strong>en</strong>te y <strong>de</strong> secretaría, adscritos<br />

a <strong>en</strong>fermería.<br />

3. P<strong>la</strong>nificar y evaluar <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>de</strong> paci<strong>en</strong>tes y proporcionarles<br />

at<strong>en</strong>ción directa si fuese necesario.<br />

4. Supervisar el p<strong>la</strong>n diario <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería y auditar<br />

periódicam<strong>en</strong>te los registros <strong>de</strong> dicha at<strong>en</strong>ción, a fin <strong>de</strong> caute<strong>la</strong>r el<br />

cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s normas establecidas sobre <strong>la</strong> materia.<br />

5. Coordinar <strong>la</strong>s acciones <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería con otros servicios clínicos,<br />

unida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> apoyo, secciones y servicios g<strong>en</strong>erales <strong>de</strong>l establecimi<strong>en</strong>to.<br />

6. Programar <strong>la</strong> educación <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>en</strong> el servicio clínico o unidad <strong>de</strong><br />

apoyo y ocuparse <strong>de</strong>l cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los programas <strong>de</strong> capacitación,<br />

<strong>en</strong> coordinación con <strong>la</strong> Enfermera Coordinadora y Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

Recursos Humanos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección <strong>de</strong>l Servicio.<br />

7. Pres<strong>en</strong>tar al Jefe <strong>de</strong>l servicio o unidad <strong>de</strong> apoyo los requerimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong><br />

insumos y materiales necesarios para <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería, <strong>de</strong>finidos<br />

<strong>en</strong> conjunto con <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeras jefes <strong>de</strong> equipo o unidad, <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeras<br />

clínicas <strong>de</strong>l respectivo servicio o unidad <strong>de</strong> apoyo y <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermera<br />

coordinadora <strong>de</strong>l establecimi<strong>en</strong>to.<br />

8. Asesorar al Jefe y Subjefe <strong>de</strong>l servicio o unidad y otros que lo requieran,<br />

<strong>en</strong> materia <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería.<br />

<strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

51


Chile<br />

9. Efectuar una vez al mes, a lo m<strong>en</strong>os, reuniones con <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeras jefes<br />

<strong>de</strong> equipo o unidad, <strong>en</strong>fermeras clínicas y personal auxiliar <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería,<br />

<strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> su compet<strong>en</strong>cia.<br />

10. Mant<strong>en</strong>er actualizado el diagnóstico <strong>de</strong> situación <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>de</strong>l<br />

respectivo servicio clínico o unidad <strong>de</strong> apoyo y pres<strong>en</strong>tarlo a <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermera<br />

coordinadora y médico jefe respectivo.<br />

11. Co<strong>la</strong>borar con los programas y subprogramas <strong>de</strong> vigi<strong>la</strong>ncia epi<strong>de</strong>miológica.<br />

12. Co<strong>la</strong>borar con <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermera coordinadora <strong>en</strong> <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración, manut<strong>en</strong>ción<br />

actualizada y difusión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s normas asist<strong>en</strong>ciales y administrativas <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>fermería, normas asist<strong>en</strong>ciales y administrativas <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería, como<br />

igualm<strong>en</strong>te, <strong>de</strong> los programas <strong>de</strong> evaluación, supervisión y control <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s<br />

<strong>en</strong> el respectivo servicio clínico o unidad <strong>de</strong> apoyo.<br />

13. Participar por sí, o proponer <strong>en</strong>fermeras <strong>de</strong> su <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia para integrar<br />

comités o comisiones <strong>de</strong> trabajo.<br />

14. Participar <strong>en</strong> el comité <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería.<br />

15. Prestar su co<strong>la</strong>boración al Jefe <strong>de</strong> servicio clínico o unidad <strong>de</strong> apoyo, <strong>en</strong> el<br />

proceso <strong>de</strong> precalificación <strong>de</strong>l personal <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería que se <strong>de</strong>sempeña<br />

<strong>en</strong> éste.<br />

16. Participar <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>scripción <strong>de</strong> requisitos para cada cargo <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería<br />

<strong>de</strong>l respectivo servicio clínico o unidad <strong>de</strong> apoyo y <strong>en</strong> <strong>la</strong> selección <strong>de</strong>l<br />

personal requerido para ellos, <strong>de</strong> acuerdo a <strong>la</strong>s normas establecidas sobre<br />

<strong>la</strong> materia.<br />

La <strong>en</strong>fermera jefe <strong>de</strong> equipo o unidad <strong>en</strong> los servicios clínicos y unida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

apoyo que por su tamaño, complejidad y volum<strong>en</strong> <strong>de</strong> trabajo lo justifiqu<strong>en</strong> será<br />

nominada por el médico Jjfe <strong>de</strong> servicio clínico o unidad, <strong>de</strong> una terna propuesta<br />

por <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermera coordinadora <strong>de</strong>l establecimi<strong>en</strong>to y supervisora <strong>de</strong>l servicio<br />

clínico o unidad <strong>de</strong> apoyo respectivo.<br />

Correspon<strong>de</strong>rá a esta <strong>en</strong>fermera <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes funciones:<br />

1. Programar, organizar, dirigir, coordinar, ejecutar, contro<strong>la</strong>r y evaluar <strong>la</strong><br />

at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> los paci<strong>en</strong>tes proporcionada por el personal <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>de</strong>l<br />

equipo o unidad, <strong>en</strong> conformidad con los programas y normas establecidas,<br />

<strong>en</strong> conjunto con el Jefe <strong>de</strong> equipo o turno.<br />

2. Asumir <strong>la</strong>s funciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermera supervisora o <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermera clínica<br />

<strong>en</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s, <strong>de</strong> acuerdo a norma previam<strong>en</strong>te establecida.<br />

Correspon<strong>de</strong>r a <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermera clínica <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes funciones:<br />

1. Programar, organizar, dirigir, coordinar, contro<strong>la</strong>r y evaluar <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción<br />

<strong>de</strong> los paci<strong>en</strong>tes proporcionada por el personal <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>de</strong> su<br />

<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia.<br />

2. P<strong>la</strong>near, ejecutar, contro<strong>la</strong>r y evaluar el cuidado <strong>de</strong> los paci<strong>en</strong>tes con<br />

participación <strong>de</strong>l equipo <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería, aplicando el proceso <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción<br />

52 Serie Desarrollo <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>en</strong> Salud No. 56


<strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería para satisfacer sus necesida<strong>de</strong>s básicas y <strong>la</strong>s <strong>de</strong>rivadas <strong>de</strong>l<br />

diagnóstico y tratami<strong>en</strong>to médico.<br />

3. Hacer ingreso <strong>de</strong>l paci<strong>en</strong>te y darle <strong>la</strong>s indicaciones <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería al alta.<br />

4. Mant<strong>en</strong>er <strong>la</strong> observación <strong>de</strong> los paci<strong>en</strong>tes y el control <strong>de</strong> su evolución,<br />

informando oportunam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> variaciones <strong>de</strong> su estado o emerg<strong>en</strong>cias<br />

que se produzcan, a qui<strong>en</strong> corresponda.<br />

5. Registrar <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería y evaluar <strong>la</strong>s anotaciones efectuadas<br />

por el personal auxiliar paramédico, proponi<strong>en</strong>do los ajustes y cambios<br />

que se estime necesario <strong>en</strong> el p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción.<br />

6. Participar <strong>en</strong> <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración y ejecutar programas <strong>de</strong> ori<strong>en</strong>tación y<br />

educación <strong>de</strong> paci<strong>en</strong>tes y familiares.<br />

7. At<strong>en</strong><strong>de</strong>r consultas <strong>de</strong>l público y familiares.<br />

8. Promover <strong>la</strong> manut<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> un ambi<strong>en</strong>te terapéutico <strong>en</strong> <strong>la</strong> unidad.<br />

9. Mant<strong>en</strong>er <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia y contro<strong>la</strong>r el uso <strong>de</strong> equipos, materiales e insumos<br />

e informar oportunam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>de</strong>terioros y fal<strong>en</strong>cias.<br />

10. Realizar reuniones con el equipo <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>de</strong> <strong>la</strong> unidad clínica y<br />

participar <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>l servicio clínico o unidad <strong>de</strong> apoyo, como asimismo,<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong> su estam<strong>en</strong>to profesional.<br />

11. Participar <strong>en</strong> los comités y grupos <strong>de</strong> trabajo que se le haya <strong>en</strong>com<strong>en</strong>dado.<br />

12. Cumplir y hacer cumplir <strong>la</strong>s normas establecidas <strong>en</strong> los manuales vig<strong>en</strong>tes.<br />

13. Co<strong>la</strong>borar <strong>en</strong> <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> los programas <strong>de</strong> vigi<strong>la</strong>ncia epi<strong>de</strong>miológica<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> unidad.<br />

14. Participar <strong>en</strong> <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración y ejecución <strong>de</strong> programas <strong>de</strong> educación<br />

continua <strong>de</strong>l personal <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería.<br />

15. Co<strong>la</strong>borar <strong>en</strong> los programas doc<strong>en</strong>te asist<strong>en</strong>ciales <strong>de</strong> <strong>la</strong> unidad.<br />

16. Ejecutar y participar <strong>en</strong> trabajos <strong>de</strong> investigación <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería y otros.<br />

17. Participar <strong>en</strong> el cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s medidas establecidas <strong>en</strong> el p<strong>la</strong>n <strong>de</strong><br />

emerg<strong>en</strong>cia y catástrofes <strong>de</strong>l establecimi<strong>en</strong>to.<br />

18. Procurar <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un clima <strong>la</strong>boral a<strong>de</strong>cuado <strong>en</strong> su respectiva<br />

unidad, mant<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do bu<strong>en</strong>as re<strong>la</strong>ciones interpersonales.<br />

19. Cooperar <strong>en</strong> <strong>la</strong> satisfacción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> ayuda espiritual <strong>de</strong> los<br />

paci<strong>en</strong>tes.<br />

Existe también un comité <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería conformado por todas <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeras<br />

supervisoras <strong>de</strong>l establecimi<strong>en</strong>to y su objetivo es el <strong>de</strong> asesorar a <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermera<br />

coordinadora para aunar criterios <strong>en</strong> materias que le corresponda, como asimismo,<br />

<strong>de</strong> prestarle co<strong>la</strong>boración, por medio <strong>de</strong> todos o algunos <strong>de</strong> sus miembros, <strong>en</strong> el<br />

<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> tareas o estudios específicos que el<strong>la</strong> les <strong>en</strong>comi<strong>en</strong><strong>de</strong>.<br />

Respecto a los auxiliares <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería, el Decreto No. 261, artículo 1, dispone<br />

que se <strong>de</strong>nomina Auxiliar <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> a <strong>la</strong> persona que haya aprobado el Curso<br />

<strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

53


Chile<br />

<strong>de</strong> Auxiliares <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería realizado <strong>en</strong> algún Establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l Servicio Nacional<br />

<strong>de</strong> Salud, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Fuerzas Armadas o <strong>de</strong> Carabineros <strong>de</strong> Chile, o <strong>en</strong> instituciones<br />

públicas o privadas que cu<strong>en</strong>t<strong>en</strong> con autorización especial <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Salud<br />

para este efecto; esté <strong>en</strong> posesión <strong>de</strong>l Certificado correspondi<strong>en</strong>te y se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tre<br />

inscrita <strong>en</strong> el Rol <strong>de</strong> Auxiliar <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> que manti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> autoridad sanitaria<br />

correspondi<strong>en</strong>te.<br />

Respecto a los auxiliares <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería, el Decreto Ley No. 2.147 <strong>de</strong> 1978 esta-<br />

blece <strong>en</strong> su artículo 2 los requisitos <strong>de</strong> habilitación <strong>de</strong> manera que para <strong>de</strong>sempeñar<br />

funciones y activida<strong>de</strong>s propias <strong>de</strong> su especialidad <strong>en</strong> instituciones asist<strong>en</strong>ciales<br />

privadas, y para ejercer<strong>la</strong>s liberalm<strong>en</strong>te <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l campo <strong>de</strong> compet<strong>en</strong>cia que<br />

señale el reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong>berán:<br />

1. Haber sido aprobado <strong>en</strong> alguno <strong>de</strong> los cursos <strong>de</strong> auxiliares <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería<br />

realizados <strong>en</strong> los establecimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>l Servicio Nacional <strong>de</strong> Salud, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

Fuerzas Armadas o <strong>de</strong> Carabineros <strong>de</strong> Chile, o <strong>en</strong> instituciones públicas<br />

o privadas que cu<strong>en</strong>t<strong>en</strong> con autorización especial <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Salud<br />

Pública para ese efecto;<br />

2. Certificado <strong>de</strong> <strong>la</strong> autoridad sanitaria que reconozca <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> auxiliar<br />

<strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería, una vez aprobado el curso respectivo, y<br />

3. Estar inscrito <strong>en</strong> el rol <strong>de</strong> auxiliares <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería que llevará el Ministerio<br />

<strong>de</strong> Salud Pública.<br />

El Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to para el Ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> Profesión <strong>de</strong> Auxiliares <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong>,<br />

Decreto No. 261 <strong>de</strong>l 1978, dispone <strong>en</strong> su artículo 2 que son funciones <strong>de</strong>l Auxiliar<br />

<strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> su <strong>de</strong>sempeño <strong>en</strong> <strong>la</strong>s instituciones asist<strong>en</strong>ciales privadas:<br />

a) Ejercer <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s que se le asign<strong>en</strong> <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l marco <strong>de</strong> su<br />

preparación g<strong>en</strong>eral y específica y <strong>en</strong> el sistema <strong>de</strong> turnos rotativos,<br />

<strong>de</strong> acuerdo a los reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos y normas aprobadas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s respectivas<br />

instituciones. Para ello quedarán bajo <strong>la</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia y supervisión <strong>de</strong><br />

los profesionales universitarios correspondi<strong>en</strong>tes;<br />

b) Desempeñar, previa capacitación especializada, <strong>la</strong>bores <strong>de</strong> auxiliares <strong>de</strong><br />

Gabinete <strong>de</strong> Rayos X y Laboratorio Clínico, bajo control <strong>de</strong>l profesional<br />

universitario correspondi<strong>en</strong>te;<br />

c) Co<strong>la</strong>borar con el equipo <strong>de</strong> salud <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación <strong>de</strong> los paci<strong>en</strong>tes y <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

comunidad, conforme a <strong>la</strong>s normas que se establezcan sobre <strong>la</strong> materia.<br />

Conforme al artículo 3, <strong>en</strong> el ejercicio libre <strong>de</strong> su profesión <strong>de</strong>sempeñará <strong>la</strong>s<br />

activida<strong>de</strong>s que a continuación se <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>n, bajo prescripción y control médico,<br />

y <strong>de</strong> acuerdo con <strong>la</strong>s normas que exist<strong>en</strong> o que se dict<strong>en</strong> para <strong>la</strong>s respectivas<br />

activida<strong>de</strong>s y materias, quedándole prohibido hacer prescripciones terapéuticas.<br />

54 Serie Desarrollo <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>en</strong> Salud No. 56


1. Cuidar <strong>de</strong> <strong>la</strong> higi<strong>en</strong>e, aseo personal y bi<strong>en</strong>estar físico y psíquico <strong>de</strong>l paci<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong> el hogar.<br />

2. Alim<strong>en</strong>tar al paci<strong>en</strong>te según indicación médica.<br />

3. Contro<strong>la</strong>r y registrar signos vitales.<br />

4. Efectuar control y prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> escaras, at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> ano contra natura<br />

y otras at<strong>en</strong>ciones indicadas <strong>en</strong> <strong>en</strong>fermos crónicos.<br />

5. Cuidar recién nacidos, <strong>la</strong>ctantes e infantes <strong>en</strong> el hogar, at<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do a su<br />

higi<strong>en</strong>e personal, vestuario y alim<strong>en</strong>tación.<br />

6. Preparar al paci<strong>en</strong>te para los exám<strong>en</strong>es médicos.<br />

7. Tomar muestras para exám<strong>en</strong>es <strong>de</strong> <strong>la</strong>boratorio: según indicación <strong>de</strong>l<br />

profesional médico.<br />

8. Administrar medicam<strong>en</strong>tos por <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes vías, según prescripción<br />

médica.<br />

9. Efectuar <strong>en</strong> paci<strong>en</strong>tes curaciones prescritas por el médico tratante.<br />

10. Efectuar preparación pre-operatoria y cuidados post-operatorios.<br />

11. Desempeñar <strong>la</strong>bores <strong>de</strong> auxiliar <strong>de</strong> pabellón quirúrgico y ars<strong>en</strong>alería.<br />

12. Prestar primeros auxilios.<br />

Códigos <strong>de</strong> ética<br />

El Colegio <strong>de</strong> Enfermeras <strong>de</strong> Chile adopta el Código <strong>de</strong> Ética <strong>de</strong> FEPPEN. http://<br />

www.colegio<strong>de</strong><strong>en</strong>fermeras.cl/datos/ftp/co<strong>de</strong>tica.pdf<br />

Des<strong>de</strong> su creación por Ley No.11.161 <strong>de</strong>l 20 <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 1953, el Colegio<br />

<strong>de</strong> Enfermeras <strong>de</strong> Chile ve<strong>la</strong>ba por el <strong>de</strong>sarrollo, prestigio y prerrogativas <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

profesión, y por su regu<strong>la</strong>r y correcto ejercicio. Todos los profesionales que ejercían<br />

estaban obligados a inscribirse <strong>en</strong> el Colegio, el que t<strong>en</strong>ía <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> sus atribuciones<br />

dictar y fiscalizar <strong>la</strong>s normas <strong>de</strong> ética <strong>de</strong>l ejercicio profesional. Sin embargo <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

sanción <strong>de</strong>l Decreto Ley No. 3.621 <strong>en</strong> 1981se suprim<strong>en</strong> los Colegios Profesionales<br />

como Corporaciones <strong>de</strong> Derecho Público pasando a ser instituciones gremiales<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>recho privado gremiales sin control ético sobre los colegiados.<br />

Educación superior y técnica<br />

Como se m<strong>en</strong>cionara y conforme al Decreto con Fuerza <strong>de</strong> Ley No. 725, Có-<br />

digo Sanitario (artículo 112) sólo podrán <strong>de</strong>sempeñar activida<strong>de</strong>s propias <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

medicina, odontología, química y farmacia u otras re<strong>la</strong>cionadas con <strong>la</strong> conservación<br />

<strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

55


Chile<br />

y restablecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud qui<strong>en</strong>es pose<strong>en</strong> el título respectivo otorgado por <strong>la</strong><br />

Universidad <strong>de</strong> Chile u otra universidad reconocida por el Estado.<br />

Respecto a los auxiliares <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería, el Decreto 261, artículo 1, dispone que<br />

se <strong>de</strong>nomina Auxiliar <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> a <strong>la</strong> persona que haya aprobado el Curso <strong>de</strong><br />

Auxiliares <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería realizado <strong>en</strong> algún Establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l Servicio Nacional<br />

<strong>de</strong> Salud, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Fuerzas Armadas o <strong>de</strong> Carabineros <strong>de</strong> Chile, o <strong>en</strong> instituciones<br />

públicas o privadas que cu<strong>en</strong>t<strong>en</strong> con autorización especial <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Salud<br />

para este efecto; esté <strong>en</strong> posesión <strong>de</strong>l Certificado correspondi<strong>en</strong>te y se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tre<br />

inscrita <strong>en</strong> el rol <strong>de</strong> auxiliar <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería que manti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> autoridad sanitaria<br />

correspondi<strong>en</strong>te.<br />

En re<strong>la</strong>ción a los auxiliares <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería, el artículo 5 <strong>de</strong>l Decreto Ley No. 2.147<br />

establece que los cursos <strong>de</strong> formación <strong>de</strong> Auxiliares <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> se realizarán<br />

previa autorización especial <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Salud.<br />

1. El programa <strong>de</strong> estudios y conocimi<strong>en</strong>tos que se impartirá <strong>en</strong> ellos será<br />

el aprobado por el Ministerio <strong>de</strong> Salud.<br />

2. La dirección <strong>de</strong> los cursos <strong>de</strong>berá estar a cargo <strong>de</strong> una <strong>en</strong>fermera idónea,<br />

<strong>de</strong> prefer<strong>en</strong>cia con experi<strong>en</strong>cia doc<strong>en</strong>te <strong>en</strong> preparación <strong>de</strong> auxiliares <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>fermería. Co<strong>la</strong>borarán <strong>en</strong> <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> los postu<strong>la</strong>ntes o educandos,<br />

otros profesionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, <strong>de</strong> acuerdo con el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l programa<br />

<strong>de</strong> estudios.<br />

3. La ext<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> los cursos no podrá ser inferior a nueve meses cal<strong>en</strong>dario,<br />

con un mínimo <strong>de</strong> 1.500 horas, conforme a lo estipu<strong>la</strong>do <strong>en</strong> el programa<br />

<strong>de</strong> estudios.<br />

4. Los requisitos <strong>de</strong> ingreso serán los sigui<strong>en</strong>tes:<br />

a) Esco<strong>la</strong>ridad: I año <strong>de</strong> <strong>en</strong>señanza media, r<strong>en</strong>dido.<br />

b) Salud compatible, acreditada con certificado médico cirujano.<br />

Los candidatos se someterán a <strong>la</strong>s pruebas <strong>de</strong> selección establecidos <strong>en</strong> el<br />

programa.<br />

Acreditación<br />

La Ley <strong>de</strong> Asegurami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> Calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> Educación No. 20.129 establece el<br />

Sistema Nacional <strong>de</strong> Asegurami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> Calidad <strong>de</strong> Educación Superior cuyas<br />

funciones son dar información, lic<strong>en</strong>ciami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> instituciones nuevas <strong>de</strong> educación<br />

superior, acreditación institucional, acreditación <strong>de</strong> carreras y programas <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

cual se incluye postgrado y especialida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> salud. Dicha norma crea también <strong>la</strong><br />

Comisión Nacional <strong>de</strong> Acreditación (CNA) que ti<strong>en</strong>e a su cargo <strong>la</strong> <strong>la</strong>bor <strong>de</strong> eva-<br />

56 Serie Desarrollo <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>en</strong> Salud No. 56


luación y promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> Educación Superior (http://www.cnachile.<br />

cl/) y que reemp<strong>la</strong>za a <strong>la</strong> Comisión Nacional <strong>de</strong> Acreditación <strong>de</strong> Pregrado (CNAP).<br />

Respecto a <strong>la</strong>s carreras <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería el Comité Técnico <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> Comisión Nacional <strong>de</strong> Acreditación <strong>de</strong> Carreras <strong>de</strong> Pregrado e<strong>la</strong>boró un do-<br />

cum<strong>en</strong>to don<strong>de</strong> se establec<strong>en</strong> los criterios para <strong>la</strong> acreditación <strong>de</strong> carreras <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>fermería, el perfil profesional mínimo <strong>de</strong> <strong>la</strong> carrera <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería y los criterios<br />

<strong>de</strong> evaluación <strong>de</strong> carreras <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería.<br />

Según este docum<strong>en</strong>to <strong>la</strong> acreditación es el reconocimi<strong>en</strong>to formal y público<br />

<strong>de</strong> que un programa <strong>de</strong> formación <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería cumple con el perfil <strong>de</strong> egreso<br />

mínimo y con los criterios y estándares <strong>de</strong>finidos <strong>en</strong> este docum<strong>en</strong>to, garantizando<br />

una formación sólida, acor<strong>de</strong> a los requerimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad. El perfil <strong>de</strong>finido,<br />

establece el conjunto <strong>de</strong> compet<strong>en</strong>cias y habilida<strong>de</strong>s mínimas a <strong>la</strong>s que <strong>de</strong>be con-<br />

ducir todo programa <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería y que sus egresados <strong>de</strong>b<strong>en</strong> dominar al concluir<br />

sus estudios, sin perjuicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> diversidad <strong>de</strong> objetivos que pueda <strong>de</strong>finir cada<br />

carrera. El perfil consi<strong>de</strong>ra compet<strong>en</strong>cias específicas, c<strong>la</strong>sificadas <strong>en</strong> cuatro áreas<br />

<strong>de</strong> formación, y un conjunto <strong>de</strong> compet<strong>en</strong>cias g<strong>en</strong>erales, propias <strong>de</strong> <strong>la</strong> formación<br />

integral necesaria para un <strong>de</strong>sempeño profesional <strong>de</strong> calidad.<br />

Por su parte, los criterios <strong>de</strong> evaluación, establec<strong>en</strong> <strong>la</strong>s expectativas que <strong>de</strong>be<br />

satisfacer <strong>la</strong> unidad responsable <strong>de</strong> <strong>la</strong> carrera, <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong> sus propias <strong>de</strong>fini-<br />

ciones y respecto <strong>de</strong> un conjunto amplio <strong>de</strong> elem<strong>en</strong>tos propios <strong>de</strong> su <strong>de</strong>sarrollo.<br />

Se contemp<strong>la</strong>n 10 títulos, bajo los cuales se establece un criterio g<strong>en</strong>eral y una<br />

serie <strong>de</strong> criterios específicos.<br />

Las instituciones se somet<strong>en</strong> así al proceso <strong>de</strong> acreditación que es voluntario. Si<br />

los criterios establecidos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s Normas y Procedimi<strong>en</strong>tos para <strong>la</strong> Acreditación <strong>de</strong><br />

Carreras <strong>de</strong> Pregrado aprobado por <strong>la</strong> CNA, que fija <strong>la</strong>s bases para el <strong>de</strong>sarrollo<br />

<strong>de</strong> procesos <strong>de</strong> acreditación, y <strong>en</strong> los Criterios <strong>de</strong> Evaluación <strong>de</strong> Carreras Enfer-<br />

merías se cumpl<strong>en</strong>, <strong>la</strong> Comisión emite un Acuerdo creando <strong>la</strong> respectiva carrera.<br />

En este proceso <strong>la</strong> CNA contemp<strong>la</strong> también el informe que el comité <strong>de</strong> pares<br />

evaluadores emite respecto a <strong>la</strong>s principales fortalezas y <strong>de</strong>bilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> carrera<br />

sometida a acreditación. A título <strong>de</strong> ejemplo se m<strong>en</strong>ciona:<br />

Acuerdo <strong>de</strong> acreditación No. 293 <strong>de</strong> CNAP, Carrera<br />

<strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> Frontera<br />

http://www.cnap.cl/<strong>de</strong>c_acr/ac_carreras/ACUERDO_N293.pdf<br />

<strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

57


Chile<br />

Acuerdo <strong>de</strong> acreditación No. 173, Carrera <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>fermería <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> Concepción<br />

http://www.cnap.cl/<strong>de</strong>c_acr/ac_carreras/ACUERDO_N173.pdfOrganizaciones<br />

profesionales y académicas<br />

Colegio <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeras<br />

http://www.colegio<strong>de</strong><strong>en</strong>fermeras.cl/<br />

Las <strong>en</strong>fermeras Chiles están agremiadas <strong>en</strong> el Colegio <strong>de</strong> Enfermeras creado<br />

por Ley No. 11.161, que ti<strong>en</strong>e a su vez <strong>de</strong>legaciones <strong>en</strong> <strong>la</strong>s distintas Regiones<br />

<strong>de</strong>l país. Es una institución sin fines <strong>de</strong> lucro <strong>de</strong> carácter gremial regida por <strong>la</strong>s<br />

disposiciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley No. 2.757 <strong>de</strong> 1999 que establece <strong>la</strong>s normas aplicables a<br />

<strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s gremiales.<br />

Cu<strong>en</strong>ta con un Estatutos aprobado por el consejo nacional el 26 <strong>de</strong> noviembre<br />

<strong>de</strong> 1999.<br />

http://www.colegio<strong>de</strong><strong>en</strong>fermeras.cl/datos/ftp/estatutos.pdf<br />

Asociación Chil<strong>en</strong>a <strong>de</strong> Educación <strong>en</strong> <strong>Enfermería</strong><br />

(ACHIEEN)<br />

http://www.achie<strong>en</strong>.cl/<br />

La Asociación Chil<strong>en</strong>a <strong>de</strong> Educación <strong>en</strong> <strong>Enfermería</strong> es una corporación <strong>de</strong> <strong>de</strong>-<br />

recho privado, <strong>de</strong> carácter ci<strong>en</strong>tífico, sin fines <strong>de</strong> lucro con personalidad jurídica<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> el año 1963. Su objetivo g<strong>en</strong>eral es impulsar y coordinar el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> educación superior <strong>en</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>en</strong> el país, su información y su coordina-<br />

ción con <strong>la</strong>s políticas y programas <strong>de</strong> salud y educación, <strong>en</strong> lo que se refiere a <strong>la</strong><br />

formación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Enfermera/o Lic<strong>en</strong>ciado <strong>en</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> pregrado, postgrado<br />

perfeccionami<strong>en</strong>to continuo.<br />

Estatuto <strong>de</strong> ACHIEEN<br />

http://www.achie<strong>en</strong>.cl/achie<strong>en</strong>/estatutos.htm<br />

58 Serie Desarrollo <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>en</strong> Salud No. 56


Práctica transnacional <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>en</strong>fermería<br />

Conforme al Decreto con Fuerza <strong>de</strong> Ley No. 725, Código Sanitario (artículo<br />

112), sólo podrán <strong>de</strong>sempeñar activida<strong>de</strong>s propias <strong>de</strong> <strong>la</strong> medicina, odontología,<br />

química y farmacia u otras re<strong>la</strong>cionadas con <strong>la</strong> conservación y restablecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> salud qui<strong>en</strong>es pose<strong>en</strong> el título respectivo otorgado por <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> Chile<br />

u otra Universidad reconocida por el Estado.<br />

Qui<strong>en</strong>es posean título extranjero <strong>de</strong>b<strong>en</strong> proce<strong>de</strong>r al registro <strong>de</strong>l título y sus<br />

antece<strong>de</strong>ntes jurídicos <strong>en</strong> los libros públicos. Esta inscripción es <strong>la</strong> que habilita por<br />

reg<strong>la</strong> g<strong>en</strong>eral al postu<strong>la</strong>nte para ejercer <strong>la</strong> profesión <strong>en</strong> Chile.<br />

La revalidación, reconocimi<strong>en</strong>to y convalidación <strong>de</strong> títulos se realiza <strong>en</strong> <strong>la</strong> Uni-<br />

versidad <strong>de</strong> Chile qui<strong>en</strong> ti<strong>en</strong>e por ley <strong>la</strong> responsabilidad <strong>de</strong> caute<strong>la</strong>r <strong>la</strong> idoneidad<br />

<strong>de</strong> los postu<strong>la</strong>ntes a través <strong>de</strong> distintos procesos <strong>de</strong> evaluación. El proceso se rige<br />

por el Decreto Universitario Ex<strong>en</strong>to No. 006895 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> Chile sin<br />

perjuicio <strong>de</strong> los conv<strong>en</strong>ios <strong>de</strong> que Chile sea parte.<br />

Chile ha firmado los sigui<strong>en</strong>tes conv<strong>en</strong>ios <strong>de</strong> reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> títulos:<br />

• Tratado Bi<strong>la</strong>teral: Brasil, Colombia, Ecuador, España, Uruguay.<br />

• Tratado Multi<strong>la</strong>teral: Bolivia, Costa Rica, El Salvador, Guatema<strong>la</strong>, Honduras<br />

Nicaragua, Perú.<br />

Las personas que se acog<strong>en</strong> a <strong>la</strong> Conv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> México <strong>de</strong> 1902, y <strong>de</strong>se<strong>en</strong><br />

reconocer títulos vincu<strong>la</strong>dos a <strong>la</strong> Salud Pública <strong>de</strong>b<strong>en</strong> r<strong>en</strong>dir previam<strong>en</strong>te un exa-<br />

m<strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral según lo establece el Art. III <strong>de</strong> dicho instrum<strong>en</strong>to internacional y, <strong>en</strong><br />

conformidad al art. IX <strong>de</strong>l Decreto No. 006895 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> Chile, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

faculta<strong>de</strong>s que el<strong>la</strong> <strong>de</strong>termine.<br />

<strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

59


<strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

Introducción<br />

La <strong>en</strong>fermería <strong>en</strong> Colombia cuyo proceso <strong>de</strong> formación a nivel <strong>de</strong> educación<br />

superior se inicia <strong>en</strong> 1903, está constituida por una fuerza <strong>la</strong>boral conformada<br />

principalm<strong>en</strong>te personal profesional y auxiliar. Los profesionales recib<strong>en</strong> formación<br />

<strong>en</strong> instituciones universitarias o <strong>en</strong> universida<strong>de</strong>s y los auxiliares se capacitan <strong>en</strong><br />

instituciones regu<strong>la</strong>das por el gobierno nacional.<br />

En el campo educativo profesional, se ofrec<strong>en</strong> pre-grados, especializaciones, maes-<br />

trías y doctorados. Si bi<strong>en</strong> el aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> instituciones académicas formadoras <strong>en</strong><br />

los últimos años es evi<strong>de</strong>nte, Colombia no cumple los estándares internacionales<br />

respecto al número recom<strong>en</strong>dado <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeras <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con el número <strong>de</strong><br />

habitantes. Así, <strong>la</strong>s estimaciones <strong>de</strong>l año 2007 1 seña<strong>la</strong>n que <strong>la</strong> razón <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeras<br />

por cada 1.000 habitantes es <strong>de</strong> 0.8 y <strong>la</strong> razón <strong>de</strong> auxiliares <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería por<br />

1.000 habitantes <strong>de</strong> 3.4.<br />

Como resultado <strong>de</strong> <strong>la</strong> flexibilización <strong>la</strong>boral, han surgido nuevas formas <strong>de</strong><br />

contratación que diversas fu<strong>en</strong>tes <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n que compromet<strong>en</strong> <strong>la</strong>s condiciones<br />

<strong>la</strong>borales y g<strong>en</strong>eran falta <strong>de</strong> estímulo para el ejercicio.<br />

Análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> legis<strong>la</strong>ción aplicable<br />

Exist<strong>en</strong> <strong>en</strong> Colombia dos categorías <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería: profesional y auxiliar.<br />

La profesión <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería está regida por <strong>la</strong> Ley No. 266 <strong>de</strong> 1996 que <strong>de</strong>fi-<br />

ne <strong>la</strong> naturaleza y el propósito <strong>de</strong> <strong>la</strong> profesión, <strong>de</strong>termina el ámbito <strong>de</strong>l ejercicio<br />

1. Ministerio <strong>de</strong> <strong>la</strong> Protección Social. Direccion G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Análisis y Políticas <strong>de</strong> Recursos Humanos.<br />

“Mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> oferta y <strong>de</strong>manda <strong>de</strong> recursos humanos <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>en</strong> Colombia” Facultad <strong>de</strong> salud<br />

publica <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> Antioquia. 2001. En: Indicadores básicos 08. Situación <strong>de</strong> salud <strong>en</strong><br />

Colombia.<br />

Colombia<br />

61


Colombia<br />

profesional, <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong> los principios que <strong>la</strong> rig<strong>en</strong>, <strong>de</strong>termina sus <strong>en</strong>tes rectores<br />

<strong>de</strong> dirección, organización, acreditación y control <strong>de</strong>l ejercicio profesional y <strong>la</strong>s<br />

obligaciones y <strong>de</strong>rechos que se <strong>de</strong>rivan <strong>de</strong> su aplicación. Originalm<strong>en</strong>te el ejer-<br />

cicio profesional estaba regido por <strong>la</strong> Ley No. 87 <strong>de</strong> 1946, norma g<strong>en</strong>eral que se<br />

<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>de</strong>rogada.<br />

La Ley No. 266, artículo 3, <strong>de</strong>fine a <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería como una profesión liberal y<br />

una disciplina <strong>de</strong> carácter social. El ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> profesión <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería ti<strong>en</strong>e<br />

como propósito g<strong>en</strong>eral promover <strong>la</strong> salud, prev<strong>en</strong>ir <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad, interv<strong>en</strong>ir <strong>en</strong> el<br />

tratami<strong>en</strong>to, rehabilitación y recuperación <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, aliviar el dolor, proporcionar<br />

medidas <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>estar y contribuir a una vida digna <strong>de</strong> <strong>la</strong> persona.<br />

La Asociación Nacional <strong>de</strong> Enfermeras <strong>de</strong> Colombia (ANEC) es <strong>la</strong> <strong>en</strong>cargada<br />

por disposición <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley No. 266 <strong>de</strong> 1999 <strong>de</strong> ve<strong>la</strong>r por el cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l<br />

ejercicio profesional <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería, cumpli<strong>en</strong>do <strong>la</strong> responsabilidad <strong>de</strong> realizar <strong>la</strong><br />

inscripción y el Registro Único Nacional <strong>de</strong> qui<strong>en</strong>es ejerc<strong>en</strong> <strong>la</strong> profesión <strong>en</strong> el<br />

territorio nacional, como mecanismo legal <strong>de</strong> autocontrol.<br />

En el año 2007 se sancionó <strong>la</strong> Ley No. 1.164 <strong>de</strong> 2007 sobre Tal<strong>en</strong>to Humano <strong>en</strong><br />

Salud que regu<strong>la</strong> el ejercicio <strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s profesiones y ocupaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud y<br />

que <strong>en</strong> cierta forma reformu<strong>la</strong> los requisitos para su ejercicio estableci<strong>en</strong>do que<br />

para el ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s profesiones y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ocupaciones <strong>de</strong>l área <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud no se<br />

requier<strong>en</strong> registros, inscripciones, lic<strong>en</strong>cias, autorizaciones, tarjetas, o cualquier otro<br />

requisito difer<strong>en</strong>te a los exigidos <strong>en</strong> <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>te ley que a<strong>de</strong>más ti<strong>en</strong>e preval<strong>en</strong>cia<br />

<strong>en</strong> el campo específico <strong>de</strong> su regu<strong>la</strong>ción, sobre <strong>la</strong>s <strong>de</strong>más leyes.<br />

Esta norma dispone <strong>la</strong> obligatoriedad <strong>de</strong> contar con título, inscripción <strong>en</strong> un<br />

registro único, establece una i<strong>de</strong>ntificación única, crea un sistema <strong>de</strong> recertificación<br />

y establece <strong>la</strong> organización colegial con funciones públicas y un servicio social<br />

obligatorio.<br />

Una particu<strong>la</strong>ridad a <strong>de</strong>stacar respecto al ejercicio profesional <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería<br />

<strong>en</strong> Colombia es que <strong>la</strong> responsabilidad <strong>de</strong>ontológica <strong>de</strong>l ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería<br />

está regu<strong>la</strong>da por una norma específica, Ley No. 911 <strong>de</strong> 2004. El Tribunal Nacional<br />

Ético <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong>, creado a partir <strong>de</strong>l Capítulo IV, artículos 10,11 y 12 <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Ley No. 266 <strong>de</strong> 1996, ti<strong>en</strong>e autoridad para conocer <strong>de</strong> los procesos disciplinarios,<br />

ético-profesionales que se pres<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> práctica <strong>de</strong> qui<strong>en</strong>es ejerc<strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fer-<br />

mería <strong>en</strong> Colombia.<br />

Otra <strong>en</strong>tidad fundam<strong>en</strong>tal <strong>en</strong> el control <strong>de</strong> <strong>la</strong> profesión creada por el artículo<br />

5 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley No. 266 es el Consejo Técnico Nacional <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong>. Se trata <strong>de</strong><br />

62 Serie Desarrollo <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>en</strong> Salud No. 56


un organismo <strong>de</strong> carácter perman<strong>en</strong>te <strong>de</strong> dirección, consulta y asesoría <strong>de</strong>l Go-<br />

bierno Nacional, <strong>de</strong> los <strong>en</strong>tes territoriales y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s organizaciones <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería,<br />

con re<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong>s políticas <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo y ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> profesión <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería<br />

<strong>en</strong> Colombia.<br />

Los lineami<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> educación <strong>en</strong> <strong>en</strong>fermería están dados por <strong>la</strong><br />

Asociación Colombiana <strong>de</strong> Faculta<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> (ACOFAEN) como orga-<br />

nismo autorizado para realizar <strong>la</strong> acreditación <strong>de</strong> los programas universitarios <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>fermería <strong>de</strong> pregrado y postgrado, ofrecidos por <strong>la</strong>s instituciones <strong>de</strong> educación<br />

superior <strong>en</strong> Colombia.<br />

Respecto a los auxiliares <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería, su perfil ocupacional está <strong>de</strong>finido por<br />

el Decreto No. 3.616 <strong>de</strong>l 10 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 2005 el cual establece <strong>la</strong>s <strong>de</strong>nomina-<br />

ciones <strong>de</strong> los auxiliares <strong>en</strong> <strong>la</strong>s áreas <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, adopta sus perfiles ocupacionales<br />

y <strong>de</strong> formación, los requisitos básicos <strong>de</strong> calidad <strong>de</strong> sus programas y dicta otras<br />

disposiciones. Dicha norma ti<strong>en</strong>e también un docum<strong>en</strong>to anexo que <strong>de</strong>scribe <strong>en</strong><br />

<strong>de</strong>talle el perfil <strong>de</strong>l auxiliar <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería y <strong>de</strong> otros técnicos <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud.<br />

Instancias nacionales para <strong>la</strong><br />

formu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> políticas <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>fermería<br />

Consejo Técnico Nacional <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong><br />

Creado por el artículo 5 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley No. 266, es el organismo <strong>de</strong> carácter per-<br />

man<strong>en</strong>te <strong>de</strong> dirección, consulta y asesoría <strong>de</strong>l Gobierno Nacional, <strong>de</strong> los <strong>en</strong>tes<br />

territoriales y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s organizaciones <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería, con re<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong>s políticas <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>sarrollo y ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> profesión <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>en</strong> Colombia.<br />

Son funciones <strong>de</strong>l Consejo Técnico Nacional <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes:<br />

1. Analizar <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción colombiana y<br />

proponer metas y p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> corto, mediano y <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo<br />

<strong>en</strong> todos los niveles <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> salud.<br />

2. Proponer <strong>la</strong>s políticas y disposiciones para <strong>la</strong> formación, actualización,<br />

distribución y empleo <strong>de</strong>l recurso humano <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería.<br />

3. Definir criterios para establecer estándares y normas <strong>de</strong> calidad para<br />

brindar cuidado <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería.<br />

<strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

63


Colombia<br />

4. Definir los p<strong>la</strong>nes mínimos <strong>de</strong> dotación <strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong> salud con<br />

re<strong>la</strong>ción al personal <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería.<br />

5. E<strong>la</strong>borar p<strong>la</strong>nes proyectivos para <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>en</strong><br />

concordancia con los cambios socioeconómicos, técnicos, ci<strong>en</strong>tíficos y<br />

el sistema <strong>de</strong> seguridad social <strong>en</strong> salud.<br />

6. Dar lineami<strong>en</strong>tos para el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación <strong>en</strong> <strong>en</strong>fermería.<br />

7. Establecer criterios para asegurar condiciones <strong>la</strong>borales a<strong>de</strong>cuadas,<br />

bi<strong>en</strong>estar y seguridad <strong>en</strong> el ejercicio profesional.<br />

8. Establecer requisitos para ser miembro <strong>de</strong>l Tribunal <strong>de</strong> Ética <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong>,<br />

abrir convocatoria, elegir a sus miembros y pres<strong>en</strong>tarlos al Ministerio <strong>de</strong><br />

Salud para su ratificación.<br />

9. Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tar los consejos técnicos <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tales.<br />

10. Dar su propio reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to y organización.<br />

El Consejo Técnico Nacional <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong>, estará integrado por el Ministro <strong>de</strong><br />

Salud o su <strong>de</strong>legado, dos repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> Asociación Nacional <strong>de</strong> Enfermeras<br />

<strong>de</strong> Colombia, ANEC, dos repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> Asociación Colombiana <strong>de</strong> Facul-<br />

ta<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> ACOAFEN y un repres<strong>en</strong>tante <strong>de</strong> <strong>la</strong> Asociación <strong>de</strong> Usuarios<br />

<strong>de</strong> los Servicios <strong>de</strong> Salud.<br />

La ley crea también los Consejos Técnicos Departam<strong>en</strong>tales <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong>,<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s capitales <strong>de</strong> los <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos, <strong>de</strong> acuerdo a <strong>la</strong> gradualidad, necesidad y<br />

concordancia con lo que reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te el Consejo Técnico Nacional <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong>.<br />

Los consejos <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tales creados como una red <strong>de</strong> organismos <strong>de</strong> carácter<br />

perman<strong>en</strong>te <strong>de</strong> dirección, consulta y asesoría <strong>de</strong>l Gobierno nacional, <strong>de</strong> los <strong>en</strong>tes<br />

territoriales y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s organizaciones <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería, con re<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong>s políticas <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>sarrollo y ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> profesión <strong>en</strong> Colombia.<br />

Ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería<br />

Conforme al Capítulo V <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley No. 266 <strong>de</strong> 1996 <strong>la</strong> Asociación Nacional <strong>de</strong><br />

Enfermeras <strong>de</strong> Colombia, ANEC, es el organismo autorizado para realizar <strong>la</strong> ins-<br />

cripción y el registro único nacional, <strong>de</strong> qui<strong>en</strong> ejerce <strong>la</strong> profesión <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería<br />

<strong>en</strong> Colombia. Podrán ejercer igualm<strong>en</strong>te estas funciones, otras asociaciones pro-<br />

fesionales <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mismas calida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> ANEC que sean reconocidas<br />

por el Gobierno Nacional.<br />

El artículo 14 establece que ANEC, registrará como profesionales <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería<br />

a qui<strong>en</strong> cump<strong>la</strong> los sigui<strong>en</strong>tes requisitos:<br />

64 Serie Desarrollo <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>en</strong> Salud No. 56


1. Acredite título universitario <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermera expedido por una institución <strong>de</strong><br />

educación superior universitaria colombiana, reconocida por el Gobierno<br />

Nacional, o<br />

2. Acredite <strong>la</strong> convalidación <strong>de</strong>l título universitario <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermera, expedido<br />

por universidad extranjera que corresponda a estudios universitarios <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>fermería, o<br />

3. Qui<strong>en</strong> con anterioridad a <strong>la</strong> vig<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>te ley haya obt<strong>en</strong>ido<br />

tarjeta como profesional universitario <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería, expedida por el<br />

Ministerio <strong>de</strong> Salud, o <strong>la</strong>s secretarías <strong>de</strong> salud respectivas.<br />

La Asociación Nacional <strong>de</strong> Enfermeras <strong>de</strong> Colombia registrará como profe-<br />

sional <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería postgraduado, al profesional <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería que acredite el<br />

título <strong>de</strong> postgrado correspondi<strong>en</strong>te, expedido por universidad reconocida por el<br />

Gobierno Nacional o acredite <strong>la</strong> convalidación <strong>de</strong>l título <strong>de</strong> postgrado expedido<br />

por universidad extranjera.<br />

Asimismo el artículo 19 <strong>de</strong> <strong>la</strong> m<strong>en</strong>cionada Ley establece que con el fin <strong>de</strong> ase-<br />

gurar un cuidado <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>de</strong> calidad ci<strong>en</strong>tífica, técnica, social, humana y ética<br />

se cumplirán <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes disposiciones:<br />

1. El ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> profesión <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>en</strong> Colombia se ejercerá<br />

<strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> los criterios y normas <strong>de</strong> calidad y at<strong>en</strong>ción y <strong>de</strong> educación<br />

que establezca <strong>la</strong> Asociación Nacional <strong>de</strong> Enfermeras <strong>de</strong> Colombia, ANEC<br />

y <strong>la</strong> Asociación Colombiana <strong>de</strong> Faculta<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong>, ACOAFEN,<br />

<strong>en</strong> concordancia con lo <strong>de</strong>finido por el Consejo Técnico Nacional <strong>de</strong><br />

<strong>Enfermería</strong> y lo establecido por los organismos gubernam<strong>en</strong>tales.<br />

2. La dirección <strong>de</strong> <strong>la</strong>s faculta<strong>de</strong>s, escue<strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería, instituciones,<br />

<strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos, carreras o programas que funcion<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s universida<strong>de</strong>s<br />

y organismos educativos y cuya función se re<strong>la</strong>cione con <strong>la</strong> formación<br />

básica <strong>de</strong>l profesional <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería, estará a cargo <strong>de</strong> profesionales <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>fermería.<br />

3. Los profesionales <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería organizarán, dirigirán, contro<strong>la</strong>rán y<br />

evaluarán los servicios <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>en</strong> <strong>la</strong>s instituciones <strong>de</strong> salud, a través<br />

<strong>de</strong> una estructura orgánica y funcional.<br />

4. Los profesionales <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería organizarán, dirigirán, contro<strong>la</strong>rán y<br />

evaluarán <strong>la</strong>s instituciones, c<strong>en</strong>tros o unida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería que prest<strong>en</strong><br />

sus servicios especiales <strong>en</strong> el hogar, comunidad, clínicas u hospitales <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>s diversas áreas <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> salud.<br />

5. Los profesionales <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería vigi<strong>la</strong>rán <strong>la</strong> conformación cualitativa y<br />

cuantitativa <strong>de</strong> los recursos humanos <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería que requieran <strong>la</strong>s<br />

instituciones <strong>de</strong> salud y los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería para su funcionami<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> acuerdo a los criterios y normas establecidas por el Consejo Técnico<br />

Nacional <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong>.<br />

<strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

65


Colombia<br />

Conforme a <strong>la</strong> Ley No. 266, artículo 22, qui<strong>en</strong> sin ll<strong>en</strong>ar los requisitos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

pres<strong>en</strong>te ley y su reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tación, ejerza <strong>la</strong> profesión <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>en</strong> el país,<br />

recibirá <strong>la</strong>s sanciones que <strong>la</strong> ley ordinaria fija para los casos <strong>de</strong>l ejercicio ilegal <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s profesiones, e igual disposición regirá para los empleadores que no cump<strong>la</strong>n<br />

con los postu<strong>la</strong>dos <strong>de</strong> <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>te ley y su reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tación<br />

Otro requisito adicional es cumplir con el <strong>de</strong>nominado Servicios Social Obliga-<br />

torio contemp<strong>la</strong>do <strong>en</strong> el artículo 33 <strong>de</strong> <strong>la</strong> ley No. 1.164 <strong>de</strong> 2007. Dicha norma crea<br />

el Servicio Social Obligatorio para los egresados <strong>de</strong> los programas <strong>de</strong> educación<br />

superior <strong>de</strong>l área <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, el cual <strong>de</strong>be ser prestado <strong>en</strong> pob<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong>primidas<br />

urbanas o rurales o <strong>de</strong> difícil acceso a los servicios <strong>de</strong> salud, <strong>en</strong> <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s re<strong>la</strong>ciona-<br />

das con <strong>la</strong> prestación <strong>de</strong> servicios, <strong>la</strong> dirección, <strong>la</strong> administración y <strong>la</strong> investigación <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>s áreas <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud. El servicio social <strong>de</strong>be prestarse, por un término no inferior a<br />

seis (6) meses, ni superior a un (1) año. El cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l servicio social se hará<br />

ext<strong>en</strong>sivo para los nacionales y extranjeros graduados <strong>en</strong> el exterior, sin perjuicio<br />

<strong>de</strong> lo establecido <strong>en</strong> los conv<strong>en</strong>ios y tratados internacionales.<br />

Respecto a los técnicos <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería y conforme al Decreto No. 3.616, los<br />

perfiles ocupacionales para el personal auxiliar <strong>en</strong> <strong>la</strong>s áreas <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, estarán<br />

reconocidos mediante un Certificado <strong>de</strong> Aptitud Ocupacional por Compet<strong>en</strong>cias,<br />

al cual se antepondrá <strong>la</strong> <strong>de</strong>nominación “Auxiliar <strong>en</strong> …”.<br />

Para obt<strong>en</strong>er el Certificado <strong>de</strong> Aptitud Ocupacional por Compet<strong>en</strong>cias se<br />

requiere haber alcanzado todas <strong>la</strong>s compet<strong>en</strong>cias <strong>la</strong>borales obligatorias y una<br />

compet<strong>en</strong>cia <strong>la</strong>boral opcional <strong>de</strong> <strong>la</strong>s contemp<strong>la</strong>das <strong>en</strong> <strong>la</strong> estructura curricu<strong>la</strong>r <strong>de</strong><br />

cada uno <strong>de</strong> los perfiles.<br />

A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> lo seña<strong>la</strong>do hasta aquí respecto a los requisitos <strong>de</strong>l ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>en</strong>fermería contemp<strong>la</strong>do <strong>en</strong> <strong>la</strong>s normas específicas, es necesario complem<strong>en</strong>tar<br />

ello con lo dispuesto <strong>en</strong> <strong>la</strong> ya m<strong>en</strong>cionada Ley No. 1.164 <strong>de</strong> 2007 sobre Tal<strong>en</strong>to<br />

Humano <strong>en</strong> Salud que regu<strong>la</strong> el ejercicio <strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s profesiones y ocupaciones<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> salud.<br />

Dispone así <strong>en</strong> su artículo 18 que <strong>la</strong>s profesiones y ocupaciones <strong>de</strong>l área <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

salud se <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n regu<strong>la</strong>das a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>te ley, por tanto, el ejercicio <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s mismas requiere el cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los sigui<strong>en</strong>tes requisitos:<br />

1. Acreditar una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes condiciones académicas:<br />

a) Título otorgado por una institución <strong>de</strong> educación superior<br />

legalm<strong>en</strong>te reconocida, para el personal <strong>en</strong> salud con formación <strong>en</strong><br />

educación superior (técnico, tecnólogo, profesional, especialización,<br />

66 Serie Desarrollo <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>en</strong> Salud No. 56


magíster, doctorado), <strong>en</strong> los términos seña<strong>la</strong>dos <strong>en</strong> <strong>la</strong> Ley 30 <strong>de</strong><br />

1992, o <strong>la</strong> norma que <strong>la</strong> modifique adicione o sustituya;<br />

b) Certificado otorgado por una institución <strong>de</strong> educación no formal,<br />

legalm<strong>en</strong>te reconocida, para el personal auxiliar <strong>en</strong> el área <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

salud, <strong>en</strong> los términos establecidos <strong>en</strong> <strong>la</strong> Ley 115 <strong>de</strong> 1994 y sus<br />

reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tarios;<br />

c) Convalidación <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong> títulos o certificados obt<strong>en</strong>idos <strong>en</strong><br />

el extranjero <strong>de</strong> acuerdo a <strong>la</strong>s normas vig<strong>en</strong>tes. Cuando existan<br />

conv<strong>en</strong>ios o tratados internacionales sobre reciprocidad <strong>de</strong><br />

estudios <strong>la</strong> convalidación se acogerá a lo estipu<strong>la</strong>do <strong>en</strong> estos.<br />

2. Estar certificado mediante <strong>la</strong> inscripción <strong>en</strong> el Registro Único Nacional.<br />

Crea también <strong>en</strong> su artículo 23 el <strong>de</strong>nominado Registro Único Nacional <strong>de</strong>l<br />

Tal<strong>en</strong>to Humano <strong>en</strong> Salud consist<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> inscripción que se haga al Sistema<br />

<strong>de</strong> Información previam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>finido, <strong>de</strong>l personal <strong>de</strong> salud que cump<strong>la</strong> con los<br />

requisitos establecidos para ejercer como lo seña<strong>la</strong> <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>te ley, proceso con el<br />

cual se <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> que dicho personal se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra certificado para el ejercicio <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> profesión u ocupación, por el período que <strong>la</strong> reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tación así lo <strong>de</strong>termine.<br />

En este registro se <strong>de</strong>berá seña<strong>la</strong>r a<strong>de</strong>más <strong>la</strong> información sobre <strong>la</strong>s sanciones <strong>de</strong>l<br />

personal <strong>en</strong> salud que report<strong>en</strong> los Tribunales <strong>de</strong> Ética y Bioética según el caso;<br />

autorida<strong>de</strong>s compet<strong>en</strong>tes o los particu<strong>la</strong>res a qui<strong>en</strong>es se les <strong>de</strong>legu<strong>en</strong> <strong>la</strong>s funciones<br />

públicas.<br />

Respecto a <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntificación <strong>de</strong>l Tal<strong>en</strong>to Humano <strong>en</strong> Salud establece que el<br />

personal <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>de</strong>bidam<strong>en</strong>te certificado se le expedirá una tarjeta como I<strong>de</strong>n-<br />

tificación única Nacional <strong>de</strong>l Tal<strong>en</strong>to Humano <strong>en</strong> Salud, <strong>la</strong> cual t<strong>en</strong>drá una vig<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong>finida previam<strong>en</strong>te para cada profesión y ocupación y será actualizada con base<br />

<strong>en</strong> el cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l proceso <strong>de</strong> recertificación estipu<strong>la</strong>do <strong>en</strong> <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>te ley.<br />

El valor <strong>de</strong> <strong>la</strong> expedición <strong>de</strong> <strong>la</strong> tarjeta profesional será el equival<strong>en</strong>te a cinco (5)<br />

sa<strong>la</strong>rios diarios mínimos legases vig<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong> fecha <strong>de</strong> <strong>la</strong> m<strong>en</strong>cionada solicitud.<br />

Asimismo y <strong>en</strong> su artículo 25 para garantizar <strong>la</strong> idoneidad perman<strong>en</strong>te <strong>de</strong> los<br />

egresados <strong>de</strong> los programas <strong>de</strong> educación <strong>en</strong> salud, establece un proceso <strong>de</strong> re-<br />

certificación como mecanismo para garantizar el cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los criterios<br />

<strong>de</strong> calidad <strong>de</strong>l personal <strong>en</strong> <strong>la</strong> prestación <strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong> salud.<br />

El proceso <strong>de</strong> recertificación por cada profesión y ocupación, es individual y<br />

obligatorio <strong>en</strong> el territorio nacional y se otorgará por el mismo período <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

certificación.<br />

Cabe m<strong>en</strong>cionarse también que <strong>la</strong> ya referida sobre Tal<strong>en</strong>to Humanos <strong>en</strong> Salud<br />

<strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

67


Colombia<br />

establece <strong>la</strong> organización colegial con funciones públicas. Así dispone (artículo 9)<br />

que <strong>la</strong>s profesiones <strong>de</strong>l área <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud organizadas <strong>en</strong> colegios se les asignarán<br />

<strong>la</strong>s funciones públicas seña<strong>la</strong>das <strong>en</strong> <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>te ley, para lo cual <strong>de</strong>berán cumplir<br />

con una serie <strong>de</strong> requisitos que se establec<strong>en</strong> a continuación. En el caso <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>en</strong>fermería esto se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> una etapa incipi<strong>en</strong>te y <strong>de</strong> fortalecimi<strong>en</strong>to.<br />

Respecto a <strong>la</strong>s incumb<strong>en</strong>cias, <strong>la</strong> Ley No. 266 <strong>de</strong> 1996, Capítulo VI, el profesional<br />

<strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería ejercerá <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes compet<strong>en</strong>cias:<br />

1. Participar <strong>en</strong> <strong>la</strong> formu<strong>la</strong>ción, diseño, implem<strong>en</strong>tación y control <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

políticas, programas, p<strong>la</strong>nes y proyectos <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> salud y <strong>en</strong>fermería.<br />

2. Establecer y <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r políticas y mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> cuidado <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería<br />

<strong>en</strong> concordancia con <strong>la</strong>s políticas nacionales <strong>de</strong> salud.<br />

3. Definir y aplicar los criterios y estándares <strong>de</strong> calidad <strong>en</strong> <strong>la</strong>s dim<strong>en</strong>siones<br />

éticas, ci<strong>en</strong>tíficas y tecnológicas <strong>de</strong> <strong>la</strong> práctica <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería.<br />

4. Dirigir los servicios <strong>de</strong> salud y <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería.<br />

5. Dirigir instituciones y programas <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción primaria <strong>en</strong> salud, con<br />

prioridad <strong>en</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> los grupos más vulnerables <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />

y a los riesgos prioritarios <strong>en</strong> coordinación con los difer<strong>en</strong>tes equipos<br />

interdisciplinarios e intersectoriales.<br />

6. Ejercer responsabilida<strong>de</strong>s y funciones <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia, gestión, administración,<br />

investigación, doc<strong>en</strong>cia, tanto <strong>en</strong> áreas g<strong>en</strong>erales como especializadas y<br />

aquel<strong>la</strong>s conexas con <strong>la</strong> naturaleza <strong>de</strong> su ejercicio, tales como asesorías,<br />

consultorías y otras re<strong>la</strong>cionadas.<br />

Dispone también que <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> este contexto legal <strong>de</strong>l ejercicio profesional <strong>en</strong><br />

reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>taciones especiales, se asignará el campo <strong>de</strong> <strong>de</strong>sempeño específico <strong>de</strong>l<br />

profesional <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería con educación <strong>de</strong> postgrado: especialización, maestría,<br />

doctorado y postdoctorado.<br />

La Asociación Nacional <strong>de</strong> Enfermeras <strong>de</strong> Colombia, establecerá los criterios<br />

para fijar los sistemas tarifarios y los honorarios <strong>de</strong>l profesional <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>en</strong><br />

el ejercicio libre <strong>de</strong> su profesión (artículo 18).<br />

Son <strong>de</strong>beres <strong>de</strong>l profesional <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería (artículo 20), los sigui<strong>en</strong>tes:<br />

1. Brindar at<strong>en</strong>ción integral <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>de</strong> acuerdo a los principios<br />

g<strong>en</strong>erales y específicos <strong>de</strong> su práctica establecidos <strong>en</strong> esta Ley, y para tal<br />

fin <strong>de</strong>berá coordinar su <strong>la</strong>bor con otros profesionales idóneos <strong>de</strong>l equipo<br />

<strong>de</strong> salud.<br />

2. Ve<strong>la</strong>r porque se brin<strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción profesional <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>de</strong> calidad,<br />

a todas <strong>la</strong>s personas y comunida<strong>de</strong>s sin distinción <strong>de</strong> c<strong>la</strong>se social o<br />

económica, etnia, edad, sexo, religión, área geográfica u otra condición.<br />

68 Serie Desarrollo <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>en</strong> Salud No. 56


3. Ori<strong>en</strong>tar su actuación conforme a lo establecido <strong>en</strong> <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>te Ley y <strong>de</strong><br />

acuerdo a los principios <strong>de</strong>l Código <strong>de</strong> ética <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería que se adopte<br />

<strong>en</strong> Colombia, o <strong>en</strong> su <strong>de</strong>fecto por los principios <strong>de</strong>l Código <strong>de</strong> ética <strong>de</strong>l<br />

Consejo Internacional <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong>, CIE.<br />

4. Organizar, dirigir, contro<strong>la</strong>r y evaluar <strong>la</strong> prestación <strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong><br />

salud y <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>de</strong>l personal que interv<strong>en</strong>ga <strong>en</strong> su ejecución.<br />

5. Ve<strong>la</strong>r porque <strong>la</strong>s instituciones cuya función sea prestar servicios <strong>de</strong><br />

salud, conform<strong>en</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta <strong>de</strong> personal <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>de</strong> acuerdo con<br />

<strong>la</strong>s disposiciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>te Ley y sus reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>taciones respectivas,<br />

y cu<strong>en</strong>t<strong>en</strong> con los recursos necesarios para una at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> calidad.<br />

Son <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong>l profesional <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería (artículo 21):<br />

1. T<strong>en</strong>er un ambi<strong>en</strong>te <strong>de</strong> trabajo sano y seguro para su salud física, m<strong>en</strong>tal<br />

e integridad personal.<br />

2. Recibir un trato digno, justo y respetuoso. El ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería<br />

estará amparado por <strong>la</strong>s normas constitucionales y legales, por <strong>la</strong>s<br />

recom<strong>en</strong>daciones y conv<strong>en</strong>ios nacionales internacionales.<br />

3. Acce<strong>de</strong>r y recibir oportunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> progreso profesional y social.<br />

4. Ejercer <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l marco <strong>de</strong>l Código <strong>de</strong> ética <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería.<br />

5. Proponer innovaciones al sistema <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> salud y <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería.<br />

6. Contar con los recursos humanos y materiales necesarios y a<strong>de</strong>cuados<br />

para cumplir con sus funciones <strong>de</strong> manera segura y eficaz, que le permitan<br />

at<strong>en</strong><strong>de</strong>r dignam<strong>en</strong>te a qui<strong>en</strong> recibe sus servicios.<br />

7. Como profesional universitario y como profesional postgraduado <strong>de</strong><br />

acuerdo a los títulos que acredite, ti<strong>en</strong>e <strong>de</strong>recho a ser ubicado <strong>en</strong> los<br />

esca<strong>la</strong>fones correspondi<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> el sistema <strong>de</strong> salud, educación y otros.<br />

8. T<strong>en</strong>er <strong>de</strong>rechos a condiciones <strong>de</strong> trabajo que asegur<strong>en</strong> una at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>fermería <strong>de</strong> calidad para toda <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción colombiana.<br />

9. Definir y percibir un esca<strong>la</strong>fón sa<strong>la</strong>rial profesional, que t<strong>en</strong>ga como base<br />

una remuneración equitativa, vital y dinámica, proporcional a <strong>la</strong> jerarquía<br />

ci<strong>en</strong>tífica, calidad, responsabilidad y condiciones <strong>de</strong> trabajo que su ejercicio<br />

<strong>de</strong>manda.<br />

El docum<strong>en</strong>to <strong>de</strong>nominado Perfiles Ocupacionales y Normas <strong>de</strong> Compet<strong>en</strong>cia<br />

Laboral para Auxiliares <strong>en</strong> <strong>la</strong>s Áreas <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud (Bogotá septiembre <strong>de</strong> 2004, Mi-<br />

nisterio <strong>de</strong> <strong>la</strong> Protección Social, Colombia), <strong>en</strong>umera y <strong>de</strong>scribe <strong>la</strong>s funciones <strong>de</strong>l<br />

auxiliar <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería al que le compete:<br />

1. At<strong>en</strong><strong>de</strong>r y ori<strong>en</strong>tar a <strong>la</strong> persona <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con sus necesida<strong>de</strong>s y<br />

expectativas <strong>de</strong> acuerdo con políticas institucionales y normas <strong>de</strong> salud.<br />

2. Admitir al usuario <strong>en</strong> <strong>la</strong> red <strong>de</strong> servicios <strong>de</strong> salud según niveles <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción<br />

y normativa vig<strong>en</strong>te.<br />

<strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

69


Colombia<br />

3. Contro<strong>la</strong>r <strong>la</strong>s infecciones <strong>en</strong> los usuarios y su <strong>en</strong>torno <strong>de</strong> acuerdo con<br />

<strong>la</strong>s bu<strong>en</strong>as prácticas sanitarias.<br />

4. Apoyar <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong>l diagnóstico individual <strong>de</strong> acuerdo con guías <strong>de</strong><br />

manejo y tecnología requerida.<br />

5. Asistir a <strong>la</strong>s personas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida diaria según <strong>la</strong>s<br />

condiciones <strong>de</strong>l usuario asignación y/o <strong>de</strong>legación <strong>de</strong>l profesional, guías<br />

y protocolos vig<strong>en</strong>tes<br />

6. Participar <strong>en</strong> el cuidado a <strong>la</strong>s personas para el mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to y<br />

recuperación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s funciones <strong>de</strong> los difer<strong>en</strong>tes sistemas por grupo etáreo<br />

<strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con los principios técnicos, ci<strong>en</strong>tíficos y éticos vig<strong>en</strong>tes.<br />

5. Administrar medicam<strong>en</strong>tos según <strong>de</strong>legación y <strong>de</strong> acuerdo con técnicas<br />

establecidas <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con los principios éticos y legales vig<strong>en</strong>tes.<br />

6. Brindar at<strong>en</strong>ción integral a <strong>la</strong> familia <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción al ciclo vital <strong>de</strong> acuerdo<br />

con el contexto social, político, cultural y ético<br />

7. G<strong>en</strong>erar actitu<strong>de</strong>s y prácticas saludables <strong>en</strong> los ambi<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> trabajo<br />

8. Tras<strong>la</strong>dar a <strong>la</strong> persona <strong>en</strong> situación <strong>de</strong> riesgo <strong>de</strong> salud a <strong>la</strong> institución<br />

según nivel <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción requerida.<br />

9. Esterilizar productos y artículos <strong>de</strong> acuerdo con estándares <strong>de</strong><br />

asegurami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad.<br />

10. Cuidar integralm<strong>en</strong>te al usuario <strong>en</strong> condiciones críticas <strong>de</strong> salud según<br />

su estado y <strong>de</strong> acuerdo con criterios técnico-ci<strong>en</strong>tíficos vig<strong>en</strong>tes.<br />

11. At<strong>en</strong><strong>de</strong>r integralm<strong>en</strong>te al usuario <strong>en</strong> <strong>la</strong> unidad quirúrgica <strong>de</strong> acuerdo con<br />

guías <strong>de</strong> manejo y protocolos vig<strong>en</strong>tes.<br />

12. Cuidar al usuario <strong>en</strong> terapia r<strong>en</strong>al concertada según valoración <strong>de</strong>l equipo<br />

Interdisciplinario.<br />

13. Apoyar a <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> salud ocupacional <strong>de</strong> acuerdo con el programa<br />

diseñado <strong>en</strong> salud ocupacional y norma vig<strong>en</strong>te.<br />

Códigos <strong>de</strong> ética<br />

La Ley No. 911 <strong>de</strong> 2004 que regu<strong>la</strong> <strong>en</strong> todo el territorio <strong>de</strong> <strong>la</strong> República <strong>de</strong><br />

Colombia <strong>la</strong> responsabilidad <strong>de</strong>ontológica <strong>de</strong>l ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería para los<br />

profesionales nacionales y extranjeros, conti<strong>en</strong>e <strong>en</strong> su Capítulo I los principios y<br />

valores éticos <strong>de</strong>l acto <strong>de</strong> cuidado <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería. Establece que el respeto a <strong>la</strong><br />

vida, a <strong>la</strong> dignidad <strong>de</strong> los seres humanos y a sus <strong>de</strong>rechos, sin distingos <strong>de</strong> edad,<br />

credo, sexo, raza, nacionalidad, l<strong>en</strong>gua, cultura, condición socioeconómica e i<strong>de</strong>o-<br />

logía política, son principios y valores fundam<strong>en</strong>tales que ori<strong>en</strong>tan el ejercicio <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería.<br />

Define que el acto <strong>de</strong> cuidado <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería es el ser y es<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l ejercicio <strong>de</strong><br />

70 Serie Desarrollo <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>en</strong> Salud No. 56


<strong>la</strong> profesión. Se fundam<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> sus propias teorías y tecnologías y <strong>en</strong> conocimi<strong>en</strong>tos<br />

actualizados <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ci<strong>en</strong>cias biológicas, sociales y humanísticas. Asimismo <strong>de</strong>fine<br />

los fundam<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>ontológico <strong>de</strong>l ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería, <strong>la</strong>s condiciones para<br />

el ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería, <strong>la</strong>s responsabilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l profesional <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> practica, <strong>la</strong>s responsabilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l profesional <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería con los sujetos<br />

<strong>de</strong> cuidado, con sus colegas y otros miembros <strong>de</strong>l recurso humano <strong>en</strong> salud, con<br />

<strong>la</strong>s instituciones y <strong>la</strong> sociedad, <strong>en</strong> <strong>la</strong> investigación y <strong>la</strong> doc<strong>en</strong>cia y con los registros<br />

<strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería.<br />

El Capítulo IV <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley 266 <strong>de</strong> 1996 crea el Tribunal Nacional Ético <strong>de</strong> Enferme-<br />

ría, con autoridad para conocer <strong>de</strong> los procesos disciplinarios, ético-profesionales<br />

que se pres<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> práctica <strong>de</strong> qui<strong>en</strong>es ejerc<strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>en</strong> Colombia<br />

y <strong>de</strong>fine sus funciones. La Ley No. 911 <strong>de</strong> 2004, complem<strong>en</strong>ta dichas normas<br />

respecto al funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l proceso <strong>de</strong>ontológico disciplinario profesional, su<br />

funcionami<strong>en</strong>to y sanciones.<br />

El Tribunal Ético <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> ti<strong>en</strong>e autoridad para conocer los procesos dis-<br />

ciplinarios, éticos profesionales que se pres<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> práctica <strong>de</strong> qui<strong>en</strong>es ejerc<strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> profesión <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>en</strong> Colombia. El Tribunal Nacional Ético <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong><br />

toma como refer<strong>en</strong>cia lo establecido <strong>en</strong> el Código <strong>de</strong> Ética <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> el<br />

or<strong>de</strong>nami<strong>en</strong>to legal que se establece <strong>en</strong> <strong>la</strong> Ley 266 y sus reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>taciones, <strong>en</strong><br />

concordancia con <strong>la</strong>s normas constitucionales y legales sobre <strong>la</strong> materia.<br />

Educación superior y técnica<br />

En Colombia exist<strong>en</strong> tanto leyes g<strong>en</strong>erales como específicas para <strong>la</strong> formación<br />

y ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s profesiones <strong>en</strong> salud consist<strong>en</strong>te con <strong>la</strong>s dos categorías <strong>de</strong> <strong>en</strong>-<br />

fermería <strong>en</strong> el país, <strong>la</strong> profesional y <strong>la</strong> auxiliar.<br />

La Ley No. 1.164 <strong>de</strong> 3 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 2007 <strong>de</strong> Tal<strong>en</strong>to Humano <strong>en</strong> Salud ti<strong>en</strong>e<br />

por objeto establecer <strong>la</strong>s disposiciones re<strong>la</strong>cionadas con los procesos <strong>de</strong> p<strong>la</strong>nea-<br />

ción, formación, vigi<strong>la</strong>ncia y control <strong>de</strong>l ejercicio, <strong>de</strong>sempeño y ética <strong>de</strong>l Tal<strong>en</strong>to<br />

Humano <strong>de</strong>l área <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud mediante <strong>la</strong> articu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> los difer<strong>en</strong>tes actores<br />

que intervi<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> estos procesos. El <strong>de</strong>sempeño <strong>de</strong>l Tal<strong>en</strong>to Humano <strong>en</strong> Salud<br />

es objeto <strong>de</strong> vigi<strong>la</strong>ncia y control por parte <strong>de</strong>l Estado.<br />

Conforme al artículo 12 el Consejo Nacional <strong>de</strong>l Tal<strong>en</strong>to Humano <strong>en</strong> Salud, a<br />

través <strong>de</strong> los comités <strong>de</strong> cada disciplina, realizará el análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> pertin<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

los programas correspondi<strong>en</strong>tes a los difer<strong>en</strong>tes niveles <strong>de</strong> formación <strong>de</strong>l área <strong>de</strong><br />

<strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

71


Colombia<br />

<strong>la</strong> salud, <strong>de</strong> manera que estos respondan a <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción. Los<br />

resultados <strong>de</strong> este análisis serán recom<strong>en</strong>daciones previas para que el Gobierno<br />

Nacional expida <strong>la</strong> reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tación correspondi<strong>en</strong>te <strong>en</strong> los difer<strong>en</strong>tes niveles <strong>de</strong><br />

formación <strong>de</strong> acuerdo con lo <strong>la</strong> Ley 30 <strong>de</strong> 1992 y <strong>la</strong> Ley 115 <strong>de</strong> 1994 o <strong>la</strong>s normas<br />

que <strong>la</strong>s modifiqu<strong>en</strong>, adicion<strong>en</strong> o sustituyan. Para efectos <strong>de</strong> <strong>la</strong> formación <strong>de</strong>l Tal<strong>en</strong>to<br />

Humano <strong>de</strong> que trata <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>te ley, se adoptan <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>finiciones sobre<br />

pertin<strong>en</strong>cia y compet<strong>en</strong>cias.<br />

El artículo 13 establece que el Ministerio <strong>de</strong> Educación Nacional t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong><br />

cu<strong>en</strong>ta <strong>la</strong>s recom<strong>en</strong>daciones <strong>de</strong>l Consejo Nacional <strong>de</strong>l Tal<strong>en</strong>to Humano <strong>en</strong> Salud,<br />

<strong>de</strong>finirá y mant<strong>en</strong>drá actualizados los criterios <strong>de</strong> calidad, para el registro calificado<br />

y acreditación <strong>de</strong> los programas <strong>de</strong> formación <strong>en</strong> el área <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud.<br />

Los programas académicos <strong>de</strong>l área <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud serán aprobados previo concepto<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> evaluación sobre prácticas formativas <strong>de</strong>finidas <strong>en</strong> <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción doc<strong>en</strong>cia-servicio<br />

que realice el Consejo Nacional <strong>de</strong>l Tal<strong>en</strong>to Humano <strong>en</strong> Salud. El proceso <strong>de</strong> ve-<br />

rificación <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> evaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción doc<strong>en</strong>cia servicio se efectuará<br />

<strong>en</strong> forma integrada con <strong>la</strong> verificación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s condiciones mínimas <strong>de</strong> calidad por<br />

parte <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Educación Nacional. Los programas <strong>de</strong> formación <strong>en</strong> el<br />

área <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>de</strong>berán cont<strong>en</strong>er prácticas formativas que se <strong>de</strong>sarroll<strong>en</strong> <strong>en</strong> los<br />

esc<strong>en</strong>arios que cump<strong>la</strong>n <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong>finidas para el efecto, a fin <strong>de</strong> garanti-<br />

zar <strong>la</strong> adquisición <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>tos, <strong>de</strong>strezas y habilida<strong>de</strong>s, actitu<strong>de</strong>s y aptitu<strong>de</strong>s<br />

requeridas por los estudiantes <strong>en</strong> cada disciplina. En cualquier caso <strong>la</strong> institución<br />

<strong>de</strong> salud u otro esc<strong>en</strong>ario <strong>de</strong> práctica garantizará <strong>la</strong> supervisión por un doc<strong>en</strong>te<br />

responsable <strong>de</strong> <strong>la</strong> práctica formativa que realiza el estudiante, así como <strong>la</strong>s normas<br />

<strong>de</strong> calidad exigidas por <strong>la</strong> normatividad vig<strong>en</strong>te.<br />

Los criterios <strong>de</strong> calidad, <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos <strong>en</strong> el mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> evaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s prácticas<br />

formativas incluidos para estos efectos los hospitales universitarios, se integrarán<br />

a <strong>la</strong>s normas, procesos y procedimi<strong>en</strong>tos establecidos por el Ministerio <strong>de</strong> Edu-<br />

cación sobre los criterios <strong>de</strong> calidad para el registro calificado <strong>de</strong> los programas<br />

<strong>de</strong> formación <strong>en</strong> el área <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud (artículo 14).<br />

Conforme al artículo 15, el Consejo Nacional <strong>de</strong>l Tal<strong>en</strong>to Humano <strong>en</strong> Salud,<br />

con el concurso <strong>de</strong> sus comités, analizará los resultados <strong>de</strong> <strong>la</strong> evaluación <strong>de</strong> los<br />

exám<strong>en</strong>es <strong>de</strong> <strong>la</strong> Calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> Educación Superior y propondrá al Ministerio <strong>de</strong><br />

Educación Nacional <strong>la</strong>s recom<strong>en</strong>daciones pertin<strong>en</strong>tes y <strong>la</strong> priorización para <strong>la</strong><br />

inspección, vigi<strong>la</strong>ncia y control <strong>de</strong> los programas <strong>de</strong> formación <strong>de</strong>l área <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud.<br />

El Gobierno Nacional, con base <strong>en</strong> información suministrada por el Observatorio<br />

72 Serie Desarrollo <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>en</strong> Salud No. 56


<strong>de</strong>l Tal<strong>en</strong>to Humano <strong>en</strong> Salud y el Ministerio <strong>de</strong> Educación, <strong>de</strong>finirá un proceso <strong>de</strong><br />

información semestral para que los pot<strong>en</strong>ciales estudiantes <strong>de</strong>l área <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud<br />

conozcan el número y calidad <strong>de</strong> los programas que ofrec<strong>en</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes insti-<br />

tuciones educativas, <strong>la</strong>s priorida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> formación según <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l país, <strong>la</strong><br />

cantidad, calidad y número <strong>de</strong> egresados por disciplina, así como <strong>la</strong>s perspectivas<br />

<strong>la</strong>borales <strong>de</strong> cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s profesiones <strong>de</strong>l área <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud (artículo 16).<br />

Aparte <strong>de</strong> los dispuesto por esta norma es política <strong>de</strong> ACOAFEN promover<br />

el mejorami<strong>en</strong>to continuo, <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> efici<strong>en</strong>cia y calidad académica <strong>de</strong> los<br />

programas <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>en</strong> pregrado, especialización, maestría y doctorado.<br />

Respecto a <strong>la</strong> educación técnica <strong>la</strong> Resolución No. 7.326 <strong>de</strong>l 12 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong><br />

1983 <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Salud, establece que para <strong>de</strong>sempeñar el cargo <strong>de</strong> Auxiliar<br />

<strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> los organismos oficiales <strong>de</strong> salud, <strong>de</strong>berán exigir el certificado <strong>de</strong><br />

estudios correspondi<strong>en</strong>te, expedido por <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s doc<strong>en</strong>tes reconocidas y auto-<br />

rizadas por el Ministerio <strong>de</strong> Salud.<br />

El Decreto No. 3.616 <strong>de</strong>l 10 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 2005 que establec<strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>nomina-<br />

ciones <strong>de</strong> los auxiliares <strong>en</strong> <strong>la</strong>s áreas <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud establece que a partir <strong>de</strong> su <strong>en</strong>trada<br />

<strong>en</strong> vig<strong>en</strong>cia el personal auxiliar <strong>en</strong> <strong>la</strong>s áreas <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, <strong>de</strong>be garantizar el logro <strong>de</strong><br />

todas <strong>la</strong>s normas <strong>de</strong> compet<strong>en</strong>cia <strong>la</strong>boral obligatoria para cada perfil ocupacional<br />

especificado <strong>en</strong> el anexo técnico que forma parte integral <strong>de</strong>l <strong>de</strong>creto. Las normas<br />

<strong>de</strong> compet<strong>en</strong>cia <strong>la</strong>boral adicionales son <strong>de</strong> libre adopción y <strong>en</strong> caso <strong>de</strong> ofrecerse,<br />

<strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser incorporadas <strong>en</strong> el respectivo p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> estudios.<br />

<strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

Acreditación<br />

La acreditación es <strong>la</strong> forma <strong>en</strong> que el Estado contro<strong>la</strong> <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> un programa<br />

(Acreditación <strong>de</strong> Programas) o institución (Acreditación Institucional), con base<br />

<strong>en</strong> un proceso previo <strong>de</strong> autoevaluación <strong>en</strong> el cual intervi<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>la</strong> institución, <strong>la</strong>s<br />

comunida<strong>de</strong>s académicas y el Consejo Nacional <strong>de</strong> Acreditación.<br />

La base jurídica <strong>de</strong> <strong>la</strong> Acreditación está <strong>en</strong> el artículo 53 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley No. 30 <strong>de</strong><br />

1992 que crea el Consejo Nacional <strong>de</strong> Acreditación (CNA). El Consejo ori<strong>en</strong>ta el<br />

proceso <strong>de</strong> acreditación, lo organiza, lo fiscaliza, da fe <strong>de</strong> su calidad y finalm<strong>en</strong>te<br />

recomi<strong>en</strong>da al Ministro <strong>de</strong> Educación Nacional acreditar los programas e institucio-<br />

nes que lo merezcan. A partir <strong>de</strong> esta ley se garantiza el principio <strong>de</strong> <strong>la</strong> autonomía<br />

universitaria <strong>de</strong> manera que cada institución se organice <strong>de</strong> manera autónoma. La<br />

autonomía no obstante limita <strong>la</strong> vigi<strong>la</strong>ncia antes ejercida por el Estado.<br />

73


Colombia<br />

En lo refer<strong>en</strong>te a los lineami<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> acreditación <strong>de</strong> los programas<br />

<strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería, este proceso está li<strong>de</strong>rado por ACOFAEN, organismo autorizado<br />

por <strong>la</strong> Ley 266 <strong>de</strong> 1996 (artículo 16) para realizar esta acreditación a nivel <strong>de</strong><br />

pregrado y post grado, ofrecidos por <strong>la</strong>s instituciones <strong>de</strong> educación superior <strong>en</strong><br />

Colombia. Sin embargo esta función todavía no se cumple aunque ACOFAEN si<br />

se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra participando <strong>en</strong> el proceso <strong>de</strong> acreditación, <strong>en</strong> cumplimi<strong>en</strong>to con <strong>la</strong>s<br />

disposiciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> Educación Superior No. 30 <strong>de</strong> 1992. Así, <strong>la</strong>s faculta<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>fermería filiales <strong>de</strong> ACOFAEN, participan <strong>en</strong> este proceso <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> selección <strong>de</strong><br />

los pares evaluadores por parte <strong>de</strong> CNA y se exti<strong>en</strong><strong>de</strong> hasta <strong>la</strong> visita y emisión <strong>de</strong><br />

concepto <strong>de</strong>l programa evaluado, concepto que no obliga, sino que <strong>de</strong>ja <strong>la</strong> potestad<br />

al CNA <strong>de</strong> dar el veredicto final respecto a <strong>la</strong> evaluación.<br />

Organizaciones profesionales y<br />

académicas<br />

Asociación Nacional <strong>de</strong> Enfermeras <strong>de</strong> Colombia<br />

(ANEC)<br />

http://www.anec.org.co/<br />

ANEC es <strong>la</strong> organización que ha repres<strong>en</strong>tado e impulsado el avance <strong>de</strong> esta<br />

disciplina <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1935 si<strong>en</strong>do reconocida como <strong>la</strong> primera organización <strong>de</strong> traba-<br />

jadores <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud integrada <strong>de</strong>s<strong>de</strong> un comi<strong>en</strong>zo mayoritariam<strong>en</strong>te por mujeres.<br />

D<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>la</strong>s acciones realizadas se <strong>de</strong>stacan <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes:<br />

• La consolidación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería como profesión situándo<strong>la</strong> <strong>en</strong> el medio<br />

universitario.<br />

• La reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong> profesión <strong>en</strong> los distintos mom<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia.<br />

• La <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> <strong>la</strong>s condiciones <strong>la</strong>borales <strong>en</strong> todos los espacios <strong>de</strong>l ejercicio<br />

profesional.<br />

• El impulso al <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> profesión a través <strong>de</strong> programas <strong>de</strong> educación<br />

continua, investigaciones socio<strong>la</strong>borales y medios <strong>de</strong> comunicación.<br />

• La vincu<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>la</strong>tinoamericana y mundial a traves <strong>de</strong> su<br />

afiliación a FEPPEN y CIE.<br />

Asociación Colombiana <strong>de</strong> Faculta<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong>,<br />

ACOFAEN<br />

http://www.acofa<strong>en</strong>.org.co/<br />

La Asociación Colombiana <strong>de</strong> Faculta<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> es una institución privada,<br />

74 Serie Desarrollo <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>en</strong> Salud No. 56


sin ánimo <strong>de</strong> lucro, <strong>de</strong> ámbito nacional, que agrupa según régim<strong>en</strong> interno <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

instituciones universitarias, a <strong>la</strong>s faculta<strong>de</strong>s, escue<strong>la</strong>s, <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos y programas<br />

<strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>de</strong> nivel profesional universitario. Dado su carácter ci<strong>en</strong>tífico, está<br />

<strong>de</strong>dicada a realizar y promover activida<strong>de</strong>s que contribuyan al progreso <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

educación <strong>en</strong> <strong>en</strong>fermería, al cuidado y <strong>en</strong> consecu<strong>en</strong>cia, a mejorar <strong>la</strong>s condiciones<br />

<strong>de</strong> vida y <strong>la</strong> salud <strong>de</strong> <strong>la</strong> persona, <strong>la</strong> familia y el colectivo. Des<strong>de</strong> su fundación, el 27<br />

<strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 1968, ha <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do importantes acciones <strong>en</strong> todas <strong>la</strong>s áreas <strong>de</strong><br />

formación <strong>de</strong>l recurso humano. Su trabajo articu<strong>la</strong>do con el Ministerio <strong>de</strong> Edu-<br />

cación y con el Instituto Colombiano para el Fom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> Educación (ICFES),<br />

han llevado a <strong>la</strong> Asociación a establecer <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> sus políticas prioritarias, <strong>la</strong> <strong>de</strong><br />

promover el mejorami<strong>en</strong>to continuo <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> efici<strong>en</strong>cia y calidad académica<br />

<strong>de</strong> los programas <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>en</strong> pregrado, especialización, maestría y doctorado.<br />

En el año 1990 ACOFAEN recibió <strong>la</strong> <strong>de</strong>signación <strong>de</strong> C<strong>en</strong>tro Co<strong>la</strong>borador <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> OPS/OMS para el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación y <strong>la</strong> práctica <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>en</strong>fermería <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>. En el 2007 fue re<strong>de</strong>signada nuevam<strong>en</strong>te por un<br />

período <strong>de</strong> cuatro años.<br />

Aparte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s arriba mocionadas cabe <strong>de</strong>stacar que los profesionales<br />

<strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>en</strong> Colombia conforman numerosos grupos y comités <strong>de</strong> trabajo.<br />

Constituyéndose así asociaciones <strong>de</strong> acuerdo con sus especialida<strong>de</strong>s clínicas, como<br />

es el caso <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeras especializadas <strong>en</strong> oncología, cuidado crítico, pediatría y<br />

cardiología <strong>en</strong>tre otras. Exist<strong>en</strong> también asociaciones que agrupan a <strong>en</strong>fermeras<br />

<strong>de</strong>dicadas al cuidado <strong>de</strong> personas <strong>de</strong> acuerdos a sus eda<strong>de</strong>s como <strong>la</strong> Asociación<br />

Colombiana <strong>de</strong> Enfermeras Esco<strong>la</strong>res. Finalm<strong>en</strong>te exist<strong>en</strong> asociaciones que agrupan<br />

a <strong>en</strong>fermeras egresadas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s distintas universida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l país.<br />

Práctica transnacional <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>en</strong>fermería 2<br />

En principio y como se m<strong>en</strong>cionara anteriorm<strong>en</strong>te ANEC registra como profe-<br />

sionales <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería sólo a qui<strong>en</strong>es acredite título universitario <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermera<br />

expedido por una institución <strong>de</strong> educación superior universitaria colombiana,<br />

reconocida por el Gobierno Nacional, o acredit<strong>en</strong> <strong>la</strong> convalidación <strong>de</strong>l título uni-<br />

versitario <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermera, expedido por universidad extranjera que corresponda a<br />

estudios universitarios <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería.<br />

2. Según datos suministrados por ACOFAEN aproximadam<strong>en</strong>te 200 <strong>en</strong>fermeras formadas <strong>en</strong><br />

Colombia abandonan el país para dirigirse principalm<strong>en</strong>te a Estados Unidos, Italia, España, Australia y<br />

Canadá.<br />

<strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

75


Colombia<br />

La ley <strong>de</strong> Tal<strong>en</strong>to Humano <strong>en</strong> Salud m<strong>en</strong>ciona que para ejercer profesiones <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> salud es necesario contar con título convalidado cuando fuera obt<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> el<br />

extranjero <strong>de</strong> acuerdo a <strong>la</strong>s normas vig<strong>en</strong>tes. Cuando existan conv<strong>en</strong>ios o tratados<br />

internacionales sobre reciprocidad <strong>de</strong> estudios <strong>la</strong> convalidación se acogerá a lo<br />

estipu<strong>la</strong>do <strong>en</strong> estos. Dispone también que el personal extranjero <strong>de</strong> salud que<br />

ingrese al país <strong>en</strong> misiones ci<strong>en</strong>tíficas o <strong>de</strong> prestación <strong>de</strong> servicios con carácter<br />

humanitario, social o investigativo, se le otorgará permiso transitorio para ejercer,<br />

por el término <strong>de</strong> duración <strong>de</strong> <strong>la</strong> misión, <strong>la</strong> cual no <strong>de</strong>be superar los seis (6) meses.<br />

Los trámites y requisitos para <strong>la</strong> convalidación <strong>de</strong> títulos otorgados por institu-<br />

ciones <strong>de</strong> educación superior extranjeras o por instituciones legalm<strong>en</strong>te recono-<br />

cidas por <strong>la</strong> autoridad compet<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el respectivo país, para expedir títulos <strong>de</strong><br />

educación superior, están <strong>de</strong>finidos <strong>en</strong> Colombia por <strong>la</strong> Resolución No. 5.547 <strong>de</strong>l<br />

1 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 2005 <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Educación.<br />

Conforme a esta norma para efectos <strong>de</strong> <strong>la</strong> convalidación <strong>de</strong> títulos <strong>de</strong> pregrado<br />

y <strong>de</strong> postgrado se <strong>de</strong>berá hacer una evaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong> información y <strong>en</strong> su or<strong>de</strong>n<br />

verificar si el título proce<strong>de</strong> <strong>de</strong> alguno <strong>de</strong> los países con los cuales el Estado co-<br />

lombiano ha ratificado conv<strong>en</strong>ios <strong>de</strong> convalidación <strong>de</strong> títulos. Estos títulos serán<br />

convalidados <strong>en</strong> un término no mayor a dos meses, contados a partir <strong>de</strong>l recibo<br />

<strong>en</strong> <strong>de</strong>bida forma <strong>de</strong> <strong>la</strong> docum<strong>en</strong>tación requerida. Si <strong>la</strong> institución que otorgó el<br />

título que se somete a convalidación o si el programa académico cursado por el<br />

solicitante se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran acreditados, o cu<strong>en</strong>tan con un reconocimi<strong>en</strong>to equival<strong>en</strong>te<br />

por parte <strong>de</strong> una <strong>en</strong>tidad certificadora o evaluadora <strong>de</strong> alta calidad, reconocida <strong>en</strong><br />

el país <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> o a nivel internacional, se proce<strong>de</strong>rá a convalidar el título. Cuando<br />

el título que se somete a convalidación, corresponda a un programa académico que<br />

hubiera sido evaluado con anterioridad por el Ministerio <strong>de</strong> Educación Nacional<br />

o el Instituto Colombiano para El Fom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> Educación (ICFES), se resolverá<br />

aplicando <strong>la</strong> misma <strong>de</strong>cisión que <strong>en</strong> el caso que sirve como refer<strong>en</strong>cia. Si el título<br />

que se somete a convalidación no se <strong>en</strong>marca <strong>en</strong> ninguno <strong>de</strong> los criterios seña<strong>la</strong>dos<br />

anteriorm<strong>en</strong>te o si no existe certeza sobre el nivel académico <strong>de</strong> los estudios<br />

que se están convalidando, o su <strong>de</strong>nominación, se someterá <strong>la</strong> docum<strong>en</strong>tación a<br />

proceso <strong>de</strong> evaluación académica.<br />

76 Serie Desarrollo <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>en</strong> Salud No. 56


<strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

Introducción<br />

El sistema <strong>de</strong> salud <strong>de</strong> Costa Rica, establece funciones <strong>de</strong>limitadas <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s<br />

instituciones que conforman dicho sector: <strong>la</strong> función <strong>de</strong> rectoría a cargo <strong>de</strong>l<br />

Ministerio <strong>de</strong> Salud; <strong>la</strong> prestación <strong>de</strong> servicios y el asegurami<strong>en</strong>to a cargo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Caja Costarric<strong>en</strong>se Seguro Social (CCSS) y <strong>de</strong>l Instituto Nacional <strong>de</strong> Seguros <strong>en</strong><br />

materia <strong>de</strong> acci<strong>de</strong>ntes y <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s <strong>la</strong>borales.<br />

<strong>Enfermería</strong> forma parte <strong>de</strong> esta estructura organizativa nacional. Según datos<br />

preliminares <strong>de</strong>l año 2009, el número <strong>de</strong> profesionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería es <strong>en</strong> Costa<br />

Rica <strong>de</strong> 5.355. De ellos, , 122 trabajan <strong>en</strong> el Ministerio <strong>de</strong> Salud (2,28% ), 4.751 <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> Caja Costaric<strong>en</strong>se <strong>de</strong>l Seguro Social (CCSS) (89%), 153 <strong>en</strong> el Instituto Nacional<br />

<strong>de</strong> Seguros (2,87%) y el el resto (329) se <strong>de</strong>sempeña <strong>en</strong> el sector privado o <strong>en</strong><br />

servicios mixtos, conformando el 6, 1% <strong>de</strong>l total. 1<br />

La formación académica <strong>en</strong> Costa Rica recae <strong>en</strong> una universidad pública y siete<br />

universida<strong>de</strong>s privadas. A nivel <strong>de</strong> maestrías se impart<strong>en</strong> <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes: ci<strong>en</strong>cias <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>fermería, <strong>en</strong>fermería pediátrica, ginecología, obstetricia y perinatología, salud<br />

m<strong>en</strong>tal, salud <strong>la</strong>boral, ger<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería y <strong>en</strong> exist<strong>en</strong> proyec-<br />

tos <strong>de</strong> maestría <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería quirúrgica, <strong>en</strong>fermería gerontológica y geriátrica y<br />

at<strong>en</strong>ción primaria <strong>en</strong> salud.<br />

Un estudio <strong>de</strong> fuerza <strong>de</strong> trabajo <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería profesional <strong>de</strong>l año 2008 indica<br />

que el 76,4% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeras posee el grado <strong>de</strong> lic<strong>en</strong>ciatura seguidas por aquel<strong>la</strong>s<br />

que cu<strong>en</strong>tan con el título <strong>de</strong> bachiller. Con re<strong>la</strong>ción a postgrados, el 73,5% cu<strong>en</strong>ta<br />

con una Maestría, un 14% especialización y sólo un 1% ti<strong>en</strong>e un doctorado. 2<br />

1. Datos preliminares <strong>de</strong> estudio <strong>de</strong> recursos humanos, recolectados <strong>de</strong> estadísticas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instituciones<br />

y <strong>de</strong> los instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> investigación <strong>de</strong> dotación <strong>de</strong> recursos humanos <strong>en</strong> <strong>en</strong>fermería (OPS-2009).<br />

2. Estudio realizado por el Colegio <strong>de</strong> Enfermeras, a una muestra <strong>de</strong> 2.874 profesionales <strong>en</strong><br />

<strong>en</strong>fermería.<br />

Costa Rica<br />

77


Costa Rica<br />

Análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> legis<strong>la</strong>ción aplicable<br />

Costa Rica se rige por un sistema <strong>de</strong> colegiatura obligatoria si<strong>en</strong>do <strong>la</strong> incor-<br />

poración al colegio mandatoria para toda aquel<strong>la</strong> persona graduada <strong>de</strong> <strong>la</strong> carrera<br />

universitaria <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería que <strong>de</strong>see ejercer <strong>la</strong> profesión <strong>en</strong> el país. El colegio<br />

reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>ta también <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s técnicas <strong>de</strong> <strong>la</strong> obstetricia y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>más espe-<br />

cialida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería.<br />

En diciembre <strong>de</strong> 2007 se emitió el Decreto Ejecutivo No. 34.052-S que reg<strong>la</strong>-<br />

m<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> Ley No. 2.343, Ley Orgánica <strong>de</strong>l Colegio <strong>de</strong> Enfermeras <strong>de</strong> Costa Rica<br />

<strong>de</strong>rogando <strong>la</strong> que regía anteriorm<strong>en</strong>te, Decreto No. 33.368-S, <strong>de</strong>l 26 <strong>de</strong> octubre<br />

<strong>de</strong> 2006.<br />

La nueva norma <strong>de</strong>fine <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería como un valor c<strong>en</strong>tral <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> dim<strong>en</strong>sión ética <strong>de</strong> <strong>la</strong> práctica <strong>de</strong> <strong>la</strong> profesión, constituye el fundam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

ci<strong>en</strong>cia humana <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería, implica compromiso por parte <strong>de</strong>l profesional<br />

<strong>en</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>de</strong> proteger <strong>la</strong> dignidad y preservar <strong>la</strong> humanidad misma <strong>de</strong> <strong>la</strong> per-<br />

sona a quién se le presta servicios. La interv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería a<strong>de</strong>más incluye<br />

<strong>la</strong> promoción y el mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad, el<br />

diagnóstico y <strong>la</strong> interv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería y <strong>la</strong> rehabilitación. La <strong>en</strong>fermería está<br />

re<strong>la</strong>cionada con <strong>la</strong> persona sana y <strong>en</strong>ferma, in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>de</strong> su edad, con-<br />

dición social, económica, cultural, religiosa y étnica. Los lugares don<strong>de</strong> se brindan<br />

los servicios <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería son todos aquellos establecimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> salud.<br />

La Ley No. 7.085, Estatuto <strong>de</strong> Servicios <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong>, conti<strong>en</strong>e también im-<br />

portantes disposiciones respecto al ejercicio profesional y rige para todas <strong>la</strong>s<br />

instituciones, públicas y privadas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que se ejerza <strong>la</strong> profesión <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería.<br />

Dicha norma establece los distintos niveles <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería que exist<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s ins-<br />

tituciones <strong>de</strong> salud conforme a <strong>la</strong> complejidad <strong>de</strong> los <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos o servicios<br />

<strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería y el volum<strong>en</strong> <strong>de</strong> trabajo.<br />

En materia <strong>de</strong> educación y conforme el Decreto Ejecutivo No. 34.052-S, se<br />

establece que el Colegio aprobará los programas <strong>de</strong> <strong>en</strong>señanza <strong>de</strong> cada curso que<br />

imparta el C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Desarrollo Estratégico e Información <strong>en</strong> Salud y Seguridad<br />

Social (CENDEISSS) para <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> auxiliares <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería, así como <strong>la</strong>s<br />

condiciones físicas necesarias <strong>en</strong> los campos clínicos que requier<strong>en</strong> los cursos <strong>de</strong><br />

capacitación para auxiliares <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería. Sin <strong>la</strong> autorización y supervisión <strong>de</strong>l<br />

colegio, no se podrá establecer nuevos cursos para este apr<strong>en</strong>dizaje. Los progra-<br />

mas <strong>de</strong> formación <strong>de</strong> auxiliares <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería, estarán bajo <strong>la</strong> responsabilidad <strong>de</strong>l<br />

profesional <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería.<br />

78 Serie Desarrollo <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>en</strong> Salud No. 56


La acreditación correspon<strong>de</strong> al Sistema Nacional <strong>de</strong> Acreditación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Educación<br />

Superior (SINAES).<br />

Instancias nacionales para <strong>la</strong><br />

formu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> políticas <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>fermería<br />

Consejo Nacional <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> (CONE)<br />

El CONE se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra organizado conforme al Decreto No. 34. 188-S <strong>de</strong>l 21<br />

<strong>de</strong> <strong>en</strong>ero 2008, Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l Consejo Nacional <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong>, y es un órgano<br />

técnico, político y asesor adscrito al Colegio <strong>de</strong> Enfermeras <strong>de</strong> Costa Rica. El CONE<br />

<strong>de</strong>berá llevar a cabo sus funciones <strong>en</strong> coordinación con el Ministerio <strong>de</strong> Salud y <strong>la</strong>s<br />

instituciones o <strong>en</strong>tes repres<strong>en</strong>tados <strong>en</strong> el Consejo para <strong>la</strong> consecución <strong>de</strong> sus fines.<br />

Sus fines son:<br />

a) Conducir e impulsar el proceso <strong>de</strong> formu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> políticas <strong>en</strong> <strong>en</strong>fermería.<br />

b) Fortalecer e impulsar acciones <strong>de</strong> concertación y coordinación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

difer<strong>en</strong>tes instituciones públicas y privadas re<strong>la</strong>cionadas con doc<strong>en</strong>cia y<br />

servicio <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería.<br />

c) Conducir el proceso <strong>de</strong> e<strong>la</strong>boración y seguimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> un P<strong>la</strong>n Nacional<br />

<strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> acor<strong>de</strong> con <strong>la</strong>s políticas <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería y salud.<br />

d) Impulsar y mant<strong>en</strong>er <strong>en</strong><strong>la</strong>ces y coordinaciones con organismos<br />

internacionales <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería y afines.<br />

Ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería<br />

Conforme al Decreto Ejecutivo No. 34.052-S, artículo 6, nadie podrá ejercer <strong>en</strong><br />

Costa Rica <strong>la</strong> profesión <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería sin previa autorización o lic<strong>en</strong>cia otorgada<br />

por el colegio. Los profesionales <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería que ingres<strong>en</strong> al país <strong>en</strong> calidad <strong>de</strong><br />

asesores y consultores <strong>de</strong> programas especiales, pasantías y voluntariado, <strong>de</strong>berán<br />

cumplir, para ejercer <strong>en</strong> Costa Rica con los requisitos que establezca <strong>en</strong> condiciones<br />

<strong>de</strong> proporcionalidad, razonabilidad, igualdad y sin discriminación alguna <strong>la</strong> Junta<br />

Directiva <strong>de</strong>l Colegio. La Junta Directiva publicará <strong>en</strong> el Diario Oficial La Gaceta<br />

el acuerdo don<strong>de</strong> se <strong>de</strong>fin<strong>en</strong> o modifiqu<strong>en</strong> los requisitos. El colegio observará <strong>la</strong>s<br />

disposiciones legales y reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tarias vig<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> el país, re<strong>la</strong>tivas a migración y<br />

extranjería. El artículo 13 <strong>de</strong> Decreto 34.052-S establece que <strong>la</strong> incorporación al<br />

<strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

79


Costa Rica<br />

colegio es obligatoria para toda aquel<strong>la</strong> persona graduada <strong>de</strong> <strong>la</strong> carrera universitaria<br />

<strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería que <strong>de</strong>see ejercer <strong>la</strong> profesión <strong>en</strong> el país.<br />

En caso <strong>de</strong> extranjeros que <strong>de</strong>se<strong>en</strong> ejercer <strong>en</strong> el país <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería, el título<br />

universitario <strong>de</strong>berá <strong>de</strong> previo cumplir con el proceso <strong>de</strong> homologación y reco-<br />

nocimi<strong>en</strong>to que se establec<strong>en</strong> <strong>en</strong> el or<strong>de</strong>nami<strong>en</strong>to jurídico costarric<strong>en</strong>se.<br />

A toda persona incorporada se le otorgará una lic<strong>en</strong>cia que lo acredita como<br />

miembro <strong>de</strong>l colegio y para el ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> profesión.<br />

Según el artículo 7, para el ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería se requiere:<br />

a) Ser graduado <strong>de</strong> una carrera universitaria <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería, siempre que <strong>la</strong><br />

carrera y <strong>la</strong> universidad se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tr<strong>en</strong> <strong>de</strong>bidam<strong>en</strong>te autorizadas por<br />

<strong>la</strong> <strong>en</strong>tidad pública compet<strong>en</strong>te. Los extranjeros que no concluyeron<br />

sus estudios <strong>en</strong> el país, <strong>de</strong>berán, <strong>de</strong> previo a solicitar <strong>la</strong> incorporación,<br />

cumplir con el trámite <strong>de</strong> convalidación u homologación <strong>de</strong> títulos ante<br />

<strong>la</strong> autoridad compet<strong>en</strong>te <strong>de</strong> acuerdo con <strong>la</strong> normativa vig<strong>en</strong>te.<br />

b) Contar con <strong>la</strong> lic<strong>en</strong>cia que otorga el colegio a los incorporados.<br />

c) Mant<strong>en</strong>erse <strong>en</strong> el pl<strong>en</strong>o goce <strong>de</strong> sus <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> colegiado: con <strong>la</strong> lic<strong>en</strong>cia<br />

al día y no <strong>en</strong>contrarse susp<strong>en</strong>dido por ninguna causa.<br />

d) Aptitud física y m<strong>en</strong>tal para el ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería.<br />

Asimismo y respecto a <strong>la</strong>s obligaciones <strong>de</strong> los profesionales <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería<br />

establece que ningún profesional <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería pue<strong>de</strong> alegar <strong>de</strong>sconocimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> sus obligaciones. Todo profesional <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería está obligado a conocer sus<br />

<strong>de</strong>beres y responsabilida<strong>de</strong>s, tanto <strong>en</strong> su <strong>de</strong>sempeño habitual como <strong>en</strong> situaciones<br />

<strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cia. Todos ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>la</strong> obligación <strong>de</strong> mant<strong>en</strong>er al día sus conocimi<strong>en</strong>tos,<br />

y <strong>de</strong> observar tanto <strong>de</strong>ntro como fuera <strong>de</strong> su ejercicio profesional, una conducta<br />

acor<strong>de</strong> con el honor, <strong>la</strong> dignidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> profesión y otras normas y principios con-<br />

t<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> el Código <strong>de</strong> ética y moral profesional.<br />

Dispone también <strong>en</strong> el artículo 1 que el profesional <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería g<strong>en</strong>eral está<br />

preparado para:<br />

1. En el ámbito g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería, incluy<strong>en</strong>do <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud,<br />

<strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s y los cuidados a individuos sanos o<br />

físicam<strong>en</strong>te <strong>en</strong>fermos, m<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te <strong>en</strong>fermos o con discapacida<strong>de</strong>s, <strong>de</strong><br />

todas <strong>la</strong>s eda<strong>de</strong>s y <strong>en</strong> todas <strong>la</strong>s situaciones o instituciones <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción<br />

<strong>de</strong> salud y otras <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad.<br />

2. Brindar educación sanitaria.<br />

3. Participar pl<strong>en</strong>am<strong>en</strong>te como miembro <strong>de</strong>l equipo <strong>de</strong> salud.<br />

4. Coordinar, supervisar y formar personal auxiliar <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería y at<strong>en</strong>ción<br />

<strong>en</strong> salud.<br />

80 Serie Desarrollo <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>en</strong> Salud No. 56


5. Participar y promover <strong>la</strong> investigación.<br />

Asimismo dispone que <strong>la</strong> función <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería es at<strong>en</strong><strong>de</strong>r a <strong>la</strong>s personas<br />

<strong>en</strong>fermas o sanas, es <strong>la</strong> <strong>de</strong> evaluar sus respuestas a su estado <strong>de</strong> salud y <strong>de</strong> ayu-<br />

darles <strong>en</strong> <strong>la</strong> realización <strong>de</strong> aquel<strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s que contribuy<strong>en</strong> a <strong>la</strong> salud o el<br />

restablecimi<strong>en</strong>to o a una muerte digna, que ellos ejecutarían sin ayuda si tuvieran<br />

<strong>la</strong>s fuerzas, <strong>la</strong> voluntad o los conocimi<strong>en</strong>tos necesarios, y hacerlos <strong>de</strong> tal manera<br />

que puedan lograr lo más rápidam<strong>en</strong>te posible una in<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia completa o<br />

parcial. D<strong>en</strong>tro <strong>de</strong>l ámbito total <strong>de</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> salud, <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeras compart<strong>en</strong><br />

con otros profesionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud y <strong>de</strong> los <strong>de</strong>más sectores <strong>de</strong>l servicio público,<br />

<strong>la</strong>s funciones <strong>de</strong> p<strong>la</strong>nificación, ejecución y evaluación para asegurar un sistema <strong>de</strong><br />

salud a<strong>de</strong>cuado para <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s<br />

y los cuidados <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas <strong>en</strong>fermas o con discapacidad. También es función <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería prestar servicios profesionales a individuos, grupos y comunida<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> forma remunerada.<br />

Respecto a los requisitos para el ejercicio <strong>de</strong>l auxiliar <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería establece<br />

que toda persona que <strong>de</strong>see trabajar como Auxiliar <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>de</strong>berá haber<br />

completado el Programa <strong>de</strong> Formación para Auxiliares <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> impartido por<br />

el CENDEISSS o <strong>en</strong> cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l artículo 163 <strong>de</strong> este reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to (Lic<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> auxiliar <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería para estudiantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> carrera <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería) y contar<br />

con <strong>la</strong> lic<strong>en</strong>cia respectiva otorgada por este colegio.<br />

Las personas profesionales <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería podrán <strong>de</strong>sempeñarse como auxiliares<br />

<strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería, para lo cual únicam<strong>en</strong>te requier<strong>en</strong> <strong>la</strong> lic<strong>en</strong>cia profesional.<br />

Conforme a los artículos 160 a 164, los auxiliares <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería trabajarán<br />

supervisadas por profesionales <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería y sus lic<strong>en</strong>cias <strong>de</strong>berán r<strong>en</strong>ovarse<br />

cada dos años, contados a partir <strong>de</strong>l mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> inscripción. El uniforme oficial<br />

para <strong>la</strong>s personas auxiliares <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería será establecido por <strong>la</strong>s instituciones<br />

respectivas.<br />

Un estudiante universitario <strong>de</strong> <strong>la</strong> carrera <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería podrá solicitar se le<br />

otorgue <strong>la</strong> lic<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> auxiliar <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería, si cumple los sigui<strong>en</strong>tes requisitos:<br />

a) Haber aprobado todos los cursos <strong>de</strong> médico quirúrgico, <strong>en</strong>fermería<br />

materno infantil y salud comunitaria o sus equival<strong>en</strong>tes.<br />

b) Mant<strong>en</strong>erse como estudiante activo <strong>de</strong> <strong>la</strong> carrera <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería.<br />

El colegio llevará un registro y un archivo <strong>de</strong> aquel<strong>la</strong>s personas a <strong>la</strong>s que se les<br />

otorgue <strong>la</strong> lic<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> auxiliares <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería.<br />

<strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

81


Costa Rica<br />

De acuerdo con el Decreto Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tario No. 1.8190-S <strong>de</strong>l Estatuto <strong>de</strong> Servicios<br />

<strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong>, para ejercer como auxiliar <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería hay que ser bachiller<br />

<strong>en</strong> <strong>en</strong>señanza media y t<strong>en</strong>er certificado <strong>de</strong> Auxiliar <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong>. Como requisito<br />

legal obligatorio: lic<strong>en</strong>cia actualizada <strong>de</strong> Auxiliar <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong>, ext<strong>en</strong>dida por el<br />

Colegio <strong>de</strong> Enfermeras <strong>de</strong> Costa Rica.<br />

Para <strong>la</strong>s <strong>de</strong>nominadas <strong>en</strong>fermeras 1, son requisitos <strong>la</strong> lic<strong>en</strong>ciatura, bachillerato<br />

o diplomado <strong>en</strong> <strong>en</strong>fermería, <strong>la</strong> incorporación al Colegio <strong>de</strong> Enfermeras <strong>de</strong> Costa<br />

Rica y t<strong>en</strong>er lic<strong>en</strong>cia actualizada <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermera.<br />

Para <strong>en</strong>fermera 2, son requisitos t<strong>en</strong>er lic<strong>en</strong>ciatura, bachillerato o diplomado<br />

<strong>en</strong> <strong>en</strong>fermería, alguna experi<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong>bores <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería re<strong>la</strong>cionada con el<br />

cargo, estar incorporadas al Colegio <strong>de</strong> Enfermeras <strong>de</strong> Costa Rica y t<strong>en</strong>er lic<strong>en</strong>cia<br />

actualizada <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermera.<br />

Para <strong>en</strong>fermera 3, son requisitos <strong>la</strong> lic<strong>en</strong>ciatura con énfasis clínico <strong>en</strong> un área<br />

especifica, lic<strong>en</strong>ciatura o bachillerato y capacitación específica <strong>en</strong> el área <strong>de</strong> doc<strong>en</strong>cia<br />

y alguna experi<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> supervisión <strong>de</strong> personal o <strong>en</strong> doc<strong>en</strong>cia. Debe también estar<br />

incorporada al Colegio <strong>de</strong> Enfermeras <strong>de</strong> Costa Rica y t<strong>en</strong>er lic<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermera.<br />

Para <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeras 4 los requisitos son <strong>la</strong> lic<strong>en</strong>ciatura o bachillerato <strong>en</strong> <strong>en</strong>-<br />

fermería, experi<strong>en</strong>cia profesional re<strong>la</strong>cionada con el cargo, alguna experi<strong>en</strong>cia<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>bores administrativas <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería o doc<strong>en</strong>tes re<strong>la</strong>cionadas con el cargo,<br />

capacitación específica <strong>en</strong> el área <strong>de</strong> especialidad <strong>de</strong>l puesto, <strong>en</strong> los casos <strong>en</strong> que<br />

el cargo lo requiera. Debe también estar incorporada al Colegio <strong>de</strong> Enfermeras<br />

<strong>de</strong> Costa Rica y t<strong>en</strong>er lic<strong>en</strong>cia actualizada <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermera.<br />

Para <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeras 5 los requisitos son <strong>la</strong> lic<strong>en</strong>ciatura o bachillerato, consi<strong>de</strong>rable<br />

experi<strong>en</strong>cia profesional re<strong>la</strong>cionada con el cargo, experi<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong>bores adminis-<br />

trativas re<strong>la</strong>cionadas con el cargo, capacitación específica <strong>en</strong> el área <strong>de</strong> especialidad<br />

<strong>de</strong>l puesto, <strong>en</strong> los casos que el cargo lo requiera. Debe también estar incorporada<br />

al Colegio <strong>de</strong> Enfermeras <strong>de</strong> Costa Rica y t<strong>en</strong>er lic<strong>en</strong>cia actualizada <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermera.<br />

Para <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeras 6 los requisitos son <strong>la</strong> lic<strong>en</strong>ciatura o bachillerato, amplia<br />

experi<strong>en</strong>cia profesional re<strong>la</strong>cionada con el cargo, consi<strong>de</strong>rable experi<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong>bo-<br />

res administrativas re<strong>la</strong>cionadas con el cargo, capacitación específica <strong>en</strong> el área <strong>de</strong><br />

especialidad <strong>en</strong> los casos que el cargo lo requiera. Debe también estar incorporada<br />

al Colegio <strong>de</strong> Enfermeras <strong>de</strong> Costa Rica y t<strong>en</strong>er lic<strong>en</strong>cia actualizada <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermera.<br />

Para <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeras 7 los requisitos son <strong>la</strong> lic<strong>en</strong>ciatura <strong>en</strong> <strong>en</strong>fermería, amplia<br />

experi<strong>en</strong>cia profesional, re<strong>la</strong>cionada con el cargo, capacitación específica <strong>en</strong> el<br />

82 Serie Desarrollo <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>en</strong> Salud No. 56


área <strong>de</strong> especialidad <strong>en</strong> los casos <strong>en</strong> que el cargo lo requiera. Debe también estar<br />

incorporada al Colegio <strong>de</strong> Enfermeras <strong>de</strong> Costa Rica y t<strong>en</strong>er lic<strong>en</strong>cia actualizada<br />

<strong>de</strong> <strong>en</strong>fermera.<br />

Para <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeras 8 los requisitos son <strong>la</strong> lic<strong>en</strong>ciatura, amplia experi<strong>en</strong>cia pro-<br />

fesional re<strong>la</strong>cionada con el cargo, amplia experi<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong> dirección y supervisión<br />

<strong>de</strong> programas <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>en</strong> el nivel nacional. Debe también estar incorporada<br />

al Colegio <strong>de</strong> Enfermeras <strong>de</strong> Costa Rica y t<strong>en</strong>er lic<strong>en</strong>cia actualizada <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermera.<br />

Respecto al ejercicio profesional, El Decreto Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tario No. 18.190 <strong>de</strong>scribe<br />

los <strong>de</strong>beres y responsabilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong>s c<strong>la</strong>ses <strong>de</strong> puestos <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería y <strong>de</strong> sus<br />

requisitos. Así y conforme el artículo 20, <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes son sus funciones según<br />

<strong>la</strong>s c<strong>la</strong>ses:<br />

Auxiliares <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería:<br />

Le correspon<strong>de</strong>:<br />

• Ejecuta y participa <strong>en</strong> procedimi<strong>en</strong>tos re<strong>la</strong>cionados con el cuidado directo<br />

<strong>de</strong> paci<strong>en</strong>tes, administración <strong>de</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>l paci<strong>en</strong>te, administración<br />

<strong>de</strong> servicios <strong>de</strong> salud, educación <strong>de</strong>l paci<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> familia, <strong>la</strong> comunidad y<br />

otros aspectos simi<strong>la</strong>res.<br />

• Realiza:<br />

- <strong>la</strong> higi<strong>en</strong>e personal <strong>de</strong> los paci<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> lo re<strong>la</strong>tivo al baño, aseo,<br />

cuidados y ayuda que necesit<strong>en</strong>, sigui<strong>en</strong>do los procedimi<strong>en</strong>tos<br />

correspondi<strong>en</strong>tes según el caso lo requiera;<br />

- <strong>la</strong>s <strong>la</strong>bores t<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes a brindar comodidad a los paci<strong>en</strong>tes, tales<br />

como cambio <strong>de</strong> pr<strong>en</strong>das <strong>de</strong> vestir, ropa <strong>de</strong> cama, arreglo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

unidad, control <strong>de</strong> ambi<strong>en</strong>te indisp<strong>en</strong>sables o <strong>de</strong> ayuda para los<br />

paci<strong>en</strong>tes;<br />

- <strong>la</strong>s <strong>la</strong>bores correspondi<strong>en</strong>tes al cuidado con <strong>la</strong>s eliminaciones <strong>de</strong><br />

los paci<strong>en</strong>tes suministrando y recogi<strong>en</strong>do el equipo necesario y<br />

acompañando al paci<strong>en</strong>te hasta el servicio y ayudándolo, según<br />

se requiera. A<strong>de</strong>más <strong>de</strong>berá recoger muestras <strong>de</strong> <strong>la</strong>boratorio <strong>de</strong><br />

acuerdo con <strong>la</strong>s norma vig<strong>en</strong>tes;<br />

- los procedimi<strong>en</strong>tos correspondi<strong>en</strong>tes a lograr <strong>la</strong> alim<strong>en</strong>tación<br />

<strong>de</strong>l paci<strong>en</strong>te, sigui<strong>en</strong>do instrucciones sobre dietas y cuidados<br />

indisp<strong>en</strong>sables, el aseo bucal y <strong>de</strong> manos así como <strong>de</strong> otras <strong>la</strong>bores<br />

re<strong>la</strong>cionadas con el proceso, según sea requerido;<br />

- el control <strong>de</strong> signos vitales tales como temperatura, presión arterial,<br />

frecu<strong>en</strong>cia cardiaca y respiración, participar <strong>en</strong> el control <strong>de</strong> otros<br />

signos vitales, presión capi<strong>la</strong>r y v<strong>en</strong>tricu<strong>la</strong>r, tomar peso, tal<strong>la</strong> y<br />

medidas antropométricas, hace los reportes correspondi<strong>en</strong>tes;<br />

<strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

83


Costa Rica<br />

- el control <strong>de</strong> ingesta y excreta, mediante mediciones vía oral<br />

intrav<strong>en</strong>osa, diuresis, <strong>de</strong> vómitos, dr<strong>en</strong>os y hace los reportes<br />

correspondi<strong>en</strong>tes, según indicaciones;<br />

- curaciones y participar <strong>en</strong> otras más complejas según instrucciones<br />

y supervisión <strong>de</strong>l profesional;<br />

- los reportes escritos y da <strong>la</strong>s informaciones respectivas <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s observaciones, reacciones o mediciones que se le haya<br />

<strong>en</strong>com<strong>en</strong>dado o toda vez que advierta situaciones anormales, que<br />

requieran <strong>de</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción y control profesional;<br />

- el proceso <strong>de</strong> preparación <strong>de</strong> paci<strong>en</strong>tes para exám<strong>en</strong>es y<br />

tratami<strong>en</strong>tos especiales (<strong>en</strong>doscópicos, radiológicos, fondo <strong>de</strong><br />

ojo electro convulsivo, operaciones y otros) <strong>de</strong> acuerdo con <strong>la</strong>s<br />

instrucciones que recibe;<br />

- <strong>la</strong>bores administrativas tales como preparar registros, reporte,<br />

brindar información a paci<strong>en</strong>tes o cli<strong>en</strong>tes tomar datos, ll<strong>en</strong>ar<br />

formu<strong>la</strong>rios, dar citas y otras simi<strong>la</strong>res que se le <strong>en</strong>comi<strong>en</strong><strong>de</strong>n<br />

<strong>de</strong>rivadas <strong>de</strong>l cargo.<br />

• Manti<strong>en</strong>e estéril y prepara el equipo; <strong>la</strong>va y cura heridas, prepara áreas para<br />

suturar y retira suturas; observa signos y síntomas <strong>de</strong> paci<strong>en</strong>tes según el<br />

caso y <strong>la</strong>s instrucciones que reciba y hace los reportes correspondi<strong>en</strong>tes.<br />

• Prepara el equipo necesario.<br />

• Ejecuta procedimi<strong>en</strong>tos re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong> administración <strong>de</strong><br />

medicam<strong>en</strong>tos biológicos, tratami<strong>en</strong>tos, aplicación y cuidado <strong>de</strong> catéteres,<br />

tubos y dr<strong>en</strong>os para lo cual su grado <strong>de</strong> participación estará dado por<br />

normas establecidas.<br />

• Prepara medicam<strong>en</strong>tos pruebas, indicaciones médicas precisas, por <strong>la</strong>s<br />

difer<strong>en</strong>tes vías <strong>de</strong> administración. Observa, mi<strong>de</strong> y reporta reacciones<br />

según se le indique.<br />

• Participa <strong>en</strong> <strong>la</strong> oxig<strong>en</strong>ación <strong>de</strong> paci<strong>en</strong>tes, <strong>en</strong> <strong>la</strong> preparación y suministro <strong>de</strong>l<br />

equipo sigui<strong>en</strong>do indicaciones <strong>de</strong>l profesional. Asiste <strong>en</strong> <strong>la</strong> colocación <strong>de</strong>l<br />

tubo <strong>en</strong>dotraqueal y su cuidado, aplica oxíg<strong>en</strong>o, cambia hume<strong>de</strong>cedores y<br />

agua <strong>en</strong> v<strong>en</strong>ti<strong>la</strong>dores, revisa cilindros <strong>de</strong> oxig<strong>en</strong>o y aire, prepara y coloca<br />

cámara <strong>de</strong> oxig<strong>en</strong>o, cuida y manti<strong>en</strong>e listo <strong>en</strong> equipo necesario.<br />

• Ejecuta activida<strong>de</strong>s variadas <strong>en</strong> <strong>la</strong> administración <strong>de</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>l<br />

paci<strong>en</strong>te, tales como anotar indicaciones, revisar medicam<strong>en</strong>tos <strong>de</strong><br />

stock, anotar el suministro <strong>de</strong> medicam<strong>en</strong>tos, coordinar con otros<br />

<strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos, tramitar refer<strong>en</strong>cias, citas e interconsultas, moviliza y<br />

tras<strong>la</strong>da paci<strong>en</strong>tes intra y extra muros, aplica <strong>de</strong>sinfectantes y esterilizantes,<br />

medidas <strong>de</strong> ais<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to aplicando <strong>la</strong> técnica <strong>de</strong> asepsia medica y quirúrgica<br />

y <strong>la</strong>s medidas <strong>de</strong> seguridad participa <strong>en</strong> <strong>la</strong> alim<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l paci<strong>en</strong>te.<br />

• Participa <strong>en</strong> activida<strong>de</strong>s re<strong>la</strong>tivas a <strong>la</strong> administración <strong>de</strong> servicios <strong>de</strong> salud,<br />

tales como pedidos <strong>de</strong> medicam<strong>en</strong>tos, ori<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> personal nuevo,<br />

84 Serie Desarrollo <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>en</strong> Salud No. 56


coordinación <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l servicio y con otros servicios, <strong>en</strong>trega y recibo<br />

<strong>de</strong> paci<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> cambios <strong>de</strong> turno, suministro <strong>de</strong> información para <strong>la</strong><br />

evaluación <strong>de</strong> servicios y otras simi<strong>la</strong>res.<br />

• Brinda asist<strong>en</strong>cia al médico y <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermera <strong>en</strong> los difer<strong>en</strong>tes servicios<br />

que se realizan <strong>en</strong> hospitales, clínicas, c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> salud, puestos <strong>de</strong> salud<br />

y otros c<strong>en</strong>tros para at<strong>en</strong>ción y tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los paci<strong>en</strong>tes o cli<strong>en</strong>tes.<br />

• Ejecuta <strong>en</strong> <strong>la</strong> sa<strong>la</strong> <strong>de</strong> operaciones <strong>la</strong>bores como <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>tes, solicitud <strong>de</strong>l<br />

material para <strong>la</strong>s cirugías <strong>de</strong>l día, corroboración <strong>de</strong> <strong>la</strong> fecha <strong>de</strong> esterilización<br />

<strong>de</strong>l material, revisión <strong>de</strong> los equipos <strong>de</strong> cada operación, recepción,<br />

i<strong>de</strong>ntificación y ubicación <strong>de</strong>l paci<strong>en</strong>te, control y almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l<br />

material estéril, limpieza <strong>de</strong>l instrum<strong>en</strong>tal una vez usado, conteo y registro<br />

<strong>de</strong> compresas, <strong>en</strong>trega y recepción <strong>de</strong> <strong>la</strong> cirugía p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te, circu<strong>la</strong> e<br />

instrum<strong>en</strong>ta.<br />

• Prepara, cuida y suministra el equipo necesario para <strong>la</strong>s <strong>la</strong>bores <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción<br />

y tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l paci<strong>en</strong>te, sea para su utilización o como co<strong>la</strong>boración<br />

con el profesional respectivo, según <strong>la</strong>s normas <strong>de</strong>l servicio. Realiza <strong>la</strong>s<br />

tareas atin<strong>en</strong>tes al cargo que se <strong>de</strong>rivan <strong>de</strong>l mismo, <strong>de</strong> acuerdo con los<br />

conocimi<strong>en</strong>tos o aptitu<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l servidor.<br />

Enfermera 1:<br />

• Aplica el proceso <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>en</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> paci<strong>en</strong>tes, familia y<br />

comunidad, bajo su responsabilidad.<br />

• Brinda el cuidado que le correspon<strong>de</strong> y <strong>de</strong>lega activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> acuerdo<br />

con su criterio.<br />

• Asiste al paci<strong>en</strong>te y co<strong>la</strong>bora con otros profesionales <strong>en</strong> <strong>la</strong> ejecución<br />

<strong>de</strong> exám<strong>en</strong>es y aplicación <strong>de</strong> tratami<strong>en</strong>tos diversos a los paci<strong>en</strong>tes,<br />

aplica y registra <strong>la</strong>s prescripciones y los tratami<strong>en</strong>tos diversos a los<br />

paci<strong>en</strong>tes, aplica y registra <strong>la</strong>s prescripciones y los tratami<strong>en</strong>tos médicos<br />

e indicaciones terapéuticas <strong>de</strong> otros miembros <strong>de</strong>l equipo <strong>de</strong> salud y<br />

brinda informes sobre el estado <strong>de</strong> los paci<strong>en</strong>tes ati<strong>en</strong><strong>de</strong> e i<strong>de</strong>ntifica los<br />

signos y síntomas que pres<strong>en</strong>tan los paci<strong>en</strong>tes y adopta <strong>la</strong>s medidas que<br />

correspondan.<br />

• Participa <strong>en</strong> <strong>la</strong> supervisión u ejecución <strong>de</strong> los programas <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción<br />

y tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s <strong>en</strong> escue<strong>la</strong>s, c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> salud, hogares y<br />

comunida<strong>de</strong>s.<br />

• Dirige coordina y supervisa <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>de</strong> <strong>la</strong>s clínicas <strong>de</strong><br />

m<strong>en</strong>or complejidad <strong>de</strong> consulta externa y <strong>de</strong> un servicio o unidad <strong>de</strong><br />

hospitalización, lleva control sobre los equipos y materiales que se <strong>de</strong>rivan<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l servicio <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería.<br />

• Manti<strong>en</strong>e completos y actualizados los expedi<strong>en</strong>tes clínicos, registro <strong>de</strong>l<br />

paci<strong>en</strong>te y <strong>de</strong> los programas <strong>de</strong> salud que <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>.<br />

• Participa <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> programas <strong>de</strong> educación continua dirigidas al<br />

personal <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería y a estudiantes, realiza <strong>la</strong>bores <strong>de</strong> educación para<br />

<strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

85


Costa Rica<br />

<strong>la</strong> salud <strong>de</strong>l paci<strong>en</strong>te, su núcleo familiar y <strong>la</strong> comunidad. Asigna, supervisa<br />

y coordina <strong>la</strong>s <strong>la</strong>bores que realiza el personal auxiliar.<br />

• Participa <strong>en</strong> <strong>la</strong> ejecución <strong>de</strong> investigaciones, proyectos y otros estudios<br />

re<strong>la</strong>cionados con el área <strong>de</strong> su compet<strong>en</strong>cia, asiste a reuniones, coordina<br />

activida<strong>de</strong>s, resuelve consultas y realiza otras <strong>la</strong>bores propias <strong>de</strong>l cargo.<br />

• Ejecuta acciones para asegurar un ambi<strong>en</strong>te físico y emocional optimo<br />

para los paci<strong>en</strong>tes, cli<strong>en</strong>tes, familia y comunidad.<br />

Enfermera 2:<br />

• Aplica el proceso <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería a los paci<strong>en</strong>tes, cli<strong>en</strong>tes, familia y<br />

comunidad bajo su responsabilidad.<br />

• Brinda el cuidado que le correspon<strong>de</strong> y <strong>de</strong>lega activida<strong>de</strong>s según su<br />

criterio.<br />

• Coordina y supervisa <strong>la</strong> prestación <strong>de</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>en</strong> una<br />

clínica <strong>de</strong> consulta externa <strong>de</strong> mediana complejidad, o <strong>en</strong> una unidad o<br />

servicio <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>en</strong> un hospital, distribuye al personal subalterno;<br />

asigna el trabajo a ejecutar: establece los horarios, vigi<strong>la</strong> el uso <strong>de</strong> los<br />

equipos y materiales contro<strong>la</strong> y supervisa el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s.<br />

• E<strong>la</strong>bora y somete a conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> sus supervisores el p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> trabajo<br />

para <strong>la</strong> prestación <strong>de</strong> servicio y contro<strong>la</strong> su estricto cumplimi<strong>en</strong>to.<br />

• Supervisa y contro<strong>la</strong> el cumplimi<strong>en</strong>to y conecta aplicación <strong>de</strong> normas<br />

y procedimi<strong>en</strong>tos propios <strong>de</strong>l área <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería, participa <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

organización y <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> programas <strong>de</strong> educación continua.<br />

• Resuelve consultas, otorga permisos, autoriza vacaciones, contro<strong>la</strong> <strong>la</strong><br />

asist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l personal subalterno y realiza otras <strong>la</strong>bores administrativas<br />

que se <strong>de</strong>rivan <strong>de</strong> su función.<br />

• Ejecuta acciones que asegur<strong>en</strong> un ambi<strong>en</strong>te físico y emocional optimo<br />

para los paci<strong>en</strong>tes, cli<strong>en</strong>tes, familia y personal.<br />

• Participa <strong>en</strong> <strong>la</strong> ejecución <strong>de</strong> investigaciones, proyectos y otros estudios<br />

re<strong>la</strong>cionados con el área <strong>de</strong> su compet<strong>en</strong>cia.<br />

• Asiste a reuniones y pres<strong>en</strong>ta informes sobre el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s<br />

bajo su responsabilidad.<br />

• E<strong>la</strong>bora y somete a conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> sus supervisores el p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> trabajo<br />

para <strong>la</strong> prestación <strong>de</strong>l servicio y contro<strong>la</strong> su estricto cumplimi<strong>en</strong>to.<br />

• Supervisa y contro<strong>la</strong> el cumplimi<strong>en</strong>to y conecta aplicación <strong>de</strong> normas<br />

y procedimi<strong>en</strong>tos propios <strong>de</strong>l área <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería; participa <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

organización y <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> programas <strong>de</strong> educación continua.<br />

• Resuelve consultas, otorga permisos, autoriza vacaciones, contro<strong>la</strong> <strong>la</strong><br />

asist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l personal subalterno y realiza otras <strong>la</strong>bores administrativas<br />

que se <strong>de</strong>rivan <strong>de</strong> su función.<br />

• Ejecuta acciones que asegur<strong>en</strong> un ambi<strong>en</strong>te físico y emocional óptimo<br />

para los paci<strong>en</strong>tes, cli<strong>en</strong>tes, familia y personal.<br />

86 Serie Desarrollo <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>en</strong> Salud No. 56


• Participa <strong>en</strong> <strong>la</strong> ejecución <strong>de</strong> investigaciones, proyectos y otros estudios<br />

re<strong>la</strong>cionados con el área <strong>de</strong> su compet<strong>en</strong>cia.<br />

• Asiste a reuniones y pres<strong>en</strong>ta informes sobre el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s<br />

bajo su responsabilidad.<br />

Enfermera 3:<br />

• Cumple con <strong>la</strong>s indicaciones terapéuticas, prescripciones y tratami<strong>en</strong>tos<br />

médicos y <strong>de</strong> otros miembros <strong>de</strong>l equipo <strong>de</strong> salud y registra <strong>en</strong> los<br />

expedi<strong>en</strong>tes clínicos su interv<strong>en</strong>ción, así como todo cambio pres<strong>en</strong>tado<br />

por el paci<strong>en</strong>te o cli<strong>en</strong>tes.<br />

• Pres<strong>en</strong>ta informes sobre el estado <strong>de</strong> los paci<strong>en</strong>tes o cli<strong>en</strong>tes. Brinda<br />

cuidados que requier<strong>en</strong> <strong>de</strong> procedimi<strong>en</strong>tos especializados para <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción<br />

<strong>de</strong> los paci<strong>en</strong>tes o cli<strong>en</strong>tes. Valora <strong>la</strong> condición que pres<strong>en</strong>tan y co<strong>la</strong>bora<br />

<strong>en</strong> el diagnóstico.<br />

• Participa <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> programas <strong>de</strong> educación continua dirigidos<br />

a personal <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería y a estudiantes.<br />

• Establece programas <strong>de</strong> educación para <strong>la</strong> salud, dirigidos a los paci<strong>en</strong>tes,<br />

cli<strong>en</strong>tes, familias y comunidad con problemas y necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> salud, <strong>en</strong><br />

su área específica.<br />

• Asigna, supervisa y coordina <strong>la</strong>s <strong>la</strong>bores que realiza el personal profesional<br />

y el auxiliar <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería.<br />

• Dirige y participa <strong>en</strong> <strong>la</strong> ejecución <strong>de</strong> investigaciones, proyectos y otros<br />

estudios re<strong>la</strong>cionados con el área <strong>de</strong> su compet<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes niveles.<br />

• Participa con el personal <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería y el resto <strong>de</strong> los miembros <strong>de</strong>l<br />

equipo <strong>de</strong> salud <strong>en</strong> los tres niveles <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> acuerdo con el<br />

<strong>en</strong>foque <strong>de</strong> riesgo.<br />

• Coordina el seguimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería a paci<strong>en</strong>tes, cli<strong>en</strong>tes, familia,<br />

comunidad y evalúa su efectividad.<br />

• Manti<strong>en</strong>e los datos estadísticos <strong>de</strong> su unidad o servicios que le permit<strong>en</strong><br />

evaluar <strong>la</strong> actividad <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería y le facilit<strong>en</strong> los procesos programáticos.<br />

• Utiliza el <strong>en</strong>foque interdisciplinario <strong>en</strong> <strong>la</strong> solución <strong>de</strong> los problemas <strong>de</strong><br />

salud <strong>de</strong> los paci<strong>en</strong>tes o cli<strong>en</strong>tes y su núcleo familiar.<br />

• Es responsable <strong>de</strong> mant<strong>en</strong>er y usar, correctam<strong>en</strong>te, los expedi<strong>en</strong>tes<br />

clínicos y docum<strong>en</strong>tos que cont<strong>en</strong>gan <strong>la</strong> información <strong>de</strong> trabajo realizado.<br />

Promueve un ambi<strong>en</strong>te físico y emocional óptimo para el paci<strong>en</strong>te, cli<strong>en</strong>te<br />

y el personal. Realiza otras <strong>la</strong>bores propias <strong>de</strong> su cargo.<br />

Incorporada 4:<br />

• Aplica el proceso <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería a los paci<strong>en</strong>tes, cli<strong>en</strong>tes, familia y<br />

comunidad, brinda el cuidado que le corresponda y <strong>de</strong>lega activida<strong>de</strong>s al<br />

personal <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería, según su criterio.<br />

<strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

87


Costa Rica<br />

• Participa con el equipo interdisciplinario <strong>en</strong> <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong>l diagnóstico<br />

<strong>de</strong> salud <strong>de</strong>l área <strong>de</strong> atracción al c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> salud; participa <strong>en</strong> <strong>la</strong> confección<br />

<strong>de</strong>l p<strong>la</strong>n anual <strong>de</strong> trabajo <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería por <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r <strong>en</strong> el c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong><br />

salud.<br />

• Asigna, supervisa y contro<strong>la</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería que se realizan<br />

<strong>en</strong> cada uno <strong>de</strong> los programas <strong>de</strong> salud dirigidos a <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>l individuo,<br />

núcleo familiar y comunidad.<br />

• Participa <strong>en</strong> el p<strong>la</strong>neami<strong>en</strong>to, ejecución, supervisión y control <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

activida<strong>de</strong>s que se ejecutan <strong>en</strong> los programas <strong>de</strong> salud rural y comunitaria<br />

<strong>de</strong>l c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> salud y su área <strong>de</strong> atracción.<br />

• P<strong>la</strong>nea, organiza, dirige, coordina y contro<strong>la</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> un<br />

programa mayor <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>en</strong> una clínica <strong>de</strong> mayor complejidad <strong>de</strong><br />

consulta externa, contro<strong>la</strong> <strong>la</strong> correcta aplicación <strong>de</strong> políticas, normas,<br />

procedimi<strong>en</strong>tos establecidos, ejecuta <strong>la</strong>s tareas administrativas que<br />

se <strong>de</strong>riv<strong>en</strong> <strong>de</strong> su gestión, ve<strong>la</strong> por el acatami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s disposiciones<br />

disciplinarias y aplica <strong>la</strong>s sanciones correspondi<strong>en</strong>tes.<br />

• Coordina y participa con instituciones y <strong>en</strong>tes educativos <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad<br />

<strong>en</strong> activida<strong>de</strong>s que promuevan <strong>la</strong> salud; establece mecanismos que hagan<br />

efectivos el sistema <strong>de</strong> suministros y coordina los trámites administrativos,<br />

promueve, participa y se manti<strong>en</strong>e al día <strong>en</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> investigación<br />

<strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería, asegura el cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> trabajo<br />

e<strong>la</strong>borados; p<strong>la</strong>nea, coordina, ejecuta y evalúa el programa <strong>de</strong> educación<br />

<strong>en</strong> Servicio.<br />

• Participa <strong>en</strong> <strong>la</strong> programación, ejecución, control, coordinación, supervisión<br />

y evaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l programa <strong>de</strong> formación para auxiliares<br />

<strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería, asesora y dirige al personal <strong>de</strong>l programa <strong>en</strong> sus<br />

activida<strong>de</strong>s; participa <strong>en</strong> <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> manuales técnicos y <strong>de</strong>l manual<br />

administrativo; dirige <strong>la</strong>s reuniones periódicas técnico-administrativas.<br />

• Participa <strong>en</strong> <strong>la</strong> evaluación <strong>de</strong> personal doc<strong>en</strong>te, estudiantes y personal<br />

administrativo, así como <strong>la</strong> confección anual <strong>de</strong>l programa <strong>de</strong> trabajo<br />

y anteproyecto <strong>de</strong> presupuesto, ver por el cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> normas y<br />

reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos y por <strong>la</strong> conservación <strong>de</strong> equipos y materiales <strong>de</strong> trabajo.<br />

• E<strong>la</strong>bora, implem<strong>en</strong>ta, ejecuta y evalúa el p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> supervisión <strong>de</strong> los servicios<br />

<strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>en</strong> el área que se le asigne <strong>de</strong> un c<strong>en</strong>tro hospita<strong>la</strong>rio.<br />

• Participa <strong>en</strong> <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración y revisión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s normas <strong>de</strong> los servicios;<br />

comunica a <strong>la</strong> jefatura superior los problemas técnico-administrativos<br />

que <strong>de</strong>tecte <strong>en</strong> su área <strong>de</strong> trabajo.<br />

• Participa <strong>en</strong> <strong>la</strong> asignación y distribución <strong>de</strong> funciones; observa el<br />

acatami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s disposiciones disciplinarias y <strong>de</strong>termina <strong>la</strong>s sanciones<br />

correspondi<strong>en</strong>tes.<br />

• P<strong>la</strong>ntea <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería re<strong>la</strong>cionados con el paci<strong>en</strong>te, y<br />

coordina con el cuerpo médico y con personal <strong>de</strong> otras disciplinas y<br />

servicios.<br />

88 Serie Desarrollo <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>en</strong> Salud No. 56


• Asegura <strong>la</strong> conservación y el uso a<strong>de</strong>cuado <strong>de</strong>l material y equipo <strong>de</strong><br />

trabajo.<br />

• Promueve el ambi<strong>en</strong>te físico y emocional óptimo a paci<strong>en</strong>tes, cli<strong>en</strong>tes,<br />

familia, comunidad y funcionarios.<br />

• Asiste a reuniones, prepara informes, e<strong>la</strong>bora horarios <strong>de</strong> servicio para<br />

el personal, otorga permisos, programa y autoriza vacaciones y realiza<br />

otras tareas administrativas o técnicas que se <strong>de</strong>rivan <strong>de</strong> su cargo.<br />

• Resuelve problemas <strong>de</strong> salud <strong>de</strong> los paci<strong>en</strong>tes, cli<strong>en</strong>tes, familia y comunidad,<br />

utilizando el <strong>en</strong>foque interdisciplinario.<br />

• Participa, p<strong>la</strong>nea, dirige, contro<strong>la</strong> y evalúa los programas <strong>de</strong> educación<br />

continua.<br />

• Participa <strong>en</strong> activida<strong>de</strong>s educativas con los <strong>en</strong>tes formadores <strong>de</strong> personal.<br />

• Supervisa el mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to y bu<strong>en</strong> uso <strong>de</strong> los expedi<strong>en</strong>tes clínicos y<br />

registros re<strong>la</strong>cionados con su <strong>la</strong>bor.<br />

• Participa <strong>en</strong> <strong>la</strong> investigación <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería con los difer<strong>en</strong>tes niveles.<br />

• Asegura el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> los programas <strong>de</strong> educación para <strong>la</strong> salud <strong>en</strong> su<br />

área <strong>de</strong> trabajo y el cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas y normas emitidas por<br />

los niveles superiores <strong>de</strong>l <strong>en</strong>te empleador.<br />

• Realiza otras tareas propias <strong>de</strong> su cargo.<br />

Incorporada 5:<br />

• Participa con el equipo multidisciplinario <strong>en</strong> <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong>l diagnóstico<br />

<strong>de</strong> salud <strong>de</strong>l área asignada; participa <strong>en</strong> <strong>la</strong> confección <strong>de</strong>l p<strong>la</strong>n anual <strong>de</strong><br />

trabajo <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería por <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r <strong>en</strong> su área.<br />

• P<strong>la</strong>nea, dirige, organiza, supervisa y contro<strong>la</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería<br />

que se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n <strong>en</strong> los difer<strong>en</strong>tes niveles <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción.<br />

• Participa con el equipo interdisciplinario regional y local <strong>en</strong> el p<strong>la</strong>neami<strong>en</strong>to,<br />

ejecución, supervisión y control <strong>de</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería que se<br />

llevan a cabo <strong>en</strong> los programas <strong>de</strong> salud rural y comunitaria.<br />

• Realiza visitas <strong>de</strong> supervisión a los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> salud que se hall<strong>en</strong> bajo<br />

su jurisdicción, con el próstilo <strong>de</strong> evaluar el estado <strong>de</strong>l programa <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>fermería, haci<strong>en</strong>do <strong>la</strong>s observaciones pertin<strong>en</strong>tes.<br />

• P<strong>la</strong>nea, organiza y ejecuta <strong>en</strong> conjunto con el equipo interdisciplinario <strong>de</strong><br />

nivel regional y local, todas aquel<strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>en</strong> casos<br />

<strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cia y <strong>de</strong>sastres nacionales.<br />

• Dirige, p<strong>la</strong>nea, organiza y contro<strong>la</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l servicio total o <strong>de</strong><br />

un área <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería o <strong>de</strong> hospital; supervisa y dirige <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s<br />

re<strong>la</strong>cionadas con <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción integral al paci<strong>en</strong>te; coordina <strong>la</strong> distribución<br />

<strong>de</strong>l personal <strong>de</strong> acuerdo con <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l servicio, contro<strong>la</strong> <strong>la</strong><br />

confección y cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> horarios y rotación <strong>de</strong> personal.<br />

<strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

89


Costa Rica<br />

• Participa <strong>en</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>neación y ejecución <strong>de</strong> programas <strong>de</strong> educación continua,<br />

promueve y participa <strong>en</strong> activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> investigación propias <strong>de</strong> su gestión.<br />

• Asegura el cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los programas <strong>de</strong> educación para <strong>la</strong> salud <strong>en</strong><br />

su área <strong>de</strong> responsabilidad y el cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas y normas<br />

emitidas por los niveles superiores <strong>de</strong>l <strong>en</strong>te empleador.<br />

• Asiste a reuniones, seminarios y otras activida<strong>de</strong>s simi<strong>la</strong>res y repres<strong>en</strong>ta<br />

por <strong>de</strong>legación al <strong>en</strong>te empleador ante organismos públicos y privados,<br />

nacionales y extranjeros.<br />

• Contro<strong>la</strong> y supervisa el uso efectivo <strong>de</strong> los registros según norma<br />

establecidas.<br />

• Realiza otras tareas propias <strong>de</strong> su cargo.<br />

Incorporada 6:<br />

• P<strong>la</strong>nea, dirige, coordina, contro<strong>la</strong> y evalúa el programa <strong>de</strong> formación <strong>de</strong><br />

Auxiliares <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong>; asigna el trabajo <strong>de</strong>l personal doc<strong>en</strong>te y ati<strong>en</strong><strong>de</strong><br />

los asuntos <strong>de</strong> or<strong>de</strong>n administrativo, dirige <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> programación<br />

curricu<strong>la</strong>r. Prepara los anteproyectos <strong>de</strong> presupuesto.<br />

• Participa <strong>en</strong> <strong>la</strong>s reuniones <strong>de</strong> los Comités Asesores <strong>de</strong>l Consejo <strong>de</strong><br />

Educación continua u otras.<br />

• Coordina con <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> Costa Rica lo que corresponda, <strong>de</strong><br />

acuerdo con normas establecidas.<br />

• Dirige, p<strong>la</strong>nea, organiza, contro<strong>la</strong> y evalúa los servicios <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>de</strong> un<br />

hospital regional o especializado, o participa <strong>en</strong> <strong>la</strong> dirección <strong>de</strong> hospitales<br />

nacionales y nacionales especializados más complejos.<br />

• Contro<strong>la</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s, coordina <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong>l<br />

personal y <strong>la</strong> prestación <strong>de</strong> servicios <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería, e<strong>la</strong>bora y pone <strong>en</strong><br />

ejecución los p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> trabajo <strong>en</strong> coordinación con sus subalternos,<br />

p<strong>la</strong>nes e impulsa el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> programas <strong>de</strong> educación continua y<br />

realiza otras <strong>la</strong>bores técnicas, ci<strong>en</strong>tíficas y administrativas que se <strong>de</strong>rivan<br />

<strong>de</strong> su cargo.<br />

Incorporada: 7<br />

• P<strong>la</strong>nea, dirige, coordina, contro<strong>la</strong> y evalúa los programas <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería<br />

<strong>en</strong> el nivel local, regional y nacional; participa con el nivel superior <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>fermería <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> los lineami<strong>en</strong>tos g<strong>en</strong>erales que requiere <strong>la</strong><br />

práctica <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería, <strong>en</strong> los difer<strong>en</strong>tes niveles y programas <strong>de</strong> acuerdo<br />

con <strong>la</strong>s políticas <strong>de</strong> salud.<br />

• Participa con el equipo interdisciplinario <strong>de</strong> los niveles m<strong>en</strong>cionados <strong>en</strong><br />

los difer<strong>en</strong>tes programas <strong>de</strong> salud por <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r.<br />

• Coordina con otros <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos e instituciones <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>fermería que se realizan como apoyo a los niveles regionales y locales.<br />

90 Serie Desarrollo <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>en</strong> Salud No. 56


• E<strong>la</strong>bora el anteproyecto <strong>de</strong> presupuesto <strong>de</strong>l programa que le correspon<strong>de</strong>.<br />

Participa <strong>en</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>neación, coordinación, supervisión y evaluación <strong>de</strong>l<br />

programa nacional <strong>de</strong> educación continua.<br />

• Asigna, supervisa, contro<strong>la</strong> y evalúa el trabajo que realiza el personal <strong>de</strong><br />

m<strong>en</strong>or nivel.<br />

• Asesora <strong>en</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>neación, <strong>de</strong>sarrollo y evaluación <strong>de</strong> los programas <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>fermería <strong>de</strong> nivel regional y local, participa con el equipo interdisciplinario<br />

<strong>de</strong> los niveles <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> lo refer<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> lineami<strong>en</strong>tos<br />

g<strong>en</strong>erales, que rig<strong>en</strong> <strong>la</strong> práctica <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>en</strong> los programas <strong>de</strong> salud;<br />

coordina con otros <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos e instituciones <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>fermería que se realizan con apoyo a los niveles regionales y locales;<br />

asigna, supervisa, contro<strong>la</strong> y evalúa el trabajo que realiza el personal <strong>de</strong><br />

m<strong>en</strong>or nivel, realiza visitas periódicas a los niveles regional y local y asesora<br />

al personal subalterno ejecutor <strong>de</strong> los programas.<br />

• Participa y asesora a <strong>la</strong>s jefaturas <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>de</strong> los establecimi<strong>en</strong>tos<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas, normas, métodos y procedimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong><br />

trabajo y evalúa su cumplimi<strong>en</strong>to.<br />

• Coordina acciones <strong>de</strong> carácter administrativo y técnico <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> Dirección<br />

Regional y el nivel c<strong>en</strong>tral.<br />

• Procura opciones <strong>de</strong> solución <strong>de</strong> problemas técnico-administrativos y<br />

conflictos <strong>de</strong> or<strong>de</strong>n <strong>la</strong>boral para lo cual programa visitas y reuniones.<br />

• Participa como miembros <strong>de</strong> comités <strong>en</strong> otros asuntos <strong>de</strong> interés<br />

institucional o interinstitucional <strong>en</strong> <strong>en</strong>fermería.<br />

• Participa <strong>en</strong> <strong>la</strong> calificación <strong>de</strong> pruebas para concursos <strong>de</strong> p<strong>la</strong>zas.<br />

• Prepara y pres<strong>en</strong>ta informes técnico-administrativos que se <strong>de</strong>rivan <strong>de</strong> sus<br />

funciones. Asesora, promueve y participa <strong>en</strong> activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> investigación<br />

ci<strong>en</strong>tífica <strong>de</strong> su profesión, y <strong>de</strong> apoyo a los procesos educativos.<br />

• Estudia y recomi<strong>en</strong>da <strong>la</strong>s solicitu<strong>de</strong>s <strong>de</strong> becas <strong>de</strong> acuerdo con <strong>la</strong>s<br />

necesida<strong>de</strong>s y priorida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los programas <strong>de</strong> formación.<br />

• Repres<strong>en</strong>ta a <strong>la</strong> institución ante organismos nacionales y extranjeros por<br />

<strong>de</strong>legación <strong>de</strong> sus superiores.<br />

• E<strong>la</strong>bora informes y los pres<strong>en</strong>ta a <strong>la</strong> jefatura inmediata. Asiste a seminarios,<br />

reuniones, juntas y otras activida<strong>de</strong>s simi<strong>la</strong>res, repres<strong>en</strong>tando a <strong>la</strong><br />

institución.<br />

Enfermeras 8:<br />

• P<strong>la</strong>nea, dirige, coordina, supervisa, contro<strong>la</strong> y evalúa el programa nacional<br />

<strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>de</strong> <strong>la</strong> institución; participa con el equipo interdisciplinario<br />

<strong>de</strong> nivel c<strong>en</strong>tral <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> políticas g<strong>en</strong>erales para aplicar <strong>en</strong><br />

los programas <strong>de</strong> salud, incluy<strong>en</strong>do el <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería; asesora a sus<br />

supervisores <strong>en</strong> <strong>la</strong> materia <strong>de</strong> su compet<strong>en</strong>cia y coordina con otros<br />

directores <strong>de</strong> programa todos aquellos aspectos re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong><br />

interv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería; confecciona el anteproyecto <strong>de</strong> presupuesto.<br />

<strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

91


Costa Rica<br />

• Coordina con otras instituciones nacionales y extranjeras <strong>la</strong> consecución<br />

<strong>de</strong> recursos, asegura el fiel cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s leyes, reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos, normas<br />

y <strong>de</strong>más disposiciones que rig<strong>en</strong> el programa nacional <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería.<br />

• Establece <strong>la</strong>s normas técnico-administrativas <strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>fermería. Asesora <strong>en</strong> los asuntos técnico-administrativos <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería<br />

a difer<strong>en</strong>tes niveles <strong>de</strong> <strong>la</strong> institución, <strong>en</strong>tes y órganos externos.<br />

• Realiza periódicam<strong>en</strong>te, el diagnóstico situacional <strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>fermería <strong>de</strong> <strong>la</strong> institución.<br />

• Organiza y coordina grupos <strong>de</strong> trabajo para integrar sus activida<strong>de</strong>s con<br />

<strong>la</strong>s otras instituciones <strong>de</strong> salud, doc<strong>en</strong>tes y órganos re<strong>la</strong>cionados con<br />

<strong>en</strong>fermería.<br />

• Define los criterios <strong>de</strong> control <strong>de</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> los servicios<br />

y los métodos <strong>de</strong> trabajo <strong>de</strong>l personal.<br />

• Co<strong>la</strong>bora <strong>en</strong> <strong>la</strong> formu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> priorida<strong>de</strong>s y realiza investigaciones <strong>de</strong><br />

carácter técnico-administrativo. Participa <strong>en</strong> el diagnóstico <strong>de</strong> necesida<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> becas y <strong>en</strong> <strong>la</strong> asignación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mismas.<br />

• E<strong>la</strong>bora, periódicam<strong>en</strong>te, informes <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>en</strong> el nivel nacional y<br />

los pres<strong>en</strong>ta a <strong>la</strong>s jefaturas superiores.<br />

• Asiste a reuniones, seminarios, juntas y otras activida<strong>de</strong>s simi<strong>la</strong>res y<br />

repres<strong>en</strong>ta a <strong>la</strong> institución ante organismos públicos y privados, nacionales<br />

y extranjero, por <strong>de</strong>legación <strong>de</strong> sus superiores.<br />

• Ati<strong>en</strong><strong>de</strong> y resuelve consultas verbales y escritas que le pres<strong>en</strong>tan sus<br />

superiores, subalternos, compañeros y público <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral y brinda asesoría<br />

<strong>en</strong> materia <strong>de</strong> su especialidad.<br />

• Coordina <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to bajo su responsabilidad, con<br />

funcionarios y oficinas <strong>de</strong> organismos e instituciones públicas o privadas<br />

según correspon<strong>de</strong>.<br />

• Redacta y revisa informes, proyectos, reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos, instructivos, manuales,<br />

circu<strong>la</strong>res, cartas y otros instrum<strong>en</strong>tos técnicos y docum<strong>en</strong>tos simi<strong>la</strong>res<br />

que surg<strong>en</strong> como consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s que realiza.<br />

• Es miembro <strong>de</strong>l Consejo Técnico o Comité <strong>en</strong> el nivel <strong>de</strong> toma <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>cisiones. Es miembro <strong>de</strong>l Consejo Nacional <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong>.<br />

Códigos <strong>de</strong> ética<br />

Emitido el 23 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 1973 por el Colegio <strong>de</strong> Enfermeras <strong>de</strong> Costa Rica<br />

el Código <strong>de</strong> Ética Profesional <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Enfermeras <strong>de</strong> Costa Rica, se aplica a todos<br />

los profesionales colegiados.<br />

http://www.<strong>en</strong>fermeras.co.cr/Docum<strong>en</strong>tos/Código%20<strong>de</strong>%20Ética.pdf<br />

El Código <strong>de</strong> ética conti<strong>en</strong>e <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>das disposiciones que regu<strong>la</strong>n el ejercicio<br />

profesional. Conti<strong>en</strong>e capítulos sobre disposiciones g<strong>en</strong>erales, <strong>de</strong> <strong>la</strong> responsabilidad<br />

92 Serie Desarrollo <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>en</strong> Salud No. 56


profesional, <strong>de</strong> <strong>la</strong> dignidad profesional, <strong>de</strong> los <strong>de</strong>beres <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermera para con los<br />

paci<strong>en</strong>tes, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeras <strong>en</strong>tre si, para con <strong>la</strong> sociedad y con<br />

los profesionales afines e instituciones don<strong>de</strong> trabaja. Regu<strong>la</strong> también lo re<strong>la</strong>tivo<br />

al secreto profesional y conti<strong>en</strong>e un capítulo sobre los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermera.<br />

Educación superior y técnica<br />

Conforme al nuevo Decreto Ejecutivo No. 34.052-S, artículo 8, <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza<br />

<strong>en</strong> <strong>en</strong>fermería es un p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> estudios universitario, oficialm<strong>en</strong>te reconocido, que<br />

constituye una base amplia y sólida para el ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> profesión <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería.<br />

El p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> estudios compr<strong>en</strong><strong>de</strong>rá materias <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ci<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>la</strong> conducta, biológicas<br />

y <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería, impartidas <strong>de</strong> forma holística, para el ejercicio eficaz y <strong>la</strong> gestión<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería.<br />

El artículo 157 establece que el colegio aprobará los programas <strong>de</strong> <strong>en</strong>señanza<br />

<strong>de</strong> cada curso que imparte el CENDEISSS para <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> auxiliares <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>fermería, así como <strong>la</strong>s condiciones físicas necesarias <strong>en</strong> los campos clínicos<br />

que requier<strong>en</strong> los cursos <strong>de</strong> capacitación para Auxiliares <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong>. Sin <strong>la</strong><br />

autorización y supervisión <strong>de</strong>l colegio, no se podrá establecer nuevos cursos para<br />

este apr<strong>en</strong>dizaje.<br />

Los programas <strong>de</strong> formación <strong>de</strong> auxiliares <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería, estarán bajo <strong>la</strong> res-<br />

ponsabilidad <strong>de</strong>l profesional <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería y el colegio promoverá el <strong>de</strong>sarrollo<br />

<strong>de</strong> los auxiliares <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería, mediante reuniones para tratar temas <strong>de</strong> interés,<br />

cursos <strong>de</strong> actualización y formación ética.<br />

Adicionalm<strong>en</strong>te, con el propósito <strong>de</strong> ve<strong>la</strong>r por <strong>la</strong> calidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> formación el<br />

Consejo Nacional <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> (CONE) es el órgano técnico político asesor<br />

adscrito al Colegio <strong>de</strong> Enfermeras y cuya misión es trabajar <strong>de</strong> manera coordinada<br />

con el Ministerio <strong>de</strong> Salud y <strong>la</strong>s instituciones o <strong>en</strong>tes repres<strong>en</strong>tantes <strong>en</strong> el Consejo,<br />

a fin <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r <strong>la</strong> profesión <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería, fortalecer e impulsar acciones <strong>de</strong><br />

concertación y coordinación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes instituciones públicas y privadas<br />

re<strong>la</strong>cionadas con doc<strong>en</strong>cia y servicio <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería, <strong>en</strong>tre otras.<br />

<strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

Acreditación<br />

En Costa Rica <strong>la</strong> acreditación correspon<strong>de</strong> al Sistema Nacional <strong>de</strong> Acreditación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Educación Superior SINAES. Los elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> organización y funcionami<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong>l SINAES están normados por <strong>la</strong> Ley No. 8.256, el Conv<strong>en</strong>io que dio orig<strong>en</strong> al<br />

93


Costa Rica<br />

Sistema, los reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos y <strong>la</strong>s disposiciones que, al efecto, ha aprobado y publicado<br />

el Consejo.<br />

El proceso <strong>de</strong> acreditación es voluntario.<br />

El SINAES está constituido por <strong>la</strong>s instituciones <strong>de</strong> educación superior uni-<br />

versitaria pública y privada, que voluntariam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>se<strong>en</strong> afiliarse. Para cumplir<br />

<strong>la</strong>s funciones, el SINAES contará con un Consejo Nacional <strong>de</strong> Acreditación, un<br />

director y personal <strong>de</strong> apoyo técnico y profesional.<br />

Organizaciones profesionales y<br />

académicas<br />

Colegio <strong>de</strong> Enfermeras <strong>de</strong> Costa Rica<br />

http://www.<strong>en</strong>fermeras.co.cr/<br />

Colegio <strong>de</strong> Enfermeras <strong>de</strong> Costa Rica, es un <strong>en</strong>te público no estatal, creado<br />

mediante Ley No. 2.343 <strong>de</strong> 4 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 1959, y ti<strong>en</strong>e como fin principal ve<strong>la</strong>r<br />

por el ejercicio profesional <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería y <strong>la</strong> obstetricia y:<br />

a) Proteger a <strong>la</strong>s personas <strong>de</strong>l ejercicio in<strong>de</strong>bido <strong>de</strong> <strong>la</strong> profesión <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>fermería.<br />

b) Promover el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería.<br />

c) Asegurar el correcto cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los <strong>de</strong>beres éticos, morales y<br />

jurídicos <strong>de</strong> <strong>la</strong> profesión.<br />

d) Verificar el cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los requisitos para el ejercicio profesional<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería.<br />

e) Def<strong>en</strong><strong>de</strong>r los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> sus colegiados.<br />

f) Promover el mejorami<strong>en</strong>to económico <strong>de</strong> sus miembros.<br />

El Colegio, por su naturaleza <strong>de</strong> <strong>en</strong>te público no estatal, ti<strong>en</strong>e un régim<strong>en</strong> jurídico<br />

mixto, es así que <strong>en</strong> lo re<strong>la</strong>tivo a <strong>la</strong> disciplina <strong>de</strong> los profesionales <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería<br />

por infracciones contra los <strong>de</strong>beres propios <strong>de</strong> <strong>la</strong> profesión.<br />

Práctica transnacional <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>en</strong>fermería<br />

Conforme al nuevo Decreto Ejecutivo No. 34.052-S, los profesionales <strong>de</strong> <strong>en</strong>-<br />

fermería que ingres<strong>en</strong> al país <strong>en</strong> calidad <strong>de</strong> asesores y consultores <strong>de</strong> programas<br />

94 Serie Desarrollo <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>en</strong> Salud No. 56


especiales, pasantías y voluntariado, <strong>de</strong>berán cumplir, para ejercer <strong>en</strong> Costa Rica,<br />

con los requisitos que establezca <strong>en</strong> condiciones <strong>de</strong> proporcionalidad, razonabi-<br />

lidad, igualdad y sin discriminación alguna <strong>la</strong> Junta Directiva <strong>de</strong>l Colegio. La Junta<br />

Directiva publicará <strong>en</strong> el Diario Oficial La Gaceta el acuerdo don<strong>de</strong> se <strong>de</strong>fin<strong>en</strong> o<br />

modifiqu<strong>en</strong> los requisitos. El colegio observará <strong>la</strong>s disposiciones legales y reg<strong>la</strong>-<br />

m<strong>en</strong>tarias vig<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> el país, re<strong>la</strong>tivas a migración y extranjería.<br />

En caso <strong>de</strong> extranjeros que <strong>de</strong>se<strong>en</strong> ejercer <strong>en</strong> el país <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería, el título<br />

universitario <strong>de</strong>berá <strong>de</strong> previo cumplir con el proceso <strong>de</strong> homologación y re-<br />

conocimi<strong>en</strong>to que se establec<strong>en</strong> <strong>en</strong> el or<strong>de</strong>nami<strong>en</strong>to jurídico costarric<strong>en</strong>se. Los<br />

docum<strong>en</strong>tos pres<strong>en</strong>tados que hayan sido emitidos <strong>en</strong> el exterior <strong>de</strong>berán cumplir<br />

previam<strong>en</strong>te con todos los trámites consu<strong>la</strong>res y pres<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> respectiva traducción<br />

oficial al español, cuando vinier<strong>en</strong> redactados <strong>en</strong> idioma difer<strong>en</strong>te.<br />

Los rectores <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instituciones miembros <strong>de</strong>l Consejo Nacional <strong>de</strong> Rectores<br />

(CONARE) 3 suscribieron el Conv<strong>en</strong>io <strong>de</strong> Coordinación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Educación Superior<br />

Universitaria Estatal <strong>en</strong> Costa Rica <strong>en</strong> 1982 y los Consejos o Juntas Universitarias<br />

lo ratificaron <strong>en</strong> el transcurso <strong>de</strong>l año m<strong>en</strong>cionado. El Artículo 30 <strong>de</strong>l conv<strong>en</strong>io<br />

seña<strong>la</strong> que “El reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> títulos expedidos <strong>en</strong> el extranjero lo hará <strong>la</strong><br />

Institución o Instituciones <strong>de</strong> Educación Superior Universitaria Estatal signatarias<br />

<strong>de</strong> este conv<strong>en</strong>io que ofrezcan los programas respectivos y afines”. El reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong>l artículo citado fue firmado por los rectores el 19 <strong>de</strong> agosto <strong>de</strong> 1986, y a finales<br />

<strong>de</strong>l mismo año empezó a funcionar <strong>la</strong> Oficina <strong>de</strong> Reconocimi<strong>en</strong>to y Equiparación<br />

(ORE). La actividad principal <strong>de</strong> <strong>la</strong> comisión y <strong>de</strong> <strong>la</strong> ORE es <strong>la</strong> coordinación <strong>de</strong>l<br />

proceso <strong>de</strong> reconocimi<strong>en</strong>to y equiparación <strong>de</strong> grados y títulos extranjeros.<br />

La Oficina <strong>de</strong> Reconocimi<strong>en</strong>to y Equiparación (ORE) actúa <strong>de</strong> acuerdo con <strong>la</strong>s<br />

instrucciones que le <strong>de</strong>n, <strong>en</strong> sus ámbitos respectivos, el CONARE y <strong>la</strong> Comisión<br />

<strong>de</strong> Reconocimi<strong>en</strong>to y Equiparación <strong>de</strong> CONARE.<br />

3. http://www.conare.ac.cr/ore/orefuncio.html.<br />

<strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

95


<strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

Introducción<br />

La <strong>en</strong>fermería cubana ha estado influ<strong>en</strong>ciada por el <strong>de</strong>sarrollo histórico-social<br />

<strong>de</strong>l país. Sin embargo su mayor expresión <strong>de</strong> avance ha sido <strong>en</strong> los últimos 50<br />

años, etapa <strong>en</strong> <strong>la</strong> que se ha perfeccionado el Sistema Nacional <strong>de</strong> Salud (SNS)<br />

sust<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> su carácter único, estatal, gratuito y accesible, con proyección<br />

social que se materializa <strong>en</strong> <strong>la</strong> participación comunitaria, <strong>la</strong> intersectorialidad y<br />

<strong>la</strong> co<strong>la</strong>boración internacional. Es a<strong>de</strong>más un sistema integrado y coordinado que<br />

garantiza <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción continua a toda <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción, para lo cual cu<strong>en</strong>ta con una red<br />

<strong>de</strong> servicios organizada por niveles <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción: primario, secundario y terciario.<br />

La at<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> los tres niveles se organiza <strong>en</strong> equipos <strong>en</strong> los cuales <strong>la</strong> <strong>en</strong>fer-<br />

mería forma parte es<strong>en</strong>cial, integrándose <strong>en</strong> dichos equipos como miembro o<br />

como directivo <strong>en</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> sus compet<strong>en</strong>cias profesionales y sus niveles<br />

<strong>de</strong> formación. Dichos niveles <strong>de</strong> formación han alcanzado resultados relevantes<br />

<strong>en</strong> tanto exhib<strong>en</strong> al cierre <strong>de</strong>l año 2008 1 , 38.765 lic<strong>en</strong>ciados <strong>en</strong> <strong>en</strong>fermería, 51.597<br />

técnicos medios, 17.386 <strong>en</strong>fermeros básicos y 13 auxiliares <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería para un<br />

total <strong>de</strong> 107.761 recursos humanos <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería, lo que repres<strong>en</strong>ta una tasa <strong>de</strong><br />

95.9 <strong>en</strong>fermeros por 10.000 habitantes.<br />

La <strong>en</strong>fermería cubana ti<strong>en</strong>e <strong>de</strong>s<strong>de</strong> sus inicios repres<strong>en</strong>tación a nivel ministerial a<br />

través <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección Nacional <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong>. A nivel provincial exist<strong>en</strong> también<br />

repres<strong>en</strong>taciones <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería. 2<br />

1. Ministerios <strong>de</strong> Salud Pública <strong>de</strong> Cuba. Anuario Estadístico. MINSAP, La Habana. 2008.<br />

2. Torres Esperón, M, y Urbina Laza, O. La <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> Salud Pública Cubana. Rev Cubana Salud<br />

Pública [online]. 2009, vol.35, n.1, pp. 0-0. ISSN 0864-3466. http://scielo.sld.cu/scielo.php?script=sci_<br />

arttext&pid=S0864-34662009000100007&lng=es&nrm=iso&tlng=es.<br />

Cuba<br />

97


Cuba<br />

Análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> legis<strong>la</strong>ción aplicable<br />

La Ley No. 41 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud Pública, <strong>de</strong> 13 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1983, <strong>en</strong> su capítulo I, esta-<br />

blece que <strong>la</strong> organización <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud pública y <strong>la</strong> prestación <strong>de</strong> los servicios que le<br />

corresponda, los realiza el Estado a través <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Salud Pública y otras<br />

instituciones, así como <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Direcciones <strong>de</strong> Salud <strong>de</strong> los Órganos Locales <strong>de</strong>l<br />

Po<strong>de</strong>r Popu<strong>la</strong>r, <strong>en</strong> sus respectivas esferas <strong>de</strong> compet<strong>en</strong>cia, conforme <strong>la</strong> legis<strong>la</strong>ción<br />

vig<strong>en</strong>te.<br />

En el año 2001 <strong>la</strong> Dirección <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Salud Pública<br />

i<strong>de</strong>ntificó, como uno <strong>de</strong> los problemas <strong>de</strong> <strong>la</strong> profesión, <strong>la</strong> no <strong>de</strong>limitación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

funciones <strong>de</strong>l personal <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería, razón por <strong>la</strong> que se realizó una investigación 3 ,<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s que quedaron <strong>de</strong>finidas <strong>en</strong> el país <strong>la</strong>s funciones <strong>de</strong>l personal <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería<br />

según los niveles <strong>de</strong> formación <strong>de</strong> acuerdo al Programa Pedagógico vig<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />

<strong>en</strong>fermería, que son: Básico, Técnico y Lic<strong>en</strong>ciado.<br />

La difer<strong>en</strong>ciación <strong>de</strong> funciones contribuyó <strong>en</strong> mayor grado a <strong>la</strong> organización <strong>de</strong>l<br />

capital humano <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería al permitir <strong>la</strong> distribución <strong>en</strong> los servicios según<br />

su nivel <strong>de</strong> formación, complejidad y responsabilidad. Ésta resolución establece<br />

los perfiles profesionales, los puestos <strong>de</strong> trabajo según niveles <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción y <strong>la</strong>s<br />

funciones asist<strong>en</strong>ciales, administrativas, doc<strong>en</strong>tes e investigativas <strong>de</strong>l personal <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>fermería según niveles <strong>de</strong> formación:<br />

• Enfermera/o básica/o, <strong>en</strong>fermera/o técnica/o.<br />

• Postbásico o postécnico <strong>de</strong>: Cuidados int<strong>en</strong>sivo <strong>de</strong> adultos, Cuidados<br />

int<strong>en</strong>sivos pediátricos, Actuación <strong>de</strong> urg<strong>en</strong>cia y emerg<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> el ámbito<br />

prehospita<strong>la</strong>rio, Ginecobstetricia, Neonatología y Unidad Quirúrgica.<br />

• Enfermera/o lic<strong>en</strong>ciada/o.<br />

• Especialistas <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería materno infantil, <strong>en</strong>fermería int<strong>en</strong>siva y<br />

emerg<strong>en</strong>cia y <strong>en</strong>fermería comunitaria.<br />

Actualm<strong>en</strong>te se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran diseñadas y <strong>en</strong> proceso <strong>de</strong> aprobación oficial otras<br />

especialida<strong>de</strong>s, cuyos perfiles profesionales, puestos <strong>de</strong> trabajo según niveles <strong>de</strong><br />

at<strong>en</strong>ción y funciones, podrán ser aprobadas a nivel ministerial <strong>en</strong> anexos a <strong>la</strong><br />

Resolución No. 396/07.<br />

Como es el caso <strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s profesiones <strong>en</strong> Cuba, su regu<strong>la</strong>ción ética y funcio-<br />

nal correspon<strong>de</strong> al Estado, <strong>en</strong> este caso al Ministerio <strong>de</strong> Salud y específicam<strong>en</strong>te<br />

a <strong>la</strong> Dirección Nacional <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong>. Para ejercer <strong>la</strong> profesión <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería<br />

<strong>en</strong> Cuba se requiere a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> cursar <strong>la</strong> carrera, terminar los estudios con un<br />

3. Torres Esperón M. Funciones <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> según niveles <strong>de</strong> formación. Propuesta para el Sistema<br />

<strong>de</strong> Salud Cubano. Tesis para optar por el título <strong>de</strong> Doctora <strong>en</strong> Ci<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud. ENSAP. 2006. http://<br />

www.sld.cu/galerias/pdf/sitios/revsalud/marice<strong>la</strong>_torres_esperon_tesis.pdf.<br />

98 Serie Desarrollo <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>en</strong> Salud No. 56


exam<strong>en</strong> estatal que certifica <strong>la</strong> compet<strong>en</strong>cia profesional <strong>de</strong> los estudiantes como<br />

lic<strong>en</strong>ciados <strong>en</strong> <strong>en</strong>fermería.<br />

Cuba cu<strong>en</strong>ta así con un Sistema <strong>de</strong> Control, Evaluación y Acreditación consti-<br />

tuido por tres subsistemas: Control Estatal, Evaluación Institucional y Acreditación<br />

<strong>de</strong> Programas<br />

Instancias nacionales para <strong>la</strong><br />

formu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> políticas <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>fermería<br />

La Dirección Nacional <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Salud Pública es <strong>la</strong> <strong>en</strong>ti-<br />

dad <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Salud que establece <strong>la</strong>s políticas <strong>en</strong> materia <strong>de</strong><br />

ejercicio profesional y formación <strong>de</strong> recursos humanos.<br />

Ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería<br />

La Ley No. 41 <strong>de</strong> Salud Pública <strong>de</strong> Cuba bajo el título “Ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> Práctica<br />

Médica” (Capítulo V), dispone que:<br />

Los ciudadanos cubanos y los extranjeros resi<strong>de</strong>ntes perman<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> Cuba, que<br />

se gradú<strong>en</strong> <strong>en</strong> los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> formación <strong>de</strong>l personal propio <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>de</strong>l país y<br />

que ejerc<strong>en</strong> su especialidad o especialización <strong>en</strong> el territorio nacional, prestan el<br />

juram<strong>en</strong>to correspondi<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> <strong>la</strong> forma que legalm<strong>en</strong>te se dispone.<br />

La actividad médica, estomatológica, farmacéutica y <strong>de</strong> otras profesiones <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

salud, <strong>la</strong> realizan personas que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> preparación especial y título expedido por<br />

un c<strong>en</strong>tro e Educación Superior <strong>de</strong>l país, y <strong>la</strong> actividad <strong>de</strong> técnico, obrero calificado,<br />

trabajador propio <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud que t<strong>en</strong>gan preparación especial o título expedido<br />

por un instituto, escue<strong>la</strong>, politécnico o c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> preparación técnica <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud.<br />

Los ciudadanos cubanos o los extranjeros con resi<strong>de</strong>ncia perman<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el<br />

territorio nacional, que estén <strong>en</strong> posesión <strong>de</strong> un título no expedido por un c<strong>en</strong>tro<br />

<strong>de</strong> estudio <strong>de</strong>l país, realizarán <strong>la</strong> convalidación por equival<strong>en</strong>cia o equiparación <strong>de</strong><br />

sus estudios, <strong>de</strong> conformidad con <strong>la</strong> legis<strong>la</strong>ción vig<strong>en</strong>te.<br />

Los profesionales y técnicos <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud extranjeros que trabaj<strong>en</strong> <strong>en</strong> el país, <strong>de</strong><br />

conformidad con acuerdos o conv<strong>en</strong>ios suscritos por Cuba, ejerc<strong>en</strong> su actividad<br />

acor<strong>de</strong> con estas disposiciones.<br />

<strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

99


Cuba<br />

Los médicos, estomatólogos y otros profesionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, no podrán ejercer<br />

si no se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran inscriptos <strong>en</strong> el Registro <strong>de</strong> Profesionales correspondi<strong>en</strong>te.<br />

Las responsabilida<strong>de</strong>s y los <strong>de</strong>rechos específicos <strong>de</strong> los profesionales y técnicos<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> salud y <strong>de</strong> los <strong>de</strong>más funcionarios <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instituciones <strong>de</strong>l Sistema Nacional<br />

<strong>de</strong> Salud, se establec<strong>en</strong> por el Ministerio <strong>de</strong> Salud Pública, acor<strong>de</strong> con <strong>la</strong> legis<strong>la</strong>ción<br />

vig<strong>en</strong>te.<br />

A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>la</strong>s disposiciones g<strong>en</strong>erales <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> Salud, <strong>la</strong> Resolución Minis-<br />

terial No. 396/07 <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Salud Pública, Regu<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> Práctica <strong>de</strong><br />

<strong>Enfermería</strong>, reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>ta actualm<strong>en</strong>te el ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> profesión <strong>en</strong> el país.<br />

El Ministerio <strong>de</strong> Salud Pública norma y establece <strong>la</strong> estructura <strong>de</strong> matrícu<strong>la</strong> para<br />

cada provincia o territorio, <strong>de</strong> acuerdo con <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s globales <strong>de</strong>l país, y,<br />

a<strong>de</strong>más, dirige metodológicam<strong>en</strong>te a los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> formación <strong>de</strong>l personal propio<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, ya sean <strong>de</strong> subordinación nacional o <strong>de</strong> los órganos locales <strong>de</strong>l Po<strong>de</strong>r<br />

Popu<strong>la</strong>r, <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong>s faculta<strong>de</strong>s conferidas a aquél por <strong>la</strong> legis<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> materia<br />

<strong>de</strong> educación.<br />

Existe también <strong>en</strong> Cuba, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> los requisitos ya <strong>de</strong>scriptos (Resolución<br />

Ministerial No. 210/07) un exam<strong>en</strong> estatal obligatorio que se basa <strong>en</strong> un programa<br />

e<strong>la</strong>borado por <strong>la</strong> Comisión Nacional <strong>de</strong> carrera, <strong>en</strong> correspon<strong>de</strong>ncia con los ob-<br />

jetivos <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong>l profesional. El procedimi<strong>en</strong>to para su realización <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s características y requerimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> carrera que se trate.<br />

El exam<strong>en</strong> estatal se realiza ante un tribunal nombrado por el rector, integrado<br />

por tres profesores como mínimo. Para el exam<strong>en</strong> estatal <strong>de</strong> cada estudiante, el<br />

tribunal ll<strong>en</strong>a un acta con <strong>la</strong>s conclusiones, precisando <strong>la</strong> calificación otorgada.<br />

Dicha acta se firmapor todos los miembros <strong>de</strong>l tribunal y <strong>la</strong> calificación otorgada<br />

será inape<strong>la</strong>ble.<br />

Para otorgar <strong>la</strong> calificación el tribunal evalúa el cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los objetivos<br />

g<strong>en</strong>erales <strong>de</strong> <strong>la</strong> carrera, comprobados a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> solución <strong>de</strong> un problema<br />

profesional que evi<strong>de</strong>ncie el dominio <strong>de</strong>l estudiante <strong>de</strong> los modos <strong>de</strong> actuación <strong>de</strong><br />

esa profesión. Se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> evaluar también otros aspectos tales como: <strong>la</strong> precisión<br />

<strong>en</strong> el manejo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes bibliográficas, <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong> un l<strong>en</strong>guaje correcto,<br />

<strong>la</strong> forma a<strong>de</strong>cuada <strong>de</strong> <strong>la</strong> exposición, <strong>la</strong> in<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>en</strong> el razonami<strong>en</strong>to, y <strong>la</strong><br />

seguridad para argum<strong>en</strong>tar y <strong>de</strong>f<strong>en</strong><strong>de</strong>r sus puntos <strong>de</strong> vista.<br />

100 Serie Desarrollo <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>en</strong> Salud No. 56


Códigos <strong>de</strong> ética<br />

Los sigui<strong>en</strong>tes docum<strong>en</strong>tos aplican al ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>en</strong> Cuba:<br />

Principios <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ética Médica. Editora Política. La<br />

Habana, 1983<br />

http://www.sld.cu/galerias/doc/sitios/infodir/10_principios_<strong>de</strong>_<strong>la</strong>_etica_medica.<br />

doc<br />

El mismo establece que <strong>la</strong> ética médica es una manifestación <strong>de</strong> <strong>la</strong> ética <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral<br />

-concepto íntimam<strong>en</strong>te re<strong>la</strong>cionado con <strong>la</strong> moral - y se refiere, específicam<strong>en</strong>te,<br />

a los principios y normas que rig<strong>en</strong> <strong>la</strong> conducta <strong>de</strong> los profesionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud:<br />

médicos, estomatólogos y otros profesionales vincu<strong>la</strong>dos al sector, los estudiantes<br />

universitarios y <strong>de</strong> nivel medio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s especialida<strong>de</strong>s médicas, <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeras y<br />

otros técnicos <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud.<br />

Código <strong>de</strong> Ética <strong>de</strong> los Cuadros <strong>de</strong>l Estado Cubano.<br />

Julio/1996<br />

http://www.sld.cu/galerias/doc/sitios/infodir/12_codigo_<strong>de</strong>_los_cuadros.doc<br />

El cumplimi<strong>en</strong>to y control <strong>de</strong> ambos códigos <strong>de</strong> ética es ejercido por el Mi-<br />

nisterio <strong>de</strong> Salud Pública y para ello existe <strong>en</strong> todas <strong>la</strong>s instituciones <strong>de</strong> salud un<br />

comité <strong>de</strong> ética, a<strong>de</strong>más exist<strong>en</strong> comisiones <strong>de</strong> ética a nivel provincial y nacional.<br />

La Ley No. 41 <strong>de</strong> Salud Pública establece <strong>en</strong> su artículo 95 que el Ministerio <strong>de</strong><br />

Salud Pública establece <strong>la</strong>s causas y el procedimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> inhabilitación o susp<strong>en</strong>sión<br />

temporal <strong>en</strong> el ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> profesión, <strong>de</strong> aquellos que transgredan gravem<strong>en</strong>te<br />

<strong>la</strong>s obligaciones profesionales o éticas que <strong>de</strong>b<strong>en</strong> observar.<br />

Educación superior y técnica<br />

La carrera <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería se rige actualm<strong>en</strong>te por <strong>la</strong> Resolución Ministerial No.<br />

210/07 <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Educación Superior, Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to para el Trabajo Doc<strong>en</strong>te<br />

y Metodológico <strong>en</strong> <strong>la</strong> Educación Superior, don<strong>de</strong> se establece que <strong>la</strong> formación <strong>de</strong><br />

los profesionales <strong>de</strong> nivel superior es el proceso que, <strong>de</strong> modo consci<strong>en</strong>te y sobre<br />

bases ci<strong>en</strong>tíficas, se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s instituciones <strong>de</strong> educación superior para ga-<br />

rantizar <strong>la</strong> preparación integral <strong>de</strong> los estudiantes universitarios y que se concreta<br />

<strong>en</strong> una sólida formación ci<strong>en</strong>tífico técnica, humanística y <strong>de</strong> altos valores i<strong>de</strong>ológi-<br />

<strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

101


Cuba<br />

cos, políticos, éticos y estéticos, con el fin <strong>de</strong> lograr profesionales revolucionarios,<br />

cultos, compet<strong>en</strong>tes, in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes y creadores, para que puedan <strong>de</strong>sempeñarse<br />

exitosam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> los diversos sectores <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía y <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral.<br />

La formación <strong>de</strong> los profesionales se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong> <strong>de</strong> forma curricu<strong>la</strong>r (el proceso<br />

doc<strong>en</strong>te educativo) y extracurricu<strong>la</strong>r. La investigación ci<strong>en</strong>tífica extracurricu<strong>la</strong>r<br />

y <strong>la</strong> ext<strong>en</strong>sión universitaria, así como <strong>la</strong> participación <strong>en</strong> tareas <strong>de</strong> alto impacto<br />

social, se integran a esta <strong>la</strong>bor <strong>de</strong> formación, constituy<strong>en</strong>do elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> vital<br />

importancia para <strong>la</strong> formación integral <strong>de</strong> los estudiantes<br />

La Resolución Ministerial No. 210/07 dispone también que cada carrera t<strong>en</strong>drá<br />

una Comisión Nacional <strong>de</strong> <strong>la</strong> carrera, <strong>la</strong> que será <strong>la</strong> <strong>en</strong>cargada <strong>de</strong> dirigir, a nivel<br />

nacional, los aspectos es<strong>en</strong>ciales <strong>de</strong>l trabajo metodológico <strong>de</strong> <strong>la</strong> carrera, para<br />

asegurar <strong>la</strong> mejora continua <strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong>l proceso <strong>de</strong> formación. La misma<br />

estará constituida por profesores con elevada experi<strong>en</strong>cia doc<strong>en</strong>te y nivel ci<strong>en</strong>tí-<br />

fico reconocidos, así como por profesionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción y los servicios con<br />

prestigio <strong>en</strong> su esfera <strong>la</strong>boral, y repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s organizaciones estudiantiles.<br />

La conducción <strong>de</strong> esta comisión estará a cargo <strong>de</strong> un presi<strong>de</strong>nte nombrado por el<br />

organismo <strong>de</strong> <strong>la</strong> administración c<strong>en</strong>tral <strong>de</strong>l estado al que está subordinada <strong>la</strong> carrera.<br />

Las comisiones nacionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> carrera se subordinan directam<strong>en</strong>te a los orga-<br />

nismos <strong>de</strong> <strong>la</strong> administración c<strong>en</strong>tral <strong>de</strong>l estado con c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> educación superior<br />

adscritos y metodológicam<strong>en</strong>te al Ministerio <strong>de</strong> Educación Superior, <strong>en</strong> corres-<br />

pon<strong>de</strong>ncia con <strong>la</strong> función rectora que este organismo <strong>de</strong>sempeña <strong>en</strong> el país <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

formación <strong>de</strong> profesionales <strong>de</strong> nivel superior. El Ministerio <strong>de</strong> Educación Superior<br />

mant<strong>en</strong>drá una at<strong>en</strong>ción sistemática a <strong>la</strong> <strong>la</strong>bor que realizan los c<strong>en</strong>tros rectores.<br />

Entre <strong>la</strong>s funciones principales que realizará <strong>la</strong> Comisión Nacional <strong>de</strong> <strong>la</strong> carrera<br />

se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran:<br />

• El diseño <strong>de</strong>l proyecto <strong>de</strong>l p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> estudio, <strong>en</strong> los mom<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> que sea<br />

necesario un proceso <strong>de</strong> transformación curricu<strong>la</strong>r, <strong>en</strong> correspon<strong>de</strong>ncia<br />

con <strong>la</strong>s indicaciones e<strong>la</strong>boradas para este proceso por el Ministerio <strong>de</strong><br />

Educación Superior y los organismos <strong>de</strong> <strong>la</strong> administración c<strong>en</strong>tral <strong>de</strong>l<br />

estado con c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> educación superior adscritos<br />

• La <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa pública <strong>de</strong>l proyecto <strong>de</strong>l p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> estudio diseñado ante el<br />

Tribunal que se nombre por el Ministerio <strong>de</strong> Educación Superior. Cuando<br />

<strong>la</strong> carrera pert<strong>en</strong>ezca a otro organismo, el tribunal se nombrará <strong>de</strong><br />

conjunto<br />

• El perfeccionami<strong>en</strong>to continuo <strong>de</strong>l p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> estudio, proponi<strong>en</strong>do <strong>la</strong>s<br />

modificaciones al p<strong>la</strong>n y a los programas <strong>de</strong> disciplinas vig<strong>en</strong>tes que sean<br />

necesarias introducir, para asegurar su pertin<strong>en</strong>cia<br />

102 Serie Desarrollo <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>en</strong> Salud No. 56


• La asesoría sistemática a los c<strong>en</strong>tros homólogos para el logro <strong>de</strong> una<br />

mejora continua <strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> carrera<br />

• Las indicaciones g<strong>en</strong>erales para el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad investigativa<br />

<strong>la</strong>boral <strong>de</strong> los estudiantes <strong>en</strong> <strong>la</strong>s unida<strong>de</strong>s doc<strong>en</strong>tes y <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s <strong>la</strong>borales<br />

<strong>de</strong> base<br />

• La aprobación <strong>de</strong> los textos <strong>de</strong> carácter nacional. En los casos <strong>en</strong> que<br />

el texto se utilice por varias carreras o t<strong>en</strong>ga una connotación nacional,<br />

esta responsabilidad <strong>de</strong>be estar <strong>en</strong> manos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección <strong>de</strong> Formación<br />

<strong>de</strong> Profesionales <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Educación Superior, o <strong>en</strong> <strong>la</strong> instancia<br />

equival<strong>en</strong>te <strong>de</strong> otros organismos <strong>de</strong> <strong>la</strong> administración c<strong>en</strong>tral <strong>de</strong>l Estado<br />

• La validación <strong>de</strong>l p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> estudio, a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> valoración <strong>de</strong> su aplicación<br />

por los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> educación superior don<strong>de</strong> se <strong>de</strong>sarrolle <strong>la</strong> carrera<br />

• Las ori<strong>en</strong>taciones para el diseño y ejecución <strong>de</strong> los ejercicios <strong>de</strong><br />

culminación <strong>de</strong> los estudios<br />

En septiembre <strong>de</strong>l 2007 el Área <strong>de</strong> Doc<strong>en</strong>cia e Investigaciones <strong>de</strong>l Ministerio<br />

<strong>de</strong> Salud Pública <strong>en</strong> su Instrucción VADI No. 68/2007 emitió <strong>la</strong>s Ori<strong>en</strong>taciones<br />

Metodológicas para aplicar <strong>en</strong> <strong>la</strong> Carrera <strong>de</strong> Lic<strong>en</strong>ciatura <strong>en</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el<br />

curso académico 2006-2007 y sigui<strong>en</strong>tes, <strong>en</strong> <strong>la</strong> misma se <strong>de</strong>signa como “P<strong>la</strong>n <strong>de</strong><br />

Estudio D”. Esta es <strong>la</strong> primera carrera <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong> Ci<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud <strong>en</strong> el país que<br />

obti<strong>en</strong>e esta nominación.<br />

La Ley No. 41 <strong>de</strong> Salud Pública <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral regu<strong>la</strong> todo lo re<strong>la</strong>tivo a <strong>la</strong> organiza-<br />

ción <strong>de</strong> programas y educación <strong>de</strong> los profesionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud. Así, conforme al<br />

artículo 71, <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s doc<strong>en</strong>te-educativas <strong>en</strong> el campo <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, se ajustan<br />

a <strong>la</strong>s directivas y normas metodológicas <strong>de</strong> los órganos y organismos rectores<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> educación <strong>de</strong>l país. Según el artículo 72, <strong>la</strong> organización <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud pública, a<br />

través <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instituciones doc<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l Sistema Nacional <strong>de</strong> Salud, subordinadas<br />

directam<strong>en</strong>te al Ministerio <strong>de</strong> Salud Pública o a los órganos locales <strong>de</strong>l Po<strong>de</strong>r<br />

Popu<strong>la</strong>r, ti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> responsabilidad <strong>de</strong> formar al personal propio <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud.<br />

El Ministerio <strong>de</strong> Salud Pública, p<strong>la</strong>nifica, organiza, dirige y contro<strong>la</strong> el proceso <strong>de</strong><br />

formación <strong>de</strong>l personal propio <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, <strong>de</strong>terminando <strong>la</strong>s especialida<strong>de</strong>s, especia-<br />

lizaciones profesionales y técnicas, obreros calificados y otros trabajadores propios<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> salud que requiere el país <strong>de</strong> acuerdo con el <strong>de</strong>sarrollo socio-económico<br />

y los avances ci<strong>en</strong>tífico-técnicos <strong>en</strong> el campo <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, y <strong>de</strong> conformidad con<br />

<strong>la</strong>s normas rectoras que dictan los órganos y organismos correspondi<strong>en</strong>tes, al<br />

respecto (artículo 73).<br />

La sección segunda <strong>de</strong> <strong>la</strong> norma se refiere a <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nificación y organización para<br />

<strong>la</strong> formación <strong>de</strong>l personal propio <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud. Dispone que el Ministerio <strong>de</strong> Salud<br />

<strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

103


Cuba<br />

Pública e<strong>la</strong>bora <strong>la</strong> propuesta global <strong>de</strong> nuevos ingresos a los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> formación<br />

<strong>de</strong> estudios superiores, <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza técnica, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s especializaciones y otros<br />

trabajadores propios <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong>s normas metodológicas y <strong>la</strong> apro-<br />

bación <strong>de</strong> los organismos rectores <strong>de</strong> esta actividad. Coordina también con los<br />

organismos rectores <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad educacional, el establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> requisitos<br />

básicos <strong>de</strong> ingreso y los requisitos adicionales para cursar <strong>la</strong>s especialida<strong>de</strong>s y<br />

especializaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud.<br />

El Ministerio <strong>de</strong> Salud Pública, <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l contexto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cifras aprobadas para <strong>la</strong><br />

educación, <strong>en</strong> el P<strong>la</strong>n Único <strong>de</strong> Desarrollo Económico-Social <strong>de</strong>l país, establece los<br />

p<strong>la</strong>nes globales para el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> formación <strong>de</strong>l personal propio <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud,<br />

el personal doc<strong>en</strong>te y cuadros ci<strong>en</strong>tíficos doc<strong>en</strong>tes propios <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, así como<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s especializaciones y educación continuada <strong>en</strong> todas sus formas y modalida<strong>de</strong>s.<br />

El Consejo <strong>de</strong> Ministros autoriza a otros organismos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Administración C<strong>en</strong>tral<br />

<strong>de</strong>l Estado, así como a <strong>la</strong>s organizaciones sociales y <strong>de</strong> masas, a t<strong>en</strong>er subordinados<br />

a ellos c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> formación <strong>de</strong>l personal propio <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud. En estos casos el<br />

Ministerio <strong>de</strong> Salud Pública realiza <strong>la</strong>s acreditaciones doc<strong>en</strong>tes correspondi<strong>en</strong>tes y<br />

contro<strong>la</strong> metodológicam<strong>en</strong>te el proceso doc<strong>en</strong>te-educativo <strong>de</strong> estas instituciones,<br />

<strong>de</strong> acuerdo con lo establecido y con los organismos rectores <strong>de</strong> <strong>la</strong> Educación.<br />

El Ministerio <strong>de</strong> Salud Pública propone al Consejo <strong>de</strong> Ministros <strong>la</strong> creación, fusión<br />

o <strong>de</strong>sactivación <strong>de</strong> los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> formación <strong>de</strong> especialistas <strong>de</strong> nivel superior<br />

para <strong>la</strong> salud y aprueba o <strong>de</strong>niega <strong>la</strong> creación, fusión o <strong>de</strong>sactivación <strong>de</strong> los c<strong>en</strong>tros<br />

<strong>de</strong> formación <strong>de</strong> técnicos, obreros calificados y trabajadores propios <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud.<br />

Igualm<strong>en</strong>te le correspon<strong>de</strong> <strong>la</strong> acreditación doc<strong>en</strong>te <strong>de</strong> todos los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong><br />

formación <strong>de</strong>l personal propio <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s áreas <strong>de</strong> los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> produc-<br />

ción o servicios <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud don<strong>de</strong> se realic<strong>en</strong> activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> formación doc<strong>en</strong>te.<br />

Los c<strong>en</strong>tros doc<strong>en</strong>tes que forman los recursos humanos propios <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud,<br />

están <strong>en</strong> <strong>la</strong> obligación <strong>de</strong> emitir los títulos, diplomas, certificaciones y otros docu-<br />

m<strong>en</strong>tos acreditativos <strong>de</strong> estudios cursados <strong>de</strong> acuerdo con <strong>la</strong> legis<strong>la</strong>ción vig<strong>en</strong>te.<br />

El Ministerio <strong>de</strong> Salud Pública está facultado para realizar <strong>la</strong> inspección doc<strong>en</strong>te<br />

metodológica a los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> formación <strong>de</strong>l personal propio <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, cualquiera<br />

que sea el nivel <strong>de</strong> formación o subordinación <strong>de</strong>l c<strong>en</strong>tro formador.<br />

Los profesionales, técnicos, obreros calificados y otros trabajadores propios,<br />

están obligados y ti<strong>en</strong><strong>en</strong> el <strong>de</strong>ber <strong>de</strong> mant<strong>en</strong>erse actualizados <strong>de</strong> los avances<br />

ci<strong>en</strong>tífico-técnicos <strong>de</strong> su especialidad o especialización y cumplir <strong>la</strong>s disposiciones<br />

que dicta el Ministerio <strong>de</strong> Salud Pública a esos efectos.<br />

104 Serie Desarrollo <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>en</strong> Salud No. 56


El Ministerio <strong>de</strong> Salud Pública contro<strong>la</strong> el proceso <strong>de</strong> otorgami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> grados<br />

ci<strong>en</strong>tíficos <strong>de</strong> los profesionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud y eleva como propuestas <strong>la</strong>s solicitu<strong>de</strong>s<br />

aprobadas a <strong>la</strong> Comisión Nacional <strong>de</strong> Grados Ci<strong>en</strong>tíficos.<br />

<strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

Acreditación<br />

Cuba cu<strong>en</strong>ta con el Sistema <strong>de</strong> Control, Evaluación y Acreditación constituido<br />

por tres subsistemas: Control Estatal, Evaluación Institucional y Acreditación <strong>de</strong><br />

Programas. 4<br />

Exist<strong>en</strong> cuatro versiones <strong>de</strong>l Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Evaluación Institucional <strong>de</strong>l Mi-<br />

nisterio <strong>de</strong> Educación Superior: Resolución Ministerial No. 153/78, Resolución<br />

Ministerial No. 195/82, Resolución Ministerial No. 110/90 y finalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> 2004 y<br />

2007, Resoluciones Ministeriales No. 132/04, Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Educación <strong>de</strong> Pos-<br />

grado <strong>de</strong> <strong>la</strong> República <strong>de</strong> Cuba y No. 210/07, Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to para el Trabajo Doc<strong>en</strong>te<br />

y Metodológico <strong>en</strong> <strong>la</strong> Educación Superior, <strong>de</strong>l Ministerios <strong>de</strong> Educación Superior.<br />

En <strong>la</strong> actualidad <strong>la</strong> Junta <strong>de</strong> Acreditación Nacional (JAN) promueve, ejecuta y<br />

contro<strong>la</strong> <strong>la</strong> política <strong>de</strong> acreditación adoptada, y coordina los difer<strong>en</strong>tes procesos<br />

<strong>de</strong> evaluación <strong>de</strong> instituciones adscriptas al Ministerio <strong>de</strong> Educación Superior y <strong>de</strong><br />

acreditación <strong>de</strong> todos los programas que correspon<strong>de</strong>n a <strong>la</strong> educación superior <strong>de</strong><br />

Cuba. Repres<strong>en</strong>ta a <strong>la</strong> educación superior cubana <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> calidad, evaluación<br />

y acreditación ante <strong>la</strong>s ag<strong>en</strong>cias, instituciones y organizaciones <strong>de</strong> calidad, evaluación<br />

y acreditación <strong>de</strong> los difer<strong>en</strong>tes países o regiones, o <strong>de</strong> carácter internacional.<br />

Con vista al <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación <strong>de</strong> posgrado, rige <strong>la</strong> Resolución No.<br />

132/04 que establece que <strong>la</strong> educación <strong>de</strong> posgrado es una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s direcciones<br />

principales <strong>de</strong> trabajo <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación superior <strong>en</strong> Cuba, y el nivel más alto <strong>de</strong>l<br />

sistema <strong>de</strong> educación superior, dirigido a promover <strong>la</strong> educación perman<strong>en</strong>te <strong>de</strong><br />

los graduados universitarios.<br />

Al Ministerio <strong>de</strong> Educación Superior le correspon<strong>de</strong> <strong>la</strong> función rectora <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>finición y el control <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estrategias <strong>de</strong> posgrado a esca<strong>la</strong> nacional, <strong>la</strong>s cuales<br />

guardan re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong>s proyecciones sociales, económicas, políticas y culturales<br />

<strong>de</strong>l país. Los organismos <strong>de</strong> <strong>la</strong> administración c<strong>en</strong>tral <strong>de</strong>l Estado, <strong>la</strong>s empresas e<br />

instituciones educativas, culturales, los gobiernos <strong>de</strong> los territorios, <strong>la</strong>s asociaciones<br />

<strong>de</strong> profesionales, <strong>la</strong>s organizaciones políticas y <strong>de</strong> masa y otras <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s, trazan<br />

4. Ver Estudio sobre los antece<strong>de</strong>ntes, situación actual y perspectivas <strong>de</strong> <strong>la</strong> evaluación y <strong>la</strong> acreditación<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> República <strong>de</strong> Cuba. IES/2003/ED/PI/70 Date of Publication: March 2003. Disponible <strong>en</strong> el sigui<strong>en</strong>te<br />

sitio web: www.iesalc.unesco.org.ve.<br />

105


Cuba<br />

los p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> formación <strong>de</strong> sus profesionales <strong>de</strong> acuerdo con sus necesida<strong>de</strong>s y lo<br />

ejecutan <strong>en</strong> alianza con los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> educación superior <strong>de</strong>l país, brindándoles<br />

el apoyo necesario <strong>en</strong> recursos materiales y humanos.<br />

Organizaciones profesionales y<br />

académicas<br />

Sociedad Cubana <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> (SOCUENF)<br />

http://www.<strong>en</strong>fermeria.sld.cu/socu<strong>en</strong>f/in<strong>de</strong>x.html<br />

La Sociedad Cubana <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> (SOCUENF) es una sociedad ci<strong>en</strong>tífica, no<br />

gubernam<strong>en</strong>tal <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l Consejo Nacional <strong>de</strong> Socieda<strong>de</strong>s Ci<strong>en</strong>tíficas <strong>de</strong>l<br />

Ministerio <strong>de</strong> Salud Pública <strong>de</strong> Cuba, que agrupa al personal <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería técnico<br />

y universitario, cuyo propósito fundam<strong>en</strong>tal es elevar el nivel ci<strong>en</strong>tífico técnico <strong>de</strong><br />

sus afiliados <strong>en</strong> función <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción.<br />

Des<strong>de</strong> su fundación <strong>en</strong> 1976 <strong>la</strong> Sociedad Cubana <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong>, ha trabajado<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> capacitación técnica y profesional <strong>de</strong> sus afiliados y afiliadas, contribuy<strong>en</strong>do<br />

a elevar <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong>l nivel ci<strong>en</strong>tífico y ético.<br />

Entre sus objetivos se seña<strong>la</strong> co<strong>la</strong>borar con el Ministerio <strong>de</strong> Salud Pública, el<br />

Consejo Nacional <strong>de</strong> Socieda<strong>de</strong>s Ci<strong>en</strong>tíficas <strong>de</strong>l mismo y el Ministerio <strong>de</strong> Edu-<br />

cación, a los fines <strong>de</strong> <strong>la</strong> regu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> especialidad, <strong>de</strong> sus aspectos éticos y <strong>de</strong><br />

una mejor educación <strong>en</strong> <strong>en</strong>fermería; a través <strong>de</strong>l estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pon<strong>en</strong>cias que se<br />

e<strong>la</strong>bor<strong>en</strong> sobre <strong>la</strong> normativa <strong>de</strong>l ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral.<br />

Práctica transnacional <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>en</strong>fermería<br />

La Ley No. 41 <strong>de</strong> Salud Pública dispone que <strong>la</strong> actividad médica, estomatológica,<br />

farmacéutica y <strong>de</strong> otras profesiones <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, <strong>la</strong> realizan personas que ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

preparación especial y título expedido por un c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Educación Superior <strong>de</strong>l<br />

país, y <strong>la</strong> actividad <strong>de</strong> técnico, obrero calificado, trabajador propio <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud que<br />

t<strong>en</strong>gan preparación especial o título expedido por un Instituto, Escue<strong>la</strong>, Politécnico<br />

o c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> preparación técnica <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud.<br />

106 Serie Desarrollo <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>en</strong> Salud No. 56


El Decreto 102 sobre reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> títulos, diplomas o estudios, otorgados<br />

o realizados <strong>en</strong> el extranjero, faculta al Ministerio <strong>de</strong> Educación Superior para<br />

reconocer, y convalidar los que correspondan al nivel superior, incluy<strong>en</strong>do los<br />

estudios <strong>de</strong> posgraduados.<br />

Para el reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> títulos el país <strong>de</strong> <strong>la</strong> institución <strong>de</strong> educación superior<br />

extrajera don<strong>de</strong> fueron cursados los estudios <strong>de</strong>be haber firmado un conv<strong>en</strong>io<br />

<strong>de</strong> co<strong>la</strong>boración con el Ministerio <strong>de</strong> Educación Superior o existir uno a nivel<br />

gubernam<strong>en</strong>tal, y el programa <strong>de</strong>be estar acreditado o autorizado por el órgano<br />

facultado según <strong>la</strong> legis<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> nación extranjera. Los interesados <strong>de</strong>b<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong>tregar docum<strong>en</strong>tación legalizada al Ministerio <strong>de</strong> Educación Superior para los<br />

trámites <strong>de</strong> dicha aprobación.<br />

La Resolución No. 14 / 05 <strong>de</strong>l Ministro <strong>de</strong> Educación Superior establece los<br />

Procedimi<strong>en</strong>to para el reconocimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> Cuba <strong>de</strong> títulos <strong>de</strong> maestría expedidos<br />

por instituciones extranjeras. Dispone así que los profesionales graduados <strong>de</strong><br />

programas <strong>de</strong> maestría <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos por instituciones <strong>de</strong> educación superior<br />

extranjeras, interesados <strong>en</strong> realizar el reconocimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> Cuba <strong>de</strong> dichos estudios,<br />

someterán su solicitud <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l término <strong>de</strong> dos años a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> fecha <strong>en</strong> que<br />

obtuvo el título <strong>de</strong> máster, al análisis y consi<strong>de</strong>ración <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección <strong>de</strong> Posgrado<br />

<strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Educación Superior, <strong>la</strong> que <strong>de</strong>terminará acerca <strong>de</strong> su factibilidad.<br />

<strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

107


<strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

Introducción<br />

La <strong>en</strong>fermería como profesión universitaria mo<strong>de</strong>rna se establece <strong>en</strong> Ecuador <strong>en</strong><br />

1945, cuando se abre <strong>la</strong> primera Escue<strong>la</strong> Nacional <strong>de</strong> Enfermeras (ENE), adscrita<br />

a <strong>la</strong> Universidad C<strong>en</strong>tral <strong>de</strong>l Ecuador, con un estilo normativo y p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> estudios<br />

<strong>de</strong> corte norteamericano. La primera directora fue Ann Cacciopo y le sucedió<br />

Ligia Gómez Jurado, qui<strong>en</strong> fuera graduada <strong>en</strong> <strong>la</strong> primera promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> ENE. El<br />

programa establecido era <strong>de</strong> 3 años.<br />

Más tar<strong>de</strong>, <strong>la</strong> Pontificia Universidad Católica <strong>de</strong>l Ecuador introdujo <strong>en</strong> 1965<br />

el programa <strong>de</strong> lic<strong>en</strong>ciatura, como el primer grado académico a conferirse <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

disciplina <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería con cuatro años <strong>de</strong> estudio y se constituye <strong>en</strong> <strong>la</strong> primera<br />

Facultad <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> que se crea <strong>en</strong> el país. La Universidad <strong>de</strong> Saint Louis, Mis-<br />

souri co<strong>la</strong>boró <strong>en</strong> <strong>la</strong> apertura <strong>de</strong> este nuevo programa académico.<br />

La Asociación Ecuatoriana <strong>de</strong> Escue<strong>la</strong>s y Faculta<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> (ASEDEFE),<br />

ti<strong>en</strong>e como miembros a 18 universida<strong>de</strong>s públicas y privadas, <strong>en</strong>tre faculta<strong>de</strong>s y<br />

escue<strong>la</strong>s, que preparan al recurso <strong>en</strong>fermera <strong>de</strong> acuerdo a su Política <strong>de</strong> Educación<br />

vig<strong>en</strong>te 2001-2010.<br />

En el 2003, se crea el nivel técnico <strong>de</strong> <strong>la</strong> profesión, nivel que es reconocido por<br />

el Consejo Nacional <strong>de</strong> Educación Superior (CONESUP) y por <strong>la</strong> Ley Orgánica<br />

<strong>de</strong> Salud.<br />

Los niveles <strong>de</strong> formación <strong>de</strong> pregrado, postgrado, así como <strong>la</strong> acreditación ins-<br />

titucional <strong>de</strong>b<strong>en</strong> respon<strong>de</strong>r a <strong>la</strong>s disposiciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley Orgánica <strong>de</strong> Educación<br />

Superior, vig<strong>en</strong>te <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el año 2000.<br />

El nivel <strong>de</strong> formación <strong>de</strong> postgrado <strong>en</strong> <strong>en</strong>fermería, se inicia so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te a media-<br />

dos <strong>de</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> los nov<strong>en</strong>ta y son pocos los programas que se ofrec<strong>en</strong> a <strong>la</strong><br />

Ecuador<br />

109


Ecuador<br />

fecha. El CONESUP ti<strong>en</strong>e establecido <strong>en</strong> este nivel <strong>de</strong> postgrado el diplomado, <strong>la</strong><br />

especialización, <strong>la</strong> maestría y el doctorado.<br />

Fue precisam<strong>en</strong>te, Ligia Gómez Jurado <strong>en</strong> 1957 qui<strong>en</strong> inició <strong>la</strong>s primeras reunio-<br />

nes para conformar <strong>la</strong> Asociación Ecuatoriana <strong>de</strong> Enfermeras, que más tar<strong>de</strong> se<br />

convierte <strong>en</strong> <strong>la</strong> Fe<strong>de</strong>ración Ecuatoriana <strong>de</strong> Enfermeras (FEDE), con 21 colegios<br />

profesionales <strong>en</strong> casi todas <strong>la</strong>s provincias <strong>de</strong>l país.<br />

De acuerdo a información <strong>de</strong> <strong>la</strong> FEDE, exist<strong>en</strong> <strong>en</strong> el Ecuador 10.200 <strong>en</strong>ferme-<br />

ras y <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s 7.499 son activas. El indicador <strong>de</strong> producción <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeras se ha<br />

increm<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> el país <strong>en</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> 1997 a 2008, <strong>de</strong> 4.9 a 5.6 <strong>en</strong>fermeras<br />

por 10.000 habitantes.<br />

Exist<strong>en</strong> dificulta<strong>de</strong>s <strong>en</strong> <strong>la</strong> producción equitativa <strong>de</strong> recursos humanos <strong>en</strong> salud.<br />

El <strong>de</strong> más producción es el médico y a nivel no profesional, ha sido el auxiliar <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>fermería.<br />

El mercado <strong>la</strong>boral se ha diversificado, <strong>la</strong>s graduadas se ubican <strong>en</strong> organizacio-<br />

nes públicas y privadas, asum<strong>en</strong> funciones asist<strong>en</strong>ciales, <strong>de</strong> investigación, ger<strong>en</strong>cia<br />

y educación. El mayor empleador sigue si<strong>en</strong>do el Ministerio <strong>de</strong> Salud Pública. Sin<br />

embargo, <strong>la</strong> industria farmacéutica valora el rol y contrata a muchas <strong>en</strong>fermeras,<br />

igual que <strong>la</strong>s empresas aseguradoras. Asimismo se han vincu<strong>la</strong>do a experi<strong>en</strong>cias y<br />

proyectos interdisciplinarios y a organizaciones internacionales. La práctica in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>-<br />

di<strong>en</strong>te también se ha diversificado <strong>en</strong> <strong>en</strong>fermería, pero por otra parte, se <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>ta<br />

actualm<strong>en</strong>te el problema <strong>de</strong> <strong>la</strong> migración calificada <strong>de</strong> médicos y <strong>en</strong>fermeras, <strong>en</strong><br />

sus dos modalida<strong>de</strong>s: emigración e inmigración.<br />

Análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> legis<strong>la</strong>ción aplicable<br />

La Ley No. 57 <strong>de</strong> 1998 y su Decreto Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tario No. 492 amparan y garantizan<br />

el ejercicio profesional <strong>de</strong> qui<strong>en</strong>es hayan obt<strong>en</strong>ido el título <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermera o <strong>en</strong>fer-<br />

mero, conferido por <strong>la</strong>s universida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l país legalm<strong>en</strong>te constituidas y <strong>de</strong> qui<strong>en</strong>es<br />

habiéndolo obt<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> el exterior lo revalidar<strong>en</strong> <strong>de</strong> conformidad con <strong>la</strong> Ley.<br />

Conforme a <strong>la</strong> Ley No.57 y a <strong>la</strong> Ley Orgánica <strong>de</strong> Salud, para ejercer <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería<br />

se requiere título conferido por <strong>la</strong>s universida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l país legalm<strong>en</strong>te constitui-<br />

das o revalidadas y registradas ante el Consejo Nacional <strong>de</strong> Educación Superior<br />

(CONESUP) y <strong>la</strong> autoridad sanitaria nacional y realizar un año <strong>de</strong> práctica <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

parroquias rurales o urbano marginales. 1<br />

1. La práctica rural se inicia a partir <strong>de</strong>l año 1970 no existi<strong>en</strong>do con anterioridad como requisito para<br />

ejercer <strong>la</strong> profesión.<br />

110 Serie Desarrollo <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>en</strong> Salud No. 56


La ley m<strong>en</strong>ciona también que los profesionales <strong>de</strong>b<strong>en</strong> estar afiliados a <strong>la</strong> Fe<strong>de</strong>ra-<br />

ción Ecuatoriana <strong>de</strong> Enfermeras y Enfermeros y al Colegio <strong>de</strong> <strong>la</strong> provincia don<strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>sempeñan su trabajo. Sin embargo este requisito fue excluido por resolución<br />

<strong>de</strong>l Tribunal Constitucional publicada <strong>en</strong> el Registro Oficial el 14 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 2008<br />

que <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ra inconstitucional <strong>la</strong> obligatoriedad <strong>de</strong> agremiación previa al ejercicio<br />

profesional.<br />

La Secretaria Nacional Técnica <strong>de</strong> Desarrollo <strong>de</strong> Recursos Humanos y Re-<br />

muneraciones <strong>de</strong>l Sector Público (SENRES) y <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> Servicio Civil y Carrera<br />

Administrativa y <strong>de</strong> Unificación y Homologación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Remuneraciones <strong>de</strong>l Sector<br />

Público (LOSCA) fija <strong>la</strong>s categorías remunerativas <strong>de</strong>l sector público vig<strong>en</strong>tes a<br />

<strong>la</strong> fecha <strong>en</strong> el país.<br />

En materia <strong>de</strong> educación <strong>la</strong> ley establece que el ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> profesión <strong>de</strong> <strong>en</strong>-<br />

fermería <strong>en</strong> el Ecuador <strong>de</strong>be asegurar una at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> calidad ci<strong>en</strong>tífica, técnica y<br />

ética que <strong>de</strong>be ejecutarse con los criterios y políticas <strong>de</strong> educación que establezca<br />

<strong>la</strong> Asociación Ecuatoriana <strong>de</strong> Faculta<strong>de</strong>s y Escue<strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> ASEDEFE y <strong>la</strong>s<br />

escue<strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería universitarias y <strong>la</strong>s políticas, dirección, lineami<strong>en</strong>tos y normas<br />

<strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Salud Pública y <strong>de</strong> <strong>la</strong> Fe<strong>de</strong>ración <strong>de</strong> Enfermeras y Enfermeros.<br />

Existe un Sistema Nacional <strong>de</strong> Evaluación y Acreditación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Educación Superior,<br />

que integra <strong>la</strong> autoevaluación institucional, <strong>la</strong> evaluación externa y <strong>la</strong> acreditación<br />

al que <strong>de</strong>b<strong>en</strong> incorporarse <strong>en</strong> forma obligatoria <strong>la</strong>s universida<strong>de</strong>s, <strong>la</strong>s escue<strong>la</strong>s<br />

politécnicas y los institutos superiores técnicos y tecnológicos <strong>de</strong>l país.<br />

Instancias nacionales para <strong>la</strong><br />

formu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> políticas <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>fermería<br />

Autoridad Sanitaria Nacional, Ministerio <strong>de</strong> Salud<br />

Pública <strong>de</strong>l Ecuador<br />

www.msp.gov.ec<br />

Conforme a <strong>la</strong>s normas regu<strong>la</strong>torias <strong>de</strong> ejercicio profesional <strong>la</strong> autoridad sa-<br />

nitaria está a cargo <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación y sanción <strong>de</strong> <strong>la</strong> práctica ilegal, neglig<strong>en</strong>cia,<br />

impericia, impru<strong>de</strong>ncia e inobservancia <strong>en</strong> el ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s profesiones <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

salud, sin perjuicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> acción <strong>de</strong> <strong>la</strong> justicia ordinaria. Esta también a cargo <strong>de</strong>l<br />

registro <strong>de</strong> títulos.<br />

<strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

111


Ecuador<br />

Correspon<strong>de</strong> a <strong>la</strong> autoridad sanitaria nacional analizar los distintos aspectos<br />

re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> recursos humanos <strong>en</strong> salud, t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta<br />

<strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s nacionales y locales, con <strong>la</strong> finalidad <strong>de</strong> promover <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s ins-<br />

tituciones formadoras <strong>de</strong> recursos humanos <strong>en</strong> salud, reformas <strong>en</strong> los p<strong>la</strong>nes y<br />

programas <strong>de</strong> formación y capacitación.<br />

La nueva Ley Orgánica <strong>de</strong> Salud dispone también que <strong>la</strong> autoridad sanitaria<br />

nacional <strong>en</strong> coordinación con organismos seccionales y organizaciones <strong>de</strong> base,<br />

contro<strong>la</strong>rá <strong>la</strong> asignación y el cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l año obligatorio por parte <strong>de</strong> los<br />

profesionales que cumpl<strong>en</strong> el año <strong>de</strong> salud rural.<br />

Ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería<br />

La Ley No. 57 establece <strong>en</strong> su artículo 1 que ampara y garantiza el ejercicio profe-<br />

sional <strong>de</strong> qui<strong>en</strong>es hayan obt<strong>en</strong>ido el título <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermera o <strong>en</strong>fermero, conferido por<br />

<strong>la</strong>s universida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l país legalm<strong>en</strong>te constituidas y <strong>de</strong> qui<strong>en</strong>es habiéndolo obt<strong>en</strong>ido<br />

<strong>en</strong> el exterior lo revalidar<strong>en</strong> <strong>de</strong> conformidad con <strong>la</strong> Ley. En el mismo s<strong>en</strong>tido <strong>la</strong><br />

Ley <strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sa Profesional <strong>de</strong> Enfermeras dispone que son <strong>en</strong>fermeras qui<strong>en</strong>es<br />

hayan adquirido el título <strong>en</strong> algunas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s universida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l país o el extranjero<br />

Adicionalm<strong>en</strong>te y conforme al artículo 6 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley No. 57, para ejercer <strong>la</strong> profe-<br />

sión <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería, se <strong>de</strong>be poseer título profesional, pert<strong>en</strong>ecer a su respectivo<br />

colegio profesional (requisito eliminado por s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l Tribunal Constitucional<br />

arriba m<strong>en</strong>cionado) y cumplir con <strong>la</strong>s disposiciones <strong>de</strong> los artículos 174, 175 y 178<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley Orgánica <strong>de</strong> Salud. 2<br />

La nueva Ley <strong>de</strong> Salud establece <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral <strong>en</strong> los artículos 193 a 200 que son<br />

profesiones <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud aquel<strong>la</strong>s cuya formación universitaria <strong>de</strong> tercer o cuarto<br />

nivel está dirigida específica y fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te a dotar a los profesionales <strong>de</strong><br />

conocimi<strong>en</strong>tos, técnicas y prácticas, re<strong>la</strong>cionadas con <strong>la</strong> salud individual y colectiva<br />

y al control <strong>de</strong> sus factores condicionantes.<br />

Para ejercer como profesional <strong>de</strong> salud, se requiere haber obt<strong>en</strong>ido título uni-<br />

versitario <strong>de</strong> tercer nivel, conferido por una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s universida<strong>de</strong>s establecidas y<br />

reconocidas legalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el país, o por una <strong>de</strong>l exterior, revalidado y refr<strong>en</strong>dado.<br />

En uno y otro caso el título <strong>de</strong>be estar registrado ante el CONESUP y por <strong>la</strong><br />

autoridad sanitaria nacional.<br />

2. Des<strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 2006 rige una nueva Ley Orgánica <strong>de</strong> Salud <strong>en</strong> Ecuador. Los artículos<br />

m<strong>en</strong>cionados <strong>en</strong> el artículo 6 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley 57 que data <strong>de</strong> 1998 no coinci<strong>de</strong>n con <strong>la</strong> temática. Aplicaría<br />

<strong>en</strong>tonces el Capítulo III <strong>de</strong> <strong>la</strong> nueva Ley Orgánica <strong>de</strong> Salud que se refiere a <strong>la</strong>s profesiones <strong>de</strong> salud,<br />

afines y su ejercicio (artículos 193 a 204).<br />

112 Serie Desarrollo <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>en</strong> Salud No. 56


Los títulos <strong>de</strong> nivel técnico superior o tecnológico así como los <strong>de</strong> auxiliares<br />

<strong>en</strong> distintas ramas <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, para su habilitación <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser registrados <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

instancias respectivas e inscritos ante <strong>la</strong> autoridad sanitaria nacional.<br />

La autoridad sanitaria nacional analizará los distintos aspectos re<strong>la</strong>cionados con<br />

<strong>la</strong> formación <strong>de</strong> recursos humanos <strong>en</strong> salud, t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s<br />

nacionales y locales, con <strong>la</strong> finalidad <strong>de</strong> promover <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s instituciones formadoras<br />

<strong>de</strong> recursos humanos <strong>en</strong> salud, reformas <strong>en</strong> los p<strong>la</strong>nes y programas <strong>de</strong> formación<br />

y capacitación.<br />

Para <strong>la</strong> habilitación <strong>de</strong>l ejercicio profesional y el registro correspondi<strong>en</strong>te, los<br />

profesionales <strong>de</strong> salud <strong>de</strong>b<strong>en</strong> realizar un año <strong>de</strong> práctica <strong>en</strong> <strong>la</strong>s parroquias<br />

rurales o urbano marginales, con remuneración, <strong>en</strong> concordancia con el mo<strong>de</strong>lo<br />

<strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción y <strong>de</strong> conformidad con el reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to correspondi<strong>en</strong>te <strong>en</strong> los lugares<br />

<strong>de</strong>stinados por <strong>la</strong> autoridad sanitaria nacional, al término <strong>de</strong>l cual se le conce<strong>de</strong>rá<br />

<strong>la</strong> certificación que acredite el cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> obligación que este artículo<br />

establece. Específicam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería y según el Decreto No. 1.516<br />

<strong>de</strong> 2001, <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeras, al igual que otros profesionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>de</strong>b<strong>en</strong> cumplir<br />

con un año <strong>de</strong> servicio <strong>de</strong> salud rural, como requisito previo a <strong>la</strong> inscripción <strong>de</strong><br />

títulos y ejercicio profesional.<br />

La nueva Ley Orgánica <strong>de</strong> Salud dispone también que <strong>la</strong> autoridad sanitaria<br />

nacional <strong>en</strong> coordinación con organismos seccionales y organizaciones <strong>de</strong> base,<br />

contro<strong>la</strong>rá <strong>la</strong> asignación y el cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l año obligatorio por parte <strong>de</strong> los<br />

profesionales que cumpl<strong>en</strong> el año <strong>de</strong> salud rural. Se prohíbe el ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

práctica rural <strong>en</strong> unida<strong>de</strong>s operativas urbanas <strong>de</strong> segundo y tercer nivel.<br />

Los profesionales y técnicos <strong>de</strong> nivel superior que ejerzan activida<strong>de</strong>s re<strong>la</strong>ciona-<br />

das con <strong>la</strong> salud, están obligados a limitar sus acciones al área que el título les asigne.<br />

Correspon<strong>de</strong> a <strong>la</strong> autoridad sanitaria nacional <strong>la</strong> investigación y sanción <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

práctica ilegal, neglig<strong>en</strong>cia, impericia, impru<strong>de</strong>ncia e inobservancia <strong>en</strong> el ejercicio<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s profesiones <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, sin perjuicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> acción <strong>de</strong> <strong>la</strong> justicia ordinaria.<br />

El profesional que ampare con su título o con su firma el ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pro-<br />

fesiones <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud a personas no autorizadas, sin perjuicio <strong>de</strong> lo establecido <strong>en</strong><br />

esta Ley, será sancionado <strong>de</strong> acuerdo con <strong>la</strong> legis<strong>la</strong>ción aplicable.<br />

Respecto a <strong>la</strong>s incumb<strong>en</strong>cias, <strong>la</strong> Ley No 57 establece (artículo 7) que son com-<br />

pet<strong>en</strong>cias y <strong>de</strong>beres <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeras y <strong>en</strong>fermeros:<br />

<strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

113


Ecuador<br />

a) Ejercer funciones asist<strong>en</strong>ciales, administrativas, <strong>de</strong> investigación y doc<strong>en</strong>cia<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s áreas <strong>de</strong> especialización y aquel<strong>la</strong>s conexas a su campo profesional;<br />

b) Participar <strong>en</strong> <strong>la</strong> formu<strong>la</strong>ción e implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas <strong>de</strong> salud y<br />

<strong>en</strong>fermería;<br />

c) Dirigir los <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos y servicios <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería a nivel nacional,<br />

regional, provincial y local;<br />

d) Dirigir <strong>la</strong>s faculta<strong>de</strong>s y escue<strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería y ejercer <strong>la</strong> doc<strong>en</strong>cia <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>s mismas, conforme a <strong>la</strong> ley y el respectivo reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to, a fin <strong>de</strong> formar<br />

los recursos humanos necesarios;<br />

e) Dar at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> su compet<strong>en</strong>cia profesional a toda <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />

sin discriminación alguna;<br />

f) Realizar o participar <strong>en</strong> investigaciones que prop<strong>en</strong>dan al <strong>de</strong>sarrollo<br />

profesional o que coadyuv<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> solución <strong>de</strong> problemas prioritarios<br />

<strong>de</strong> salud; y,<br />

g) Dar educación para <strong>la</strong> salud al paci<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> familia y <strong>la</strong> comunidad.<br />

El Decreto Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tario establece <strong>en</strong> su artículo 2 que <strong>la</strong>s funciones<br />

asist<strong>en</strong>ciales <strong>de</strong> doc<strong>en</strong>cia y administrativas <strong>de</strong> los <strong>en</strong>fermeros contemp<strong>la</strong>das<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> letra a) <strong>de</strong>l Art. 7 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley, se refier<strong>en</strong> a <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes que <strong>de</strong>berán<br />

ser aplicadas <strong>de</strong> acuerdo al nivel <strong>de</strong>l cargo y al sistema regionalizado <strong>de</strong><br />

servicios don<strong>de</strong> existiera:<br />

a) At<strong>en</strong>ción primaria <strong>de</strong> <strong>la</strong> promoción y fom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud como miembro<br />

<strong>de</strong>l equipo <strong>de</strong> salud;<br />

b) La prev<strong>en</strong>ción y control <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s como miembro <strong>de</strong>l equipo <strong>de</strong><br />

salud;<br />

c) El cuidado integral <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería que se brindará para <strong>la</strong> recuperación<br />

y rehabilitación <strong>de</strong>l paci<strong>en</strong>te hospitalizado;<br />

d) La salud <strong>la</strong>boral y <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> riesgos <strong>de</strong> trabajo;<br />

e) La interv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>l <strong>en</strong>fermero <strong>en</strong> el trabajo comunitario t<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te al<br />

<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s;<br />

f) Realizar análisis <strong>de</strong> casos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s unida<strong>de</strong>s hospita<strong>la</strong>rias y comunitarias;<br />

g) Organizar, instrum<strong>en</strong>tar y circu<strong>la</strong>r <strong>en</strong> c<strong>en</strong>tros quirúrgicos;<br />

h) P<strong>la</strong>nificación, organización, dirección y control <strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>fermería <strong>de</strong> los hospitales o unida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> salud a nivel local, provincial<br />

o nacional, y; 3<br />

j) Otras funciones inher<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong> profesión, contemp<strong>la</strong>das <strong>en</strong> <strong>la</strong>s normas<br />

y reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos vig<strong>en</strong>tes.<br />

Conforme al artículo 13 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley No. 57 son obligaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeras y<br />

<strong>en</strong>fermeros amparados por <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>te Ley, <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes:<br />

3. Nota: El texto original <strong>de</strong> <strong>la</strong> norma omite m<strong>en</strong>cionar el literal “i”.<br />

114 Serie Desarrollo <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>en</strong> Salud No. 56


a) Ejercer su profesión aplicando los principios éticos, morales y <strong>de</strong> respeto<br />

a los <strong>de</strong>rechos humanos <strong>de</strong>l paci<strong>en</strong>te;<br />

b) Brindar cuidado directo <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería a los paci<strong>en</strong>tes y usuarios,<br />

garantizando una at<strong>en</strong>ción personalizada y <strong>de</strong> calidad;<br />

c) Cumplir puntualm<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s jornadas <strong>de</strong> trabajo establecidas <strong>de</strong> <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te<br />

manera: Seis horas <strong>de</strong> trabajo diurno, doce horas <strong>de</strong> trabajo nocturno<br />

cada dos noches y dos días <strong>de</strong> <strong>de</strong>scanso semanal;<br />

d) Dar estricto cumplimi<strong>en</strong>to a <strong>la</strong>s prescripciones y tratami<strong>en</strong>tos indicados<br />

por el médico;<br />

e) Las <strong>en</strong>fermeras y <strong>en</strong>fermeros están obligados a prestar sus servicios <strong>de</strong><br />

manera extraordinaria <strong>en</strong> casos <strong>de</strong> catástrofes, emerg<strong>en</strong>cias, guerras y<br />

otras situaciones <strong>de</strong> gravedad que afect<strong>en</strong> al país; y,<br />

f) Las <strong>de</strong>más que les asigne esta Ley y su Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to.<br />

El código <strong>de</strong> ética al que se hará m<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> el título sigui<strong>en</strong>te conti<strong>en</strong>e tam-<br />

bién una <strong>en</strong>umeración <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>da <strong>de</strong> los <strong>de</strong>beres y <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> los profesionales<br />

<strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería.<br />

Códigos <strong>de</strong> ética<br />

La ley y reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería no hac<strong>en</strong> refer<strong>en</strong>cia a los<br />

aspectos éticos <strong>de</strong>l ejercicio profesional. Según el Decreto No. 492 <strong>de</strong> 1998, a los<br />

fines legales <strong>de</strong> <strong>la</strong> protección profesional cualquier persona podrá <strong>de</strong>nunciar ante <strong>la</strong><br />

Fe<strong>de</strong>ración Ecuatoriana <strong>de</strong> Enfermeras y Enfermeros, <strong>la</strong> vio<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> los mandatos<br />

establecidos <strong>en</strong> <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> Ejercicio Profesional <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Enfermeras y Enfermeros <strong>de</strong>l<br />

Ecuador y el pres<strong>en</strong>te reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to.<br />

La Fe<strong>de</strong>ración Ecuatoriana <strong>de</strong> Enfermeras y Enfermeros cu<strong>en</strong>ta con un código <strong>de</strong><br />

ética constituido por un conjunto sistematizado <strong>de</strong> principios, normas directivas<br />

y <strong>de</strong>beres que ori<strong>en</strong>tan el ejercicio profesional <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeras y <strong>en</strong>fermeros.<br />

http://f<strong>en</strong>fermerasecuador.org/html/codigoetica.html<br />

Conforme al Código <strong>de</strong> ética, <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermera o <strong>en</strong>fermero, al afiliarse a <strong>la</strong> fe<strong>de</strong>ración<br />

y al colegio adquier<strong>en</strong> <strong>la</strong> responsabilidad <strong>de</strong> cumplir con <strong>la</strong>s disposiciones legales<br />

y éticas que regu<strong>la</strong>n el ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> profesión, conforme lo establece el Marco<br />

Jurídico <strong>de</strong>l Ejercicio Profesional <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Enfermeras y Enfermeros, su incumplimi<strong>en</strong>to<br />

constituye grave falta contra <strong>la</strong> ética profesional. Las faltas y vio<strong>la</strong>ciones a <strong>la</strong> ética<br />

<strong>de</strong> acuerdo al código, se refier<strong>en</strong> al comportami<strong>en</strong>to ético y son sancionadas por<br />

el respectivo Tribunal <strong>de</strong> Honor.<br />

<strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

115


Ecuador<br />

Educación superior y técnica<br />

La Ley <strong>de</strong> Educación Superior y su Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to rig<strong>en</strong> <strong>la</strong> Educación <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong><br />

<strong>en</strong> Ecuador. Igualm<strong>en</strong>te se aplica el <strong>de</strong>nominado Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> los Ins-<br />

titutos Superiores Técnicos y Tecnológicos <strong>de</strong>l Ecuador <strong>de</strong>l año 2002, CONESUP.<br />

Asimismo <strong>la</strong> Asociación Ecuatoriana <strong>de</strong> Faculta<strong>de</strong>s y Escue<strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> (ASE-<br />

DEFE) cumple un papel fundam<strong>en</strong>tal pues ti<strong>en</strong>e como misión asesorar, proponer,<br />

evaluar y acreditar <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> los recursos humanos <strong>en</strong> <strong>en</strong>fermería tanto <strong>de</strong><br />

Pregrado, Postgrado, Educación Continua y <strong>de</strong> los recursos no Profesionales <strong>de</strong><br />

<strong>Enfermería</strong>, <strong>en</strong> base a <strong>la</strong> Política Educativa. Impulsa <strong>la</strong> investigación y educación con-<br />

tinua, ori<strong>en</strong>tadas al <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> profesión <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> con proyección social.<br />

Conforme a <strong>la</strong>s normas m<strong>en</strong>cionadas y a <strong>la</strong> Política <strong>de</strong> Educación <strong>en</strong> Enferme-<br />

ría 2001-2010 y al docum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> alcance a esta política <strong>de</strong> educación (2003), se<br />

<strong>de</strong>finió el nivel técnico <strong>de</strong> <strong>la</strong> profesión, pero actualm<strong>en</strong>te está <strong>en</strong> revisión por <strong>la</strong><br />

Asociación Ecuatoriana <strong>de</strong> Faculta<strong>de</strong>s y Escue<strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> (ASEDEFE) cuyas<br />

<strong>de</strong>finiciones últimas <strong>de</strong>berán ser proporcionadas por su Directiva.<br />

El principal aporte <strong>de</strong>l docum<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l 2003 <strong>de</strong> alcance a <strong>la</strong> Política <strong>de</strong> Edu-<br />

cación <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong>, fue proponer <strong>la</strong> formación como una carrera escalonada,<br />

para permitir <strong>la</strong> movilidad <strong>de</strong>l recurso tanto <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong> carrera, como <strong>de</strong>ntro<br />

<strong>de</strong>l mercado <strong>la</strong>boral.<br />

A<strong>de</strong>más se introdujo el nivel técnico <strong>de</strong> formación <strong>de</strong>l Auxiliar <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong><br />

y se modificó su programa, que pasó <strong>de</strong> 500 horas y 6 meses a un programa <strong>de</strong><br />

2 años y 122 créditos con 2050 horas. Con esta formación se pret<strong>en</strong>día elevar el<br />

nivel <strong>de</strong> cuidado y los auxiliares <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería preparados a nivel técnico, podrían<br />

proseguir más tar<strong>de</strong> su formación a niveles <strong>de</strong> lic<strong>en</strong>ciatura y posgrado.<br />

Específicam<strong>en</strong>te establece <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería (artículo 6) que el<br />

ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> profesión <strong>de</strong>be ejecutarse con los criterios y normas <strong>de</strong> educación<br />

que establezca <strong>la</strong> Asociación Ecuatoriana <strong>de</strong> Faculta<strong>de</strong>s y Escue<strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong><br />

ASEDEFE y <strong>la</strong>s escue<strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería universitarias y <strong>la</strong>s políticas, dirección,<br />

lineami<strong>en</strong>tos y normas <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Salud Pública y <strong>de</strong> <strong>la</strong> Fe<strong>de</strong>ración <strong>de</strong><br />

Enfermeras y Enfermeros.<br />

Acreditación<br />

El Consejo Nacional <strong>de</strong> Evaluación y Acreditación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Educación Superior <strong>de</strong>l<br />

Ecuador (CONESUP) es el organismo público facultado por <strong>la</strong> Constitución Po-<br />

116 Serie Desarrollo <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>en</strong> Salud No. 56


lítica <strong>de</strong> <strong>la</strong> República y <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> Educación Superior, para conferir <strong>la</strong> acreditación<br />

a una institución, carrera, programa o unidad académica <strong>de</strong>l Sistema Nacional <strong>de</strong><br />

Educación Superior. El organismo que coordina el proceso es el Consejo Nacional<br />

<strong>de</strong> Evaluación y Acreditación (CONEA).<br />

La Ley <strong>de</strong> Educación Superior <strong>de</strong> Ecuador establece <strong>en</strong> su artículo 90 el Sistema<br />

Nacional <strong>de</strong> Evaluación y Acreditación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Educación Superior, que funciona <strong>en</strong><br />

forma autónoma e in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> coordinación con el CONESUP. El Sistema<br />

contemp<strong>la</strong> <strong>la</strong> autoevaluación institucional, <strong>la</strong> evaluación externa y <strong>la</strong> acreditación<br />

y <strong>de</strong>b<strong>en</strong> integrarse a él <strong>en</strong> forma obligatoria <strong>la</strong>s universida<strong>de</strong>s, <strong>la</strong>s escue<strong>la</strong>s poli-<br />

técnicas y los institutos superiores técnicos y tecnológicos <strong>de</strong>l país. El Sistema se<br />

rige por su propio reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to.<br />

Conforme al artículo 91 son objetivos <strong>de</strong>l Sistema:<br />

a) Asegurar <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instituciones <strong>de</strong> educación superior y fom<strong>en</strong>tar<br />

procesos perman<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> mejorami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad académica y <strong>de</strong><br />

gestión <strong>en</strong> los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> educación superior, para lo cual se integrarán<br />

los procesos <strong>de</strong> autoevaluación institucional, evaluación externa y<br />

acreditación;<br />

b) Informar a <strong>la</strong> sociedad ecuatoriana sobre el nivel <strong>de</strong> <strong>de</strong>sempeño<br />

institucional <strong>de</strong> los establecimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> educación superior, a fin <strong>de</strong><br />

garantizar su calidad, propiciando su <strong>de</strong>puración y mejorami<strong>en</strong>to;<br />

c) Viabilizar <strong>la</strong> r<strong>en</strong>dición social <strong>de</strong> cu<strong>en</strong>tas <strong>de</strong>l CONESUP y <strong>de</strong> los c<strong>en</strong>tros<br />

<strong>de</strong> educación superior, <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con el <strong>de</strong>sarrollo integral que requiere<br />

el país y sobre el cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> su misión, fines y objetivos;<br />

d) Contribuir a garantizar <strong>la</strong> equival<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> grados y títulos <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l país<br />

e internacionalm<strong>en</strong>te; y,<br />

e) Contribuir a que los procesos <strong>de</strong> creación <strong>de</strong> universida<strong>de</strong>s, escue<strong>la</strong>s<br />

politécnicas e institutos superiores técnicos y tecnológicos respondan a<br />

reales necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad.<br />

El Sistema Nacional <strong>de</strong> Evaluación y Acreditación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Educación Superior está<br />

dirigido por el Consejo Nacional <strong>de</strong> Evaluación y Acreditación, que se establece<br />

como organismo in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l CONESUP.<br />

Específicam<strong>en</strong>te para <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería, <strong>la</strong> Asociación <strong>de</strong> Escue<strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>de</strong>l<br />

Ecuador (ASEDEFE) cu<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> su estructura con un nivel <strong>de</strong> acreditación y eva-<br />

luación El nivel <strong>de</strong> evaluación y acreditación está repres<strong>en</strong>tado por el Directorio<br />

<strong>de</strong> ASEDEFE <strong>en</strong> coordinación con el Consejo <strong>de</strong> Evaluación y Acreditación <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Educación Superior.<br />

La Asamblea G<strong>en</strong>eral es el organismo máximo <strong>de</strong> <strong>la</strong> ASEDEFE y está constituida<br />

por los sigui<strong>en</strong>tes miembros con voz y voto:<br />

<strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

117


Ecuador<br />

1. Las directoras y <strong>de</strong>canas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s escue<strong>la</strong>s y faculta<strong>de</strong>s asociadas.<br />

2. Una profesora <strong>de</strong>legada por cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Escue<strong>la</strong>s y Faculta<strong>de</strong>s<br />

asociadas.<br />

3. La presi<strong>de</strong>nta <strong>de</strong> <strong>la</strong> Asociación Nacional <strong>de</strong> Estudiantes <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong>.<br />

4. La presi<strong>de</strong>nta <strong>de</strong> <strong>la</strong> Asociación <strong>de</strong> Estudiantes <strong>de</strong> cada escue<strong>la</strong> o facultad.<br />

Organizaciones profesionales y<br />

académicas<br />

Fe<strong>de</strong>ración Ecuatoriana <strong>de</strong> Enfermeras<br />

http://f<strong>en</strong>fermerasecuador.org/in<strong>de</strong>x.html<br />

La Fe<strong>de</strong>ración Ecuatoriana <strong>de</strong> Enfermeras/os es una organización gremial con-<br />

formada por Enfermeras y Enfermeros que ejerc<strong>en</strong> su profesión a nivel público y<br />

privado, <strong>en</strong> diversos ámbitos re<strong>la</strong>cionados con el quehacer <strong>en</strong> salud. Su estructura<br />

interna está constituida por 21 colegios provinciales que persigu<strong>en</strong> objetivos<br />

comunes. La organización es miembro <strong>de</strong> Consejo Internacional <strong>de</strong> Enfermeras<br />

y <strong>de</strong> FEPPEN.<br />

Los colegios provinciales <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeras y <strong>en</strong>fermeros agrupan a profesionales<br />

<strong>de</strong> base, ejecutan <strong>la</strong>s políticas g<strong>en</strong>erales <strong>de</strong> <strong>la</strong> fe<strong>de</strong>ración, realizan p<strong>la</strong>nes locales<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>en</strong> b<strong>en</strong>eficio <strong>de</strong> sus agremiadas.<br />

Sus estatutos se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran disponibles <strong>en</strong> el sigui<strong>en</strong>te sitio web: http://f<strong>en</strong>fer-<br />

merasecuador.org/html/estatutos.html<br />

Asociación <strong>de</strong> Escue<strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>de</strong>l Ecuador<br />

(ASEDEFE)<br />

http://www.ase<strong>de</strong>fe.org/<br />

ASEDEFE es una Institución <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho privado sin fines <strong>de</strong> lucro, que asesora,<br />

propone, evalúa y acredita <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> los recursos humanos <strong>en</strong> <strong>en</strong>fermería<br />

tanto <strong>de</strong> Pregrado, Postgrado, Educación Continua y <strong>de</strong> los recursos no profe-<br />

sionales <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería, <strong>en</strong> base a <strong>la</strong> Política Educativa. Impulsa <strong>la</strong> investigación y<br />

educación continua, ori<strong>en</strong>tadas al <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> profesión <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería con<br />

proyección social.<br />

ASEDEFE se constituyó <strong>en</strong> 1968. Sus miembros son <strong>la</strong>s escue<strong>la</strong>s y faculta<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

118 Serie Desarrollo <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>en</strong> Salud No. 56


<strong>en</strong>fermería <strong>de</strong>l país que firmaron el Acta Constitutiva y <strong>la</strong>s que se crear<strong>en</strong> <strong>en</strong> el<br />

futuro, que solicitar<strong>en</strong> su ingreso y fuer<strong>en</strong> admitidas oficialm<strong>en</strong>te.<br />

ASEDEFE persigue los sigui<strong>en</strong>tes fines:<br />

1. Contribuir al <strong>de</strong>sarrollo ci<strong>en</strong>tífico, técnico, humano y educativo <strong>en</strong> el<br />

marco <strong>de</strong> equidad, <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos humanos y valores culturales,<br />

<strong>en</strong> que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra empeñada <strong>la</strong> nueva universidad, <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l contexto<br />

social, político, económico y <strong>de</strong> salud <strong>de</strong>l país.<br />

2. Promover <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> los recursos <strong>en</strong> <strong>en</strong>fermería, con una concepción<br />

integral, acor<strong>de</strong> con el mom<strong>en</strong>to histórico actual y una visión holística y<br />

ecológica.<br />

3. Propiciar un proceso educativo, ci<strong>en</strong>tífico-técnico, humano, participativo<br />

y <strong>de</strong> calidad, que garantice el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> una conci<strong>en</strong>cia crítica, creativa<br />

y comprometida con <strong>la</strong> salud y sociedad, <strong>en</strong> el contexto <strong>de</strong> un trabajo<br />

multiprofesional y multisectorial.<br />

4. Impulsar el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> conci<strong>en</strong>cia social <strong>de</strong> los recursos <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>fermería, <strong>de</strong> manera que contribuyan a p<strong>la</strong>ntear alternativas <strong>de</strong> solución<br />

a <strong>la</strong> problemática <strong>de</strong> salud y <strong>de</strong> <strong>la</strong> profesión <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería.<br />

El Gobierno <strong>de</strong> ASEDEFE está dado por los niveles Directivo, Ejecutivo y<br />

Evaluador-Acreditador.<br />

El Nivel Directivo está repres<strong>en</strong>tado por:<br />

1. Asamblea g<strong>en</strong>eral<br />

2. Junta directiva<br />

3. Directorio<br />

4. Presi<strong>de</strong>ncia<br />

El Nivel Ejecutivo está repres<strong>en</strong>tado por:<br />

1. Las escue<strong>la</strong>s y faculta<strong>de</strong>s miembros.<br />

2. Secretaría ejecutiva.<br />

3. Comisiones perman<strong>en</strong>tes y transitorias.<br />

Al nivel <strong>de</strong> evaluación y acreditación ya se hizo refer<strong>en</strong>cia anteriorm<strong>en</strong>te.<br />

Práctica transnacional <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>en</strong>fermería<br />

La Ley No. 57 establece que pue<strong>de</strong>n ejercer <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería profesional qui<strong>en</strong>es<br />

hayan obt<strong>en</strong>ido el título <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermera o <strong>en</strong>fermero, conferido por <strong>la</strong>s universida<strong>de</strong>s<br />

<strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

119


Ecuador<br />

<strong>de</strong>l país legalm<strong>en</strong>te constituidas y <strong>de</strong> qui<strong>en</strong>es habiéndolo obt<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> el exterior<br />

lo revalidar<strong>en</strong> <strong>de</strong> conformidad con <strong>la</strong> ley.<br />

El artículo 32 <strong>de</strong>l Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to a <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> Educación Superior No. 883 publicado el<br />

31 <strong>de</strong> Octubre <strong>de</strong>l 2000 establece que previo el estudio técnico correspondi<strong>en</strong>te y<br />

respetando <strong>la</strong>s normas y conv<strong>en</strong>ios internacionales suscritos por el Estado ecuato-<br />

riano, el CONESUP establecerá el régim<strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral <strong>en</strong> base al cual <strong>la</strong>s universida<strong>de</strong>s<br />

y escue<strong>la</strong>s politécnicas homologarán, revalidarán o equipararán títulos y estudios<br />

obt<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> el extranjero o <strong>en</strong> universida<strong>de</strong>s y escue<strong>la</strong>s politécnicas <strong>de</strong>l país.<br />

La Resolución No. 113 <strong>de</strong>l 13 <strong>de</strong> septiembre <strong>de</strong> 1995 <strong>de</strong>l Consejo Nacional <strong>de</strong><br />

Universida<strong>de</strong>s y Escue<strong>la</strong>s Politécnicas (CONUEP) establece que el reconocimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> títulos se efectúa mediante los procesos <strong>de</strong> revalidación o equiparación.<br />

La revalidación se hace <strong>en</strong> base a los docum<strong>en</strong>tos pres<strong>en</strong>tados por el intere-<br />

sado y a los Acuerdos <strong>de</strong> homologación por conv<strong>en</strong>ios internacionales. Para <strong>la</strong><br />

equiparación cada universidad <strong>de</strong>terminará los requisitos y pruebas que <strong>de</strong>be<br />

cumplir el interesado.<br />

La Resolución No. 14 <strong>de</strong>l 8 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 1996 <strong>de</strong> CONUEP expidió el reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> convalidación, homologación y validación <strong>de</strong> estudios.<br />

La convalidación <strong>de</strong> estudios consiste <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ración <strong>de</strong> equival<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>tre<br />

universida<strong>de</strong>s y escue<strong>la</strong>s politécnicas <strong>de</strong>l país y <strong>de</strong>l extranjero, para lo cual se exi-<br />

ge como requisitos que el postu<strong>la</strong>nte pida matrícu<strong>la</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> universidad o escue<strong>la</strong><br />

politécnica, pres<strong>en</strong>tando una serie <strong>de</strong> docum<strong>en</strong>tos.<br />

El artículo 12 regu<strong>la</strong> <strong>la</strong> homologación que es el reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> una asignatura<br />

o actividad curricu<strong>la</strong>r aprobada <strong>en</strong> el extranjero y el artículo 15 regu<strong>la</strong> <strong>la</strong> validación<br />

que es <strong>la</strong> aprobación por exám<strong>en</strong>es únicam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> idiomas y computación.<br />

Para el registro <strong>de</strong> títulos <strong>de</strong> educación superior amparados por conv<strong>en</strong>ios y<br />

acuerdos internacionales suscritos por el Ecuador existe un reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to expedido<br />

por el CONESUP el 19 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong>l 2003 que es su artículo 1 dice que el CONESUP<br />

registrará los títulos profesionales otorgados <strong>en</strong> base a los conv<strong>en</strong>ios celebrados<br />

con Bolivia, Colombia, Cuba, Chile, Perú y V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>, así como los nacionales <strong>de</strong><br />

Latinoamérica y <strong>de</strong>l Caribe.<br />

120 Serie Desarrollo <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>en</strong> Salud No. 56


<strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

Introducción<br />

La <strong>en</strong>fermería <strong>en</strong> El Salvador ti<strong>en</strong>e su orig<strong>en</strong> con <strong>la</strong> inauguración <strong>de</strong>l Hospital<br />

Nacional Rosales <strong>en</strong> 1902 don<strong>de</strong> <strong>en</strong> 1924 se fundó <strong>la</strong> primera escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería.<br />

En 1985 dió inicio <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeras a nivel universitario. En 1996 el<br />

Ministerio <strong>de</strong> Educación, <strong>en</strong> <strong>la</strong> ley <strong>de</strong> educación superior estableció los grados<br />

académicos <strong>de</strong> técnica, tecnóloga y lic<strong>en</strong>ciada <strong>en</strong> <strong>en</strong>fermería. En 1944 se creó <strong>en</strong><br />

el nivel c<strong>en</strong>tral <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Salud Pública y Asist<strong>en</strong>cia Social (MSPAS) <strong>la</strong> Di-<br />

rección <strong>de</strong> Servicios <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> con <strong>la</strong> función <strong>de</strong> establecer los lineami<strong>en</strong>tos<br />

técnicos y administrativos para <strong>la</strong> formación y <strong>la</strong> práctica y para regu<strong>la</strong>r el servicio<br />

<strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería a nivel nacional. Esta función se manti<strong>en</strong>e vig<strong>en</strong>te exceptuando lo<br />

re<strong>la</strong>tivo a <strong>la</strong> formación.<br />

Actualm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> Unidad <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>de</strong>l Nivel Superior, al igual que <strong>la</strong>s ins-<br />

tituciones privadas, <strong>de</strong> seguridad social y <strong>de</strong> sanidad militar pose<strong>en</strong> sus propias<br />

regu<strong>la</strong>ciones internas. Dichas instituciones contratan dos categorías <strong>de</strong> recursos<br />

humanos <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería que son: <strong>en</strong>fermera con grado <strong>de</strong> tecnóloga o lic<strong>en</strong>ciada<br />

<strong>en</strong> <strong>en</strong>fermería y auxiliar <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería con grado <strong>de</strong> técnico. En el MSPAS el 39%<br />

(2.049) correspon<strong>de</strong> a <strong>en</strong>fermeras y el 61% (3.259) a auxiliares <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería. El<br />

total <strong>de</strong> este personal está distribuido <strong>en</strong> el primer nivel <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción y <strong>en</strong> hospi-<br />

tales, con el 23% y el 77% respectivam<strong>en</strong>te.<br />

El control y <strong>la</strong> vigi<strong>la</strong>ncia <strong>de</strong>l ejercicio profesional <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería le correspon<strong>de</strong><br />

a <strong>la</strong> Junta <strong>de</strong> Vigi<strong>la</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong>; <strong>la</strong> sistematización y estandarización <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

formación le correspon<strong>de</strong> al Consejo <strong>de</strong> Formadores <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>de</strong><br />

<strong>Enfermería</strong> y a <strong>la</strong> Asociación Nacional <strong>de</strong> Enfermeras le correspon<strong>de</strong> fom<strong>en</strong>tar el<br />

<strong>de</strong>sarrollo gremial <strong>de</strong> <strong>la</strong> profesión.<br />

El Salvador<br />

121


El Salvador<br />

Análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> legis<strong>la</strong>ción aplicable<br />

El marco legal <strong>de</strong> <strong>la</strong> regu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>en</strong> el Salvador está establecido<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> Constitución Política y el Código <strong>de</strong> Salud que rige <strong>la</strong>s profesiones vincu<strong>la</strong>das<br />

a <strong>la</strong> salud, a través <strong>de</strong>l Consejo Superior <strong>de</strong> Salud Publica, don<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería<br />

es miembro integrantes <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el 2003. Existe a<strong>de</strong>más <strong>la</strong> Junta <strong>de</strong> Vigi<strong>la</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Profesión <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong>. Las normas regu<strong>la</strong>torias <strong>de</strong> <strong>la</strong> profesión se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran<br />

así esparcidas <strong>en</strong> varias normas y no hay una ley específica e integral que regule<br />

el ejercicio profesional.<br />

Conforme a <strong>la</strong> Constitución <strong>de</strong> <strong>la</strong> República, artículo 68, un Consejo Superior<br />

<strong>de</strong> Salud Pública (CSSP), ve<strong>la</strong>rá por <strong>la</strong> salud <strong>de</strong>l pueblo. Estará formado por igual<br />

número <strong>de</strong> repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong> los gremios médicos, odontológicos, químico far-<br />

macéutico, médico veterinario, <strong>la</strong>boratorio clínico, psicología, <strong>en</strong>fermería y otros<br />

a nivel <strong>de</strong> Lic<strong>en</strong>ciatura que el CSSP haya calificado para t<strong>en</strong>er su respectiva junta.<br />

El ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s profesiones que se re<strong>la</strong>cionan <strong>de</strong> un modo inmediato con<br />

<strong>la</strong> salud <strong>de</strong>l pueblo, es vigi<strong>la</strong>do por organismos legales formados por académicos<br />

pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tes a cada profesión. Estos organismos t<strong>en</strong>drán facultad para susp<strong>en</strong>-<br />

<strong>de</strong>r <strong>en</strong> el ejercicio profesional a los miembros <strong>de</strong>l gremio bajo su control, cuando<br />

ejerzan su profesión con manifiesta inmoralidad o incapacidad. La susp<strong>en</strong>sión <strong>de</strong><br />

profesionales podrá resolverse por los organismos compet<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> conformidad<br />

al <strong>de</strong>bido proceso.<br />

El Consejo Superior <strong>de</strong> Salud Pública conoce y resuelve los recursos que se<br />

interpongan <strong>en</strong> contra <strong>de</strong> <strong>la</strong>s resoluciones pronunciadas por los organismos a que<br />

alu<strong>de</strong> el inciso anterior.<br />

El ejercicio profesional s está regu<strong>la</strong>do por el Estado y contro<strong>la</strong>do por profe-<br />

sionales <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería, electas para integrar <strong>la</strong> Junta <strong>de</strong> Vigi<strong>la</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong> Profesión<br />

<strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> y los miembros <strong>de</strong>l Consejo Superior <strong>de</strong> Salud Publica electos<br />

<strong>de</strong>mocráticam<strong>en</strong>te cada dos años por los profesionales <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería.<br />

El Ministerio <strong>de</strong> Salud Publica y Asist<strong>en</strong>cia Social regu<strong>la</strong> <strong>la</strong> provisión <strong>de</strong>l los<br />

servicios <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unidad <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>de</strong>l nivel superior,<br />

oficializados por <strong>la</strong> Dirección <strong>de</strong> <strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong>l mismo Ministerio. De igual manera<br />

<strong>la</strong>s instituciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> Seguridad Social y Sanidad Militar pose<strong>en</strong> sus propias regu-<br />

<strong>la</strong>ciones internas para <strong>la</strong> contratación <strong>de</strong> los recursos y <strong>la</strong> provisión <strong>de</strong>l cuidado<br />

<strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería.<br />

122 Serie Desarrollo <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>en</strong> Salud No. 56


La formación <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería está a cargo <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Educación a través<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección <strong>de</strong> Educación Superior a <strong>la</strong> que le correspon<strong>de</strong> <strong>la</strong> regu<strong>la</strong>ción y<br />

vigi<strong>la</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> los grados académicos legalm<strong>en</strong>te establecidos <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> Educación Superior, cuyos títulos, tanto <strong>de</strong> instituciones privadas como<br />

publica <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser registrados <strong>en</strong> el Ministerio <strong>de</strong> Educación y luego pres<strong>en</strong>tados<br />

a <strong>la</strong> Junta <strong>de</strong> Vigi<strong>la</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong> Profesión <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> para ser registrados <strong>en</strong> el<br />

nivel académico correspondi<strong>en</strong>te, asignándole su registro perman<strong>en</strong>te. En caso <strong>de</strong><br />

estudiantes <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>en</strong> servicio social se les exti<strong>en</strong><strong>de</strong> un registro provisional.<br />

La sistematización y estandarización <strong>de</strong> <strong>la</strong> formación profesional le correspon<strong>de</strong><br />

al Consejo <strong>de</strong> Formadores <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong><br />

También es importante seña<strong>la</strong>r que el Ministerio <strong>de</strong> Educación revisa, evalúa y<br />

aprueba a <strong>la</strong>s instituciones formadoras y a <strong>la</strong>s carreras ofrecidas <strong>en</strong> dichas insti-<br />

tuciones para los niveles <strong>de</strong> formación <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería. Así, previo a <strong>la</strong> inscripción<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> carrera el p<strong>en</strong>sum es revisado y aprobado por el Consejo Superior <strong>de</strong> Salud<br />

Publica previo dictam<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> Junta <strong>de</strong> Vigi<strong>la</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong> Profesión <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> y<br />

opinión técnica <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unidad <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Salud.<br />

Para regu<strong>la</strong>r <strong>la</strong> práctica <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>la</strong> Unidad <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> ha trabajado<br />

<strong>en</strong> coordinación con instituciones tanto <strong>de</strong> <strong>la</strong> formación como <strong>de</strong> servicio y gre-<br />

mial difer<strong>en</strong>tes docum<strong>en</strong>tos regu<strong>la</strong>torios, los cuales <strong>de</strong> acuerdo a su propósito<br />

se agrupan <strong>en</strong> políticas, normas, guías técnicas y administrativas y manuales <strong>de</strong><br />

organización y funcionami<strong>en</strong>to.<br />

En cuanto a <strong>la</strong>s políticas, por Resolución Ministerial No. 1.248 <strong>de</strong> fecha 10 <strong>de</strong><br />

diciembre <strong>de</strong> 1995, se oficializa <strong>la</strong> <strong>de</strong>nominada Política Nacional <strong>de</strong> Formación y<br />

Utilización <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong>. Se trata <strong>de</strong> docum<strong>en</strong>tos admi-<br />

nistrativos ger<strong>en</strong>ciales, cuyo propósito g<strong>en</strong>eral es fortalecer <strong>la</strong> ger<strong>en</strong>cia y asesoría<br />

<strong>de</strong>l cuidado <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería a través <strong>de</strong> instrum<strong>en</strong>tos como <strong>la</strong>s Normas <strong>de</strong> dotación<br />

<strong>de</strong>l personal <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería y el docum<strong>en</strong>to Perfil ocupacional g<strong>en</strong>érico <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fer-<br />

mera y auxiliar <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería, <strong>de</strong> acuerdo al Mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción integral <strong>en</strong> salud.<br />

Exist<strong>en</strong> también docum<strong>en</strong>tos regu<strong>la</strong>torios para <strong>la</strong> provisión <strong>de</strong>l cuidado <strong>de</strong> <strong>en</strong>-<br />

fermería, cuyo propósito g<strong>en</strong>eral es fortalecer <strong>la</strong>s compet<strong>en</strong>cias <strong>de</strong>l personal <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>fermería hospita<strong>la</strong>rio y comunitario a nivel nacional e internacional a través <strong>de</strong><br />

procesos <strong>de</strong> educación perman<strong>en</strong>te sobre los difer<strong>en</strong>tes compon<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l cuidado<br />

<strong>de</strong> cuidado, si<strong>en</strong>do estos los sigui<strong>en</strong>tes:<br />

• Guía técnica y cuidado <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería, procedimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> curación.<br />

<strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

123


El Salvador<br />

• Protocolos <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería para el primero y segundo nivel<br />

<strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción, primera y segunda edición.<br />

• Guía para <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong>l proceso <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

adultez.<br />

• Manual <strong>de</strong> procedimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería, tomo I.<br />

• Manual <strong>de</strong> estándares e indicadores para evaluar <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción<br />

<strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería.<br />

• Guía <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería al usuario con dr<strong>en</strong>aje quirúrgico.<br />

• Guía para <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong>l proceso <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>en</strong> <strong>la</strong> niñez.<br />

• Manual <strong>de</strong> supervisión <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería hospita<strong>la</strong>ria.<br />

• Manual organizativo y <strong>de</strong> funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> c<strong>en</strong>tral <strong>de</strong> esterilización<br />

hospita<strong>la</strong>ria.<br />

• Manual para <strong>en</strong>fermería, lineami<strong>en</strong>tos técnicos <strong>en</strong> <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción y control<br />

<strong>de</strong> infecciones nosocomiales.<br />

• Fundam<strong>en</strong>to teórico para <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong>l proceso <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>fermería. Primera y segunda edición.<br />

Otros docum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> Apoyo a <strong>la</strong> Formación <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>de</strong> Enferme-<br />

ría, cuyo propósito g<strong>en</strong>eral es fortalecer <strong>la</strong> integración doc<strong>en</strong>cia servicio a través<br />

<strong>de</strong> los lineami<strong>en</strong>tos técnicos re<strong>la</strong>cionados a <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> dichos recursos, son:<br />

• Mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> integración doc<strong>en</strong>cia servicio para <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> recursos<br />

humanos <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>en</strong> El Salvador. Primera y segunda edición.<br />

• Mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> p<strong>la</strong>neami<strong>en</strong>to didáctico <strong>de</strong> <strong>la</strong> asignatura <strong>de</strong> fundam<strong>en</strong>tos <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>fermería, grado técnica (o).<br />

• Mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> p<strong>la</strong>neami<strong>en</strong>to didáctico <strong>de</strong>l <strong>la</strong>boratorio <strong>de</strong> fundam<strong>en</strong>tos <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>fermería.<br />

• Mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> p<strong>la</strong>neami<strong>en</strong>to didáctico <strong>de</strong> <strong>la</strong> práctica <strong>de</strong> fundam<strong>en</strong>tos <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>fermería.<br />

• Mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> evaluación <strong>de</strong> los apr<strong>en</strong>dizajes <strong>de</strong> educación<br />

<strong>en</strong> <strong>en</strong>fermería.<br />

• Set <strong>de</strong> ayudas audiovisuales sobre técnicas y procedimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería<br />

para apoyar los procesos <strong>de</strong> formación y <strong>de</strong>sempeño <strong>de</strong>l personal <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>fermería.<br />

• Lineami<strong>en</strong>tos para estudiantes <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>en</strong> servicio social.<br />

• Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> sa<strong>la</strong>s <strong>de</strong> arte <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería.<br />

• Normas para <strong>la</strong> contratación y el ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> doc<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>en</strong>fermería.<br />

• Colección <strong>de</strong> libros <strong>de</strong> texto <strong>de</strong> acuerdo a cont<strong>en</strong>idos curricu<strong>la</strong>res:<br />

- Fundam<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería, teoría y práctica, tomo I<br />

- Fundam<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería, teoría y práctica, tomo II<br />

124 Serie Desarrollo <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>en</strong> Salud No. 56


- Elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> epi<strong>de</strong>miología.<br />

- Elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> anatomía y fisiología.<br />

- <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> salud comunitaria.<br />

- Tecnología educativa.<br />

- Administración <strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería, tomo I<br />

- Administración <strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería, tomo II<br />

- Tecnología <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación <strong>en</strong> <strong>en</strong>fermería.<br />

Instancias nacionales para <strong>la</strong><br />

formu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> políticas <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>fermería<br />

Unidad <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>de</strong>l Nivel Superior <strong>de</strong>l<br />

Ministerio <strong>de</strong> Salud Pública y Asist<strong>en</strong>cia Social<br />

Es <strong>la</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia técnica <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Salud que coordina y realiza<br />

procesos <strong>de</strong> trabajo con el resto <strong>de</strong> direcciones y el Despacho Ministerial. A partir<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura <strong>de</strong>fine su misión y visión para dar respuesta a <strong>la</strong>s funciones <strong>de</strong><br />

rectoría <strong>de</strong>l cuidado <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>de</strong>l sector salud a nivel nacional.<br />

Junta <strong>de</strong> Vigi<strong>la</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong> Profesión <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong><br />

El Código <strong>de</strong> Salud establece <strong>en</strong> su artículo 5 que se re<strong>la</strong>ciona <strong>de</strong> un modo<br />

inmediato con <strong>la</strong> salud <strong>de</strong>l pueblo, <strong>la</strong>s profesiones médicas, odontológicas, químico<br />

farmacéutico, médico veterinario, <strong>en</strong>fermería, Lic<strong>en</strong>ciatura <strong>en</strong> Laboratorio Clíni-<br />

co, Psicología y otras. Cada una <strong>de</strong> ellos serán objeto <strong>de</strong> vigi<strong>la</strong>ncia por medio <strong>de</strong><br />

un organismo legal, el cual se <strong>de</strong>nominará según el caso: Junta <strong>de</strong> Vigi<strong>la</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Profesión Médica, Junta <strong>de</strong> Vigi<strong>la</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong> Profesión <strong>de</strong> Química y Farmacia, Junta<br />

<strong>de</strong> Vigi<strong>la</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong> Profesión Médica Veterinaria, Junta <strong>de</strong> Vigi<strong>la</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong> Profesión<br />

<strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong>, etc.<br />

El artículo 23 prescribe que <strong>la</strong>s juntas a que se refiere el artículo 5 <strong>de</strong>l pres<strong>en</strong>te<br />

código, regu<strong>la</strong>n el ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s profesiones correspondi<strong>en</strong>tes y sus activida<strong>de</strong>s<br />

técnicas y auxiliares. La autorización para ejercer el control <strong>de</strong> ese ejercicio<br />

estará a cargo y bajo <strong>la</strong> responsabilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> respectiva junta. Podrán conce<strong>de</strong>r<br />

autorizaciones <strong>de</strong> carácter perman<strong>en</strong>te, temporal o provisional para el ejercicio<br />

<strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

125


El Salvador<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s respectivas profesiones y sus activida<strong>de</strong>s especializadas, técnicas y auxiliares<br />

(artículo 30).<br />

La Junta <strong>de</strong> Vigi<strong>la</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong> Profesión <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> está a cargo <strong>de</strong> <strong>la</strong> regu<strong>la</strong>ción<br />

<strong>en</strong> materia <strong>de</strong> registro <strong>de</strong> los y <strong>la</strong>s profesionales <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería y <strong>de</strong> vigi<strong>la</strong>r todos<br />

los aspectos re<strong>la</strong>cionados al ejercicio profesional. Según el artículo 3 <strong>de</strong>l Decreto<br />

2.699 <strong>de</strong>l 11 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 1992, el Consejo Superior <strong>de</strong> Salud Pública y <strong>la</strong>s Juntas<br />

<strong>de</strong> Vigi<strong>la</strong>ncia gozarán <strong>de</strong> autonomía <strong>en</strong> sus funciones y resoluciones. Para los <strong>de</strong>más<br />

fines prescritos <strong>en</strong> esta ley, el Consejo se re<strong>la</strong>cionará con los Órganos Públicos a<br />

través <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Salud Pública y Asist<strong>en</strong>cia Social.<br />

El artículo 11 <strong>de</strong>l Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to Interno <strong>de</strong> <strong>la</strong> Junta <strong>de</strong> Vigi<strong>la</strong>ncia <strong>de</strong>fin<strong>en</strong> <strong>la</strong>s atri-<br />

buciones y obligaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> Junta, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>la</strong>s que le otorga y exige el Código<br />

<strong>de</strong> Salud.<br />

Ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería<br />

El artículo 306 <strong>de</strong>l Decreto No. 955 <strong>de</strong> 1998, Código <strong>de</strong> Salud, dispone que<br />

para obt<strong>en</strong>er <strong>la</strong> autorización <strong>de</strong>l ejercicio profesional el interesado <strong>de</strong>be pres<strong>en</strong>tar<br />

ante <strong>la</strong> Junta respectiva <strong>en</strong> el papel sel<strong>la</strong>do <strong>de</strong> m<strong>en</strong>or valor <strong>la</strong> solicitud que <strong>de</strong>berá<br />

cont<strong>en</strong>er los sigui<strong>en</strong>tes datos:<br />

a) Nombres y apellidos, edad, domicilio, dirección exacta y tres fotografías<br />

<strong>de</strong>l solicitante;<br />

b) El país; Universidad; Escue<strong>la</strong>; Facultad o Instituto y fecha <strong>en</strong> que obtuvo<br />

el título;<br />

c) Indicar si <strong>la</strong> autorización que solicita es perman<strong>en</strong>te, temporal o<br />

provisional;<br />

ch) Juram<strong>en</strong>to <strong>de</strong> someterse y cumplir <strong>la</strong>s disposiciones <strong>de</strong>l pres<strong>en</strong>te Código,<br />

sus Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos y todas <strong>la</strong>s leyes vig<strong>en</strong>tes y futuras, re<strong>la</strong>cionadas con <strong>la</strong><br />

salud.<br />

A <strong>la</strong> solicitud se <strong>de</strong>berá acompañar los sigui<strong>en</strong>tes docum<strong>en</strong>tos:<br />

a) Certificación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Partida <strong>de</strong> Nacimi<strong>en</strong>to o <strong>de</strong>l docum<strong>en</strong>to supletorio<br />

<strong>de</strong> su estado civil;<br />

b) Certificación <strong>de</strong> s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> naturalización <strong>en</strong> su caso;<br />

c) Certificación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Resolución <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong>l Interior; concedi<strong>en</strong>do<br />

<strong>la</strong> resi<strong>de</strong>ncia, si fuere extranjero;<br />

ch) Original y fotocopia <strong>de</strong>l título académico <strong>de</strong> <strong>la</strong> universidad, escue<strong>la</strong> o<br />

instituto <strong>de</strong>l cual egresó;<br />

126 Serie Desarrollo <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>en</strong> Salud No. 56


d) Constancia <strong>de</strong> estar incorporado a <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> El Salvador o <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

autorización <strong>de</strong>l Consejo <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong>l inciso cuarto <strong>de</strong>l artículo 5 <strong>de</strong><br />

este Código;<br />

e) Constancia o certificado <strong>de</strong>l c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> estudios <strong>de</strong> don<strong>de</strong> proce<strong>de</strong>; que<br />

el título lo obtuvo cumpli<strong>en</strong>do con los requisitos establecidos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s leyes<br />

<strong>de</strong>l país don<strong>de</strong> lo obtuvo; si esto fuere <strong>en</strong> el extranjero;<br />

f) Constancia <strong>de</strong> haber cumplido con el Servicio Social <strong>en</strong> el país, <strong>de</strong><br />

conformidad al Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to respectivo;<br />

g) Certificado <strong>de</strong> capacidad, expedido por un profesional inscrito <strong>en</strong> <strong>la</strong> Junta<br />

respectiva, cuando se tratare <strong>de</strong> auxiliares y <strong>de</strong> mecánicos <strong>de</strong>ntales;<br />

h) Recibo <strong>de</strong> pagos <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos respectivos;<br />

Los extranjeros, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> cumplir con los requisitos anteriores, <strong>de</strong>b<strong>en</strong> compro-<br />

bar que <strong>en</strong> el país don<strong>de</strong> obtuvieron el título, los salvadoreños o los graduados <strong>en</strong><br />

El Salvador, pue<strong>de</strong>n ejercer <strong>la</strong> profesión <strong>en</strong> análogas circunstancias (reciprocidad).<br />

Conforme al artículo 307, pres<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> forma <strong>la</strong> solicitud, el Presi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Junta respectiva, <strong>la</strong> admitirá recibi<strong>en</strong>do <strong>la</strong> docum<strong>en</strong>tación adjunta y <strong>la</strong> someterá<br />

a conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma, para que <strong>en</strong> <strong>la</strong> próxima sesión resuelva sobre <strong>la</strong><br />

autorización solicitada.<br />

La Junta respectiva para conce<strong>de</strong>r <strong>la</strong> autorización podrá procurar información<br />

y pedir al interesado <strong>la</strong>s pruebas que crea necesario, y con el resultado obt<strong>en</strong>ido<br />

resolverá <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l término <strong>de</strong> ses<strong>en</strong>ta días contados a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> fecha <strong>de</strong><br />

pres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong> solicitud autorizando o no al interesado para el ejercicio <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> profesión.<br />

Concedida <strong>la</strong> autorización, <strong>la</strong> Junta respectiva pronunciará resolución or<strong>de</strong>nando<br />

<strong>la</strong> inscripción <strong>de</strong>l solicitante <strong>en</strong> el Libro <strong>de</strong> Registro <strong>de</strong> Profesionales que para tal<br />

efecto lleva, indicando el número asignado. La Secretaría <strong>de</strong> <strong>la</strong> Junta respectiva;<br />

as<strong>en</strong>tará <strong>en</strong> el Libro <strong>de</strong> Registro correspondi<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> inscripción, <strong>de</strong>l solicitante,<br />

<strong>en</strong> don<strong>de</strong> se anotará el número <strong>de</strong> inscripción, nombres y apellidos, lugar y fecha<br />

<strong>de</strong> nacimi<strong>en</strong>to, nacionalidad, domicilio y resi<strong>de</strong>ncia, número <strong>de</strong>l docum<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

i<strong>de</strong>ntidad personal, lugar y fecha <strong>de</strong> expedición <strong>de</strong>l mismo, fecha <strong>de</strong> inscripción y<br />

firma <strong>de</strong>l inscrito, especificando si <strong>la</strong> autorización es perman<strong>en</strong>te, provisional o<br />

temporal. En <strong>la</strong> inscripción se pondrá <strong>la</strong> fotografía <strong>de</strong>l inscrito y este asi<strong>en</strong>to será<br />

firmado por el Presi<strong>de</strong>nte y Secretario <strong>de</strong> <strong>la</strong> Junta.<br />

Verificada <strong>la</strong> inscripción, <strong>la</strong> Junta respectiva, expedirá al inscrito, un certificado<br />

que <strong>de</strong>berá colocar <strong>en</strong> lugar visible <strong>de</strong> su oficina profesional y una tarjeta <strong>de</strong> i<strong>de</strong>n-<br />

tificación profesional, firmada por el Presi<strong>de</strong>nte y Secretario <strong>de</strong> <strong>la</strong> Junta y por el<br />

<strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

127


El Salvador<br />

inscrito, <strong>la</strong> que cont<strong>en</strong>drá los nombres y apellidos, profesión, actividad y fotografía<br />

<strong>de</strong>l inscrito, número, fecha <strong>de</strong> inscripción y el período <strong>de</strong> <strong>la</strong> autorización. En caso<br />

<strong>de</strong> pérdida o <strong>de</strong>terioro, dichos docum<strong>en</strong>tos podrán reponerse a solicitud escrita<br />

<strong>de</strong>l interesado, previo pago <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos correspondi<strong>en</strong>tes, haciéndose constar<br />

<strong>en</strong> ellos que se trata <strong>de</strong> una reposición (artículo 309).<br />

Cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Juntas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s profesiones re<strong>la</strong>cionadas <strong>en</strong> el artículo 5 <strong>de</strong>l Có-<br />

digo (Junta <strong>de</strong> Vigi<strong>la</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong> Profesión <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong>) publicará por lo m<strong>en</strong>os<br />

una vez por año, <strong>en</strong> el Diario Oficial y <strong>en</strong> uno <strong>de</strong> los <strong>de</strong> mayor circu<strong>la</strong>ción <strong>en</strong><br />

el país, <strong>la</strong> nómina por or<strong>de</strong>n alfabético <strong>de</strong> los profesionales, técnicos, auxiliares,<br />

higi<strong>en</strong>istas o asist<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong> respectiva profesión inscritos y autorizados para<br />

ejercer (artículo 310).<br />

Las instituciones <strong>de</strong>l Estado o empresas privadas que <strong>de</strong>se<strong>en</strong> contratar profe-<br />

sionales, técnicos, auxiliares, higi<strong>en</strong>istas o asist<strong>en</strong>tes extranjeros, <strong>de</strong>berán obt<strong>en</strong>er<br />

autorización <strong>de</strong> <strong>la</strong> Junta respectiva.<br />

La Junta respectiva se <strong>en</strong>cargará <strong>de</strong> investigar <strong>la</strong> conducta <strong>de</strong> los profesionales<br />

re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong> salud, qui<strong>en</strong> sustanciará <strong>la</strong> información por medio <strong>de</strong>l Presi<strong>de</strong>nte,<br />

pudi<strong>en</strong>do tomar <strong>de</strong>c<strong>la</strong>raciones, or<strong>de</strong>nar compar<strong>en</strong>dos y librar <strong>la</strong>s esque<strong>la</strong>s corres-<br />

pondi<strong>en</strong>tes. Correspon<strong>de</strong> a <strong>la</strong> respectiva Junta efectuar el registro e inscripción <strong>de</strong><br />

los profesionales <strong>de</strong> su ramo y autorizarles el sello correspondi<strong>en</strong>te, correspon<strong>de</strong>rá<br />

al Consejo, efectuar el registro <strong>de</strong> establecimi<strong>en</strong>tos re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong> salud, así<br />

como dar <strong>la</strong> autorización para <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong>l sello respectivo (artículo 313).<br />

El Decreto 2.699, Ley <strong>de</strong>l Consejo Superior <strong>de</strong> Salud Publica y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Juntas <strong>de</strong><br />

Vigi<strong>la</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Profesiones <strong>de</strong> Salud establece <strong>en</strong> su artículo 10 que son atribu-<br />

ciones <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Juntas <strong>de</strong> Vigi<strong>la</strong>ncia:<br />

a) Llevar un registro <strong>de</strong> los profesionales <strong>de</strong> su ramo, <strong>en</strong> el cual inscribirán a<br />

todos los académicos egresados o incorporados <strong>en</strong> <strong>la</strong> respectiva Facultad<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> El Salvador, que a <strong>la</strong> fecha <strong>en</strong> que esta ley <strong>en</strong>tre <strong>en</strong><br />

vig<strong>en</strong>cia, estén legalm<strong>en</strong>te autorizados para el ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> profesión,<br />

así como a los que estén ejerci<strong>en</strong>do mediante permiso ext<strong>en</strong>dido por <strong>la</strong><br />

Universidad.<br />

b) Inscribir <strong>en</strong> el Registro <strong>de</strong> Profesionales a los académicos que reciban su<br />

título <strong>en</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> El Salvador, se incorpor<strong>en</strong> a el<strong>la</strong> u obt<strong>en</strong>gan <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> misma permiso para ejercer, así como también a los académicos que<br />

reciban su título <strong>en</strong> cualquiera <strong>de</strong> <strong>la</strong>s universida<strong>de</strong>s privadas. A este efecto<br />

<strong>la</strong>s secretarías g<strong>en</strong>erales <strong>de</strong> <strong>la</strong>s universida<strong>de</strong>s comunicarán inmediatam<strong>en</strong>te<br />

a <strong>la</strong> Junta <strong>de</strong> Vigi<strong>la</strong>ncia <strong>de</strong> que se trate, haber ext<strong>en</strong>dido el correspondi<strong>en</strong>te<br />

título; así mismo <strong>la</strong> Secretaría G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> El Salvador<br />

comunicará a<strong>de</strong>más los permisos que exti<strong>en</strong>da.<br />

128 Serie Desarrollo <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>en</strong> Salud No. 56


c) Vigi<strong>la</strong>r, por todos los medios a<strong>de</strong>cuados, el ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> profesión<br />

correspondi<strong>en</strong>te y <strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s respectivas activida<strong>de</strong>s auxiliares a que se<br />

refiere el inciso 2 <strong>de</strong>l Artículo 2. Ve<strong>la</strong>r porque esas mismas profesiones<br />

y activida<strong>de</strong>s no se ejercit<strong>en</strong> por personas que carezcan <strong>de</strong>l título<br />

correspondi<strong>en</strong>te, y exigir, <strong>en</strong> su caso, el estricto cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

disposiciones p<strong>en</strong>ales re<strong>la</strong>tivas al ejercicio ilegal <strong>de</strong> <strong>la</strong>s profesiones.<br />

d) Formu<strong>la</strong>r los anteproyectos <strong>de</strong> ley que regu<strong>la</strong>rán el ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

profesión cuya vigi<strong>la</strong>ncia esté a su cargo, sometiéndolos a <strong>la</strong> aprobación<br />

<strong>de</strong>l Consejo Superior <strong>de</strong> Salud Pública para que éste, a su vez, con <strong>la</strong>s<br />

modificaciones que estime oportunas, los remita al Ministerio <strong>de</strong> Salud<br />

Pública y Asist<strong>en</strong>cia Social para los efectos legales.<br />

Respecto al ejercicio profesional, el Capítulo VIII <strong>de</strong>l Código <strong>de</strong> Salud establece<br />

<strong>la</strong>s obligaciones, <strong>de</strong>rechos y prohibiciones <strong>de</strong> los profesionales, técnicos, auxiliares,<br />

higi<strong>en</strong>istas y asist<strong>en</strong>tes, re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong> salud:<br />

a) At<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>en</strong> <strong>la</strong> mejor forma a toda persona que solicitare sus servicios<br />

profesionales, at<strong>en</strong>iéndose siempre a su condición humana, sin distingos<br />

<strong>de</strong> nacionalidad, religión, raza, credo político ni c<strong>la</strong>se social;<br />

b) Cumplir con <strong>la</strong>s reg<strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> ética profesional adoptadas por <strong>la</strong> Junta<br />

respectiva;<br />

c) Cumplir con <strong>la</strong>s disposiciones <strong>de</strong>l pres<strong>en</strong>te código y los reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos<br />

respectivos;<br />

ch) Co<strong>la</strong>borar gratuitam<strong>en</strong>te cuando sus servicios fuer<strong>en</strong> requeridos, por <strong>la</strong>s<br />

autorida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> salud y <strong>de</strong>más instituciones y organismos re<strong>la</strong>cionados<br />

con <strong>la</strong> salud, <strong>en</strong> caso <strong>de</strong> catástrofe, epi<strong>de</strong>mia u otra ca<strong>la</strong>midad g<strong>en</strong>eral;<br />

d) At<strong>en</strong><strong>de</strong>r inmediatam<strong>en</strong>te casos <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cia para los que fuer<strong>en</strong><br />

requeridos;<br />

e) Cumplir con <strong>la</strong>s disposiciones vig<strong>en</strong>tes, sobre prescripción <strong>de</strong><br />

estupefaci<strong>en</strong>tes psicotrópicos y agregados; y<br />

f) Todas <strong>la</strong>s <strong>de</strong>más obligaciones y responsabilida<strong>de</strong>s que conforme al<br />

pres<strong>en</strong>te código y sus reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos les correspondan.<br />

Son <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> los profesionales, técnicos, auxiliares, higi<strong>en</strong>istas y asist<strong>en</strong>tes<br />

re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong> salud los sigui<strong>en</strong>tes:<br />

a) Contratar conv<strong>en</strong>cionalm<strong>en</strong>te, los honorarios profesionales;<br />

b) Solicitar a <strong>la</strong> Junta respectiva, su interv<strong>en</strong>ción cuando surjan <strong>de</strong>sacuerdos<br />

con re<strong>la</strong>ción a los honorarios;<br />

c) Transferir paci<strong>en</strong>tes a otros profesionales cuando <strong>en</strong> b<strong>en</strong>eficio <strong>de</strong> una<br />

mejor at<strong>en</strong>ción lo consi<strong>de</strong>r<strong>en</strong> necesario;<br />

ch) Ve<strong>la</strong>r por <strong>la</strong> superación <strong>de</strong>l gremio.<br />

Se prohíbe a los profesionales, técnicos, auxiliares, higi<strong>en</strong>istas y asist<strong>en</strong>tes, re<strong>la</strong>-<br />

cionados con <strong>la</strong> salud:<br />

<strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

129


El Salvador<br />

a) Permitir el uso <strong>de</strong> su nombre a persona no facultada por <strong>la</strong> Junta respectiva,<br />

para que ejerza <strong>la</strong> profesión;<br />

b) Difamar, calumniar o tratar <strong>de</strong> perjudicar por cualquier medio a otro<br />

profesional <strong>en</strong> el ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> profesión;<br />

c) Prometer el alivio o <strong>la</strong> curación por medio <strong>de</strong> procedimi<strong>en</strong>tos antici<strong>en</strong>tíficos<br />

o dudosos;<br />

ch) Anunciar ag<strong>en</strong>tes terapéuticos <strong>de</strong> efectos infalibles;<br />

d) Anunciar o aplicar fármacos inocuos, atribuyéndoles acción terapéutica;<br />

e) Anunciar características técnicas <strong>de</strong> sus equipos o instrum<strong>en</strong>tal que<br />

induzca a error o <strong>en</strong>gaño;<br />

f) Anunciar <strong>la</strong> confección <strong>de</strong> aparatos protésicos exaltando sus virtu<strong>de</strong>s,<br />

propieda<strong>de</strong>s, término <strong>de</strong> su construcción, duración, tipos, características<br />

y precios;<br />

g) Expedir certificados <strong>en</strong> lo que se exalt<strong>en</strong> o se elogi<strong>en</strong> <strong>la</strong> calidad o cualidad<br />

<strong>de</strong> los instrum<strong>en</strong>tos o productos e<strong>la</strong>borados;<br />

h) Publicar falsos éxitos profesionales, estadísticas ficticias, datos inexactos<br />

o cualesquier otro <strong>en</strong>gaño;<br />

i) Publicar refer<strong>en</strong>cias a técnicas o procedimi<strong>en</strong>tos personales <strong>en</strong> medios<br />

<strong>de</strong> difusión no especializados <strong>en</strong> <strong>la</strong> respectiva profesión;<br />

j) Publicar cartas <strong>de</strong> agra<strong>de</strong>cimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los paci<strong>en</strong>tes;<br />

k) Practicar hipnosis con otra finalidad que no sea <strong>de</strong>l ejercicio mismo <strong>de</strong><br />

su profesión;<br />

l) Delegar <strong>en</strong> su personal técnico o auxiliar, faculta<strong>de</strong>s y funciones o<br />

atribuciones propias <strong>de</strong> su profesión;<br />

ll) Expedir certificaciones profesionales por comp<strong>la</strong>c<strong>en</strong>cia o dando datos<br />

falsos sobre el pa<strong>de</strong>cimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s no exist<strong>en</strong>tes; y<br />

m) Las <strong>de</strong>más que <strong>la</strong> Junta respectiva, el pres<strong>en</strong>te código y los reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos<br />

respectivos les prohíban.<br />

Códigos <strong>de</strong> ética<br />

Conforme al Código <strong>de</strong> Salud, <strong>la</strong>s reg<strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> ética profesional son adoptadas por<br />

<strong>la</strong> junta respectiva. La Junta <strong>de</strong> Vigi<strong>la</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong> Profesión <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong>, <strong>en</strong> sesión<br />

extraordinaria No. 9 <strong>de</strong>l 29 <strong>de</strong> Agosto <strong>de</strong> 2001, emitió el Código <strong>de</strong> Ética para<br />

Profesionales <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> aprobado por resolución y cuyo objeto es (artículo<br />

1) establece los valores, <strong>de</strong>beres y principios que guían el ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s y los<br />

profesionales <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería que se <strong>de</strong>sempeñan <strong>en</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes instituciones<br />

<strong>de</strong>l sector salud.<br />

130 Serie Desarrollo <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>en</strong> Salud No. 56


En los aspectos disciplinarios, el Código <strong>de</strong> Salud dispone el artículo 314 que <strong>la</strong>s<br />

Juntas respectivas susp<strong>en</strong><strong>de</strong>rán o cance<strong>la</strong>rán <strong>la</strong>s autorizaciones para el ejercicio<br />

<strong>de</strong> los profesionales y sus activida<strong>de</strong>s técnicas, auxiliares, higi<strong>en</strong>istas y asist<strong>en</strong>tes<br />

<strong>en</strong> los sigui<strong>en</strong>tes casos:<br />

a) Cuando se comprobare que los docum<strong>en</strong>tos pres<strong>en</strong>tados para el trámite<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> autorización fuer<strong>en</strong> falsos o fraudul<strong>en</strong>tos, o se hubiere obt<strong>en</strong>ido sin<br />

cumplir con los requisitos legales;<br />

b) En los casos <strong>de</strong> incumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s obligaciones y prohibiciones<br />

establecidas <strong>en</strong> los artículos 33 y 35 <strong>de</strong> este código (arriba m<strong>en</strong>cionadas).<br />

c) En los casos <strong>de</strong> inmoralidad <strong>de</strong>bidam<strong>en</strong>te comprobada o incapacidad<br />

profesional;<br />

ch) Cuando finalice el período <strong>de</strong> autorización temporal o provisional;<br />

d) Por invali<strong>de</strong>z que impida el ejercicio <strong>de</strong> su profesión o mi<strong>en</strong>tras dure <strong>la</strong><br />

invali<strong>de</strong>z;<br />

e) Cuando se <strong>de</strong>crete <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ción provisional por imputársele cualquiera <strong>de</strong><br />

ciertos <strong>de</strong>litos y otras faltas graves.<br />

Educación superior y técnica<br />

La educación es compet<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Educación a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley<br />

<strong>de</strong> Educación Superior, que <strong>en</strong> su artículo 1 establece que es su objeto regu<strong>la</strong>r<br />

<strong>de</strong> manera especial <strong>la</strong> educación superior, así como <strong>la</strong> creación y funcionami<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s instituciones estatales y privadas que <strong>la</strong> impartan. Dispone también <strong>en</strong> su<br />

artículo 4 que los grados académicos correspondi<strong>en</strong>tes a los distintos niveles <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> Educación Superior son los sigui<strong>en</strong>tes: a) Técnico, b) Profesorado, c) Tecnólogo,<br />

d) Lic<strong>en</strong>ciatura, Ing<strong>en</strong>iería y Arquitectura, e) Maestría y f) Doctorado. Los institutos<br />

tecnológicos, solo podrán otorgar grados académicos <strong>de</strong> técnico. Los institutos<br />

especializados <strong>de</strong> nivel superior y <strong>la</strong>s universida<strong>de</strong>s podrán otorgar los grados<br />

académicos establecidos <strong>en</strong> este artículo.<br />

Para <strong>la</strong> obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> tales grados académicos, los interesados <strong>de</strong>berán cursar<br />

y aprobar el p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> estudios correspondi<strong>en</strong>tes y cumplir con los requisitos <strong>de</strong><br />

graduación establecidos.<br />

Los institutos tecnológicos sólo podrán otorgar grados <strong>de</strong> técnico y tecnólogo.<br />

Los institutos especializados <strong>de</strong> nivel superior y <strong>la</strong>s universida<strong>de</strong>s podrán otorgar<br />

todos los grados establecidos <strong>en</strong> este artículo.<br />

Conforme al artículo 29, <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> instituciones privadas <strong>de</strong> educación<br />

superior se hará por medio <strong>de</strong> escritura pública <strong>en</strong> <strong>la</strong> que los fundadores y patro-<br />

<strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

131


El Salvador<br />

cinadores concurran a <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> <strong>la</strong> nueva <strong>en</strong>tidad, <strong>de</strong>terminando sus objetivos<br />

y aprobando su proyecto <strong>de</strong> estatutos.<br />

Los interesados <strong>en</strong> crear una institución privada <strong>de</strong> educación superior, o <strong>la</strong>s<br />

extranjeras que <strong>de</strong>se<strong>en</strong> funcionar <strong>en</strong> el país, <strong>de</strong>b<strong>en</strong> pres<strong>en</strong>tar al Ministerio <strong>de</strong><br />

Educación <strong>la</strong> solicitud correspondi<strong>en</strong>te, acompañada <strong>de</strong> <strong>la</strong> escritura pública <strong>de</strong><br />

creación a que se refiere el artículo anterior, un estudio <strong>de</strong> factibilidad y copia <strong>de</strong>l<br />

proyecto <strong>de</strong> Estatutos <strong>de</strong> <strong>la</strong> institución (artículo 30).<br />

A su vez el código <strong>de</strong> salud dispone <strong>en</strong> su aartículo 41 que correspon<strong>de</strong> al Minis-<br />

terio <strong>de</strong> Salud Pública y Asist<strong>en</strong>cia Social, <strong>en</strong> el numeral 7 “Ve<strong>la</strong>r por el <strong>de</strong>sarrollo<br />

y mejorami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Normas <strong>de</strong> Enseñanza <strong>de</strong> <strong>la</strong>s profesiones re<strong>la</strong>cionadas<br />

con <strong>la</strong> salud y promover el adiestrami<strong>en</strong>to técnico y especialización <strong>de</strong>l personal<br />

<strong>en</strong>cargado <strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong> salud.<br />

La Resolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> Junta <strong>de</strong> Vigi<strong>la</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong> Profesión <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong>, <strong>en</strong> sesión<br />

ordinaria No. 120 <strong>de</strong> 19 <strong>de</strong> septiembre <strong>de</strong> 1997, <strong>en</strong> el punto 4.2, <strong>de</strong>fine los nuevos<br />

niveles <strong>de</strong> formación <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería. Así, a partir <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 1998, los grados aca-<br />

démicos que <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ofrecer <strong>la</strong>s instituciones formadoras <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>de</strong>berán ser:<br />

Técnico <strong>en</strong> <strong>Enfermería</strong>, Tecnólogo <strong>en</strong> <strong>Enfermería</strong> y Lic<strong>en</strong>ciatura <strong>en</strong> <strong>Enfermería</strong>. En<br />

tal s<strong>en</strong>tido cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instituciones <strong>de</strong>berá cumplir con los requisitos exigidos<br />

por el Ministerio <strong>de</strong> Educación y <strong>de</strong> esta junta para el respectivo funcionami<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> institución formadora.<br />

A partir <strong>de</strong>l año 2000 <strong>la</strong> Unidad <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> junto con <strong>la</strong>s instituciones<br />

formadoras estandarizan los p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> estudio para los grados académicos <strong>de</strong><br />

Lic<strong>en</strong>ciatura, Tecnólogo y técnico <strong>en</strong> <strong>en</strong>fermería, que sirv<strong>en</strong> <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>te mínimo<br />

para el diseño <strong>de</strong> los p<strong>en</strong>sum <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instituciones formadoras privadas.<br />

En cuanto a <strong>la</strong> autorización <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> formación <strong>de</strong> los recursos <strong>de</strong> <strong>en</strong>fer-<br />

mería, el Ministerio <strong>de</strong> Educación a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección Nacional <strong>de</strong> Educación<br />

Superior dictamina adoptar los p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> estudios estandarizados por todas <strong>la</strong>s<br />

instituciones formadoras.<br />

Actualm<strong>en</strong>te La Dirección Nacional <strong>de</strong> Educación Superior solicita a <strong>la</strong> Di-<br />

rección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Salud <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Salud, a través <strong>de</strong>l oficio DNES.GSA.<br />

EST./062/2008 <strong>de</strong> fecha 10 <strong>de</strong> Junio <strong>de</strong> 2008, para que ésta a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unidad<br />

<strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>de</strong> su opinión y aval a los p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> estudio <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería para su<br />

respectiva autorización por el MINED; a<strong>de</strong>más <strong>la</strong> Junta <strong>de</strong> Vigi<strong>la</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong> Profesión<br />

<strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> revisa y dictamina sobre los programas <strong>de</strong> estudio los que son<br />

aprobados por el CSSP.<br />

132 Serie Desarrollo <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>en</strong> Salud No. 56


La sistematización y estandarización <strong>de</strong> <strong>la</strong> formación profesional le correspon<strong>de</strong><br />

al Consejo <strong>de</strong> Formadores <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong><br />

<strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

Acreditación<br />

El Sistema <strong>de</strong> Supervisión y Mejorami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> Calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Instituciones <strong>de</strong><br />

Educación Superior el Ministerio <strong>de</strong> Educación se <strong>en</strong>carga <strong>de</strong> <strong>la</strong> calificación, evalua-<br />

ción y acreditación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s educativas. La calificación anual es obligatoria<br />

<strong>la</strong> evaluación bianual institucional es obligatoria y <strong>la</strong> acreditación institucional es<br />

voluntaria. El Sistema <strong>de</strong> Supervisión y Mejorami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> Calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s institu-<br />

ciones <strong>de</strong> Educación Superior, fue creado por Acuerdo Ejecutivo No. 15-1642 <strong>de</strong>l<br />

11 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 1997 emitido por el Ministerio <strong>de</strong> Educación.<br />

Organizaciones profesionales y<br />

académicas<br />

Asociación Nacional <strong>de</strong> Enfermeras <strong>de</strong> El Salvador<br />

(ANES)<br />

http://www.anes.org.sv<br />

Fundada el 25 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 1934, obtuvo personería jurídica el 3 <strong>de</strong> agosto<br />

<strong>de</strong> 1935. Su propósito fundam<strong>en</strong>tal es fom<strong>en</strong>tar el <strong>de</strong>sarrollo integral <strong>de</strong> sus<br />

asociadas/os mediante <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> vínculos <strong>de</strong> unión como repres<strong>en</strong>tante y<br />

portavoz <strong>de</strong>l gremio <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería, para alcanzar y mant<strong>en</strong>er el más alto nivel <strong>de</strong><br />

profesionales ci<strong>en</strong>tífico, cultural, ética y social que permita proporcionar óptima<br />

at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>en</strong> los servicios <strong>de</strong> salud. Se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra afiliada al Consejo<br />

Internacional <strong>de</strong> Enfermeras <strong>en</strong> 1969, a <strong>la</strong> Fe<strong>de</strong>ración Panamericana <strong>de</strong> Profesionales<br />

<strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> y al grupo <strong>de</strong> Profesionales <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>de</strong> C<strong>en</strong>tro <strong>América</strong> y el<br />

Caribe. Actualm<strong>en</strong>te ti<strong>en</strong>e una junta directiva <strong>de</strong> <strong>la</strong> se<strong>de</strong> c<strong>en</strong>tral y una estructura<br />

<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralizada <strong>en</strong> 13 juntas directivas filiales <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tales.<br />

ANES agrupa a <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeras y <strong>en</strong>fermeros profesionales y su afiliación no<br />

es <strong>de</strong> carácter obligatorio sino parte <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho a asociarse reconocido <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

Constitución <strong>de</strong> <strong>la</strong> República <strong>en</strong> su artículo 7.<br />

133


El Salvador<br />

Consejo <strong>de</strong> Formadores <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>de</strong><br />

<strong>Enfermería</strong> (CFRHES)<br />

Se trata <strong>de</strong> un organismo in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te constituido por dirig<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> institucio-<br />

nes formadoras <strong>de</strong> recursos humanos <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería, públicas y privadas <strong>de</strong> nivel<br />

nacional, para sistematizar y/o estandarizar <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> los grados académicos<br />

<strong>de</strong> técnicos(as), tecnólogos(as) y lic<strong>en</strong>ciados(as) <strong>en</strong> <strong>en</strong>fermería para garantizar <strong>la</strong><br />

calidad <strong>de</strong>l cuidado <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> excel<strong>en</strong>cia académica.<br />

Práctica transnacional <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>en</strong>fermería<br />

En re<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong> autorización <strong>de</strong> extranjeros para ejercer <strong>en</strong> el país, el artículo<br />

306 <strong>de</strong>l Código <strong>de</strong> Salud, dispone que para obt<strong>en</strong>er <strong>la</strong> autorización <strong>de</strong>l ejercicio<br />

profesional los extranjeros <strong>de</strong>berán comprobar que <strong>en</strong> el país don<strong>de</strong> obtuvieron el<br />

título, los salvadoreños o los graduados <strong>en</strong> El Salvador, puedan ejercer <strong>la</strong> profesión<br />

<strong>en</strong> análogas circunstancias. Dispone también que <strong>la</strong>s instituciones <strong>de</strong>l Estado o<br />

empresas privadas que <strong>de</strong>se<strong>en</strong> contratar profesionales, técnicos, auxiliares, higie-<br />

nistas o asist<strong>en</strong>tes extranjeros, <strong>de</strong>berán obt<strong>en</strong>er autorización <strong>de</strong> <strong>la</strong> Junta respectiva.<br />

De acuerdo a <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> Educación Superior Decreto No. 468 <strong>de</strong>l 14 <strong>de</strong> octubre<br />

<strong>de</strong>l 2004, artículo 20, el Ministerio <strong>de</strong> Educación podrá incorporar a profesio-<br />

nales nacionales o extranjeros, <strong>en</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> conv<strong>en</strong>ios <strong>de</strong> mutuo<br />

reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> títulos, suscritos por el país y a través <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instituciones<br />

estatales o privadas <strong>de</strong> educación superior <strong>de</strong> acuerdo a <strong>la</strong> índole <strong>de</strong> los estudios<br />

y a <strong>la</strong> compet<strong>en</strong>cia académica <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instituciones. En caso <strong>de</strong> no existir <strong>en</strong> el país<br />

carreras simi<strong>la</strong>res o equival<strong>en</strong>tes, el Ministerio <strong>de</strong> Educación podrá incorporar<br />

profesionales, previo dictam<strong>en</strong> favorable <strong>de</strong> una comisión especial, conformada<br />

por profesionales <strong>de</strong> igual formación a <strong>la</strong> <strong>de</strong>l solicitante; dicha comisión t<strong>en</strong>drá<br />

el aval <strong>de</strong>l Consejo <strong>de</strong> Educación Superior. El Ministerio <strong>de</strong> Educación emitirá un<br />

reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to que establezca los procedimi<strong>en</strong>tos para <strong>la</strong> materia.<br />

134 Serie Desarrollo <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>en</strong> Salud No. 56


<strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

Introducción<br />

El personal <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>en</strong> Guatema<strong>la</strong> provee importante soporte a <strong>la</strong> at<strong>en</strong>-<br />

ción <strong>en</strong> los servicios <strong>de</strong> salud, porque brinda asist<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> todos los niveles y <strong>en</strong><br />

los lugares más alejados <strong>de</strong>l país. 1<br />

Este espacio es producto <strong>de</strong> años <strong>de</strong> trabajo realizado por <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeras guate-<br />

maltecas <strong>en</strong> conjunto con los organismos <strong>de</strong> conducción <strong>de</strong>l país, particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> principios <strong>de</strong> los 90 con <strong>la</strong> propuesta <strong>de</strong>nominada Proceso <strong>de</strong> Desarrollo<br />

<strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> 2 que contribuyó a <strong>la</strong> <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralización <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización gremial y<br />

educativa <strong>en</strong> todo el territorio guatemalteco y que se fortaleció con <strong>la</strong> “Dec<strong>la</strong>ración<br />

<strong>de</strong> Cermeño” <strong>en</strong> Panamá 1994 3 con <strong>la</strong> creación <strong>de</strong>l Grupo C<strong>en</strong>troamericano <strong>de</strong><br />

Profesionales <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong>.<br />

El perfil <strong>de</strong> <strong>de</strong>sempeño <strong>de</strong>l recurso humano <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>en</strong> todos sus niveles,<br />

va <strong>de</strong>s<strong>de</strong> brindar el cuidado directo con criterios ci<strong>en</strong>tíficos, técnicos, humanísticos<br />

y ético legales, pasando por e<strong>la</strong>borar y dirigir proyectos sociales, hasta ger<strong>en</strong>ciar<br />

el cuidado y <strong>la</strong>s organizaciones e instituciones <strong>de</strong>l sector salud <strong>en</strong> cualquiera <strong>de</strong><br />

sus niveles. 4 Este perfil <strong>de</strong> <strong>de</strong>sempeño se refleja <strong>en</strong> <strong>la</strong>s compet<strong>en</strong>cias técnicas<br />

<strong>la</strong>borales que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>de</strong>scritas <strong>en</strong> el manual <strong>de</strong> compet<strong>en</strong>cias <strong>de</strong>l personal<br />

<strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>de</strong> Guatema<strong>la</strong>. 5<br />

1. Caracterización <strong>de</strong> <strong>la</strong> Fuerza <strong>de</strong> Trabajo <strong>en</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> Guatema<strong>la</strong>. Investigación Interinstitucional,<br />

Guatema<strong>la</strong>, abril 2009 (estudio apoyado por OPS).<br />

2. <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> Guatema<strong>la</strong>. Revista Anual, Guatema<strong>la</strong>, septiembre <strong>de</strong> 2007. Realizada con <strong>la</strong><br />

cooperación <strong>de</strong> <strong>la</strong> OPS.<br />

3. La <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> C<strong>en</strong>tro <strong>América</strong> y el Caribe. Un Siglo <strong>de</strong> Historia. Diciembre 2000 (con el apoyo<br />

<strong>de</strong> OPS y <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>de</strong> C<strong>en</strong>troamérica y el Caribe).<br />

4. Pénsum <strong>de</strong> estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s escue<strong>la</strong>s nacionales <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>de</strong> Guatema<strong>la</strong>, <strong>de</strong>l MSPAS y <strong>la</strong><br />

Universidad <strong>de</strong> San Carlos <strong>de</strong> Guatema<strong>la</strong>, Revisión 2009.<br />

5. Unidad <strong>de</strong> Desarrollo <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong>, MSPAS, Guatema<strong>la</strong>. Manual <strong>de</strong> Compet<strong>en</strong>cias Laborales,<br />

Guatema<strong>la</strong>, 2007, revisadas <strong>en</strong> 2009.<br />

Guatema<strong>la</strong><br />

135


Guatema<strong>la</strong><br />

El Consejo Nacional <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> trabajó para lograr <strong>la</strong> reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

profesión. lo que se alcanzó con <strong>la</strong> publicación <strong>de</strong>l Decreto <strong>de</strong>l Congreso No.07-<br />

2007 <strong>de</strong>l 20 <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 2007 y el Acuerdo Gubernativo No. 56-2008 <strong>de</strong>l 1 <strong>de</strong><br />

febrero <strong>de</strong> 2008.<br />

El Consejo ha continuado con <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> los instrum<strong>en</strong>tos legales para<br />

fortalecer este proceso <strong>de</strong> legis<strong>la</strong>ción con el fin <strong>de</strong> or<strong>de</strong>nar administrativam<strong>en</strong>te<br />

el trabajo <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería y sobre todo para mejorar al máximo posible <strong>la</strong> calidad<br />

<strong>de</strong> cuidado que el personal <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería brinda a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción guatemalteca <strong>en</strong><br />

todos los niveles y <strong>en</strong> todo el territorio, buscando <strong>de</strong> esta manera contribuir al<br />

<strong>de</strong>sarrollo integral <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudadanía. Ejemplo <strong>de</strong> esto es el Acuerdo Ministerial<br />

No. 1.608-2009 sobre Nive<strong>la</strong>ción y Acreditación <strong>de</strong> Auxiliares <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> no<br />

ava<strong>la</strong>dos por MSPAS.<br />

Análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> legis<strong>la</strong>ción aplicable<br />

El Decreto <strong>de</strong>l Congreso No. 07-2007 <strong>de</strong>l 20 <strong>de</strong> Febrero <strong>de</strong> 2007 emite <strong>la</strong> Ley<br />

<strong>de</strong> <strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong>l Ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>en</strong> todo el territorio nacional. Dicha<br />

norma ha sido reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tada por el Acuerdo Gubernativo No. 56-2008 <strong>de</strong>l 1 <strong>de</strong><br />

febrero <strong>de</strong> 2008 que ti<strong>en</strong>e como objetivo <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r los preceptos normativos<br />

cont<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> <strong>la</strong> ley. A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>la</strong>s disposiciones <strong>de</strong> estas normas y conforme<br />

lo establece el Acuerdo Gubernativo reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tario, <strong>la</strong> actividad <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería<br />

se cumplirá a través <strong>de</strong> procedimi<strong>en</strong>tos y mecanismos implem<strong>en</strong>tados mediante<br />

instrucciones docum<strong>en</strong>tadas o escritas emanadas <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unidad <strong>de</strong> Desarrollo <strong>de</strong><br />

<strong>Enfermería</strong> y el Consejo Nacional <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong>, abarcando cuatro áreas funda-<br />

m<strong>en</strong>tales que son el cuidado directo, doc<strong>en</strong>cia, investigación y administración <strong>de</strong>l<br />

cuidado.<br />

El artículo 5 <strong>de</strong>l Decreto <strong>de</strong>l Congreso No. 07-2007 organiza a <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería<br />

at<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do al grado académico y al organismo don<strong>de</strong> <strong>de</strong> se <strong>de</strong>sempeñ<strong>en</strong>. Así,<br />

respecto al grado académico se c<strong>la</strong>sifica <strong>la</strong> profesión <strong>en</strong>:<br />

a) Doctor, magíster y lic<strong>en</strong>ciado <strong>en</strong> <strong>en</strong>fermería, graduados <strong>de</strong> <strong>la</strong>s universida<strong>de</strong>s<br />

estatal o privadas <strong>de</strong>l país o incorporados <strong>en</strong> universida<strong>de</strong>s extranjeras.<br />

b) Enfermero, incluye a aquel<strong>la</strong>s personas graduadas a nivel técnico <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

Escue<strong>la</strong> Nacional <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong>, <strong>en</strong> universida<strong>de</strong>s estatales o privadas <strong>de</strong>l<br />

país o <strong>en</strong> otras instituciones reconocidas para el efecto por el Ministerio<br />

<strong>de</strong> Salud Pública y Asist<strong>en</strong>cia Social, <strong>de</strong>bi<strong>en</strong>do contar con una esco<strong>la</strong>ridad<br />

mínima a nivel diversificado. 6<br />

6. El Enfermero/a (b) correspon<strong>de</strong> a un nivel intermedio universitario. El auxiliar <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería (c) y el<br />

auxiliar comunitario (d) ti<strong>en</strong><strong>en</strong> ti<strong>en</strong>e una formación <strong>de</strong> 10 meses. (MSc. Rutilia Herrera Acajabón).<br />

136 Serie Desarrollo <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>en</strong> Salud No. 56


c) Auxiliar <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería, incluye a qui<strong>en</strong>es hayan aprobado el curso básico<br />

<strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería acreditado por el Ministerio <strong>de</strong> Salud Pública y Asist<strong>en</strong>cia<br />

Social, <strong>de</strong>bi<strong>en</strong>do contar con <strong>la</strong> esco<strong>la</strong>ridad mínima <strong>de</strong> tercero básico.<br />

d) Auxiliar <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería comunitario, personas formadas bajo <strong>la</strong><br />

responsabilidad <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Salud Pública y Asist<strong>en</strong>cia Social, con<br />

<strong>la</strong> visión <strong>de</strong> cubrir <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s postergadas, <strong>de</strong>bi<strong>en</strong>do contar con <strong>la</strong><br />

esco<strong>la</strong>ridad mínima <strong>de</strong> tercero básico. Para tal efecto se crea un p<strong>en</strong>sum<br />

con <strong>en</strong>foque comunitario y qui<strong>en</strong>es reciban esta capacitación están<br />

habilitados únicam<strong>en</strong>te para el trabajo <strong>de</strong> salud comunitario.<br />

At<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do al organismo se hace <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te c<strong>la</strong>sificación:<br />

a) El Ministerio <strong>de</strong> Salud Pública y Asist<strong>en</strong>cia Social como rector <strong>de</strong> sector<br />

salud está obligado a ejercer los actos y dictar <strong>la</strong>s medidas para el<br />

cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> nueva ley, especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> cuanto a <strong>la</strong> formación<br />

<strong>de</strong>l recurso humano requerido <strong>en</strong> los niveles profesionales y técnico.<br />

b) El Colegio Profesional <strong>de</strong> Lic<strong>en</strong>ciados y sus difer<strong>en</strong>tes grados es (cuando se<br />

constituya) el órgano integrador <strong>de</strong> todos los miembros <strong>de</strong> conformidad<br />

con <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> Colegiación Profesional Obligatoria, Decreto <strong>de</strong>l Congreso<br />

No. 72-2001.<br />

c) El Consejo Nacional <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> constituye <strong>la</strong> instancia máxima<br />

<strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>en</strong> todo el territorio nacional y se rige por su propio<br />

reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to.<br />

d) La Unidad <strong>de</strong> Desarrollo <strong>de</strong> Servicios <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> es qui<strong>en</strong> conduce<br />

a nivel nacional el servicio <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería que prestan <strong>la</strong>s instituciones<br />

asist<strong>en</strong>ciales <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Salud Pública y Asist<strong>en</strong>cia Social.<br />

Los colegios profesionales <strong>en</strong> Guatema<strong>la</strong> ti<strong>en</strong><strong>en</strong> a su cargo no sólo funciones<br />

gremiales sino promover y vigi<strong>la</strong>r el ejercicio profesional y ético <strong>de</strong> sus miembros<br />

y qui<strong>en</strong>es practiqu<strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>en</strong> su distinta categoría <strong>de</strong>b<strong>en</strong> afiliarse con<br />

carácter obligatorio. El Ministerio <strong>de</strong> Salud lleva el registro <strong>de</strong> dichos profesiona-<br />

les. Actualm<strong>en</strong>te, <strong>de</strong>bido al bajo número <strong>de</strong> pot<strong>en</strong>ciales miembros y <strong>en</strong> tanto se<br />

establece el Colegio Profesional <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong>, <strong>la</strong>s/los lic<strong>en</strong>ciad/as <strong>de</strong>b<strong>en</strong> colegiarse<br />

<strong>en</strong> el Colegio <strong>de</strong> Médicos y Cirujanos (artículo 7(b) <strong>de</strong>l Acuerdo Gubernativo 56<br />

<strong>de</strong>l 2008).<br />

<strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

137


Guatema<strong>la</strong><br />

Instancias nacionales para <strong>la</strong><br />

formu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> políticas <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>fermería<br />

Consejo Nacional <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong><br />

Adscrito al Ministerio <strong>de</strong> Salud Pública y Asist<strong>en</strong>cia Social, constituye <strong>la</strong> instan-<br />

cia máxima <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>en</strong> todo el territorio nacional y se rige por su propio<br />

reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to (Resolución No. SP-M-153-80). 7 Conforme el artículo 7 <strong>de</strong>l Acuerdo<br />

reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tario, el Consejo asesora al Ministerio <strong>de</strong> Salud Pública y Asist<strong>en</strong>cia Social<br />

<strong>en</strong> asuntos <strong>de</strong> su compet<strong>en</strong>cia, cumple y ve<strong>la</strong> por <strong>la</strong> ejecución <strong>de</strong> sus disposiciones<br />

y ti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> facultad <strong>de</strong> convocar a los repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>de</strong> los sectores<br />

público y privado. Es responsable <strong>de</strong> conocer, analizar y resolver todos los asuntos<br />

<strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>en</strong> servicio, investigación y doc<strong>en</strong>cia y supervisa <strong>la</strong> legalización <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s escue<strong>la</strong>s <strong>de</strong> auxiliares <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería.<br />

Conforme a <strong>la</strong> Resolución No. SP-M-153-80, artículo 3, es función <strong>de</strong>l consejo:<br />

a) Emitir opinión <strong>en</strong> los asuntos que <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería le sean<br />

consultados;<br />

b) Promover y/o realizar investigaciones <strong>en</strong> áreas problemas <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería;<br />

c) Proponer cambios necesarios para el mejorami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> práctica <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>fermería.<br />

El Consejo está integrado por (artículo 2 <strong>de</strong> <strong>la</strong> m<strong>en</strong>cionada resolución):<br />

a) Presi<strong>de</strong>nta <strong>de</strong> <strong>la</strong> Asociación Guatemalteca <strong>de</strong> Enfermeras Profesionales;<br />

b) Jefe <strong>de</strong>l Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Servicios<br />

<strong>de</strong> Salud;<br />

c) Directora <strong>de</strong> <strong>la</strong> Oficina Nacional <strong>de</strong> Registros y Métodos para Auxiliares<br />

<strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong>;<br />

d) Jefe <strong>de</strong> <strong>la</strong> Sección <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Servicios<br />

Médico-Hospita<strong>la</strong>rios <strong>de</strong>l Instituto Guatemalteco <strong>de</strong> Seguridad Social.<br />

e) Jefe <strong>de</strong> Servicios <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> Región Metropolitana;<br />

f) Jefe <strong>de</strong>l Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>de</strong>l Hospital G<strong>en</strong>eral San Juan <strong>de</strong><br />

Dios;<br />

g) Jefe <strong>de</strong>l Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>de</strong>l Hospital Roosevelt;<br />

7. Cabe m<strong>en</strong>cionar que <strong>la</strong>s profesionales que co<strong>la</strong>boraron <strong>en</strong> <strong>la</strong> realización <strong>de</strong> este capítulo<br />

coincidieron <strong>en</strong> seña<strong>la</strong>r <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> que el Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to sea r<strong>en</strong>ovado a <strong>la</strong> luz <strong>de</strong> <strong>la</strong> nueva Ley y<br />

Acuerdo reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tario.<br />

138 Serie Desarrollo <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>en</strong> Salud No. 56


h) Directora <strong>de</strong> Educación Continua <strong>de</strong>l Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Educación <strong>de</strong><br />

<strong>Enfermería</strong>; y<br />

i) Directora <strong>de</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> Nacional <strong>de</strong> Enfermeras <strong>de</strong> Guatema<strong>la</strong>.<br />

Unidad <strong>de</strong> Desarrollo <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong><br />

(artículo 2 <strong>de</strong>l Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to)<br />

La Unidad <strong>de</strong> Desarrollo <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Salud Pública y Asist<strong>en</strong>-<br />

cia Social conforme al artículo 7 <strong>de</strong>l Acuerdo reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tario, es <strong>la</strong> instancia técnica<br />

normativa <strong>de</strong> máxima jerarquía <strong>de</strong>l Ministerio que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el nivel c<strong>en</strong>tral, <strong>de</strong>termina<br />

los lineami<strong>en</strong>tos y directrices <strong>de</strong> trabajo <strong>en</strong> <strong>en</strong>fermería a <strong>la</strong> luz <strong>de</strong>l P<strong>la</strong>n Nacional<br />

<strong>de</strong> Salud. Establece también <strong>la</strong> coordinación intra e intersectorial con organismos<br />

y <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s nacionales y extranjeras que apoyan el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería y <strong>de</strong><br />

salud y ve<strong>la</strong> por el cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> este Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to.<br />

Ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería<br />

El Decreto No. 90-97, Código <strong>de</strong> Salud, artículo 9 inc. F dispone que los cole-<br />

gios profesionales están a cargo <strong>de</strong> <strong>la</strong> regu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong>l ejercicio profesional. Sólo<br />

pue<strong>de</strong>n ejercer <strong>la</strong>s profesiones re<strong>la</strong>cionadas a <strong>la</strong> salud qui<strong>en</strong>es posean el título<br />

correspondi<strong>en</strong>te o <strong>la</strong> incorporación respectiva <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> San Carlos<br />

y sean colegiados activos. El Ministerio <strong>de</strong> Salud lleva el registro <strong>de</strong> profesionales.<br />

En el 2001, el Decreto <strong>de</strong>l Congreso No. 72 estableció que <strong>la</strong> colegiación <strong>de</strong> los<br />

profesionales universitarios es obligatoria, tal como lo establece <strong>la</strong> Constitución<br />

Política <strong>de</strong> <strong>la</strong> República y ti<strong>en</strong>e por fines <strong>la</strong> superación moral, ci<strong>en</strong>tífica, técnica,<br />

cultural, económica y material <strong>de</strong> <strong>la</strong>s profesiones universitarias y el control <strong>de</strong> su<br />

ejercicio, <strong>de</strong> conformidad con <strong>la</strong>s normas <strong>de</strong> esta ley. Se <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> por colegiación<br />

<strong>la</strong> asociación <strong>de</strong> graduados universitarios <strong>de</strong> profesiones afines, <strong>en</strong> <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s gre-<br />

miales. Regu<strong>la</strong> el ámbito <strong>de</strong> aplicación, período <strong>de</strong> gracia para nuevos colegiados,<br />

naturaleza y fines, constitución y registro, requisitos <strong>de</strong> calidad, pérdida <strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad<br />

<strong>de</strong> activo, constancia <strong>de</strong> calidad, organización, función y atribuciones <strong>de</strong> los colegios<br />

profesionales y otras aspectos <strong>de</strong>stacados.<br />

Conforme al artículo 3 <strong>de</strong> <strong>la</strong> ley <strong>de</strong> ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería, están facultados<br />

para el ejercicio <strong>de</strong> esta actividad, <strong>la</strong>s personas que cu<strong>en</strong>t<strong>en</strong> con los sigui<strong>en</strong>tes<br />

requisitos:<br />

Para el nivel <strong>de</strong> lic<strong>en</strong>ciada <strong>en</strong> <strong>en</strong>fermería:<br />

<strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

139


Guatema<strong>la</strong><br />

a) Haber obt<strong>en</strong>ido el título habilitante otorgado por cualquiera <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

universida<strong>de</strong>s reconocidas oficialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> República <strong>de</strong> Guatema<strong>la</strong>.<br />

En el caso <strong>de</strong> profesionales graduados <strong>en</strong> universida<strong>de</strong>s extranjeras, es<br />

obligatoria su incorporación.<br />

b) Estar inscrito <strong>en</strong> el colegio profesional correspondi<strong>en</strong>te y t<strong>en</strong>er <strong>la</strong> calidad<br />

<strong>de</strong> colegiado activo.<br />

Para el nivel <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermera y auxiliar <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería, es necesario obt<strong>en</strong>er el<br />

certificado por el establecimi<strong>en</strong>to educativo que esté reconocido para tal efecto<br />

por el Estado <strong>de</strong> Guatema<strong>la</strong>, que acredite fehaci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te dicha calidad.<br />

Establece luego que <strong>la</strong>s personas que ejercían <strong>la</strong>s <strong>la</strong>bores <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería antes<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>trada <strong>en</strong> vig<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> ley no compr<strong>en</strong>didas <strong>en</strong> los numerales que ante-<br />

ce<strong>de</strong>n, sin que implique modificación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> trabajo <strong>en</strong> cuanto a <strong>la</strong><br />

actividad que <strong>de</strong>sempeñ<strong>en</strong>, podrán someterse a los procedimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje<br />

y capacitación que establezca el Ministerio <strong>de</strong> Salud Pública y Asist<strong>en</strong>cia Social <strong>en</strong><br />

coordinación con el Ministerio <strong>de</strong> Educación y el Consejo Nacional <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong>,<br />

con <strong>la</strong> finalidad única <strong>de</strong> su capacitación. El Instituto Guatemalteco <strong>de</strong> Seguridad<br />

Social y <strong>la</strong>s instituciones privadas <strong>de</strong>l sector salud, <strong>de</strong>b<strong>en</strong> adoptar como propios<br />

los sistemas que se implem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>en</strong> este or<strong>de</strong>n.<br />

El artículo 5 <strong>de</strong>l Acuerdo reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tario <strong>de</strong> 2008 establece que para cualquier<br />

gestión o acreditación, los interesados <strong>de</strong>berán pres<strong>en</strong>tar:<br />

a) Los títulos <strong>de</strong> nivel superior profesional obt<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> <strong>la</strong> República <strong>de</strong><br />

Guatema<strong>la</strong>, o <strong>de</strong> incorporación, <strong>en</strong> original o fotostática;<br />

b) Constancia original <strong>de</strong> colegiado/a activa expedida por el colegio<br />

profesional correspondi<strong>en</strong>te;<br />

c) Los certificados y/o diplomas que acredit<strong>en</strong> ser <strong>en</strong>fermero/a o auxiliar <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>fermería, <strong>en</strong> fotocopia <strong>de</strong>bidam<strong>en</strong>te legalizada por notario o certificada<br />

por <strong>la</strong> autoridad que corresponda;<br />

d) Constancia <strong>en</strong> original o fotocopia certificada o legalizada por notario,<br />

<strong>de</strong> los cursos <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje y capacitación, expedida por <strong>la</strong> autoridad<br />

que corresponda, <strong>de</strong> acuerdo a lo establecido <strong>en</strong> el último numeral <strong>de</strong>l<br />

artículo 3 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> <strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong>l Ejercicio <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong>.<br />

Las compet<strong>en</strong>cias técnicas <strong>la</strong>borales <strong>de</strong>l recurso humano <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>en</strong> todos<br />

sus niveles se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>de</strong>scritas <strong>en</strong> el manual <strong>de</strong> compet<strong>en</strong>cias <strong>de</strong>l personal <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>fermería <strong>de</strong> Guatema<strong>la</strong>.8 No se tuvo acceso a este docum<strong>en</strong>to.<br />

El Decreto <strong>de</strong>l Congreso 07-2007 <strong>de</strong>l 20 <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 2007 que emite <strong>la</strong> Ley<br />

<strong>de</strong> <strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong>l Ejercicio <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> no conti<strong>en</strong>e una disposición respecto a<br />

8. Unidad <strong>de</strong> Desarrollo <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong>, MSPAS, Guatema<strong>la</strong>. Manual <strong>de</strong> compet<strong>en</strong>cias <strong>la</strong>borales,<br />

Guatema<strong>la</strong>, 2007, revisadas <strong>en</strong> 2009.<br />

140 Serie Desarrollo <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>en</strong> Salud No. 56


<strong>la</strong>s funciones o incumb<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> qui<strong>en</strong>es ejerc<strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería. La única m<strong>en</strong>ción al<br />

tema está <strong>en</strong> el artículo 2 que establece que <strong>la</strong> actividad <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería compr<strong>en</strong>-<br />

<strong>de</strong> coadyuvar al cuidado <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>en</strong> <strong>la</strong>s funciones <strong>de</strong> promoción, prev<strong>en</strong>ción,<br />

recuperación y rehabilitación <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, bajo <strong>la</strong> dirección y supervisión <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

autoridad inmediata superior <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>de</strong> acuerdo a <strong>la</strong> organización técnica<br />

y administrativa <strong>de</strong> <strong>la</strong> institución respectiva. La gestión, administración, doc<strong>en</strong>cia,<br />

investigación, auditoria y asesorami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> el sistema <strong>de</strong> salud y <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>l sistema<br />

formal educativo y <strong>en</strong> todos los <strong>de</strong>más sistemas.<br />

El Acuerdo Gubernativo No. 56 reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tario <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> <strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong>l<br />

Ejercicio <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> dispone que <strong>la</strong> actividad <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería referida <strong>en</strong> el<br />

artículo 2 <strong>de</strong> <strong>la</strong> ley, se cumplirá a través <strong>de</strong> procedimi<strong>en</strong>tos y mecanismos imple-<br />

m<strong>en</strong>tados mediante instrucciones docum<strong>en</strong>tadas o escritas emanadas e <strong>la</strong> Unidad<br />

<strong>de</strong> Desarrollo <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> y el Consejo Nacional <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong>, abarcando<br />

cuatro áreas fundam<strong>en</strong>tales que son el cuidado directo, doc<strong>en</strong>cia, investigación y<br />

administración <strong>de</strong>l cuidado, <strong>en</strong> <strong>la</strong> forma sigui<strong>en</strong>te:<br />

a) Promocionar y aplicar <strong>la</strong> práctica <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería a través <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

información, educación y capacitación a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción, para fom<strong>en</strong>tar estilos<br />

<strong>de</strong> vida y ambi<strong>en</strong>te saludables.<br />

b) I<strong>de</strong>ntificar grupos <strong>de</strong> riesgo a través <strong>de</strong> sistemas <strong>de</strong> vigi<strong>la</strong>ncias<br />

epi<strong>de</strong>miológicas, promovi<strong>en</strong>do <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> el logro<br />

<strong>de</strong> mejores niveles <strong>de</strong> salud.<br />

c) Proporcionar cuidados <strong>de</strong> salud al paci<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> congru<strong>en</strong>cia con sus<br />

necesida<strong>de</strong>s exist<strong>en</strong>tes.<br />

d) Rehabilitar físicam<strong>en</strong>te al paci<strong>en</strong>te, a fin <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r restablecer sus funciones<br />

físicas perdidas y <strong>en</strong> algunos casos m<strong>en</strong>tal y espiritualm<strong>en</strong>te para que<br />

apr<strong>en</strong>da a vivir con ciertas limitaciones físicas.<br />

El artículo 3 <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma norma establece que <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l sistema <strong>de</strong> salud, <strong>la</strong><br />

profesión <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>de</strong>berá contribuir a que los paci<strong>en</strong>tes alcances un mejor<br />

estado físico y m<strong>en</strong>tal, <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ndo <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes activida<strong>de</strong>s:<br />

a) La gestión <strong>de</strong>l cuidado para garantizar <strong>la</strong> ejecución <strong>de</strong>l proceso <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>fermería mismo que incluye valoración, diagnóstico, p<strong>la</strong>nificación y<br />

evaluación para satisfacer necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> salud.<br />

b) La administración <strong>de</strong> recursos humanos y materiales para posibilitar<br />

<strong>la</strong> provisión <strong>de</strong> servicios <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería acor<strong>de</strong> a <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

pob<strong>la</strong>ción mediante <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nificación, monitoreo, supervisión y evaluación.<br />

c) La doc<strong>en</strong>cia para el <strong>de</strong>sarrollo perman<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l personal <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería<br />

con el propósito <strong>de</strong> mant<strong>en</strong>er <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción, <strong>de</strong> acuerdo a<br />

necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>tectadas.<br />

<strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

141


Guatema<strong>la</strong><br />

d) La investigación y el <strong>de</strong>sarrollo tecnológico, utilizando herrami<strong>en</strong>tas que<br />

propici<strong>en</strong> <strong>la</strong> toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones <strong>en</strong> <strong>la</strong> búsqueda <strong>de</strong> una solución a <strong>la</strong><br />

problemática <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería y <strong>de</strong> salud.<br />

e) La auditoría externa o interna, a través <strong>de</strong> una constante supervisión <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> actividad <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería, a efecto <strong>de</strong> lograr un servicio efici<strong>en</strong>te basado<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> normativa, reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos y protocolos como garantía <strong>de</strong> <strong>la</strong> prestación<br />

<strong>de</strong>l servicio.<br />

f) El asesorami<strong>en</strong>to re<strong>la</strong>cionado con <strong>la</strong> promoción y li<strong>de</strong>razgo <strong>en</strong> lo re<strong>la</strong>tivo<br />

a <strong>en</strong>fermería, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong>l acompañami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> diversos campos <strong>de</strong>l<br />

<strong>de</strong>sarrollo y bi<strong>en</strong>estar <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción.<br />

El Código <strong>de</strong> ética emitido por el Consejo Nacional <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> dispone<br />

también que:<br />

La <strong>en</strong>fermera es responsable <strong>de</strong> proporcionar al usuario at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería<br />

integral, <strong>de</strong> óptima calidad:<br />

• Ejerce con efici<strong>en</strong>cia, eficacia y equidad el cuidado <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería, basado<br />

<strong>en</strong> principios éticos, morales, ci<strong>en</strong>tífico y tecnológicos, acor<strong>de</strong>s a <strong>la</strong>s<br />

necesida<strong>de</strong>s cambiantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad.<br />

• La <strong>en</strong>fermera proporciona at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> salud, respeta <strong>la</strong> dignidad humana<br />

y <strong>la</strong> vida <strong>de</strong>s<strong>de</strong> sus oríg<strong>en</strong>es, alivia el sufrimi<strong>en</strong>to y promueve <strong>la</strong> salud, sin<br />

establecer difer<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> ninguna c<strong>la</strong>se ni <strong>de</strong> naturaleza <strong>de</strong> los problemas<br />

<strong>de</strong> salud <strong>de</strong>l usuario (paci<strong>en</strong>te, familia y comunidad).<br />

• Cumple con discernimi<strong>en</strong>to <strong>la</strong>s prescripciones para el tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l<br />

usuario.<br />

• Evita <strong>la</strong> neglig<strong>en</strong>cia, impericia e impru<strong>de</strong>ncia.<br />

• Es veraz <strong>en</strong> el registro y manejo <strong>de</strong> información.<br />

• Manti<strong>en</strong>e el secreto profesional <strong>en</strong> los asuntos que le son confiados<br />

Códigos <strong>de</strong> ética<br />

De acuerdo al artículo 3 <strong>de</strong>l Decreto <strong>de</strong>l Congreso No. 72-2001, Ley <strong>de</strong> Cole-<br />

giación Profesional Obligatoria, son fines <strong>de</strong> los colegio profesionales promover<br />

y vigi<strong>la</strong>r el ejercicio profesional y ético <strong>de</strong> sus miembros. El artículo 18 <strong>de</strong> dicha<br />

norma establece que los colegios <strong>de</strong>b<strong>en</strong> contar con un Tribunal <strong>de</strong> Honor a qui<strong>en</strong><br />

correspon<strong>de</strong> conocer <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>nuncias <strong>en</strong> caso <strong>de</strong> faltas éticas <strong>de</strong> algunos <strong>de</strong> sus<br />

miembros o cuando hayan incurrido <strong>en</strong> notoria inefici<strong>en</strong>cia, incompet<strong>en</strong>cia, negli-<br />

g<strong>en</strong>cia, impericia, ma<strong>la</strong> práctica o conducta moralm<strong>en</strong>te incorrecta <strong>en</strong> el ejercicio<br />

profesional. Los Estatutos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Asociación Guatemalteca <strong>de</strong> Enfermeras Profe-<br />

sionales (AGEP) contemp<strong>la</strong> un Tribunal <strong>de</strong> Honor (Capítulo 5).<br />

142 Serie Desarrollo <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>en</strong> Salud No. 56


Correspon<strong>de</strong> también al Tribunal <strong>de</strong> Honor e<strong>la</strong>borar el código <strong>de</strong> ética respectivo<br />

sujeto a <strong>la</strong> aprobación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Asamblea G<strong>en</strong>eral. El Consejo Nacional <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong><br />

emitió el Código <strong>de</strong> ética que establece <strong>la</strong>s funciones fundam<strong>en</strong>tales <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fer-<br />

mería, actitu<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermera <strong>en</strong> su ejercicio, <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeras<br />

y sus colegas, <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermera <strong>en</strong> su actuación gremial y <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermera y <strong>la</strong> sociedad.<br />

Educación superior y técnica<br />

El artículo 4 <strong>de</strong> <strong>la</strong> ley <strong>de</strong> ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería establece que <strong>la</strong> formación<br />

y <strong>en</strong>señanza <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas que ejerc<strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería se realizará <strong>de</strong> <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te<br />

manera:<br />

a) La formación <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeros con grado <strong>de</strong> lic<strong>en</strong>ciatura y sus especializaciones,<br />

correspon<strong>de</strong> a <strong>la</strong>s universida<strong>de</strong>s legalm<strong>en</strong>te reconocidas <strong>en</strong> <strong>la</strong> República<br />

<strong>de</strong> Guatema<strong>la</strong>.<br />

b) La formación y capacitación <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeros y auxiliares <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería,<br />

correspon<strong>de</strong> a <strong>la</strong>s instituciones reconocidas y autorizadas por el<br />

Ministerio <strong>de</strong> Educación, Ministerio <strong>de</strong> Salud Pública y Asist<strong>en</strong>cia Social,<br />

Instituto Guatemalteco <strong>de</strong> Seguridad Social y <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s privadas, cuyos<br />

p<strong>en</strong>sum <strong>de</strong> estudios estén autorizados por el Ministerio <strong>de</strong> Educación<br />

<strong>en</strong> coordinación con el Ministerio <strong>de</strong> Salud Pública y Asist<strong>en</strong>cia Social.<br />

El artículo 6 <strong>de</strong>l Acuerdo Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tario dispone que <strong>la</strong> formación y <strong>en</strong>señanza<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas que ejerc<strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería se realiza <strong>en</strong> <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te forma:<br />

a) Doctor(a) <strong>en</strong> <strong>en</strong>fermería: es el (<strong>la</strong>) profesional que <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> culminar<br />

<strong>la</strong> maestría se forma bajo el régim<strong>en</strong> universitario que lo (<strong>la</strong>) acredita<br />

como tal.<br />

b) Magíster <strong>en</strong> <strong>en</strong>fermería: es el (<strong>la</strong>) profesional que posteriorm<strong>en</strong>te a<br />

obt<strong>en</strong>erle grado <strong>de</strong> lic<strong>en</strong>ciatura se somete a formación universitaria<br />

cumpli<strong>en</strong>do con el p<strong>en</strong>sum <strong>de</strong> estudios re<strong>la</strong>cionados con el área <strong>de</strong><br />

especialización <strong>de</strong> maestría.<br />

c) Lic<strong>en</strong>ciado(a) <strong>en</strong> <strong>en</strong>fermería: <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> lic<strong>en</strong>ciatura es subsigui<strong>en</strong>te<br />

a <strong>la</strong> <strong>de</strong> técnico(a) universitario(a).<br />

d) Enfermero(a) técnico(a): <strong>la</strong>s personas interesadas <strong>en</strong> esta formación<br />

<strong>de</strong>b<strong>en</strong> t<strong>en</strong>er acreditación <strong>de</strong> nivel diversificado y cumplir con el proceso<br />

<strong>de</strong> admisión.<br />

e) Auxiliar <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería y auxiliar <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería comunitario: su formación<br />

se da <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> acreditar el tercero básico, se forma <strong>en</strong> un período no<br />

m<strong>en</strong>or <strong>de</strong> diez meses, <strong>en</strong> una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s escue<strong>la</strong>s o cursos privados autorizados<br />

por el Ministerio <strong>de</strong> Salud Pública y Asist<strong>en</strong>cia Social. La formación <strong>de</strong><br />

auxiliares <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería está dirigida y regu<strong>la</strong>da por el Ministerio <strong>de</strong><br />

Salud Pública y Asist<strong>en</strong>cia Social a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> instancia correspondi<strong>en</strong>te.<br />

<strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

143


Guatema<strong>la</strong><br />

Está preparado para brindar cuidado <strong>en</strong> los servicios hospita<strong>la</strong>rios y<br />

comunitarios <strong>de</strong> los difer<strong>en</strong>tes niveles <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>l sector salud y es<br />

dirigido por el(<strong>la</strong>) <strong>en</strong>fermero(a) o lic<strong>en</strong>ciado(a) <strong>en</strong> <strong>en</strong>fermería.<br />

Acreditación<br />

Existe <strong>en</strong> Guatema<strong>la</strong> el Proyecto <strong>de</strong> Sistema Nacional <strong>de</strong> Acreditación <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Enseñanza Privada Superior (SINADEPS). El SINADEPS es un proyecto <strong>en</strong> ges-<br />

tación, promovido por el Consejo <strong>de</strong> Educación Privada Superior <strong>de</strong> Guatema<strong>la</strong><br />

CEPS, para el mejor cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> su mandato legal. El SINADEPS está aún bajo<br />

diseño y se prevé que <strong>en</strong> una primera etapa SINADEPS acreditará instituciones<br />

<strong>de</strong> educación superior privadas y solo posteriorm<strong>en</strong>te se acreditarían programas<br />

o carreras universitarias. 9<br />

Respecto a <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería, el Artículo 6 (f) <strong>de</strong>l Acuerdo Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tario establece<br />

que el Consejo Nacional <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong>, <strong>en</strong> coordinación con <strong>la</strong> Dirección <strong>de</strong><br />

Recursos Humanos <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Salud Pública y Asist<strong>en</strong>cia Social, emitirá<br />

<strong>en</strong> Acuerdo Ministerial, el normativo que regule <strong>la</strong> nive<strong>la</strong>ción y acreditación <strong>de</strong><br />

auxiliares <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería que ejerc<strong>en</strong> actualm<strong>en</strong>te sin cumplir sin los requisitos<br />

exigidos por <strong>la</strong> ley <strong>de</strong>bi<strong>en</strong>do realizarse <strong>en</strong> un período no mayor <strong>de</strong> tres años, luego<br />

<strong>de</strong> emitido el pres<strong>en</strong>te reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to. Posteriorm<strong>en</strong>te a ese p<strong>la</strong>zo, todo el personal<br />

<strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería cumplirá con lo estipu<strong>la</strong>do para contribuir <strong>en</strong> <strong>la</strong> mejora continua<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> salud y al <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> profesión.<br />

La nive<strong>la</strong>ción y acreditación <strong>de</strong> auxiliares <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería no ava<strong>la</strong>dos por MSPAS<br />

se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> el Acuerdo Ministerial No. 1.608-2009. No se tuvo acceso a este<br />

docum<strong>en</strong>to.<br />

Organizaciones profesionales y<br />

académicas<br />

Asociación Guatemalteca <strong>de</strong> Enfermeras<br />

Profesionales (AGEP)<br />

Nuclea a <strong>la</strong>s lic<strong>en</strong>ciadas <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>de</strong> Guatema<strong>la</strong>. Dicha asociación es miem-<br />

bro <strong>de</strong>l Consejo Internacional <strong>de</strong> Enfermeras y <strong>de</strong> <strong>la</strong> Fe<strong>de</strong>ración Panamericana <strong>de</strong><br />

9. La evaluación y acreditación <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación superior <strong>en</strong> C<strong>en</strong>troamérica. Francisco A<strong>la</strong>rcón Alba. VIII<br />

Congreso Internacional <strong>de</strong>l CLAD sobre <strong>la</strong> Reforma <strong>de</strong>l Estado y <strong>de</strong> <strong>la</strong> Administración Pública, Panamá,<br />

28-31 Oct. 2003. http://bdigital.binal.ac.pa/bdp/artpma/<strong>la</strong>evaluacioneducativa.pdf.<br />

144 Serie Desarrollo <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>en</strong> Salud No. 56


Profesionales <strong>en</strong> <strong>Enfermería</strong>. Cu<strong>en</strong>ta con un estatuto inscripto <strong>en</strong> el Registro <strong>de</strong><br />

Acuerdos el 26 <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 1973. Conforme a estos, para pert<strong>en</strong>ecer a AGEP<br />

es necesario ser <strong>en</strong>fermera profesional y estar <strong>de</strong>bidam<strong>en</strong>te registrada. Como se<br />

m<strong>en</strong>cionara también, establece un Tribunal <strong>de</strong> Honor.<br />

El Colegio Profesional <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> no se constituyó aún y por ello <strong>la</strong>s/los<br />

lic<strong>en</strong>ciados/as están colegiados <strong>en</strong> el Colegio <strong>de</strong> Médicos y Cirujanos <strong>de</strong> Guatema<strong>la</strong>.<br />

Práctica transnacional <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>en</strong>fermería<br />

La Constitución Política <strong>de</strong> Guatema<strong>la</strong> reformada por Acuerdo Legis<strong>la</strong>tivo No.<br />

18-93 <strong>de</strong>l 17 <strong>de</strong> Noviembre <strong>de</strong> 1993 establece <strong>en</strong> su artículo 87 que sólo serán<br />

reconocidos <strong>en</strong> Guatema<strong>la</strong> los grados, títulos y diplomas otorgados por <strong>la</strong>s uni-<br />

versida<strong>de</strong>s legalm<strong>en</strong>te autorizadas y organizadas para funcionar <strong>en</strong> el país, salvo<br />

lo dispuesto por tratados internacionales.<br />

La Universidad <strong>de</strong> San Carlos <strong>de</strong> Guatema<strong>la</strong> es <strong>la</strong> única facultada para resolver<br />

<strong>la</strong> incorporación <strong>de</strong> profesionales egresados <strong>de</strong> universida<strong>de</strong>s extranjeras y para<br />

fijar los requisitos previos que al efecto hayan <strong>de</strong> ll<strong>en</strong>arse, así como para reconocer<br />

títulos y diplomas <strong>de</strong> carácter universitarios amparados por tratados internacio-<br />

nales. Los títulos otorgados por universida<strong>de</strong>s c<strong>en</strong>troamericanas t<strong>en</strong>drán pl<strong>en</strong>a<br />

vali<strong>de</strong>z <strong>en</strong> Guatema<strong>la</strong> al lograrse <strong>la</strong> unificación básica <strong>de</strong> los p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> estudio.<br />

Conforme al artículo 3 <strong>de</strong> <strong>la</strong> nueva Ley <strong>de</strong> <strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong>l Ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fer-<br />

mería, están facultados para el ejercicio <strong>de</strong> esta actividad, <strong>la</strong>s personas que hayan<br />

obt<strong>en</strong>ido el título habilitante otorgado por cualquiera <strong>de</strong> <strong>la</strong>s universida<strong>de</strong>s reco-<br />

nocidas oficialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> República <strong>de</strong> Guatema<strong>la</strong>. En el caso <strong>de</strong> profesionales<br />

graduados <strong>en</strong> universida<strong>de</strong>s extranjeras, es obligatoria su incorporación.<br />

Una vez que el título ha sido reconocido los profesionales <strong>de</strong>b<strong>en</strong> inscribirse<br />

<strong>en</strong> el colegio profesional correspondi<strong>en</strong>te y t<strong>en</strong>er <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> colegiado activo.<br />

<strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

145


<strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

Introducción<br />

En Honduras <strong>la</strong> fuerza <strong>de</strong> trabajo <strong>en</strong> <strong>en</strong>fermería está conformada por <strong>la</strong> lic<strong>en</strong>-<br />

ciada, bachiller universitaria, (<strong>la</strong> mayoría ya ha alcanzado <strong>la</strong> lic<strong>en</strong>ciatura) <strong>la</strong> auxiliar,<br />

(mayoría <strong>de</strong>l personal) y algunas ayudantes <strong>de</strong> sa<strong>la</strong>.<br />

Para <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> los recursos humanos se cu<strong>en</strong>ta con <strong>la</strong> Universidad Nacio-<br />

nal Autónoma <strong>de</strong> Honduras <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l Consejo <strong>de</strong> Educación Superior que<br />

actualm<strong>en</strong>te ofrece el p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> lic<strong>en</strong>ciatura <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería y <strong>la</strong>s especialida<strong>de</strong>s. Se<br />

<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> proceso <strong>la</strong> apertura <strong>de</strong> <strong>la</strong>s maestrías y a nivel <strong>de</strong> pregrado el técnico<br />

<strong>en</strong> cuidados básicos <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería. La Secretaria <strong>de</strong> Salud forma a <strong>la</strong>s auxiliares<br />

<strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería a través <strong>de</strong> sus c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> capacitación, <strong>la</strong>s ayudantes <strong>de</strong> sa<strong>la</strong> son<br />

<strong>en</strong>tr<strong>en</strong>adas <strong>en</strong> los servicios.<br />

En <strong>la</strong> educación superior no exist<strong>en</strong> ofertas académicas <strong>en</strong> universida<strong>de</strong>s privadas.<br />

A nivel <strong>de</strong> auxiliares exist<strong>en</strong> c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> capacitación <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> hospitales o<br />

<strong>de</strong> c<strong>en</strong>tros específicos y son autorizados por <strong>la</strong> Secretaria <strong>de</strong> Salud.<br />

Para <strong>la</strong> regu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> práctica y <strong>la</strong> conducta ética se cu<strong>en</strong>ta con <strong>la</strong> Ley Or-<br />

gánica <strong>de</strong>l Colegio <strong>de</strong> Profesionales <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> y a nivel interdisciplinario con<br />

<strong>la</strong> Fe<strong>de</strong>ración <strong>de</strong> Colegios Profesionales Universitarios <strong>de</strong> Honduras. Existe <strong>la</strong><br />

Asociación <strong>de</strong> Auxiliares y <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> Servicio Civil para regu<strong>la</strong>r a qui<strong>en</strong>es trabajan<br />

con instituciones gubernam<strong>en</strong>tales.<br />

Las escue<strong>la</strong>s profesionales se inician <strong>en</strong> los años 50 y su ley profesional se logra<br />

<strong>en</strong> 1971. En 1966 se inicia <strong>la</strong> lic<strong>en</strong>ciatura <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería y 1994 <strong>la</strong>s especialida<strong>de</strong>s.<br />

La profesión <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería afronta gran<strong>de</strong>s retos <strong>en</strong> <strong>la</strong> formación, práctica y <strong>la</strong><br />

respuesta a<strong>de</strong>cuada que <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong>manda.<br />

Honduras<br />

147


Honduras<br />

Análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> legis<strong>la</strong>ción aplicable<br />

El ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería está regu<strong>la</strong>do <strong>en</strong> Honduras por el Decreto No.<br />

90-99, Ley <strong>de</strong>l Estatuto <strong>de</strong>l Personal Profesional <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>de</strong> Honduras y su<br />

reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to, Acuerdo No. 673 <strong>de</strong> septiembre <strong>de</strong> 1999. Otra norma fundam<strong>en</strong>tal<br />

es el Decreto No. 13-97 <strong>de</strong>l 4 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 1997 que conti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> Ley Orgánica<br />

<strong>de</strong>l Colegio <strong>de</strong> Profesionales <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>de</strong> Honduras.<br />

Dichas normas no incluy<strong>en</strong> a los auxiliares <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería qui<strong>en</strong>es para incor-<br />

porarse al Colegio necesitan iniciar el proceso <strong>de</strong> profesionalización y actuali-<br />

zación que <strong>la</strong> Universidad Nacional Autónoma <strong>de</strong> Honduras (UNAH) diseñe <strong>en</strong><br />

coordinación con el Colegio y <strong>la</strong> Secretaría <strong>de</strong> Salud. El único aspecto regu<strong>la</strong>do<br />

respecto a los auxiliares <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería y profesiones afines es <strong>la</strong> aprobación y<br />

acreditación <strong>de</strong> cursos <strong>de</strong> formación <strong>de</strong> personal técnico <strong>en</strong> salud y auxiliar <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>fermería lo que los habilitaría para su ejercicio con un límite <strong>de</strong> tiempo <strong>de</strong> 10<br />

años a partir <strong>de</strong>l año 1997.<br />

Conforme a <strong>la</strong>s normas m<strong>en</strong>cionadas, para po<strong>de</strong>r ejercer <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería es<br />

necesario estar afiliado al Colegio <strong>de</strong> Profesionales <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>de</strong> Honduras<br />

y <strong>en</strong>contrarse <strong>en</strong> pl<strong>en</strong>o goce <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos gremiales, profesionales y civiles.<br />

El Consejo <strong>de</strong> Educación Superior <strong>de</strong> <strong>la</strong> UNAH está a cargo <strong>de</strong> <strong>la</strong> creación y el<br />

funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> C<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> Educación Superior Públicos o Privados y aprobar<br />

<strong>la</strong> apertura, funcionami<strong>en</strong>to, fusión o supresión <strong>de</strong> carreras, escue<strong>la</strong>s, faculta<strong>de</strong>s y<br />

c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> investigación ci<strong>en</strong>tífica, así como los p<strong>la</strong>nes curricu<strong>la</strong>res y programas<br />

especiales a nivel superior <strong>de</strong> <strong>la</strong>s universida<strong>de</strong>s privadas. El Colegio <strong>de</strong> Profesionales<br />

<strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>de</strong> Honduras coopera sin embargo <strong>en</strong> <strong>la</strong> formu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas<br />

y regu<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong>l sistema <strong>de</strong> educación <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería formu<strong>la</strong>da y dictada por<br />

<strong>la</strong> UNAH y <strong>la</strong> unidad que repres<strong>en</strong>te <strong>en</strong>fermería <strong>en</strong> <strong>la</strong> Secretaría <strong>de</strong> Estado <strong>en</strong> el<br />

Despacho <strong>de</strong> Salud. Asimismo el colegio ti<strong>en</strong>e participación directa <strong>en</strong> <strong>la</strong> formación<br />

académica <strong>de</strong> los profesionales <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería.<br />

El colegio <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería es el <strong>en</strong>cargado <strong>de</strong> regu<strong>la</strong>r el ejercicio profesional <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>en</strong> todo el territorio <strong>de</strong> <strong>la</strong> república, vigi<strong>la</strong>r <strong>la</strong> conducta profesional<br />

y proteger los intereses <strong>de</strong> los colegiados. La UNAH es el <strong>en</strong>te regu<strong>la</strong>dor <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

formación profesional y <strong>la</strong> Secretaria <strong>de</strong> Salud es el <strong>en</strong>te rector <strong>de</strong> los cuidados<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> salud.<br />

148 Serie Desarrollo <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>en</strong> Salud No. 56


Instancias nacionales para <strong>la</strong><br />

formu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> políticas <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>fermería<br />

El Colegio <strong>de</strong> Profesionales <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>de</strong><br />

Honduras<br />

El Decreto 13-97 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 1997 conti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> Ley Orgánica <strong>de</strong>l Colegio <strong>de</strong><br />

Profesionales <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>de</strong> Honduras. El mismo ti<strong>en</strong>e por fin regu<strong>la</strong>r el ejer-<br />

cicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> profesión <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>en</strong> toda <strong>la</strong> república, participar activam<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> formación y superación <strong>de</strong>l profesional <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería, fom<strong>en</strong>tar y estimu<strong>la</strong>r <strong>la</strong><br />

solidaridad <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s colegiadas y colegiados, conti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> constitución, objetivos y<br />

fines, integración <strong>de</strong>l Colegio, <strong>de</strong>rechos y obligaciones y organización.<br />

Ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería<br />

De acuerdo al Decreto No. 90-99, Ley <strong>de</strong>l Estatuto <strong>de</strong>l Personal Profesional<br />

<strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>de</strong> Honduras (artículo 5), el Estatuto <strong>de</strong>l Personal Profesional y el<br />

Acuerdo No. 673 reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tario, para po<strong>de</strong>r ejercer <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería es necesario<br />

estar afiliado al Colegio <strong>de</strong> Profesionales <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>de</strong> Honduras y <strong>en</strong>contrarse<br />

<strong>en</strong> pl<strong>en</strong>o goce <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos gremiales, profesionales y civiles.<br />

Para afiliarse al Colegio <strong>de</strong> Profesionales <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>de</strong> Honduras se requiere<br />

haber obt<strong>en</strong>ido:<br />

1) Título <strong>de</strong> bachiller universitario o <strong>la</strong> lic<strong>en</strong>ciatura <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

UNAH.<br />

2) Título <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermera profesional <strong>en</strong> una escue<strong>la</strong> reconocida por el Estado<br />

y autorizada por <strong>la</strong> UNAH. 1<br />

3) Titulo <strong>de</strong> profesional <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>de</strong>bidam<strong>en</strong>te incorporado <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

UNAH para el caso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s universida<strong>de</strong>s extranjeras.<br />

Según el Decreto No. 13-97 <strong>de</strong>l 4 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 1997, Ley Orgánica <strong>de</strong>l Colegio<br />

<strong>de</strong> Profesionales <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>de</strong> Honduras, artículo 75, para ejercer <strong>la</strong> <strong>en</strong>fer-<br />

mería es requisito <strong>la</strong> autorización <strong>de</strong>l Colegio <strong>de</strong> Profesionales <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>de</strong><br />

Honduras, incluy<strong>en</strong>do a los estudiantes <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>de</strong> un Servicios Social a los<br />

1. Cabe <strong>de</strong>stacar que actualm<strong>en</strong>te no exist<strong>en</strong> <strong>la</strong>s escue<strong>la</strong>s que forman <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeras profesionales y<br />

<strong>la</strong>s personas que obtuvieron este grado se nive<strong>la</strong>ron a <strong>la</strong> lic<strong>en</strong>ciatura a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> UNAH <strong>en</strong> p<strong>la</strong>nes<br />

especiales. Información suministrada por <strong>la</strong> Lic<strong>en</strong>ciada Reina Lydilia Grogan, Directora <strong>de</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> <strong>de</strong><br />

Ci<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> (UNAH) y Lic<strong>en</strong>ciada Per<strong>la</strong> Simons, Presi<strong>de</strong>nta <strong>de</strong> <strong>la</strong> (CPEH).<br />

<strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

149


Honduras<br />

cuales se les ext<strong>en</strong><strong>de</strong>rá un permiso temporal <strong>de</strong> un año. La actual ley ti<strong>en</strong>e sin<br />

embargo un vacío al no contemp<strong>la</strong>r el permiso temporal para <strong>la</strong>s egresadas <strong>de</strong>l p<strong>la</strong>n<br />

B <strong>de</strong> profesionalización <strong>de</strong> <strong>la</strong> UNAH, ya que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> su currícu<strong>la</strong> no se contemp<strong>la</strong><br />

el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l servicio social. Este ha cerrado <strong>en</strong> <strong>la</strong> UNAH y se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran<br />

egresando <strong>la</strong>s últimas matricu<strong>la</strong>das. 2<br />

Conforme al Decreto No. 13-97, Ley Orgánica <strong>de</strong>l Colegio <strong>de</strong> Profesionales <strong>de</strong><br />

<strong>Enfermería</strong> <strong>de</strong> Honduras, esta institución ti<strong>en</strong>e como objetivos regu<strong>la</strong>r el ejercicio<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> profesión <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>en</strong> toda <strong>la</strong> Republica, participar activam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

formación y superación <strong>de</strong>l profesional <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería y fom<strong>en</strong>tar y estimu<strong>la</strong>r <strong>la</strong><br />

solidaridad <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s colegiadas y colegiados. Conti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> constitución, objetivos y<br />

fines <strong>de</strong>l Colegio, su integración, <strong>de</strong>rechos y obligaciones, dispone <strong>de</strong> su organización<br />

y establece <strong>la</strong>s funciones <strong>de</strong> sus organismos: Asamblea G<strong>en</strong>eral, Junta Directiva<br />

y Tribunal <strong>de</strong> Honor. Regu<strong>la</strong> también otras cuestiones como el fondo <strong>de</strong> auxilio<br />

mutuo, normas <strong>de</strong> ética profesional, ejercicio profesional, formación académica,<br />

patrimonio <strong>de</strong>l Colegio, y, disposiciones g<strong>en</strong>erales. Deroga el Decreto No. 178 <strong>de</strong>l<br />

9 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 1971.<br />

Otro requisito importante para el ejercicio profesional es haber cumplido con<br />

el Servicio social obligatorio establecido por el Acuerdo No. 533 <strong>de</strong>l 15 <strong>de</strong> agosto<br />

<strong>de</strong> 2000 que aprueba el Conv<strong>en</strong>io <strong>de</strong> Cooperación <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> Secretaria <strong>de</strong> Salud<br />

y <strong>la</strong> UNAH, con el fin <strong>de</strong> regu<strong>la</strong>r el Servicio social obligatorio para los egresados<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> universidad u otras universida<strong>de</strong>s tanto nacionales como extranjeras <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes ci<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, como ser <strong>la</strong>s carreras <strong>de</strong> química y farmacia,<br />

microbiología, odontología, medicina y <strong>en</strong>fermería y el voluntariado <strong>de</strong> otras<br />

carreras, <strong>de</strong>biéndose realizar <strong>de</strong> acuerdo a <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad y el<br />

P<strong>la</strong>n Nacional <strong>de</strong> Salud.<br />

Conforme al Capitulo XV artículo 93 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> ejercicio profesional, los<br />

profesionales y los no profesionales <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería no autorizados para ejercer<br />

<strong>en</strong> cualquier campo <strong>de</strong> <strong>la</strong> profesión, incurre <strong>en</strong> responsabilidad p<strong>en</strong>al, civil, admi-<br />

nistrativa.<br />

Respecto a <strong>la</strong>s incumb<strong>en</strong>cias, el Decreto 90-99 y su reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>en</strong>umeran <strong>en</strong><br />

<strong>de</strong>talle los <strong>de</strong>rechos y obligaciones <strong>de</strong>l personal <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería aunque se restring<strong>en</strong><br />

a <strong>de</strong>rechos y obligaciones estrictam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> lo <strong>la</strong>boral y no hace una <strong>en</strong>umeración<br />

<strong>de</strong>tal<strong>la</strong>da <strong>de</strong> <strong>la</strong>s funciones o incumb<strong>en</strong>cias propias <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería (vacaciones,<br />

remuneración, lic<strong>en</strong>cias, jubi<strong>la</strong>ciones y disposiciones simi<strong>la</strong>res).<br />

2. Información suministrada por <strong>la</strong> Lic<strong>en</strong>ciada Reina Lydilia Grogan, Directora <strong>de</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> Ci<strong>en</strong>cias<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> (UNAH) y Lic<strong>en</strong>ciada Per<strong>la</strong> Simons, Presi<strong>de</strong>nta <strong>de</strong> <strong>la</strong> (CPEH).<br />

150 Serie Desarrollo <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>en</strong> Salud No. 56


El acuerdo reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tario establece sin embargo lo sigui<strong>en</strong>te <strong>en</strong> materia <strong>de</strong><br />

responsabilidad <strong>de</strong>l personal profesional <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería:<br />

Todo personal <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería se <strong>de</strong>sempeñará con esmero y responsabilidad<br />

<strong>en</strong> los cuidados que preste a los paci<strong>en</strong>tes bajo su responsabilidad y exigirá el<br />

mismo comportami<strong>en</strong>to al personal que coordine o dirija, y <strong>en</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> lo<br />

anterior <strong>de</strong>berá:<br />

1) Ejecutar por si mismo su trabajo con <strong>la</strong> mayor efici<strong>en</strong>cia, cuidado y esmero,<br />

<strong>en</strong> tiempo, lugar y condiciones conv<strong>en</strong>idas.<br />

2) Observar bu<strong>en</strong>as costumbres y conducta ejemp<strong>la</strong>r durante el servicio.<br />

3) Prestar auxilio <strong>en</strong> cualquier tiempo que se necesite cuando por siniestro<br />

o riesgo inmediato peligr<strong>en</strong> <strong>la</strong>s personas.<br />

4) Conservar <strong>en</strong> bu<strong>en</strong> estado los instrum<strong>en</strong>tos y útiles que les hayan dado<br />

para el trabajo sin responsabilidad si el <strong>de</strong>terioro se <strong>de</strong>be a su uso normal.<br />

5) Mant<strong>en</strong>erse actualizado <strong>en</strong> los aspectos ci<strong>en</strong>tíficos y técnicos para brindar<br />

una at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> calidad y cali<strong>de</strong>z.<br />

Conforme al artículo 54, el profesional <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería que se <strong>de</strong>sempeñe <strong>en</strong><br />

activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> guardia <strong>en</strong> <strong>la</strong>s instituciones hospita<strong>la</strong>rias públicas o privadas, será<br />

responsable <strong>de</strong> los cuidados <strong>de</strong> los paci<strong>en</strong>tes internos y <strong>de</strong> los que sean at<strong>en</strong>didos<br />

<strong>en</strong> emerg<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> conformidad con los criterios y normas establecidos <strong>en</strong> los<br />

reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos internos <strong>de</strong> los c<strong>en</strong>tros hospita<strong>la</strong>rios.<br />

Es importante m<strong>en</strong>cionar también que el Manual <strong>de</strong> c<strong>la</strong>sificación <strong>de</strong>puestos <strong>de</strong>l<br />

profesional <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>de</strong> Honduras Describe los difer<strong>en</strong>tes puestos don<strong>de</strong><br />

se <strong>de</strong>sempeñan <strong>la</strong>s (os) <strong>en</strong>fermeras (os) <strong>en</strong> Honduras, <strong>la</strong>s funciones y responsa-<br />

bilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> cada uno <strong>de</strong> los puestos y familia <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería (doc<strong>en</strong>te, servicios<br />

ambu<strong>la</strong>torios, hospita<strong>la</strong>ria). Establece también los niveles <strong>de</strong> c<strong>la</strong>sificación.<br />

Códigos <strong>de</strong> ética<br />

El Colegio <strong>de</strong> Profesionales <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>de</strong> Honduras cu<strong>en</strong>ta con un Código<br />

<strong>de</strong> ética publicado <strong>en</strong> el diario oficial La Gaceta el 25 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong>l 2004 y aprobado<br />

por el Decreto No. 54-2004.<br />

El Código <strong>de</strong> ética <strong>en</strong>cierra un conjunto <strong>de</strong> seis capítulos, 41 artículos y normas<br />

éticas que <strong>de</strong>be conocer el profesional <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> para aplicarlos <strong>en</strong> <strong>la</strong> práctica<br />

diaria, reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tándolo <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a:<br />

1. La <strong>en</strong>fermería y <strong>la</strong>s personas<br />

<strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

151


Honduras<br />

2. La <strong>en</strong>fermería y <strong>la</strong> práctica<br />

3. La <strong>en</strong>fermería y su profesión<br />

4. La <strong>en</strong>fermería con sus compañeros <strong>de</strong> trabajo<br />

Según el Decreto 13-97 <strong>de</strong>l 4 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 1997, el Colegio <strong>de</strong> Profesionales<br />

<strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>de</strong> Honduras se integra, <strong>en</strong>tre otras instancias, <strong>de</strong> un Tribunal <strong>de</strong><br />

Honor. Dicho Tribunal se <strong>en</strong>carga <strong>de</strong> conocer <strong>la</strong> conducta profesional <strong>de</strong> <strong>la</strong>s co-<br />

legiadas conforme al Código <strong>de</strong> ética profesional. El Tribunal <strong>de</strong> Honor investiga,<br />

emite dictám<strong>en</strong>es y propone sanciones ante <strong>la</strong> Junta Directiva cuando se prueba<br />

que algunos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s o los miembros han infligido el Código <strong>de</strong> ética profesional,<br />

esta ley sus reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos y <strong>la</strong>s resoluciones dictadas por el colegio.<br />

Educación superior y técnica<br />

El artículo 160 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Constitución <strong>de</strong> <strong>la</strong> República <strong>de</strong> Honduras seña<strong>la</strong> que <strong>la</strong><br />

UNAH, goza <strong>de</strong> <strong>la</strong> exclusividad <strong>en</strong> cuanto a organizar, dirigir y <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r <strong>la</strong> edu-<br />

cación superior y profesional.<br />

Conforme al <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> Educación Superior, <strong>la</strong> organización, dirección y <strong>de</strong>sa-<br />

rrollo <strong>de</strong>l nivel <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación superior esta a cargo <strong>de</strong> <strong>la</strong> UNAH, mediante los<br />

sigui<strong>en</strong>tes órganos:<br />

• UNAH<br />

• Consejo <strong>de</strong> Educación Superior<br />

• Consejo Técnico Consultivo<br />

• Dirección <strong>de</strong> Educación Superior<br />

Correspon<strong>de</strong> al Consejo <strong>de</strong> Educación Superior aprobar <strong>la</strong> creación y el fun-<br />

cionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> educación superior públicos o privados y aprobar <strong>la</strong><br />

apertura, funcionami<strong>en</strong>to, fusión o supresión <strong>de</strong> carreras, escue<strong>la</strong>s, faculta<strong>de</strong>s y<br />

c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> investigación ci<strong>en</strong>tífica, así como los p<strong>la</strong>nes curricu<strong>la</strong>res y programas<br />

especiales a nivel superior <strong>de</strong> <strong>la</strong>s universida<strong>de</strong>s privadas.<br />

En este s<strong>en</strong>tido UNAH cu<strong>en</strong>ta con el p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> lic<strong>en</strong>ciatura <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería y <strong>de</strong><br />

especialida<strong>de</strong>s. En <strong>la</strong> educación superior no exist<strong>en</strong> ofertas académicas <strong>en</strong> uni-<br />

versida<strong>de</strong>s privadas.<br />

La Ley Orgánica <strong>de</strong>l Colegio <strong>de</strong> Profesionales <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>de</strong> Honduras<br />

establece <strong>en</strong> su artículo 82 que el Colegio <strong>de</strong> Profesionales <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>de</strong><br />

Honduras cooperará <strong>en</strong> <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas y regu<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong>l sistema<br />

152 Serie Desarrollo <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>en</strong> Salud No. 56


<strong>de</strong> educación <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería formu<strong>la</strong>das y dictadas por <strong>la</strong> UNAH y <strong>la</strong> unidad que<br />

repres<strong>en</strong>te <strong>en</strong>fermería <strong>en</strong> <strong>la</strong> Secretaría <strong>de</strong> Estado <strong>en</strong> el Despacho <strong>de</strong> Salud con el<br />

fin que respondan a <strong>la</strong>s exig<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>la</strong> realidad socioeconómica <strong>de</strong>l país.<br />

En lo refer<strong>en</strong>te a los cursos <strong>de</strong> auxiliares <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería, el Acuerdo No. 673<br />

<strong>de</strong> 3 <strong>de</strong> septiembre <strong>de</strong> 1999 reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>ta su organización y funcionami<strong>en</strong>to junto<br />

al <strong>de</strong> los técnicos medios <strong>en</strong> salud <strong>en</strong> el nivel privado. El monitoreo, evaluación y<br />

supervisión <strong>de</strong> se realizará <strong>en</strong> los C<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> formadores <strong>de</strong> recursos humanos<br />

<strong>en</strong> salud a través <strong>de</strong> una comisión integrada por repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> Secretaría<br />

<strong>de</strong> Salud y otros que se consi<strong>de</strong>r<strong>en</strong> conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes.<br />

La Comisión <strong>de</strong> Transición Universitaria <strong>de</strong> <strong>la</strong> UNAH conforme <strong>en</strong> un docum<strong>en</strong>to<br />

fechado el 18 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 2008, aprobó <strong>la</strong> nueva estructura organizativa académica<br />

<strong>en</strong> base al Nuevo reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> faculta<strong>de</strong>s y <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos don<strong>de</strong> se <strong>de</strong>fine a<br />

<strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> universitaria como <strong>la</strong> unidad técnico administrativa que integra varias<br />

áreas afines para promover el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> un campo específico <strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to.<br />

Dicho reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to crea y reorganiza varias faculta<strong>de</strong>s, y así reorganiza <strong>la</strong> facultad <strong>de</strong><br />

ci<strong>en</strong>cias médicas creando <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes escue<strong>la</strong>s que integran los <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos<br />

y carreras ya exist<strong>en</strong>tes y los futuros a crearse: Escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> Medicina, Escue<strong>la</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>Enfermería</strong> y Escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> Medicina y Veterinaria.<br />

<strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

Acreditación<br />

Como se m<strong>en</strong>cionara y por disposición constitucional, <strong>la</strong> educación superior <strong>en</strong><br />

Honduras ha sido at<strong>en</strong>dida fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te por el Estado qui<strong>en</strong> ha <strong>de</strong>legado<br />

esta función <strong>en</strong> <strong>la</strong> UNAH, responsabilidad que comparte con el sector privado a<br />

partir <strong>de</strong>l año 1978 <strong>en</strong> que se aprobó <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> Universida<strong>de</strong>s Privadas.<br />

Los títulos otorgados por <strong>la</strong> UNAH, no requier<strong>en</strong> <strong>de</strong> mayor trámite que estar<br />

inscritos <strong>en</strong> <strong>la</strong> Secretaría G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma. Los otorgados por otras institu-<br />

ciones, sólo t<strong>en</strong>drán vali<strong>de</strong>z oficial, una vez que sean reconocidos y registrados<br />

por <strong>la</strong> UNAH.<br />

Mediante el Acuerdo No. 394/75/95 se aprobó el reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> reconocimi<strong>en</strong>to<br />

e incorporación <strong>de</strong> títulos y diplomas dictados <strong>de</strong> conformidad con los artículos<br />

160 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Constitución y 26 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> Educación Superior. Reconocimi<strong>en</strong>to es<br />

el procedimi<strong>en</strong>to empleado por UNAH para certificar <strong>la</strong> aut<strong>en</strong>ticidad y <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rar <strong>la</strong><br />

calidad <strong>de</strong> los grados o niveles académicos y <strong>de</strong> los diplomas o títulos expedidos<br />

u otorgados por los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> educación superior nacional o extranjero.<br />

153


Honduras<br />

Organizaciones profesionales y<br />

académicas<br />

Colegio <strong>de</strong> Profesionales <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>de</strong> Honduras<br />

Conforme al artículo 5 <strong>de</strong>l Decreto 13-97, Ley Orgánica <strong>de</strong>l Colegio <strong>de</strong> Profe-<br />

sionales <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>de</strong> Honduras, se consi<strong>de</strong>ran incorporados al Colegio <strong>de</strong><br />

Profesionales <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>de</strong> Honduras:<br />

1) Las y los profesionales que ost<strong>en</strong>t<strong>en</strong> título <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería graduados <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>s universida<strong>de</strong>s nacionales reconocidas por el Estado; y<br />

2) Las y los profesionales <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería graduados <strong>en</strong> el extranjero previo<br />

a <strong>la</strong> incorporación <strong>de</strong> sus títulos <strong>en</strong> <strong>la</strong> UNAH.<br />

Respecto a <strong>la</strong>s auxiliares <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería, parteras o a<strong>de</strong>stradas y otro personal<br />

afín que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> promulgación <strong>de</strong> esta ley <strong>de</strong>see afiliarse al cole-<br />

gio, <strong>de</strong>berá iniciar el proceso <strong>de</strong> profesionalización y actualización que <strong>la</strong> UNAH<br />

diseñe <strong>en</strong> coordinación con el Colegio y <strong>la</strong> Secretaría <strong>de</strong> Salud.<br />

Práctica transnacional <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>en</strong>fermería<br />

El Decreto No. 90-99, Ley <strong>de</strong>l Estatuto <strong>de</strong>l Personal Profesional <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong><br />

<strong>de</strong> Honduras (artículo 5) y el Estatuto <strong>de</strong>l Personal Profesional y el Acuerdo No.<br />

673 reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tario dispon<strong>en</strong> que para po<strong>de</strong>r ejercer <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería es necesario<br />

estar afiliado al Colegio <strong>de</strong> Profesionales <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>de</strong> Honduras y <strong>en</strong>contrarse<br />

<strong>en</strong> pl<strong>en</strong>o goce <strong>de</strong> sus <strong>de</strong>rechos gremiales, profesionales y civiles. Para registrarse<br />

<strong>en</strong> el colegio se requiere haber obt<strong>en</strong>ido el Titulo <strong>de</strong> profesional <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería<br />

<strong>de</strong>bidam<strong>en</strong>te incorporado <strong>en</strong> <strong>la</strong> UNAH para el caso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s universida<strong>de</strong>s extranje-<br />

ras. Los doctorados y maestrías y otros estudios <strong>de</strong> postgrado <strong>en</strong> cualquier rama<br />

realizados <strong>en</strong> el exterior, <strong>de</strong>berán ser registrados por el Colegio <strong>de</strong> Profesionales<br />

<strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>de</strong> Honduras, previo reconocimi<strong>en</strong>to e incorporación <strong>de</strong>l titulo<br />

respectivo <strong>en</strong> <strong>la</strong> UNAH.<br />

El proceso <strong>de</strong> reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> títulos está <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>do <strong>en</strong> el Acuerdo No.<br />

394/75/95 por el cual el Consejo Universitario <strong>de</strong> <strong>la</strong> UNAH aprobó el reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to<br />

154 Serie Desarrollo <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>en</strong> Salud No. 56


<strong>de</strong> reconocimi<strong>en</strong>to e incorporación <strong>de</strong> títulos y diplomas, <strong>de</strong> conformidad con los<br />

artículos 160 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Constitución y 26 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> Educación Superior.<br />

Deb<strong>en</strong> también para ejercer <strong>la</strong> profesión y una vez que los títulos hayan sido<br />

convalidados, cumplir con el servicio social obligatorio y matricu<strong>la</strong>rse <strong>en</strong> el Colegio<br />

<strong>de</strong> Profesionales <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>de</strong> Honduras.<br />

<strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

155


<strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

Introducción<br />

<strong>Enfermería</strong> ha contribuido a mejorar el <strong>de</strong>sempeño y <strong>la</strong>s metas <strong>de</strong> salud <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

prestación <strong>de</strong> los servicios <strong>en</strong> México con acciones y programas específicos <strong>de</strong><br />

at<strong>en</strong>ción, formación, investigación, li<strong>de</strong>razgo y organización <strong>de</strong> los sistemas <strong>de</strong><br />

salud. También con su participación <strong>en</strong> <strong>la</strong>s organizaciones gremiales <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería<br />

como los colegios, asociaciones y fe<strong>de</strong>raciones constituidas formalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el país.<br />

Diversos estudios realizados <strong>en</strong> distintos países han <strong>de</strong>mostrado el impacto<br />

que ti<strong>en</strong>e el personal cualificado <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>en</strong> <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong> los paci<strong>en</strong>tes,<br />

por lo que <strong>en</strong> los últimos años se han realizado esfuerzos a fin <strong>de</strong> normar, <strong>de</strong>-<br />

sarrol<strong>la</strong>r y <strong>de</strong>finir acciones que contribuyan a mejorar <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> salud<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción así como a <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> profesionales y a <strong>la</strong> organización <strong>de</strong>l<br />

sistema <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería.<br />

En México, el personal <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería repres<strong>en</strong>ta más <strong>de</strong>l 50% <strong>de</strong>l total <strong>de</strong><br />

personal <strong>de</strong> salud. Hasta abril <strong>de</strong>l año 2010 se t<strong>en</strong>ían registradas <strong>en</strong> el Sistema <strong>de</strong><br />

Información Administrativa <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>en</strong> <strong>Enfermería</strong> (SIARHE) un total<br />

<strong>de</strong> 201,801 <strong>en</strong>fermeras para brindar at<strong>en</strong>ción a más <strong>de</strong> 100 millones <strong>de</strong> mexicanos. 1<br />

Los cambios <strong>en</strong> <strong>la</strong> legis<strong>la</strong>ción y <strong>la</strong> reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tación <strong>en</strong> <strong>la</strong>s instituciones públicas y<br />

privadas <strong>en</strong> materia educativa y asist<strong>en</strong>cial contribuyeron también a <strong>la</strong> modifica-<br />

ción <strong>de</strong> p<strong>la</strong>nes y programas, a i<strong>de</strong>ntificar y proponer el nuevo rol <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermera<br />

profesional y especializada así como a los avances <strong>en</strong> <strong>la</strong> investigación, gestión y<br />

administración <strong>de</strong>l cuidado.<br />

En este capítulo se integran una serie <strong>de</strong> docum<strong>en</strong>tos, herrami<strong>en</strong>tas normativas,<br />

metodológicas y legales que permit<strong>en</strong> a <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería México integrarse pl<strong>en</strong>a-<br />

1. http://www.salud.gob.mx/unida<strong>de</strong>s/cie/siarhe/?Id_URL=acerca<strong>de</strong>.php.<br />

México<br />

157


México<br />

m<strong>en</strong>te a los objetivos y al cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> metas <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> salud los cuales<br />

han sido i<strong>de</strong>ntificados o bi<strong>en</strong> se han <strong>de</strong>finido a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong><br />

<strong>Enfermería</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> Secretaría <strong>de</strong> Salud y <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión Perman<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong><br />

(CPE) como el órgano rector <strong>en</strong> <strong>en</strong>fermería, qui<strong>en</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> su posición formal <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

Secretaría <strong>de</strong> Salud <strong>de</strong>fine los lineami<strong>en</strong>tos que regu<strong>la</strong>n a <strong>la</strong> profesión.<br />

Análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> legis<strong>la</strong>ción aplicable<br />

Las disposiciones legales mexicanas respecto al ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería se<br />

<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> gran medida <strong>en</strong> <strong>la</strong>s normas g<strong>en</strong>erales que regu<strong>la</strong>n el ejercicio <strong>de</strong><br />

todas <strong>la</strong>s profesiones regu<strong>la</strong>das.<br />

El artículo 5 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Constitución Política <strong>de</strong> los Estados Unidos Mexicanos dispone<br />

que <strong>la</strong> ley <strong>de</strong>terminará <strong>en</strong> cada estado cuáles son <strong>la</strong>s profesiones que necesitan<br />

título para su ejercicio, <strong>la</strong>s condiciones que <strong>de</strong>b<strong>en</strong> cumplirse para obt<strong>en</strong>erlo y <strong>la</strong>s<br />

autorida<strong>de</strong>s que han <strong>de</strong> expedirlo.<br />

En lo re<strong>la</strong>tivo a <strong>la</strong>s profesiones <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud se aplica lo establecido por <strong>la</strong> Ley<br />

G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Salud, Título Cuarto, Capítulo I, <strong>la</strong> Ley G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Educación respecto<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> legalidad <strong>de</strong> los títulos profesionales y <strong>la</strong> Ley Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>taria <strong>de</strong>l artículo 5<br />

Constitucional aplicable a todas <strong>la</strong>s profesiones. La <strong>en</strong>fermería es consi<strong>de</strong>rada<br />

una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s profesiones regu<strong>la</strong>das conforme a <strong>la</strong> Ley G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Salud. Asimismo,<br />

el artículo 79, seña<strong>la</strong> un listado <strong>de</strong> profesiones <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud que están sujetas a<br />

contar con título profesional o certificado <strong>de</strong> especialización legalm<strong>en</strong>te expedido<br />

y registrado por <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s educativas compet<strong>en</strong>tes incluy<strong>en</strong>do <strong>en</strong>tre el<strong>la</strong>s a<br />

<strong>la</strong> profesión <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería.<br />

De esta forma, <strong>la</strong>s legis<strong>la</strong>turas <strong>de</strong> los estados, conforme a <strong>la</strong> soberanía <strong>de</strong> los<br />

mismos <strong>de</strong>b<strong>en</strong> emitir sus propias leyes para el ejercicio profesional y <strong>de</strong>terminar<br />

<strong>la</strong>s profesiones sujetas a título profesional y <strong>la</strong>s condiciones que éstas hayan <strong>de</strong><br />

cubrir para obt<strong>en</strong>erlo.<br />

La Comisión Perman<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> (CPE) <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> Secretaría <strong>de</strong><br />

Salud es el organismo coordinador <strong>de</strong> <strong>la</strong>s acciones <strong>de</strong>l campo profesional <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>en</strong>fermería <strong>en</strong> México. Creada por Acuerdo <strong>de</strong>l 25 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 2007 se consi<strong>de</strong>ra<br />

como un órgano rector asesor <strong>de</strong>l gobierno fe<strong>de</strong>ral <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería,<br />

t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do como principal atribución establecer <strong>la</strong>s políticas para <strong>la</strong> práctica y for-<br />

mación <strong>de</strong>l personal <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería. Antes <strong>de</strong> <strong>la</strong> firma <strong>de</strong> este Acuerdo Secretarial<br />

<strong>la</strong> CPE fue <strong>de</strong>nominada Comisión Interinstitucional <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong>, cambiando su<br />

nombre al formalizarse.<br />

158 Serie Desarrollo <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>en</strong> Salud No. 56


Instancias nacionales para <strong>la</strong><br />

formu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> políticas y <strong>en</strong><br />

<strong>en</strong>fermería<br />

Comisión Perman<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong><br />

http://www.salud.gob.mx/unida<strong>de</strong>s/cie/cms_cpe/<br />

La Comisión Perman<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> (CPE) es el órgano rector <strong>en</strong> <strong>en</strong>fermería,<br />

qui<strong>en</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> su posición formal <strong>en</strong> <strong>la</strong> Secretaría <strong>de</strong> Salud <strong>de</strong>fine los lineami<strong>en</strong>tos<br />

que regu<strong>la</strong>n a <strong>la</strong> profesión. Es <strong>la</strong> instancia que repres<strong>en</strong>ta a <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería a nivel<br />

nacional e internacional, y hace efectiva <strong>la</strong> coordinación interinstitucional y el<br />

trabajo integrado y vincu<strong>la</strong>do a los propósitos educativos y asist<strong>en</strong>ciales. La CPE<br />

logra el cons<strong>en</strong>so necesario para <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> directrices que incidan <strong>en</strong> <strong>la</strong> ex-<br />

cel<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los servicios y el fortalecimi<strong>en</strong>to profesional. Su misión es ser un grupo<br />

académico asesor a nivel nacional que apoya a <strong>la</strong>s instituciones <strong>de</strong>l Sector Salud<br />

y al papel normativo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Secretaría <strong>de</strong> Salud <strong>en</strong> lo que a <strong>en</strong>fermería se refiere.<br />

Coordina los trabajos que son <strong>de</strong> <strong>la</strong> compet<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes instancias que<br />

ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>la</strong> atribución <strong>de</strong> regu<strong>la</strong>r <strong>la</strong> profesión con <strong>la</strong> finalidad <strong>de</strong> contribuir a mejorar<br />

<strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> los servicios y favorecer el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> profesión.<br />

La CPE se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra integrada por el Secretario <strong>de</strong> Salud como presi<strong>de</strong>nte,<br />

<strong>la</strong> Subsecretaria <strong>de</strong> Innovación y Calidad como vicepresi<strong>de</strong>nte, <strong>la</strong> Directora <strong>de</strong><br />

<strong>Enfermería</strong> como Coordinadora G<strong>en</strong>eral y los repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> Secretaria <strong>de</strong> <strong>la</strong> Def<strong>en</strong>sa Nacional (SEDENA), <strong>la</strong> Secretaria <strong>de</strong> Marina (SEMAR),<br />

el Instituto Mexicano <strong>de</strong>l Seguro Social (IMSS), el Instituto <strong>de</strong> Seguridad y Servi-<br />

cios Sociales <strong>de</strong> los Trabajadores <strong>de</strong>l Estado (ISSSTE), así como <strong>de</strong>l Sistema para<br />

el Desarrollo Integral <strong>de</strong> <strong>la</strong> Familia (DIF) y <strong>de</strong> los Servicios Médicos <strong>de</strong> Petróleos<br />

Mexicanos (PEMEX).<br />

Como invitados perman<strong>en</strong>tes o temporales están pres<strong>en</strong>tes <strong>la</strong> Secretaría <strong>de</strong><br />

Salud <strong>de</strong>l Gobierno <strong>de</strong>l DF, los Servicios <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción Psiquiátrica <strong>de</strong> <strong>la</strong> Secretaría<br />

<strong>de</strong> Salud <strong>de</strong>l Gobierno Fe<strong>de</strong>ral (SAP), IMSS Oportunida<strong>de</strong>s, <strong>la</strong> Secretaría <strong>de</strong> Salud<br />

Instituto <strong>de</strong> Salud <strong>de</strong>l Estado <strong>de</strong> México, <strong>la</strong> Junta <strong>de</strong> Asist<strong>en</strong>cia Privada, <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong><br />

Nacional <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> y Obstetricia <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad Nacional Autónoma <strong>de</strong><br />

México (ENEO- UNAM), <strong>la</strong> Facultad <strong>de</strong> Estudios Superiores P<strong>la</strong>ntel Iztaca<strong>la</strong>-UNAM,<br />

<strong>la</strong> Facultad <strong>de</strong> Estudios Superiores P<strong>la</strong>ntel Zaragoza-UNAM, <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> Superior<br />

<strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> y Obstetricia <strong>de</strong>l Instituto Politécnico Nacional (ESEO-IPN), el<br />

<strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

159


México<br />

C<strong>en</strong>tro Interdisciplinario <strong>de</strong> Ci<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud <strong>de</strong>l IPN Unidad Milpa Alta<br />

(CICS), <strong>la</strong> Facultad <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad Autónoma <strong>de</strong> Nuevo León,<br />

<strong>la</strong> Universidad Panamericana, <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> Secretaría <strong>de</strong> Salud<br />

<strong>de</strong>l Gobierno Fe<strong>de</strong>ral, el Colegio Nacional <strong>de</strong> Educación Profesional Técnica<br />

(CONALEP), <strong>la</strong> Fe<strong>de</strong>ración Mexicana <strong>de</strong> Asociaciones <strong>de</strong> Faculta<strong>de</strong>s y Escue<strong>la</strong>s<br />

<strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> (FEMAFEE), el Consejo Mexicano <strong>de</strong> Acreditación <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong><br />

(COMACE), el Consejo Mexicano <strong>de</strong> Acreditación <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> (COMCE), el<br />

Colegio Nacional <strong>de</strong> Enfermeras, AC (CNE), el Colegio Mexicano <strong>de</strong> Lic<strong>en</strong>ciados<br />

<strong>en</strong> <strong>Enfermería</strong> (COMLE), <strong>la</strong> Confe<strong>de</strong>ración Nacional <strong>de</strong> Enfermeras Mexicanas, AC<br />

(CONEMAC), <strong>la</strong> Fe<strong>de</strong>ración <strong>de</strong> Religiosas Enfermeras Mexicanas, AC (FREM), <strong>la</strong><br />

Asociación Mexicana <strong>de</strong> Bioética <strong>en</strong> <strong>Enfermería</strong> (AMBE) y <strong>la</strong> Comisión Nacional<br />

<strong>de</strong> Arbitraje Médico (CONAMED).<br />

En cada <strong>en</strong>tidad fe<strong>de</strong>rativa exist<strong>en</strong> comisiones estatales <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería que se<br />

coordinan directam<strong>en</strong>te con <strong>la</strong> CPE.<br />

Ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería<br />

La Ley Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>taria <strong>de</strong>l artículo 5 Constitucional establece que para ejercer<br />

<strong>la</strong>s profesiones se requiere título expedido <strong>de</strong> <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s educativas autorizadas.<br />

Dep<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> Secretaría <strong>de</strong> Educación Pública se establece una dirección<br />

que se <strong>de</strong>nomina: Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Profesiones, que se <strong>en</strong>carga <strong>de</strong> <strong>la</strong> vigi<strong>la</strong>ncia<br />

<strong>de</strong>l ejercicio profesional y es el órgano <strong>de</strong> conexión <strong>en</strong>tre el Estado y los colegios<br />

<strong>de</strong> profesionistas (artículo 21). La Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Profesiones, ti<strong>en</strong>e <strong>en</strong>tre<br />

sus atribuciones <strong>la</strong> <strong>de</strong> vigi<strong>la</strong>r, con el auxilio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s asociaciones <strong>de</strong> profesionistas,<br />

el correcto ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s profesiones.<br />

La <strong>en</strong>fermería es una profesión regu<strong>la</strong>da conforme a <strong>la</strong> Ley G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Salud,<br />

<strong>en</strong> su artículo 79, que seña<strong>la</strong> un listado <strong>de</strong> profesiones <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud que están<br />

sujetos a contar con los títulos profesionales o certificados <strong>de</strong> especialización<br />

legalm<strong>en</strong>te expedidos y registrados por <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s educativas compet<strong>en</strong>tes<br />

e incluye <strong>en</strong>tre el<strong>la</strong>s a <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería.<br />

Otro requisito para el ejercicio profesional es el <strong>de</strong>nominado servicio social.<br />

Este surge <strong>de</strong> <strong>la</strong> Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>taria <strong>de</strong>l artículo 5 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Cons-<br />

titución Política <strong>de</strong> los Estados Unidos Mexicanos que dispone <strong>en</strong> su artículo<br />

85 que el servicio social <strong>de</strong> estudiantes quedará al cuidado y responsabilidad<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s escue<strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>en</strong>señanza profesional, conforme a sus p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> estudios,<br />

160 Serie Desarrollo <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>en</strong> Salud No. 56


aspecto a t<strong>en</strong>er pres<strong>en</strong>te, dado que <strong>la</strong> legis<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> este aspecto corresponda a<br />

cada <strong>en</strong>tidad fe<strong>de</strong>rativa. Adicionalm<strong>en</strong>te el Título IV Capitulo II artículo 84 <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Ley G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Salud <strong>de</strong>termina diversas disposiciones para el servicio social <strong>de</strong><br />

estudiantes y profesionales.<br />

La Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Calidad y Educación <strong>en</strong> Salud (DGCES) a través <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Coordinación <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería organiza el servicio social <strong>de</strong> <strong>la</strong> carrera <strong>de</strong> <strong>en</strong>ferme-<br />

ría, el cual se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra regu<strong>la</strong>do <strong>en</strong> el docum<strong>en</strong>to <strong>de</strong>nominado “Lineami<strong>en</strong>tos<br />

g<strong>en</strong>erales para <strong>la</strong> operación <strong>de</strong>l programa nacional <strong>de</strong> servicio social <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería<br />

<strong>en</strong> el Sistema Nacional <strong>de</strong> Salud”. D<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> este docum<strong>en</strong>to se consi<strong>de</strong>ran los<br />

sigui<strong>en</strong>tes aspectos: marco legal, disposiciones g<strong>en</strong>erales, <strong>de</strong>rechos, obligaciones,<br />

faltas imputables, medidas disciplinarias para los pasantes, procedimi<strong>en</strong>tos adminis-<br />

trativos, programación <strong>de</strong> campos clínicos <strong>de</strong> servicio social, programación <strong>de</strong> casos<br />

especiales, at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> inci<strong>de</strong>ncias y control <strong>de</strong>l programa (asesoría, supervisión<br />

y evaluación), <strong>en</strong>tre los más importantes.<br />

La Comisión Perman<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> ha publicado una serie <strong>de</strong> docum<strong>en</strong>tos<br />

importantes para este fin y se <strong>de</strong>scrib<strong>en</strong> a continuación algunos <strong>de</strong> ellos:<br />

Lineami<strong>en</strong>tos para <strong>la</strong> mejora continua <strong>de</strong> los servicios<br />

<strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería<br />

http://www.salud.gob.mx/unida<strong>de</strong>s/cie/cms_cpe/<strong>de</strong>scargas/lineami<strong>en</strong>tos.pdf<br />

El docum<strong>en</strong>to e<strong>la</strong>borado por <strong>la</strong> CPE propone los lineami<strong>en</strong>tos y <strong>la</strong> metodología,<br />

que proporcionará al responsable <strong>de</strong> los asuntos <strong>de</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería los<br />

elem<strong>en</strong>tos técnico-administrativos para estructurar programas <strong>de</strong> mejora continua<br />

que permitan, mejorar <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> los servicios a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntificación <strong>de</strong><br />

áreas <strong>de</strong> oportunidad, ejercer oportunam<strong>en</strong>te acciones prev<strong>en</strong>tivas o correctivas<br />

que permitan el equilibrio <strong>de</strong>l costo b<strong>en</strong>eficio, contribuir a garantizar a los usuarios<br />

<strong>la</strong>s mejores prácticas <strong>en</strong> el otorgami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería y <strong>de</strong>sarro-<br />

l<strong>la</strong>r <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> gestión <strong>de</strong>l personal operativo <strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería<br />

Perfiles <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería<br />

http://www.salud.gob.mx/unida<strong>de</strong>s/cie/cms_cpe/<strong>de</strong>scargas/cod_perfiles_libr.pdf<br />

El docum<strong>en</strong>to fue e<strong>la</strong>borado con <strong>la</strong> int<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> precisar <strong>la</strong>s características,<br />

atributos y responsabilida<strong>de</strong>s que <strong>de</strong>be asumir el personal que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong><br />

at<strong>en</strong>ción directa a los usuarios <strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong> acuerdo con el nivel <strong>de</strong> formación<br />

<strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

161


México<br />

que cada qui<strong>en</strong> haya obt<strong>en</strong>ido. El esquema organiza a <strong>la</strong> profesión <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería<br />

<strong>en</strong> cinco niveles <strong>de</strong> dominio que incluye los requisitos mínimos que <strong>de</strong>berán ser<br />

cubiertos <strong>en</strong> cada nivel, <strong>en</strong>tre los cuales se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>la</strong> formación académica, <strong>la</strong>s<br />

aptitu<strong>de</strong>s, <strong>la</strong> ubicación <strong>la</strong>boral a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>scripción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s funciones g<strong>en</strong>éricas<br />

y responsabilida<strong>de</strong>s correspondi<strong>en</strong>tes al nivel <strong>de</strong> dominio.<br />

Sistema <strong>de</strong> información administrativa <strong>de</strong> recursos<br />

humanos <strong>en</strong> <strong>en</strong>fermería (SIARHE)<br />

http://www.salud.gob.mx/unida<strong>de</strong>s/cie/cms_cpe/<strong>de</strong>scargas/siarhe.pdf<br />

Este sistema es una herrami<strong>en</strong>ta tecnológica que ti<strong>en</strong>e como propósito con-<br />

c<strong>en</strong>trar, almac<strong>en</strong>ar y procesar datos <strong>de</strong> carácter <strong>la</strong>boral, académico y profesional<br />

<strong>de</strong>l personal <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>de</strong> instituciones <strong>de</strong> salud y educativas, para que con<br />

base <strong>en</strong> estos datos se g<strong>en</strong>ere información útil para el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> estrategias<br />

<strong>de</strong> p<strong>la</strong>nificación, contratación, ret<strong>en</strong>ción, distribución, utilización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s capacida<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong>l personal <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería y toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones <strong>de</strong> carácter g<strong>en</strong>eral o especifico.<br />

Mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería obstétrica<br />

http://www.salud.gob.mx/unida<strong>de</strong>s/cie/cms_cpe/<strong>de</strong>scargas/cod_maeo.pdf<br />

El docum<strong>en</strong>to conti<strong>en</strong>e el mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería obstétrica con el<br />

fin <strong>de</strong> que sirva <strong>de</strong> directriz para <strong>la</strong> práctica y <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> los profesionales<br />

<strong>de</strong>dicados a esta especialidad. Ti<strong>en</strong>e como característica principal <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción c<strong>en</strong>-<br />

tralizada <strong>en</strong> <strong>la</strong> mujer gestante y su familia Los tres marcos que le sirv<strong>en</strong> <strong>de</strong> sust<strong>en</strong>to<br />

son: <strong>la</strong> Cruzada Nacional por <strong>la</strong> Calidad <strong>de</strong> los Servicios, el marco disciplinar <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>fermería y el <strong>en</strong>foque <strong>de</strong> riesgo. Todo esto con <strong>la</strong> utilización a<strong>de</strong>cuada <strong>de</strong> los<br />

recursos institucionales y <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad.<br />

Normas Oficiales Mexicanas (NOM) <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería<br />

Actualm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> CPE se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra e<strong>la</strong>borando siete normas oficiales mexicanas<br />

t<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes a regu<strong>la</strong>rizar el ejercicio profesional <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>en</strong> <strong>la</strong>s instituciones <strong>de</strong><br />

salud a nivel nacional, contribuy<strong>en</strong>do al fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería mexicana.<br />

NOM-019-SSA3-2007. La práctica <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>en</strong> el sistema<br />

nacional <strong>de</strong> salud<br />

Objetivo:<br />

162 Serie Desarrollo <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>en</strong> Salud No. 56


Regu<strong>la</strong>r <strong>la</strong> profesión <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>en</strong> sus difer<strong>en</strong>tes niveles <strong>de</strong> compet<strong>en</strong>cia,<br />

para proteger a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> prácticas riesgosas al recibir at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> personal<br />

<strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería que no esta calificado ni académica ni profesionalm<strong>en</strong>te.<br />

Cont<strong>en</strong>ido:<br />

• Describe <strong>la</strong> forma <strong>en</strong> que <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>de</strong>be ejercerse <strong>en</strong> México,<br />

estableci<strong>en</strong>do y precisando <strong>la</strong>s características, atributos y responsabilida<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong>l personal <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería.<br />

• Determina los lineami<strong>en</strong>tos que aplican directam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> su quehacer.<br />

• Se <strong>de</strong>fin<strong>en</strong> conceptualm<strong>en</strong>te los niveles <strong>de</strong> formación y <strong>de</strong> práctica para<br />

<strong>de</strong>spejar dudas sobre los difer<strong>en</strong>tes niveles y formas <strong>de</strong> contratación.<br />

NOM-022-SSA3-2007. Condiciones para <strong>la</strong> administración <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

terapia <strong>de</strong> infusión <strong>en</strong> los Estados Unidos Mexicanos<br />

Objetivo:<br />

Establecer los requisitos mínimos para <strong>la</strong> administración segura <strong>de</strong> <strong>la</strong> Terapia<br />

<strong>de</strong> Infusión, tanto <strong>en</strong> instituciones <strong>de</strong> salud, como <strong>en</strong> el domicilio <strong>de</strong> los paci<strong>en</strong>tes.<br />

Cont<strong>en</strong>ido:<br />

• Establece los requisitos mínimos que <strong>de</strong>be reunir el personal que aplica<br />

<strong>la</strong> terapia intrav<strong>en</strong>osa a fin <strong>de</strong>, asegurar y proteger a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong><br />

prácticas ina<strong>de</strong>cuadas y que pongan <strong>en</strong> riesgo <strong>la</strong> seguridad e integridad<br />

<strong>de</strong> los paci<strong>en</strong>tes.<br />

• Define <strong>la</strong>s características técnicas <strong>de</strong> <strong>la</strong> administración <strong>de</strong> <strong>la</strong> terapia<br />

<strong>de</strong> infusión intrav<strong>en</strong>osa, incluy<strong>en</strong>do <strong>la</strong> etapa <strong>de</strong> insta<strong>la</strong>ción, inicio,<br />

mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to y retiro.<br />

• Establece <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong>l equipo y <strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to especifico sobre<br />

los productos que se administran por esta vía, previni<strong>en</strong>do <strong>en</strong> forma<br />

<strong>de</strong>terminante daños a <strong>la</strong> salud ocasionados por una ma<strong>la</strong> práctica.<br />

NOM-023-SSA3-2007. Prescripción <strong>de</strong> medicam<strong>en</strong>tos por el personal<br />

<strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>en</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción primaria a <strong>la</strong> salud<br />

Objetivo:<br />

Definir los lineami<strong>en</strong>tos y procedimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> operación, así como los criterios<br />

para <strong>la</strong> prescripción <strong>de</strong> medicam<strong>en</strong>tos por el personal <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>en</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción<br />

primaria a <strong>la</strong> salud.<br />

Cont<strong>en</strong>ido:<br />

<strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

163


México<br />

• Establece los alcances, especificaciones, criterios, y mecanismos, que<br />

<strong>de</strong>b<strong>en</strong> implem<strong>en</strong>tar los establecimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> salud que incorpor<strong>en</strong> esta<br />

estrategia <strong>de</strong> apoyo a los servicios <strong>de</strong> salud.<br />

• Define los tipos <strong>de</strong> prescripción y requisitos <strong>de</strong> operación para <strong>la</strong><br />

prescripción <strong>de</strong> medicam<strong>en</strong>tos por personal <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería adscrito a<br />

instituciones públicas, privadas y <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia social <strong>de</strong>l Sistema Nacional<br />

<strong>de</strong> Salud.<br />

• Precisa los requisitos <strong>de</strong> tipo profesional que <strong>de</strong>be reunir el personal <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>fermería y <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s que implica realizar esta función.<br />

NOM-020-SSA3-2007. Práctica <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermera obstetra <strong>en</strong> el<br />

Sistema Nacional <strong>de</strong> Salud<br />

Objetivo:<br />

Regu<strong>la</strong>r <strong>la</strong> práctica <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermera obstetra a fin <strong>de</strong> asegurar que ésta responda<br />

a <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s y <strong>de</strong>manda <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s embarazadas <strong>en</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>l<br />

parto y <strong>de</strong>l recién nacido, para proteger a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> prácticas riesgosas al<br />

recibir at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> personal <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería que no está calificado ni académica<br />

ni profesionalm<strong>en</strong>te.<br />

NOM-021-SSA3-2007. At<strong>en</strong>ción ambu<strong>la</strong>toria <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería a<br />

paci<strong>en</strong>tes con pa<strong>de</strong>cimi<strong>en</strong>tos crónico-<strong>de</strong>g<strong>en</strong>erativos y <strong>de</strong> tratami<strong>en</strong>to<br />

prolongado<br />

Objetivo:<br />

Regu<strong>la</strong>r <strong>la</strong> práctica <strong>de</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción ambu<strong>la</strong>toria <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería tanto institucional<br />

como <strong>en</strong> <strong>la</strong> práctica in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te.<br />

Cont<strong>en</strong>ido:<br />

• Establece <strong>la</strong>s condiciones necesarias para asegurar que <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción<br />

ambu<strong>la</strong>toria proporcionada por <strong>en</strong>fermería sea técnicam<strong>en</strong>te segura y<br />

ética.<br />

• Apoya a los servicios <strong>de</strong> salud al asegurar que los cuidados profesionales<br />

<strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería que se otorgan a los paci<strong>en</strong>tes cuyos pa<strong>de</strong>cimi<strong>en</strong>tos<br />

requieran <strong>de</strong> un control y vigi<strong>la</strong>ncia supervisada estén protocolizados.<br />

• Ofrece a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción información sobre <strong>la</strong>s responsabilida<strong>de</strong>s y límites<br />

<strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería que se <strong>de</strong>be proporcionar al paci<strong>en</strong>te<br />

ambu<strong>la</strong>torio.<br />

• Precisa el perfil, funciones y responsabilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> cada uno <strong>de</strong> los<br />

164 Serie Desarrollo <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>en</strong> Salud No. 56


integrantes <strong>de</strong>l equipo <strong>de</strong> salud que participan <strong>en</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción ambu<strong>la</strong>toria<br />

y domiciliaria.<br />

NOM-018-SSA3-2007. Organización y funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> ag<strong>en</strong>cias<br />

que contratan y ofrec<strong>en</strong> servicios profesionales <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería a <strong>la</strong><br />

pob<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes etapas <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida<br />

Objetivos:<br />

• Evitar riesgos a los usuarios <strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería a través <strong>de</strong><br />

regu<strong>la</strong>r <strong>la</strong> actividad <strong>de</strong> los establecimi<strong>en</strong>tos que contratan y ofrec<strong>en</strong><br />

personal <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería para brindar at<strong>en</strong>ción a particu<strong>la</strong>res.<br />

• Regu<strong>la</strong>r <strong>la</strong> actividad <strong>la</strong>boral <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeras contratadas por estos<br />

Cont<strong>en</strong>ido:<br />

establecimi<strong>en</strong>tos.<br />

• Establece <strong>la</strong>s características, requisitos y condiciones <strong>de</strong> seguridad que<br />

<strong>de</strong>b<strong>en</strong> observar <strong>la</strong>s ag<strong>en</strong>cias <strong>de</strong>dicadas a ofrecer servicios <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería<br />

para <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción domiciliaria o institucionalizada.<br />

• Proporciona a los particu<strong>la</strong>res <strong>la</strong> información que le permita i<strong>de</strong>ntificar<br />

el tipo <strong>de</strong> servicios que está contratando.<br />

• Define <strong>la</strong>s características <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas que <strong>de</strong>b<strong>en</strong> prestar los servicios<br />

y los tipos <strong>de</strong> servicios que pue<strong>de</strong>n prestar.<br />

• Determina los requisitos para <strong>la</strong>s personas que <strong>de</strong>b<strong>en</strong> coordinar,<br />

supervisar y contratar al personal <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería.<br />

NOM-010-SSA3-2006. Utilización <strong>de</strong> campos clínicos para <strong>la</strong>s<br />

prácticas clínicas y el servicio social <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería<br />

Objetivo:<br />

Establecer los lineami<strong>en</strong>tos para <strong>la</strong> realización <strong>de</strong>l servicio social y <strong>la</strong>s prácticas<br />

clínicas <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>en</strong> los establecimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>l primer nivel <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>l<br />

sector salud.<br />

Cont<strong>en</strong>ido:<br />

• Da a conocer a <strong>la</strong>s instituciones <strong>de</strong> salud antes <strong>de</strong> autorizar <strong>la</strong> utilización<br />

<strong>de</strong> sus campos clínicos, los requisitos a cumplir por <strong>la</strong> institución educativa<br />

que solicita campo clínico para prácticas clínicas y servicio social <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

carrera <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería.<br />

• Proporciona <strong>la</strong> información sobre <strong>la</strong>s responsabilida<strong>de</strong>s que t<strong>en</strong>drán<br />

tanto <strong>la</strong>s instituciones <strong>de</strong> salud como educativas durante el <strong>de</strong>sarrollo<br />

<strong>de</strong> prácticas clínicas y servicio social <strong>de</strong> <strong>la</strong> carrera <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería.<br />

<strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

165


México<br />

• Establece los indicadores para <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong> alumnos y pasantes por<br />

servicio.<br />

• Establece <strong>la</strong>s condiciones administrativas y académicas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que se<br />

llevara a cabo el servicio social <strong>de</strong> <strong>la</strong> carrera <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería<br />

Códigos <strong>de</strong> ética<br />

Código <strong>de</strong> ética para <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeras y <strong>en</strong>fermeros <strong>en</strong><br />

México<br />

http://www.salud.gob.mx/unida<strong>de</strong>s/cie/cms_cpe/<strong>de</strong>scargas/codigo_etica.pdf<br />

El Código fue <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do por <strong>la</strong> Comisión Interinstitucional <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong><br />

como un imperativo para fortalecer el comportami<strong>en</strong>to ético <strong>en</strong> <strong>la</strong> profesión <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>fermería y con ello contribuir a mejorar <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong> salud <strong>en</strong><br />

el marco <strong>de</strong> <strong>la</strong> Cruzada Nacional por <strong>la</strong> Calidad <strong>de</strong> los Servicios <strong>de</strong> Salud. El mismo<br />

fue e<strong>la</strong>borado por iniciativa <strong>de</strong>l Colegio Mexicano <strong>de</strong> Lic<strong>en</strong>ciados <strong>en</strong> <strong>Enfermería</strong><br />

(COMLE) y fue cons<strong>en</strong>suado a nivel nacional <strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes instituciones educativas<br />

y <strong>de</strong> salud, así como <strong>en</strong> <strong>la</strong> Asamblea <strong>de</strong>l Colegio Nacional <strong>de</strong> Enfermeras. Con<br />

<strong>la</strong> misma int<strong>en</strong>ción, <strong>la</strong> Comisión Interinstitucional trabajó dicho docum<strong>en</strong>to y lo<br />

socializó a nivel nacional <strong>en</strong> <strong>la</strong>s comisiones interinstitucionales <strong>de</strong> los estados <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> república y <strong>en</strong> el distrito fe<strong>de</strong>ral <strong>en</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los hospitales e institutos <strong>de</strong>l<br />

sector salud. El código, conforme a su artículo 1, norma <strong>la</strong> conducta <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermera<br />

<strong>en</strong> sus re<strong>la</strong>ciones con <strong>la</strong> ciudadanía, <strong>la</strong>s instituciones, <strong>la</strong>s personas que <strong>de</strong>mandan<br />

sus servicios, <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s, sus co<strong>la</strong>boradores, sus colegas y será aplicable <strong>en</strong><br />

todas sus activida<strong>de</strong>s profesionales.<br />

Educación superior y técnica<br />

Des<strong>de</strong> 1945 se establece <strong>en</strong> México un sistema <strong>de</strong> control <strong>de</strong> <strong>la</strong>s profesiones<br />

regu<strong>la</strong>das por <strong>la</strong> Ley G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Salud y <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería se reconoció <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s<br />

12 activida<strong>de</strong>s formales <strong>de</strong> práctica profesional que requier<strong>en</strong> lic<strong>en</strong>cia o cédu<strong>la</strong><br />

profesional, <strong>la</strong> que se adquiere al concluir estudios profesionales reconocidos y<br />

certificados por instituciones educativas con reconocimi<strong>en</strong>to oficial fe<strong>de</strong>ral y/o<br />

<strong>de</strong> los estados <strong>de</strong> <strong>la</strong> República.<br />

Existe una normatividad g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> educación y ejercicio profesional, pero tam-<br />

bién una gran heterog<strong>en</strong>eidad <strong>de</strong> servicios educativos <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>en</strong> México,<br />

con reconocimi<strong>en</strong>to y certificación oficial <strong>de</strong> diversas características. Por esta<br />

166 Serie Desarrollo <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>en</strong> Salud No. 56


azón es que han surgido procedimi<strong>en</strong>tos complem<strong>en</strong>tarios <strong>de</strong> reconocimi<strong>en</strong>to a<br />

los proyectos educativos <strong>de</strong> calidad:<br />

1) Opinión técnica favorable <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión Interinstitucional para <strong>la</strong><br />

Formación <strong>de</strong> Recursos Humanos para <strong>la</strong> Salud (CIFRHS), que <strong>la</strong><br />

constituy<strong>en</strong> repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong>l sector educativo y <strong>de</strong> servicios, evaluación<br />

básica para obt<strong>en</strong>er nuevo Registro <strong>de</strong> Vali<strong>de</strong>z Oficial <strong>de</strong> Estudios (RVOE)<br />

<strong>en</strong> el ministerio <strong>de</strong> educación estatal y fe<strong>de</strong>ral, reconocimi<strong>en</strong>to para<br />

obt<strong>en</strong>er autorización <strong>de</strong> apertura <strong>de</strong> escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería, y por otra<br />

parte dictam<strong>en</strong> favorable necesario para gestionar conv<strong>en</strong>ios <strong>en</strong> materia<br />

<strong>de</strong> campos clínicos y servicio social <strong>en</strong> <strong>la</strong>s instituciones <strong>de</strong>l sistema<br />

nacional <strong>de</strong> salud.<br />

2) Evaluación básica para integrarse y obt<strong>en</strong>er reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Fe<strong>de</strong>ración <strong>de</strong> Asociaciones <strong>de</strong> Faculta<strong>de</strong>s y Escue<strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong><br />

(FEMAFEE), red a <strong>la</strong> que pert<strong>en</strong>ec<strong>en</strong> <strong>la</strong>s instituciones educativas <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>fermería <strong>de</strong> reconocimi<strong>en</strong>to social, <strong>en</strong> su mayoría <strong>la</strong>s que impart<strong>en</strong> el<br />

nivel superior, y muy pocas <strong>de</strong>l sector <strong>de</strong> educación media superior.<br />

3) Evaluación <strong>de</strong> alta exig<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los Comités Interinstitucionales <strong>de</strong><br />

Evaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Educación Superior (CIEES), institución no gubernam<strong>en</strong>tal<br />

creada <strong>en</strong> 1991 por <strong>la</strong> Comisión Nacional <strong>de</strong> Evaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Educación<br />

Superior con apoyo <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Educación, que ha integrado un<br />

padrón público <strong>de</strong> Instituciones Educativas <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> (<strong>en</strong>tre otras<br />

carreras profesionales) que cumpl<strong>en</strong> estándares <strong>de</strong> calidad. 2<br />

4) Evaluación para <strong>la</strong> Acreditación <strong>de</strong> Programas Educativos <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong>,<br />

reconocimi<strong>en</strong>to a <strong>la</strong> excel<strong>en</strong>cia académica que otorga el Consejo<br />

Mexicano para <strong>la</strong> Acreditación <strong>en</strong> <strong>Enfermería</strong>, única institución reconocida<br />

por <strong>la</strong> autoridad fe<strong>de</strong>ral mexicana para realizar <strong>la</strong> evaluación externa <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> carrera <strong>de</strong> nivel superior y <strong>de</strong> educación media superior <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong>,<br />

y que ha integrado también un padrón <strong>de</strong> 38 programas acreditados y 11<br />

reacreditados, ambos por 5 años. Los indicadores <strong>de</strong> evaluación se han<br />

constituido <strong>en</strong> refer<strong>en</strong>te <strong>de</strong> regu<strong>la</strong>ción e impulso a <strong>la</strong> calidad académica<br />

<strong>en</strong> <strong>en</strong>fermería.<br />

Las instituciones educativas <strong>de</strong> <strong>la</strong> carrera <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería están regu<strong>la</strong>das por <strong>la</strong><br />

normatividad <strong>de</strong> universida<strong>de</strong>s públicas que <strong>en</strong> su mayoría ti<strong>en</strong><strong>en</strong> autonomía para<br />

<strong>de</strong>finir <strong>la</strong>s características y cont<strong>en</strong>idos <strong>de</strong> sus p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> estudio, los que <strong>de</strong>b<strong>en</strong><br />

cumplirse también por <strong>la</strong>s escue<strong>la</strong>s privadas que se incorporan al proyecto edu-<br />

cativo <strong>de</strong> alguna universidad, instituciones (lucrativas y <strong>de</strong> ayuda social) que son<br />

reconocidas y supervisadas por <strong>la</strong> autoridad específica <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma universidad.<br />

En este segm<strong>en</strong>to se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran a <strong>la</strong>s escue<strong>la</strong>s y faculta<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>de</strong><br />

trayectoria y reconocimi<strong>en</strong>to social, que han <strong>de</strong>jado <strong>de</strong> impartir el nivel técnico<br />

para ofertar el nivel superior y el posgrado <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería, así como <strong>la</strong>s escue<strong>la</strong>s<br />

<strong>de</strong> universida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l sector privado que son <strong>de</strong> reci<strong>en</strong>te fundación, pero que ya<br />

2. www.ciees.edu.mx.<br />

<strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

167


México<br />

registran p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> estudio exclusivos <strong>en</strong> el Ministerio <strong>de</strong> Educación, dos <strong>de</strong> ellos<br />

bilingües y con reconocimi<strong>en</strong>to también <strong>de</strong> organizaciones educativas <strong>de</strong> los Es-<br />

tados Unidos <strong>de</strong> Norteamérica.<br />

La carrera <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería se imparte también <strong>en</strong> el subsistema <strong>de</strong> educación<br />

media superior que se ha ext<strong>en</strong>dido <strong>de</strong> manera consi<strong>de</strong>rable <strong>en</strong> México a partir <strong>de</strong><br />

1980 con <strong>la</strong> oferta <strong>de</strong> estudios <strong>de</strong> nivel técnico terminal, formación que se adquiría<br />

<strong>en</strong> tres años y un año <strong>de</strong> servicio social, y reconocida con título y lic<strong>en</strong>cia para<br />

incorporarse a <strong>la</strong> dinámica <strong>de</strong> empleo <strong>en</strong> categoría <strong>la</strong>boral <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermera g<strong>en</strong>eral.<br />

Actualm<strong>en</strong>te este segm<strong>en</strong>to se ha transformado para constituir un subsistema<br />

<strong>de</strong> bachillerato bival<strong>en</strong>te, es <strong>de</strong>cir educación media superior con carrera técnica<br />

a cursarse <strong>en</strong> tres años y un año <strong>de</strong> servicio social.<br />

La Fe<strong>de</strong>ración Mexicana <strong>de</strong> Asociaciones <strong>de</strong> Faculta<strong>de</strong>s y Escue<strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong><br />

(FEMAFEE) es un organismo <strong>de</strong> carácter civil <strong>en</strong>cargado <strong>de</strong> proponer normas para<br />

regu<strong>la</strong>r <strong>la</strong> educación <strong>en</strong> <strong>en</strong>fermería, asesora diversas funciones y acciones para<br />

formar recursos humanos. Repres<strong>en</strong>ta a <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeras <strong>de</strong> escue<strong>la</strong>s y faculta<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>de</strong> todo el país, <strong>en</strong> el área educativa.<br />

Existe también el Subcomité <strong>de</strong> Capacitación Técnico-Médico como un Órga-<br />

no Colegiado <strong>de</strong> Coordinación Institucional, cuyas funciones están ori<strong>en</strong>tadas a<br />

coadyuvar al <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l recurso humano para <strong>la</strong> salud y ti<strong>en</strong>e como objeto<br />

autorizar, validar y reconocer <strong>la</strong>s acciones <strong>de</strong> capacitación <strong>de</strong>l personal <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ramas<br />

médica, paramédica, afín o confianza médica. Fue creado mediante el Acuerdo N o<br />

140, publicado el 12 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 1996 <strong>en</strong> Diario Oficial <strong>de</strong> <strong>la</strong> Fe<strong>de</strong>ración y <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>l Comité <strong>de</strong> Capacitación y Desarrollo <strong>de</strong> Personal <strong>de</strong> <strong>la</strong> Secretaria <strong>de</strong> Salud. El<br />

Subcomité <strong>de</strong> Capacitación Técnico-Médico emite dictám<strong>en</strong>es <strong>de</strong> capacitación <strong>de</strong><br />

manera imparcial y objetiva, promovidas por <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes Unida<strong>de</strong>s Administrati-<br />

vas <strong>de</strong> <strong>la</strong> Secretaría <strong>de</strong> Salud. En apoyo a dicha actividad se e<strong>la</strong>boró el docum<strong>en</strong>to<br />

“Criterios para <strong>de</strong>terminar técnicam<strong>en</strong>te ev<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> capacitación”. 3<br />

Acreditación<br />

La acreditación <strong>de</strong> p<strong>la</strong>nes y programas <strong>de</strong> estudio <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería se inició <strong>en</strong> 1998,<br />

con un instrum<strong>en</strong>to <strong>de</strong>nominado Sistema Nacional <strong>de</strong> Acreditación <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong><br />

(SNAE-98), cuyo objetivo fue reconocer públicam<strong>en</strong>te los programas <strong>de</strong> formación<br />

3. Disponible <strong>en</strong> el sigui<strong>en</strong>te sitio Web: http://bibliotecas.salud.gob.mx/gsdl/collect/compil/in<strong>de</strong>x/assoc/<br />

HASH120b.dir/doc.pdf.<br />

168 Serie Desarrollo <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>en</strong> Salud No. 56


<strong>de</strong> los profesionales <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería, <strong>de</strong> nivel lic<strong>en</strong>ciatura, que cumplieran con un<br />

<strong>de</strong>terminado número <strong>de</strong> estándares <strong>de</strong> calidad, propuestos por <strong>la</strong> comunidad <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>fermería mexicana. Este primer instrum<strong>en</strong>to tuvo una duración <strong>de</strong> cinco años,<br />

y se acreditaron con él 19 programas <strong>de</strong> lic<strong>en</strong>ciatura <strong>en</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>de</strong> diversas<br />

universida<strong>de</strong>s públicas y privadas <strong>de</strong>l país.<br />

En el año 2002, <strong>la</strong> Secretaria <strong>de</strong> Educación Pública a fin <strong>de</strong> regu<strong>la</strong>r y contro<strong>la</strong>r<br />

los procesos <strong>de</strong> acreditación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s diversas profesiones forma el Consejo para<br />

<strong>la</strong> Acreditación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Educación Superior A.C. (COPAES) cuyo objetivo principal<br />

es reconocer a los organismos acreditadores, como idóneos para realizar <strong>la</strong> eva-<br />

luación externa <strong>de</strong> los programas <strong>de</strong> formación <strong>de</strong> sus homólogos y acreditar los<br />

programas <strong>de</strong> formación. Estos organismos, <strong>de</strong>b<strong>en</strong> <strong>de</strong> cumplir con ciertos requisitos<br />

para obt<strong>en</strong>er dicho reconocimi<strong>en</strong>to. El COMACE, constituido <strong>en</strong> 1999, obti<strong>en</strong>e el<br />

reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> idoneidad el 1 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong>l 2003.<br />

Respecto a <strong>la</strong> certificación profesional, México cu<strong>en</strong>ta con dos organismos<br />

oficiales, a qui<strong>en</strong>es <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Profesiones les otorgó el certificado<br />

<strong>de</strong> idoneidad, así el Consejo Mexicano <strong>de</strong> Certificación <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> (COMCE)<br />

y el Colegio Mexicano <strong>de</strong> Lic<strong>en</strong>ciados <strong>en</strong> <strong>Enfermería</strong> (COMLE), son los órganos<br />

<strong>en</strong>cargados <strong>de</strong> certificar y recertificar al personal <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>de</strong> este país y<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> vigi<strong>la</strong>ncia <strong>de</strong>l ejercicio profesional. El COMCE obti<strong>en</strong>e el reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

idoneidad para certificar profesionales <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería, <strong>en</strong> octubre <strong>de</strong>l 2007.<br />

Organizaciones profesionales y<br />

académicas<br />

Colegio Nacional <strong>de</strong> Enfermeras A.C.<br />

Es un organismo civil, establecido <strong>en</strong> <strong>la</strong> ley Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>taria para el ejercicio <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s profesiones <strong>en</strong> el distrito fe<strong>de</strong>ral, <strong>de</strong>rivada <strong>de</strong>l Artículo 5º. Constitucional, el<br />

cual agrupa a <strong>la</strong>s(os) <strong>en</strong>fermeras(os) a nivel nacional y repres<strong>en</strong>ta a <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería<br />

mexicana <strong>en</strong> el ámbito internacional, así mismo se rige por sus propios estatutos.<br />

Conforme a <strong>la</strong> Ley Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>taria <strong>de</strong>l Artículo 5 Constitucional, los colegios <strong>de</strong><br />

profesionales son aquellos que coordinan el servicio profesional y <strong>de</strong>b<strong>en</strong> notificar<br />

<strong>de</strong> tales servicios a <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Profesiones.<br />

<strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

169


México<br />

Fe<strong>de</strong>ración Mexicana <strong>de</strong> Asociaciones <strong>de</strong> Faculta<strong>de</strong>s y<br />

Escue<strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> A.C. (FEMAFEE)<br />

http://femafee.net<br />

Es una institución <strong>de</strong> consulta y organización vigi<strong>la</strong>nte <strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> los pro-<br />

cesos <strong>de</strong> educación, investigación y administración <strong>de</strong> los servicios educativos,<br />

así como <strong>de</strong> <strong>la</strong> pertin<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los proyectos <strong>de</strong> pregrado, posgrado y educación<br />

continua <strong>en</strong> <strong>en</strong>fermería.<br />

La FEMAFEE promueve publicaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> disciplina y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ci<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud,<br />

<strong>la</strong> cooperación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instituciones educativas <strong>de</strong> su red nacional, <strong>la</strong> superación<br />

académica <strong>de</strong> los profesores, y es una excel<strong>en</strong>te oportunidad <strong>de</strong> asesoría para <strong>la</strong>s<br />

autorida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l sector salud.<br />

Práctica transnacional <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>en</strong>fermería<br />

La Ley Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>taria <strong>de</strong>l artículo 5 Constitucional establece que para ejercer <strong>la</strong>s<br />

profesiones se requiere título expedido <strong>de</strong> <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s educativas autorizadas. Los<br />

extranjeros podrán ejercer <strong>en</strong> el Distrito Fe<strong>de</strong>ral <strong>la</strong>s profesiones que son objeto <strong>de</strong><br />

esta Ley, con sujeción a lo previsto <strong>en</strong> los tratados internacionales <strong>de</strong> que México<br />

sea parte. Cuando no hubiere tratado <strong>en</strong> <strong>la</strong> materia, el ejercicio profesional <strong>de</strong> los<br />

extranjeros estará sujeto a <strong>la</strong> reciprocidad <strong>en</strong> el lugar <strong>de</strong> resi<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong>l solicitante<br />

y al cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los <strong>de</strong>más requisitos establecidos por <strong>la</strong>s leyes mexicanas.<br />

El Consejo Mexicano <strong>de</strong> Certificación <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> (COMCE) y el Colegio<br />

Mexicano <strong>de</strong> Lic<strong>en</strong>ciados <strong>en</strong> <strong>Enfermería</strong> (COMLE), son también los organismos<br />

<strong>en</strong>cargados <strong>de</strong> certificar y recertificar <strong>la</strong> compet<strong>en</strong>cia profesional <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>ferme-<br />

ras extranjeras autorizadas por <strong>la</strong>s leyes mexicanas para ejercer <strong>en</strong> el país con <strong>la</strong><br />

finalidad <strong>de</strong> garantizar el ejercicio profesional óptimo.<br />

170 Serie Desarrollo <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>en</strong> Salud No. 56


<strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

Introducción<br />

El personal <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>en</strong> Nicaragua es un recurso crítico para el alcance<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s metas <strong>de</strong> salud y <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s acciones que se proponga cual-<br />

quier servicio <strong>de</strong> salud. En Nicaragua <strong>la</strong> gran mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s acciones <strong>de</strong> salud son<br />

apoyadas y <strong>en</strong> gran medida sost<strong>en</strong>idas por el personal <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería, tanto <strong>en</strong> el<br />

primero como <strong>en</strong> el segundo nivel <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción.<br />

Según los datos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Salud, el mi-<br />

nisterio cu<strong>en</strong>ta actualm<strong>en</strong>te con 7.605 recursos <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería, distribuidos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

sigui<strong>en</strong>te manera: lic<strong>en</strong>ciadas 1.805, <strong>en</strong>fermeras profesionales 1.457, auxiliares <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>fermería 3.551, operadoras <strong>de</strong> equipos 265 y técnicas quirúrgicas 527. De este<br />

personal 4.162 (54.7%) están ubicados <strong>en</strong> el segundo nivel <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción y 3.443<br />

(45.3%) están ubicadas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s unida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción primaria.<br />

Entre los principales avances <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do <strong>en</strong> el país <strong>en</strong> el proceso <strong>de</strong> fortale-<br />

cimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>en</strong> el ministerio po<strong>de</strong>mos m<strong>en</strong>cionar, <strong>en</strong> el re<strong>la</strong>ción a<br />

<strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> los servicios que se han e<strong>la</strong>boraron guías <strong>de</strong> cuidado <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>fermería durante el parto, embarazo y puerperio, se implem<strong>en</strong>to el proceso <strong>de</strong><br />

at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería, se han <strong>de</strong>finido <strong>la</strong>s compet<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería para <strong>la</strong><br />

at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> salud familiar y comunitaria, y se realizó <strong>la</strong> capacitación <strong>de</strong> personal<br />

<strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>en</strong> habilidad y <strong>de</strong>strezas <strong>en</strong> urg<strong>en</strong>cias y emerg<strong>en</strong>cias y reanimación<br />

neonatal.<br />

Con respecto al fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación perman<strong>en</strong>te, fue finalizado el<br />

proceso <strong>de</strong> revisión <strong>de</strong> cambios curricu<strong>la</strong>res para su implem<strong>en</strong>tación <strong>en</strong> <strong>la</strong>s escue<strong>la</strong>s<br />

formadoras y conformado el comité integración-doc<strong>en</strong>cia-servicio; se <strong>de</strong>sarrolló<br />

el uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> teoría <strong>de</strong> Orem para <strong>la</strong> formación <strong>en</strong> <strong>en</strong>fermería comunitaria <strong>en</strong> el<br />

Nicaragua<br />

171


Nicaragua<br />

marco <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> salud familiar y comunitario; se realizó <strong>la</strong> nive<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> 300<br />

auxiliares a bachilleres <strong>en</strong> los SILAIS <strong>de</strong> Managua, Carazo, Granada, Rivas y León<br />

y el proyecto <strong>de</strong> nive<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> 500 auxiliares a <strong>en</strong>fermeras; se ha finalizado el di-<br />

plomado <strong>de</strong> Li<strong>de</strong>razgo para el Cambio y <strong>la</strong> capacitación <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeras obstetras.<br />

En re<strong>la</strong>ción al <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> los procesos <strong>de</strong> gestión, se realiza <strong>la</strong> supervisión y<br />

monitoreo <strong>en</strong> unida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> salud y escue<strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermerías aplicando los indicadores<br />

<strong>de</strong> trato digno y <strong>de</strong> administración <strong>de</strong> medicam<strong>en</strong>tos<br />

Análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> legis<strong>la</strong>ción aplicable<br />

Para ejercer <strong>la</strong>s profesiones <strong>en</strong> salud <strong>en</strong> Nicaragua se requiere poseer título<br />

profesional, incorporado y certificado <strong>en</strong> <strong>la</strong> Universidad Nacional Autónoma <strong>de</strong><br />

Nicaragua y <strong>de</strong>bidam<strong>en</strong>te registrado <strong>en</strong> el Ministerio <strong>de</strong> Salud. No se requiere<br />

colegiación obligatoria. Los extranjeros y nacionales graduados <strong>en</strong> el exterior<br />

<strong>de</strong>b<strong>en</strong> convalidar el título e inscribirlo <strong>en</strong> el Ministerio <strong>de</strong> Salud, Dirección <strong>de</strong><br />

<strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong> Profesionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud.<br />

Lo re<strong>la</strong>tivo al ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería está cont<strong>en</strong>ido el Acuerdo Ministerial<br />

No. 67-94 <strong>de</strong>l 18 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 1994 aplicable a todo el personal <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería<br />

<strong>en</strong> cualquier unidad y/o servicio <strong>de</strong> salud (artículo 1).<br />

Otros aspectos relevantes respecto a <strong>la</strong> práctica <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería están conte-<br />

nidos <strong>en</strong> una serie <strong>de</strong> manuales y guías emitidos por <strong>la</strong> Dirección <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong><br />

<strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Salud.<br />

Entre <strong>la</strong>s normas referidas a <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra el Manual <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción<br />

<strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería que se aplica al nivel II <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción que realiza activida<strong>de</strong>s dirigidas<br />

a <strong>la</strong> cura y rehabilitación, promoción, mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to y conservación <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud,<br />

existi<strong>en</strong>do iniciativas valiosas para <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción interdiscipli-<br />

narios. Otras normas incluy<strong>en</strong> <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes: 1<br />

• Manual <strong>de</strong> técnicas y procedimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería hospita<strong>la</strong>ria.<br />

• Seguimi<strong>en</strong>to, monitoreo y evaluación <strong>de</strong> estándares <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería.<br />

• Propuesta <strong>de</strong> base <strong>de</strong> cálculo para el personal <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería primer nivel<br />

<strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción.<br />

• Estándares <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería.<br />

• Guía <strong>de</strong> monitoreo y evaluación <strong>de</strong> estándares <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería, 2005.<br />

• Manual <strong>de</strong> funciones <strong>de</strong>l consejo local <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería.<br />

1. Normas disponibles <strong>en</strong> el sigui<strong>en</strong>te sitio Web: http://www.minsa.gob.ni/<strong>en</strong>fermeria/doc.html.<br />

172 Serie Desarrollo <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>en</strong> Salud No. 56


• Aplicación <strong>de</strong>l proceso <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>en</strong> el servicio <strong>de</strong> internami<strong>en</strong>to.<br />

• Investigación personal <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería necesario para garantizar <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción,<br />

mediante <strong>la</strong> c<strong>la</strong>sificación <strong>de</strong>l paci<strong>en</strong>te.<br />

• Política <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería para hospitales.<br />

• Proyección <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>en</strong> <strong>la</strong>s reformas <strong>de</strong>l sector salud y perspectiva<br />

para el año 2002.<br />

Instancias nacionales para <strong>la</strong><br />

formu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> políticas <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>fermería<br />

Dirección <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> Ministerio <strong>de</strong> Salud<br />

http://www.minsa.gob.ni/mc/in<strong>de</strong>x.php?option=com_cont<strong>en</strong>t&task=view&id=22<br />

Creada <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong>s faculta<strong>de</strong>s que <strong>la</strong> Ley No. 290 aprobada el 27 <strong>de</strong> Marzo <strong>de</strong><br />

1998 <strong>de</strong> organización, compet<strong>en</strong>cia y procedimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>l Po<strong>de</strong>r Ejecutivo otorga<br />

al Ministerio <strong>de</strong> Salud, <strong>la</strong> Dirección <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> ti<strong>en</strong>e como misión coordinar,<br />

dirigir, organizar, contro<strong>la</strong>r, asesorar y evaluar el cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Normativas<br />

<strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>en</strong> los servicios <strong>de</strong> salud, estableci<strong>en</strong>do acciones educativas <strong>de</strong><br />

promoción, prev<strong>en</strong>ción, recuperación y protección <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud. Asimismo garantiza<br />

<strong>la</strong> ejecución <strong>de</strong> p<strong>la</strong>nes y programas que permitan <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r, <strong>la</strong>s compet<strong>en</strong>cias<br />

profesionales <strong>de</strong> los recursos humanos <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería que contribuyan al mejora-<br />

mi<strong>en</strong>to continuo <strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad, dirigido al individuo, familia y comunidad.<br />

Ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería<br />

Conforme al Decreto No. 001 <strong>de</strong> 2003, artículo 162, Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley Ge-<br />

neral <strong>de</strong> Salud, <strong>la</strong> Comisión Interinstitucional <strong>de</strong> Formación <strong>de</strong> Recursos Humanos<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección <strong>de</strong> <strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong> Profesionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud <strong>de</strong>l MINSA administra<br />

el Registro Nacional <strong>de</strong> Profesionales y Técnicos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud. El artículo 57 dispone<br />

que para <strong>de</strong>sempeñar activida<strong>de</strong>s profesionales propias <strong>de</strong> <strong>la</strong> medicina, odontología,<br />

farmacia, microbiología o cualquier otra re<strong>la</strong>cionada con <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud,<br />

se requiere poseer titulo profesional, incorporado y certificado <strong>en</strong> <strong>la</strong> Universidad<br />

Nacional Autónoma <strong>de</strong> Nicaragua y <strong>de</strong>bidam<strong>en</strong>te registrado <strong>en</strong> el Ministerio <strong>de</strong><br />

Salud conforme lo establece el Decreto No. 60, Ley <strong>de</strong> Títulos Profesionales, el<br />

Decreto No. 132, Ley <strong>de</strong> Incorporación <strong>de</strong> Profesionales <strong>en</strong> Nicaragua, <strong>la</strong> Ley No.<br />

<strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

173


Nicaragua<br />

290 <strong>de</strong> Organización, Compet<strong>en</strong>cia y Procedimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>l Po<strong>de</strong>r Ejecutivo y su<br />

reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to y el Acuerdo Ministerial No. 72-2000, Registro <strong>de</strong> Profesionales <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

salud <strong>en</strong> Nicaragua.<br />

Conforme a <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> Autonomía <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Instituciones <strong>de</strong> Educación Superior, Ley<br />

No. 89, <strong>la</strong>s únicas instituciones autorizadas para emitir títulos universitarios son<br />

<strong>la</strong> que están cont<strong>en</strong>idas <strong>en</strong> dicha ley así como aquel<strong>la</strong>s que <strong>de</strong> acuerdo al artículo.<br />

58 numeral 7, han sido autorizadas por el CNU para funcionar como instituciones<br />

universitarias. La Ley No. 89 dispone también que <strong>la</strong>s cuatro universida<strong>de</strong>s estatales<br />

pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tes al CNU, son <strong>la</strong>s únicas habilitadas para homologar y registrar títulos<br />

obt<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> universida<strong>de</strong>s extranjeras.<br />

El Acuerdo Ministerial No. 67-94, Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to interno para el personal <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>fermería <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Salud, establece <strong>en</strong> el Capítulo VI que los requisitos<br />

para ingresar a trabajar <strong>en</strong> <strong>la</strong>s unida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> salud <strong>de</strong>l Sistema Nacional <strong>de</strong> Salud se<br />

hará conforme a lo establecido <strong>en</strong> <strong>la</strong>s normas correspondi<strong>en</strong>tes y a continuación<br />

establece los uniformes que el personal <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>de</strong>be usar conforme a los<br />

distintos niveles.<br />

Las categorías <strong>de</strong>l personal <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería están establecidas <strong>en</strong> el Título II <strong>en</strong><br />

don<strong>de</strong> se <strong>de</strong>fin<strong>en</strong> conforme al nivel académico avanzado e incluye a <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeras<br />

con maestría, <strong>en</strong>fermeras con lic<strong>en</strong>ciatura, <strong>en</strong>fermeras especialistas o con post-<br />

básico, <strong>en</strong>fermera profesional o g<strong>en</strong>eral, <strong>en</strong>fermera básica o técnico medio, técnica<br />

quirúrgica y auxiliar <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería. A continuación se refiere al personal <strong>de</strong> apoyo<br />

incluy<strong>en</strong>do a <strong>la</strong> secretaria clínica, operadora <strong>de</strong> c<strong>en</strong>tral <strong>de</strong> equipos, ayudante <strong>de</strong><br />

paci<strong>en</strong>tes y camillero.<br />

El ingreso al colegio <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeras nicaragü<strong>en</strong>se no es requisito es<strong>en</strong>cial para<br />

el ejercicio.<br />

Respecto a <strong>la</strong>s incumb<strong>en</strong>cias, el Capítulo III <strong>de</strong>l Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to interno para el<br />

personal <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Salud se refiere <strong>en</strong> <strong>de</strong>talle a <strong>la</strong>s funciones<br />

g<strong>en</strong>erales <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeras a <strong>la</strong>s que divi<strong>de</strong> <strong>en</strong> propias y <strong>de</strong>rivadas.<br />

Conforme al artículo 18, <strong>la</strong>s funciones propias son <strong>la</strong>s que realiza <strong>en</strong>fermería<br />

<strong>de</strong>finidas por <strong>la</strong> profesión re<strong>la</strong>cionadas con <strong>la</strong> promoción, prev<strong>en</strong>ción, recuperación<br />

y rehabilitación <strong>de</strong>l paci<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> familia y <strong>la</strong> comunidad a través <strong>de</strong> cuatro áreas <strong>de</strong><br />

responsabilidad: asist<strong>en</strong>cia, administrativa, doc<strong>en</strong>te e investigativa.<br />

a) Asist<strong>en</strong>ciales:<br />

• Realiza acciones <strong>de</strong> higi<strong>en</strong>e y brinda confort <strong>de</strong>l paci<strong>en</strong>te.<br />

174 Serie Desarrollo <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>en</strong> Salud No. 56


• Prepara y administra medicam<strong>en</strong>tos por vía oral, intramuscu<strong>la</strong>r,<br />

subcutánea, intradérmica, <strong>en</strong>dov<strong>en</strong>osa, <strong>de</strong>rmis y mucosa.<br />

• Toma, interpreta y reporta signos vitales, peso y tal<strong>la</strong>, intervini<strong>en</strong>do<br />

<strong>en</strong> el control <strong>de</strong> <strong>la</strong> temperatura por medios físicos.<br />

• Determina y coloca al paci<strong>en</strong>te <strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes posiciones<br />

terapéuticas y realiza fisioterapia respiratoria.<br />

• Recolecta y <strong>en</strong>vía muestras <strong>de</strong> <strong>la</strong>boratorio e interpreta resultados.<br />

• I<strong>de</strong>ntifica y reporta signos y síntomas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes patologías<br />

e informa evolución <strong>de</strong>l paci<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el expedi<strong>en</strong>te clínico y <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

visita médica.<br />

• Prescribe, administra y contro<strong>la</strong> los difer<strong>en</strong>tes tipos <strong>de</strong> vacunas<br />

según esquemas <strong>de</strong> vacunación.<br />

• Toma muestras <strong>de</strong> citología vaginal a <strong>la</strong> embarazada normal y bajo<br />

riesgo y a <strong>la</strong>s paci<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l programa <strong>de</strong> P<strong>la</strong>nificación Familiar.<br />

• Ati<strong>en</strong><strong>de</strong> parto y puerperio normal y realiza refer<strong>en</strong>cias y<br />

contrarrefer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>l los programas maternoinfantil<br />

y disp<strong>en</strong>zarizados.<br />

• Realiza el proceso <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería y e<strong>la</strong>bora p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> cuidado <strong>de</strong><br />

at<strong>en</strong>ción al paci<strong>en</strong>te, a <strong>la</strong> familia y <strong>la</strong> comunidad.<br />

• Da consulta, prescribe tratami<strong>en</strong>tos y exám<strong>en</strong>es <strong>de</strong> <strong>la</strong>boratorio<br />

y brinda at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería a los paci<strong>en</strong>tes con tuberculosis,<br />

<strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> transmisión sexual, parasitósis, embarazo normal<br />

y bajo riesgo, fertilidad humana, control <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to y <strong>de</strong>sarrollo<br />

e hidratación oral <strong>en</strong> niños m<strong>en</strong>ores <strong>de</strong> 6 años, según normas<br />

establecidas.<br />

b) Administrativas:<br />

• P<strong>la</strong>nifica, organiza y dirige <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería.<br />

• P<strong>la</strong>nifica, organiza y dirige activida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> situación <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cia.<br />

• E<strong>la</strong>bora, cumple y contro<strong>la</strong> normas y procedimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería<br />

que se utilizan <strong>en</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>l paci<strong>en</strong>te, a <strong>la</strong> familia y <strong>la</strong> comunidad<br />

<strong>en</strong> los difer<strong>en</strong>tes niveles <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción.<br />

• Contro<strong>la</strong>, supervisa y evalúa <strong>la</strong>s acciones <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>en</strong> los niveles<br />

<strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción.<br />

c) Doc<strong>en</strong>tes, educativas y <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud:<br />

• Participa <strong>en</strong> <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración y ejecución <strong>de</strong> p<strong>la</strong>nes programas <strong>de</strong><br />

estudio, y propone nuevos perfiles para <strong>la</strong> formación <strong>de</strong>l personal<br />

<strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería.<br />

• Intervi<strong>en</strong>e, contro<strong>la</strong> y evalúa el proceso doc<strong>en</strong>te educativo <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

especialidad <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería.<br />

• P<strong>la</strong>nifica, organiza, contro<strong>la</strong> y evalúa <strong>la</strong>s capacitaciones <strong>de</strong>l personal<br />

<strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería.<br />

<strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

175


Nicaragua<br />

• I<strong>de</strong>ntifica factores <strong>de</strong> riesgo pob<strong>la</strong>cionales específicos <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

comunidad y <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong> interv<strong>en</strong>ciones para obt<strong>en</strong>er cambios <strong>en</strong><br />

los estilos <strong>de</strong> vida.<br />

• Proporciona educación <strong>en</strong> salud al individuo, a <strong>la</strong> familia, grupos <strong>de</strong><br />

personas con problemas específicos y a <strong>la</strong> comunidad.<br />

• Enseña y educa a los paci<strong>en</strong>tes, a sus familias, a <strong>la</strong> comunidad y al<br />

personal <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería cerca <strong>de</strong> los estilos <strong>de</strong> vida saludables, al<br />

cuidado <strong>de</strong> su salud y <strong>de</strong> su medio ambi<strong>en</strong>te.<br />

d) Investigación:<br />

• Diseña y realiza investigaciones que contribuyan a <strong>la</strong> solución <strong>de</strong><br />

los problemas <strong>de</strong> salud y <strong>de</strong>l ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> profesión.<br />

• Realiza y pres<strong>en</strong>ta estudios <strong>de</strong> casos aplicando el proceso <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>fermería.<br />

• E<strong>la</strong>bora artículos ci<strong>en</strong>tíficos re<strong>la</strong>cionados con el que hacer <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>fermería.<br />

• Asesora trabajos <strong>de</strong> investigación <strong>en</strong> el área <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería.<br />

Las funciones <strong>de</strong>rivadas son aquel<strong>la</strong>s acciones <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes e inter<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes<br />

que se realizan <strong>en</strong> el cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> ór<strong>de</strong>nes médicas u otro profesional <strong>de</strong> salud<br />

<strong>en</strong> b<strong>en</strong>eficio <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud individual y colectiva (artículo 29).<br />

Son acciones asist<strong>en</strong>ciales <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería (artículo 20) <strong>la</strong>s <strong>en</strong>caminadas a con-<br />

servar <strong>la</strong> salud <strong>de</strong> los individuos y <strong>la</strong> comunidad para ayudarles a recuperarse <strong>de</strong><br />

los procesos patológicos, empleando el proceso <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería para establecer el<br />

diagnóstico <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería, p<strong>la</strong>nificar el cuidado directo <strong>de</strong>l paci<strong>en</strong>te, <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ndo<br />

difer<strong>en</strong>tes activida<strong>de</strong>s y valorando <strong>la</strong> eficacia <strong>de</strong>l p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería.<br />

Proceso <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería es el método o conjunto <strong>de</strong> partes organizadas <strong>de</strong><br />

actuación por el cual se resuelv<strong>en</strong> problemas, basado <strong>en</strong> una reflexión que exige<br />

capacida<strong>de</strong>s cognoscitivas, técnicas e interpersonales, cuyo fin es cubrir <strong>la</strong>s ne-<br />

cesida<strong>de</strong>s individuales <strong>de</strong>l paci<strong>en</strong>te, su familia y <strong>la</strong> comunidad. Consta <strong>de</strong> cinco<br />

etapas: valoración, diagnóstico, p<strong>la</strong>nificación, realización y evaluación <strong>de</strong> resultados.<br />

1. Valoración: acumu<strong>la</strong>ción y <strong>la</strong> docum<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> datos sobre el paci<strong>en</strong>te a<br />

través <strong>de</strong> <strong>en</strong>trevistas, observación y exam<strong>en</strong> físico; informaron obt<strong>en</strong>ida<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> historia clínica <strong>de</strong>l paci<strong>en</strong>te, comi<strong>en</strong>za <strong>en</strong> el mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> ingreso y<br />

continua cada vez que se ve al paci<strong>en</strong>te.<br />

2. Diagnóstico <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería: es <strong>la</strong> expresión <strong>de</strong> los problemas <strong>de</strong> salud<br />

real o pot<strong>en</strong>cial que <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermera organiza, interpreta y valida los datos<br />

y es capaz <strong>de</strong> tratar y está autorizada para ello.<br />

3. P<strong>la</strong>nificación: <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r estrategias dirigidas a prev<strong>en</strong>ir , reducir o corregir<br />

los problemas <strong>de</strong>tectados <strong>en</strong> el diagnóstico <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería para lograr <strong>en</strong><br />

concreto los resultados esperados.<br />

176 Serie Desarrollo <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>en</strong> Salud No. 56


4. Realización o ejecución: <strong>la</strong> puesta <strong>en</strong> práctica <strong>de</strong>l p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> cuidados <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>fermería para lograr <strong>en</strong> concreto los resultados esperados.<br />

5. Evaluación <strong>de</strong> paci<strong>en</strong>tes: medir el progreso <strong>de</strong>l paci<strong>en</strong>te y valorar <strong>la</strong><br />

efectividad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s actuaciones <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería.<br />

Las acciones <strong>de</strong>l área administrativa (artículo 21) <strong>la</strong>s ejecutan el personal <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>fermería para dar cumplimi<strong>en</strong>to a <strong>la</strong> gestión administrativa <strong>en</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes<br />

unida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> salud, <strong>de</strong> acuerdo al cargo que <strong>de</strong>sempeña.<br />

Son activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> doc<strong>en</strong>cia (artículo 22), <strong>la</strong>s que están re<strong>la</strong>cionadas con el<br />

proceso <strong>de</strong> <strong>en</strong>señanza-apr<strong>en</strong>dizaje <strong>de</strong> <strong>la</strong>s carreras <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería y <strong>de</strong> salud, y <strong>la</strong>s<br />

acciones <strong>de</strong> capacitación, educación sanitaria a <strong>la</strong> persona, <strong>la</strong> familia y <strong>la</strong> comunidad<br />

y otras activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> actualización ci<strong>en</strong>tífica-técnica.<br />

Las funciones <strong>de</strong> investigación (artículo 23) son activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> carácter ci<strong>en</strong>tífico<br />

<strong>en</strong> el campo <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud y <strong>la</strong> profesión <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería, dirigidas a <strong>la</strong> solución <strong>de</strong> los<br />

problemas <strong>de</strong> salud: organizativos, institucionales, profesionales y colectivos, que<br />

conduc<strong>en</strong> a mejorar <strong>la</strong> práctica <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería.<br />

Códigos <strong>de</strong> ética<br />

Conforme a los estatutos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Asociación Colegio <strong>de</strong> Enfermeras/os Nicara-<br />

gü<strong>en</strong>ses, es <strong>de</strong> su compet<strong>en</strong>cia e<strong>la</strong>borar, aprobar y poner <strong>en</strong> práctica el Código<br />

<strong>de</strong> ética que complem<strong>en</strong>ta el ejercicio profesional <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería. No fue posible<br />

localizar dicho código.<br />

El artículo 50 crea el Tribunal <strong>de</strong> Honor como órgano <strong>de</strong> asesoría y consulta <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> Junta Directiva Nacional, qui<strong>en</strong> ve<strong>la</strong> por <strong>la</strong> aplicación y cumplim<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l Código<br />

<strong>de</strong> ética <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería.<br />

El Acuerdo Ministerial No. 67-94 establece un régim<strong>en</strong> disciplinario bajo <strong>la</strong><br />

dirección <strong>de</strong> un Comité Disciplinario integrado por <strong>la</strong> jefa <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

unidad, el jefe inmediato o el <strong>de</strong> servicio, según corresponda, un miembro <strong>de</strong>l<br />

<strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería y un <strong>de</strong>legado sindical. En su Título V esta norma<br />

<strong>en</strong>umera <strong>en</strong> <strong>de</strong>talle <strong>la</strong>s faltas consi<strong>de</strong>radas leves, graves y muy graves. La <strong>de</strong>cisión<br />

<strong>de</strong>l Comité Disciplinario<br />

Pue<strong>de</strong> ser ape<strong>la</strong>da ante<strong>la</strong> Dirección <strong>de</strong>l C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Trabajo.<br />

<strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

177


Nicaragua<br />

Educación superior y técnica<br />

La Ley No. 423 <strong>de</strong> Salud dispone que correspon<strong>de</strong> al Ministerio <strong>de</strong> Salud e<strong>la</strong>borar,<br />

<strong>en</strong> coordinación con el Ministerio <strong>de</strong> Educación los programas obligatorios <strong>de</strong><br />

educación para <strong>la</strong> salud y <strong>de</strong>más medidas <strong>de</strong>stinadas a ese fin, que <strong>de</strong>berán impar-<br />

tirse <strong>en</strong> establecimi<strong>en</strong>tos públicos y privados <strong>de</strong> <strong>en</strong>señanza. Los aspectos doc<strong>en</strong>tes<br />

<strong>de</strong>l pregrado y postgrado se regirán por lo que establezcan <strong>la</strong>s instituciones <strong>de</strong><br />

educación superior y técnica <strong>de</strong> conformidad con <strong>la</strong>s atribuciones que otorgu<strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>s disposiciones que rig<strong>en</strong> su organización y funcionami<strong>en</strong>to. La operación <strong>de</strong><br />

los programas correspondi<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> los establecimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> salud se lleva a cabo<br />

<strong>de</strong> acuerdo con los lineami<strong>en</strong>tos establecidos por cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instituciones<br />

<strong>de</strong> salud y lo que <strong>de</strong>termin<strong>en</strong> <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s sanitarias correspondi<strong>en</strong>tes y <strong>de</strong><br />

educación superior y técnica<br />

Acreditación<br />

Las únicas instituciones autorizadas para emitir títulos universitarios son <strong>la</strong><br />

que están cont<strong>en</strong>idas <strong>en</strong> <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> Autonomía <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Instituciones <strong>de</strong> Educación<br />

Superior, Ley 89, así como aquel<strong>la</strong>s que <strong>de</strong> acuerdo al artículo. 58, numeral 7, han<br />

sido autorizadas por el CNU para funcionar como instituciones universitarias.<br />

En Nicaragua todavía no se habría establecido un programa formal <strong>de</strong> acredita-<br />

ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación superior. El Programa <strong>de</strong> Mejorami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> Educación Ter-<br />

ciaria, que cu<strong>en</strong>ta con recursos <strong>de</strong> un préstamo <strong>de</strong>l BID al gobierno <strong>de</strong> Nicaragua,<br />

ha promovido procesos <strong>de</strong> autoevaluación institucional <strong>en</strong> todas <strong>la</strong>s Universida<strong>de</strong>s<br />

públicas y privadas legalm<strong>en</strong>te autorizadas. El Programa contemp<strong>la</strong> también <strong>la</strong><br />

e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> una propuesta <strong>de</strong> Sistema Nacional <strong>de</strong> Acreditación.<br />

Organizaciones profesionales y<br />

académicas<br />

Asociación <strong>de</strong> Enfermeras Nicaragü<strong>en</strong>ses (AEN)<br />

Reformas parciales al Estatuto <strong>de</strong> <strong>la</strong> Asociación <strong>de</strong> Enfermeras Nicaragü<strong>en</strong>ses dis-<br />

ponibles <strong>en</strong> el sigui<strong>en</strong>te sitio Web: http://www.minsa.gob.ni/<strong>en</strong>fermeria/doc/22.pdf.<br />

Conforme al artículo 2 <strong>de</strong> los estatutos <strong>la</strong> Asociación Colegio <strong>de</strong> Enfermeras<br />

/os Nicaragü<strong>en</strong>ses está integrada por todas <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeras /os que individual y<br />

178 Serie Desarrollo <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>en</strong> Salud No. 56


librem<strong>en</strong>te estén <strong>en</strong> disposición <strong>de</strong> contribuir <strong>en</strong> forma efectiva al <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería. Específicam<strong>en</strong>te el artículo 61 establece que <strong>la</strong>s ocias activas <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> Asociación Colegio <strong>de</strong> Enfermeras Nicaragü<strong>en</strong>ses, son aquel<strong>la</strong>s profesionales<br />

<strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> que solicitaron, por escrito, su incorporación a <strong>la</strong> organización y<br />

fueron admitidos <strong>en</strong> sus respectivas Juntas Directivas Departam<strong>en</strong>tales. La AEN<br />

admite como socias activas a toda ciudadana nicaragü<strong>en</strong>se que ost<strong>en</strong>te un título<br />

<strong>de</strong> <strong>en</strong>fermera graduado <strong>en</strong> el país por una institución <strong>de</strong> <strong>en</strong>señanza superior re-<br />

conocida ya <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeras nicaragü<strong>en</strong>ses graduadas <strong>en</strong> otros países cuyos títulos<br />

hayan sido acreditados <strong>en</strong> Nicaragua.<br />

La AEN está afiliada al Consejo Internacional <strong>de</strong> Enfermeras (CIE) y a <strong>la</strong> Fe<strong>de</strong>ra-<br />

ción Panamericana <strong>de</strong> Profesionales <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> (FEPPEN), al grupo <strong>de</strong> profesio-<br />

nales <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>de</strong> C<strong>en</strong>troamérica y el Caribe, a <strong>la</strong> Fe<strong>de</strong>ración Iberoamericana<br />

<strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong>, (FIDE), ante <strong>la</strong>s cuales repres<strong>en</strong>ta a <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermera nicaragü<strong>en</strong>se.<br />

Práctica transnacional <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>en</strong>fermería<br />

La Ley <strong>de</strong> Autonomía <strong>de</strong> Instituciones <strong>de</strong> Educación Superior No. 89, dispone <strong>la</strong><br />

creación <strong>de</strong>l Consejo Nacional <strong>de</strong> Universida<strong>de</strong>s (CNU) integrado por <strong>la</strong>s Univer-<br />

sida<strong>de</strong>s Estatales y Privadas. El CNU ti<strong>en</strong>e <strong>en</strong>tre sus funcione autorizar <strong>la</strong> creación<br />

<strong>de</strong> nuevas universida<strong>de</strong>s o c<strong>en</strong>tros técnicos superiores, expedir certificados <strong>de</strong><br />

estudios, carta <strong>de</strong> egresados, títulos, grados académicos y equival<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> estudio<br />

<strong>de</strong>l mismo nivel realizados <strong>en</strong> otras instituciones <strong>de</strong> educación superior, sean éstas<br />

nacionales o extranjeras.<br />

De acuerdo con <strong>la</strong> Ley No. 89, artículo 9, numeral 2, <strong>la</strong>s cuatro universida<strong>de</strong>s<br />

estatales pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tes al CNU son <strong>la</strong>s únicas habilitadas para homologar y<br />

registrar títulos obt<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> universida<strong>de</strong>s extranjeras. Para ello, se rig<strong>en</strong> funda-<br />

m<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te por los sigui<strong>en</strong>tes preceptos:<br />

• Los nacionales o extranjeros con título profesional obt<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> el exterior,<br />

para que éste les sea reconocido y po<strong>de</strong>r ejercer profesionalm<strong>en</strong>te,<br />

realizan el trámite pertin<strong>en</strong>te ante <strong>la</strong> Secretaría G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad.<br />

• La solicitud se acompaña <strong>de</strong>: el título obt<strong>en</strong>ido, el p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> estudios<br />

correspondi<strong>en</strong>te, certificados <strong>de</strong> calificaciones aut<strong>en</strong>ticadas, constancia<br />

librada por <strong>la</strong> autoridad compet<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el extranjero, <strong>en</strong> que se indique<br />

que <strong>la</strong> universidad otorgante está <strong>de</strong>bidam<strong>en</strong>te reconocida.<br />

• En el caso <strong>de</strong> los extranjeros <strong>de</strong>berá pres<strong>en</strong>tar constancia <strong>de</strong> <strong>la</strong> autoridad<br />

<strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

179


Nicaragua<br />

compet<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l país <strong>de</strong> proce<strong>de</strong>ncia <strong>en</strong> don<strong>de</strong> se <strong>de</strong>c<strong>la</strong>re el principio <strong>de</strong><br />

reciprocidad ante ev<strong>en</strong>tuales solicitu<strong>de</strong>s <strong>de</strong> nicaragü<strong>en</strong>ses.<br />

• Si <strong>la</strong> docum<strong>en</strong>tación original <strong>de</strong>l solicitante está escrita <strong>en</strong> un idioma<br />

extranjero, se <strong>de</strong>be incorporar <strong>la</strong> correspondi<strong>en</strong>te traducción al español.<br />

Una vez pres<strong>en</strong>tada <strong>la</strong> solicitud <strong>en</strong> Secretaría G<strong>en</strong>eral, esta instancia proce<strong>de</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te manera:<br />

• Remite los docum<strong>en</strong>tos para consulta y dictam<strong>en</strong> preliminar al Consejo<br />

<strong>de</strong> Facultad que corresponda.<br />

• El dictam<strong>en</strong> antes indicado es sometido a <strong>la</strong> consi<strong>de</strong>ración <strong>de</strong>l Consejo<br />

Universitario <strong>en</strong> su calidad <strong>de</strong> máximo órgano <strong>de</strong>cisorio.<br />

• Resuelta favorablem<strong>en</strong>te <strong>la</strong> solicitud, <strong>la</strong> Secretaría G<strong>en</strong>eral lo da a<br />

conocer al Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Registro para su inscripción <strong>en</strong> el libro<br />

correspondi<strong>en</strong>te, notificando lo pertin<strong>en</strong>te al interesado.<br />

Con el dictam<strong>en</strong> favorable el interesado está habilitado para el ejercicio profesio-<br />

nal, salvo <strong>en</strong> aquellos casos que <strong>la</strong> Ley exija autorización o algún requisito especial<br />

el que <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería sería <strong>la</strong> inscripción <strong>de</strong>l título <strong>en</strong> el Ministerio<br />

<strong>de</strong> Salud, Dirección <strong>de</strong> <strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong> Profesionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud.<br />

180 Serie Desarrollo <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>en</strong> Salud No. 56


<strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

Introducción<br />

En <strong>la</strong> década <strong>de</strong> los años cincu<strong>en</strong>ta, <strong>la</strong> preparación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermera panameña<br />

era institucional, <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong>s insta<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong>l hospital Santo Tomás (hospital<br />

nacional <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia con aproximadam<strong>en</strong>te mil camas), con <strong>la</strong> particu<strong>la</strong>ridad <strong>de</strong><br />

que el proceso <strong>de</strong> admisión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estudiantes <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería era más exig<strong>en</strong>te,<br />

incluy<strong>en</strong>do como mínimo el título <strong>de</strong> terminación <strong>de</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> secundaria, criterio<br />

exigido por <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> Panamá, <strong>la</strong> cual nació <strong>en</strong> 1935.<br />

A partir <strong>de</strong>l año <strong>de</strong> 1963, se oficializa el programa complem<strong>en</strong>tario <strong>de</strong> <strong>en</strong>fer-<br />

mería <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong> Facultad <strong>de</strong> Ci<strong>en</strong>cias Naturales y Farmacia <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad<br />

<strong>de</strong> Panamá, hecho que <strong>de</strong>fine el inicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> profesionalización <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería<br />

panameña, ya que se incorpora su formación a <strong>la</strong> vida universitaria.<br />

En el año <strong>de</strong> 1985 se aprueba el proyecto <strong>de</strong> creación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Facultad <strong>de</strong> Enferme-<br />

ría, <strong>la</strong> cual se anexa a <strong>la</strong>s ya 18 faculta<strong>de</strong>s exist<strong>en</strong>tes. Posterior a ello se impart<strong>en</strong><br />

los nuevos programas <strong>de</strong> especializaciones, es <strong>de</strong>cir <strong>de</strong> maestría <strong>en</strong> <strong>en</strong>fermería.<br />

La red pública sanitaria constituye el principal campo <strong>la</strong>boral <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermera<br />

panameña con funciones <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción. Para el año 2007, <strong>la</strong> misma constaba <strong>de</strong> un<br />

total <strong>de</strong> 874 insta<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> salud dirigidas a prestar servicios <strong>en</strong> los tres niveles<br />

<strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción, sumando <strong>en</strong>tre sí un total <strong>de</strong> 5.936 camas hospita<strong>la</strong>rias.<br />

Las contrataciones <strong>de</strong> personal <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería por el Estado son <strong>en</strong> su mayoría<br />

in<strong>de</strong>finidas, <strong>de</strong> tiempo completo, respetando un esca<strong>la</strong>fón sa<strong>la</strong>rial acordado con<br />

gremio, que supera <strong>en</strong> v<strong>en</strong>tajas a los <strong>de</strong> otros profesionales <strong>de</strong>l equipo <strong>de</strong> salud.<br />

La profesión <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería resulta atractiva para los jóv<strong>en</strong>es que inician vida uni-<br />

versitaria, hecho sust<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda sost<strong>en</strong>ida <strong>de</strong> matrícu<strong>la</strong>s <strong>en</strong> crecimi<strong>en</strong>to.<br />

Panamá<br />

181


Panamá<br />

Para este año 2010 se inicia <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> un nuevo p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> estudio con <strong>en</strong>foque<br />

prev<strong>en</strong>tivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, <strong>de</strong>jando atrás el p<strong>la</strong>n ori<strong>en</strong>tado al mo<strong>de</strong>lo biomédico. Con<br />

esta estrategia se espera formar profesionales con compet<strong>en</strong>cias sufici<strong>en</strong>tes para<br />

el abordaje <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> perspectiva <strong>de</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción primaria, <strong>de</strong> calidad, y<br />

sumarlo a <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeras graduados hasta el mom<strong>en</strong>to.<br />

Análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> legis<strong>la</strong>ción aplicable<br />

La Ley No. 1 <strong>de</strong>l 6 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 1954 que establece y regu<strong>la</strong> <strong>la</strong> carrera <strong>de</strong> <strong>en</strong>fer-<br />

mera y le da estabilidad y b<strong>en</strong>eficios jubi<strong>la</strong>torios, <strong>de</strong>fine a <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermera profesional<br />

como aquel<strong>la</strong> persona que practica este oficio por comp<strong>en</strong>sación o provecho per-<br />

sonal y que ejecuta estos servicios aplicando los principios <strong>de</strong> ci<strong>en</strong>cias biológicas<br />

y física, ci<strong>en</strong>cias sociales, ci<strong>en</strong>cias médicas y <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería como ci<strong>en</strong>cia y <strong>la</strong>s artes<br />

re<strong>la</strong>cionadas a ésta, <strong>en</strong> el cuidado <strong>de</strong>l <strong>en</strong>fermo como individuo, <strong>en</strong> <strong>la</strong> promoción<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> salud física, espiritual y m<strong>en</strong>tal, y <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación y preservación <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> familia y <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad.<br />

La práctica <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>en</strong> Panamá <strong>en</strong> todos los niveles está contro<strong>la</strong>da<br />

por el <strong>de</strong>nominado Comité Nacional <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong>. El Decreto Ejecutivo No.<br />

589 <strong>de</strong>l 28 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 2005, establece <strong>la</strong>s funciones <strong>de</strong>l Comité Nacional <strong>de</strong><br />

<strong>Enfermería</strong> si<strong>en</strong>do estas:<br />

1. Recom<strong>en</strong>dar políticas <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería acor<strong>de</strong> con <strong>la</strong>s políticas <strong>de</strong> salud <strong>de</strong>l<br />

país y <strong>en</strong> coordinación con <strong>la</strong> doc<strong>en</strong>cia, servicios y el gremio;<br />

2. Vigi<strong>la</strong>r el cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pautas que garantic<strong>en</strong> el cuidado <strong>en</strong><br />

<strong>en</strong>fermería, tales como los estándares <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción, normas, procedimi<strong>en</strong>tos,<br />

protocolos, criterios e indicadores;<br />

3. Recom<strong>en</strong>dar normas, procedimi<strong>en</strong>tos, procesos técnicos y administrativos<br />

<strong>de</strong>l ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería así como su reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tación a fin <strong>de</strong><br />

garantizar una at<strong>en</strong>ción segura y mínima <strong>de</strong> riesgos a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción;<br />

4. Ve<strong>la</strong>r para que a través <strong>de</strong> sus normas se garantice <strong>la</strong> autonomía, efici<strong>en</strong>cia,<br />

equidad, disciplina y <strong>de</strong>coro para el ejercicio profesional;<br />

5. Formu<strong>la</strong>r recom<strong>en</strong>daciones <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong> estructura organizacional y<br />

funcional <strong>de</strong>l sistema <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería;<br />

6. Proponer el perfil básico <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeras, técnicos <strong>en</strong> <strong>en</strong>fermería,<br />

asist<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> clínica y ayudantes <strong>de</strong> salud para lo cual e<strong>la</strong>borarán<br />

manuales <strong>de</strong> cargo que respondan a dichos perfiles, t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta<br />

<strong>la</strong>s compet<strong>en</strong>cias <strong>la</strong>borales específicas;<br />

7. Brindar <strong>la</strong> ori<strong>en</strong>tación acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong>s funciones, activida<strong>de</strong>s y tareas <strong>de</strong><br />

todo el personal <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería, según su nivel;<br />

182 Serie Desarrollo <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>en</strong> Salud No. 56


8. Enviar <strong>la</strong> información re<strong>la</strong>cionada a <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería, por los conductos<br />

regu<strong>la</strong>res a <strong>la</strong>s instancias correspondi<strong>en</strong>tes;<br />

9. Ori<strong>en</strong>tal a nivel <strong>de</strong>l país, <strong>la</strong>s t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias internacionales <strong>en</strong> materia <strong>de</strong><br />

empleo, práctica profesional, condiciones <strong>de</strong> trabajo y <strong>de</strong> vida, aplicadas<br />

al personal <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería;<br />

10. Participar con el Ministerio <strong>de</strong> Educación y <strong>la</strong>s Universida<strong>de</strong>s, <strong>en</strong> todo lo<br />

re<strong>la</strong>cionado con <strong>la</strong> formación <strong>de</strong>l recurso humano <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería;<br />

11. Recom<strong>en</strong>dar <strong>la</strong> aprobación <strong>de</strong> los reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> profesión <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>fermería;<br />

12. Asesorar a <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> salud <strong>en</strong> todo lo re<strong>la</strong>cionado con <strong>la</strong> profesión<br />

<strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería y dar recom<strong>en</strong>daciones con respecto al or<strong>de</strong>nami<strong>en</strong>to<br />

jurídico <strong>de</strong>l ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> profesión;<br />

13. Participar <strong>en</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nificación, organización y supervisión <strong>de</strong> los servicios<br />

<strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería y hacer <strong>la</strong>s recom<strong>en</strong>daciones y modificaciones pertin<strong>en</strong>tes;<br />

14. Sust<strong>en</strong>tar disposiciones g<strong>en</strong>erales específicas <strong>de</strong> <strong>la</strong> profesión <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería,<br />

a través <strong>de</strong> métodos ci<strong>en</strong>tíficos;<br />

15. Recom<strong>en</strong>dar <strong>la</strong>s comisiones técnicas <strong>de</strong>l ejercicio profesional <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>fermería, verificar <strong>la</strong>s recom<strong>en</strong>daciones emanadas y emitir concepto<br />

respecto a <strong>la</strong>s mismas;<br />

16. Recom<strong>en</strong>dar y elevar a <strong>la</strong>s instancias correspondi<strong>en</strong>tes, <strong>la</strong>s faltas cometidas<br />

<strong>en</strong> el libre ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> profesión, al que t<strong>en</strong>gan conocimi<strong>en</strong>to o que le<br />

sean informadas;<br />

17. Garantizar que los criterios <strong>de</strong> concursos para <strong>la</strong>s jefaturas <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeras<br />

estén <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> un marco ci<strong>en</strong>tífico y ético-legal;<br />

18. Apoyar <strong>en</strong> <strong>la</strong> solución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s dudas o conflictos individuales y colectivos<br />

que surjan <strong>en</strong> cualquier estam<strong>en</strong>to a nivel <strong>de</strong>l sistema <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería que<br />

no se haya resuelto <strong>en</strong> su nivel;<br />

19. Habilitar al personal <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería para iniciar <strong>la</strong>bores tales como:<br />

<strong>en</strong>fermeras y <strong>en</strong>fermeros, técnicos <strong>en</strong> <strong>en</strong>fermería y asist<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> clínica<br />

que cump<strong>la</strong>n con los requisitos exigidos por <strong>la</strong> ley y su reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tación;<br />

20. Recom<strong>en</strong>dar al Consejo Técnico <strong>de</strong> Salud, el registro <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeras o<br />

<strong>en</strong>fermeros y <strong>de</strong> los técnicos <strong>en</strong> <strong>en</strong>fermería que cump<strong>la</strong>n con lo requisitos<br />

establecidos por <strong>la</strong> ley y <strong>la</strong> reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería;<br />

21. Recom<strong>en</strong>dar <strong>la</strong>s modificaciones fundam<strong>en</strong>tales <strong>en</strong> <strong>la</strong> formación y práctica<br />

<strong>de</strong>l personal <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería, así como coordinar con <strong>la</strong>s instituciones<br />

formadoras <strong>de</strong> técnicos y profesionales <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería sobre los programas<br />

y perfiles <strong>de</strong> los estudiantes;<br />

23. Proponer a <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> salud, los mecanismos <strong>de</strong> control<strong>en</strong> todas<br />

<strong>la</strong>s <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias que ofrezcan servicios <strong>de</strong> salud, públicos o privados, <strong>en</strong><br />

conjunto con <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> salud, para garantizar una práctica <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

profesión efici<strong>en</strong>te y <strong>de</strong> calidad, respetando los valores éticos y morales<br />

que rig<strong>en</strong> el ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> profesión;<br />

<strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

183


Panamá<br />

24. Garantizar que <strong>la</strong>s funciones propias <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería sean realizadas por<br />

profesionales idóneos <strong>en</strong> el ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> profesión;<br />

25. Dictar su reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> funcionami<strong>en</strong>to;<br />

26. Vigi<strong>la</strong>r el cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> ley y su reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tación para <strong>la</strong> certificación<br />

y <strong>la</strong> recertificación <strong>de</strong>l personal <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería;<br />

27. Revisar, aprobar y monitorear los fom<strong>en</strong>tos y aplicaciones <strong>de</strong>l sistema <strong>de</strong><br />

evaluación <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sempeño <strong>de</strong>l personal <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería;<br />

El Consejo Técnico <strong>de</strong> Salud Pública ti<strong>en</strong>e por misión principal vigi<strong>la</strong>r y aprobar<br />

<strong>la</strong> revalidación hecha por <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> Panamá <strong>de</strong> los títulos profesionales<br />

<strong>de</strong> su incumb<strong>en</strong>cia, contro<strong>la</strong>r <strong>la</strong> práctica <strong>de</strong> <strong>la</strong> profesión <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería y afines<br />

y asesorar <strong>en</strong> problemas <strong>de</strong> salubridad, cuya naturaleza exija <strong>la</strong> acción conjunta<br />

organizada <strong>de</strong> distintas <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l Estado o <strong>de</strong> éstas con instituciones semiofi-<br />

ciales o privadas que se ocup<strong>en</strong> <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s prev<strong>en</strong>tivas.<br />

Correspon<strong>de</strong> al Comité Nacional <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> dar <strong>la</strong> reválida y al Consejo<br />

Técnico <strong>de</strong> Salud <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Salud aprobar dicha reválida y autorizar el libre<br />

ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> profesión (Artículos 4 y 5 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley 1 <strong>de</strong> 1954). Adicionalm<strong>en</strong>te, du-<br />

rante su ejecución profesional <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermera esta sujeta a un sistema <strong>de</strong> evaluación.<br />

La <strong>en</strong>fermera luego <strong>de</strong> su registro y haber trabajado por más <strong>de</strong> cinco años, ti<strong>en</strong>e<br />

<strong>la</strong> oportunidad <strong>de</strong> participar <strong>en</strong> los concursos <strong>de</strong> oposición para ocupar los cargos<br />

<strong>de</strong> jefatura <strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería. Al iniciarse <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> una institución<br />

<strong>de</strong> salud se <strong>de</strong>sempeñan <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuatro áreas <strong>de</strong> funcionami<strong>en</strong>to que son:<br />

at<strong>en</strong>ción directa, administración o gestión, doc<strong>en</strong>cia e investigación.<br />

Instancias nacionales para <strong>la</strong><br />

formu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> políticas <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>fermería<br />

Comité Nacional <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong><br />

El Decreto Ejecutivo No. 347 <strong>de</strong>l 5 <strong>de</strong> agosto <strong>de</strong> 2008, que modifica el artículo<br />

3 <strong>de</strong>l Decreto Ejecutivo No. 589 <strong>de</strong> 28 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 2005, que establece <strong>la</strong>s<br />

funciones <strong>de</strong>l Comité Nacional <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> creado <strong>en</strong> <strong>la</strong> Ley No. 1 <strong>de</strong> 6 <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 1954, modificada por <strong>la</strong> Ley 24 <strong>de</strong> 28 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 1982, establece<br />

que el Consejo está formado por (artículo 3):<br />

184 Serie Desarrollo <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>en</strong> Salud No. 56


Artículo 3. El Comité Nacional <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> está integrado por:<br />

• El Director G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Salud, qui<strong>en</strong> lo presi<strong>de</strong>.<br />

• La <strong>en</strong>fermera jefe <strong>de</strong>l Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong><br />

Salud.<br />

• La <strong>en</strong>fermera jefe <strong>de</strong>l Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> Caja <strong>de</strong> Seguro<br />

Social.<br />

• La presi<strong>de</strong>nta <strong>de</strong> <strong>la</strong> Asociación Nacional <strong>de</strong> Enfermeras <strong>de</strong> Panamá.<br />

• La <strong>en</strong>fermera jefe <strong>de</strong>l Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>de</strong>l Hospital Santo<br />

Tomás.<br />

• La <strong>en</strong>fermera jefe <strong>de</strong>l Complejo Hospita<strong>la</strong>rio Metropolitano <strong>de</strong> <strong>la</strong> Caja<br />

<strong>de</strong> Seguro Social.<br />

• La <strong>en</strong>fermera jefe <strong>de</strong>l Hospital <strong>de</strong>l Niño.<br />

• La <strong>en</strong>fermera jefe <strong>de</strong>l Hospital Psiquiátrico Nacional.<br />

• La directora <strong>de</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> Panamá.<br />

Cuando se trate <strong>de</strong> asuntos re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong> práctica <strong>de</strong> los técnicos <strong>en</strong><br />

Eefermería, participarán con <strong>de</strong>recho a voz y voto:<br />

• Las coordinadoras <strong>de</strong> doc<strong>en</strong>cia a nivel <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Salud y <strong>la</strong> Caja<br />

<strong>de</strong> Seguro Social.<br />

• Tres (3) técnicos <strong>en</strong> <strong>en</strong>fermería:<br />

• Uno (1) escogido por <strong>la</strong> Asociación Nacional <strong>de</strong> Practicantes, auxiliares<br />

y técnicos <strong>en</strong> <strong>en</strong>fermería.<br />

• Uno (1) escogido por el Ministerio <strong>de</strong> Salud.<br />

• Uno (1) escogido por <strong>la</strong> Caja <strong>de</strong> Seguro Social.<br />

Ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería<br />

Los requisitos para ejercer <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería están establecidos <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral <strong>en</strong> el<br />

Código sanitario y específicam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> Ley No. 1 <strong>de</strong>l 6 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 1954 que<br />

establece y regu<strong>la</strong> <strong>la</strong> carrera <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermera y le da estabilidad y b<strong>en</strong>eficios jubi<strong>la</strong>-<br />

torios y <strong>la</strong>s disposiciones que <strong>la</strong> modifican.<br />

El Código sanitario establece <strong>en</strong> el articulo 197 que sólo podrán ejercer <strong>la</strong>s<br />

profesiones <strong>de</strong> medicina, odontología, farmacia, veterinaria u obstetricia y <strong>la</strong>s <strong>de</strong><br />

optometrista, <strong>en</strong>fermera, osteópata, quiropráctico, masajista, dietista, mecánico<br />

<strong>de</strong>ntal etc., qui<strong>en</strong>es posean diploma revalidado, según <strong>la</strong> dispuesto <strong>en</strong> el artículo<br />

108, e inscrito <strong>en</strong> el registro <strong>de</strong> profesiones médicas, y afines <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección Ge-<br />

<strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

185


Panamá<br />

neral <strong>de</strong> Salud Pública. Según el artículo 198, el Consejo Técnico <strong>de</strong> Salud Pública<br />

aprobará el reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to que fije los requisitos necesarios para <strong>la</strong> inscripción <strong>de</strong><br />

títulos. El Consejo Técnico resolverá todo asunto re<strong>la</strong>cionado con el ejercicio,<br />

<strong>de</strong>recho moral y secreto profesionales y honorarios.<br />

La Ley No. 1 <strong>de</strong> 1954 instituye <strong>la</strong> carrera <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermera y establece que <strong>de</strong>b<strong>en</strong><br />

contar con título profesional y utilizar uniforme durante su <strong>de</strong>sempeño. Define a<br />

<strong>la</strong> <strong>en</strong>fermera profesional como aquel<strong>la</strong> que ejecuta servicios <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería por<br />

comp<strong>en</strong>sación o provecho propio aplicando los principios <strong>de</strong> ci<strong>en</strong>cias biológicas<br />

y físicas, ci<strong>en</strong>cias, sociales, ci<strong>en</strong>cias médicas y <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería como ci<strong>en</strong>cia y artes<br />

re<strong>la</strong>cionadas a esta el cuidado <strong>de</strong>l <strong>en</strong>fermo como individuo, <strong>en</strong> <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> salud física, espiritual y m<strong>en</strong>tal, <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación y preservación <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

familia y <strong>la</strong> comunidad.<br />

Una vez obt<strong>en</strong>ido el título profesional, el Comité Nacional <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>de</strong>be<br />

otorgar <strong>la</strong> reválida. Este consejo está <strong>en</strong>cargado <strong>de</strong> <strong>la</strong> reválida y <strong>de</strong> todo lo re<strong>la</strong>cio-<br />

nado con <strong>la</strong> profesión <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería. (Artículo 4, Ley No. 1). El Consejo Técnico<br />

<strong>de</strong> Salud <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Salud <strong>de</strong>be aprobar dicha reválida y autorizar el libre<br />

ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> profesión.<br />

La Ley 43, <strong>de</strong> 21 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 2004, <strong>de</strong> Régim<strong>en</strong> <strong>de</strong> certificación y recertificación<br />

<strong>de</strong> los profesionales, especialistas y técnicos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s disciplinas <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, modificada<br />

por <strong>la</strong> Ley No. 32 <strong>de</strong>l 3 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 2008, ti<strong>en</strong>e por objeto establecer los procesos<br />

<strong>de</strong> certificación y recertificación <strong>de</strong>l recurso humano profesional, especializado y<br />

técnico, como mecanismos que permitan evaluar el nivel <strong>de</strong> compet<strong>en</strong>cia académica,<br />

ci<strong>en</strong>tífica y técnica, así como una conducta ética a<strong>de</strong>cuada <strong>de</strong> los nacionales y ex-<br />

tranjeros que, por necesidad <strong>de</strong>l servicio, ingresan al sistema <strong>de</strong> salud, y mant<strong>en</strong>er<br />

una actualización continua y perman<strong>en</strong>te <strong>de</strong> los que están <strong>en</strong> el sistema <strong>de</strong> salud.<br />

Los profesionales, especialistas y técnicos <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, <strong>de</strong>b<strong>en</strong> pres<strong>en</strong>tar como<br />

requisito previo a <strong>la</strong> idoneidad, una certificación <strong>de</strong> compet<strong>en</strong>cia profesional básica<br />

<strong>de</strong> especialidad para <strong>la</strong>borar <strong>en</strong> una institución <strong>de</strong> salud pública o privada.<br />

Respecto a <strong>la</strong>s auxiliares <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería y practicantes <strong>en</strong> <strong>la</strong>s instituciones <strong>de</strong>l<br />

estado y municipales, <strong>la</strong> Ley No. 2 <strong>de</strong>l 17 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 1962 y su modificatoria, Ley<br />

No. 53 <strong>de</strong>l 22 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 2003, <strong>de</strong>ja <strong>de</strong> hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong> auxiliares <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeras y prac-<br />

ticantes como lo hacía <strong>la</strong> Ley No. 2 y se refiere a los técnicos <strong>en</strong> <strong>en</strong>fermería y los<br />

divi<strong>de</strong> <strong>en</strong> 2 categorías. A su vez, el Decreto Ejecutivo No. 339 <strong>de</strong>l 27 <strong>de</strong> agosto <strong>de</strong><br />

2007, reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> Ley No. 53 <strong>de</strong>l 22 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 2003 que modifica artículos <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> Ley No. 2 <strong>de</strong> 1962, para reconocer <strong>la</strong> carrera <strong>de</strong> técnico <strong>en</strong> <strong>en</strong>fermería, y dicta<br />

186 Serie Desarrollo <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>en</strong> Salud No. 56


otras disposiciones y establece que <strong>de</strong>fine al Técnico(a) <strong>en</strong> <strong>Enfermería</strong> como toda<br />

persona <strong>de</strong>bidam<strong>en</strong>te formada, con conocimi<strong>en</strong>tos g<strong>en</strong>erales <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería, <strong>en</strong><br />

universida<strong>de</strong>s o c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> estudios superiores, para realizar activida<strong>de</strong>s y tareas<br />

básicas y fundam<strong>en</strong>tales <strong>de</strong> <strong>la</strong> disciplina <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería.<br />

Para ejercer <strong>la</strong> profesión el técnico (a) <strong>en</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>de</strong>be ser habilitado <strong>la</strong>bo-<br />

ralm<strong>en</strong>te por el Comité Nacional <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>de</strong>l cual forma parte el gremio<br />

al que pert<strong>en</strong>ece, pres<strong>en</strong>tando una serie <strong>de</strong> docum<strong>en</strong>tos que se establec<strong>en</strong> <strong>en</strong> el<br />

Artículo 2 <strong>de</strong>l Decreto ejecutivo No. 339 <strong>de</strong> 27 <strong>de</strong> agosto <strong>de</strong> 2007.<br />

El técnico(a) <strong>en</strong> <strong>en</strong>fermería graduado <strong>en</strong> universida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l extranjero, <strong>de</strong>berá<br />

convalidar el título por <strong>la</strong> Secretaría <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> Panamá.<br />

Conforme a los artículos 6 y 7 <strong>de</strong>l Decreto 339 <strong>de</strong> 27 <strong>de</strong> agosto <strong>de</strong> 2007,<br />

<strong>la</strong> habilitación para <strong>la</strong>borar <strong>de</strong>l técnico(a) <strong>en</strong> <strong>en</strong>fermería, se hará mediante una<br />

certificación emitida por el (<strong>la</strong>) presi<strong>de</strong>nte(a) y <strong>la</strong> (el) secretaria(o) <strong>de</strong>l Comité<br />

Nacional <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong>, por un período <strong>de</strong> dos (2) años, <strong>la</strong> cual se <strong>en</strong>tregará al<br />

solicitante, para que inicie los trámites <strong>de</strong> nombrami<strong>en</strong>to.<br />

Durante el período que dure <strong>la</strong> habilitación, el técnico(a) <strong>en</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>de</strong>berá<br />

<strong>la</strong>borar <strong>en</strong> un hospital <strong>de</strong> segundo o tercer nivel <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción, mínimo por un (1)<br />

año, bajo <strong>la</strong> supervisión <strong>de</strong> una <strong>en</strong>fermera(o) habilitada(o). Sólo <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> los<br />

dos (2) años habilitados para <strong>la</strong>borar, el técnico(a) <strong>en</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>de</strong>berá iniciar<br />

los trámites para solicitar su idoneidad y cambios <strong>de</strong> categoría.<br />

En casos excepcionales, <strong>en</strong> que los técnicos(a) <strong>en</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>la</strong>bor<strong>en</strong> <strong>en</strong> áreas<br />

<strong>de</strong> gran postergación social y/o <strong>de</strong> difícil acceso don<strong>de</strong> no hayan <strong>en</strong>fermeras(os),<br />

el sistema regional <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería respectivo será el responsable <strong>de</strong> establecer<br />

los mecanismos necesarios para <strong>la</strong> <strong>de</strong>bida supervisión <strong>de</strong> este personal <strong>en</strong> forma<br />

oportuna y efici<strong>en</strong>te.<br />

El técnico(a) <strong>en</strong> <strong>en</strong>fermería Categoría I, que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> el sistema <strong>de</strong> salud<br />

y posee el número <strong>de</strong> registro <strong>de</strong> cambio <strong>de</strong> nivel, <strong>de</strong>berá pres<strong>en</strong>tar ante el Comité<br />

Nacional <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> para optar por el certificado <strong>de</strong> idoneidad que expi<strong>de</strong> el<br />

Consejo Técnico <strong>de</strong> Salud.<br />

Respecto a <strong>la</strong>s incumb<strong>en</strong>cias, <strong>la</strong> Ley No. 1 <strong>de</strong> 1954 que regu<strong>la</strong> el ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>en</strong>fermería no <strong>la</strong>s seña<strong>la</strong>n <strong>en</strong> <strong>de</strong>talle. Se limita sólo a <strong>de</strong>finir sus funciones (artículo<br />

3), como aquel que ejecuta servicios <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería por comp<strong>en</strong>sación o provecho<br />

propio aplicando los principios <strong>de</strong> ci<strong>en</strong>cias biológicas y físicas, ci<strong>en</strong>cias, sociales,<br />

ci<strong>en</strong>cias médicas y <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería como ci<strong>en</strong>cia y artes re<strong>la</strong>cionadas a esta el cuidado<br />

<strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

187


Panamá<br />

<strong>de</strong>l <strong>en</strong>fermo como individuo, <strong>en</strong> <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud física, espiritual y m<strong>en</strong>tal,<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> educación y preservaron <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia y <strong>la</strong> comunidad.<br />

La Ley No. 25 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 1982 establece los distintos niveles <strong>de</strong>l esca<strong>la</strong>fón<br />

<strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeras(os) practicantes y auxiliares <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería que prestan servicios<br />

<strong>en</strong> distintas <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong>l estado (modificatoria <strong>de</strong>l Decreto No. 186 <strong>de</strong>l 20<br />

<strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 1967).<br />

En cuanto a los auxiliares <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>la</strong> norma regu<strong>la</strong>toria no <strong>de</strong>tal<strong>la</strong> sus<br />

funciones limitándose a <strong>de</strong>finirlos. El Decreto Ejecutivo No. 339 <strong>de</strong>l 27 <strong>de</strong> agosto<br />

<strong>de</strong> 2007 dispone sólo que el técnico(a) <strong>en</strong> <strong>en</strong>fermería Categoría II, queda faculta-<br />

do para ejercer todas <strong>la</strong>s funciones, activida<strong>de</strong>s y tareas inher<strong>en</strong>tes a su cargo, <strong>de</strong><br />

acuerdo a <strong>la</strong> norma institucional y <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería, acor<strong>de</strong> al perfil ocupacional y<br />

<strong>de</strong>más disposiciones cont<strong>en</strong>idas <strong>en</strong> <strong>la</strong> Ley 53 <strong>de</strong> 22 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 2003 y el pres<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong>creto que <strong>la</strong> reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>ta.<br />

La Ley No. 32 <strong>de</strong> 2008 modifica <strong>la</strong> Ley No. 2 <strong>de</strong> 1962 y dispone que técnico <strong>en</strong><br />

<strong>en</strong>fermería es toda persona <strong>de</strong>bidam<strong>en</strong>te formada con conocimi<strong>en</strong>tos g<strong>en</strong>erales <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>fermería, <strong>en</strong> universida<strong>de</strong>s o c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> estudios superiores. Serán reconocidos<br />

como técnicos <strong>en</strong> <strong>en</strong>fermería los auxiliares <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería que, a <strong>la</strong> fecha <strong>de</strong> <strong>en</strong>trada<br />

<strong>en</strong> vig<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley No. 53 <strong>de</strong> 2003, se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tr<strong>en</strong> <strong>la</strong>borando <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l Sistema<br />

<strong>de</strong> Salud <strong>de</strong> conformidad con los requisitos establecidos <strong>en</strong> el sigui<strong>en</strong>te artículo.<br />

Cabe m<strong>en</strong>cionar también que <strong>en</strong> Panamá no existe un sistema <strong>de</strong> colegiación<br />

obligatoria.<br />

Existe un Código Deontológico para Enfermeras <strong>en</strong> Panamá.<br />

Códigos <strong>de</strong> ética<br />

Respecto a <strong>la</strong> potestad disciplinaria, el artículo 14 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley No. 1 <strong>de</strong> 1954 esta-<br />

blece que <strong>la</strong>s instituciones al servicio <strong>de</strong>l Estado, <strong>de</strong>berán t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> su reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to<br />

todas <strong>la</strong>s disposiciones para mant<strong>en</strong>er el or<strong>de</strong>n y <strong>la</strong> disciplina <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeras.<br />

Conforme al artículo 168 <strong>de</strong>l Código sanitario, el Estado <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>rá int<strong>en</strong>siva-<br />

m<strong>en</strong>te <strong>la</strong> preparación <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeras y <strong>en</strong>fermeras sanitarias, como también traba-<br />

jadoras sociales. Las <strong>en</strong>fermeras sanitarias <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>rán sus <strong>la</strong>bores principalm<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong> los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> salud y unida<strong>de</strong>s sanitarias y <strong>en</strong> los servicios especializados. Las<br />

<strong>en</strong>fermeras estarán bajo <strong>la</strong> dirección <strong>de</strong>l médico con qui<strong>en</strong> trabaje; pero para los<br />

efectos <strong>de</strong> supervigi<strong>la</strong>ncia profesional, moral y administrativa g<strong>en</strong>eral, existirá una<br />

188 Serie Desarrollo <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>en</strong> Salud No. 56


sección <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>en</strong> <strong>la</strong> Dirección <strong>de</strong> Salud Pública, bajo el control <strong>de</strong>l Consejo<br />

Técnico <strong>de</strong> Salud Pública.<br />

Educación superior y técnica<br />

El artículo 170 <strong>de</strong>l Código sanitario establece que <strong>la</strong> Dirección <strong>de</strong> Salud Públi-<br />

ca creará cursos para <strong>en</strong>fermería, auxiliares e inspectores sanitarios. El personal<br />

graduado <strong>en</strong> dichos cursos será utilizado prefer<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te para el <strong>de</strong>sempeño <strong>de</strong><br />

cargos oficiales <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong> respectiva especialización.<br />

El articulo 197 <strong>de</strong>l Código sanitario dispone que sólo podrán ejercer <strong>la</strong>s<br />

profesiones <strong>de</strong> medicina, odontología, farmacia, veterinaria u obstetricia y <strong>la</strong>s <strong>de</strong><br />

optometrista, <strong>en</strong>fermera, <strong>en</strong>tre otras, qui<strong>en</strong>es posean diploma revalidado según <strong>la</strong><br />

dispuesto <strong>en</strong> el artículo 108 <strong>de</strong>l Código. De igual forma el artículo 108 <strong>de</strong>l mismo<br />

Código <strong>de</strong>fine los objetivos fundam<strong>en</strong>tales <strong>de</strong>l Consejo Técnico <strong>de</strong> Salud Pública,<br />

<strong>en</strong>tre ellos supervigi<strong>la</strong>r y aprobar <strong>la</strong> revalidación hecha por <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong><br />

Panamá <strong>de</strong> los títulos profesionales <strong>de</strong> su incumb<strong>en</strong>cia.<br />

Todos los profesionales, técnicos y especialistas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ci<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud que<br />

a <strong>la</strong> fecha <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>trada <strong>en</strong> vig<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> esta Ley posean <strong>la</strong> idoneidad, lic<strong>en</strong>cia o<br />

autorización para el libre ejercicio, según sea el caso, quedan certificados auto-<br />

máticam<strong>en</strong>te (artículo 18). También quedarán certificados automáticam<strong>en</strong>te los<br />

profesionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tr<strong>en</strong> <strong>la</strong>borando <strong>en</strong> una institución <strong>de</strong> salud<br />

o <strong>en</strong> instituciones universitarias <strong>en</strong> <strong>la</strong>s ci<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud y que posean un título<br />

<strong>de</strong> posgrado, maestría o doctorado emitido por <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> Panamá o una<br />

universidad reconocida por esta, para los cuales el Consejo Técnico <strong>de</strong> Salud o <strong>de</strong><br />

sus respectivas disciplinas no expidan idoneida<strong>de</strong>s o lic<strong>en</strong>cias para ejercer.<br />

<strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

Acreditación<br />

La Ley No. 43 <strong>de</strong> 2004, que establece el Régim<strong>en</strong> <strong>de</strong> certificación y recertificación<br />

<strong>de</strong> los profesionales, especialistas y técnicos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s disciplinas <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, dispone<br />

(artículo 13) que <strong>la</strong> recertificación profesional y <strong>de</strong> carrera técnica básica, así<br />

como <strong>la</strong> <strong>de</strong> especialida<strong>de</strong>s, son voluntarias y serán administradas por los colegios<br />

o asociaciones <strong>de</strong> los profesionales o técnicos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ci<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>de</strong>bida-<br />

m<strong>en</strong>te constituidas y actualizadas, <strong>en</strong> estrecha co<strong>la</strong>boración con <strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s<br />

especializadas. Cada colegio o asociación establecerá el número <strong>de</strong> comisiones <strong>de</strong><br />

recertificación que consi<strong>de</strong>re necesario, así como reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tará su funcionami<strong>en</strong>to.<br />

189


Panamá<br />

Organizaciones profesionales y<br />

académicas<br />

Asociación Nacional <strong>de</strong> Enfermeras <strong>de</strong> Panamá<br />

http://www.anep.org.pa/<br />

ANEP es miembro <strong>de</strong>l Consejo Internacional <strong>de</strong> Enfermeras, <strong>de</strong> <strong>la</strong> Fe<strong>de</strong>ración<br />

Panamericana <strong>de</strong> Profesionales <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> y <strong>de</strong>l Grupo C<strong>en</strong>troamericano y<br />

<strong>de</strong>l Caribe. De acuerdo a los Estatutos, <strong>la</strong> ANEP ti<strong>en</strong>e <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes funciones:<br />

1) E<strong>la</strong>borar y <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> acción a corto y a <strong>la</strong>rgo alcance,<br />

consi<strong>de</strong>rando <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s exist<strong>en</strong>tes y los factores <strong>de</strong>terminantes<br />

<strong>en</strong> cada situación.<br />

2) Desarrol<strong>la</strong>r activida<strong>de</strong>s continuas, para lograr el ingreso <strong>de</strong> nuevos<br />

miembros y fom<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> unidad, <strong>la</strong> cooperación y el cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

responsabilida<strong>de</strong>s individuales y colectivas, para mant<strong>en</strong>er una asociación<br />

fuerte e integrada.<br />

3) Establecer los mecanismos necesarios que garantic<strong>en</strong> <strong>la</strong> promoción, el<br />

funcionami<strong>en</strong>to y <strong>la</strong> efectividad <strong>de</strong> <strong>la</strong> legis<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> <strong>en</strong>fermería.<br />

4) P<strong>la</strong>nificar y <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r activida<strong>de</strong>s educativas para el perfeccionami<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeras, y fom<strong>en</strong>tar el interés por <strong>la</strong> educación continua para<br />

el personal <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería, <strong>en</strong> todos los niveles e instituciones <strong>de</strong>l país.<br />

5) Fom<strong>en</strong>tar el <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to y cooperación <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> ANEP y organismos<br />

e instituciones re<strong>la</strong>cionadas con <strong>la</strong> salud, para facilitar el ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>en</strong>fermería y su participación <strong>en</strong> el mejorami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma.<br />

6) Establecer y mant<strong>en</strong>er medios <strong>de</strong> comunicación efectivos <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s<br />

<strong>en</strong>fermeras y <strong>en</strong>fermeros y proporcionarles asesorami<strong>en</strong>to cuando lo<br />

solicit<strong>en</strong>.<br />

7) Estrechar vínculos con <strong>la</strong> comunidad por medio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones públicas.<br />

8) Cumplir con los compromisos adquiridos por <strong>la</strong> ANEP como miembro<br />

<strong>de</strong> agrupaciones nacionales e internacionales.<br />

9) Aprovechar y divulgar los resultados <strong>de</strong> los estudios, investigaciones,<br />

congresos y <strong>de</strong>más activida<strong>de</strong>s que se realic<strong>en</strong>.<br />

10) Estudiar y adoptar los códigos <strong>de</strong> ética requeridos para <strong>la</strong> bu<strong>en</strong>a práctica<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería y ve<strong>la</strong>r por el cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los mismos.<br />

11) Salvaguardar e increm<strong>en</strong>tar el patrimonio <strong>de</strong> <strong>la</strong> ANEP.<br />

190 Serie Desarrollo <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>en</strong> Salud No. 56


Práctica transnacional <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>en</strong>fermería<br />

El artículo 5 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley No. 1 <strong>de</strong> 6 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 1954 establece que correspon<strong>de</strong> al<br />

Consejo Técnico <strong>de</strong> Salud Pública aprobar <strong>la</strong> revalidación ext<strong>en</strong>dida por el Comité<br />

Nacional <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> y autorizar el libre ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> profesión.<br />

El artículo 7 <strong>de</strong> esta misma norma, seña<strong>la</strong> que <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeras nacionales y ex-<br />

tranjeras graduadas <strong>en</strong> el exterior <strong>en</strong> una escue<strong>la</strong> reconocida <strong>de</strong>berán revalidar<br />

el título el cual sólo podrá obt<strong>en</strong>erse ll<strong>en</strong>ando los requisitos <strong>de</strong> <strong>la</strong> graduada <strong>en</strong> el<br />

Hospital Santo Tomás. Sin embargo, <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad los títulos se revalidan según<br />

disposiciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley No. 24 <strong>de</strong> 14 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 2005, Orgánica <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad<br />

<strong>de</strong> Panamá. Seña<strong>la</strong> también el artículo 9 que cuando por circunstancias especiales<br />

no haya <strong>en</strong>fermeras panameñas que puedan prestar servicio, se podrá contratar<br />

<strong>en</strong>fermeras extranjeras por el término <strong>de</strong> un (1) año, <strong>la</strong>s que <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> pasado<br />

este período <strong>de</strong>berán revalidar el diploma <strong>en</strong> caso que ambas partes quieran<br />

r<strong>en</strong>ovar el contrato.<br />

Conforme al artículo 47 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley Orgánica <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> Panamá los<br />

títulos y créditos expedidos por universida<strong>de</strong>s o instituciones <strong>de</strong> educación<br />

superior extranjeras serán evaluados, homologados, convalidados o revalidados,<br />

según sea el caso, por <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> Panamá, <strong>de</strong> <strong>la</strong> manera <strong>en</strong> que lo dispongan<br />

esta Ley, el Estatuto y los reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos universitarios, salvo los casos <strong>en</strong> que <strong>la</strong> ley<br />

faculte a otra universidad oficial especializada para que realice estas funciones <strong>en</strong><br />

<strong>de</strong>terminadas áreas <strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to que sean <strong>de</strong> su compet<strong>en</strong>cia.<br />

<strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

191


<strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

Introducción<br />

La fuerza <strong>de</strong> trabajo <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>en</strong> Paraguay se compone <strong>de</strong> lic<strong>en</strong>ciadas/os,<br />

técnicos y auxiliares <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería. Aunque no se dispone <strong>de</strong> datos exactos sobre<br />

el total y distribución <strong>de</strong>l personal <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería, <strong>de</strong> acuerdo a datos proporcio-<br />

nados por <strong>la</strong> Dirección <strong>de</strong> Control <strong>de</strong> Profesiones y Establecimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> Salud <strong>de</strong>l<br />

Ministerio <strong>de</strong> Salud Publica y Bi<strong>en</strong>estar Social, exist<strong>en</strong> registrados 4.191 lic<strong>en</strong>ciadas<br />

<strong>en</strong> <strong>en</strong>fermería, 4.263 técnicos <strong>en</strong> <strong>en</strong>fermería y 14.397 auxiliares <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería. Se<br />

consi<strong>de</strong>ra que <strong>la</strong> dotación <strong>de</strong> personal y su distribución no respon<strong>de</strong> a <strong>la</strong>s necesi-<br />

da<strong>de</strong>s que requier<strong>en</strong> los servicios tanto <strong>en</strong> el área urbana como <strong>en</strong> el área rural.<br />

D<strong>en</strong>tro <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Salud Publica se creó por Decreto presi<strong>de</strong>ncial <strong>la</strong> sec-<br />

ción <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>en</strong> el año 1954 que fue jerarquizándose, llegando actualm<strong>en</strong>te<br />

al nivel <strong>de</strong> Dirección Nacional <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong>, responsable <strong>de</strong> <strong>la</strong> conducción <strong>de</strong> los<br />

procesos <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> los recursos humanos <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería<br />

La historia gremial <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería se inicia a partir <strong>de</strong>l año 1947/8, cuando un<br />

grupo <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeras diplomadas <strong>de</strong>l Instituto Dr. Andrés Barbero con <strong>la</strong> presi<strong>de</strong>ncia<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>tonces señorita Leopoldina González constituye <strong>la</strong> primera Asociación<br />

Paraguaya <strong>de</strong> Enfermeras Diplomadas, pero este sueño recién se concretó <strong>en</strong> el<br />

año 1953 mediante el Decreto No. 16.726/1953 que crea <strong>la</strong> Asociación Paraguaya<br />

<strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> APE.<br />

Con <strong>la</strong>s nuevas políticas <strong>de</strong> salud se han insta<strong>la</strong>do <strong>la</strong>s unida<strong>de</strong>s y equipos <strong>de</strong> APS,<br />

aum<strong>en</strong>tado el número <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeras y obstetras tanto profesionales como técnicas.<br />

Exist<strong>en</strong> <strong>en</strong>fermeras ejerci<strong>en</strong>do cargos directivos <strong>en</strong> escue<strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería,<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> facultad <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería, <strong>en</strong> <strong>la</strong> universidad, <strong>en</strong> <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería<br />

Paraguay<br />

193


Paraguay<br />

<strong>de</strong> hospitales, <strong>en</strong> <strong>la</strong> dirección, <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos y programas tanto a nivel c<strong>en</strong>tral,<br />

regional como local <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Salud y <strong>de</strong> sectores privados.<br />

Paraguay es el único país que cu<strong>en</strong>ta con <strong>la</strong> <strong>de</strong>signación oficial <strong>de</strong> una repres<strong>en</strong>-<br />

tante <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería ante el Grupo SGT11 <strong>de</strong>l MERCOSUR.<br />

Análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> legis<strong>la</strong>ción aplicable<br />

El 13 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 2007 se sancionó <strong>la</strong> Ley No. 3.206 <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>de</strong> Paraguay.<br />

Hasta ese mom<strong>en</strong>to sólo se contaba con <strong>la</strong>s disposiciones <strong>de</strong>l Código sanitario<br />

y <strong>de</strong>l Decreto No. 35.094 que establecía los requisitos para el ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>-<br />

fermería <strong>en</strong> Paraguay. Dicha norma fue reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tada por el Decreto No. 11.381<br />

<strong>de</strong> 2007 el que se refiere específicam<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> asignación <strong>de</strong> funciones <strong>en</strong> cuanto<br />

al nivel <strong>de</strong> especialización, doc<strong>en</strong>cia, compet<strong>en</strong>cias <strong>de</strong>l personal <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería y<br />

<strong>de</strong>rechos <strong>de</strong>l personal <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería (carga horaria y sa<strong>la</strong>rios).<br />

A los efectos <strong>de</strong> <strong>la</strong> nueva ley, se <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> por ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería, cualquier<br />

actividad que prop<strong>en</strong>da a:<br />

a) El cuidado <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>de</strong>l individuo, familia y comunidad, tomando <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta<br />

<strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud y calidad <strong>de</strong> vida, <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad<br />

y <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> su tratami<strong>en</strong>to, incluy<strong>en</strong>do <strong>la</strong> rehabilitación <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

persona, in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> etapa <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to y <strong>de</strong>sarrollo<br />

<strong>en</strong> que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tre, <strong>de</strong>bi<strong>en</strong>do mant<strong>en</strong>er al máximo, el bi<strong>en</strong>estar físico,<br />

m<strong>en</strong>tal, social y espiritual <strong>de</strong>l ser humano;<br />

b) La práctica <strong>de</strong> sus funciones <strong>en</strong> el cuidado <strong>de</strong>l individuo, don<strong>de</strong> ésta se<br />

sust<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> una re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> interacción humana y social <strong>en</strong>tre el o <strong>la</strong><br />

profesional <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería y el o <strong>la</strong> paci<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> familia y <strong>la</strong> comunidad;<br />

c) Ejercer sus funciones <strong>en</strong> los ámbitos <strong>de</strong> p<strong>la</strong>nificación y ejecución <strong>de</strong><br />

los cuidados directos <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería que le ofrece a <strong>la</strong>s familias y a <strong>la</strong>s<br />

comunida<strong>de</strong>s;<br />

d) Ejercer <strong>la</strong>s prácticas <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong> dinámica <strong>de</strong> <strong>la</strong> doc<strong>en</strong>cia e investigación,<br />

basándose <strong>en</strong> los principios ci<strong>en</strong>tíficos, conocimi<strong>en</strong>tos y habilida<strong>de</strong>s<br />

adquiridas <strong>de</strong> su formación profesional, actualizándose mediante <strong>la</strong><br />

experi<strong>en</strong>cia y educación continua. Las funciones que <strong>de</strong>terminan <strong>la</strong>s<br />

compet<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> los o <strong>la</strong>s profesionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería serán <strong>la</strong>s<br />

establecidas <strong>en</strong> el Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>te Ley.<br />

La ley se refiere a <strong>la</strong>s condiciones para ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería y a <strong>la</strong> calidad<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>en</strong>tre otras cuestiones.<br />

El ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería está gobernado por <strong>la</strong> autoridad <strong>de</strong> salud qui<strong>en</strong> ti<strong>en</strong>e<br />

también potesta<strong>de</strong>s disciplinarias. Así, el artículo 17 establece que el Ministerio <strong>de</strong><br />

194 Serie Desarrollo <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>en</strong> Salud No. 56


Salud Pública y Bi<strong>en</strong>estar Social será <strong>la</strong> autoridad <strong>de</strong> aplicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>te ley,<br />

y <strong>en</strong> tal carácter <strong>de</strong>berá llevar <strong>la</strong> matrícu<strong>la</strong> <strong>de</strong> los profesionales, técnicos y auxilia-<br />

res <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería compr<strong>en</strong>dida <strong>en</strong> <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>te ley, ejercer el po<strong>de</strong>r disciplinario<br />

sobre los matricu<strong>la</strong>dos y vigi<strong>la</strong>r y contro<strong>la</strong>r que <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería, tanto <strong>en</strong> su nivel<br />

profesional, técnico como <strong>en</strong> el auxiliar no sea ejercida por personas car<strong>en</strong>tes <strong>de</strong><br />

títulos, diplomas o certificados habilitantes, o que no se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tr<strong>en</strong> matricu<strong>la</strong>das.<br />

La Asociación Paraguaya <strong>de</strong> Enfermeras cumple sólo funciones gremiales, dis-<br />

ciplinarias y <strong>de</strong> ética respecto a sus afiliados. La única m<strong>en</strong>ción que <strong>la</strong> nueva ley<br />

hace <strong>de</strong> esta institución es <strong>en</strong> el artículo 40 cuando establece que los honorarios<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> práctica privada <strong>de</strong>l personal <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería serán regidos por el Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> honorarios mínimos, establecidos para tal efecto, por <strong>la</strong> Asociación Paraguaya<br />

<strong>de</strong> Enfermeras.<br />

Para ejercer <strong>la</strong> profesión <strong>en</strong> el nivel profesional, técnico y auxiliar, se requiere el<br />

registro <strong>de</strong> título <strong>en</strong> el Ministerio <strong>de</strong> Salud Pública y Bi<strong>en</strong>estar Social, el que auto-<br />

riza el ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> respectiva actividad, otorgando <strong>la</strong> matrícu<strong>la</strong> y ext<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do<br />

<strong>la</strong> correspondi<strong>en</strong>te cre<strong>de</strong>ncial.<br />

Respecto a los especialistas, sólo podrán ejercer y anunciarse como tales, aque-<br />

llos que hayan realizado y aprobado alguna especialización. También se consi<strong>de</strong>ra a<br />

los profesionales graduados <strong>en</strong> el exterior <strong>en</strong> institutos acreditados <strong>de</strong> educación<br />

superior, <strong>en</strong> especialida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería cuando no existan títulos equival<strong>en</strong>tes<br />

<strong>en</strong> el país y hayan cumplido los requisitos <strong>de</strong> esta Ley (artículo 10).<br />

El artículo 35 dispone que ejerce ilegalm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> profesión <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería qui<strong>en</strong><br />

realiza activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l campo <strong>de</strong> compet<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley y no ost<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong><br />

profesional, técnico o auxiliar <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería y no esté autorizado <strong>de</strong>bidam<strong>en</strong>te<br />

para <strong>de</strong>sempeñarse como tal.<br />

Se establece también un sistema <strong>de</strong> certificación y recertificación profesional<br />

que <strong>de</strong>berá ser regu<strong>la</strong>do por <strong>la</strong> reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tación respectiva aunque el Decreto<br />

Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tario No. 11.381 no hace refer<strong>en</strong>cia al tema.<br />

<strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

195


Paraguay<br />

Instancias nacionales para <strong>la</strong><br />

formu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> políticas <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>fermería<br />

Ministerio <strong>de</strong> Salud Pública y Bi<strong>en</strong>estar Social,<br />

Dirección Nacional <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong><br />

La Dirección Nacional <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Salud es responsable <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> conducción <strong>de</strong> los procesos <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> los recursos humanos <strong>de</strong> Enfer-<br />

mería. Esta Dirección cu<strong>en</strong>ta con un Grupo técnico asesor interinstitucional <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>fermería creado <strong>en</strong> el año 1995, con el respaldo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s principales instituciones<br />

<strong>de</strong>l sector salud, <strong>en</strong>fermeras repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong> servicios público, doc<strong>en</strong>cia y aso-<br />

ciaciones, seguridad social, servicios <strong>de</strong> sanidad militar, policial y otros <strong>de</strong>l sector<br />

privado, coordinado por <strong>la</strong> Dirección Nacional <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong>. Uno <strong>de</strong> los objetivos<br />

fundam<strong>en</strong>tales <strong>de</strong> este grupo es “dar unidad al trabajo <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>en</strong> el país,<br />

participando activam<strong>en</strong>te con el gobierno, <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s locales y <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s,<br />

<strong>en</strong> el cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> directrices y políticas <strong>de</strong> salud, i<strong>de</strong>ntificando priorida<strong>de</strong>s<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> práctica, <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza y <strong>la</strong> investigación, mediante un proceso <strong>de</strong> análisis <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> realidad <strong>en</strong> cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instituciones <strong>de</strong>l sector, proponi<strong>en</strong>do medidas <strong>de</strong><br />

cambio viables y factibles, que impact<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> solución <strong>de</strong> problemas comunes.<br />

Conforme a <strong>la</strong> Ley No. 3.206, el Ministerio <strong>de</strong> Salud Pública y Bi<strong>en</strong>estar Social,<br />

es <strong>la</strong> autoridad <strong>de</strong> aplicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> ley, y <strong>en</strong> tal carácter <strong>de</strong>berá llevar <strong>la</strong> matrícu<strong>la</strong><br />

<strong>de</strong> los profesionales, técnicos y auxiliares <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería compr<strong>en</strong>dida <strong>en</strong> <strong>la</strong> ley,<br />

ejercer el po<strong>de</strong>r disciplinario sobre los matricu<strong>la</strong>dos y vigi<strong>la</strong> y contro<strong>la</strong> que <strong>la</strong> <strong>en</strong>-<br />

fermería, tanto <strong>en</strong> su nivel profesional, técnico como <strong>en</strong> el auxiliar, no sea ejercida<br />

por personas car<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> títulos, diplomas o certificados habilitantes, o que no<br />

se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tr<strong>en</strong> matricu<strong>la</strong>das.<br />

Ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería<br />

El artículo 7 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley No. 3.206 dispone que para el ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> profesión<br />

<strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería, es necesario:<br />

1. Haber realizado estudios superiores o técnicos, los cuales se comprobarán<br />

al:<br />

196 Serie Desarrollo <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>en</strong> Salud No. 56


a) Poseer título <strong>de</strong> lic<strong>en</strong>ciado/a <strong>en</strong> <strong>en</strong>fermería expedido por una<br />

universidad reconocida <strong>de</strong> acuerdo con <strong>la</strong>s leyes especiales sobre<br />

<strong>la</strong> materia;<br />

b) Poseer título <strong>de</strong> técnico superior <strong>en</strong> <strong>en</strong>fermería expedido por<br />

instituto reconocido, <strong>de</strong> acuerdo con <strong>la</strong>s leyes especiales sobre <strong>la</strong><br />

materia;<br />

c) Poseer título <strong>de</strong> auxiliares <strong>en</strong> <strong>en</strong>fermería expedido por un c<strong>en</strong>tro<br />

o instituto educativo, <strong>de</strong> acuerdo con <strong>la</strong>s leyes especiales sobre <strong>la</strong><br />

materia.<br />

2. Registrar el título correspondi<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong>s oficinas públicas que establezcan<br />

<strong>la</strong>s leyes y matricu<strong>la</strong>rse <strong>en</strong> el Ministerio <strong>de</strong> Salud Pública y Bi<strong>en</strong>estar Social.<br />

3. Cumplir con todas <strong>la</strong>s disposiciones <strong>de</strong> esta Ley y su Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to.<br />

4. En caso <strong>de</strong> haber obt<strong>en</strong>ido los títulos referidos <strong>en</strong> este artículo <strong>en</strong> una<br />

institución educativa extranjera, éstos <strong>de</strong>berán ser revalidados <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

República, <strong>de</strong> acuerdo con lo establecido <strong>en</strong> <strong>la</strong>s respectivas leyes.<br />

Conforme al artículo 13 <strong>de</strong> dicha ley para el ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería, tanto<br />

<strong>en</strong> el nivel profesional, técnico como el auxiliar, se <strong>de</strong>berán registrar previam<strong>en</strong>te<br />

los títulos, diplomas o certificados habilitantes <strong>en</strong> el Ministerio <strong>de</strong> Salud Pública y<br />

Bi<strong>en</strong>estar Social, el que autorizará el ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> respectiva actividad, otorgando<br />

<strong>la</strong> matrícu<strong>la</strong> y ext<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>la</strong> correspondi<strong>en</strong>te cre<strong>de</strong>ncial.<br />

La matrícu<strong>la</strong> <strong>de</strong>berá ser r<strong>en</strong>ovada por los profesionales cada cinco años y los<br />

técnicos y auxiliares <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería cada tres años, previa evaluación <strong>de</strong>l nivel <strong>de</strong><br />

actualización y compet<strong>en</strong>cia profesional para su certificación o recertificación con<br />

arreglo al reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to que será establecido a tal fin.<br />

El requisito <strong>de</strong>l registro <strong>de</strong> título estaba ya establecido <strong>en</strong> el Código sanitario,<br />

que dispone <strong>en</strong> su artículo 215 que para el ejercicio <strong>de</strong> los profesionales <strong>en</strong><br />

ci<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud se requiere contar con titulo expedido por <strong>la</strong>s universida<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong>l país o revalidado por <strong>la</strong> Universidad Nacional <strong>de</strong> Asunción, el que <strong>de</strong>be ser<br />

inscripto <strong>en</strong> el registro habilitado por el ministerio. El artículo 217 dispone también<br />

que para ejercer <strong>la</strong> condición <strong>de</strong> técnicos y auxiliares <strong>en</strong> ci<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, se<br />

requiere registrar el certificado expedido por institución compet<strong>en</strong>te, nacional o<br />

extranjera, reconocida por el ministerio como formadora <strong>de</strong> recursos humanos<br />

<strong>en</strong> ci<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud.<br />

En re<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong>s incumb<strong>en</strong>cias, el artículo 8 <strong>de</strong> <strong>la</strong> nueva Ley dispone que para<br />

sus efectos, el profesional <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería t<strong>en</strong>drá <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes compet<strong>en</strong>cias:<br />

a) Participar <strong>en</strong> <strong>la</strong> formu<strong>la</strong>ción, diseño, implem<strong>en</strong>tación y control <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

políticas, programas, p<strong>la</strong>nes y proyectos <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> salud y <strong>en</strong>fermería;<br />

<strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

197


Paraguay<br />

b) Establecer y <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r políticas y mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> cuidado <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería<br />

<strong>en</strong> concordancia con <strong>la</strong>s políticas nacionales <strong>de</strong> salud;<br />

c) Definir y aplicar los criterios y estándares <strong>de</strong> calidad <strong>en</strong> <strong>la</strong>s dim<strong>en</strong>siones<br />

éticas, ci<strong>en</strong>tíficas y tecnológicas <strong>de</strong> <strong>la</strong> práctica <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería;<br />

d) Dirigir los servicios <strong>de</strong> salud y <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería;<br />

e) Dirigir instituciones y programas <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción primaria <strong>en</strong> salud, con<br />

prioridad <strong>en</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> los grupos más vulnerables <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />

y a los riesgos prioritarios <strong>en</strong> coordinación con los difer<strong>en</strong>tes equipos<br />

interdisciplinarios e intersectoriales;<br />

f) Ejercer responsabilida<strong>de</strong>s y funciones <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia, gestión, administración,<br />

investigación, doc<strong>en</strong>cia, tanto <strong>en</strong> áreas g<strong>en</strong>erales como especializadas y<br />

aquel<strong>la</strong>s conexas con <strong>la</strong> naturaleza <strong>de</strong> su ejercicio, tales como asesorías,<br />

consultorías y otras re<strong>la</strong>cionadas; y,<br />

g) D<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> este contexto legal <strong>de</strong>l ejercicio profesional <strong>en</strong> reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>taciones<br />

especiales, se asignará el campo <strong>de</strong> <strong>de</strong>sempeño específico <strong>de</strong>l profesional<br />

<strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería con educación <strong>de</strong> postgrado: especialización y maestría.<br />

Según el artículo 12 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley, con el fin <strong>de</strong> asegurar un cuidado <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería<br />

<strong>de</strong> calidad ci<strong>en</strong>tífica, técnica, social, humana y ética se cumplirán <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes<br />

disposiciones:<br />

1. El ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> profesión <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería se realizará <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> los<br />

criterios y normas <strong>de</strong> calidad, at<strong>en</strong>ción y <strong>de</strong> educación que establezcan<br />

los organismos gubernam<strong>en</strong>tales.<br />

2. La Dirección <strong>de</strong> <strong>la</strong>s faculta<strong>de</strong>s, escue<strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería, instituciones,<br />

carreras o programas que funcion<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s universida<strong>de</strong>s y organismos<br />

educativos y cuya función se re<strong>la</strong>cione con <strong>la</strong> formación <strong>de</strong>l profesional<br />

<strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería, estará a cargo <strong>de</strong> profesionales <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería.<br />

3. Los profesionales <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería:<br />

a. Organizarán, dirigirán, contro<strong>la</strong>rán y evaluarán los servicios <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>fermería <strong>en</strong> <strong>la</strong>s instituciones <strong>de</strong> salud, a través <strong>de</strong> una estructura<br />

orgánica y funcional;<br />

b. Organizarán, dirigirán, contro<strong>la</strong>rán y evaluarán <strong>la</strong>s instituciones,<br />

c<strong>en</strong>tros o unida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería que prest<strong>en</strong> sus servicios<br />

especiales <strong>en</strong> el hogar, comunidad, clínicas u hospitales <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

diversas áreas <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> salud; y,<br />

c. Vigi<strong>la</strong>rán <strong>la</strong> conformación cualitativa y cuantitativa <strong>de</strong> los recursos<br />

humanos <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería que requieran <strong>la</strong>s instituciones <strong>de</strong> salud y<br />

los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería para su funcionami<strong>en</strong>to, <strong>de</strong> acuerdo a los<br />

criterios y normas establecidos por el Ministerio <strong>de</strong> Salud Pública<br />

y Bi<strong>en</strong>estar Social, así como el establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instituciones<br />

formadoras.<br />

198 Serie Desarrollo <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>en</strong> Salud No. 56


4. Las disposiciones para el cálculo <strong>de</strong> personal <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería, estarán<br />

basadas <strong>en</strong> normas nacionales e internacionales que t<strong>en</strong>gan <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta el<br />

estado <strong>de</strong> salud <strong>de</strong> los usuarios, que <strong>de</strong>man<strong>de</strong>n mayor o m<strong>en</strong>or tiempo<br />

<strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería.<br />

El Decreto Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tario <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> establece <strong>en</strong> su artículo 2<br />

que para <strong>la</strong> asignación <strong>de</strong> funciones, <strong>la</strong> autoridad <strong>de</strong> aplicación t<strong>en</strong>drá <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta el<br />

nivel y especialización <strong>de</strong>l personal <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería. El artículo 3 instituye <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong>scripción según niveles y especialización.<br />

Nivel I - Auxiliar <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería<br />

a) Descripción g<strong>en</strong>érica: Co<strong>la</strong>bora directam<strong>en</strong>te con el profesional o<br />

técnico <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>en</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>l paci<strong>en</strong>te, familia o comunidad;<br />

es compet<strong>en</strong>te para ejecutar procedimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> mínima complejidad,<br />

siempre bajo <strong>la</strong> supervisión <strong>de</strong>l/<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermero/a. Se caracteriza por una<br />

formación básica <strong>en</strong> <strong>en</strong>fermería.<br />

b) Ubicación <strong>la</strong>boral: Nivel 1, auxiliar <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería.<br />

c) Funciones: Co<strong>la</strong>bora y participa <strong>en</strong> <strong>la</strong> ejecución <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> m<strong>en</strong>or<br />

complejidad, <strong>de</strong>legadas por el profesional <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería, <strong>en</strong> áreas <strong>de</strong><br />

promoción, prev<strong>en</strong>ción, recuperación y rehabilitación <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud.<br />

Las funciones g<strong>en</strong>erales <strong>de</strong>scriptas prece<strong>de</strong>ntem<strong>en</strong>te se consignaran <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>da-<br />

m<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el Manual <strong>de</strong> normas g<strong>en</strong>erales <strong>de</strong> organización y funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

los servicios <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Salud<br />

Pública y Bi<strong>en</strong>estar Social.<br />

Nivel II - Técnica/o <strong>en</strong> <strong>en</strong>fermería<br />

a) Descripción g<strong>en</strong>érica: Es responsable <strong>de</strong> ejecutar procedimi<strong>en</strong>tos<br />

<strong>de</strong> mediana complejidad, <strong>de</strong>rivados <strong>de</strong> <strong>la</strong> prescripción médica y <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

aplicación <strong>de</strong>l proceso <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>en</strong> sus difer<strong>en</strong>tes etapas,<br />

<strong>en</strong> ambi<strong>en</strong>te hospita<strong>la</strong>rio o comunitario.<br />

b) Ubicación <strong>la</strong>boral; Nivel II, técnico <strong>en</strong> <strong>en</strong>fermería.<br />

c) Funciones: Co<strong>la</strong>bora y participa <strong>en</strong> <strong>la</strong> ejecución <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> mediana<br />

complejidad, <strong>de</strong>legadas por el profesional <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería, <strong>en</strong> áreas <strong>de</strong><br />

promoción, prev<strong>en</strong>ción, recuperación y rehabilitación <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud.<br />

Las funciones g<strong>en</strong>erales <strong>de</strong>scriptas prece<strong>de</strong>ntem<strong>en</strong>te se consignaran <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>da-<br />

m<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el Manual <strong>de</strong> normas g<strong>en</strong>erales <strong>de</strong> organización y funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

los servicios <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Salud<br />

Pública y Bi<strong>en</strong>estar Social.<br />

<strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

199


Paraguay<br />

Nivel III - Profesional <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería<br />

a) Descripción g<strong>en</strong>érica: Aplica el p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to crítico y los conocimi<strong>en</strong>tos<br />

técnicos, ci<strong>en</strong>tíficos y humanísticos. Sus <strong>de</strong>cisiones son productos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

reflexión, análisis e interpretación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones causa-efecto. Su juicio<br />

crítico le permite prever y actuar anticipadam<strong>en</strong>te ante cualquier situación<br />

que ponga <strong>en</strong> riesgo al paci<strong>en</strong>te, familia o comunidad. Es compet<strong>en</strong>te<br />

para valorar, p<strong>la</strong>near y ejecutar cuidados <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> personas<br />

sanas o <strong>en</strong>fermas, a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> aplicación reflexiva <strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to, <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> <strong>de</strong>tección oportuna <strong>de</strong> riesgos y daños a <strong>la</strong> salud, <strong>en</strong> <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s, <strong>en</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción integral <strong>de</strong>l individuo sano o <strong>en</strong>fermo, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

complicaciones, rehabilitación física y emocional <strong>de</strong> los usuarios. Co<strong>la</strong>bora<br />

y ejecuta los procesos administrativos, educativos e investigación.<br />

b) Formación académica: Nivel III universitario - lic<strong>en</strong>ciatura.<br />

c) Ubicación <strong>la</strong>boral: Nivel III <strong>en</strong>fermería g<strong>en</strong>eral.<br />

d) Funciones: Son <strong>la</strong>s <strong>de</strong>scriptas <strong>en</strong> el Artículo 8, Incisos f y g <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley Nº<br />

3206/07.<br />

Las funciones g<strong>en</strong>erales <strong>de</strong>scriptas prece<strong>de</strong>ntem<strong>en</strong>te se consignaran <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>da-<br />

m<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el Manual <strong>de</strong> normas g<strong>en</strong>erales <strong>de</strong> organización y funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

los servicios <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Salud<br />

Pública y Bi<strong>en</strong>estar Social.<br />

Nivel IV - De <strong>la</strong> especialización<br />

a) Descripción g<strong>en</strong>érica; Es el/<strong>la</strong> profesional <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería, con postgrado <strong>en</strong><br />

área específica <strong>de</strong> <strong>la</strong> práctica profesional, que aplica <strong>en</strong> sus interv<strong>en</strong>ciones<br />

el proceso lógico y reflexivo para el <strong>de</strong>sempeño compet<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />

situaciones que <strong>de</strong>man<strong>de</strong>n el uso <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>tos técnicos, ci<strong>en</strong>tíficos<br />

y humanísticos.<br />

Promueve <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>los innovadores y <strong>de</strong> nuevas técnicas <strong>en</strong><br />

su especialidad para mejorar el cuidado, <strong>la</strong> investigación <strong>de</strong> <strong>la</strong> práctica y <strong>la</strong><br />

aplicación <strong>de</strong> hal<strong>la</strong>zgos, capacidad para concertar cada una <strong>de</strong> sus inter-<br />

v<strong>en</strong>ciones con otros profesionales que participan <strong>en</strong> el p<strong>la</strong>n terapéutico.<br />

Es compet<strong>en</strong>te para valorar, p<strong>la</strong>near, ejecutar y evaluar <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong><br />

<strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> un campo particu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> profesión, que le permite <strong>de</strong>sem-<br />

peñar roles corno proveedor investigador, educador y gestor <strong>de</strong>l cuidado,<br />

<strong>en</strong> los procesos asist<strong>en</strong>ciales, <strong>de</strong> investigación, educativas y administrativos,<br />

con interv<strong>en</strong>ciones in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> espacios <strong>de</strong> una mayor responsabi-<br />

lidad y autonomía, acor<strong>de</strong> con su formación especializada <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong><br />

b) Formación académica: Post grado Nivel IV.<br />

200 Serie Desarrollo <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>en</strong> Salud No. 56


c) Ubicación <strong>la</strong>boral: <strong>en</strong>fermera/o especialista.<br />

d) Funciones: Co<strong>la</strong>bora y participa <strong>en</strong> <strong>la</strong> ejecución <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

alta complejidad especializada, <strong>en</strong> áreas <strong>de</strong> promoción, prev<strong>en</strong>ción,<br />

recuperación y rehabilitación <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud.<br />

Investigación, doc<strong>en</strong>cia y administración<br />

Las <strong>de</strong>signaciones <strong>de</strong>l campo <strong>de</strong> <strong>de</strong>sempeño específico <strong>de</strong>l profesional <strong>de</strong> <strong>en</strong>-<br />

fermería con educación <strong>de</strong> postgrado, serán establecidas <strong>en</strong> el Manual <strong>de</strong> normas<br />

g<strong>en</strong>erales <strong>de</strong> organización y funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección <strong>de</strong><br />

<strong>Enfermería</strong> <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Salud Pública y Bi<strong>en</strong>estar Social.<br />

Códigos <strong>de</strong> ética<br />

Conforme a <strong>la</strong> nueva ley, son obligaciones <strong>de</strong>l personal <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia, pública o privada, e in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te, sin perjuicio <strong>de</strong> los establecidos<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s respectivas leyes sectoriales, ori<strong>en</strong>tar su actuación conforme a lo establecido<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>te Ley y <strong>de</strong> acuerdo a los principios <strong>de</strong>l Código <strong>de</strong> ética <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería<br />

vig<strong>en</strong>te. Cabe m<strong>en</strong>cionar que no se tuvo acceso al mismo.<br />

Establece también que <strong>la</strong> matricu<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> el Ministerio <strong>de</strong> Salud Pública y<br />

Bi<strong>en</strong>estar Social implicará para el mismo, el ejercicio <strong>de</strong>l po<strong>de</strong>r disciplinario sobre<br />

el matricu<strong>la</strong>do y el acatami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> éste al cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los <strong>de</strong>beres y obliga-<br />

ciones fijados por <strong>la</strong> Ley.<br />

Conforme al artículo 30 el Ministerio <strong>de</strong> Salud Pública y Bi<strong>en</strong>estar Social ejer-<br />

cerá el po<strong>de</strong>r disciplinario <strong>en</strong> hechos e infracciones re<strong>la</strong>cionados con el ejercicio<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> profesión con in<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong> responsabilidad civil, p<strong>en</strong>al, <strong>la</strong>boral o<br />

administrativa que pueda imputarse al personal <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería matricu<strong>la</strong>do como<br />

consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s leyes y reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos que rig<strong>en</strong> el sector público<br />

y privado <strong>en</strong> materia disciplinaria.<br />

Educación superior y técnica<br />

La Ley No. 836 <strong>de</strong> 1980, Código sanitario, <strong>en</strong> su Capítulo V, se refiere a los re-<br />

cursos humanos <strong>en</strong> salud. Establece <strong>en</strong> su artículo 215 que para el ejercicio <strong>de</strong> los<br />

profesionales <strong>en</strong> ci<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud se requiere contar con titulo expedido por <strong>la</strong>s<br />

universida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l país o revalidado por <strong>la</strong> Universidad Nacional <strong>de</strong> Asunción, el que<br />

<strong>de</strong>be ser inscripto <strong>en</strong> el registro habilitado por el ministerio. Conforme el artículo<br />

<strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

201


Paraguay<br />

149, los programas <strong>de</strong> educación para <strong>la</strong> salud <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos por instituciones,<br />

sean públicas o privadas, <strong>de</strong>berán ser previam<strong>en</strong>te aprobados por el ministerio.<br />

Específicam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> recursos humanos <strong>en</strong> salud, el Instituto Nacional<br />

<strong>de</strong> Salud establecido por Resolución S.G. <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Salud Pública y Bi<strong>en</strong>estar<br />

Social No. 41/94 como organismo <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong> dicho ministerio, se ocupa <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> rectoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> formación y capacitación <strong>de</strong> los recursos humanos <strong>en</strong> salud <strong>de</strong>l<br />

sector salud, <strong>en</strong> los niveles <strong>de</strong> servicios g<strong>en</strong>erales, auxiliar, técnico superior, post-<br />

grado y maestría <strong>en</strong> salud pública. En el año 2004 fue reconocido como Instituto<br />

Superior <strong>de</strong> Formación <strong>de</strong> Recursos Humanos e Investigación <strong>de</strong>l Área <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud<br />

con <strong>la</strong> facultad para ejecutar programas <strong>de</strong> postgrado <strong>en</strong> <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> recursos<br />

humanos e investigación <strong>de</strong>l área <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud y a expedir el título <strong>de</strong> maestría <strong>en</strong> el<br />

campo <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud pública, por Ley No. 2.385/04, 30 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 2004.<br />

En materia <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería, el Decreto No. 11.381 reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tario se refiere a<br />

<strong>la</strong> doc<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>en</strong>fermería y establece requisitos para los niveles <strong>de</strong> lic<strong>en</strong>ciatura,<br />

técnicos y auxiliares <strong>en</strong> <strong>en</strong>fermería y fija <strong>la</strong>s condiciones para especialistas.<br />

a) Lic<strong>en</strong>ciatura <strong>en</strong> <strong>en</strong>fermería<br />

- Formar profesionales compet<strong>en</strong>tes, lí<strong>de</strong>res con vocación <strong>de</strong> servicio<br />

para <strong>la</strong> comunidad.<br />

- Poseer un curriculum acor<strong>de</strong> con el avance actual <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería.<br />

Mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería a seguir, <strong>en</strong>tre los que se m<strong>en</strong>cionan a conti-<br />

nuación:<br />

1. Virginia H<strong>en</strong><strong>de</strong>rson<br />

2. Hil<strong>de</strong>gard E. Pep<strong>la</strong>u<br />

3. R. Cáliz<br />

4. Dorotea E. Orem<br />

5. Patricia B<strong>en</strong>ner<br />

Carga horaria:<br />

- 4000 horas, divididas <strong>en</strong> cuatro (4) años u ocho (8) semestres.<br />

1. Práctica 50-52%. La práctica <strong>de</strong>berá ser supervisada <strong>en</strong> todos los casos<br />

<strong>de</strong> manera pres<strong>en</strong>cial exclusiva por un/una lic<strong>en</strong>ciado/a <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería.<br />

La práctica <strong>de</strong>berá ser hospita<strong>la</strong>ria y comunitaria.<br />

2. Teoría 48-50% Dim<strong>en</strong>sionada <strong>en</strong> 3 áreas:<br />

Materias básicas ci<strong>en</strong>tíficas<br />

Materias profesionales<br />

Materias complem<strong>en</strong>tarias<br />

202 Serie Desarrollo <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>en</strong> Salud No. 56


- Condiciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> institución<br />

1. P<strong>la</strong>nta física a<strong>de</strong>cuada y biblioteca: Según refer<strong>en</strong>cia reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tada por<br />

el Consejo Universitario.<br />

2. Laboratorios:<br />

a. De práctica.<br />

b. Bio-Químico básico, para exám<strong>en</strong>es <strong>de</strong> rutina.<br />

- Doc<strong>en</strong>tes:<br />

Personas hábiles, m<strong>en</strong>tal, física y psicológicam<strong>en</strong>te, para el cargo; si<strong>en</strong>-<br />

do requisito para el mismo <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l certificado habilitante<br />

<strong>en</strong> los ítems antes m<strong>en</strong>cionados y actualizados anualm<strong>en</strong>te. Tiempo<br />

mínimo <strong>de</strong> experi<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong> profesión: cinco (5) años <strong>de</strong>mostrables<br />

para ejercer <strong>la</strong> doc<strong>en</strong>cia, con curso <strong>de</strong> doc<strong>en</strong>cia universitaria apro-<br />

bado. Las materias profesionales serán impartidas única y exclusiva-<br />

m<strong>en</strong>te por lic<strong>en</strong>ciados/as <strong>en</strong> <strong>en</strong>fermería.<br />

b) Técnicos <strong>en</strong> <strong>en</strong>fermería<br />

Poseer un curriculum acor<strong>de</strong> con el avance actual <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería; uti-<br />

lizando los mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería.<br />

Carga horaria:<br />

- 2500 hs. Reloj. Refer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to Académico <strong>de</strong>l Instituto Nacional<br />

<strong>de</strong> Salud.<br />

1. Práctica 50-52%. La práctica <strong>de</strong>berá ser supervisada <strong>en</strong> todos los casos<br />

<strong>de</strong> manera pres<strong>en</strong>cial exclusiva por un/una Lic<strong>en</strong>ciado/a <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong>.<br />

La práctica <strong>de</strong>berá ser hospita<strong>la</strong>ria y comunitaria.<br />

2. Teoría 48-50%. Dim<strong>en</strong>sionada <strong>en</strong> 2 áreas:<br />

Materias básicas ci<strong>en</strong>tíficas<br />

Materias profesionales<br />

- Condiciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> institución<br />

1. P<strong>la</strong>nta física a<strong>de</strong>cuada: Según refer<strong>en</strong>cia, Instituto Nacional <strong>de</strong> Salud<br />

para <strong>la</strong> parte edilicia (Resolución S.G. Nº 142/06 - Arts. 15 y 16).<br />

2. Biblioteca: Dim<strong>en</strong>siones y cantidad <strong>de</strong> volúm<strong>en</strong>es <strong>de</strong> acuerdo con el<br />

Instituto Nacional <strong>de</strong> Salud (Resolución S.G. Nº 142/06 - Art. 21)<br />

3. Laboratorios:<br />

De práctica.<br />

- Doc<strong>en</strong>tes para los técnicos.<br />

<strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

203


Paraguay<br />

Personas hábiles, m<strong>en</strong>tal, física y psicológicam<strong>en</strong>te para el cargo, si<strong>en</strong>-<br />

do requisito <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l certificado habilitante <strong>en</strong> los ítems<br />

antes m<strong>en</strong>cionados y actualizados anualm<strong>en</strong>te. Tiempo mínimo <strong>de</strong><br />

experi<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong> profesión <strong>de</strong>mostrable para ejercer <strong>la</strong> doc<strong>en</strong>cia: 5<br />

años lectivos completos, Curso <strong>de</strong> doc<strong>en</strong>cia universitaria aprobado.<br />

Las materias profesionales serán impartidas única y exclusivam<strong>en</strong>te<br />

por lic<strong>en</strong>ciados/s <strong>en</strong> <strong>en</strong>fermería.<br />

c) Auxiliares <strong>en</strong> <strong>en</strong>fermería<br />

Las personas que a <strong>la</strong> fecha <strong>de</strong> <strong>en</strong>trada <strong>en</strong> vig<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> esta reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>-<br />

tación estuvieran ejerci<strong>en</strong>do funciones propias <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong>, <strong>en</strong> el<br />

nivel auxiliar, <strong>en</strong> instituciones públicas o privadas, sin poseer el titulo que<br />

lo habilite, t<strong>en</strong>drán un p<strong>la</strong>zo <strong>de</strong> 3 (tres) años para obt<strong>en</strong>er el título <strong>de</strong><br />

auxiliar y/o técnico <strong>en</strong> <strong>en</strong>fermería, <strong>de</strong> acuerdo con normas y requisitos<br />

establecidos por <strong>la</strong> Dirección <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> y el Instituto Nacional <strong>de</strong><br />

Salud, <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Salud Pública y Bi<strong>en</strong>estar Social. Este recurso<br />

humano está sujeto a supervisión y control para limitar y reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tar<br />

sus funciones <strong>en</strong> resguardo <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>de</strong> los paci<strong>en</strong>tes.<br />

Con repecto al título o condición <strong>de</strong> especialista, dispone el artículo 5<br />

<strong>de</strong>l reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to que se acreditará <strong>de</strong> <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te manera:<br />

a) Por <strong>la</strong> condición <strong>de</strong> profesor universitario <strong>de</strong> <strong>la</strong> materia <strong>en</strong> el ejercicio<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> doc<strong>en</strong>cia.<br />

b) Por especialida<strong>de</strong>s.<br />

c) Por ejercer responsabilida<strong>de</strong>s y funciones <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia, gestión,<br />

investigación, asesoría, consultorías y otras re<strong>la</strong>cionadas a <strong>la</strong><br />

profesión.<br />

d) En cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l Artículo 8, Inciso g, <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley Nº 3206/07<br />

‘’Del ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería”, se faculta al Grupo Técnico<br />

Interinstitucional a asignar el campo <strong>de</strong> compet<strong>en</strong>cia específico<br />

<strong>de</strong>l profesional <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería con educación <strong>de</strong> post grado <strong>de</strong><br />

especialización y maestría, a ser aprobado por Resolución <strong>de</strong>l<br />

Ministerio <strong>de</strong> Salud Pública y Bi<strong>en</strong>estar Social.<br />

El artículo 6 reconoce <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes especialida<strong>de</strong>s:<br />

<strong>Enfermería</strong> pediátrica.<br />

<strong>Enfermería</strong> neonatal.<br />

<strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> salud m<strong>en</strong>tal y psiquiatría.<br />

<strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> salud pública.<br />

204 Serie Desarrollo <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>en</strong> Salud No. 56


<strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> oncología.<br />

<strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s infecciosas.<br />

<strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> geriatría.<br />

<strong>Enfermería</strong> aaterna infantil.<br />

<strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> epi<strong>de</strong>miología.<br />

<strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> investigación y proyectos.<br />

<strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> administración hospita<strong>la</strong>ria.<br />

<strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> área crítica adultos.<br />

<strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> área crítica niños.<br />

<strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> bioética.<br />

<strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> emerg<strong>en</strong>cia.<br />

<strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> salud ambi<strong>en</strong>tal.<br />

<strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> quemado.<br />

A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> otras, que <strong>en</strong> lo sucesivo se g<strong>en</strong>era <strong>de</strong> acuerdo con <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s<br />

y avances <strong>de</strong> <strong>la</strong> medicina.<br />

<strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

Acreditación<br />

La Ag<strong>en</strong>cia Nacional <strong>de</strong> Evaluación y Acreditación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Educación Superior<br />

(ANEAE), creada por Ley No. 2.072/03 <strong>de</strong>l 3 <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 2003 y <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Educación y Cultura, es <strong>la</strong> <strong>en</strong>tidad <strong>en</strong>cargada <strong>de</strong> realizar <strong>la</strong>s eva-<br />

luaciones externas <strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad académica <strong>de</strong> instituciones <strong>de</strong> educación superior,<br />

producir informes técnicos sobre proyectos académicos <strong>de</strong> habilitación <strong>de</strong> carreras<br />

e instituciones, a solicitud <strong>de</strong> <strong>la</strong> instancia compet<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación superior,<br />

servir <strong>de</strong> órgano consultivo <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> evaluación y acreditación re<strong>la</strong>tiva a <strong>la</strong><br />

educación superior, servir como órgano consultivo a solicitud <strong>de</strong> instituciones u<br />

organismos interesados <strong>en</strong> materias re<strong>la</strong>cionadas con <strong>la</strong> ley y <strong>en</strong> los términos <strong>de</strong><br />

su compet<strong>en</strong>cia y acreditar <strong>la</strong> calidad académica <strong>de</strong> <strong>la</strong>s carreras y programas <strong>de</strong><br />

postgrado que hubies<strong>en</strong> sido objeto <strong>de</strong> evaluaciones externas por <strong>la</strong> misma ag<strong>en</strong>cia<br />

Conforme al trabajo <strong>de</strong>nominado Aproximación a <strong>la</strong> Situación Jurídica <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Formación <strong>en</strong> Salud (Paraguay, 2008) 1 , <strong>la</strong>s universida<strong>de</strong>s y los institutos superiores<br />

ti<strong>en</strong><strong>en</strong> autonomía para estructurar, <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r y evaluar <strong>la</strong>s carreras <strong>de</strong> pre grado<br />

1. Trabajo e<strong>la</strong>borado para <strong>la</strong> Organización Panamericana <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud por <strong>la</strong> Dra. Carm<strong>en</strong> Quintana <strong>de</strong><br />

Horák, Asunción, Paraguay, 2008.<br />

205


Paraguay<br />

y post grado una vez habilitadas por Ley <strong>de</strong> <strong>la</strong> Nación, sin seguimi<strong>en</strong>to posterior y<br />

por consigui<strong>en</strong>te están facultadas para otorgar al egresado <strong>la</strong> titu<strong>la</strong>ción pertin<strong>en</strong>te,<br />

para ejercer <strong>la</strong> profesión <strong>de</strong> médico – odontólogo – psicólogo – <strong>en</strong>fermero – bio-<br />

químico, <strong>en</strong>tre otros y proseguir los estudios <strong>de</strong> postgraduación.<br />

Se expresa también <strong>en</strong> el estudio m<strong>en</strong>cionado que <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a los Institutos<br />

Superiores existe un vacío legal <strong>en</strong> cuanto a <strong>la</strong> instancia <strong>en</strong>cargada <strong>de</strong> su regu<strong>la</strong>-<br />

ción y que <strong>de</strong> alguna forma, <strong>la</strong> Ag<strong>en</strong>cia Nacional <strong>de</strong> Evaluación y Acreditación <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Educación Superior cumple el proceso <strong>de</strong> inc<strong>en</strong>tivar, evaluar y garantizar el nivel<br />

<strong>de</strong> calidad <strong>en</strong> el proceso <strong>de</strong> g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación superior,<br />

<strong>en</strong> el caso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s carreras <strong>de</strong> salud, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong> medicina a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong>l<br />

Mo<strong>de</strong>lo nacional <strong>de</strong> acreditación, que contemp<strong>la</strong> los sigui<strong>en</strong>tes elem<strong>en</strong>tos, ti<strong>en</strong>e<br />

por objetivo dar fe pública <strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad educativa <strong>en</strong> medicina:<br />

• Antece<strong>de</strong>ntes metodológicos.<br />

• Definición <strong>de</strong>l profesional <strong>de</strong> eedicina.<br />

• Perfil <strong>de</strong> egreso<br />

• Estructura básica <strong>de</strong>l p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> estudio.<br />

• Cont<strong>en</strong>dido mínimos; y<br />

• Matriz <strong>de</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> evaluación (Anexo 11)<br />

Organizaciones profesionales y<br />

académicas<br />

Asociación <strong>de</strong> Enfermeras <strong>de</strong> Paraguay<br />

La Asociación <strong>de</strong> Enfermeras <strong>de</strong> Paraguay es <strong>la</strong> <strong>en</strong>tidad que nuclea a <strong>la</strong> <strong>en</strong>ferme-<br />

ras. Su personería fue reconocida y su estatuto social aprobado <strong>en</strong> 1953 mediante<br />

El Decreto No. 16.726 fue aprobado el Estatuto social y el reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Personería jurídica.<br />

http://www.ape.org.py/<br />

Conforme a los estatutos para ser socio <strong>de</strong> <strong>la</strong> Asociación <strong>de</strong> Enfermeras <strong>de</strong><br />

Paraguay hay que ser egresado <strong>de</strong> universida<strong>de</strong>s y faculta<strong>de</strong>s reconocidas por el<br />

Consejo <strong>de</strong> Universida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l país.<br />

206 Serie Desarrollo <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>en</strong> Salud No. 56


Práctica transnacional <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>en</strong>fermería<br />

El artículo 7 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley No. 3.206 dispone que para el ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> profesión <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>fermería, es necesario poseer título expedido por una universidad reconocida<br />

<strong>de</strong> acuerdo con <strong>la</strong>s leyes especiales sobre <strong>la</strong> materia. En caso <strong>de</strong> haber obt<strong>en</strong>ido<br />

títulos <strong>en</strong> una institución educativa extranjera, éstos <strong>de</strong>berán ser revalidados <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> república, <strong>de</strong> acuerdo con lo establecido <strong>en</strong> <strong>la</strong>s respectivas leyes.<br />

Conforme a <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> educación, artículo 122, el Ministerio <strong>de</strong> Educación y<br />

Cultura reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tará el reconocimi<strong>en</strong>to, homologación o convalidación <strong>de</strong> los<br />

títulos obt<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> el país o <strong>en</strong> otros países.<br />

El artículo 8 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley No. 136 expresa que los títulos y diplomas expedidos por<br />

<strong>la</strong>s universida<strong>de</strong>s habilitan para el ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> profesión una vez registrados <strong>en</strong><br />

el Ministerio <strong>de</strong> Educación y Cultura.<br />

Conforme al estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> situación jurídica <strong>de</strong> <strong>la</strong> formación <strong>en</strong> salud ya m<strong>en</strong>-<br />

cionado, el reconocimi<strong>en</strong>to, homologación o convalidación, <strong>de</strong> títulos obt<strong>en</strong>idos<br />

<strong>en</strong> otros países se rige por el Decreto No. 19.275, por el cual se reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>ta el<br />

Artículo 122 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley No. 1.264 G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> educación. En el mismo se establece<br />

que <strong>la</strong> Universidad Nacional <strong>de</strong> Asunción es <strong>la</strong> única Institución que pue<strong>de</strong> emitir<br />

dictam<strong>en</strong> técnico a fin <strong>de</strong> registrar el título <strong>en</strong> <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Educación<br />

Superior <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Educación y Cultura.<br />

Para tales efectos, se firmó un conv<strong>en</strong>io interinstitucional <strong>en</strong>tre el Ministerio <strong>de</strong><br />

Educación y Cultura y <strong>la</strong> Universidad Nacional <strong>de</strong> Asunción, <strong>en</strong> el cual se estable-<br />

c<strong>en</strong> los requisitos, aranceles y compromisos <strong>en</strong>tre el Ministerio y <strong>la</strong> Universidad<br />

Nacional <strong>de</strong> Asunción<br />

Asimismo, el <strong>de</strong>creto <strong>de</strong>termina que <strong>la</strong> convalidación <strong>de</strong> títulos no equivaldrá<br />

a <strong>la</strong> habilitación a extranjeros para el ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s distintas profesiones, <strong>la</strong> cual<br />

será otorgada por <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s pertin<strong>en</strong>tes; igualm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> ningún caso, otra<br />

universidad, privada o pública, podrá arrogarse atribuciones o compet<strong>en</strong>cias que<br />

<strong>la</strong> reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tación asigna exclusivam<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> Universidad Nacional <strong>de</strong> Asunción<br />

<strong>en</strong> el contexto <strong>de</strong> los dispuesto <strong>en</strong> <strong>la</strong>s Leyes No. 1.264/98 y 136/93.<br />

<strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

207


<strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

Introducción<br />

Como ocurre <strong>en</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los países, <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>en</strong> Perú es una práctica<br />

muy antigua. Por mucho tiempo estuvo sust<strong>en</strong>tada <strong>en</strong> el empirismo hasta los albores<br />

<strong>de</strong>l siglo XX, año 1907, <strong>en</strong> que se crea <strong>la</strong> primera escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería hospita<strong>la</strong>ria.<br />

En 1958 se funda <strong>la</strong> primera escue<strong>la</strong> universitaria y a partir <strong>de</strong> 1984, por <strong>de</strong>cisión<br />

<strong>de</strong>l Colegio <strong>de</strong> Enfermeros <strong>de</strong>l Perú (CEP), <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermera se forma únicam<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong> el sistema universitario. La formación <strong>de</strong> maestras, especialistas y doctoras <strong>en</strong><br />

<strong>en</strong>fermería se ofrece <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los años 1983, 1997 y 2000 respectivam<strong>en</strong>te.<br />

La fuerza <strong>de</strong> trabajo <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>en</strong> el país está constituida por tres niveles<br />

<strong>de</strong> personal: <strong>la</strong> lic<strong>en</strong>ciada, <strong>la</strong> técnica y <strong>la</strong> auxiliar <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería. La lic<strong>en</strong>ciada <strong>en</strong><br />

<strong>en</strong>fermería se forma <strong>en</strong> cinco años, <strong>la</strong> técnica <strong>en</strong> <strong>en</strong>fermería se forma <strong>en</strong> tres años<br />

<strong>en</strong> los Institutos Superiores Tecnológicos, y <strong>la</strong> auxiliar <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>en</strong> seis meses<br />

<strong>en</strong> los C<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> Educación Técnico Productiva. El personal ejerce <strong>en</strong> todos los<br />

niveles <strong>de</strong>l sistema <strong>de</strong> servicios <strong>de</strong> salud, apreciándose mayor conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeras <strong>en</strong> <strong>la</strong> capital y <strong>en</strong> <strong>la</strong>s gran<strong>de</strong>s ciuda<strong>de</strong>s. La dotación <strong>de</strong> personal<br />

especialm<strong>en</strong>te profesional es insufici<strong>en</strong>te y <strong>la</strong>s condiciones <strong>la</strong>borales insatisfactorias.<br />

La expansión <strong>de</strong> <strong>la</strong> oferta educativa <strong>en</strong> los últimos 20 años a nivel universitario<br />

y técnico, ha increm<strong>en</strong>tado <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> este personal, lo cual, unido a <strong>la</strong><br />

poca oferta <strong>de</strong> puestos <strong>de</strong> trabajo y a <strong>la</strong>s insatisfactorias condiciones <strong>la</strong>borales, ha<br />

<strong>de</strong>rivado <strong>en</strong> una mayor migración <strong>de</strong> estos recursos a otros países.<br />

El Colegio <strong>de</strong> Enfermeros <strong>de</strong>l Perú, creado por Ley <strong>en</strong> 1978 es <strong>la</strong> institución<br />

repres<strong>en</strong>tativa <strong>de</strong> <strong>la</strong> profesión <strong>en</strong> el país. La Asociación Peruana <strong>de</strong> Faculta<strong>de</strong>s y<br />

Escue<strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> (ASPEFEEN) fundada <strong>en</strong> 1966 es <strong>la</strong> institución académica<br />

nacional y <strong>la</strong> Fe<strong>de</strong>ración <strong>de</strong> Enfermeros <strong>de</strong>l Perú creada <strong>en</strong> 1963 es <strong>la</strong> institución <strong>de</strong><br />

Perú<br />

209


Perú<br />

carácter gremial para <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos <strong>la</strong>borales, sociales y económicos.<br />

Exist<strong>en</strong> también <strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s y asociaciones ci<strong>en</strong>tíficas <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería.<br />

El ejercicio y <strong>la</strong> educación <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>en</strong> el país están regu<strong>la</strong>dos por normas<br />

emanadas <strong>de</strong>l Estado y <strong>de</strong>l CEP y ASPEFEEN. Durante los años 2003 a 2006, y con<br />

el fin <strong>de</strong> aportar a garantizar <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sempeño profesional y <strong>de</strong> <strong>la</strong> formación,<br />

el CEP y <strong>la</strong> ASPEFEEN con <strong>la</strong> cooperación <strong>de</strong> OPS-OMS y el Consorcio Catalys<br />

USAID, <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ron valiosas experi<strong>en</strong>cias piloto <strong>de</strong> autorregu<strong>la</strong>ción voluntaria<br />

para <strong>la</strong> certificación profesional, acreditación <strong>de</strong> <strong>la</strong> carrera y exam<strong>en</strong> nacional <strong>de</strong><br />

estudiantes <strong>de</strong> último año.<br />

El 2006, con <strong>la</strong> promulgación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong>l Sistema Nacional <strong>de</strong> Evaluación,<br />

Acreditación y Certificación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Calidad Educativa–SINEACE, y <strong>de</strong> su reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to<br />

aprobado el 2007, el Estado peruano inicia <strong>la</strong> regu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> los procesos <strong>de</strong> acredi-<br />

tación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s carreras profesionales universitarias y <strong>de</strong> <strong>la</strong> certificación profesional,<br />

<strong>en</strong>contrándose finalizando <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación y próximo a hacer <strong>la</strong> convocatoria<br />

nacional a <strong>la</strong>s carreras y profesionales <strong>de</strong> salud. Para el caso <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>la</strong><br />

acreditación y <strong>la</strong> certificación son <strong>de</strong> carácter obligatorio y para esta última, el<br />

CEP podrá constituirse <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>tidad certificadora <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería.<br />

Análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> legis<strong>la</strong>ción aplicable<br />

El ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> profesión <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería incluye todas aquel<strong>la</strong>s áreas previstas<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> Ley No. 27.669 <strong>de</strong>l trabajo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermera(o). El<strong>la</strong>s son <strong>la</strong>s áreas doc<strong>en</strong>te,<br />

asist<strong>en</strong>cial, administrativa y <strong>de</strong> investigación, <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>das <strong>en</strong> el ámbito público<br />

y privado. Para por<strong>de</strong>r ejercer legalm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> profesión se requiere contar con el<br />

registro correspondi<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el CEP y t<strong>en</strong>er <strong>la</strong> condición <strong>de</strong> hábil.<br />

El ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>en</strong> Perú se rige por un sistema <strong>de</strong> colegiación<br />

obligatoria a cargo <strong>de</strong>l CEP. Es <strong>de</strong>cir, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> contar con título profesional se<br />

requiere estar incorporado al Colegio. El CEP incorpora a todo profesional egre-<br />

sado <strong>de</strong> <strong>la</strong> universidad, <strong>en</strong> 10 ciclos académicos o cinco años <strong>de</strong> estudios regu<strong>la</strong>res,<br />

<strong>de</strong> acuerdo a <strong>la</strong> Ley Universitaria No. 23.733 y <strong>la</strong> Ley No. 27.669 Ley <strong>de</strong>l trabajo<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermera(o).<br />

Por Resolución No. 095-00 CN/CEP <strong>de</strong>l Consejo Nacional <strong>de</strong>l CEP <strong>de</strong>l 2000,<br />

se dispuso <strong>la</strong> reconversión <strong>de</strong> técnicos <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería a lic<strong>en</strong>ciados <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería<br />

a qui<strong>en</strong> realice estudios <strong>de</strong> lic<strong>en</strong>ciatura <strong>en</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>de</strong>bi<strong>en</strong>do cumplir con <strong>la</strong><br />

única modalidad <strong>de</strong> formación <strong>de</strong> los 10 ciclos académicos regu<strong>la</strong>res. El CEP sólo<br />

210 Serie Desarrollo <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>en</strong> Salud No. 56


colegia como lic<strong>en</strong>ciado <strong>en</strong> <strong>Enfermería</strong> al técnico <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería que haya cumplido<br />

con este requisito.<br />

La normatividad <strong>de</strong> los procesos <strong>de</strong> evaluación, acreditación educativa y certifi-<br />

cación profesional a nivel g<strong>en</strong>eral <strong>en</strong> el país, está <strong>en</strong>marcada <strong>en</strong> <strong>la</strong> Ley No. 28.044,<br />

Ley g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> educación, que <strong>en</strong> su artículo 14 dispone que el Estado garantiza<br />

el funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> un Sistema Nacional <strong>de</strong> Evaluación, Acreditación y Certifi-<br />

cación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Calidad Educativa-SINEACE que abarca todo el territorio nacional y<br />

respon<strong>de</strong> con flexibilidad a <strong>la</strong>s características y especificida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> cada región <strong>de</strong>l<br />

país. Con base a ese antece<strong>de</strong>nte, el año 2006 se promulgó <strong>la</strong> Ley No. 28.740 que<br />

establece <strong>la</strong> creación <strong>de</strong>l SINEACE, sistema que norma los procesos <strong>de</strong> evaluación,<br />

acreditación y certificación <strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad educativa, <strong>de</strong>fine <strong>la</strong> participación <strong>de</strong>l Estado<br />

<strong>en</strong> ellos y regu<strong>la</strong> su ámbito, organización y funcionami<strong>en</strong>to.<br />

El Decreto Supremo No. O18-2007-ED <strong>de</strong>l 2007 que reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong>l<br />

SINEACE, <strong>en</strong> el artículo 23 dictamina <strong>la</strong> certificación con carácter obligatorio<br />

para los profesionales <strong>de</strong> salud y educación, asímismo <strong>en</strong> el artículo 22 <strong>de</strong>termina<br />

que los profesionales que cu<strong>en</strong>t<strong>en</strong> con colegios profesionales sólo pue<strong>de</strong>n ser<br />

certificados por su respectivo colegio, siempre que hayan sido autorizados por el<br />

Consejo <strong>de</strong> Evaluación, Acreditación y Certificación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> Educación<br />

Superior Universitaria-CONEAU, cumpli<strong>en</strong>do los requisitos indicados para ser<br />

<strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s certificadoras.<br />

En consecu<strong>en</strong>cia, para <strong>en</strong>fermería el proceso <strong>de</strong> certificación es obligatorio y es<br />

una modalidad <strong>de</strong> regu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong>legada, <strong>en</strong> este caso al Colegio <strong>de</strong> Enfermeros <strong>de</strong>l<br />

Perú el que actualm<strong>en</strong>te se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra culminando su preparación para respon<strong>de</strong>r<br />

a los requisitos establecidos y solicitar al CONEAU ser autorizado como <strong>en</strong>tidad<br />

certificadora <strong>de</strong> compet<strong>en</strong>cias profesionales <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería.<br />

Instancias nacionales para <strong>la</strong><br />

formu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> políticas <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>fermería<br />

Consejo Nacional <strong>de</strong>l Colegio <strong>de</strong> Enfermeros <strong>de</strong>l Perú<br />

El Decreto Ley No. 22.315 <strong>de</strong> creación <strong>de</strong>l Colegio <strong>de</strong> Enfermeros <strong>de</strong>l Perú<br />

establece que el Consejo Nacional es el órgano supremo que ejerce jurisdicción<br />

<strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

211


Perú<br />

<strong>en</strong> todo el país y su se<strong>de</strong> está ubicada <strong>en</strong> <strong>la</strong> capital <strong>de</strong> <strong>la</strong> república. Los consejos<br />

regionales ti<strong>en</strong><strong>en</strong> jurisdicción sobre <strong>de</strong>terminada circunscripción territorial <strong>de</strong>l<br />

país, y su número está establecido <strong>en</strong> el Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l Colegio.<br />

Son atribuciones <strong>de</strong>l Consejo Nacional:<br />

a) Repres<strong>en</strong>tar al Colegio <strong>de</strong> Enfermeros <strong>de</strong>l Perú.<br />

b) Dictar normas <strong>de</strong> carácter g<strong>en</strong>eral que regul<strong>en</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s<br />

profesionales especificadas <strong>en</strong> el pres<strong>en</strong>te <strong>de</strong>creto ley, con exclusión<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa gremial que no son compet<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l colegio.<br />

c) Coordinar <strong>la</strong>s funciones <strong>de</strong> los consejos regionales.<br />

d) Asesorar a los consejos regionales y absolver <strong>la</strong>s consultas que le fueran<br />

formu<strong>la</strong>das.<br />

e) Aplicar <strong>la</strong>s sanciones que fuer<strong>en</strong> <strong>de</strong> su compet<strong>en</strong>cia.<br />

f) Actuar como última instancia <strong>en</strong> casos <strong>de</strong> ape<strong>la</strong>ción.<br />

g) Administrar los bi<strong>en</strong>es y <strong>la</strong>s r<strong>en</strong>tas <strong>de</strong>l colegio.<br />

Ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería<br />

Conforme al artículo 7 <strong>de</strong>l Decreto Supremo No. 004-2002-SA, Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> Ley <strong>de</strong>l trabajo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermera/o, para el ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> profesión se requiere:<br />

• Título universitario expedido por una universidad bajo el ámbito<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Asamblea Nacional <strong>de</strong> Rectores o el Consejo Nacional para <strong>la</strong><br />

Autorización <strong>de</strong> Funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Universida<strong>de</strong>s.<br />

• Registro <strong>en</strong> el Colegio <strong>de</strong> Enfermeros <strong>de</strong>l Perú y habilitación.<br />

En el caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermera (o) especialista se requiere a<strong>de</strong>más:<br />

• Título <strong>de</strong> especialista expedido por una universidad bajo el ámbito<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Asamblea Nacional <strong>de</strong> Rectores o el Consejo Nacional para <strong>la</strong><br />

Autorización <strong>de</strong> Funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Universida<strong>de</strong>s.<br />

• Registro como especialista <strong>en</strong> el Colegio <strong>de</strong> Enfermeros <strong>de</strong>l Perú <strong>de</strong><br />

acuerdo a su Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to.<br />

Según Resolución 146-08-CN-CEP <strong>de</strong>l Consejo Nacional, el CEP aprobó<br />

<strong>la</strong> <strong>de</strong>nominación <strong>de</strong> 21 especialida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>en</strong> <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes áreas:<br />

materno-infantil, adulto y adulto mayor, emerg<strong>en</strong>cias y <strong>de</strong>sastres, oncológica, qui-<br />

rúrgica, nefrológico-urológica, neurológico-neuroquirúrgica, oftalmológica, crítica,<br />

cardiológica-cardiovascu<strong>la</strong>r, quemados, gastro<strong>en</strong>terológica, medicina interna, salud<br />

m<strong>en</strong>tal y psiquiátrica, radiológica interv<strong>en</strong>cionista, c<strong>en</strong>tro quirúrgico, c<strong>en</strong>tral <strong>de</strong><br />

esterilización, soporte nutricional, salud pública y comunitaria, administración y<br />

ger<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong> salud, y doc<strong>en</strong>cia.<br />

212 Serie Desarrollo <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>en</strong> Salud No. 56


El CONEAU, órgano operador <strong>de</strong>l SINEASE, ti<strong>en</strong>e como uno <strong>de</strong> sus objetivos<br />

promover el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> procesos <strong>de</strong> evaluación y certificación <strong>de</strong> compet<strong>en</strong>cias<br />

profesionales.<br />

De acuerdo al Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong>l SINEACE, se <strong>de</strong>fine a <strong>la</strong> “Certificación”<br />

como el resultado <strong>de</strong> un proceso por el que se verifica y docum<strong>en</strong>ta el cumpli-<br />

mi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> requisitos <strong>de</strong> calidad referidas a compet<strong>en</strong>cias profesionales <strong>de</strong> personas,<br />

así mismo <strong>de</strong>fine <strong>la</strong> “Certificación <strong>de</strong> compet<strong>en</strong>cias” como el proceso mediante el<br />

cual <strong>la</strong> <strong>en</strong>tidad certificadora reconoce formalm<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s compet<strong>en</strong>cias profesionales<br />

o <strong>la</strong>borales <strong>de</strong>mostradas por una persona natural <strong>en</strong> <strong>la</strong> evaluación <strong>de</strong> <strong>de</strong>sempeño<br />

<strong>de</strong> acuerdo a los criterios establecidos por el <strong>en</strong>te rector <strong>de</strong>l SINEACE.<br />

En el docum<strong>en</strong>to técnico <strong>de</strong>l CONEAU “Guía <strong>de</strong> procedimi<strong>en</strong>tos para <strong>la</strong> evalua-<br />

ción <strong>de</strong> compet<strong>en</strong>cias con fines <strong>de</strong> certificación profesional” emitido el 2009, <strong>en</strong>tre<br />

<strong>la</strong>s acciones preparatorias <strong>de</strong>stacan <strong>la</strong> s<strong>en</strong>sibilización <strong>de</strong>l postu<strong>la</strong>nte ori<strong>en</strong>tándolo<br />

<strong>de</strong>tal<strong>la</strong>dam<strong>en</strong>te sobre el proceso a seguir y <strong>la</strong> realización <strong>de</strong>l autodiagnóstico que<br />

le permita <strong>de</strong>cidir si solicita su inscripción o participa previam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> acciones <strong>de</strong><br />

capacitación para cubrir brechas <strong>de</strong> compet<strong>en</strong>cias. La evaluación <strong>de</strong> compet<strong>en</strong>cias<br />

se basa <strong>en</strong> <strong>la</strong> metodología <strong>de</strong>l análisis funcional. El juicio que emite el evaluador<br />

permite dos posibilida<strong>de</strong>s: que se haya <strong>de</strong>mostrado <strong>la</strong> compet<strong>en</strong>cia o que no se<br />

haya <strong>de</strong>mostrado. La comunicación <strong>de</strong> los resultados es por escrito a <strong>la</strong> <strong>en</strong>tidad<br />

certificadora, qui<strong>en</strong> finalm<strong>en</strong>te otorga <strong>la</strong> certificación al postu<strong>la</strong>nte, <strong>la</strong> cual es pública<br />

y temporal, aún no se precisa su duración.<br />

Con este marco, el CEP ha preparado el mapa <strong>de</strong> compet<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermera<br />

aplicando <strong>la</strong> metodología <strong>de</strong>l análisis funcional, ha facilitado <strong>la</strong> capacitación <strong>de</strong> un<br />

equipo <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeras especializadas <strong>en</strong> evaluación por compet<strong>en</strong>cias, certificadas<br />

por el CONEAU y está concluy<strong>en</strong>do el proyecto <strong>de</strong> Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Certifica-<br />

ción <strong>de</strong> Compet<strong>en</strong>cias <strong>de</strong>l CEP <strong>de</strong> acuerdo a <strong>la</strong>s normas vig<strong>en</strong>tes, preparándose<br />

para solicitar el reconocimi<strong>en</strong>to como <strong>en</strong>tidad certificadora. Una vez puesta <strong>en</strong><br />

marcha <strong>la</strong> certificación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermera g<strong>en</strong>eral, el CEP ti<strong>en</strong>e previsto trabajar <strong>la</strong><br />

certificación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermera especialista.<br />

Existe también <strong>en</strong> Perú, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1981, por Ley No. 23.330 el <strong>de</strong>nominado Servi-<br />

cio rural y urbano marginal <strong>de</strong> salud (SERUMS) que realizan los profesionales <strong>de</strong><br />

salud. Se trata <strong>de</strong> un programa <strong>de</strong> servicio a <strong>la</strong> comunidad que está ori<strong>en</strong>tado a<br />

<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r activida<strong>de</strong>s prev<strong>en</strong>tivo-promocionales <strong>en</strong> c<strong>en</strong>tros y puestos <strong>de</strong> salud<br />

<strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Salud-MINSA, o <strong>en</strong> establecimi<strong>en</strong>tos equival<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> otras ins-<br />

tituciones <strong>de</strong>l Sistema Nacional <strong>de</strong> Salud, principalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong>s zonas rurales y<br />

<strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

213


Perú<br />

urbano-marginales consi<strong>de</strong>radas <strong>de</strong> m<strong>en</strong>or <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l país. Ti<strong>en</strong>e como objetivo<br />

brindar at<strong>en</strong>ción integral <strong>de</strong> salud a <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones más vulnerables <strong>de</strong>l país, <strong>la</strong>s<br />

que son seleccionadas por el MINSA.<br />

El SERUMS es requisito indisp<strong>en</strong>sable para ingresar a trabajar <strong>en</strong> establecimi<strong>en</strong>tos<br />

<strong>de</strong>l sector público <strong>en</strong> <strong>la</strong> condición <strong>de</strong> nombrados, contratados o por servicios no<br />

personales e ingresar a los programas <strong>de</strong> segunda especialización a nivel nacional<br />

y recibir <strong>de</strong>l Estado becas u otras ayudas equival<strong>en</strong>tes para estudios <strong>de</strong> perfeccio-<br />

nami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> el país o <strong>en</strong> el extranjero. Están obligados a participar <strong>de</strong>l programa<br />

los profesionales <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ci<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, <strong>en</strong>tre ellos <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeras.<br />

A partir <strong>de</strong>l año 2009, por Resolución Ministerial No. 575-2009/MINSA se ha<br />

incorporado el exam<strong>en</strong> nacional <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería (ENAE) como requisito para <strong>la</strong><br />

adjudicación <strong>de</strong> p<strong>la</strong>zas para el SERUMS, consi<strong>de</strong>rando que es una estrategia <strong>de</strong><br />

promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación <strong>en</strong> <strong>en</strong>fermería y como un mecanismo <strong>de</strong><br />

coordinación para <strong>la</strong> regu<strong>la</strong>ción y concertación <strong>de</strong> los procesos <strong>de</strong> educación y<br />

trabajo <strong>en</strong> salud. El ENAE se realiza anualm<strong>en</strong>te y está a cargo <strong>de</strong> <strong>la</strong> ASPEFEEN.<br />

En lo re<strong>la</strong>tivo al ejercicio profesional, el artículo 9 <strong>de</strong>l Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong>l<br />

trabajo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermera(o) dispone que correspon<strong>de</strong> a <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermera(o) el ejercicio<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes funciones:<br />

a) Brindar el cuidado integral <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería basado <strong>en</strong> el proceso <strong>de</strong><br />

At<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> (PAE) que incluye <strong>la</strong> valoración, el diagnóstico, <strong>la</strong><br />

p<strong>la</strong>nificación, <strong>la</strong> ejecución y <strong>la</strong> evaluación <strong>de</strong>l mismo, el cual será registrado<br />

obligatoriam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> historia clínica <strong>de</strong>l paci<strong>en</strong>te y/o <strong>en</strong> <strong>la</strong> ficha familiar.<br />

b) Encom<strong>en</strong>dar activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> m<strong>en</strong>or complejidad al personal técnico y<br />

auxiliar <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería, bajo su supervisión y responsabilidad. Se <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong><br />

por activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> m<strong>en</strong>or complejidad a aquel<strong>la</strong>s que no implican toma<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones.<br />

c) Ejercer consultoría, auditoría, asesoría, consejería y emitir opinión sobre<br />

materias propias <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería.<br />

• La consultoría <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería está ori<strong>en</strong>tada a brindar cuidados<br />

especializados acor<strong>de</strong> a <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> persona, familia y<br />

comunidad, <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción al proceso <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to y <strong>de</strong>sarrollo<br />

humano, los problemas específicos <strong>de</strong> salud, el mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to y<br />

preservación <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud.<br />

• La auditoría es un procedimi<strong>en</strong>to técnico que realiza <strong>la</strong><br />

<strong>en</strong>fermera(o) para evaluar <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> los servicios<br />

<strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l campo <strong>de</strong> su compet<strong>en</strong>cia.<br />

• La asesoría y consejería son los actos mediante los cuales <strong>la</strong><br />

<strong>en</strong>fermera(o) brinda opinión o consejo técnico <strong>en</strong> materia propia<br />

<strong>de</strong> su compet<strong>en</strong>cia.<br />

214 Serie Desarrollo <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>en</strong> Salud No. 56


d) Ejercer <strong>la</strong> dirección y <strong>la</strong> jefatura <strong>de</strong> los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> formación y capacitación<br />

<strong>de</strong>l personal <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería. Esto conlleva <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nificación, ejecución y<br />

evaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong> formación y capacitación <strong>de</strong>l personal profesional, técnico<br />

y auxiliar <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería.<br />

e) Desarrol<strong>la</strong>r activida<strong>de</strong>s prev<strong>en</strong>tivo-promocionales <strong>en</strong> el área <strong>de</strong> su<br />

compet<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> todos los niveles <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción. Estas activida<strong>de</strong>s están<br />

dirigidas a p<strong>la</strong>nificar, ger<strong>en</strong>ciar, ejecutar y evaluar los programas prev<strong>en</strong>tivopromocionales<br />

a nivel intra-extra hospita<strong>la</strong>rio.<br />

f) Participar con los cuidados <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>en</strong> los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción al<br />

adulto mayor. El cuidado integral <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>de</strong>l adulto mayor <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

casas <strong>de</strong> reposo, c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong>l adulto mayor, c<strong>en</strong>tros geriátricos y otros<br />

c<strong>en</strong>tros afines son <strong>de</strong> responsabilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermera(o).<br />

g) Realizar investigación <strong>en</strong> el campo <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería y <strong>de</strong> salud. La<br />

investigación <strong>en</strong> el campo <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería se avocará a <strong>la</strong> búsqueda,<br />

a<strong>de</strong>cuación y creación <strong>de</strong> nuevos conocimi<strong>en</strong>tos, tecnologías y técnicas<br />

para el cuidado <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud y <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l campo profesional dirigido al<br />

logro <strong>de</strong> <strong>la</strong> excel<strong>en</strong>cia.<br />

h) Emitir opinión técnica especializada <strong>de</strong> manera individual o a través <strong>de</strong><br />

comités técnicos para <strong>la</strong> provisión <strong>de</strong> recursos humanos, materiales,<br />

equipos biomédicos y servicios hospita<strong>la</strong>rios <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> su compet<strong>en</strong>cia.<br />

Código <strong>de</strong> Ética<br />

Código <strong>de</strong> ética y <strong>de</strong>ontología <strong>de</strong>l Colegio <strong>de</strong><br />

Enfermeras(os) <strong>de</strong>l Perú.<br />

http://www.cep.org.pe/beta/in<strong>de</strong>x.php?option=inicio&ns=RESOL. Y<br />

NORMAS&view=3&ID=7<br />

Como se m<strong>en</strong>cionara anteriorm<strong>en</strong>te, para ejercer <strong>la</strong> profesión <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería es<br />

obligatorio colegiarse. Los profesionales <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería al incorporarse al Colegio<br />

juran cumplir y observar <strong>la</strong>s normas éticas y morales que regu<strong>la</strong>n el ejercicio<br />

profesional cont<strong>en</strong>idas <strong>en</strong> el Código <strong>de</strong> ética y <strong>de</strong>ontología el cual obliga a todas<br />

<strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeras peruanas colegiadas al cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s disposicio¬nes con-<br />

t<strong>en</strong>idas <strong>en</strong> el mismo, sea cual fuere <strong>la</strong> modalidad <strong>de</strong> su ejercicio profesional y a<br />

<strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeras extranjeras que por conv<strong>en</strong>ios o tratados internacionales ejerzan<br />

ocasionalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el país.<br />

<strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

215


Perú<br />

Educación superior y técnica<br />

El ítem XV <strong>de</strong>l Título Preliminar y los artículos 22 a 36 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Salud<br />

No. 26.842 <strong>de</strong> 1997 dispon<strong>en</strong> que el Estado promueve <strong>la</strong> formación, capacitación<br />

y <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> recursos humanos para el cuidado <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud.<br />

La Ley G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Educación No. 20.044 establece un nivel <strong>de</strong> educación básica<br />

y técnico productiva y dos niveles <strong>de</strong> educación superior: educación superior<br />

tecnológica y educación superior universitaria.<br />

La lic<strong>en</strong>ciada <strong>en</strong> <strong>en</strong>fermería se forma <strong>en</strong> el nivel <strong>de</strong> educación superior univer-<br />

sitaria, durante 5 años <strong>de</strong> estudios. En este mismo nivel se forman <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeras<br />

especialistas, maestras y doctoras.<br />

También, conforme a <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong>l Trabajo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermera(o), para ejercer <strong>la</strong> pro-<br />

fesión se requiere título universitario expedido por una universidad bajo el ámbito<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Asamblea Nacional <strong>de</strong> Rectores o el Consejo Nacional para <strong>la</strong> Autorización<br />

<strong>de</strong> Funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Universida<strong>de</strong>s.<br />

La técnica <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería se forma <strong>en</strong> el nivel <strong>de</strong> educación superior tecnoló-<br />

gica <strong>en</strong> los Institutos Superiores Tecnológicos, sus estudios ti<strong>en</strong><strong>en</strong> una duración<br />

<strong>de</strong> tres años.<br />

Acreditación<br />

La Ley <strong>de</strong>l SINEACE No. 28.740 <strong>de</strong>l 19 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 2006, consi<strong>de</strong>ra tres órga-<br />

nos operadores <strong>de</strong>l sistema: uno para <strong>la</strong> educación básica, y dos para <strong>la</strong> educación<br />

superior. El Consejo <strong>de</strong> Evaluación, Acreditación y Certificación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Calidad <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> Educación Superior Universitaria- CONEAU se <strong>en</strong>carga <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación univer-<br />

sitaria. El Consejo <strong>de</strong> Evaluación, Acreditación y Certificación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Educación Superior No Universitaria- CONEACES ti<strong>en</strong>e compet<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong> edu-<br />

cación superior no universitaria; y el Instituto Peruano <strong>de</strong> Evaluación, Acreditación<br />

y Certificación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> Educación Básica (IPEBA), con compet<strong>en</strong>cia <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>s instituciones educativas <strong>de</strong> educación básica y técnico productiva.<br />

En <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong>l SINEACE los procesos <strong>de</strong> evaluación que se consi<strong>de</strong>ran son:<br />

A. Autoevaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong> gestión pedagógica, institucional y administrativa,<br />

que está a cargo <strong>de</strong> los propios actores <strong>de</strong> <strong>la</strong> institución educativa.<br />

B. Evaluación externa con fines <strong>de</strong> acreditación, <strong>la</strong> que es requerida<br />

216 Serie Desarrollo <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>en</strong> Salud No. 56


voluntariam<strong>en</strong>te por <strong>la</strong>s instituciones educativas.<br />

C. Acreditación, <strong>de</strong>finida como el reconocimi<strong>en</strong>to público y temporal<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> institución educativa, área, programa o carrera profesional que<br />

voluntariam<strong>en</strong>te ha participado <strong>en</strong> un proceso <strong>de</strong> evaluación <strong>de</strong> su gestión<br />

pedagógica, institucional y administrativa.<br />

También <strong>la</strong> ley <strong>de</strong>l SINEACE <strong>en</strong> su artículo 12 seña<strong>la</strong> que <strong>la</strong> evaluación con fines<br />

<strong>de</strong> acreditación ti<strong>en</strong>e carácter voluntario y que el Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> ley regu<strong>la</strong>rá el<br />

proceso <strong>de</strong> evaluación externa así como <strong>la</strong> vig<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> acreditación y los casos<br />

<strong>en</strong> los que éstas son obligatorias. El Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> citada ley No. 018-2007-ED,<br />

<strong>en</strong> su artículo 7 precisa que <strong>la</strong> evaluación con fines <strong>de</strong> acreditación es voluntaria,<br />

salvo cuando el servicio educativo impartido está directam<strong>en</strong>te vincu<strong>la</strong>do a <strong>la</strong> for-<br />

mación <strong>de</strong> profesionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud o <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación, <strong>en</strong> cuyo caso es obligatoria.<br />

Por consigui<strong>en</strong>te, para <strong>en</strong>fermería <strong>la</strong> acreditación es obligatoria.<br />

El CONEAU, el año 2008 aprobó el Docum<strong>en</strong>to técnico “Mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> calidad<br />

para <strong>la</strong> acreditación <strong>de</strong> carreras profesionales universitarias”. Con base <strong>en</strong> este<br />

mo<strong>de</strong>lo y con <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> ASPEFEEN y <strong>de</strong>l CEP se <strong>de</strong>finió el “Mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong><br />

calidad para <strong>la</strong> acreditación <strong>de</strong> <strong>la</strong> carrera profesional universitaria <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería”,<br />

aprobado por CONEAU el 2009. El mo<strong>de</strong>lo manti<strong>en</strong>e <strong>la</strong>s dim<strong>en</strong>siones, factores<br />

y criterios <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo marco, añadi<strong>en</strong>do 98 estándares <strong>de</strong> acreditación con sus<br />

correspondi<strong>en</strong>tes fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> verificación refer<strong>en</strong>ciales y 133 indicadores <strong>de</strong> gestión.<br />

En el Docum<strong>en</strong>to técnico “Guía para <strong>la</strong> acreditación <strong>de</strong> carreras profesionales<br />

universitarias” aprobado por el CONEAU el año 2009, se precisa que <strong>la</strong> acre-<br />

ditación inicial ti<strong>en</strong>e una duración <strong>de</strong> 3 años. La Guía establece <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s<br />

a <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r <strong>en</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes etapas <strong>de</strong>l proceso, los p<strong>la</strong>zos <strong>en</strong> días hábiles y<br />

<strong>la</strong>s responsabilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> carrera profesional, <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>tidad evaluadora y <strong>de</strong>l<br />

CONEAU. Correspon<strong>de</strong> al CONEAU, con base <strong>en</strong> el informe y propuesta <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>en</strong>tidad evaluadora, acreditar o no a <strong>la</strong> carrera.<br />

Así mismo el CONEAU el año 2009 publicó el Docum<strong>en</strong>to técnico “Guía <strong>de</strong><br />

procedimi<strong>en</strong>tos para <strong>la</strong> autorización y registro <strong>de</strong> <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s evaluadoras con fines<br />

<strong>de</strong> acreditación”, no contándose aún con <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s registradas.<br />

En el país, a través <strong>de</strong> ASPEFEEN <strong>la</strong>s faculta<strong>de</strong>s y escue<strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería, se<br />

<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran preparándose para a<strong>de</strong>cuarse a <strong>la</strong>s exig<strong>en</strong>cias <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo y respon<strong>de</strong>r<br />

oportunam<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> convocatoria que hará CONEAU respecto a <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong><br />

los docum<strong>en</strong>tos Mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> calidad para <strong>la</strong> acreditación <strong>de</strong> <strong>la</strong> carrera profesional<br />

universitaria <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería y <strong>la</strong> Guía para <strong>la</strong> acreditación <strong>de</strong> carreras profesionales<br />

universitarias.<br />

<strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

217


Perú<br />

Organizaciones profesionales y<br />

académicas<br />

Colegio <strong>de</strong> Enfermeros <strong>de</strong>l Perú (CEP)<br />

http://www.cep.org.pe<br />

El Colegio <strong>de</strong> Enfermeros <strong>de</strong>l Perú fue creado por Decreto Ley No. 22.315 <strong>de</strong>l<br />

17 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 1978. El Estatuto <strong>de</strong> dicho Colegio, cont<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> el Decreto<br />

Supremo No. 006-90-SA, dispone que el Colegio <strong>de</strong> Enfermeros <strong>de</strong>l Perú ejerce <strong>la</strong><br />

repres<strong>en</strong>tación oficial y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> <strong>la</strong> profesión y ti<strong>en</strong>e como función ve<strong>la</strong>r porque<br />

el ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> profesión y <strong>la</strong> vida <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instituciones <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> se <strong>de</strong>sa-<br />

rroll<strong>en</strong> <strong>de</strong> acuerdo con <strong>la</strong> doctrina y con <strong>la</strong>s normas cont<strong>en</strong>idas <strong>en</strong> el Código <strong>de</strong><br />

ética y <strong>de</strong>ontología. El Colegio <strong>de</strong> Enfermeros <strong>de</strong>l Perú, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> su creación cu<strong>en</strong>ta<br />

con una estructura orgánica conformada por un Consejo Nacional y 27 Consejos<br />

Regionales acor<strong>de</strong> con <strong>la</strong> <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralización <strong>de</strong>l país.<br />

http://www.cep.org.pe/beta/in<strong>de</strong>x.php?option=inicio&ns=RESOL. Y<br />

NORMAS&view=3&ID=7<br />

Fe<strong>de</strong>ración <strong>de</strong> Enfermeros <strong>de</strong>l Perú (FEP)<br />

La Fe<strong>de</strong>ración <strong>de</strong> Enfermeros <strong>de</strong>l Perú se crea <strong>en</strong> 1963 y está integrada por los<br />

Sindicatos Nacionales <strong>de</strong> Enfermeras <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Salud, <strong>de</strong> <strong>la</strong> Seguridad Social,<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s Fuerzas Armadas y Policía Nacional, <strong>de</strong> <strong>la</strong> Sanidad <strong>de</strong>l Ejército y <strong>de</strong> <strong>la</strong> Marina<br />

<strong>de</strong> Guerra, así como por <strong>la</strong>s asociaciones <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeras <strong>de</strong> clínicas privadas. Ti<strong>en</strong>e<br />

<strong>en</strong>tre sus fines <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos <strong>la</strong>borales, sociales y económicos. La FEP<br />

es integrante <strong>de</strong>l Consejo Internacional <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong>-CIE.<br />

Asociación Peruana <strong>de</strong> Faculta<strong>de</strong>s y Escue<strong>la</strong>s <strong>de</strong><br />

<strong>Enfermería</strong> (ASPEFEEN)<br />

http://www.aspefe<strong>en</strong>.org.pe/<br />

Creada el 6 <strong>de</strong> agosto <strong>de</strong> 1966 con personería jurídica, es una institución no<br />

gubernam<strong>en</strong>tal, académica <strong>de</strong> nivel nacional, <strong>de</strong>mocrática, sin fines <strong>de</strong> lucro, con<br />

carácter <strong>de</strong> organismo consultor, asesor y auditor <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación <strong>en</strong> <strong>en</strong>fermería.<br />

La ASPEFEEN está constituida por instituciones formadoras <strong>de</strong> profesionales<br />

<strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>de</strong>l Sistema <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad Peruana, oficialm<strong>en</strong>te incorporadas<br />

como miembros. Busca p<strong>la</strong>ntear, discutir y analizar los problemas que exist<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />

218 Serie Desarrollo <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>en</strong> Salud No. 56


el campo <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación <strong>en</strong> <strong>en</strong>fermería, alcanzando propuestas y/o alternativas<br />

<strong>de</strong> solución, a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> participación e intercambio <strong>de</strong> experi<strong>en</strong>cias regionales,<br />

nacionales e internacionales. La ASPEFEEN, agrupa a los difer<strong>en</strong>tes miembros que<br />

<strong>la</strong> compon<strong>en</strong>, como un recurso perman<strong>en</strong>te buscando <strong>la</strong> integración funcional <strong>de</strong>l<br />

<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación <strong>en</strong> <strong>en</strong>fermería, promovi<strong>en</strong>do el diálogo perman<strong>en</strong>te,<br />

<strong>la</strong> cooperación, co<strong>la</strong>boración y coordinación eficaz ori<strong>en</strong>tadas al <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

educación <strong>en</strong> <strong>en</strong>fermería.<br />

Práctica Transnacional <strong>de</strong><br />

<strong>Enfermería</strong><br />

El Decreto Supremo No. 004-2002-SA, Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong>l Trabajo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>en</strong>fermera/o dispone que para el ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> profesión se requiere título uni-<br />

versitario expedido por una universidad bajo el ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong> Asamblea Nacional<br />

<strong>de</strong> Rectores o el Consejo Nacional para <strong>la</strong> Autorización <strong>de</strong> Funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

Universida<strong>de</strong>s. A su vez el Decreto 22.315 <strong>de</strong> creación <strong>de</strong>l Colegio <strong>de</strong> Enfermeros<br />

dispone <strong>en</strong> su artículo 3 que para <strong>la</strong> inscripción <strong>en</strong> el colegio es indisp<strong>en</strong>sable <strong>la</strong><br />

pres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l correspondi<strong>en</strong>te título profesional <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermera otorgado por<br />

los programas académicos <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>de</strong>l Sistema <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad Peruana o<br />

por <strong>la</strong>s escue<strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería reconocidas por el Comité Perman<strong>en</strong>te <strong>de</strong> Control<br />

<strong>de</strong> Escue<strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong>.<br />

La inscripción <strong>de</strong> los profesionales <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería titu<strong>la</strong>dos <strong>en</strong> el extranjero se<br />

hace <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> <strong>la</strong> revalidación o <strong>de</strong>l reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l título según el caso, <strong>de</strong><br />

acuerdo a <strong>la</strong>s disposiciones vig<strong>en</strong>tes sobre <strong>la</strong> materia.<br />

El proceso <strong>de</strong> homologación <strong>de</strong> títulos extranjeros se lleva a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte ante <strong>la</strong><br />

Oficina <strong>de</strong> Certificación y Reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> Asamblea Nacional <strong>de</strong> Rectores.<br />

Esta oficina está a cargo <strong>de</strong> reconocer los grados, títulos o certificados <strong>de</strong> estudios<br />

obt<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> países con los cuales el Perú haya suscrito conv<strong>en</strong>ios <strong>de</strong> reciprocidad,<br />

así como <strong>de</strong> <strong>la</strong> certificación <strong>de</strong> los grados <strong>de</strong> maestro y/o doctor que permita el<br />

ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> doc<strong>en</strong>cia universitaria y se acredite que <strong>la</strong>s especialida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> dichos<br />

grados no se ofrezcan <strong>en</strong> universida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l país.<br />

Los países con los cuales se ti<strong>en</strong>e conv<strong>en</strong>ios <strong>de</strong> reciprocidad son: Arg<strong>en</strong>tina,<br />

Bulgaria, Bolivia, Colombia, Costa Rica, Cuba, Chile, China, Ecuador, El Salvador,<br />

España, Guatema<strong>la</strong>, Honduras, Hungría, México, Nicaragua, Panamá, Paraguay, Ru-<br />

mania, Uruguay, V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>, Santa Se<strong>de</strong> y Ucrania.<br />

<strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

219


<strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

Introducción<br />

De acuerdo a <strong>la</strong> información <strong>de</strong>l Registro <strong>de</strong> Profesionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud <strong>de</strong> Puerto<br />

Rico, correspondi<strong>en</strong>te al período 2001 a 2004, existían 32,615 <strong>en</strong>fermeras registra-<br />

das <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuales 16,958 son <strong>en</strong>fermeras g<strong>en</strong>eralistas (bachillerato <strong>en</strong> ci<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>en</strong>fermería), 5,051 eran <strong>en</strong>fermeras asociadas, 905 eran <strong>en</strong>fermeras especialistas,<br />

65 eran <strong>en</strong>fermeras obstétricas y por ultimo 9, 636 eran <strong>en</strong>fermeras prácticas.<br />

Del total seña<strong>la</strong>do, 24.777 eran activas, ejerci<strong>en</strong>do <strong>la</strong> profesión <strong>en</strong> Puerto Rico,<br />

1.267 <strong>la</strong> ejercían fuera <strong>de</strong>l país y 6.671 eran inactivas sin ejercer <strong>la</strong> profesión. Estos<br />

datos, no incluy<strong>en</strong> a <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeras g<strong>en</strong>eralistas, asociadas y prácticas que estén<br />

ejerci<strong>en</strong>do con lic<strong>en</strong>cia provisional.<br />

La información muestra una importante baja <strong>de</strong>l número <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeras por<br />

habitante <strong>en</strong> el país. En el año 1998, existían <strong>en</strong> Puerto Rico 561 <strong>en</strong>fermeras por<br />

cada 100 mil habitantes, y <strong>en</strong> el 2001 el número se redujo a 332 por cada 100<br />

mil habitantes.<br />

La formación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeras <strong>en</strong> Puerto Rico ha adquirido gran relevancia,<br />

<strong>en</strong> especial a partir <strong>de</strong> 1987, con <strong>la</strong> promulgación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley No. 9 que reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>ta<br />

<strong>la</strong> práctica y <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeras. Este cuerpo legal reconoce cuatro<br />

categorías <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeras: <strong>en</strong>fermeras asociadas, <strong>en</strong>fermeras especialistas, <strong>en</strong>fer-<br />

meras obstétricas (parteras) y lic<strong>en</strong>ciadas <strong>en</strong> <strong>en</strong>fermería. Por otra parte, establece<br />

diversas categorías para <strong>la</strong> educación <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería., <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s que se pue<strong>de</strong>n<br />

<strong>de</strong>stacar: bachillerato <strong>en</strong> ci<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> <strong>en</strong>fermería, programa <strong>de</strong> grado asociado <strong>en</strong><br />

<strong>en</strong>fermería, escue<strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería práctica y programas para el grado <strong>de</strong> maestría.<br />

Estos programas académicos permit<strong>en</strong> visualizar <strong>la</strong>s oportunida<strong>de</strong>s que el país<br />

ofrece para estudiar <strong>la</strong> profesión.<br />

Puerto Rico<br />

221


Puerto Rico<br />

Existe un problema <strong>de</strong> disponibilidad <strong>de</strong> profesionales <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería: el éxodo<br />

y <strong>la</strong> migración <strong>de</strong> profesionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería es un f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o que impacta <strong>la</strong><br />

oferta <strong>de</strong>l personal sanitario. Según el estudio realizado por <strong>la</strong> compañía Estudios<br />

Técnicos para el Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l Trabajo <strong>en</strong> Puerto Rico <strong>en</strong> noviembre 2003,<br />

el principal flujo migratorio <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeras era a Estados Unidos, seguido luego<br />

por Ing<strong>la</strong>terra y otros países.<br />

Por otra parte, <strong>en</strong> el año 2003, <strong>la</strong>s estadísticas mostraban que <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> abandono<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s carreras <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería era un f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o tanto o más complejo que el <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> migración, provocando también un impacto <strong>en</strong> <strong>la</strong> disponibilidad <strong>de</strong>l personal. A<br />

lo anterior se <strong>de</strong>be sumar un importante número <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeras que no ejerc<strong>en</strong><br />

su profesión. Según <strong>la</strong> misma información, <strong>en</strong>tre los años 1995 y 1998 el 69% <strong>de</strong><br />

los profesionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud eran <strong>en</strong>fermeras, y <strong>en</strong> el segm<strong>en</strong>to 1998-2001 este<br />

porc<strong>en</strong>taje se redujo al 50.1%.<br />

Si bi<strong>en</strong> <strong>la</strong> Ley No. 9 marca un hito importante, <strong>la</strong> materia requiere <strong>de</strong> una re-<br />

novación constante <strong>de</strong> <strong>la</strong> legis<strong>la</strong>ción para que <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería responda a <strong>la</strong>s nece-<br />

sida<strong>de</strong>s y cambios <strong>en</strong> <strong>la</strong> prestación <strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong> salud. La r<strong>en</strong>ovación <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

legis<strong>la</strong>ción es un proceso complejo <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> int<strong>en</strong>sa participación <strong>de</strong> diversas<br />

organizaciones profesionales <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería, instituciones <strong>de</strong> servicios <strong>de</strong> salud<br />

y académicas <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> Puerto Rico. Estas influy<strong>en</strong> <strong>en</strong> cualquier cambio que se<br />

<strong>de</strong> <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con el lic<strong>en</strong>ciami<strong>en</strong>to, <strong>la</strong> práctica y <strong>la</strong> formación <strong>en</strong> <strong>en</strong>fermería, e<br />

incluy<strong>en</strong> los aspectos re<strong>la</strong>tivos al organismo rector y <strong>la</strong>s p<strong>en</strong>alida<strong>de</strong>s aplicables.<br />

El principal <strong>de</strong>safío <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>en</strong> Puerto Rico será <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar el creci<strong>en</strong>te<br />

problema <strong>de</strong> <strong>la</strong> disponibilidad <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeras y <strong>en</strong>fermeros, para aprovechar <strong>la</strong>s<br />

pot<strong>en</strong>cialida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l país <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a su capacidad y oferta formadora.<br />

Análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> legis<strong>la</strong>ción aplicable<br />

La <strong>en</strong>fermería <strong>en</strong> Puerto Rico se regu<strong>la</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong> práctica y <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> formación. La Ley No. 9 <strong>de</strong> 1987 y sus <strong>en</strong>mi<strong>en</strong>das posteriores, <strong>la</strong> Ley No. 169<br />

<strong>de</strong> 31 <strong>de</strong> agosto <strong>de</strong> 1996 y <strong>la</strong> Ley No. 81 <strong>de</strong> 10 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 2003, reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tan<br />

el ejercicio profesional. Para ejercer <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>en</strong> el país se requiere <strong>la</strong> cole-<br />

giación obligatoria. Exist<strong>en</strong> dos sistema <strong>de</strong> colegiación obligatoria aplicables a <strong>la</strong><br />

<strong>en</strong>fermería, uno gobernado por <strong>la</strong> Ley No. 82 <strong>de</strong> 1973 que establece el Colegio<br />

<strong>de</strong> Profesionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>de</strong> Puerto Rico –<strong>en</strong>m<strong>en</strong>dada por <strong>la</strong>s Leyes No.<br />

306 <strong>de</strong> 15 <strong>de</strong> septiembre <strong>de</strong> 2004, No. 301 <strong>de</strong> 26 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 2006 y No. 302<br />

<strong>de</strong> 26 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 2006--. El otro gobernado por <strong>la</strong> Ley No. 86 <strong>de</strong> 2 <strong>de</strong> julio<br />

222 Serie Desarrollo <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>en</strong> Salud No. 56


<strong>de</strong> 1987 que establece el Colegio <strong>de</strong> Enfermeras/os Prácticas/os Lic<strong>en</strong>ciadas/os<br />

<strong>de</strong> Puerto Rico –<strong>en</strong>m<strong>en</strong>dada por <strong>la</strong> Ley No. 26 <strong>de</strong> 20 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 2005.<br />

De acuerdo con <strong>la</strong> Ley No. 9, <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería es <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia y el arte <strong>de</strong> cuidar <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

salud <strong>de</strong>l individuo, <strong>la</strong> familia y <strong>la</strong> comunidad. Su campo <strong>de</strong> acción es <strong>la</strong> promoción<br />

y el mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad y <strong>la</strong> participación<br />

<strong>en</strong> su tratami<strong>en</strong>to, incluy<strong>en</strong>do <strong>la</strong> rehabilitación <strong>de</strong> <strong>la</strong> persona, in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> etapa <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to y <strong>de</strong>sarrollo <strong>en</strong> que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tre. El objetivo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>en</strong>fermería es mant<strong>en</strong>er al máximo el bi<strong>en</strong>estar físico, m<strong>en</strong>tal, social y espiritual<br />

<strong>de</strong>l ser humano.<br />

La práctica <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería, a su vez, se consi<strong>de</strong>ra como el cuidado directo <strong>de</strong>l<br />

individuo, familia y comunidad. Incluye el estimado <strong>de</strong> necesida<strong>de</strong>s, <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nificación y<br />

ejecución <strong>de</strong>l cuidado <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería y <strong>la</strong> evaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s acciones <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería.<br />

Para ello utiliza un cuerpo sistemático <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>tos, juicios y <strong>de</strong>strezas basados<br />

<strong>en</strong> los principios <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ci<strong>en</strong>cias biológicas, sociales y <strong>de</strong> <strong>la</strong> conducta humana. Incluye<br />

los campos <strong>de</strong> administración, supervisión, educación, investigación y consultoría<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> práctica <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería.<br />

La <strong>en</strong>fermera/o se <strong>de</strong>fine como <strong>la</strong> persona autorizada por <strong>la</strong> Junta examinadora<br />

<strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeras y <strong>en</strong>fermeros <strong>de</strong>l Estado libre asociado <strong>de</strong> Puerto Rico para ejercer<br />

<strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería según categorías establecidas <strong>en</strong> <strong>la</strong> Ley. La Junta autoriza el ejercicio<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería expidi<strong>en</strong>do <strong>la</strong>s correspondi<strong>en</strong>tes lic<strong>en</strong>cias.De acuerdo con <strong>la</strong><br />

Ley No. 11 <strong>de</strong> 23 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 1976, Ley <strong>de</strong> Reforma Integral <strong>de</strong> los Servicios <strong>de</strong><br />

Salud <strong>de</strong> Puerto Rico y sus <strong>en</strong>mi<strong>en</strong>das posteriores, una vez otorgada <strong>la</strong> lic<strong>en</strong>cia<br />

<strong>la</strong> misma <strong>de</strong>be ser recertificada cada tres (3) años mediante el cumplimi<strong>en</strong>to<br />

con cursos <strong>de</strong> educación continua provistos por organizaciones profesionales e<br />

instituciones educativas.<br />

La formación <strong>en</strong> <strong>en</strong>fermería profesional <strong>en</strong> Puerto Rico ha estado insertada <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

regu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación universitaria <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley No. 17 <strong>de</strong> 16<br />

<strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 1993 y sus posteriores <strong>en</strong>mi<strong>en</strong>das. Esta Ley establece que el Consejo<br />

<strong>de</strong> Educación Superior <strong>de</strong> Puerto Rico es el <strong>en</strong>cargado <strong>de</strong> <strong>la</strong> evaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

instituciones <strong>de</strong> educación superior, públicas y privadas. La educación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fer-<br />

meras/os prácticas/os lic<strong>en</strong>ciadas/os ha estado regu<strong>la</strong>da por <strong>de</strong>l Consejo G<strong>en</strong>eral<br />

<strong>de</strong> Educación creado por <strong>la</strong> Ley No. 148 <strong>de</strong> 15 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1999. Una Ley reci<strong>en</strong>te<br />

unificó estos dos organismos bajo el nombre <strong>de</strong> Consejo <strong>de</strong> Educación <strong>de</strong> Puerto<br />

Rico; este consejo se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad <strong>en</strong> procesos <strong>de</strong> reorganización.<br />

<strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

223


Puerto Rico<br />

Instancias nacionales para <strong>la</strong><br />

formu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> políticas <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>fermería<br />

Junta examinadora <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeras y <strong>en</strong>fermeros <strong>de</strong><br />

Puerto Rico<br />

La Junta fue establecida por <strong>la</strong> Ley No. 9 con <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes faculta<strong>de</strong>s y <strong>de</strong>beres:<br />

(a) Usará el sello oficial para <strong>la</strong> tramitación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s lic<strong>en</strong>cias y <strong>de</strong>más<br />

docum<strong>en</strong>tos expedidos por <strong>la</strong> Junta.<br />

(b) Adoptará el reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to necesario para <strong>la</strong> ejecución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s disposiciones<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong> este título. 1<br />

(c) Autorizará el ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>en</strong> el Estado libre asociado <strong>de</strong><br />

Puerto Rico, quedando autorizada para expedir <strong>la</strong>s correspondi<strong>en</strong>tes<br />

lic<strong>en</strong>cias.<br />

(d) Otorgará lic<strong>en</strong>cias provisionales a <strong>en</strong>fermeras o <strong>en</strong>fermeros <strong>de</strong> programas<br />

educativos acreditados por el Consejo <strong>de</strong> Educación Superior y <strong>de</strong>l<br />

Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Educación según corresponda.<br />

(e) Examinará, otorgará lic<strong>en</strong>cias y recertificará <strong>la</strong>s mismas a aquellos<br />

solicitantes que cualifiqu<strong>en</strong> <strong>de</strong> acuerdo [con] los requisitos establecidos.<br />

(f) Otorgará certificación para trabajar <strong>en</strong> áreas <strong>de</strong> especialidad <strong>de</strong> acuerdo<br />

[con] <strong>la</strong>s estipu<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong> este título y los criterios y requisitos<br />

establecidos por <strong>la</strong> Junta <strong>en</strong> su reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to.<br />

(g) Preparará y administrará exám<strong>en</strong>es <strong>de</strong> reválida.<br />

(h) Celebrará vistas administrativas para investigar y <strong>de</strong>terminar si ha habido<br />

vio<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong>s <strong>de</strong> este título. Expedirá citaciones para <strong>la</strong> comparec<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

testigos y pres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> docum<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> cualquier vista que se celebre<br />

<strong>de</strong> acuerdo con los términos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong> este título.<br />

(i) Tomará juram<strong>en</strong>tos re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong>s vistas y/o investigaciones que<br />

conduzca.<br />

(j) Revisará periódicam<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s disposiciones <strong>de</strong> este título para recom<strong>en</strong>dar<br />

actualizar<strong>la</strong>s conforme a <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> práctica <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería.<br />

Igualm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> Junta preparará y pres<strong>en</strong>tará al Gobernador <strong>de</strong> Puerto<br />

Rico y a <strong>la</strong> Asamblea Legis<strong>la</strong>tiva por conducto <strong>de</strong>l Secretario <strong>de</strong> Salud, <strong>la</strong><br />

legis<strong>la</strong>ción que fuera necesaria.<br />

(k) Establecerá los requisitos y mecanismos necesarios para recertificación<br />

<strong>de</strong> lic<strong>en</strong>cias que expida cada tres (3) años <strong>de</strong> acuerdo [con] <strong>la</strong>s leyes<br />

1. El 27 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 2008 por Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to No. 7533 se adoptó el Nuevo Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> Junta<br />

Examinadora <strong>de</strong> Enfermeras y Enfermeros <strong>de</strong> Puerto Rico para <strong>la</strong> imp<strong>la</strong>ntación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley No. 9 <strong>de</strong><br />

1987. Establece <strong>la</strong>s categorías <strong>en</strong> <strong>la</strong> práctica <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería, composición <strong>de</strong> <strong>la</strong> Junta, formu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong><br />

querel<strong>la</strong>s, solicitud <strong>de</strong> lic<strong>en</strong>cias, exám<strong>en</strong>es, registro y recertificación y p<strong>en</strong>alida<strong>de</strong>s.<br />

224 Serie Desarrollo <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>en</strong> Salud No. 56


vig<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> el país y <strong>la</strong> participación <strong>en</strong> el registro <strong>de</strong> profesionales <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

salud.<br />

(l ) Llevará un registro oficial <strong>de</strong> sus activida<strong>de</strong>s y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s lic<strong>en</strong>cias otorgadas<br />

por categoría para practicar <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>de</strong> acuerdo con <strong>la</strong> ley, según<br />

corresponda.<br />

(m) R<strong>en</strong>dirá informe anual al Gobernador <strong>de</strong> Puerto Rico por conducto <strong>de</strong>l<br />

Secretario <strong>de</strong> Salud, <strong>de</strong> sus trabajos y cualquier otra información que<br />

estime pertin<strong>en</strong>te y necesaria.<br />

(n) El Presi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> <strong>la</strong> Junta firmará todo docum<strong>en</strong>to oficial <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma.<br />

(o) En virtud <strong>de</strong> queja o <strong>de</strong>nuncia <strong>de</strong>bidam<strong>en</strong>te docum<strong>en</strong>tada <strong>de</strong> cualquier<br />

persona natural o jurídica, podrá <strong>en</strong> cualquier mom<strong>en</strong>to i<strong>de</strong>ntificar<br />

a cualquier <strong>en</strong>fermera o <strong>en</strong>fermero que incurra <strong>en</strong> vio<strong>la</strong>ciones a <strong>la</strong>s<br />

disposiciones <strong>de</strong> este título.<br />

(p) Revocará, anu<strong>la</strong>rá, cance<strong>la</strong>rá o restituirá <strong>la</strong>s lic<strong>en</strong>cias luego <strong>de</strong> los<br />

<strong>de</strong>bidos procesos establecidos por <strong>la</strong>s disposiciones <strong>de</strong> este título <strong>en</strong> su<br />

reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to.<br />

(q) Nombrará el Comité Consultivo para asesorami<strong>en</strong>to sobre normas y<br />

procedimi<strong>en</strong>tos g<strong>en</strong>erales re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong> Junta. Las cualificaciones y<br />

criterios para nombrar los miembros que van a componer este Comité<br />

se i<strong>de</strong>ntificarán <strong>en</strong> el reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> Junta.<br />

Ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería<br />

Conforme a <strong>la</strong> Ley No. 9, toda persona que pres<strong>en</strong>te ante <strong>la</strong> Junta <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeras<br />

y <strong>en</strong>fermeros <strong>de</strong> Puerto Rico una solicitud <strong>de</strong> lic<strong>en</strong>cia para practicar <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería<br />

<strong>en</strong> Puerto Rico someterá certificado oficial por escrito <strong>de</strong> que ha completado los<br />

requisitos <strong>de</strong> un programa <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>de</strong> una institución educativa acreditada o<br />

reconocida por el Consejo <strong>de</strong> Educación Superior o por el Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Edu-<br />

cación (<strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad Consejo <strong>de</strong> Educación <strong>de</strong> Puerto Rico), según corresponda.<br />

El solicitante se someterá a exam<strong>en</strong> sobre aquel<strong>la</strong>s materias que <strong>la</strong> Junta <strong>de</strong>-<br />

termine <strong>en</strong> su reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to y <strong>de</strong> acuerdo a los programas <strong>de</strong> estudios previam<strong>en</strong>te<br />

acreditados o reconocidos. De aprobar el exam<strong>en</strong> o exám<strong>en</strong>es <strong>la</strong> Junta le otorgará<br />

una lic<strong>en</strong>cia para practicar <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>en</strong> Puerto Rico según <strong>la</strong> categoría aplicable.<br />

La Junta ofrecerá exám<strong>en</strong>es <strong>de</strong> reválida para <strong>la</strong> práctica <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería. De acuer-<br />

do con <strong>la</strong> Ley No. 81 <strong>de</strong> 10 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 2003, modificatoria <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley No. 9, el<br />

candidato ti<strong>en</strong>e hasta cuatro oportunida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> el p<strong>la</strong>zo <strong>de</strong> dos años para exam<strong>en</strong><br />

<strong>de</strong> reválida con <strong>de</strong>recho a <strong>la</strong> obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> lic<strong>en</strong>cia provisional. Luego <strong>de</strong> estas<br />

cuatro (4) oportunida<strong>de</strong>s <strong>la</strong> Junta cance<strong>la</strong>rá dicha lic<strong>en</strong>cia provisional.<br />

<strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

225


Puerto Rico<br />

Toda persona que pres<strong>en</strong>te ante <strong>la</strong> Junta una solicitud para ejercer como <strong>en</strong>fer-<br />

mera o <strong>en</strong>fermero especialista someterá prueba por escrito <strong>de</strong> haber completado<br />

estudios <strong>en</strong> <strong>la</strong> especialidad que solicita y no t<strong>en</strong>drá que someterse al requisito<br />

<strong>de</strong> exam<strong>en</strong>, disponiéndose que <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeras o <strong>en</strong>fermeros cuya<br />

especialidad sea anestesista u obstetricia, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> cumplir con todos los requi-<br />

sitos antes m<strong>en</strong>cionados, <strong>de</strong>berán aprobar un exam<strong>en</strong> <strong>de</strong> reválida ofrecido por<br />

<strong>la</strong> Junta examinadora <strong>en</strong> <strong>la</strong> especialidad que corresponda. La Junta hará constar<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> lic<strong>en</strong>cia que expida, <strong>la</strong> especialidad <strong>de</strong>l solicitante. Si bi<strong>en</strong> <strong>en</strong> Puerto Rico no<br />

existe aún <strong>la</strong> categoría <strong>de</strong> nurse practitioners, <strong>la</strong> Junta reconoce esta como una<br />

especialidad luego <strong>de</strong> que el candidato someta evi<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> haber aprobado una<br />

certificación emitida por una ag<strong>en</strong>cia regu<strong>la</strong>dora <strong>de</strong> los Estados Unidos <strong>de</strong> <strong>América</strong><br />

especializada <strong>en</strong> este tipo <strong>de</strong> práctica.<br />

Toda persona que posea lic<strong>en</strong>cia para practicar <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería recertificará su<br />

lic<strong>en</strong>cia cada tres (3) años <strong>de</strong> acuerdo a <strong>la</strong>s leyes vig<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> Puerto Rico. Cada<br />

<strong>en</strong>fermera o <strong>en</strong>fermero <strong>de</strong>berá cumplir con <strong>la</strong> solicitud <strong>de</strong> registro <strong>de</strong> los profe-<br />

sionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>de</strong>l Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Salud <strong>de</strong> Puerto Rico, según lo dispuesto<br />

por Ley <strong>de</strong> Reforma Integral <strong>de</strong> los Servicios <strong>de</strong> Salud <strong>de</strong> Puerto Rico <strong>de</strong> 23 <strong>de</strong><br />

junio <strong>de</strong> 1976.<br />

La Ley No. 9 <strong>de</strong>fine <strong>la</strong>s distintas categorías <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeras que se <strong>de</strong>scrib<strong>en</strong> a<br />

continuación:<br />

Categorías <strong>en</strong> <strong>la</strong> práctica <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería:<br />

1) Enfermera o <strong>en</strong>fermero especialista. Persona que posee el grado <strong>de</strong><br />

Maestría con una conc<strong>en</strong>tración <strong>en</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>de</strong> una institución <strong>de</strong><br />

educación superior acreditada o reconocida por el Consejo <strong>de</strong> Educación<br />

Superior <strong>de</strong> Puerto Rico. Esta persona <strong>de</strong>muestra dominio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s acciones<br />

reconocidas <strong>en</strong> <strong>la</strong> práctica <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería y <strong>en</strong> <strong>la</strong>s categorías que aquí<br />

se establec<strong>en</strong>, así como <strong>en</strong> aquel<strong>la</strong>s funciones <strong>de</strong> su especialidad y<br />

compet<strong>en</strong>cia específica, según autorizadas por <strong>la</strong> Junta <strong>en</strong> su reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to.<br />

La <strong>en</strong>fermera o el <strong>en</strong>fermero especialista ti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> habilidad para<br />

manejar situaciones <strong>de</strong> complejidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> práctica <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería. Ti<strong>en</strong>e<br />

conocimi<strong>en</strong>to sustancial <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería con re<strong>la</strong>ción al área específica <strong>en</strong><br />

que se <strong>de</strong>sempeña, conocimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> metodología <strong>de</strong> investigación y <strong>la</strong><br />

habilidad <strong>de</strong> aplicar éstos <strong>en</strong> su práctica <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería, fundam<strong>en</strong>tados <strong>en</strong><br />

conocimi<strong>en</strong>tos ci<strong>en</strong>tíficos y <strong>en</strong> su juicio crítico. Dirige, co<strong>la</strong>bora y asesora<br />

el equipo <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>en</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nificación, ejecución y evaluación <strong>de</strong>l<br />

cuidado directo <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería que se ofrece a los individuos, familias y<br />

comunidad. Funciona in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> práctica <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería y<br />

pue<strong>de</strong> ofrecer sus servicios mediante contrato con ag<strong>en</strong>cias o personas<br />

<strong>en</strong> cualquier esc<strong>en</strong>ario <strong>de</strong> salud o área <strong>de</strong> práctica.<br />

226 Serie Desarrollo <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>en</strong> Salud No. 56


2) Enfermera o <strong>en</strong>fermero g<strong>en</strong>eralista. Persona que posee un grado <strong>de</strong><br />

bachillerato <strong>en</strong> ci<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>de</strong> una institución <strong>de</strong> educación<br />

superior acreditada o reconocida por el Consejo <strong>de</strong> Educación Superior <strong>de</strong><br />

Puerto Rico. Se incluye <strong>en</strong> esta categoría a <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeras y los <strong>en</strong>fermeros<br />

<strong>de</strong> programas <strong>de</strong> diploma y asociado que al <strong>en</strong>trar <strong>en</strong> vigor esta ley posean<br />

una lic<strong>en</strong>cia que los i<strong>de</strong>ntifica como <strong>en</strong>fermera/o <strong>en</strong>fermero graduado(a)<br />

o <strong>en</strong>fermera/o <strong>en</strong>fermero profesional, o que obt<strong>en</strong>gan una lic<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>fermera/o <strong>en</strong>fermero profesional o graduado(a) a t<strong>en</strong>or con el inciso<br />

(b) <strong>de</strong>l artículo 23 <strong>de</strong> esta ley. Esta persona provee cuidado directo o <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>fermería a individuos, familia y comunidad <strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes esc<strong>en</strong>arios <strong>de</strong><br />

salud. Es responsable <strong>de</strong> p<strong>la</strong>nificar, ejecutar, <strong>de</strong>legar y evaluar <strong>la</strong>s acciones<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> práctica <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería. Trabaja <strong>en</strong> coordinación con <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermera<br />

o el <strong>en</strong>fermero especialista <strong>en</strong> el cuidado directo <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería que se<br />

ofrece a los cli<strong>en</strong>tes. Dirige y supervisa el cuidado <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería que<br />

ofrec<strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeras y los <strong>en</strong>fermeros <strong>de</strong> <strong>la</strong>s categorías <strong>de</strong> asociado<br />

y práctico <strong>de</strong>finidos por <strong>la</strong>s secciones 203 a 203 <strong>de</strong> este título. Pue<strong>de</strong><br />

funcionar in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> práctica <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería y pue<strong>de</strong><br />

ofrecer sus servicios mediante contrato con ag<strong>en</strong>cias o personas <strong>en</strong><br />

cualquier esc<strong>en</strong>ario <strong>de</strong> salud o área <strong>de</strong> práctica.<br />

3) Enfermera o <strong>en</strong>fermero asociado(a). Persona que posee un grado<br />

<strong>de</strong> asociado <strong>en</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>de</strong> una institución <strong>de</strong> educación superior<br />

acreditada o reconocida por el Consejo <strong>de</strong> Educación Superior <strong>de</strong><br />

Puerto Rico. Es <strong>la</strong> persona que co<strong>la</strong>bora y participa <strong>en</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nificación y<br />

ejecución <strong>de</strong>l cuidado directo <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería a paci<strong>en</strong>tes hospitalizados<br />

y ambu<strong>la</strong>torios. Utiliza sus habilida<strong>de</strong>s y <strong>de</strong>strezas básicas <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería<br />

fundam<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> un conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ci<strong>en</strong>cias naturales y <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

conducta humana. Participa <strong>en</strong> activida<strong>de</strong>s re<strong>la</strong>cionadas con <strong>la</strong> salud <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> familia y <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad y pue<strong>de</strong> prestar sus servicios por contrato<br />

con ag<strong>en</strong>cias o personas siempre y cuando ejerza bajo <strong>la</strong> dirección y<br />

supervisión <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermera o <strong>de</strong>l <strong>en</strong>fermero g<strong>en</strong>eralista o especialista.<br />

4) Enfermera o <strong>en</strong>fermero práctico lic<strong>en</strong>ciado(a). Persona que posee un<br />

diploma <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermera o <strong>en</strong>fermero práctico lic<strong>en</strong>ciado(a) otorgado por<br />

una institución educativa acreditada por el Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Educación<br />

<strong>de</strong> Puerto Rico. Es <strong>la</strong> persona que realiza <strong>en</strong> b<strong>en</strong>eficio <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermos,<br />

lesionados o impedidos actos selectivos que requier<strong>en</strong> habilidad y juicio<br />

<strong>de</strong> su preparación <strong>en</strong> <strong>en</strong>fermería pero no los conocimi<strong>en</strong>tos ext<strong>en</strong>sos<br />

requeridos a <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeras o los <strong>en</strong>fermeros g<strong>en</strong>eralistas o especialistas<br />

ni los conocimi<strong>en</strong>tos requeridos a <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermera/o <strong>en</strong>fermero asociado(a)<br />

y que, por tanto, sólo pue<strong>de</strong>n trabajar bajo <strong>la</strong> dirección <strong>de</strong> éstos o <strong>de</strong> los<br />

médicos o <strong>de</strong>ntistas autorizados para ejercer <strong>en</strong> Puerto Rico.<br />

La Ley No. 82 <strong>de</strong> 1973 que crea el Colegio <strong>de</strong> Profesionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong>,<br />

<strong>en</strong> su articulo 14 establece que toda persona que ejerciere <strong>en</strong> Puerto Rico <strong>la</strong><br />

profesión <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermera profesional sin estar <strong>de</strong>bidam<strong>en</strong>te colegiada, incurrirá <strong>en</strong><br />

<strong>de</strong>lito m<strong>en</strong>os grave, que será castigado con multa no m<strong>en</strong>or <strong>de</strong> cincu<strong>en</strong>ta dó<strong>la</strong>res<br />

<strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

227


Puerto Rico<br />

($50.00), ni mayor <strong>de</strong> dosci<strong>en</strong>tos dó<strong>la</strong>res ($200.00) o cárcel por un término no<br />

m<strong>en</strong>or <strong>de</strong> un mes ni mayor <strong>de</strong> dos meses. En caso <strong>de</strong> reinci<strong>de</strong>ncia <strong>la</strong> multa no será<br />

m<strong>en</strong>or <strong>de</strong> dosci<strong>en</strong>tos dó<strong>la</strong>res ($200.00), ni mayor <strong>de</strong> seis meses o ambas p<strong>en</strong>as<br />

a discreción <strong>de</strong>l Tribunal. Todo patrono exigirá evi<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> que <strong>la</strong> persona está<br />

colegiada <strong>de</strong> lo contrario se estaría practicando <strong>la</strong> profesión ilegalm<strong>en</strong>te. Cuando<br />

el profesional <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería obt<strong>en</strong>ga <strong>de</strong> <strong>la</strong> Junta examinadora <strong>la</strong> lic<strong>en</strong>cia provi-<br />

sional o perman<strong>en</strong>te para practicar <strong>la</strong> profesión y <strong>de</strong>cida trabajar, <strong>de</strong>be colegiarse.<br />

Mi<strong>en</strong>tras <strong>la</strong> persona esté trabajando <strong>de</strong>be pagar su cuota <strong>en</strong> o antes <strong>de</strong>l mes <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>ero para mant<strong>en</strong>erse como miembro activo, <strong>de</strong> lo contrario <strong>la</strong> Junta <strong>de</strong> Gobierno<br />

podrá susp<strong>en</strong><strong>de</strong>r a <strong>la</strong> persona como miembro activo y per<strong>de</strong>rá todos los <strong>de</strong>rechos<br />

y privilegios <strong>de</strong> colegiado.<br />

De acuerdo con <strong>la</strong> m<strong>en</strong>cionada Ley, <strong>la</strong>/el <strong>en</strong>fermera/o profesional es <strong>la</strong> persona<br />

masculina o fem<strong>en</strong>ina que se <strong>de</strong>dica a <strong>la</strong> observación, cuidado y ori<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l<br />

<strong>en</strong>fermo, lesionados, impedidos, a contribuir a <strong>la</strong> conservación <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud o pre-<br />

v<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s, a supervisar y <strong>en</strong>señar personal auxiliar <strong>en</strong> <strong>la</strong>s funciones<br />

<strong>de</strong>scritas anteriorm<strong>en</strong>te o administrar medicam<strong>en</strong>tos y tratami<strong>en</strong>tos prescritos<br />

<strong>de</strong> conformidad con <strong>la</strong>s leyes <strong>de</strong> Puerto Rico y que para realizar dichas funciones<br />

necesita juicio y habilidad basadas <strong>en</strong> conocimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> naturaleza superior y <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> aplicación correcta <strong>de</strong> los principios <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ci<strong>en</strong>cias físicas, biológicas y sociales.<br />

Lo antes expuesto excluye el diagnosticar o practicar medidas terapéuticas o<br />

correctivas; incluye tanto el sexo fem<strong>en</strong>ino como el masculino.<br />

La Ley No. 86 <strong>de</strong> 2 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1987 <strong>en</strong>m<strong>en</strong>dada por <strong>la</strong> Ley No. 26 <strong>de</strong> 20 <strong>de</strong> julio<br />

<strong>de</strong> 2005, <strong>de</strong>fine a <strong>la</strong>s/os <strong>en</strong>fermeras/os prácticas lic<strong>en</strong>ciadas/os como <strong>la</strong> persona<br />

masculina o fem<strong>en</strong>ina que se <strong>de</strong>dica a realizar y practicar <strong>en</strong> b<strong>en</strong>eficio <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermos,<br />

lesionados o impedidos, actos selectivos que requier<strong>en</strong> <strong>la</strong> habilidad y el juicio, pero<br />

no los conocimi<strong>en</strong>tos ext<strong>en</strong>sos requeridos a <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeras g<strong>en</strong>eralistas, especialis-<br />

tas o <strong>de</strong> médicos y <strong>de</strong>ntistas autorizados a ejercer <strong>en</strong> Puerto Rico y que, por tanto,<br />

<strong>de</strong>b<strong>en</strong> realizar y practicar bajo dirección <strong>de</strong> los profesionales arriba expuestos.<br />

Esta Ley autoriza a constituir el Colegio <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> Práctica Lic<strong>en</strong>ciada <strong>de</strong><br />

Puerto Rico. Podrán ser miembros <strong>de</strong>l colegio <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeras o <strong>en</strong>fermeros prác-<br />

ticos legalm<strong>en</strong>te autorizados por <strong>la</strong> Junta Examinadora para ejercer como tales. El<br />

colegio asume <strong>la</strong> repres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> todos los colegiados y t<strong>en</strong>drá autoridad para<br />

hab<strong>la</strong>r <strong>en</strong> su nombre y repres<strong>en</strong>tación. Toda persona que ejerce <strong>en</strong> Puerto Rico <strong>la</strong><br />

profesión <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería práctica lic<strong>en</strong>ciada sin estar <strong>de</strong>bidam<strong>en</strong>te colegiada incurre<br />

<strong>en</strong> <strong>de</strong>lito m<strong>en</strong>os grave y será sancionada con una multa no m<strong>en</strong>or <strong>de</strong> US$250,00<br />

228 Serie Desarrollo <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>en</strong> Salud No. 56


ni mayor <strong>de</strong> US$500.00 o cárcel por un término no m<strong>en</strong>or <strong>de</strong> un mes ni mayor<br />

<strong>de</strong> dos meses o ambas p<strong>en</strong>as a discreción <strong>de</strong>l tribunal.<br />

Ambos colegios han establecido los estándares <strong>de</strong> <strong>la</strong> practica <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería que<br />

<strong>de</strong>scrib<strong>en</strong> <strong>la</strong> ejecución mínima esperada y establec<strong>en</strong> criterios para <strong>la</strong> evaluación<br />

<strong>de</strong> una ejecución efectiva.<br />

Códigos <strong>de</strong> ética<br />

Conforme a <strong>la</strong> Ley No. 82 <strong>de</strong> 1 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 1973 el Colegio <strong>de</strong> Profesionales <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>de</strong> Puerto Rico ti<strong>en</strong>e <strong>en</strong>tre sus faculta<strong>de</strong>s adoptar e imp<strong>la</strong>ntar con<br />

<strong>la</strong> Junta <strong>de</strong> Gobierno <strong>de</strong>l Colegio, los cánones <strong>de</strong> ética profesional que regirán <strong>la</strong><br />

conducta <strong>de</strong> los colegiados. Asimismo es <strong>de</strong> su compet<strong>en</strong>cia recibir e investigar<br />

<strong>la</strong>s querel<strong>la</strong>s que bajo juram<strong>en</strong>to se formul<strong>en</strong> respecto a <strong>la</strong> conducta <strong>de</strong> sus miem-<br />

bros <strong>en</strong> el ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> profesión, pudi<strong>en</strong>do remitir<strong>la</strong>s a <strong>la</strong> Junta examinadora <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>fermeras y <strong>en</strong>fermeros <strong>de</strong> Puerto Rico para <strong>la</strong>s acciones correspondi<strong>en</strong>tes <strong>de</strong><br />

acuerdo con lo establecido <strong>en</strong> los artículos 9 y 12 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley No. 9.<br />

El Código <strong>de</strong> ética <strong>de</strong>l Colegio <strong>de</strong> Profesionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>de</strong> Puerto Rico<br />

establece los principios <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización y hace explícitos los valores y metas<br />

fundam<strong>en</strong>tales <strong>de</strong> <strong>la</strong> profesión. Desarrol<strong>la</strong> también <strong>la</strong>s bases que rig<strong>en</strong> <strong>la</strong> obliga-<br />

ción moral <strong>de</strong>l colegiado <strong>en</strong> el ejercicio pl<strong>en</strong>o <strong>de</strong> su <strong>de</strong>ber como individuo, como<br />

miembro <strong>de</strong> una sociedad, como miembro <strong>de</strong> una profesión y como proveedor<br />

<strong>de</strong> servicios <strong>de</strong> salud. Este Código <strong>de</strong> ética fue revisado <strong>en</strong> sucesivas ocasiones y<br />

finalm<strong>en</strong>te actualizado el 12 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 2008.<br />

Conforme a <strong>la</strong> Ley No. 86 <strong>de</strong> 2 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1987 el Colegio <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> Prác-<br />

tica Lic<strong>en</strong>ciada <strong>de</strong> Puerto Rico ti<strong>en</strong>e <strong>en</strong>tre sus faculta<strong>de</strong>s, el adoptar e imp<strong>la</strong>ntar,<br />

<strong>en</strong> coordinación con <strong>la</strong> Junta examinadora, los cánones <strong>de</strong> ética profesional que<br />

regirán <strong>la</strong> conducta <strong>de</strong> los colegiados. Este Código <strong>de</strong> ética fue revisado <strong>en</strong> sucesivas<br />

ocasiones y finalm<strong>en</strong>te actualizado el 9 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 2010.<br />

Educación superior y técnica<br />

De acuerdo con <strong>la</strong> Ley No. 17 <strong>de</strong>16 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 1993 para ejercer <strong>la</strong> profesión<br />

<strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>en</strong> Puerto Rico se requiere haber concluido programas educativos<br />

autorizados por el Consejo <strong>de</strong> Educación Superior <strong>de</strong> Puerto Rico (CESPR). Por<br />

otra parte, <strong>la</strong> Ley No. 148 <strong>de</strong> 15 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1999 establece el Consejo G<strong>en</strong>eral<br />

<strong>de</strong> Educación (CGE) al cual correspon<strong>de</strong> expedir lic<strong>en</strong>cia para establecer y operar<br />

<strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

229


Puerto Rico<br />

escue<strong>la</strong>s privadas <strong>de</strong> nivel pre-esco<strong>la</strong>r, elem<strong>en</strong>tal, secundario, vocacional, técnicas y<br />

<strong>de</strong> altas <strong>de</strong>strezas y postsecundario <strong>de</strong> carácter no universitario <strong>en</strong> Puerto Rico.<br />

Por lo tanto, los programas educativos <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería práctica son lic<strong>en</strong>ciados<br />

por esta ag<strong>en</strong>cia.<br />

El Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to No. 7390 <strong>de</strong> 20 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 2007 <strong>de</strong> educación continua y registro<br />

para <strong>la</strong> recertificación <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeras y <strong>en</strong>fermeros establece los criterios y proce-<br />

dimi<strong>en</strong>tos para recertificar con base <strong>de</strong>l cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l requisito <strong>de</strong> educación<br />

continua y <strong>de</strong> su participación <strong>en</strong> el Registro <strong>de</strong> Profesionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud.<br />

Acreditación<br />

La Ley No. 17 <strong>de</strong> 16 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 1993 establece que el Consejo <strong>de</strong> Educación<br />

Superior <strong>de</strong> Puerto Rico (CESPR) es el <strong>en</strong>cargado <strong>de</strong> <strong>la</strong> evaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s institu-<br />

ciones <strong>de</strong> educación superior públicas y privadas <strong>de</strong> Puerto Rico a través <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

División <strong>de</strong> lic<strong>en</strong>ciami<strong>en</strong>to y acreditación. A tales efectos todas <strong>la</strong>s instituciones<br />

<strong>de</strong>be contar con autorización para operar mediante lic<strong>en</strong>cia emitida por el CESPR<br />

y r<strong>en</strong>ovable cada cinco años. Cada uno <strong>de</strong> los programas académicos <strong>de</strong> <strong>en</strong>fer-<br />

mería ti<strong>en</strong>e que estar certificado y autorizado por el CES para po<strong>de</strong>rlos incluir<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> oferta académica.<br />

El objetivo primordial <strong>de</strong> <strong>la</strong> División <strong>de</strong> lic<strong>en</strong>ciami<strong>en</strong>to y acreditación es esta-<br />

blecer y asegurar los criterios mínimos <strong>de</strong> calidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> oferta académica <strong>de</strong> todas<br />

<strong>la</strong>s instituciones <strong>de</strong> nivel superior, (grados asociados <strong>en</strong> a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte), que operan <strong>en</strong><br />

Puerto Rico. Para lograr este objetivo <strong>la</strong> División evalúa <strong>la</strong>s instituciones y su oferta<br />

académica, t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do como guía <strong>la</strong> m<strong>en</strong>cionada <strong>en</strong> <strong>la</strong> Ley No. 17 según <strong>en</strong>mi<strong>en</strong>da<br />

y su Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to (Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to para el otorgami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> lic<strong>en</strong>cia a instituciones <strong>de</strong><br />

educación superior).<br />

Las instituciones <strong>de</strong> educación superior <strong>en</strong> Puerto Rico son acreditadas por <strong>la</strong><br />

Middle States Comission on Higher Education (MSCHE) y otras ag<strong>en</strong>cias espe-<br />

cializadas.<br />

Por otra parte, los programas <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería pue<strong>de</strong>n ser acreditados <strong>de</strong> forma<br />

voluntaria por ag<strong>en</strong>cias profesionales tales como <strong>la</strong> Comission on Collegiate Nur-<br />

sing Education (CCNE) adscrita a <strong>la</strong> American Association of Colleges of Nursing<br />

y <strong>la</strong> National League of Nursing Accreditting Comission (NLNAC) adscrita a <strong>la</strong><br />

National League for Nursing y por otras que acreditan programas especializados.<br />

230 Serie Desarrollo <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>en</strong> Salud No. 56


Organizaciones profesionales y<br />

académicas<br />

En Puerto Rico exist<strong>en</strong> dos colegiaciones obligatorias, <strong>la</strong> <strong>de</strong>l Colegio <strong>de</strong> Profe-<br />

sionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>de</strong> Puerto Rico y <strong>la</strong> <strong>de</strong>l Colegio <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> Práctica<br />

Lic<strong>en</strong>ciada <strong>de</strong> Puerto Rico. Exist<strong>en</strong> requisitos para <strong>la</strong> membresía <strong>en</strong> cada uno <strong>de</strong><br />

ellos como así también para gozar <strong>de</strong> los b<strong>en</strong>eficios que ofrec<strong>en</strong> a sus afiliados,<br />

Entre estos últimos, se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>la</strong> obligación <strong>de</strong> mant<strong>en</strong>er al día sus cuotas <strong>de</strong> afi-<br />

liación. Ambos colegios se rig<strong>en</strong> por lo establecido <strong>en</strong> sus respectivos reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos.<br />

En Puerto Rico exist<strong>en</strong> una diversidad <strong>de</strong> instituciones educativas públicas y<br />

privadas <strong>de</strong>dicadas a <strong>la</strong> formación <strong>en</strong> <strong>en</strong>fermería. La lista <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mismas se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra<br />

a disposición <strong>en</strong> <strong>la</strong> página web <strong>de</strong>l Consejo <strong>de</strong> Educación <strong>de</strong> Puerto Rico.<br />

Colegio <strong>de</strong> Profesionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong><br />

<strong>de</strong> Puerto Rico<br />

El Colegio <strong>de</strong> Profesionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>de</strong> Puerto Rico fue creado por Ley<br />

No. 82 <strong>de</strong> 1973. Conforme al artículo 1 el Colegio agrupa a los profesionales <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería autorizados por <strong>la</strong> Junta examinadora <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeras y <strong>en</strong>fermeros<br />

<strong>de</strong> Puerto Rico. con el propósito <strong>de</strong> promover y proteger el bi<strong>en</strong>estar profesional,<br />

ecnomómico y social <strong>de</strong> sus colegidados.<br />

Colegio <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> Práctica Lic<strong>en</strong>ciada<br />

<strong>de</strong> Puerto Rico<br />

Podrán ser miembros <strong>de</strong>l Colegio <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> Práctica Lic<strong>en</strong>ciada <strong>de</strong> Puerto<br />

Rico, <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeras o <strong>en</strong>fermeros prácticos legalm<strong>en</strong>te autorizados por <strong>la</strong> Junta<br />

examinadora para ejercer como tales por medio <strong>de</strong> una lic<strong>en</strong>cia provisional --<strong>de</strong><br />

tiempo limitado-- o por lic<strong>en</strong>cia perman<strong>en</strong>te.<br />

El Colegio <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> Práctica Lic<strong>en</strong>ciada <strong>de</strong> Puerto Rico asume <strong>la</strong> repres<strong>en</strong>-<br />

tación <strong>de</strong> todos los colegiados con el objetivo primordial <strong>de</strong> promover el bi<strong>en</strong>estar,<br />

ecnomónico y su social <strong>de</strong> sus afiliados.<br />

<strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

231


Puerto Rico<br />

Práctica transnacional <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>en</strong>fermería<br />

Conforme a <strong>la</strong> Ley No. 9 <strong>de</strong> 11 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 1987 toda persona autorizada<br />

para ejercer <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>en</strong> los Estados Unidos <strong>de</strong> <strong>América</strong>, Distrito <strong>de</strong> Columbia<br />

o país extranjero y que le interese practicar <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>en</strong> Puerto Rico <strong>de</strong>be<br />

tomar el exam<strong>en</strong> <strong>de</strong> reválida que ofrece <strong>la</strong> Junta examinadora <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeras y<br />

<strong>en</strong>fermeros <strong>de</strong> Puerto Rico y cumplir con los requisitos para obt<strong>en</strong>er <strong>la</strong> lic<strong>en</strong>cia.<br />

La Junta podrá expedir lic<strong>en</strong>cia sin exam<strong>en</strong> a aquel<strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeras o <strong>en</strong>fermeros<br />

que posean lic<strong>en</strong>cia expedida por el gobierno <strong>de</strong> cualquier estado, posesión o te-<br />

rritorio <strong>de</strong> los Estados Unidos <strong>de</strong> <strong>América</strong> si a juicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> Junta, estos candidatos<br />

cumpl<strong>en</strong> con los requisitos exigidos <strong>en</strong> Puerto Rico para ejercer <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería<br />

o por aquellos estados o territorios <strong>de</strong> los Estados Unidos <strong>de</strong> <strong>América</strong> con los<br />

cuales <strong>la</strong> Junta haya establecido re<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> reciprocidad.<br />

En re<strong>la</strong>ción con los ciudadanos <strong>de</strong> otros países <strong>la</strong> Junta examinadora exige<br />

que dichos candidatos pres<strong>en</strong>t<strong>en</strong> evi<strong>de</strong>ncias <strong>de</strong> homologación <strong>de</strong> su preparación<br />

educativa <strong>en</strong> el ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería evaluados por ag<strong>en</strong>cias especializadas <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> materia.<br />

232 Serie Desarrollo <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>en</strong> Salud No. 56


<strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

República Dominicana<br />

Introducción<br />

El nuevo marco legal que rige el Sistema Nacional <strong>de</strong> Salud esta constituido por<br />

<strong>la</strong>s Leyes G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Salud No.42-01 y <strong>la</strong> No. 87-01 que crea el Sitema Domicano<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Seguridad Social.<br />

El Sistema Nacional <strong>de</strong> Salud (SNS) ti<strong>en</strong>e por objeto promover, proteger, mejorar<br />

y restaurar <strong>la</strong> salud <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas y comunida<strong>de</strong>s; prev<strong>en</strong>ir <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s y<br />

eliminar inequida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> <strong>la</strong> situación <strong>de</strong> salud y accesibilidad <strong>de</strong> los servicios. El<br />

Ministerio <strong>de</strong> Salud Pública y Asist<strong>en</strong>cia Social es <strong>la</strong> institución rectora <strong>de</strong>l SNS.<br />

Los puestos <strong>de</strong> trabajo se c<strong>la</strong>sifican <strong>en</strong> el sector salud <strong>en</strong>: directivos, jefaturas y<br />

básicos y los recursos humanos se c<strong>la</strong>sifican <strong>en</strong>: profesionales, técnicos y auxiliares.<br />

Exist<strong>en</strong> pocas refer<strong>en</strong>cias acerca <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>en</strong> <strong>la</strong> época pre-colombina y co-<br />

lonial. Exist<strong>en</strong> evi<strong>de</strong>ncias <strong>de</strong> que <strong>la</strong> primera <strong>en</strong>fermera profesional llego al país <strong>en</strong><br />

1901 proce<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> Escocia, Miss Margarita Mears, <strong>en</strong>fermera profesional, egresada<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Real Aca<strong>de</strong>mia <strong>de</strong> Edimburgo. 1 En el 1920 se dan los primeros pasos para <strong>la</strong><br />

<strong>en</strong>fermería organizada y profesional. 2<br />

La Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> (DGE), es <strong>la</strong> responsable <strong>de</strong> <strong>la</strong> rectoría<br />

<strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería. Exist<strong>en</strong> tres niveles <strong>de</strong> formación <strong>en</strong> <strong>en</strong>fermería:<br />

lic<strong>en</strong>ciatura, técnico y auxiliar <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería. La DGE <strong>de</strong>fine a <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería,<br />

como una profesión <strong>de</strong>l campo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ci<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, cuyo objeto <strong>de</strong> estudio<br />

e interv<strong>en</strong>ción es el cuidado a <strong>la</strong> persona, <strong>la</strong> familia y <strong>la</strong> comunidad, cuidado que<br />

compr<strong>en</strong><strong>de</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> acciones <strong>de</strong> protección, promoción, fom<strong>en</strong>to y recu-<br />

peración <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud y que ti<strong>en</strong>e como b<strong>en</strong>eficiarios al sujeto humano como <strong>en</strong>te<br />

cultural, a <strong>la</strong> familia, a los grupos, a <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s y a <strong>la</strong> sociedad.<br />

1. Grupo <strong>de</strong> profesionales <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>de</strong> C<strong>en</strong>tro <strong>América</strong> y el Caribe. Un siglo <strong>de</strong> Historia.<br />

Impresión, Impr<strong>en</strong>ta Máxima, Honduras, 2000.<br />

2.Ibí<strong>de</strong>m.<br />

233


República Dominicana<br />

En el país existe 15.821 personal <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería, distribuido <strong>en</strong> 2.872 <strong>en</strong>fermeras<br />

(18.4 %) y 12,749 auxiliares y técnicos <strong>en</strong> <strong>en</strong>fermería (81.6 %).<br />

La educación <strong>en</strong> <strong>la</strong> República Dominicana está coordinada y dirigida por el Minis-<br />

terio <strong>de</strong> Educación, que coordina los tres primeros niveles educacionales (Básico,<br />

primario y secundario) y Ministerio <strong>de</strong> Educación Superior, Ci<strong>en</strong>cia y Tecnología,<br />

(MEESCYT), responsable <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación superior y <strong>de</strong> coordinar los niveles <strong>de</strong><br />

técnico superior, grado y postgrado.<br />

La primera escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería se inauguró <strong>en</strong> el 1922, <strong>en</strong> el Hospital In-<br />

ternacional, con un programa que t<strong>en</strong>ía una duración <strong>de</strong> tres años. La primera<br />

escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>en</strong> nivel <strong>de</strong> educación superior, fue fundada <strong>en</strong> el año 1962,<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> Pontificia Universidad Católica Madre y Maestra (PUCMM). En <strong>la</strong> actualidad<br />

exist<strong>en</strong> once escue<strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>en</strong> nivel superior, 13 c<strong>en</strong>tros formadores <strong>de</strong><br />

auxiliares <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería, y 8 liceos <strong>en</strong> nivel medio <strong>de</strong> educación, los cuales forman<br />

los bachilleres técnicos <strong>en</strong> <strong>en</strong>fermería.<br />

El número <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeras/os egresadas/os <strong>en</strong> los últimos 10 años <strong>en</strong> <strong>la</strong>s univer-<br />

sida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l país, es 2,700 y <strong>de</strong> auxiliares, 4,500.<br />

La primera organización <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería fue fundada <strong>en</strong> el año 1946, Asociación <strong>de</strong><br />

Enfermeras Graduadas <strong>de</strong>l Hospital Internacional. Hoy exist<strong>en</strong> cuatro sindicatos <strong>de</strong><br />

auxiliares, una asociación <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeras profesionales, ADEG, y dos organizaciones<br />

<strong>en</strong> el instituto Dominicano <strong>de</strong> Seguros Sociales.<br />

Análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> legis<strong>la</strong>ción aplicable<br />

El Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to No. 95 <strong>de</strong>l 4 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1942 sobre Lic<strong>en</strong>cias para <strong>en</strong>fermeras y<br />

<strong>en</strong>fermeros, regu<strong>la</strong>ba <strong>en</strong> el pasado lo re<strong>la</strong>tivo a <strong>la</strong> habilitación e idoneidad para el<br />

ejercicio profesional. Actualm<strong>en</strong>te aplica <strong>la</strong> Ley No. 11 <strong>de</strong>l 13 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 1942<br />

que establece que para el ejercicio <strong>en</strong> el país <strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s profesiones que exijan<br />

título universitario nacional o extranjero <strong>de</strong>bidam<strong>en</strong>te revalidado es necesario el<br />

exequátur otorgado por el Po<strong>de</strong>r Ejecutivo. Las solicitu<strong>de</strong>s <strong>de</strong> exequátur re<strong>la</strong>tivas<br />

a <strong>la</strong>s ci<strong>en</strong>cias médicas <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser pres<strong>en</strong>tadas a <strong>la</strong> que <strong>en</strong>tonces se <strong>de</strong>nominaba<br />

Secretaría <strong>de</strong> Estado <strong>de</strong> Sanidad y B<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia (Secretaría <strong>de</strong> Salud) acompañada<br />

con el título correspondi<strong>en</strong>te, y cuando sea <strong>de</strong> lugar, <strong>de</strong>l certificado <strong>de</strong> reválida.<br />

No se localizó normativa específica respecto al ejercicio profesional pero si nor-<br />

mas que se refier<strong>en</strong> a los servicios <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería. Todo lo re<strong>la</strong>cionado a ello está<br />

regu<strong>la</strong>do por <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>de</strong>l nivel c<strong>en</strong>tral <strong>de</strong> <strong>la</strong> Secretaría<br />

234 Serie Desarrollo <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>en</strong> Salud No. 56


<strong>de</strong> Estado <strong>de</strong> Salud Pública y Asist<strong>en</strong>cia Social (SESPAS). Asimismo, si bi<strong>en</strong> <strong>la</strong> colegia-<br />

ción está <strong>en</strong> proceso, existe <strong>la</strong> Asociación Dominicana <strong>de</strong> Enfermeras Graduadas,<br />

ADEG, fundada <strong>en</strong> 1951, constituida <strong>en</strong> 1962 e incorporada o legalizada <strong>en</strong> 1966<br />

que está a cargo <strong>de</strong> ve<strong>la</strong>r por el ejercicio profesional calificado <strong>de</strong> sus miembros.<br />

Conforme a <strong>la</strong>s Normas Nacionales para <strong>la</strong> Administración y At<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> los<br />

Servicios <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong>, <strong>la</strong> Dirección Nacional <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> es una <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia<br />

técnica administrativa <strong>de</strong> <strong>la</strong> SESPAS, <strong>en</strong>cargada <strong>de</strong> <strong>la</strong> rectoría y conducción <strong>de</strong> los<br />

servicios <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería, así como <strong>de</strong> normalizar, monitorear, asesorar y evaluar<br />

los servicios para mant<strong>en</strong>er <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad y confiabilidad <strong>de</strong> los procesos. La<br />

Dirección fundam<strong>en</strong>ta su accionar <strong>en</strong> el sector público estableci<strong>en</strong>do coordinación<br />

con los sub-sectores autónomo y <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralizado <strong>de</strong> salud. A<strong>de</strong>más regu<strong>la</strong> y evalúa<br />

los programas formadores <strong>de</strong> auxiliares <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería y manti<strong>en</strong>e coordinación<br />

con <strong>la</strong>s instituciones formadoras <strong>de</strong> recursos humanos <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>en</strong> el sector<br />

público y privado.<br />

Instancias nacionales para <strong>la</strong><br />

formu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> políticas <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>fermería<br />

Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>de</strong>l Nivel C<strong>en</strong>tral <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> Secretaría <strong>de</strong> Estado <strong>de</strong> Salud Pública y Asist<strong>en</strong>cia<br />

Social (SESPAS)<br />

La Dirección Nacional <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> formu<strong>la</strong> y establece <strong>la</strong>s políticas, normas<br />

y estándares <strong>en</strong> el área <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería basadas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s Políticas nacionales <strong>de</strong> salud<br />

aprobadas por <strong>la</strong> Secretaria <strong>de</strong> Estado <strong>de</strong> Salud Publica y Asist<strong>en</strong>cia Social, SESPAS.<br />

En <strong>la</strong> actualidad <strong>la</strong> Dirección Nacional <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong> <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes<br />

políticas:<br />

1. Desarrollo <strong>de</strong> los recursos humanos <strong>en</strong> <strong>en</strong>fermería para mejorar el<br />

<strong>de</strong>sempeño (Profesionalización y educación perman<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre otras<br />

cuestiones);<br />

2. Desarrollo y fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura ética y bioética que sust<strong>en</strong>te<br />

el quehacer cotidiano y profesional <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeras;<br />

3. Mejoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad y humanización <strong>de</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción y el cuidado a los<br />

usuarios a nivel individual, familiar y colectivo, (Evaluación <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sempeño,<br />

reconocimi<strong>en</strong>to y premiación (Decreto Presi<strong>de</strong>ncial No. 200-1997);<br />

<strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

235


República Dominicana<br />

4. Fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sempeño <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>en</strong> los servicios y programa<br />

materno infantil para <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> mortalidad;<br />

5. Desarrollo y fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación ci<strong>en</strong>tífica <strong>en</strong> <strong>en</strong>fermería,<br />

para <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntificación <strong>de</strong> problemas <strong>de</strong> salud, el correcto y oportuno<br />

abordaje <strong>en</strong> <strong>la</strong> solución <strong>de</strong> los mismos;<br />

6. <strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> formación y certificación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s auxiliares <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería<br />

y coordinación con <strong>la</strong>s instituciones formadoras <strong>de</strong> profesionales;<br />

Ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería<br />

Conforme a <strong>la</strong> Ley G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Salud, artículo 92, para el ejercicio profesional <strong>en</strong><br />

ci<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud y profesiones afines, será necesario haber obt<strong>en</strong>ido el título<br />

<strong>de</strong> grado correspondi<strong>en</strong>te otorgado por una universidad nacional reconocida por<br />

el Estado y obt<strong>en</strong>er exequátur <strong>de</strong>l Po<strong>de</strong>r Ejecutivo.<br />

La Ley G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Salud (artículo 93) también crea <strong>la</strong> Comisión Nacional <strong>de</strong><br />

Reválida <strong>de</strong> Títulos, con <strong>la</strong> finalidad <strong>de</strong> revalidar los títulos <strong>de</strong> los profesionales <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> salud graduados <strong>en</strong> el extranjero.<br />

El Decreto No. 351-99, Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Hospitales dispone <strong>en</strong> su artículo<br />

27 que el personal <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>en</strong> funciones directas <strong>de</strong> cuidado <strong>de</strong> los pa-<br />

ci<strong>en</strong>tes t<strong>en</strong>drá los sigui<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>beres u obligaciones:<br />

a) Cumplir con el horario establecido <strong>en</strong> su c<strong>en</strong>tro <strong>la</strong>boral.<br />

b) Brindar a cada paci<strong>en</strong>te los cuidados <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería perman<strong>en</strong>te e<br />

ininterrumpida, <strong>de</strong> <strong>la</strong> más alta calidad posible, <strong>de</strong> acuerdo con <strong>la</strong>s<br />

disposiciones reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tarias establecidas.<br />

c) Garantizar que se realic<strong>en</strong> <strong>la</strong>s hojas <strong>de</strong> cuidados <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería, así como<br />

toda <strong>la</strong> docum<strong>en</strong>tación administrativa <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería.<br />

d) Acompañar al médico <strong>en</strong> el pase <strong>de</strong> visita diaria a los paci<strong>en</strong>tes a su<br />

cuidado.<br />

e) Participar <strong>en</strong> <strong>la</strong>s comisiones <strong>de</strong> calidad y técnico administrativas <strong>de</strong>l<br />

hospital que se <strong>de</strong>termine, así como <strong>la</strong>s correspondi<strong>en</strong>tes al servicio o<br />

al <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to al cual pert<strong>en</strong>ece.<br />

f) Participar <strong>en</strong> los trabajos <strong>de</strong> los comités intra hospita<strong>la</strong>rios que se<br />

<strong>de</strong>termine, a fin <strong>de</strong> contribuir a evaluar <strong>la</strong> marcha y calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción<br />

que el hospital brinda a sus paci<strong>en</strong>tes.<br />

g) Participar <strong>en</strong> los turnos <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería, <strong>de</strong> acuerdo con <strong>la</strong>s reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>taciones<br />

establecidas y <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> institución.<br />

h) Contro<strong>la</strong>r y supervisar <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> los cuidados brindados al paci<strong>en</strong>te<br />

por el personal <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>de</strong>l hospital.<br />

236 Serie Desarrollo <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>en</strong> Salud No. 56


i) Exigir el cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l trabajo <strong>de</strong>l personal a él subordinado,<br />

<strong>de</strong>mandando disciplina y responsabilidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> ejecución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tareas<br />

asignadas.<br />

j) Cumplir cualquier otra responsabilidad que se establezca por los niveles<br />

superiores.<br />

A su vez el Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> recursos humanos <strong>de</strong>l sistema nacional <strong>de</strong> salud es-<br />

tablece <strong>en</strong> su artículo 58 y <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> los profesionales, técnicos<br />

y auxiliares <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud.<br />

Las Normas nacionales para <strong>la</strong> administración y at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>fermería, al tratar el régim<strong>en</strong> disciplinario, se refier<strong>en</strong> a los <strong>de</strong>beres y <strong>de</strong>rechos<br />

<strong>de</strong>l personal <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería que abarca algunas funciones específicas:<br />

Son así <strong>de</strong>beres <strong>de</strong>l personal <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería:<br />

• Cumplir y hacer cumplir <strong>la</strong>s normas internas, basadas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s normas<br />

g<strong>en</strong>erales.<br />

• Cumplir el horario establecido<br />

• Cumplir con respecto a <strong>la</strong> individualidad e integridad <strong>de</strong> los(as)<br />

usuarios(as).<br />

• Brindar los cuidados <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería con calidad, equidad, eficaz y oportuno,<br />

<strong>de</strong> acuerdo a <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l usuario(a).<br />

• Cumplir con los turnos <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería y <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> institución.<br />

• Registrar con precisión <strong>en</strong> el expedi<strong>en</strong>te clínico los signos vitales,<br />

observaciones <strong>de</strong> signos y síntomas que pres<strong>en</strong>te el usuario(a) y todas<br />

<strong>la</strong>s que sean at<strong>en</strong>ciones e interv<strong>en</strong>ciones.<br />

• Contro<strong>la</strong>r y supervisar <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> los servicios.<br />

• Ve<strong>la</strong>r por el cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l trabajo <strong>de</strong>l personal que está bajo su<br />

responsabilidad.<br />

• Cumplir con <strong>la</strong> responsabilidad que se <strong>de</strong>legue por los niveles superiores.<br />

• Mant<strong>en</strong>er un comportami<strong>en</strong>to digno y honrado, conforme al or<strong>de</strong>n,<br />

Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to, normas y procedimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l establecimi<strong>en</strong>to y lo establecido<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> ley <strong>de</strong> salud y <strong>la</strong> Constitución <strong>de</strong> <strong>la</strong> República<br />

• Contribuir con el proceso <strong>de</strong> estabilidad económica <strong>de</strong>l establecimi<strong>en</strong>to,<br />

mediante el uso a<strong>de</strong>cuado <strong>de</strong> material y equipo.<br />

• Susp<strong>en</strong><strong>de</strong>r vacaciones y permisos <strong>en</strong> situaciones y ocurr<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastre<br />

nacional o local, <strong>de</strong>bi<strong>en</strong>do integrarse inmediatam<strong>en</strong>te al servicio.<br />

Son <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong>l personal <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería:<br />

• Participar activam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> los procesos <strong>de</strong> mejoría <strong>de</strong> calidad <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción<br />

<strong>de</strong> los servicios, reformas políticas conforme a su conocimi<strong>en</strong>to.<br />

<strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

237


República Dominicana<br />

• Recibir una justa remuneración <strong>de</strong> acuerdo a <strong>la</strong> preparación técnica y<br />

experi<strong>en</strong>cia, tiempo <strong>en</strong> servicio con re<strong>la</strong>ción al cargo y funciones que<br />

<strong>de</strong>sempeña.<br />

• De estar informado sobre cambios, aplicación <strong>de</strong> normas que se establec<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong> el establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> salud.<br />

• Disfrutar <strong>de</strong> vacaciones, permisos y jubi<strong>la</strong>ción, según está establecido <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> Ley No. 41-08 sobre <strong>la</strong> Función Pública.<br />

• Recibir los b<strong>en</strong>eficios marginales establecidos para el personal y amparado<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> Ley g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> salud y sus reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> recursos humanos.<br />

a) At<strong>en</strong>ción médica, lic<strong>en</strong>cia médica ava<strong>la</strong>das por un médico reconocido<br />

<strong>de</strong>l país.<br />

b) Alim<strong>en</strong>tación acor<strong>de</strong> al horario<br />

c) Dieta por viaje <strong>en</strong> jornada <strong>de</strong> trabajo<br />

d) Exoneraciones <strong>en</strong> servicios hospita<strong>la</strong>rios estatales y <strong>de</strong> impuesto<br />

para compra <strong>de</strong> vehículo.<br />

e) Vivi<strong>en</strong>da y/o bonos propiciado por el Estado Dominicano<br />

f) Educación continua, perman<strong>en</strong>te y <strong>en</strong> servicio y obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> becas.<br />

g) Recibir un período <strong>de</strong> adaptación y ori<strong>en</strong>tación <strong>en</strong> el puesto <strong>de</strong><br />

trabajo.<br />

• Que a través <strong>de</strong> ag<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l establecimi<strong>en</strong>to se cump<strong>la</strong>n los acuerdos<br />

logrados por los gremios y sindicatos producto <strong>de</strong> negociaciones con<br />

autorida<strong>de</strong>s superiores.<br />

• Derecho a ser escuchada (o) y con respeto.<br />

• Libertad <strong>de</strong> credo religioso-político, sin interferir <strong>en</strong> sus activida<strong>de</strong>s<br />

<strong>la</strong>borales.<br />

• Libertad <strong>de</strong> afiliación política <strong>de</strong> asociaciones <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería y sindicatos.<br />

• Derecho a ser tras<strong>la</strong>dado mutuo acuerdo o por conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> el servicio.<br />

• Ser cambiado <strong>de</strong>l área <strong>de</strong> trabajo, según el tiempo normatizado <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

Institución.<br />

Códigos <strong>de</strong> ética<br />

La Ley <strong>de</strong> salud <strong>en</strong> su artículo 94 dispone que el ejercicio profesional <strong>en</strong> ci<strong>en</strong>cias<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> salud y profesiones afines se rege <strong>de</strong> conformidad con los principios funda-<br />

m<strong>en</strong>tales <strong>de</strong> <strong>la</strong> ética, con especial refer<strong>en</strong>cia a <strong>la</strong>s normas <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción y prestación<br />

<strong>de</strong> servicios, a los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> los paci<strong>en</strong>tes, al secreto profesional y a <strong>la</strong>s p<strong>en</strong>a-<br />

lizaciones <strong>en</strong> caso <strong>de</strong> incorrecciones cometidas <strong>en</strong> ocasión <strong>de</strong> ese ejercicio. Para<br />

estos fines, <strong>la</strong> SESPAS, <strong>en</strong> coordinación con <strong>la</strong>s Instituciones <strong>de</strong>l Sistema Nacional<br />

<strong>de</strong> Salud Calificadas, establecerá <strong>la</strong>s reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>taciones correspondi<strong>en</strong>tes.<br />

238 Serie Desarrollo <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>en</strong> Salud No. 56


Las Normas nacionales para <strong>la</strong> administración y at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>fermería dispon<strong>en</strong> que <strong>la</strong> Dirección Nacional <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> participa <strong>en</strong> <strong>la</strong> toma<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones re<strong>la</strong>cionadas a los aspectos éticos legales <strong>de</strong>l ejercicio <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería.<br />

Dichas normas también, <strong>en</strong> su Capítulo V, tratan <strong>de</strong>l Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to disciplinario por<br />

el cual se regirá el personal <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería. Establece un comité disciplinario <strong>en</strong> cada<br />

establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> salud, integrado por cinco miembros, con <strong>la</strong> responsabilidad<br />

<strong>de</strong> garantizar que <strong>la</strong>s faltas disciplinarias sean juzgadas y sancionadas conforme su<br />

gravedad, mant<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do criterios <strong>de</strong> objetividad, legalidad, equidad y justicia.<br />

La Asociación Dominicana <strong>de</strong> Enfermeras Graduadas puso <strong>en</strong> circu<strong>la</strong>ción <strong>la</strong> pri-<br />

mera versión <strong>de</strong>l “Manual <strong>de</strong> conducta ética <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeras graduadas” <strong>en</strong> fecha<br />

8 <strong>de</strong> mayo, 2008. Dicho docum<strong>en</strong>to consta <strong>de</strong> disposiciones <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>das referidas a<br />

<strong>la</strong> <strong>en</strong>fermera y el ser humano, <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermera como <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sora <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> los<br />

usuarios <strong>de</strong> los servicios, <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermera y <strong>la</strong> niñez, <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermera ante el <strong>de</strong>recho <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

ancianidad, <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermera y <strong>la</strong> profesión, el profesional <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería y su afiliación<br />

gremial, <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermera y <strong>la</strong> sociedad, <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermera y <strong>la</strong> familia, <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermera como<br />

ser bio-psicosocial, <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermera y sus colegas y <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermera y el medio ambi<strong>en</strong>te.<br />

Este manual es <strong>de</strong> aplicación a los miembros <strong>de</strong> esta organización.<br />

Educación superior y técnica<br />

Como se m<strong>en</strong>cionara anteriorm<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> Ley g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> salud, artículo 92, esta-<br />

blece que para el ejercicio profesional <strong>en</strong> ci<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud y profesiones afines,<br />

es necesario haber obt<strong>en</strong>ido el título <strong>de</strong> grado correspondi<strong>en</strong>te otorgado por una<br />

universidad nacional reconocida por el Estado. Conforme a <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> exequátur,<br />

para el ejercicio <strong>en</strong> el país <strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s profesiones que exijan título universitario<br />

nacional o extranjero <strong>de</strong>bidam<strong>en</strong>te revalidado es necesario el exequátur otor-<br />

gado por el Po<strong>de</strong>r Ejecutivo. Las solicitu<strong>de</strong>s <strong>de</strong> exequátur re<strong>la</strong>tivas a <strong>la</strong>s ci<strong>en</strong>cias<br />

médicas <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser pres<strong>en</strong>tadas a <strong>la</strong> que <strong>en</strong>tonces se <strong>de</strong>nominaba Secretaría <strong>de</strong><br />

Estado <strong>de</strong> Sanidad y B<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia /Secretaría <strong>de</strong> Salud acompañada con el título<br />

correspondi<strong>en</strong>te, y cuando sea <strong>de</strong> lugar, <strong>de</strong>l certificado <strong>de</strong> reválida.<br />

Correspon<strong>de</strong> a <strong>la</strong> Secretaría <strong>de</strong> Estado <strong>de</strong> Educación Superior, Ci<strong>en</strong>cia y Tec-<br />

nología <strong>la</strong> evaluación y acreditación <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación superior <strong>en</strong> <strong>la</strong> República<br />

Dominicana. La Ley No. 139-01, <strong>de</strong>l 13 <strong>de</strong> agosto <strong>de</strong> 2001 que rige <strong>la</strong> educación<br />

superior, <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia y <strong>la</strong> tecnología, <strong>de</strong>fine y establece los procesos para <strong>la</strong> evaluación<br />

y <strong>la</strong> acreditación <strong>de</strong> instituciones <strong>de</strong> educación superior.<br />

<strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

239


República Dominicana<br />

Conforme a <strong>la</strong>s Normas nacionales para <strong>la</strong> administración y at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> los<br />

servicios <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería, <strong>la</strong> Dirección Nacional <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> regu<strong>la</strong> y evalúa los<br />

programas formadores <strong>de</strong> auxiliares <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería y manti<strong>en</strong>e coordinación con<br />

<strong>la</strong>s instituciones formadoras <strong>de</strong> recursos humanos <strong>en</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>en</strong> el sector<br />

público y privado.<br />

Acreditación<br />

Como ag<strong>en</strong>cia privada y autónoma acreditadora <strong>en</strong> <strong>la</strong> República Dominicana<br />

funciona <strong>la</strong> Asociación Dominicana para el Autoestudio y <strong>la</strong> Acreditación (ADAAC),<br />

cuya misión consiste <strong>en</strong> promover, ori<strong>en</strong>tar y asistir <strong>la</strong> autoevaluación sobre <strong>la</strong><br />

base <strong>de</strong> criterios <strong>de</strong> calidad establecidos así como organizar y conducir procesos<br />

<strong>de</strong> evaluación externa y <strong>de</strong> acreditación <strong>en</strong> el contexto <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación superior<br />

dominicana. Esta es una <strong>en</strong>tidad privada <strong>de</strong> acreditación que funciona <strong>en</strong> el marco<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley No. 139-01 <strong>de</strong> educación superior.<br />

Organizaciones profesionales y<br />

académicas<br />

Asociación Dominicana <strong>de</strong> Enfermeras Graduadas<br />

http://www.a<strong>de</strong>grd.org/<br />

La Asociación Dominicana <strong>de</strong> Enfermeras Graduadas (ADEG) se fundó <strong>en</strong> el<br />

1951 y se constituye <strong>en</strong> 1962 cuando <strong>la</strong> asamblea aprueba sus primeros estatutos.<br />

El Decreto No. 1.418 <strong>de</strong>l po<strong>de</strong>r ejecutivo <strong>de</strong> 1966 establece su incorporación.<br />

Su misión es ejecutar acciones dirigidas al <strong>de</strong>sarrollo profesional y personal <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> <strong>en</strong>fermera dominicana, para promover <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> vida <strong>de</strong> sus afiliados y un<br />

ejercicio apegado a los mandatos emanados <strong>de</strong>l sistema nacional <strong>de</strong> salud y <strong>de</strong> los<br />

valores éticos, ci<strong>en</strong>tíficos, gremiales y socioculturales.<br />

Conforme a los estatutos (artículo 7), pue<strong>de</strong>n ser miembros <strong>de</strong> ADEG todos los<br />

profesionales y técnicos, profesionales <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería egresados <strong>de</strong> universida<strong>de</strong>s<br />

y/o escue<strong>la</strong>s reconocidas, así como aquel<strong>la</strong>s personas que se hayan <strong>de</strong>stacado <strong>en</strong><br />

b<strong>en</strong>eficio <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería, a<strong>de</strong>más los profesionales extranjeros que se acojan a<br />

lo establecido <strong>en</strong> los conv<strong>en</strong>ios internacionales, revalidación <strong>de</strong> sus títulos y los<br />

estatutos <strong>de</strong> ADEG.<br />

240 Serie Desarrollo <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>en</strong> Salud No. 56


Práctica transnacional <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>en</strong>fermería<br />

Ley g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> salud, artículo 92 dispone que para el ejercicio profesional <strong>en</strong><br />

ci<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud y profesiones afines, será necesario haber obt<strong>en</strong>ido el título<br />

<strong>de</strong> grado correspondi<strong>en</strong>te otorgado por una universidad nacional reconocida por<br />

el Estado y obt<strong>en</strong>er exequátur <strong>de</strong>l Po<strong>de</strong>r Ejecutivo.<br />

Los extranjeros que sean profesionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud que hayan estudiado <strong>en</strong> uni-<br />

versida<strong>de</strong>s extranjeras sólo podrán ejercer <strong>en</strong> el país cuando: 1) Exista acuerdo<br />

<strong>de</strong> Estado a Estado, para el ejercicio <strong>de</strong> los profesionales <strong>de</strong> ambos países. 2) En<br />

el país no exista <strong>la</strong> oferta <strong>de</strong> ese servicio o que dicha oferta no sea sufici<strong>en</strong>te, y<br />

3) que cump<strong>la</strong> con <strong>la</strong> reválida <strong>de</strong> título y el Po<strong>de</strong>r Ejecutivo le haya otorgado el<br />

exequátur <strong>de</strong> ley.<br />

La Ley g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> salud, crea <strong>la</strong> Comisión Nacional <strong>de</strong> Reválida <strong>de</strong> Títulos, con<br />

<strong>la</strong> finalidad <strong>de</strong> revalidar los títulos <strong>de</strong> los profesionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud graduados <strong>en</strong><br />

el extranjero. La misma está constituida por el Consejo Nacional <strong>de</strong> Educación<br />

Superior, Ci<strong>en</strong>cias y Tecnología, CONECYT (órgano normativo) y <strong>la</strong> Secretaria <strong>de</strong><br />

Estado <strong>de</strong> Educación Superior, Ci<strong>en</strong>cia y Tecnología, SEESCYT, <strong>en</strong>tidad rectora <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> educación superior, <strong>la</strong> Secretaría <strong>de</strong> Estado <strong>de</strong> Salud Pública y Asist<strong>en</strong>cia Social,<br />

<strong>la</strong> universidad <strong>de</strong>l Estado y <strong>la</strong> Asociación Dominicana <strong>de</strong> Faculta<strong>de</strong>s y Escue<strong>la</strong>s <strong>de</strong><br />

Medicina (ADOFEM). La Comisión Nacional <strong>de</strong> Reválida <strong>de</strong> Títulos podrá incluir<br />

cualquier otro repres<strong>en</strong>tante. El Colegio Medico Dominicano (CMD) formará<br />

parte <strong>de</strong> esta comisión para conocer los casos <strong>de</strong> reválida <strong>de</strong> títulos <strong>de</strong> doctores<br />

<strong>en</strong> medicina.<br />

En caso <strong>de</strong> profesionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud que visit<strong>en</strong> el país <strong>en</strong> acciones altruistas,<br />

bastará una autorización <strong>de</strong> <strong>la</strong> Secretaría <strong>de</strong> Estado <strong>de</strong> Salud Pública y Asist<strong>en</strong>cia<br />

Social para que puedan ejercer <strong>la</strong> profesión <strong>de</strong> manera exclusiva para los servicios<br />

públicos <strong>de</strong> salud, durante tres meses, p<strong>la</strong>zo que podrá ser r<strong>en</strong>ovado una so<strong>la</strong> vez.<br />

<strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

241


<strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

Introducción<br />

La <strong>en</strong>fermería nace <strong>en</strong> Uruguay <strong>en</strong> 1911 con <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> Nurses<br />

<strong>en</strong> el ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong> Asist<strong>en</strong>cia Pública Nacional. En 1947 se crea <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> Uni-<br />

versitaria <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> (EUE) – hoy Facultad <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> Universidad<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> República, ante <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong>l futuro Hospital <strong>de</strong> Clínicas <strong>de</strong> contar con<br />

<strong>en</strong>fermeras capacitadas para brindar cuidados profesionales y administrar servicios.<br />

Con el p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> estudios 1971 se otorga el título <strong>de</strong> lic<strong>en</strong>ciado. En 1951 se inician<br />

cursos para <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> auxiliares <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>en</strong> <strong>la</strong> órbita <strong>de</strong>l Facultad <strong>de</strong><br />

Medicina y un año <strong>de</strong>spués lo hace el Ministerio <strong>de</strong> Salud Pública. A partir <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

década <strong>de</strong>l 60 y durante 30 años se crean escue<strong>la</strong>s privadas para <strong>la</strong> formación <strong>de</strong><br />

auxiliares <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería, llegando a 43; <strong>en</strong> el 2007 se constatan 27.<br />

En los años <strong>de</strong> gobierno militar (1973-1984) se c<strong>la</strong>usura <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> Universitaria<br />

<strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> y <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> Nurses pasa a <strong>la</strong> Facultad <strong>de</strong> Medicina. Al reinsta<strong>la</strong>rse<br />

el gobierno <strong>de</strong>mocrático reanuda sus activida<strong>de</strong>s <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> Universitaria <strong>de</strong> En-<br />

fermería y abre un polo <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>en</strong> <strong>la</strong> Regional Norte Salto. La Universidad<br />

Católica crea <strong>en</strong> 1990 su Escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> – hoy Facultad <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong>, y ese<br />

año <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> Universitaria <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> inicia los cursos <strong>de</strong> profesionalización <strong>de</strong><br />

auxiliares <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería. Hoy día, ambas faculta<strong>de</strong>s dan el certificado intermedio<br />

<strong>de</strong> auxiliar <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería, realizan <strong>la</strong> profesionalización <strong>de</strong> dichos auxiliares, llevan<br />

a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte cursos <strong>de</strong> educación perman<strong>en</strong>te, <strong>de</strong> diplomaturas y <strong>en</strong> <strong>la</strong> Facultad <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Universidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> República se llevan a cabo programas <strong>de</strong> maestría.<br />

En 2010 el país cu<strong>en</strong>ta con 9.982 médicos, 3.115 lic<strong>en</strong>ciadas/os <strong>en</strong> <strong>en</strong>fermería<br />

(7.8% son varones) y 15.473 auxiliares <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería. Si bi<strong>en</strong> no se aprobó aún <strong>la</strong><br />

Ley <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong>, varios lic<strong>en</strong>ciadas/os vi<strong>en</strong><strong>en</strong> ocupando cargos <strong>de</strong> conducción<br />

estratégica a nivel público, ya sea por concurso como por <strong>de</strong>signación directa.<br />

Uruguay<br />

243


Uruguay<br />

Análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> legis<strong>la</strong>ción aplicable<br />

Las activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería se cumpl<strong>en</strong> <strong>en</strong> Uruguay <strong>en</strong> dos niveles <strong>de</strong> espe-<br />

cialización: Lic<strong>en</strong>ciatura <strong>en</strong> <strong>en</strong>fermería (Universitaria) y auxiliar <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería. No<br />

existe una norma que regule el ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> profesión a pesar <strong>de</strong> que Uruguay<br />

es uno <strong>de</strong> los cuatro países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región que ha adoptado por Ley No. 14.906 <strong>de</strong>l<br />

2 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1979 el Conv<strong>en</strong>io C149 sobre el personal <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería que esta-<br />

blece estándares sobre el empleo y condiciones <strong>de</strong> trabajo y <strong>de</strong> vida <strong>de</strong>l personal<br />

<strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería.<br />

El ejercicio profesional ha estado así librado a lo que <strong>la</strong>s instituciones <strong>de</strong> salud<br />

establezcan <strong>en</strong> cada caso. Exist<strong>en</strong> disposiciones que regu<strong>la</strong>n lo re<strong>la</strong>cionado a los<br />

servicios <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería como el Decreto No. 60/95 que establece normas refer<strong>en</strong>-<br />

tes a <strong>la</strong> actividad <strong>de</strong> los servicios privados <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería, el Manual para servicios<br />

<strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>en</strong> hospitales y otras que tratan <strong>de</strong> servicios específicos como el<br />

Decreto No. 211/97 sobre el funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s unida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> cuidados especiales.<br />

El 8 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 2009 el Po<strong>de</strong>r Ejecutivo remitió al par<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to un proyecto <strong>de</strong><br />

ley que regu<strong>la</strong> el ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería. El proyecto dispone que solo podrán<br />

ejercer <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>la</strong>s personas egresadas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instituciones habilitadas por el<br />

Estado, ya sean públicas o privadas. El proyecto, <strong>en</strong>tre otras cuestiones <strong>de</strong>fine dos<br />

títulos que habilitarán al ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad: el <strong>de</strong> lic<strong>en</strong>ciado <strong>en</strong> <strong>en</strong>fermería,<br />

y el <strong>de</strong> auxiliar <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería. 1<br />

Una novedad importante es <strong>la</strong> sanción el 11 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 2009 <strong>de</strong>l Decreto No.<br />

219/009 que reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>ta los servicios <strong>de</strong> los profesionales lic<strong>en</strong>ciados <strong>en</strong> <strong>en</strong>fermería<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s instituciones públicas y privadas prestadoras <strong>de</strong> salud. La norma dispone<br />

que toda institución pública o privada prestadora <strong>de</strong> servicios <strong>de</strong> salud que t<strong>en</strong>ga<br />

personal <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería a cargo, <strong>de</strong>berá contar <strong>en</strong> sus servicios con profesionales<br />

lic<strong>en</strong>ciados <strong>en</strong> <strong>en</strong>fermerías. En este s<strong>en</strong>tido, <strong>la</strong>s jefaturas <strong>de</strong> lo que <strong>la</strong> norma <strong>de</strong>no-<br />

mina Departam<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>de</strong>berán estar a cargo <strong>de</strong> profesionales que<br />

cu<strong>en</strong>t<strong>en</strong> con el título habilitante <strong>en</strong> lic<strong>en</strong>ciatura <strong>en</strong> <strong>en</strong>fermería otorgado por <strong>la</strong><br />

Universidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> República o su simi<strong>la</strong>r autorizados por <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s compe-<br />

t<strong>en</strong>tes, título <strong>de</strong> especialista <strong>en</strong> administración <strong>de</strong> servicios <strong>de</strong> salud o testimonio<br />

que acredite idoneidad <strong>en</strong> esta área.<br />

1. El texto complete <strong>de</strong>l proyecto está disponible <strong>en</strong> el sigui<strong>en</strong>te sitio <strong>en</strong> <strong>la</strong> Internet: http://www.<br />

presi<strong>de</strong>ncia.gub.uy/_web/proyectos/2009/07/S616.pdf.<br />

244 Serie Desarrollo <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>en</strong> Salud No. 56


Instancias nacionales para <strong>la</strong><br />

formu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> políticas <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>fermería<br />

Ministerio <strong>de</strong> Salud - Comisión Nacional<br />

Asesora <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong><br />

La Comisión Nacional Asesora <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Salud Pública<br />

ti<strong>en</strong>e como cometido <strong>de</strong>finir políticas <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería a nivel na-<br />

cional y ti<strong>en</strong>e carácter asesor y honorario. Está conformada por repres<strong>en</strong>tantes<br />

<strong>de</strong>l Colegio <strong>de</strong> Enfermeras <strong>de</strong>l Uruguay (CEDU), Facultad <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong>, Hospital<br />

<strong>de</strong> Clínicas, repres<strong>en</strong>tante <strong>de</strong>l ámbito público, repres<strong>en</strong>tante <strong>de</strong>l ámbito privado<br />

(Universidad Católica, <strong>la</strong> Unión <strong>de</strong> Mutualidad <strong>de</strong>l Uruguay (UMU) y <strong>la</strong> Fe<strong>de</strong>ración<br />

Medica <strong>de</strong>l Interior (FEMI). No se localizó <strong>la</strong> norma jurídica que <strong>la</strong> crea.<br />

Ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería<br />

Como se m<strong>en</strong>cionara, no existe una norma específica que abarque lo re<strong>la</strong>tivo<br />

al ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería.<br />

Para ejercer <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería se requiere título habilitante y registro. Los certificados<br />

<strong>de</strong> aprobación expedidos por <strong>la</strong>s escue<strong>la</strong>s habilitadas <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser registrados <strong>en</strong> el<br />

Ministerio <strong>de</strong> Salud Pública qui<strong>en</strong> a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> vig<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l Decreto No. 90/06<br />

<strong>de</strong> 2006 registra sólo aquellos títulos emitidos por <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> República,<br />

instituciones <strong>de</strong>bidam<strong>en</strong>te habilitadas por el Ministerio <strong>de</strong> Educación y Cultura y/o<br />

emitidos por instituciones privadas habilitadas por el Ministerio <strong>de</strong> Salud Pública<br />

con anterioridad a dicha vig<strong>en</strong>cia. El Colegio <strong>de</strong> Enfermeras es una <strong>en</strong>tidad <strong>de</strong> libre<br />

asociación y pert<strong>en</strong>ecer al mismo no es requisito para el ejercicio profesional.<br />

Disposiciones re<strong>la</strong>cionadas a los servicios <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería como el Decreto No.<br />

60/95 que establec<strong>en</strong> normas refer<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong> actividad <strong>de</strong> los servicios privados <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>fermería, el Manual para servicios <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>en</strong> hospitales y otra que tratan<br />

<strong>de</strong> servicios específicos como el Decreto No. 211/97 sobre el funcionami<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s unida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> cuidados especiales, hac<strong>en</strong> refer<strong>en</strong>cia a los requisitos para el<br />

ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>en</strong> dichos establecimi<strong>en</strong>tos.<br />

La Or<strong>de</strong>nanza No. 16/91 <strong>de</strong>l 10 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1991 dispone <strong>la</strong> obligatoriedad <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

inscripción <strong>de</strong> profesionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>en</strong> el registro respectivo <strong>de</strong> habilitaciones,<br />

<strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

245


Uruguay<br />

<strong>la</strong> pres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l título expedido por <strong>la</strong> Institución <strong>de</strong> Enseñanza compet<strong>en</strong>te,<br />

no admitiéndose inscripciones precarias.<br />

El Decreto No. 346/72 <strong>de</strong>l 16 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 1972 establece <strong>en</strong> el mismo s<strong>en</strong>tido<br />

que para ser consi<strong>de</strong>rado especialista <strong>en</strong> cualquier disciplina medica, es impres-<br />

cindible <strong>la</strong> inscripción <strong>de</strong>l titulo <strong>en</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> República.<br />

Respecto a <strong>la</strong>s incumb<strong>en</strong>cias, no se localizó una norma que haga refer<strong>en</strong>cia<br />

específica con excepción <strong>de</strong> lo dispuesto <strong>en</strong> el Decreto No. 211/97 <strong>de</strong>l Régim<strong>en</strong><br />

<strong>de</strong> funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s unida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> cuidados especiales que establece <strong>en</strong> el<br />

artículo 27 que estas unida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>berán disponer <strong>de</strong> personal <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería con<br />

<strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> cuidados int<strong>en</strong>sivos. La organización <strong>de</strong>l equipo <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería<br />

<strong>de</strong>berá establecer por lo m<strong>en</strong>os los sigui<strong>en</strong>tes niveles:<br />

• Enfermera universitaria jefe. Este cargo estará ocupado por una <strong>en</strong>fermera<br />

universitaria con título habilitante expedido por <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> Universitaria<br />

<strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong>, o revalidado por <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> República.<br />

T<strong>en</strong>drá como compet<strong>en</strong>cia:<br />

- Establecer y mant<strong>en</strong>er <strong>la</strong>s normas <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> el área <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>fermería<br />

- Determinar reg<strong>la</strong>s <strong>de</strong> niveles <strong>de</strong> trabajo<br />

- P<strong>la</strong>nificar programas <strong>de</strong> educación continua para el personal<br />

- Ori<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l personal <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería a su ingreso a <strong>la</strong> unidad<br />

<strong>de</strong> cuidados especiales<br />

- Asegurar <strong>en</strong> todo mom<strong>en</strong>to <strong>la</strong> continuidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

at<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> <strong>la</strong> unidad<br />

• Enfermera universitaria asist<strong>en</strong>cial. Estos cargos <strong>de</strong>berán estar ocupados<br />

por <strong>en</strong>fermeras universitarias con título habilitante expedido por <strong>la</strong><br />

Escue<strong>la</strong> Universitaria <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> o revalidado por <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> República.<br />

• Auxiliares <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería.<br />

Conforme al artículo 28, <strong>la</strong> organización <strong>de</strong>l equipo <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

unida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> cuidados especiales <strong>de</strong>berá contarse con una dotación mínima<br />

<strong>de</strong> una <strong>en</strong>fermera universitaria cada 8 camas <strong>en</strong> total <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuales <strong>la</strong>s <strong>de</strong><br />

cuidados int<strong>en</strong>sivos no podrán sobrepasar <strong>de</strong> <strong>la</strong> dotación <strong>de</strong> auxiliares<br />

<strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>de</strong>berá ser <strong>de</strong> auxiliar cada dos camas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s unida<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> cuidados int<strong>en</strong>sivos y una cada 4 camas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s unida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> cuidados<br />

intermedios como mínimo.<br />

El artículo 31 establece que <strong>la</strong>s unida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> cuidados especiales <strong>de</strong>berán<br />

<strong>de</strong> disponer <strong>de</strong> personal <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería con <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> cuidados<br />

int<strong>en</strong>sivos. La organización <strong>de</strong>l equipo <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>de</strong>berá establecer<br />

por lo m<strong>en</strong>os los sigui<strong>en</strong>tes niveles:<br />

246 Serie Desarrollo <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>en</strong> Salud No. 56


a) Enfermera universitaria jefe. Este cargo estará ocupado por una<br />

Enfermera Universitaria con título habilitante <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong><br />

Salud Pública.<br />

T<strong>en</strong>drá como compet<strong>en</strong>cia: - establecer y mant<strong>en</strong>er <strong>la</strong>s normas<br />

<strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> el área <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería; <strong>de</strong>terminar reg<strong>la</strong>s <strong>de</strong> niveles<br />

<strong>de</strong> trabajo; p<strong>la</strong>nificar programas <strong>de</strong> educación continua para el<br />

personal; ori<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l personal <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería a su ingreso a<br />

<strong>la</strong> unidad <strong>de</strong> cuidados especiales; asegurar <strong>en</strong> todo mom<strong>en</strong>to <strong>la</strong><br />

continuidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> unidad.<br />

b) Enfermera universitaria asist<strong>en</strong>cial. Estos cargos <strong>de</strong>berán estar<br />

ocupados por <strong>en</strong>fermeras universitarias con título habilitante <strong>de</strong>l<br />

Ministerio <strong>de</strong> Salud Pública.<br />

Conforme al artículo 32, <strong>la</strong> organización <strong>de</strong>l equipo <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> unidad <strong>de</strong> cuidados especiales <strong>de</strong>berá contar con una<br />

dotación mínima <strong>de</strong>: una <strong>en</strong>fermera universitaria cada 4 camas <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>s unida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> cuidados int<strong>en</strong>sivos y una cada 6 <strong>en</strong> <strong>la</strong>s unida<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> cuidados intermedios; un auxiliar <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería cada 2 camas<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s unida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> cuidados int<strong>en</strong>sivos y uno cada 3 camas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

unida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> cuidados intermedios.<br />

El artículo 33 dispone que <strong>en</strong> <strong>la</strong>s unida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> cuidados especiales<br />

<strong>de</strong>berá asegurarse el cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes funciones:<br />

fisioterapeuta; archivista; dietetista; m<strong>en</strong>sajería y servicios g<strong>en</strong>erales;<br />

economato y administración; auxiliares <strong>de</strong> servicio (como mínimo<br />

uno cada seis camas).<br />

Códigos <strong>de</strong> ética<br />

No se localizó un código <strong>de</strong> ética. Las <strong>en</strong>fermeras afiliadas al Colegio <strong>de</strong> Enferme-<br />

ras <strong>de</strong>l Uruguay se rig<strong>en</strong> por los códigos <strong>de</strong> éticas adoptados por esta institución<br />

por su pert<strong>en</strong><strong>en</strong>cia a <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s regionales e internacionales <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería.<br />

Educación superior y técnica<br />

Como se indicara anteriorm<strong>en</strong>te, <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería se cumpl<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />

Uruguay <strong>en</strong> dos niveles <strong>de</strong> especialización: lic<strong>en</strong>ciatura <strong>en</strong> <strong>en</strong>fermería (Universitaria)<br />

y auxiliar <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería.<br />

Conforme al Decreto <strong>de</strong>l Po<strong>de</strong>r Ejecutivo No. 90/006 <strong>de</strong> fecha 22 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong><br />

2006, el Ministerio <strong>de</strong> Educación y Cultura (MEC) adquiere compet<strong>en</strong>cias para<br />

contro<strong>la</strong>r y habilitar el funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s escue<strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería y afines,<br />

pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tes al ámbito privado. Entre <strong>la</strong>s funciones a su cargo se <strong>de</strong>stacan <strong>la</strong><br />

<strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

247


Uruguay<br />

supervisión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s escue<strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería exist<strong>en</strong>tes, <strong>la</strong> habilitación <strong>de</strong> nuevas<br />

escue<strong>la</strong>s y <strong>de</strong> nuevos cursos.<br />

Existe una Comisión especial asesora <strong>de</strong>l Ministro establecida por el artículo 4<br />

<strong>de</strong>l Decreto 90/06, cuya función es el asesorami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> el cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los<br />

cometidos y atribuciones transferidos al MEC sobre <strong>la</strong> habilitación y funcionami<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s escue<strong>la</strong>s habilitadas <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería. Dicha comisión está integrada por un<br />

repres<strong>en</strong>tante <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Salud Pública, uno <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> Repú-<br />

blica, uno <strong>de</strong>signado <strong>de</strong> común acuerdo por <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes escue<strong>la</strong>s actualm<strong>en</strong>te<br />

habilitadas y registradas y otro por <strong>la</strong> Dirección <strong>de</strong> Educación <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong><br />

Educación y Cultura. Su dictam<strong>en</strong> no es vincu<strong>la</strong>nte, pero para apartarse <strong>de</strong>l mis-<br />

mo, <strong>la</strong> resolución <strong>de</strong>berá fundarse <strong>en</strong> otros asesorami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> simi<strong>la</strong>r relevancia<br />

técnico-institucional, a nivel nacional e internacional.<br />

Acreditación<br />

Uruguay reconocía hasta los años 80 a <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> República como<br />

única universidad <strong>en</strong>cargada <strong>de</strong> brindar educación superior según <strong>la</strong> Constitución<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> República. La Universidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> República fue <strong>la</strong> única institución universi-<br />

taria durante más <strong>de</strong> 140 años, t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do aún actualm<strong>en</strong>te autonomía total <strong>en</strong><br />

su funcionami<strong>en</strong>to y legis<strong>la</strong>ción propia, por lo cual no es objeto <strong>de</strong> evaluación o<br />

acreditación por ag<strong>en</strong>cias externas a el<strong>la</strong>. Ha establecido sin embargo un proceso<br />

<strong>de</strong> autoevaluación institucional con procedimi<strong>en</strong>tos establecidos <strong>en</strong> el docum<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong>nominado: Pautas para <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l informe <strong>de</strong> auto-evaluación”, Serie<br />

Docum<strong>en</strong>to Evaluación Institucional No. 2 (2000).<br />

A partir <strong>de</strong> los años 80 e impulsadas por Decreto No. 308/995 que Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>-<br />

ta <strong>la</strong> oferta <strong>de</strong> educación superior privada comi<strong>en</strong>zan a crearse universida<strong>de</strong>s<br />

privadas y <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> establecer criterios <strong>de</strong> acreditación. Conforme a esta<br />

norma correspon<strong>de</strong> al Ministerio <strong>de</strong> Educación <strong>la</strong> operatoria <strong>de</strong>l control <strong>de</strong> los<br />

procedimi<strong>en</strong>tos y el registro <strong>de</strong> los títulos expedidos por estas universida<strong>de</strong>s.<br />

Es <strong>de</strong>cir que <strong>la</strong> acreditación es un proceso limitado a <strong>la</strong>s universida<strong>de</strong>s privadas.<br />

248 Serie Desarrollo <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>en</strong> Salud No. 56


Organizaciones profesionales y<br />

académicas<br />

Colegio <strong>de</strong> Enfermeras <strong>de</strong>l Uruguay (Asociación <strong>de</strong><br />

Nurses <strong>de</strong>l Uruguay)<br />

http://www.ceduanu.org.uy/portal/<br />

El Colegio <strong>de</strong> Enfermeras <strong>de</strong>l Uruguay reúne a <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeras profesionales<br />

uruguayas voluntariam<strong>en</strong>te afiliadas. No se localizó su estatuto.<br />

Práctica transnacional <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>en</strong>fermería<br />

Lo referido a <strong>la</strong> homologación <strong>de</strong> títulos extranjeros está cont<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> <strong>la</strong> Or<strong>de</strong>-<br />

nanza <strong>de</strong>l Consejo Directivo C<strong>en</strong>tral <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> República <strong>de</strong>l 3 <strong>de</strong> abril<br />

<strong>de</strong> 1963, único órgano autorizado a esos efectos. Al respecto establece el artículo<br />

6 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Or<strong>de</strong>nanza que <strong>la</strong> revalidación <strong>de</strong> certificados <strong>de</strong> estudios universitarios<br />

parciales, expedidos por universida<strong>de</strong>s extranjeras, no requiere <strong>la</strong> reválida <strong>de</strong> los<br />

estudios previos efectuados por el estudiante que <strong>la</strong> solicita siempre que guar<strong>de</strong>n<br />

una razonable equival<strong>en</strong>cia con <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza media impartida <strong>en</strong> <strong>la</strong> República. Se<br />

<strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>rá por haber cursado estudios universitarios parciales el haber aprobado<br />

por lo m<strong>en</strong>os un curso, rindi<strong>en</strong>do exam<strong>en</strong>, o cumpli<strong>en</strong>do <strong>la</strong> formalidad supletoria<br />

<strong>en</strong> su caso.<br />

Todos los exám<strong>en</strong>es <strong>de</strong> reválida t<strong>en</strong>drán lugar siempre <strong>en</strong> idioma español.<br />

Los reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> exám<strong>en</strong>es <strong>de</strong> reválidas especificarán el término <strong>de</strong>l tiempo<br />

que <strong>de</strong>be mediar para que un candidato reprobado pueda solicitar nuevo exam<strong>en</strong>.<br />

No serán admitidos los títulos o certificados <strong>de</strong> Universida<strong>de</strong>s extranjeras que no<br />

us<strong>en</strong> <strong>de</strong> reciprocidad respecto <strong>de</strong> los otorgados por <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> República.<br />

Se presume que existe <strong>la</strong> reciprocidad mi<strong>en</strong>tras no conste el rechazo <strong>de</strong> un título<br />

o certificado. La secretaría <strong>de</strong> <strong>la</strong> facultad o escue<strong>la</strong> verificarán el cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

los requisitos exigidos y someterá el expedi<strong>en</strong>te a informe <strong>de</strong>l consejo respectivo,<br />

para que se expida acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> reválida. Calificado como proce<strong>de</strong>nte el pedido <strong>de</strong><br />

reválida, el Consejo <strong>de</strong> Facultad dispondrá que se reciban los exám<strong>en</strong>es corres-<br />

pondi<strong>en</strong>tes, o <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ración, <strong>en</strong> su caso, que <strong>la</strong> gestión se haya exonerada <strong>de</strong> dicho<br />

requisito, elevando el expedi<strong>en</strong>te, así instruido, a resolución <strong>de</strong>l Consejo Directivo<br />

<strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

249


Uruguay<br />

C<strong>en</strong>tral. Admitidos los títulos o certificados pres<strong>en</strong>tados a <strong>la</strong> revalidación, aproba-<br />

dos los aspirantes <strong>en</strong> el exam<strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral y otorgada <strong>la</strong> revalidación por el Consejo<br />

Directivo C<strong>en</strong>tral aquellos docum<strong>en</strong>tos serán inscriptos <strong>en</strong> un libro especial que<br />

se <strong>de</strong>nominará Libro <strong>de</strong> Inscripciones <strong>de</strong> Títulos y Certificaciones Extranjeras.<br />

250 Serie Desarrollo <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>en</strong> Salud No. 56


<strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

Introducción<br />

El proceso <strong>de</strong> regu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> profesión <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>en</strong> V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong> ha ocupado<br />

el interés y el trabajo persist<strong>en</strong>te <strong>de</strong> varias g<strong>en</strong>eraciones <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeras y <strong>en</strong>fer-<br />

meros, <strong>de</strong> servicio, doc<strong>en</strong>cia y organizaciones profesionales qui<strong>en</strong>es promovieron<br />

<strong>la</strong> aprobación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong>l ejercicio profesional <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería (Gaceta Oficial<br />

No. 38.263) el 1 <strong>de</strong> septiembre <strong>de</strong> 2005 por <strong>la</strong> Asamblea Nacional <strong>de</strong> <strong>la</strong> República<br />

Bolivariana <strong>de</strong> V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>.<br />

Con el concurso <strong>de</strong> los Ministerios <strong>de</strong> Sanidad y Educación y el apoyo <strong>de</strong>l Co-<br />

legio <strong>de</strong> Profesionales <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>de</strong> V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong> y <strong>de</strong> <strong>la</strong> Asociación V<strong>en</strong>ezo<strong>la</strong>na<br />

<strong>de</strong> Educación <strong>en</strong> <strong>Enfermería</strong> (ASOVESE), <strong>en</strong> 1989 se creó <strong>la</strong> Comisión Técnica<br />

Interinstitucional para el Desarrollo <strong>de</strong> los Recursos Humanos <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong><br />

<strong>en</strong> V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong> (Resolución No.531 <strong>de</strong>l 02 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 1989 ), cuyos esfuerzos y<br />

acciones conjuntas lograron <strong>la</strong> profesionalización <strong>de</strong> mas <strong>de</strong>l 95% <strong>de</strong>l personal <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>fermería, el fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los post grados y <strong>la</strong> investigación. La comisión<br />

cesó <strong>en</strong> sus funciones <strong>en</strong> <strong>la</strong> segunda mitad <strong>de</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> los años 90.<br />

El programa <strong>de</strong> profesionalización <strong>de</strong> recursos humanos <strong>en</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>en</strong><br />

servicio ofrecido por <strong>la</strong>s Universida<strong>de</strong>s Nacionales, no fue sufici<strong>en</strong>te para cubrir<br />

<strong>la</strong> <strong>de</strong>manda <strong>de</strong> profesionales. Fue así como <strong>en</strong> 1995, ante el elevado número<br />

<strong>de</strong> auxiliares <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería activos se creó el p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> profesionalización para<br />

bachilleres auxiliares <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería, el cual contribuyó a increm<strong>en</strong>tar <strong>de</strong> manera<br />

importante el número <strong>de</strong> profesionales. Por su parte, el Ministerio <strong>de</strong> Salud y<br />

Desarrollo Social, susp<strong>en</strong>dió los cursos <strong>de</strong> formación <strong>de</strong> auxiliares <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería,<br />

situación vig<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> fecha.<br />

Hoy día, cada uno <strong>de</strong> los Programas Nacionales <strong>de</strong> Salud cu<strong>en</strong>ta con una instancia<br />

<strong>de</strong> coordinación <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería, in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong> los otros Programas.<br />

V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong><br />

251


V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong><br />

Análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> legis<strong>la</strong>ción aplicable<br />

El ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería no se <strong>en</strong>contraba regu<strong>la</strong>do legis<strong>la</strong>tivam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> Ve-<br />

nezue<strong>la</strong> hasta <strong>la</strong> sanción <strong>en</strong> septiembre <strong>de</strong> 2005 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong>l ejercicio profesional<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería. Existían sin embargo colegios <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeras y <strong>la</strong> Fe<strong>de</strong>ración <strong>de</strong><br />

Colegios <strong>de</strong> Profesionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> que s<strong>en</strong>taron <strong>la</strong>s bases para el ejercicio<br />

profesional <strong>en</strong> el Código Deontológico <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> aprobado por <strong>la</strong> Asamblea<br />

Nacional Anual <strong>de</strong> <strong>la</strong> Fe<strong>de</strong>ración <strong>de</strong> Colegios <strong>de</strong> Enfermeras <strong>en</strong> 1990. Dicha nor-<br />

ma, <strong>de</strong> aplicación a los afiliados, compr<strong>en</strong><strong>de</strong> conforme a su artículo 1, a todos <strong>la</strong>s<br />

<strong>en</strong>fermeras (os) <strong>en</strong> su vida pública y privada.<br />

La Ley <strong>de</strong>l ejercicio profesional <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>de</strong>fine <strong>en</strong> su artículo 3 al <strong>en</strong>-<br />

fermero o <strong>en</strong>fermera como el profesional egresado <strong>de</strong> una universidad, instituto<br />

o colegio universitario v<strong>en</strong>ezo<strong>la</strong>no, <strong>de</strong> acuerdo con <strong>la</strong>s leyes especiales sobre <strong>la</strong><br />

materia, con conocimi<strong>en</strong>tos, habilida<strong>de</strong>s y <strong>de</strong>strezas que se ocupan <strong>de</strong>l cuidado<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas, familias y comunida<strong>de</strong>s durante todas <strong>la</strong>s fases <strong>de</strong>l proceso <strong>de</strong><br />

crecimi<strong>en</strong>to y <strong>de</strong>sarrollo, <strong>en</strong> <strong>la</strong> salud y <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad, durante <strong>la</strong> discapacidad,<br />

<strong>la</strong> rehabilitación y, hasta <strong>en</strong> <strong>la</strong> muerte, así como <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong>l cuidado y servicio.<br />

El ámbito <strong>de</strong> aplicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> ley compr<strong>en</strong><strong>de</strong>, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong>l ejercicio profesional <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería, <strong>la</strong>s áreas <strong>de</strong> <strong>la</strong> doc<strong>en</strong>cia e investigación <strong>en</strong> todas <strong>la</strong>s <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias<br />

que prest<strong>en</strong> servicios <strong>de</strong> salud, ya sean públicas o privadas.<br />

La ley incluye <strong>en</strong> su alcance a qui<strong>en</strong>es hayan realizado estudios técnicos y<br />

superiores, es <strong>de</strong>cir a los lic<strong>en</strong>ciados egresados <strong>de</strong> una universidad, al técnicos<br />

superior universitario y al que <strong>de</strong>nomina técnico medio <strong>en</strong> <strong>en</strong>fermería egresado<br />

<strong>de</strong> un c<strong>en</strong>tro o instituto medio. Asimismo para ejercer como tales <strong>de</strong>b<strong>en</strong> contar<br />

con título respectivo, el que <strong>de</strong>be ser registrado e inscripto <strong>en</strong> el Misterio <strong>de</strong> Salud.<br />

Respecto a <strong>la</strong> colegiación, <strong>la</strong> Ley m<strong>en</strong>ciona <strong>en</strong> su artículo 6 que “todo profesional<br />

calificado, <strong>de</strong> conformidad con lo establecido el artículo 5 <strong>de</strong> esta Ley, está <strong>en</strong> el<br />

<strong>de</strong>recho <strong>de</strong> inscribirse y ser registrado <strong>en</strong> el Colegio <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeras y <strong>en</strong>fermeros<br />

<strong>de</strong> su respectiva <strong>en</strong>tidad fe<strong>de</strong>ral.”<br />

En su carácter inclusivo <strong>de</strong> los profesionales y técnicos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería, <strong>la</strong> Ley<br />

seña<strong>la</strong> <strong>en</strong> el Capítulo XIV <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Disposiciones transitorias, ordinal primero, que<br />

podrán colegiarse los o <strong>la</strong>s técnicos medio, m<strong>en</strong>ción <strong>en</strong>fermería y los o <strong>la</strong>s técnicos<br />

superiores <strong>en</strong> <strong>en</strong>fermería, <strong>en</strong> ejercicio <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho establecido <strong>en</strong> el artículo 105<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Constitución <strong>de</strong> <strong>la</strong> República que dispone que <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong>terminará <strong>la</strong>s profe-<br />

siones que requier<strong>en</strong> título y <strong>la</strong>s condiciones que <strong>de</strong>b<strong>en</strong> cumplirse para ejercer<strong>la</strong>s,<br />

incluy<strong>en</strong>do <strong>la</strong> colegiación.<br />

252 Serie Desarrollo <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>en</strong> Salud No. 56


Hasta <strong>la</strong> fecha <strong>la</strong> ley <strong>de</strong> ejercicio profesional <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería no ha sido reg<strong>la</strong>-<br />

m<strong>en</strong>tada.<br />

Instancias nacionales para <strong>la</strong><br />

formu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> políticas <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>fermería<br />

Comisión técnica interinstitucional para el <strong>de</strong>sarrollo<br />

<strong>de</strong> recursos humanos <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>en</strong> V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong><br />

La Resolución No. 531 <strong>de</strong> 1989 creó <strong>la</strong> Comisión Técnica Interinstitucional<br />

para el Desarrollo <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>. Dispone<br />

que es objetivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> comisión analizar y emitir informe sobre <strong>la</strong> problemática <strong>de</strong><br />

recursos humanos <strong>en</strong> <strong>en</strong>fermería a fin <strong>de</strong> establecer estrategias que garantic<strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> consolidación <strong>de</strong> <strong>la</strong> carrera <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>en</strong> sus distintos niveles para el me-<br />

jorami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> salud <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción. Ti<strong>en</strong>e también<br />

como propósito g<strong>en</strong>erar i<strong>de</strong>as t<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes a unificar los objetivos educacionales<br />

y los diseños curricu<strong>la</strong>res exist<strong>en</strong>tes que a<strong>de</strong>más posibilit<strong>en</strong> <strong>la</strong> profesionalización<br />

<strong>de</strong> los bachilleres asist<strong>en</strong>ciales <strong>en</strong> servicios que se <strong>de</strong>sempeñ<strong>en</strong> <strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes<br />

establecimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> salud.<br />

Ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería<br />

El Capítulo II (artículo 5) <strong>de</strong> <strong>la</strong> ley dispone que para el ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> profesión<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>en</strong> <strong>la</strong> República Bolivariana <strong>de</strong> V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>, se requiere:<br />

1. Haber realizado estudios técnicos o superiores, los cuales se comprobarán<br />

al:<br />

a. Poseer título <strong>de</strong> lic<strong>en</strong>ciado o lic<strong>en</strong>ciada <strong>en</strong> <strong>en</strong>fermería expedido<br />

por una universidad v<strong>en</strong>ezo<strong>la</strong>na reconocida, <strong>de</strong> acuerdo con <strong>la</strong>s<br />

leyes especiales sobre <strong>la</strong> materia.<br />

b. Poseer título <strong>de</strong> técnico superior universitario <strong>en</strong> <strong>en</strong>fermería<br />

expedido por instituto o colegio universitario reconocido, <strong>de</strong><br />

acuerdo con <strong>la</strong>s leyes especiales sobre <strong>la</strong> materia.<br />

c. Poseer el título <strong>de</strong> técnico medio <strong>en</strong> <strong>en</strong>fermería expedido por un<br />

c<strong>en</strong>tro o instituto educativo medio y diversificado, <strong>de</strong> acuerdo con<br />

<strong>la</strong>s leyes especiales sobre <strong>la</strong> materia.<br />

<strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

253


V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong><br />

2. Registrar el título correspondi<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong>s oficinas públicas que establezcan<br />

<strong>la</strong>s leyes e inscribirlo <strong>en</strong> el Ministerio con compet<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> materia <strong>de</strong><br />

salud.<br />

3. Cumplir con todas <strong>la</strong>s disposiciones <strong>de</strong> esta Ley y su Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to.<br />

El artículo 6 establece que todo profesional calificado, <strong>de</strong> conformidad con lo<br />

establecido el artículo 5 <strong>de</strong> esta Ley, está <strong>en</strong> el <strong>de</strong>recho <strong>de</strong> inscribirse y ser regis-<br />

trado <strong>en</strong> el Colegio <strong>de</strong> Enfermeras y Enfermeros <strong>de</strong> su respectiva <strong>en</strong>tidad fe<strong>de</strong>ral.<br />

Respecto a los especialistas, el artículo 9 dispone que sólo podrán ejercer como<br />

profesionales especialistas <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería y anunciarse como tales, aquellos o<br />

aquel<strong>la</strong>s profesionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería que hayan realizado y aprobado alguna<br />

especialización. También se consi<strong>de</strong>ra a los o <strong>la</strong>s profesionales graduados <strong>en</strong> el<br />

exterior <strong>en</strong> institutos acreditados <strong>de</strong> educación superior, <strong>en</strong> especialida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>en</strong>fermería, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s cuales no existan títulos equival<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> el país y hayan cumplido<br />

el requisito <strong>de</strong>l artículo 5 <strong>de</strong> <strong>la</strong> ley m<strong>en</strong>cionados anteriorm<strong>en</strong>te.<br />

Respecto al ejercicio profesional, el artículo 2 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong>l Ejercicio Profesional<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> dispone que a sus efectos se <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> por ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fer-<br />

mería, cualquier actividad que prop<strong>en</strong>da:<br />

1. El cuidado <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>de</strong>l individuo, familia y comunidad, tomando <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta<br />

<strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud y calidad <strong>de</strong> vida, <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad<br />

y <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> su tratami<strong>en</strong>to, incluy<strong>en</strong>do <strong>la</strong> rehabilitación <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

persona, in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> etapa <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to y <strong>de</strong>sarrollo<br />

<strong>en</strong> que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tre, <strong>de</strong>bi<strong>en</strong>do mant<strong>en</strong>er al máximo, el bi<strong>en</strong>estar físico,<br />

m<strong>en</strong>tal, social y espiritual <strong>de</strong>l ser humano.<br />

2. La práctica <strong>de</strong> sus funciones <strong>en</strong> el cuidado <strong>de</strong>l individuo, don<strong>de</strong> ésta se<br />

sust<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> una re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> interacción humana y social <strong>en</strong>tre el o <strong>la</strong><br />

profesional <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería y el o <strong>la</strong> paci<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> familia y <strong>la</strong> comunidad.<br />

La es<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l cuidado <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería está <strong>en</strong> cuidar, rehabilitar, promover<br />

<strong>la</strong> salud, prev<strong>en</strong>ir y contribuir a una vida digna <strong>de</strong> <strong>la</strong> persona.<br />

3. Ejercer sus funciones <strong>en</strong> los ámbitos <strong>de</strong> p<strong>la</strong>nificación y ejecución <strong>de</strong><br />

los cuidados directos <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería que le ofrece a <strong>la</strong>s familias y a <strong>la</strong>s<br />

comunida<strong>de</strong>s.<br />

4. Ejercer <strong>la</strong>s prácticas <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong> dinámica <strong>de</strong> <strong>la</strong> doc<strong>en</strong>cia e investigación,<br />

basándose <strong>en</strong> los principios ci<strong>en</strong>tíficos, conocimi<strong>en</strong>tos y habilida<strong>de</strong>s<br />

adquiridas <strong>de</strong> su formación profesional, actualizándose mediante <strong>la</strong><br />

experi<strong>en</strong>cia y educación continua. Las funciones que <strong>de</strong>terminan <strong>la</strong>s<br />

compet<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> los o <strong>la</strong>s profesionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería serán <strong>la</strong>s<br />

establecidas <strong>en</strong> el manual <strong>de</strong>scriptivo <strong>de</strong> cargos, aprobado por el Ministerio<br />

con compet<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> salud, así como <strong>en</strong> el reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

pres<strong>en</strong>te Ley.<br />

254 Serie Desarrollo <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>en</strong> Salud No. 56


La Ley <strong>de</strong> ejercicio profesional no conti<strong>en</strong>e un artículo específico <strong>de</strong>dicado a<br />

<strong>la</strong>s incumb<strong>en</strong>cias pero si <strong>de</strong>tal<strong>la</strong> los referido a los <strong>de</strong>beres y <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> los o <strong>la</strong>s<br />

profesionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>en</strong> el su Capítulo IV.<br />

Códigos <strong>de</strong> ética<br />

La Fe<strong>de</strong>ración <strong>de</strong> Colegios <strong>de</strong> Profesionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> e<strong>la</strong>boró y aprobó<br />

<strong>en</strong> 1990 el <strong>de</strong>nominado Código <strong>de</strong>ontológico <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería. Dicha norma con-<br />

ti<strong>en</strong>e un catálogo <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos y obligaciones e incluye otras cuestiones como <strong>la</strong>s<br />

re<strong>la</strong>tivas al secreto profesional, los docum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería, otorgami<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

certificados, honorarios profesionales, doc<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>en</strong>fermería y <strong>de</strong>beres gremiales<br />

<strong>en</strong>tra otras cuestiones.<br />

Conforme a <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong>l ejercicio profesional <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería que recogió muchas<br />

<strong>de</strong> estas disposiciones (artículo 31), son compet<strong>en</strong>tes para <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s san-<br />

ciones disciplinarias los Tribunales Disciplinarios <strong>de</strong> los Colegios <strong>de</strong> Profesionales<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> y <strong>de</strong> <strong>la</strong> Fe<strong>de</strong>ración <strong>de</strong> Colegios <strong>de</strong> Profesionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong>,<br />

<strong>de</strong> acuerdo con <strong>la</strong>s disposiciones previstas <strong>en</strong> esta Ley y <strong>en</strong> su Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to. Agrega<br />

<strong>en</strong> el artículo 36 que los o <strong>la</strong>s profesionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería que incurran <strong>en</strong><br />

infracciones al Código <strong>de</strong> ética, al honor, a <strong>la</strong> verdad o a <strong>la</strong> disciplina profesional,<br />

serán sancionados <strong>de</strong> conformidad con lo establecido <strong>en</strong> el Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> esta<br />

Ley que hasta <strong>la</strong> fecha no se ha aprobado.<br />

Las sanciones administrativas le correspon<strong>de</strong>n <strong>en</strong> cambio al Ministro con com-<br />

pet<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> salud, o al funcionario a qui<strong>en</strong> éste autorice expresam<strong>en</strong>te<br />

mediante resolución especial (artículo 35). Educación superior y técnica<br />

La Ley <strong>de</strong>l ejercicio profesional <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería m<strong>en</strong>ciona que para ejercer <strong>la</strong><br />

<strong>en</strong>fermería es necesario poseer título expedido por una universidad v<strong>en</strong>ezo<strong>la</strong>na<br />

reconocida o por instituto o colegio universitario reconocido <strong>de</strong> acuerdo con <strong>la</strong>s<br />

leyes especiales sobre <strong>la</strong> materia.<br />

En g<strong>en</strong>eral para todas <strong>la</strong>s carreras, <strong>la</strong> constitución reconoce <strong>la</strong> autonomía univer-<br />

sitaria y <strong>en</strong>umera <strong>la</strong>s <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s oficiales. El artículo 182 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> universida<strong>de</strong>s<br />

dispone que los títulos y certificados que expi<strong>de</strong>n <strong>la</strong>s universida<strong>de</strong>s privadas sólo<br />

producirán efectos legales al ser refr<strong>en</strong>dados por el Ejecutivo Nacional, por órgano<br />

<strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Educación. Asimismo establece que <strong>la</strong> Oficina <strong>de</strong> P<strong>la</strong>nificación<br />

<strong>de</strong>l Sector Universitario (OPSU) - oficina técnica auxiliar <strong>de</strong>l Consejo Nacional<br />

<strong>de</strong> Universida<strong>de</strong>s- se <strong>en</strong>carga <strong>de</strong> instrum<strong>en</strong>tar <strong>la</strong>s políticas y estrategias para <strong>la</strong><br />

<strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

255


V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong><br />

educación superior y como oficina técnica <strong>de</strong>l Consejo Nacional <strong>de</strong> Universida<strong>de</strong>s<br />

y <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Educación Superior, es <strong>de</strong> su compet<strong>en</strong>cia estudiar <strong>la</strong> aprobación<br />

<strong>de</strong> nuevas carreras, se<strong>de</strong>s, núcleos y universida<strong>de</strong>s tanto oficiales como privadas y<br />

pres<strong>en</strong>tar sus recom<strong>en</strong>daciones al Consejo Nacional <strong>de</strong> Universida<strong>de</strong>s.<br />

Existe también un Consejo Consultivo <strong>de</strong> Postgrado que evalúa <strong>la</strong>s solicitu<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> funcionami<strong>en</strong>to y acredita a los postgrados que lo solicit<strong>en</strong>.<br />

Respecto a <strong>la</strong> educación técnica, <strong>la</strong> Resolución No. 659 <strong>de</strong>l 4 <strong>de</strong> septiembre <strong>de</strong><br />

1985 dicta los lineami<strong>en</strong>tos g<strong>en</strong>erales que <strong>de</strong>fin<strong>en</strong> <strong>la</strong> política <strong>de</strong>l Estado V<strong>en</strong>ezo-<br />

<strong>la</strong>no para <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> técnico superior <strong>en</strong> <strong>la</strong> especialidad <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería. El<br />

p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> estudios para <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> técnicos compr<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>la</strong> formación g<strong>en</strong>eral,<br />

<strong>la</strong> profesional básica y <strong>la</strong> especializada. Establece también que <strong>la</strong> formación <strong>de</strong><br />

técnico superior <strong>en</strong> <strong>en</strong>fermería t<strong>en</strong>drá un valor <strong>en</strong> unida<strong>de</strong>s-crédito semestrales<br />

que osci<strong>la</strong>rá <strong>en</strong>tre 94 y 113.<br />

El título emitido por <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s oficiales <strong>de</strong>berá será expedido por su director<br />

y <strong>de</strong>berá remitirse información <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>da a <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Educación<br />

Superior. Los títulos emitidos por <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s privadas <strong>de</strong>berán ser refr<strong>en</strong>dados<br />

por el Ministerio <strong>de</strong> Educación conforme al artículo 67 <strong>de</strong>l Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los<br />

Colegios Profesionales.<br />

En <strong>la</strong> actualidad exist<strong>en</strong> <strong>en</strong> el país dos niveles <strong>de</strong> formación profesional: técnico<br />

superior <strong>en</strong> <strong>en</strong>fermería con un programa <strong>de</strong> estudio <strong>de</strong> 6 semestres, y lic<strong>en</strong>ciado<br />

<strong>en</strong> <strong>en</strong>fermería con uno <strong>de</strong> 10, estructurado <strong>en</strong> 2 ciclos <strong>de</strong> 6 y 4 semestres consecu-<br />

tivos. Las Universida<strong>de</strong>s ofrec<strong>en</strong> p<strong>la</strong>nes especiales <strong>de</strong> formación, bajo <strong>la</strong> modalidad<br />

<strong>de</strong> educación semipres<strong>en</strong>cial, para que los técnicos superiores egresados <strong>de</strong> otras<br />

instituciones educativas, curs<strong>en</strong> el 2do ciclo <strong>de</strong> 4 semestres y obt<strong>en</strong>gan el título <strong>de</strong><br />

lic<strong>en</strong>ciados <strong>en</strong> <strong>en</strong>fermería. Los programas <strong>de</strong> <strong>la</strong> carrera <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería ofrecidos por<br />

el Estado a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> Misión Sucre <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong> <strong>la</strong>s nuevas políticas <strong>de</strong> salud,<br />

han creado un nuevo perfil para los técnicos superiores, a través <strong>de</strong>l Programa<br />

nacional <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería integral comunitaria.<br />

Ante <strong>la</strong> dinámica social, los cambios epi<strong>de</strong>miológicos y pob<strong>la</strong>cionales, <strong>la</strong>s políticas<br />

<strong>de</strong> salud <strong>de</strong>l Estado V<strong>en</strong>ezo<strong>la</strong>no y los procesos <strong>de</strong> globalización e internacionaliza-<br />

ción, ASOVESE está <strong>en</strong> fase <strong>de</strong> revisión y homologación <strong>de</strong> los p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> estudio<br />

<strong>de</strong> los programas <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>de</strong> <strong>la</strong>s escue<strong>la</strong>s universitarias. Correspon<strong>de</strong> así<br />

mismo a los Ministerios con compet<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong> materia, <strong>la</strong> revisión <strong>de</strong> los p<strong>la</strong>nes<br />

<strong>de</strong> estudios <strong>de</strong> los <strong>de</strong> institutos y colegios universitarios que ofrec<strong>en</strong> <strong>la</strong> carrera <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>fermería. Este es un esc<strong>en</strong>ario <strong>en</strong> que los sectores doc<strong>en</strong>cia, servicio y gremio<br />

256 Serie Desarrollo <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>en</strong> Salud No. 56


<strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería, <strong>de</strong>berán confluir tal como <strong>en</strong> 1989, a los efectos <strong>de</strong> <strong>la</strong> articu<strong>la</strong>ción<br />

<strong>de</strong> los dos niveles <strong>de</strong> formación académica.<br />

<strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

Acreditación<br />

No se localizó un sistema formal <strong>de</strong> evaluación y acreditación <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación<br />

superior. Conforme a información obt<strong>en</strong>ida <strong>en</strong> el portal <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Educa-<br />

ción, existe un proyecto <strong>de</strong>nominado CRESIES (Proyecto <strong>de</strong> control, registro y<br />

seguimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> instituciones <strong>de</strong> educación superior oficiales y privadas) concebido<br />

con el fin <strong>de</strong> establecer los principales mecanismos <strong>de</strong> control o regu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong>l<br />

funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instituciones <strong>de</strong> educación superior que permitan <strong>de</strong>terminar<br />

y asegurar <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mismas, para el b<strong>en</strong>eficio justo <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l país<br />

y <strong>de</strong> cada una <strong>de</strong> nuestras regiones, estados y municipios. 1<br />

La acreditación <strong>de</strong> los estudios superiores <strong>de</strong> posgrado <strong>en</strong> V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong> es una<br />

acción voluntaria <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Universida<strong>de</strong>s. Todas <strong>la</strong>s instituciones y carreras <strong>de</strong>b<strong>en</strong><br />

ser aprobadas por el Consejo Nacional <strong>de</strong> Universida<strong>de</strong>s.<br />

Organizaciones profesionales y<br />

académicas<br />

Colegios <strong>de</strong> profesionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería<br />

Conforme a <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> ejercicio profesional, los colegios <strong>de</strong> profesionales <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>en</strong>fermería funcionarán <strong>en</strong> el distrito capital y <strong>en</strong> cada capital <strong>de</strong> estado. En aque-<br />

llos estados que por sus características y número <strong>de</strong> profesionales lo amerite se<br />

crearán seccionales. La constitución <strong>de</strong> seccionales se regirá por el reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to<br />

que, a tal efecto, dicte <strong>la</strong> Fe<strong>de</strong>ración <strong>de</strong> Colegios <strong>de</strong> Profesionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong><br />

<strong>de</strong> V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>.<br />

Conforme a <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> ejercicio profesional estas <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s nuclean tanto a los<br />

lic<strong>en</strong>ciados con título universitario como a los niveles técnicos. Son miembros<br />

<strong>de</strong> los Colegios <strong>de</strong> Profesionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong>, los o <strong>la</strong>s profesionales <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>en</strong>fermería cuyos títulos hayan sido <strong>de</strong>bidam<strong>en</strong>te inscritos <strong>en</strong> ellos, estén o no<br />

ejerci<strong>en</strong>do <strong>la</strong> profesión.<br />

Los Colegios <strong>de</strong> Profesionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> ti<strong>en</strong>e fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te a su<br />

cargo supervisar el ejercicio profesional <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería, ve<strong>la</strong>r por el cumplimi<strong>en</strong>to<br />

1. http://www.mes.gov.ve/informa/<strong>de</strong>talle_proyecto.php?id=9.<br />

257


V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>l Código <strong>de</strong> ética por parte <strong>de</strong> sus miembros y <strong>de</strong>f<strong>en</strong><strong>de</strong>r los intereses gremiales<br />

y profesionales <strong>de</strong> sus miembros (artículo 47). Asimismo los Colegios <strong>de</strong> Profesio-<br />

nales <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> y sus seccionales tratarán todos los asuntos inher<strong>en</strong>tes al<br />

ámbito <strong>de</strong> sus compet<strong>en</strong>cias o los que le sean <strong>en</strong>com<strong>en</strong>dados por los órganos <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> Fe<strong>de</strong>ración <strong>de</strong> Colegios <strong>de</strong> Profesionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>de</strong> V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>.<br />

Fe<strong>de</strong>ración <strong>de</strong> colegios <strong>de</strong> profesionales <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>en</strong>fermería <strong>de</strong> V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong><br />

La Fe<strong>de</strong>ración es miembro <strong>de</strong>l Consejo Internacional <strong>de</strong> Enfermeras y nuclea,<br />

como se <strong>de</strong>scribió anteriorm<strong>en</strong>te a los Colegios <strong>de</strong> Profesionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong>.<br />

Asociación V<strong>en</strong>ezo<strong>la</strong>na <strong>de</strong> Escue<strong>la</strong>s Superiores <strong>de</strong><br />

<strong>Enfermería</strong> (ASOVESE)<br />

Práctica transnacional <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>en</strong>fermería<br />

El artículo 5 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> ejercicio profesional dispone que para el ejercicio <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>en</strong> <strong>la</strong> República Bolivariana <strong>de</strong> V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>, se requiere <strong>en</strong>tre otras<br />

cuestiones “contar con titulo habilitante expedido por universida<strong>de</strong>s o institutos<br />

habilitados. Establece también que <strong>en</strong> caso <strong>de</strong> que los títulos referidos <strong>en</strong> este<br />

artículo procedan <strong>de</strong> una institución educativa extranjera, éstos <strong>de</strong>berán ser reva-<br />

lidados <strong>en</strong> <strong>la</strong> República Bolivariana <strong>de</strong> V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>, <strong>de</strong> acuerdo con lo establecido <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>s respectivas leyes <strong>de</strong> <strong>la</strong> República. Así, <strong>la</strong> Ley Orgánica <strong>de</strong> Educación <strong>de</strong>l 28 <strong>de</strong><br />

julio <strong>de</strong> 1980, dispone <strong>en</strong> su artículo 11 que <strong>la</strong> reválida <strong>de</strong> certificados y títulos es<br />

el procedimi<strong>en</strong>to mediante el cual se convalidan certificados o títulos obt<strong>en</strong>idos <strong>en</strong><br />

el exterior, con los certificados o títulos que sobre los mismos estudios se otorgan<br />

<strong>en</strong> V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong> conforme a los p<strong>la</strong>nes y programas vig<strong>en</strong>tes, previo el cumplimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> los requisitos académicos establecidos por el Ministerio <strong>de</strong> Educacion Superior..<br />

El Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> reválida <strong>de</strong> títulos y <strong>de</strong> Equival<strong>en</strong>cia establece que los estudios<br />

realizados <strong>en</strong> el exterior, <strong>en</strong> universida<strong>de</strong>s o institutos <strong>de</strong> nivel universitario, y <strong>de</strong><br />

reconocida solv<strong>en</strong>cia ci<strong>en</strong>tífica, a juicio <strong>de</strong> los respectivos Consejos Universitarios,<br />

según normas establecidas por el Consejo Nacional <strong>de</strong> Universida<strong>de</strong>s, podrán<br />

convalidarse <strong>en</strong> V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong> según lo establecido <strong>en</strong> los tratados internacionales<br />

y <strong>en</strong> <strong>la</strong>s leyes <strong>de</strong> <strong>la</strong> república y sus reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos. La vali<strong>de</strong>z <strong>de</strong> los estudios podrá<br />

258 Serie Desarrollo <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>en</strong> Salud No. 56


hacerse efectiva <strong>en</strong> cualquier Universidad Nacional mediante <strong>la</strong> reválida <strong>de</strong>l título<br />

extranjero o por equival<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> estudios <strong>de</strong> <strong>la</strong>s materias aprobadas. Quedan a<br />

salvo los casos <strong>en</strong> que se proceda a reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> títulos <strong>en</strong> virtud <strong>de</strong> tra-<br />

tados internacionales.<br />

<strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

259


<strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> Internacional<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong><br />

I. Instrum<strong>en</strong>tos internacionales<br />

1. Conv<strong>en</strong>io OIT C149 sobre el Personal <strong>de</strong><br />

<strong>Enfermería</strong><br />

La Organización Internacional <strong>de</strong>l Trabajo (OIT) es un organismo especializado<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas que procura fom<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> justicia social y los <strong>de</strong>rechos<br />

humanos y <strong>la</strong>borales internacionalm<strong>en</strong>te reconocidos. Con este objetivo formu<strong>la</strong><br />

políticas y programas para contribuir a mejorar <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> vida y <strong>de</strong> tra-<br />

bajo y e<strong>la</strong>bora normas <strong>la</strong>borales internacionales que sirv<strong>en</strong> <strong>de</strong> directrices a <strong>la</strong>s<br />

autorida<strong>de</strong>s nacionales para llevar a <strong>la</strong> práctica esas políticas.<br />

En 1977 <strong>la</strong> OIT emitió el Conv<strong>en</strong>io C149 sobre el personal <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería que<br />

establece estándares sobre el empleo y condiciones <strong>de</strong> trabajo y <strong>de</strong> vida <strong>de</strong>l per-<br />

sonal <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería. El mismo <strong>en</strong>tró <strong>en</strong> vig<strong>en</strong>cia el 11 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1979. 1<br />

A través <strong>de</strong> este instrum<strong>en</strong>to <strong>la</strong> OIT reconoce el papel fundam<strong>en</strong>tal <strong>de</strong>sem-<br />

peñado por <strong>la</strong> fuerza <strong>de</strong> trabajo <strong>de</strong>l personal <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería para <strong>la</strong> salud <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

sociedad y reafirma su importancia <strong>en</strong> <strong>la</strong> realidad socioeconómica. El conv<strong>en</strong>io<br />

No. 149 así como <strong>la</strong> Recom<strong>en</strong>dación No. 157, son herrami<strong>en</strong>tas fundam<strong>en</strong>tales<br />

para mejorar <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> empleo <strong>de</strong>l personal <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería mediante el<br />

fortalecimi<strong>en</strong>to sus <strong>de</strong>rechos.<br />

El artículo 1 <strong>de</strong>l conv<strong>en</strong>io dispone que <strong>la</strong> expresión personal <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería<br />

compr<strong>en</strong><strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s categorías <strong>de</strong> personal que presta asist<strong>en</strong>cia y servicios <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>fermería y se aplica a todo el personal <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería, sea cual fuere el lugar <strong>en</strong><br />

1. Texto completo disponible <strong>en</strong> el sigui<strong>en</strong>te sitio web: http://www.ilo.org/ilolex/spanish/convdisp2.htm.<br />

<strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

261


<strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> Internacional <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong><br />

que ejerza sus funciones. Establece también que <strong>la</strong> autoridad compet<strong>en</strong>te, previa<br />

consulta con <strong>la</strong>s organizaciones <strong>de</strong> empleadores y <strong>de</strong> trabajadores interesadas<br />

cuando tales organizaciones existan, podrá adoptar disposiciones especiales para<br />

el personal <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería que presta asist<strong>en</strong>cia y servicios <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería a título<br />

b<strong>en</strong>évolo.<br />

Todo Estado miembro que haya ratificado el conv<strong>en</strong>io <strong>de</strong>berá e<strong>la</strong>borar y poner<br />

<strong>en</strong> práctica, según métodos apropiados a <strong>la</strong>s condiciones nacionales, una política<br />

<strong>de</strong> servicios y <strong>de</strong> personal <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería que, <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong> una programación<br />

g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong> salud, cuando ésta exista, y <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> los recursos<br />

disponibles para el conjunto <strong>de</strong> estos servicios, t<strong>en</strong>ga por objeto prestar tales<br />

servicios <strong>en</strong> <strong>la</strong> cantidad y calidad necesarias para asegurar a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción el mayor<br />

nivel posible <strong>de</strong> salud.<br />

En particu<strong>la</strong>r, un Estado miembro que haya ratificado el conv<strong>en</strong>io <strong>de</strong>berá tomar<br />

<strong>la</strong>s medidas necesarias para proporcionar al personal <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería:<br />

a) una educación y una formación apropiadas al ejercicio <strong>de</strong> sus funciones;<br />

y<br />

b) condiciones <strong>de</strong> empleo y <strong>de</strong> trabajo, incluidas perspectivas <strong>de</strong> carrera y<br />

una remuneración, capaces <strong>de</strong> atraer y ret<strong>en</strong>er al personal <strong>en</strong> <strong>la</strong> profesión.<br />

La política m<strong>en</strong>cionada anteriorm<strong>en</strong>te <strong>de</strong>be formu<strong>la</strong>rse <strong>en</strong> consulta con <strong>la</strong>s or-<br />

ganizaciones <strong>de</strong> empleadores y <strong>de</strong> trabajadores interesadas, cuando éstas existan<br />

y <strong>de</strong>berá coordinarse con <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>tivas a los otros aspectos <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud y a otras<br />

categorías <strong>de</strong> personal <strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong> salud, <strong>en</strong> consulta con <strong>la</strong>s organizaciones<br />

<strong>de</strong> empleadores y <strong>de</strong> trabajadores interesadas.<br />

Dispone el artículo 3 que <strong>la</strong>s exig<strong>en</strong>cias básicas <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> instrucción y <strong>de</strong><br />

formación <strong>de</strong> personal <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería y <strong>la</strong> supervisión <strong>de</strong> esta instrucción y <strong>de</strong> esta<br />

formación, <strong>de</strong>berán ser previstas por <strong>la</strong> legis<strong>la</strong>ción nacional, o por <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s<br />

o los organismos profesionales compet<strong>en</strong>tes, habilitados al efecto por <strong>la</strong> legis<strong>la</strong>-<br />

ción nacional. Asimismo, <strong>la</strong> instrucción y <strong>la</strong> formación <strong>de</strong>l personal <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería<br />

<strong>de</strong>berán coordinarse con <strong>la</strong> instrucción y <strong>la</strong> formación proporcionadas a los otros<br />

trabajadores <strong>en</strong> el campo <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud.<br />

Conforme al artículo 4 <strong>la</strong> legis<strong>la</strong>ción nacional precisará <strong>la</strong>s condiciones que <strong>de</strong>b<strong>en</strong><br />

reunirse para t<strong>en</strong>er <strong>de</strong>recho al ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> práctica <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería y reservar<br />

este ejercicio a <strong>la</strong>s personas que reúnan dichos requisitos.<br />

Los Estados <strong>de</strong>berán también (artículo 5):<br />

262 Serie Desarrollo <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>en</strong> Salud No. 56


1. tomar medidas para fom<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> participación <strong>de</strong>l personal <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nificación <strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería y <strong>la</strong> consulta <strong>de</strong> este<br />

personal <strong>en</strong> <strong>la</strong> adopción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>cisiones que le afectan, según métodos<br />

apropiados a <strong>la</strong>s condiciones nacionales.<br />

2. Determinar <strong>de</strong> <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> empleo y <strong>de</strong> trabajo <strong>de</strong>berá realizarse,<br />

<strong>de</strong> prefer<strong>en</strong>cia, mediante negociaciones <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s organizaciones <strong>de</strong><br />

empleadores y <strong>de</strong> trabajadores interesadas.<br />

3. Solucionar los conflictos que p<strong>la</strong>ntee <strong>la</strong> <strong>de</strong>terminación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s condiciones<br />

<strong>de</strong> empleo se tratará <strong>de</strong> lograr por medio <strong>de</strong> <strong>la</strong> negociación <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s<br />

partes o por medio <strong>de</strong> procedimi<strong>en</strong>tos in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes e imparciales,<br />

como <strong>la</strong> mediación, <strong>la</strong> conciliación o el arbitraje voluntario, cuyo carácter<br />

garantice <strong>la</strong> confianza <strong>de</strong> <strong>la</strong>s partes interesadas.<br />

El personal <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>de</strong>berá (artículo 6), gozar <strong>de</strong> condiciones por lo<br />

m<strong>en</strong>os equival<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong>s <strong>de</strong> los <strong>de</strong>más trabajadores <strong>de</strong>l país correspondi<strong>en</strong>te, <strong>en</strong><br />

los aspectos sigui<strong>en</strong>tes:<br />

a) horas <strong>de</strong> trabajo, incluidas <strong>la</strong> reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tación y <strong>la</strong> comp<strong>en</strong>sación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

horas extraordinarias, <strong>la</strong>s horas incómodas y p<strong>en</strong>osas y el trabajo por<br />

turnos;<br />

b) <strong>de</strong>scanso semanal;<br />

c) vacaciones anuales pagadas;<br />

d) lic<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> educación;<br />

e) lic<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> maternidad;<br />

f) lic<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermedad;<br />

g) seguridad social.<br />

Dispone el artículo 7 que todo estado miembro <strong>de</strong>berá esforzarse, si fuere ne-<br />

cesario, por mejorar <strong>la</strong>s disposiciones legis<strong>la</strong>tivas exist<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> higi<strong>en</strong>e<br />

y seguridad <strong>de</strong>l trabajo adaptándo<strong>la</strong>s a <strong>la</strong>s características particu<strong>la</strong>res <strong>de</strong>l trabajo<br />

<strong>de</strong>l personal <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería y <strong>de</strong>l medio <strong>en</strong> que éste se realiza.<br />

Las disposiciones <strong>de</strong>l conv<strong>en</strong>io <strong>de</strong>berán ser aplicadas por medio <strong>de</strong> <strong>la</strong> legis<strong>la</strong>ción<br />

nacional.<br />

Los conv<strong>en</strong>ios internacionales <strong>de</strong>l trabajo ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>la</strong> naturaleza jurídica <strong>de</strong> tratados<br />

internacionales. La Constitución <strong>de</strong> <strong>la</strong> OIT regu<strong>la</strong> <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> su e<strong>la</strong>bora-<br />

ción y <strong>de</strong> su adopción. Luego <strong>de</strong> su adopción por <strong>la</strong> Confer<strong>en</strong>cia Internacional<br />

<strong>de</strong>l Trabajo, un conv<strong>en</strong>io <strong>de</strong>be ser sometido a <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s compet<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> los<br />

estados miembros al efecto <strong>de</strong> su ratificación o <strong>de</strong> otras medidas apropiadas. La<br />

ratificación <strong>de</strong> un conv<strong>en</strong>io por un estado miembro comporta el compromiso <strong>de</strong><br />

<strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

263


<strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> Internacional <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong><br />

hacer efectivas sus disposiciones <strong>en</strong> el or<strong>de</strong>nami<strong>en</strong>to jurídico interno, y <strong>la</strong> acep-<br />

tación para dicho conv<strong>en</strong>io <strong>de</strong> los mecanismos <strong>de</strong> control pertin<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong> OIT.<br />

A <strong>la</strong> fecha este Conv<strong>en</strong>io sólo ha sido ratificado por los sigui<strong>en</strong>tes países objeto<br />

<strong>de</strong>l pres<strong>en</strong>te estudio: Ecuador, Guatema<strong>la</strong>, Uruguay y V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>. También ha sido<br />

ratificado por Jamaica y Guyana.<br />

2. Recom<strong>en</strong>dación OIT No. 157 sobre el empleo y<br />

condiciones <strong>de</strong> trabajo y <strong>de</strong> vida <strong>de</strong>l personal <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>fermería<br />

La OIT <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral acompaña <strong>la</strong> sanción <strong>de</strong> conv<strong>en</strong>ios con una serie <strong>de</strong> normas<br />

que ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n a completar los mismos mediante disposiciones más <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>das. Es-<br />

tos instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>nominados recom<strong>en</strong>daciones internacionales <strong>de</strong>l trabajo, no<br />

ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>la</strong> naturaleza obligatoria <strong>de</strong> los conv<strong>en</strong>ios y no están sujetos a ratificación.<br />

Las disposiciones <strong>de</strong> una recom<strong>en</strong>dación son útiles para precisar y explicitar los<br />

principios <strong>de</strong> un conv<strong>en</strong>io, y contribuir a ori<strong>en</strong>tar <strong>la</strong>s políticas nacionales.<br />

En re<strong>la</strong>ción al personal <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería, <strong>la</strong> OIT adoptó <strong>la</strong> recom<strong>en</strong>dación No. 157<br />

sobre el empleo y condiciones <strong>de</strong> trabajo y <strong>de</strong> vida <strong>de</strong>l personal <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería. 2<br />

Dicha recom<strong>en</strong>dación es ext<strong>en</strong>sa y se refiere a los sigui<strong>en</strong>tes aspectos: campo<br />

<strong>de</strong> aplicación <strong>de</strong>l personal <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería, política <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> servicios y <strong>de</strong><br />

personal <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería, instrucción y formación y ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> profesión. En lo<br />

re<strong>la</strong>tivo a este último punto establece que <strong>la</strong> legis<strong>la</strong>ción sobre el ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

profesión <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>de</strong>bería:<br />

a) precisar <strong>la</strong>s condiciones que <strong>de</strong>b<strong>en</strong> reunir el personal <strong>en</strong>fermero profesional<br />

y el personal <strong>en</strong>fermero auxiliar para t<strong>en</strong>er <strong>de</strong>recho al ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

profesión y, <strong>en</strong> los países <strong>en</strong> que <strong>la</strong> posesión <strong>de</strong> títulos que acredit<strong>en</strong> el nivel<br />

<strong>de</strong> formación exigido no atribuya automáticam<strong>en</strong>te este <strong>de</strong>recho, habilitar<br />

a un organismo, que incluya repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong>l personal <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería,<br />

para conce<strong>de</strong>r <strong>la</strong>s autorizaciones para el ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> profesión;<br />

b) reservar dicho ejercicio a <strong>la</strong>s personas <strong>de</strong>bidam<strong>en</strong>te autorizadas;<br />

c) ser revisada y, ev<strong>en</strong>tualm<strong>en</strong>te, puesta al día, <strong>de</strong> acuerdo con <strong>la</strong>s innovaciones<br />

reci<strong>en</strong>tes y <strong>la</strong>s prácticas utilizadas <strong>en</strong> <strong>la</strong> profesión.<br />

La recom<strong>en</strong>dación se refiere también a otros aspectos como <strong>la</strong> participación,<br />

carrera, remuneración. Protección <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>de</strong>l personal <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería, seguridad<br />

social, regím<strong>en</strong>es especiales <strong>de</strong> empleo y cooperación internacional.<br />

2. Texto complete disponible <strong>en</strong> el sigui<strong>en</strong>te sitio web: http://www.ilo.org/ilolex/spanish/recdisp2.htm.<br />

264 Serie Desarrollo <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>en</strong> Salud No. 56


II. Disposiciones Re<strong>la</strong>cionados<br />

a <strong>la</strong> Migración <strong>de</strong>l Personal <strong>de</strong><br />

<strong>Enfermería</strong><br />

La movilidad <strong>de</strong> recursos humanos <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería es un f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o creci<strong>en</strong>te que<br />

g<strong>en</strong>era gran preocupación a nivel gubernam<strong>en</strong>tal y <strong>en</strong> especial a los profesionales<br />

y formadores <strong>de</strong> recursos humanos.<br />

Exist<strong>en</strong> una serie <strong>de</strong> normas <strong>en</strong> <strong>la</strong> legis<strong>la</strong>ción nacional y <strong>en</strong> el ámbito internacio-<br />

nal que se refier<strong>en</strong> <strong>de</strong> alguna manera el ejercicio transnacional <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería.<br />

1) Legis<strong>la</strong>ciones nacionales<br />

Las normas que regu<strong>la</strong>n el ejercicio profesional <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>en</strong> cada país<br />

dispon<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>de</strong>talle los requisitos que los extranjeros o nacionales graduados <strong>en</strong><br />

el extranjero <strong>de</strong>b<strong>en</strong> seguir para po<strong>de</strong>r ejercer <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería.<br />

Entre estos se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> contar con título habilitante, es <strong>de</strong>cir,<br />

el título extranjero <strong>de</strong>be ser reconocido a nivel local a través <strong>de</strong> conv<strong>en</strong>ios bi<strong>la</strong>te-<br />

rales, multi<strong>la</strong>terales o regionales o <strong>de</strong>be estar convalidado través <strong>de</strong> mecanismos<br />

<strong>de</strong> acreditación.<br />

Una vez que se cu<strong>en</strong>te con título habilitante (convalidado o reconocido me-<br />

diante acreditación), es necesario cumplir con otros requisitos impuestos por <strong>la</strong>s<br />

legis<strong>la</strong>ciones nacionales como pue<strong>de</strong>n ser (con variaciones) el registro <strong>de</strong>l título<br />

y <strong>la</strong> colegiación.<br />

2) Normas internacionales<br />

No se localizó una norma que se refiera específicam<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> migración <strong>de</strong>l<br />

personal <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería y que sea aplicable a los países incluidos <strong>en</strong> este estudio.<br />

Exist<strong>en</strong> tratados y acuerdos que se refier<strong>en</strong> <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral a <strong>la</strong> movilidad profesional<br />

y al reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> títulos, es <strong>de</strong>cir a uno <strong>de</strong> los requisitos necesarios para<br />

ejercer <strong>la</strong> profesión y a <strong>la</strong> acreditación <strong>de</strong> carreras.<br />

Muchos instrum<strong>en</strong>tos internacionales hac<strong>en</strong> también refer<strong>en</strong>cia a <strong>la</strong> certifica-<br />

ción <strong>de</strong> carreras como el Sistema <strong>de</strong> Integración C<strong>en</strong>troamericana (SICA) y el<br />

mercado Común <strong>de</strong>l Sur (MERCOSUR). Hay que remarcar sin embargo que estos<br />

procesos <strong>de</strong> acreditación son voluntarios y no confiere <strong>de</strong> por sí el <strong>de</strong>recho al<br />

ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> profesión.<br />

<strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

265


<strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> Internacional <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong><br />

a) Acuerdos bi<strong>la</strong>terales <strong>de</strong> reciprocidad <strong>en</strong> materia <strong>de</strong><br />

reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> títulos<br />

Una lista completa <strong>de</strong> los acuerdos bi<strong>la</strong>terales <strong>de</strong> reciprocidad <strong>en</strong> materia <strong>de</strong><br />

reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> títulos se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> el trabajo <strong>de</strong>nominado: Reconocimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> Títulos y <strong>de</strong> Grados Obt<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> el Extranjero <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: Entre <strong>la</strong><br />

Tradición y el Futuro. 3<br />

Arg<strong>en</strong>tina<br />

Conv<strong>en</strong>io <strong>de</strong> Reconocimi<strong>en</strong>to Mutuo <strong>de</strong> Certificados y Títulos <strong>de</strong> Educación<br />

Primaria, Media y Superior <strong>en</strong>tre el gobierno <strong>de</strong> <strong>la</strong> República Arg<strong>en</strong>tina y el gobier-<br />

no <strong>de</strong> <strong>la</strong> República <strong>de</strong> Colombia, ratificado por Ley 24.324 <strong>de</strong>l 3 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 1995<br />

Conv<strong>en</strong>io <strong>de</strong> Reconocimi<strong>en</strong>to Mutuo <strong>de</strong> Títulos Superiores <strong>en</strong>tre el gobierno<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> República Arg<strong>en</strong>tina y el gobierno <strong>de</strong> <strong>la</strong> República <strong>de</strong> Ecuador, ratificado <strong>en</strong><br />

Quito el 18 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 1997. Ratificado por Arg<strong>en</strong>tina por Ley No. 24.555.<br />

Acuerdo <strong>de</strong> Cooperación Cultural <strong>en</strong>tre el gobierno Arg<strong>en</strong>tino y V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong><br />

ratificado por Ley No. 2.331 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 1985.<br />

Conv<strong>en</strong>io <strong>de</strong> Intercambio Cultural <strong>en</strong>tre el gobierno <strong>de</strong> <strong>la</strong> República Arg<strong>en</strong>tina<br />

y el Gobierno <strong>de</strong> Brasil, vig<strong>en</strong>te <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el 23 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 1969).<br />

Chile<br />

Acuerdo <strong>en</strong>tre los gobiernos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Repúblicas <strong>de</strong> Chile y Ecuador, <strong>de</strong>l 17 <strong>de</strong><br />

agosto <strong>de</strong> 1988 por el cual se interpreta el conv<strong>en</strong>io sobre mutuo reconocimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> Exám<strong>en</strong>es y títulos Profesionales <strong>en</strong>tre Chile y Ecuador celebrado <strong>en</strong> Quito,<br />

17 <strong>de</strong> diciembre 1917.<br />

Conv<strong>en</strong>ción sobre Ejercicio <strong>de</strong> Profesiones Liberales, suscrito <strong>en</strong>tre Chile y<br />

Uruguay, promulgado el 31 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 1918.<br />

Conv<strong>en</strong>ción sobre Ejercicio <strong>de</strong> Profesiones Liberales, suscrito <strong>en</strong>tre Chile y<br />

Colombia promulgado el 14 <strong>de</strong> Junio <strong>de</strong> 1922.<br />

Conv<strong>en</strong>io cultural <strong>en</strong>tre Chile y España, firmado el 18 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 1957.<br />

Conv<strong>en</strong>io <strong>de</strong> Intercambio Cultural <strong>en</strong>tre el gobierno <strong>de</strong> <strong>la</strong> República <strong>de</strong> Chile y<br />

el gobierno <strong>de</strong> <strong>la</strong> República <strong>de</strong> Perú, aprobado por Decreto Ley No. 2.337 <strong>de</strong> 1978.<br />

3. Sylvie Didou Aupetit. Reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Títulos y <strong>de</strong> Grados Obt<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> el Extranjero <strong>en</strong><br />

<strong>América</strong> <strong>la</strong>tina: Entre <strong>la</strong> Tradición y el Futuro. 12da. Reunión Ordinaria <strong>de</strong>l Comité Intergubernam<strong>en</strong>tal<br />

sobre el Conv<strong>en</strong>io Regional <strong>de</strong> Convalidación <strong>de</strong> Títulos y Diplomas <strong>de</strong> Educación Superior <strong>en</strong><br />

<strong>América</strong> <strong>Latina</strong> Disponible <strong>en</strong> el sigui<strong>en</strong>te sitio web: http://www.iesalc.unesco.org.ve/.<br />

266 Serie Desarrollo <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>en</strong> Salud No. 56


Conv<strong>en</strong>io <strong>de</strong> Cooperación Cultural <strong>en</strong>tre el gobierno <strong>de</strong> <strong>la</strong> Republica <strong>de</strong> Chile y<br />

el gobierno <strong>de</strong> <strong>la</strong> Republica Fe<strong>de</strong>rativa <strong>de</strong> Brasil, aprobado por Decreto Supremo<br />

No. 750 <strong>de</strong> 1978 (http.//www.embajada<strong>de</strong>chile.com.ar).<br />

Conv<strong>en</strong>io Básico <strong>de</strong> Cooperación educacional, <strong>de</strong> intercambio cultural y <strong>de</strong><br />

becas <strong>en</strong>tre Chile y Panamá 1962.<br />

Colombia<br />

Conv<strong>en</strong>io <strong>de</strong> reconocimi<strong>en</strong>to mutuo <strong>de</strong> vali<strong>de</strong>z <strong>de</strong> títulos profesionales y <strong>de</strong><br />

incorporación <strong>de</strong> estudios con Costa Rica, 13 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 1926.<br />

Conv<strong>en</strong>io cultural con equival<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> títulos con España, 11 <strong>de</strong> abril 1953.<br />

Conv<strong>en</strong>io <strong>de</strong> intercambio cultural y educativo con México, 1979.<br />

Conv<strong>en</strong>io sobre el intercambio cultural con Checoslovaquia, 23 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 1979.<br />

Conv<strong>en</strong>ios <strong>de</strong> intercambio cultural con República Dominicana, Bulgaria, Arg<strong>en</strong>tina,<br />

Cuba, Perú y Antigua Unión <strong>de</strong> Repúblicas Socialistas Soviéticas (ICFES, 1998:7)<br />

Conv<strong>en</strong>io <strong>de</strong> reconocimi<strong>en</strong>to mutuo <strong>de</strong> títulos <strong>de</strong> educación superior con<br />

México, suscrito <strong>en</strong> <strong>la</strong> Ciudad <strong>de</strong> México el 7 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 1998.<br />

(http://www.secretariass<strong>en</strong>ado.gov.co/leyes/SC202-01.HTM)<br />

Cuba<br />

Exist<strong>en</strong> conv<strong>en</strong>ios <strong>de</strong> homologación con Bolivia, Ecuador, Dominicana; con<br />

Arg<strong>en</strong>tina están <strong>en</strong> preparación y están <strong>en</strong> negociación con Chile, Belice, Jamaica,<br />

Guatema<strong>la</strong>, México y V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>.<br />

Ecuador<br />

Más <strong>de</strong> 100 conv<strong>en</strong>ios, principalm<strong>en</strong>te con <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y, <strong>en</strong> or<strong>de</strong>n <strong>de</strong>creci<strong>en</strong>te,<br />

con Estados Unidos y Europa, con China, Israel y Japón.<br />

Panamá<br />

Canje <strong>de</strong> notas <strong>de</strong> fecha 18 y 20 <strong>de</strong> Diciembre <strong>de</strong>l 2000 con motivo <strong>de</strong>l Acuer-<br />

do <strong>en</strong>tre el Reino <strong>de</strong> España y <strong>la</strong> República <strong>de</strong> Panamá por el que se <strong>en</strong>mi<strong>en</strong>da<br />

el Conv<strong>en</strong>io <strong>de</strong> cooperación cultural <strong>en</strong>tre España y Panamá <strong>de</strong>l 2 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong><br />

1979 y se <strong>de</strong>roga el Conv<strong>en</strong>io <strong>de</strong> Reconocimi<strong>en</strong>to Mutuo <strong>de</strong> Vali<strong>de</strong>z <strong>de</strong> Títulos<br />

Académicos y <strong>de</strong> Incorporación <strong>de</strong> Estudios <strong>de</strong>l 15 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 1926.<br />

<strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

267


<strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> Internacional <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong><br />

Perú<br />

Arg<strong>en</strong>tina, Bolivia, Brasil, Colombia, Checoslovaquia (hasta octubre 1993), Chile,<br />

China, Ecuador, España, Guatema<strong>la</strong>, Rumania, Uruguay y URSS (hasta diciembre<br />

1991).<br />

Conv<strong>en</strong>io marco <strong>de</strong> cooperación <strong>en</strong>tre el Reino <strong>de</strong> España y <strong>la</strong> República <strong>de</strong>l<br />

Perú, Madrid 6 <strong>de</strong> Julio <strong>de</strong> 2004, el cual no ha <strong>en</strong>trado aún <strong>en</strong> vigor.<br />

Uruguay<br />

Conv<strong>en</strong>io para el reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> títulos y certificados <strong>de</strong> estudios y <strong>de</strong><br />

estudios parciales superiores sobre programas <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma ext<strong>en</strong>sión con Bolivia,<br />

suscrito el 27 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 1917 y <strong>en</strong> vig<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el 25 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 1918.<br />

Tratado <strong>de</strong> intercambio cultural con España, el cual fue aprobado por Ley No.<br />

13.790 <strong>de</strong>l 19 <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 1969.<br />

V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong><br />

Conv<strong>en</strong>ios bi<strong>la</strong>terales con Arg<strong>en</strong>tina, Brasil, Ecuador, Guatema<strong>la</strong>, Honduras,<br />

Jamaica, Panamá, República Dominicana, El Salvador y Costa Rica.<br />

b) Conv<strong>en</strong>ios específicos sobre reconocimi<strong>en</strong>to mutuo<br />

<strong>de</strong> títulos obt<strong>en</strong>idos fuera <strong>de</strong>l país<br />

• Conv<strong>en</strong>io sobre ejercicio <strong>de</strong> profesiones liberales,<br />

Montevi<strong>de</strong>o, 1889, <strong>en</strong>tre Bolivia, Chile, Arg<strong>en</strong>tina, Perú y Uruguay.<br />

El artículo 19 dispone que tanto los nacionales como los extranjeros<br />

titu<strong>la</strong>dos <strong>en</strong> el Estado parte se t<strong>en</strong>drán por habilitados para ejercer sus<br />

profesiones <strong>en</strong> los <strong>de</strong>más estados Partes, bastando <strong>la</strong> exhibición <strong>de</strong>l título<br />

legalizado y acreditar ser <strong>la</strong> persona a favor <strong>de</strong> <strong>la</strong> cual se ha expedido.<br />

Ratificado por Uruguay el 3 <strong>de</strong> Octubre <strong>de</strong> 1889. http://www.oas.org/<br />

juridico/spanish/firmas/f-12.html<br />

• Conv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> México sobre ejercicio <strong>de</strong> profesiones<br />

liberales, firmado <strong>en</strong> México el 28 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 1902, promulgada el<br />

17 <strong>de</strong> Junio <strong>de</strong> 1909.<br />

Establece que los ciudadanos <strong>de</strong> dichos países podrán ejercer librem<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong> el territorio <strong>de</strong> los otros <strong>la</strong> profesión para <strong>la</strong> cual estuvieron habilitados<br />

268 Serie Desarrollo <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>en</strong> Salud No. 56


con un diploma o título expedido por <strong>la</strong> autoridad compet<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el<br />

país <strong>de</strong> orig<strong>en</strong>. El artículo III reserva el <strong>de</strong>recho <strong>de</strong> <strong>la</strong>s partes a exigir a<br />

los ciudadanos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s otras partes que se sometan a un exam<strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral<br />

sobre los ramos <strong>de</strong> <strong>la</strong> profesión para cualquier titulo re<strong>la</strong>cional con el<br />

ejercicio <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> cirugía, medicina y farmacéutica:<br />

http://www.oas.org/juridico/spanish/firmas/a-3.html<br />

• Conv<strong>en</strong>io internacional sobre el ejercicio <strong>de</strong> profesiones<br />

liberales, 1917.<br />

Estableció el reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los títulos obt<strong>en</strong>idos para ejercer<br />

profesiones liberales cuando son expedidos por autorida<strong>de</strong>s compet<strong>en</strong>tes<br />

<strong>en</strong>tre Colombia, Chile, Uruguay.<br />

• Conv<strong>en</strong>ción sobre el ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s profesiones liberales <strong>de</strong> Montevi<strong>de</strong>o,<br />

1939, suscrita <strong>en</strong>tre Uruguay, Paraguay y Arg<strong>en</strong>tina, y ratificada el 12 <strong>de</strong><br />

noviembre 1942. Imp<strong>la</strong>nta el criterio <strong>de</strong> <strong>la</strong> razonable equival<strong>en</strong>cia.<br />

http://www.oas.org/juridico/spanish/firmas/f-12.html<br />

• Conv<strong>en</strong>ción regional sobre reconocimi<strong>en</strong>to mutuo <strong>de</strong><br />

estudios, diplomas y grados <strong>en</strong> educación superior <strong>en</strong><br />

<strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y el Caribe, México D.F., 19 <strong>de</strong> Julio 1974.<br />

El mismo ha sido firmado <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> por Panamá, México, Chile,<br />

V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>, Colombia, Cuba, El Salvador, Ecuador, Brasil, Surinam, Nicaragua,<br />

Perú y Bolivia; fuera <strong>de</strong> <strong>la</strong> región, lo fue por los Países Bajos, Holy See,<br />

Eslov<strong>en</strong>ia, República <strong>de</strong> Macedonia y Serbia y Mont<strong>en</strong>egro.<br />

http://www.sep.gob.mx/work/resources/LocalCont<strong>en</strong>t/86016/3/1024.htm<br />

• Conv<strong>en</strong>io Andrés Bello, 1990<br />

Firmado <strong>en</strong>tre Chile, Bolivia, Colombia, Ecuador, España, Panamá, Perú<br />

y V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong> establece <strong>la</strong> mutua vali<strong>de</strong>z a los estudios cursados <strong>en</strong>tre<br />

los países firmantes, sólo para efectos <strong>de</strong> continuación <strong>de</strong> estudios <strong>de</strong><br />

postgrado o <strong>de</strong> especialización. El grado se registra ante el Ministerio <strong>de</strong><br />

Educación.<br />

http://www.conv<strong>en</strong>ioandresbello.org/cab8/in<strong>de</strong>x.php?option=com_cont<br />

<strong>en</strong>t&task=view&id=219&Itemid=72&limit=1&limitstart=12<br />

<strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

269


<strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> Internacional <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong><br />

c) Acuerdos <strong>de</strong> libre comercio con cláusu<strong>la</strong>s sobre<br />

comercio <strong>de</strong> servicios profesionales y/o Acreditación<br />

<strong>de</strong> Títulos<br />

• G-3: Acuerdo <strong>de</strong> libre comercio <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> República <strong>de</strong><br />

Colombia, los Estados Unidos Mexicanos y <strong>la</strong> República <strong>de</strong><br />

V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong><br />

Los artículos 10-02 y anexo 1 y 10-04 se refier<strong>en</strong> a los servicios<br />

profesionales. México y Colombia han establecido los principios <strong>de</strong> trato<br />

nacional, trato <strong>de</strong> nación más favorecida y <strong>la</strong> no obligatoriedad <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

pres<strong>en</strong>cia local y V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong> ha pres<strong>en</strong>tado reservas espejo <strong>en</strong> virtud <strong>de</strong>l<br />

establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> medidas no previstas <strong>en</strong> <strong>la</strong> legis<strong>la</strong>ción. El Anexo ti<strong>en</strong>e<br />

por objeto establecer <strong>la</strong>s reg<strong>la</strong>s que observarán <strong>la</strong>s Partes para reducir<br />

y eliminar gradualm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> su territorio <strong>la</strong>s barreras a <strong>la</strong> prestación <strong>de</strong><br />

servicios profesionales <strong>en</strong>tre el<strong>la</strong>s.<br />

http://www.sice.oas.org/Tra<strong>de</strong>/go3/G3INDICE.ASP<br />

• Tratado <strong>de</strong> libre comercio <strong>en</strong>tre los Estados Unidos<br />

Mexicanos y <strong>la</strong>s repúblicas <strong>de</strong> El Salvador, Guatema<strong>la</strong> y<br />

Honduras<br />

Capítulo X: Comercio transfronterizo <strong>de</strong> servicios:<br />

Existe un anexo sobre prestación <strong>de</strong> servicios profesionales que establece<br />

que cuando una parte reconozca <strong>de</strong> manera uni<strong>la</strong>teral o por acuerdo<br />

con otro país, los títulos o grados académicos, <strong>la</strong> educación, experi<strong>en</strong>cia,<br />

lic<strong>en</strong>cias o certificados obt<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> el territorio <strong>de</strong> otra parte o<br />

<strong>de</strong> cualquier país no parte: a) lo dispuesto <strong>en</strong> el artículo 10-03 no se<br />

interpretará <strong>en</strong> el s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> exigir a esa parte, que reconozca los títulos<br />

o grados académicos, <strong>la</strong> educación, experi<strong>en</strong>cia, lic<strong>en</strong>cias o certificados<br />

obt<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> el territorio <strong>de</strong> otra parte; y b) <strong>la</strong> parte proporcionará a otra<br />

parte, oportunidad para <strong>de</strong>mostrar que los títulos o grados académicos,<br />

educación, experi<strong>en</strong>cia, lic<strong>en</strong>cias o certificados obt<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> el territorio<br />

<strong>de</strong> esa otra parte, también podrán reconocerse, o para celebrar un arreglo<br />

o acuerdo que t<strong>en</strong>ga efectos equival<strong>en</strong>tes.<br />

http://ns.sieca.org.gt/publico/Marco_legal/tratados/CA3-MEXICO/<br />

INDICE_TLC_SV_GT_HN_Y_MX.htm<br />

270 Serie Desarrollo <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>en</strong> Salud No. 56


• Mecanismo para <strong>la</strong> cooperación económica Asia Pacifico<br />

Incluye los servicios Profesionales, empezando con Arquitectura,<br />

Contaduría e Ing<strong>en</strong>iería. Como países miembros <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>, abarca<br />

Chile, México y Perú.<br />

http://www.apec.org/<br />

• Tratado <strong>de</strong> libre comercio <strong>en</strong>tre C<strong>en</strong>troamérica y República<br />

Dominicana<br />

El Anexo al artículo 10-03: servicios profesionales dispone sobre el mutuo<br />

reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> títulos para el ejercicio profesional y lic<strong>en</strong>cias para el<br />

ejercicio profesional.<br />

http://www.sice.oas.org/tra<strong>de</strong>/camdrep/indice.asp<br />

• Tratado <strong>de</strong> libre comercio Chile-México<br />

Conti<strong>en</strong>e un Capítulo X Anexo 0-12 sobre servicios profesionales que<br />

ti<strong>en</strong>e por objeto establecer <strong>la</strong>s reg<strong>la</strong>s que habrán <strong>de</strong> observar <strong>la</strong>s Partes<br />

para reducir y gradualm<strong>en</strong>te eliminar, <strong>en</strong> su territorio, <strong>la</strong>s barreras a <strong>la</strong><br />

prestación <strong>de</strong> servicios profesionales<br />

http://www.sice.oas.org/tra<strong>de</strong>/chmefta/indice.asp<br />

• Tratado <strong>de</strong> libre comercio Chile-Canadá<br />

Anexo H-10.5. servicios profesionales<br />

http://www.aduana.cl/prontus_aduana/site/artic/20070228/<br />

pags/20070228101053.html<br />

• Tratado <strong>de</strong> libre comercio México-Nicaragua<br />

Anexo al artículo 10-13. servicios profesionales<br />

http://www.sice.oas.org/Tra<strong>de</strong>/m<strong>en</strong>ifta/indice.asp<br />

• Tratado <strong>de</strong> libre comercio México-Bolivia<br />

Anexo al artículo 9-12. servicios profesionales<br />

http://cgpmm.sct.gob.mx/fileadmin/user_upload/dgmm/CONVENIOS/<br />

BILATERALES/3.Tratado_<strong>de</strong>_Libre_Comercio_M_xico_-_Bolivia.htm<br />

• Tratado <strong>de</strong> libre comercio México-Costa Rica<br />

Anexo al artículo 9-13. servicios srofesionales<br />

http://ns.sieca.org.gt/Publico/Marco_legal/tratados/TlcCrMexico/RCR.<br />

htm<br />

<strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

271


<strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> Internacional <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong><br />

• Tratado <strong>de</strong> libre comercio <strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>de</strong>l Norte, 1994,<br />

<strong>en</strong>tre México, Canadá y Estados Unidos (TLCAN)<br />

El anexo 1.210.5, <strong>en</strong> el capítulo XII conti<strong>en</strong>e disposiciones sobre movilidad<br />

profesional y condiciones para el ejercicio profesional.<br />

http://www.sice.oas.org/tra<strong>de</strong>/nafta_s/Indice1.asp<br />

El Tratado <strong>de</strong> Libre Comercio <strong>en</strong>tre Estados Unidos, Canadá y México,<br />

convi<strong>en</strong>e el libre tránsito <strong>de</strong> productos y servicios <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s naciones<br />

involucradas y establece los criterios y procedimi<strong>en</strong>tos para el mutuo<br />

reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> lic<strong>en</strong>ciaturas y certificación <strong>de</strong> estudios según el<br />

anexo 1210.5 <strong>de</strong> Servicios Profesionales <strong>de</strong>l capítulo XII sobre Comercio<br />

Transfronterizo <strong>de</strong> Servicios <strong>de</strong>l TLCAN el concerni<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> certificación<br />

profesional. 4<br />

En 1992, <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Profesiones <strong>de</strong> <strong>la</strong> Secretaría <strong>de</strong> Educación<br />

Pública <strong>de</strong> México (SEP) convocó a los colegios y <strong>la</strong>s asociaciones<br />

profesionales a e<strong>la</strong>borar diagnósticos y propuestas ori<strong>en</strong>tados a facilitar<br />

el mutuo reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> lic<strong>en</strong>cias y certificados. Constituyó 12<br />

grupos <strong>de</strong> trabajo que <strong>en</strong> septiembre <strong>de</strong> 1994, dieron orig<strong>en</strong> a los<br />

12 Comités Mexicanos para <strong>la</strong> Práctica Internacional <strong>de</strong> <strong>la</strong> Profesión<br />

(COMPI´s) <strong>en</strong> <strong>la</strong>s áreas <strong>de</strong> actuaría, agronomía, arquitectura, contaduría,<br />

<strong>de</strong>recho, <strong>en</strong>fermería, farmacia, ing<strong>en</strong>iería, medicina, medicina veterinaria<br />

y zootecnia, odontología y psicología. Estos coincidieron <strong>en</strong> advertir<br />

que <strong>la</strong>s principales difer<strong>en</strong>cias concernían los perfiles y los cont<strong>en</strong>idos<br />

<strong>de</strong> formación así como <strong>la</strong>s condiciones para autorizar y recertificar el<br />

ejercicio profesional o para reconocer profesionalm<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> actualización. E<strong>la</strong>boraron códigos <strong>de</strong> ética y realizaron activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

acreditación y certificación ori<strong>en</strong>tadas a asegurar <strong>la</strong> calidad, facilitar <strong>la</strong><br />

movilidad profesional y resolver problemas ligados a <strong>la</strong>s cuestiones <strong>de</strong><br />

trato nacional y <strong>de</strong> práctica profesional. 5<br />

Hay que <strong>de</strong>stacar sin embargo que <strong>en</strong> el ámbito <strong>de</strong>l TLCAN no hay<br />

una total movilidad profesional. El TLCAN simplem<strong>en</strong>te ali<strong>en</strong>ta a los<br />

organismos pertin<strong>en</strong>tes a e<strong>la</strong>borar normas y criterios comunes para el<br />

otorgami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> lic<strong>en</strong>cias y certificaciones y a e<strong>la</strong>borar procedimi<strong>en</strong>tos<br />

para el otorgami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> permisos temporales a los proveedores <strong>de</strong><br />

4. Ver texto completo <strong>en</strong> el sigui<strong>en</strong>te sitio web: http://www.sice.org/tra<strong>de</strong>/nafta_s/CAP12.asp.<br />

5. Ver Reporte Ejecutivo <strong>de</strong> Avance <strong>en</strong> <strong>la</strong>s Negociaciones Internacionales <strong>de</strong> los Servicios Profesionales<br />

<strong>en</strong> el Marco <strong>de</strong>l TLCAN. Subsecretaría <strong>de</strong> Investigación Ci<strong>en</strong>tífica, Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Profesiones,<br />

Dirección <strong>de</strong> Colegios <strong>de</strong> Profesionistas. Secretaría <strong>de</strong> Educación Pública, México, 1998. http://www.<br />

itson.mx/da/sep.html .<br />

272 Serie Desarrollo <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>en</strong> Salud No. 56


servicios profesionales <strong>de</strong> otro estado parte. Ninguna <strong>de</strong> sus disposiciones<br />

implica una modificación a <strong>la</strong> legis<strong>la</strong>ción nacional aplicable a este sector,<br />

no se elimina el requisito <strong>de</strong> colegiatura ni se obliga al otorgami<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

lic<strong>en</strong>cias para el ejercicio temporal o <strong>de</strong>finitivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> profesión.<br />

Como miembros <strong>de</strong>l TLCAN, <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeras mexicanas ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>de</strong>recho a<br />

<strong>la</strong>s <strong>de</strong>nominadas visas TN que incluye a <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeras registradas como<br />

elegibles. 6 A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> ello, para po<strong>de</strong>r ejercer <strong>la</strong> profesiones Estados<br />

Unidos necesita tomar el Exam<strong>en</strong> G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Calidad Profesional para<br />

<strong>Enfermería</strong> (EGCP-E) que ha sido concebido como un instrum<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

evaluación vig<strong>en</strong>te, valido confiable, cuya aplicación permite <strong>de</strong>terminar<br />

<strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> los egresados <strong>de</strong> <strong>la</strong> carrera <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería a través <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

valoración objetiva <strong>de</strong> sus conocimi<strong>en</strong>tos, habilida<strong>de</strong>s, <strong>de</strong>strezas, así como<br />

<strong>la</strong> exploración <strong>de</strong> valores.<br />

• Mercado Común <strong>de</strong>l Sur (MERCOSUR)<br />

Es un bloque económico integrado por Arg<strong>en</strong>tina, Brasil, Paraguay y<br />

Uruguay que suscribieron el 26 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 1991 el l<strong>la</strong>mado Tratado <strong>de</strong><br />

asunción. El objetivo primordial <strong>de</strong>l Tratado <strong>de</strong> Asunción es <strong>la</strong> integración<br />

<strong>de</strong> los cuatro Estados Partes, a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> libre circu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es,<br />

servicios y factores productivos, el establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> un arancel externo<br />

común y <strong>la</strong> adopción <strong>de</strong> una política comercial común, <strong>la</strong> coordinación <strong>de</strong><br />

políticas macroeconómicas y sectoriales y <strong>la</strong> armonización <strong>de</strong> legis<strong>la</strong>ciones<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s áreas pertin<strong>en</strong>tes, para lograr el fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l proceso <strong>de</strong><br />

integración.<br />

El MERCOSUR opera a través <strong>de</strong> una serie <strong>de</strong> órganos y también <strong>de</strong><br />

subgrupos <strong>de</strong> trabajo ligados al Grupo Mercado Común, con estructuras<br />

simi<strong>la</strong>res <strong>en</strong> los Estados Partes. El SGT - No 11 sobre Salud fue creado<br />

por Resolución GMC No. 151/96 y ti<strong>en</strong>e como tarea g<strong>en</strong>eral armonizar<br />

<strong>la</strong>s legis<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> los Estados Partes refer<strong>en</strong>tes a los bi<strong>en</strong>es, servicios,<br />

materias primas y productos <strong>de</strong>l área <strong>de</strong> salud, los criterios para <strong>la</strong><br />

vigi<strong>la</strong>ncia epi<strong>de</strong>miológica y control sanitario con <strong>la</strong> finalidad <strong>de</strong> promover<br />

y proteger <strong>la</strong> salud y <strong>la</strong> vida <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas y eliminar los obstáculos al<br />

comercio regional, contribuy<strong>en</strong>do <strong>de</strong> esa forma al proceso <strong>de</strong> integración. 8<br />

6. Ver Visa <strong>de</strong> Trabajos <strong>de</strong> Enfermeras <strong>en</strong> el sitio web <strong>de</strong>l Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> estado Norteamericano.<br />

http://www.usimmigrationsupport.org/espanol/visa_<strong>en</strong>fermera.html.<br />

7. Ver sitio oficial MERCOSUR <strong>en</strong>: http://www.mercosur.int/msweb/portal%20intermediario/es/in<strong>de</strong>x.<br />

htm.<br />

8. Ver texto completo <strong>en</strong>: http://www.mercosursalud.org/sgt/P_NEG/Res_06_05_pauta_esp.doc.<br />

<strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

273


<strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> Internacional <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong><br />

El SGT 11 “Salud” <strong>de</strong>finió para todos los Estados Partes una Pauta<br />

Negociadora común, cuyo cumplimi<strong>en</strong>to es efectuado por <strong>la</strong>s<br />

Coordinaciones Nacionales, Comisiones, Subcomisiones y Grupos<br />

“Ad-Hoc”. Tres Comisiones integran el Área <strong>de</strong> Trabajo <strong>de</strong>l SGT No 11:<br />

Productos para <strong>la</strong> Salud; Vigi<strong>la</strong>ncia <strong>en</strong> Salud; Servicios <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> Salud.<br />

Esta última, a su vez, es compuesta por <strong>la</strong>s Subcomisiones <strong>de</strong> Servicios <strong>de</strong><br />

Salud, Subcomisiones <strong>de</strong> Desarrollo y Ejercicio Profesional y Subcomisión<br />

<strong>de</strong> Evaluación y Usos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Tecnologías <strong>en</strong> Servicios <strong>de</strong> Salud.<br />

Los principales objetivos <strong>de</strong> <strong>la</strong> subcomisión <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo y ejercicio<br />

profesional son:<br />

• Definir políticas <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo y ejercicio profesional <strong>en</strong> salud,<br />

contribuy<strong>en</strong>do a <strong>la</strong> capacitación y perfeccionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los<br />

recursos humanos;<br />

• I<strong>de</strong>ntificar mecanismos para regu<strong>la</strong>r <strong>la</strong> formación y el ejercicio<br />

profesional <strong>en</strong> <strong>la</strong> frontera física <strong>de</strong>l Mercosur.<br />

Un aspecto fundam<strong>en</strong>tal re<strong>la</strong>tivo a <strong>la</strong> práctica profesional <strong>en</strong> el<br />

MERCOSUR es <strong>la</strong> <strong>de</strong>nominada Matriz mínima para el ejercicio<br />

profesional aprobada por <strong>la</strong> Resolución GMC No. 27/04 <strong>de</strong>l 13<br />

<strong>de</strong> abril <strong>de</strong>l 2005.<br />

La matriz es un registro <strong>de</strong> profesionales <strong>de</strong> salud que ejerc<strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

profesión <strong>en</strong> el exterior o trabajan <strong>en</strong> zonas <strong>de</strong> frontera. La misma<br />

<strong>de</strong>be ser adoptada por los estados partes.<br />

Respecto a <strong>la</strong> acreditación, los países miembros y asociados<br />

<strong>de</strong>l MERCUSUR <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ron el <strong>de</strong>nominado Mecanismo<br />

Experim<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> Acreditación Regional <strong>de</strong>l MERCOSUR<br />

(MEXA) <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong>l Sector Educativo <strong>de</strong>l grupo. El proceso<br />

experim<strong>en</strong>tal se ori<strong>en</strong>tó a <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r procesos <strong>de</strong> acreditación a<br />

nivel regional <strong>de</strong> carreras <strong>de</strong> Agronomía, Medicina e Ing<strong>en</strong>iería. El<br />

MEXA fue <strong>de</strong>finido <strong>en</strong> el Memorandum <strong>de</strong> Ent<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to sobre<br />

<strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> un mecanismo experim<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> acreditación<br />

<strong>de</strong> carreras para el reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> títulos <strong>de</strong> grado firmado<br />

por los países miembros y asociados <strong>de</strong>l MERCOSUR <strong>en</strong> junio <strong>de</strong><br />

1998. 9<br />

Luego <strong>de</strong> <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l MEXA, los Estados parte y asociados<br />

acordaron, a través <strong>de</strong> otro memorándum <strong>de</strong> <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to, dar<br />

9. www.fing.edu.uy/institucion/ceiac/docum<strong>en</strong>tos/memorandum.doc.<br />

274 Serie Desarrollo <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>en</strong> Salud No. 56


orig<strong>en</strong> al sistema <strong>de</strong> acreditación <strong>de</strong> carreras universitarias <strong>de</strong><br />

MERCOSUR <strong>de</strong>nominado ARCU SUR, al que se agregan cuatro<br />

nuevas titu<strong>la</strong>ciones: Arquitectura, Medicina Veterinaria, Odontología<br />

y <strong>Enfermería</strong>. 10<br />

En una primera etapa <strong>de</strong>l sistema ARCU SUR, se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n<br />

los procesos <strong>de</strong> acreditación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s carreras <strong>de</strong> Agronomía y<br />

Arquitectura, cuya convocatoria se realizará durante el año 2008.<br />

El 20 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 2008 tuvo lugar <strong>la</strong> Primera Reunión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

Ag<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> Acreditación para el MERCOSUR Educativo con <strong>la</strong><br />

pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>legaciones <strong>de</strong> Arg<strong>en</strong>tina, Brasil, Chile, Uruguay,<br />

Paraguay y V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>. 11<br />

En dicha reunión se pres<strong>en</strong>taron y valorizaron los docum<strong>en</strong>tos<br />

e<strong>la</strong>borados por <strong>la</strong>s Comisiones Consultivas <strong>de</strong> cada titu<strong>la</strong>ción, los<br />

que <strong>de</strong>b<strong>en</strong> adoptar un formato unificado. Asimismo se aprobaron<br />

los Docum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> Agronomía, Medicina, Ing<strong>en</strong>iería, Arquitectura,<br />

Veterinaria, Odontología y <strong>Enfermería</strong>. Se establecieron el or<strong>de</strong>n<br />

y <strong>la</strong>s fechas <strong>de</strong>l 1º Ciclo <strong>de</strong> convocatorias <strong>de</strong>l Sistema ARCU SUR<br />

que se iniciará <strong>en</strong> el 2008 y concluirá <strong>en</strong> diciembre <strong>de</strong> 2010. Se<br />

dispuso también que <strong>la</strong> convocatoria para <strong>la</strong> acreditación <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

carrera <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería t<strong>en</strong>ga lugar <strong>en</strong> febrero <strong>de</strong> 2009.<br />

El proceso <strong>de</strong> acreditación se basa <strong>en</strong> una autoevaluación que exige<br />

que <strong>la</strong> carrera que es aceptada para <strong>la</strong> acreditación ARCU-SUR<br />

formule juicios, análisis y argum<strong>en</strong>tos para dar cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong>l grado <strong>en</strong><br />

que se ajusta a los criterios <strong>de</strong> calidad establecidos y concordados<br />

para el sistema. Asimismo, <strong>de</strong>berá manifestar cuáles son y <strong>en</strong> qué<br />

grado alcanza sus propias metas y propósitos.<br />

Para <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r el proceso <strong>de</strong> autoevaluación, cada carrera <strong>de</strong>berá<br />

ajustarse a <strong>la</strong> Guía <strong>de</strong> Autoevaluación <strong>de</strong> Carreras <strong>de</strong> Grado<br />

<strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> y a <strong>la</strong>s disposiciones sobre su implem<strong>en</strong>tación<br />

establecidas por <strong>la</strong> respectiva Ag<strong>en</strong>cia Nacional <strong>de</strong> Acreditación.<br />

La acreditación no confiere <strong>de</strong> por sí el <strong>de</strong>recho al ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

profesión <strong>en</strong> los <strong>de</strong>más países.<br />

10. MERCOSUR/XXXIVRME/P.DEC N°: 01/08: http://www.mercosur.int/MSWEB/SM/Noticias/<br />

Actas%20Estructura/DEPENDIENTES%20DEL%20CMC/Reuni%C3%B3n%20Ministros/RME/<br />

PLENARIO/2008_ACTA01/RME%20ANEXO%20IV%20P%20Dec%201%20-%20Acreditacion.doc.<br />

11. www.coneau.gov.ar/archivos/files/RANABsAs20mayoACTA.pdf.<br />

<strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

275


<strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> Internacional <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong><br />

Existe también <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong>l MERCOSUR una comisión consultiva<br />

<strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería que a través <strong>de</strong> un docum<strong>en</strong>to fija los criterios <strong>de</strong><br />

evaluación para <strong>la</strong> acreditación MERCOSUR <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería. 12 Dicho<br />

docum<strong>en</strong>to reconoce que <strong>la</strong> formación <strong>en</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>en</strong> los países<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> región ti<strong>en</strong>e características difer<strong>en</strong>tes lo que <strong>de</strong>termina <strong>la</strong><br />

diversidad. Las instituciones formadoras son universitarias. Las<br />

características geográficas, sociales, epi<strong>de</strong>miológicas, <strong>la</strong> legitimación<br />

y el posicionami<strong>en</strong>to político son difer<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> cada país. El<br />

proceso <strong>de</strong> acreditación <strong>de</strong>be tomar <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta esta diversidad<br />

si<strong>en</strong>do estratégico su conocimi<strong>en</strong>to porque no es estática, provoca<br />

transformaciones <strong>en</strong> los proyectos educativos. Los que <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser<br />

vistos <strong>en</strong> el contexto <strong>de</strong> cada país.<br />

Para este docum<strong>en</strong>to se revisaron los productos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión<br />

Regional <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>de</strong>l Mercosur CREM (1994), el diagnostico<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> recursos humanos <strong>en</strong> <strong>en</strong>fermería (1998), los<br />

acuerdos <strong>de</strong>l los perfiles, compet<strong>en</strong>cias, <strong>de</strong>c<strong>la</strong>raciones <strong>de</strong> principios<br />

éticos <strong>en</strong>tre otros (2002- 04).<br />

Respecto a los estudios <strong>de</strong> postgrado <strong>en</strong> el MERCOSUR el<br />

“Protocolo <strong>de</strong> integración educativa para <strong>la</strong> prosecución <strong>de</strong><br />

estudios <strong>de</strong> posgrado <strong>en</strong> <strong>la</strong>s universida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los países miembros<br />

<strong>de</strong>l MERCOSUR” (Montevi<strong>de</strong>o, 30-11-1995), acordado <strong>en</strong><br />

Fortaleza, el 16 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 1996 establece <strong>en</strong> su artículo 1<br />

que “Los estados parte, por medio <strong>de</strong> sus organismos compet<strong>en</strong>tes,<br />

reconocerán, únicam<strong>en</strong>te para <strong>la</strong> realización <strong>de</strong> estudios<br />

académicos <strong>de</strong> posgrado, los títulos universitarios expedidos por <strong>la</strong>s<br />

instituciones <strong>de</strong> educación superior reconocidas” y el “Protocolo<br />

<strong>de</strong> admisión <strong>de</strong> títulos y grados universitarios para el ejercicio <strong>de</strong><br />

activida<strong>de</strong>s académicas <strong>en</strong> los países <strong>de</strong>l MERCOSUR”.<br />

• Sistema <strong>de</strong> Integración C<strong>en</strong>troamericano (SICA)<br />

El Sistema <strong>de</strong> Integración C<strong>en</strong>troamericana (SICA) es un organismo<br />

internacional creado por Belice, Costa Rica, El Salvador, Guatema<strong>la</strong>,<br />

Honduras, Nicaragua y Panamá. La República Dominicana adhirió al SICA<br />

con carácter <strong>de</strong> país asociado y posteriorm<strong>en</strong>te México, Chile y Brasil<br />

ingresaron como Observadores Regionales<br />

12. www.aneaes.gov.py/file.php/1/moddata/Docs/docs/Reunion%20CC-11-06/<strong>en</strong>fermeria.pdf.<br />

276 Serie Desarrollo <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>en</strong> Salud No. 56


El Consejo Superior Universitario C<strong>en</strong>troamericano CSUCA, fundado <strong>en</strong><br />

1948 13 , es el organismo oficialm<strong>en</strong>te reconocido a cargo <strong>de</strong> <strong>la</strong> integración<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> educación superior c<strong>en</strong>troamericana <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong>l SICA. Forman<br />

parte <strong>de</strong>l CSUCA los Rectores y repres<strong>en</strong>tantes estudiantiles <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

universida<strong>de</strong>s estatales <strong>de</strong> los 7 países <strong>de</strong> <strong>América</strong> C<strong>en</strong>tral.<br />

Con respecto a <strong>la</strong> acreditación <strong>de</strong> carreras, el Sistema C<strong>en</strong>troamericano <strong>de</strong><br />

Evaluación y Acreditación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Educación Superior (SICEVAES), fue creado<br />

<strong>en</strong> el IV Congreso <strong>de</strong>l Consejo Superior Universitario C<strong>en</strong>troamericano<br />

con el fin <strong>de</strong> contar con un instrum<strong>en</strong>to que contribuyera a <strong>la</strong><br />

mo<strong>de</strong>rnización <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación superior c<strong>en</strong>troamericana, mediante <strong>la</strong><br />

promoción y gestión <strong>de</strong>l cambio <strong>en</strong> <strong>la</strong>s universida<strong>de</strong>s, <strong>en</strong> búsqueda <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> calidad y el mejorami<strong>en</strong>to continuo, con una visón <strong>de</strong> fortalecimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> integración <strong>de</strong> <strong>la</strong> región c<strong>en</strong>troamericana (CSUCA), <strong>en</strong> agosto <strong>de</strong><br />

1995. El proceso <strong>de</strong> acreditación es voluntario. La Universidad interesada<br />

informa oficialm<strong>en</strong>te al Comité <strong>de</strong> Coordinación Regional <strong>de</strong>l SICEVAES<br />

sobre cuáles programas <strong>de</strong> su institución están interesados y dispuestos<br />

a realizar <strong>la</strong> evaluación.<br />

El programa recibe <strong>la</strong>s guías <strong>de</strong> autoevaluación y <strong>de</strong> evaluación externa<br />

<strong>de</strong>l SICEVAES e inicia su proceso <strong>de</strong> autoevaluación. Cuando <strong>la</strong><br />

autoevaluación ha concluido, <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> universidad solicitan<br />

al Comité <strong>de</strong> Coordinación Regional el nombrami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> un equipo <strong>de</strong><br />

pares evaluadores externos. El equipo <strong>de</strong> evaluación <strong>de</strong> pares externos,<br />

con el acompañami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> un miembro <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión Técnica <strong>de</strong><br />

Evaluación <strong>de</strong>l SICEVAES, visita el programa y realiza <strong>la</strong> evaluación externa<br />

y rin<strong>de</strong> el informe <strong>de</strong>l mismo que incluye recom<strong>en</strong>daciones que ayu<strong>de</strong>n<br />

al mejorami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong>l programa.<br />

En el marco <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación privada existe <strong>la</strong> Asociación <strong>de</strong> Universida<strong>de</strong>s<br />

Privadas <strong>de</strong> C<strong>en</strong>troamérica (AUPRICA) <strong>la</strong> que cu<strong>en</strong>ta con una comisión<br />

<strong>de</strong> acreditación <strong>de</strong> carácter no perman<strong>en</strong>te. La misma se integra cuando<br />

se inicia el período <strong>de</strong> convocatoria para acreditación. Las universida<strong>de</strong>s<br />

miembros <strong>de</strong> AUPRICA interesadas <strong>en</strong> <strong>la</strong> acreditación realizan <strong>la</strong><br />

autoevaluación institucional con base <strong>en</strong> el docum<strong>en</strong>to guía aportado por<br />

<strong>la</strong> asociación. La comisión nombra pares evaluadores <strong>en</strong>tre funcionarios<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s universida<strong>de</strong>s miembros.<br />

13. http://www.csuca.org/drupal/in<strong>de</strong>x.php.<br />

<strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

277


<strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> Internacional <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong><br />

El equipo <strong>de</strong> pares visita <strong>la</strong> universidad y verifica el informe <strong>de</strong>l autoestudio<br />

pres<strong>en</strong>tado por <strong>la</strong> institución y emit<strong>en</strong> su informe a <strong>la</strong> Comisión. La<br />

Comisión con base <strong>en</strong> dicho informe emite su dictam<strong>en</strong>, el que es<br />

conocido por <strong>la</strong> Asamblea G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> miembros <strong>de</strong> AUPRICA, don<strong>de</strong><br />

se toma <strong>la</strong> <strong>de</strong>cisión <strong>de</strong> acreditación o no <strong>de</strong> <strong>la</strong> universidad solicitante.<br />

A su vez <strong>en</strong> C<strong>en</strong>troamérica opera el Consejo C<strong>en</strong>troamericano <strong>de</strong><br />

Acreditación (CCA) como un organismo regional c<strong>en</strong>troamericano<br />

sin fines <strong>de</strong> lucro, constituido por los sectores académicos, público y<br />

privado, gubernam<strong>en</strong>tal y profesional <strong>de</strong> C<strong>en</strong>troamérica, como <strong>la</strong> instancia<br />

<strong>en</strong>cargada <strong>de</strong> conce<strong>de</strong>r <strong>la</strong> acreditación y el reconocimi<strong>en</strong>to regional a los<br />

organismos <strong>de</strong> acreditación <strong>de</strong> programas e instituciones que oper<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />

cada país o <strong>en</strong> <strong>la</strong> región.<br />

El 18 <strong>de</strong> agosto <strong>de</strong> 2007 se constituyó también <strong>la</strong> Red C<strong>en</strong>troamericana y<br />

<strong>de</strong>l Caribe <strong>de</strong> asegurami<strong>en</strong>to y cooperación por <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación<br />

superior como una instancia <strong>de</strong> coordinación regional integrada por<br />

diez organismos nacionales y regionales <strong>de</strong> evaluación y acreditación <strong>de</strong><br />

C<strong>en</strong>troamérica.<br />

• Red Iberoamericana para <strong>la</strong> Acreditación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Calidad <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> Educación Superior (RIACES)<br />

El 7 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 2003 se constituyó <strong>la</strong> Red Iberoamericana para <strong>la</strong><br />

Acreditación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> Educación Superior (RIACES) 14 . Se trata<br />

<strong>de</strong> una asociación <strong>de</strong> ag<strong>en</strong>cias y organismos <strong>de</strong> evaluación y acreditación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación superior. La Red no ti<strong>en</strong>e ánimo <strong>de</strong> lucro, es<br />

in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong> cualquier Estado y sus miembros ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>la</strong>s compet<strong>en</strong>cias<br />

reconocidas por sus respectivos gobiernos o Estados <strong>en</strong> esta materia.<br />

Los fines <strong>de</strong> <strong>la</strong> Red son promover <strong>en</strong>tre los países iberoamericanos <strong>la</strong><br />

cooperación y el intercambio <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> evaluación y acreditación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación superior, y contribuir así a <strong>la</strong> garantía <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación superior <strong>de</strong> estos países.<br />

III. Organizaciones Internacionales<br />

<strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong><br />

Consejo Internacional <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> (CIE)<br />

El Consejo Internacional <strong>de</strong> Enfermeras es una fe<strong>de</strong>ración <strong>de</strong> asociaciones<br />

14. http://www.riaces.net/.<br />

278 Serie Desarrollo <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>en</strong> Salud No. 56


nacionales <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeras que repres<strong>en</strong>ta a <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeras <strong>de</strong> más <strong>de</strong> 128 países.<br />

El CIE, fundado <strong>en</strong> 1899, es <strong>en</strong> el mundo <strong>la</strong> primera y <strong>la</strong> más amplia organización<br />

internacional <strong>de</strong> profesionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud. Dirigido por <strong>en</strong>fermeras y <strong>de</strong>dicado a<br />

<strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeras, el CIE trabaja para asegurar <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería<br />

para todos, unas políticas <strong>de</strong> salud equilibradas <strong>en</strong> todo el mundo, el avance <strong>de</strong><br />

los conocimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería y <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> el mundo <strong>de</strong> una profesión<br />

respetada y una fuerza <strong>de</strong> trabajo <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería compet<strong>en</strong>te y satisfecha.<br />

Sitio web: http://www.icn.ch/<br />

Estatuto: Constitución <strong>de</strong>l CIE (actualizada <strong>en</strong> el 2001) http://icn.ch/constitution.htm<br />

Código <strong>de</strong>ontológico <strong>de</strong>l CIE (revisado <strong>en</strong> el 2006): http://www.icn.ch/icnco-<br />

<strong>de</strong>sp.pdf<br />

El código <strong>de</strong> ética para <strong>en</strong>fermeras <strong>de</strong>l CIE es una guía para <strong>la</strong> acción basada <strong>en</strong><br />

los valores y necesida<strong>de</strong>s sociales. El código ha servido <strong>de</strong> norma para <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fer-<br />

meras <strong>de</strong> todo el mundo <strong>de</strong>s<strong>de</strong> su adopción <strong>en</strong> 1953. El código es regu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te<br />

revisado, respondi<strong>en</strong>do a <strong>la</strong>s realida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería y <strong>de</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> salud<br />

<strong>en</strong> una sociedad cambiante.<br />

Miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong> CIE: http://www.icn.ch/addresslistsp.htm<br />

Para contribuir a una solución respecto al antes referido problema <strong>de</strong> <strong>la</strong> mi-<br />

gración <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeras, es importante <strong>de</strong>stacar <strong>la</strong>s <strong>de</strong>nominadas “Directrices<br />

<strong>de</strong> Política G<strong>en</strong>eral para <strong>la</strong> Contratación Etica Internacional” que el Consejo<br />

Internacional <strong>de</strong> Enfermeras (CIE) y el Royal College of Nursing han e<strong>la</strong>borado<br />

y difundido. Las directrices <strong>de</strong> <strong>la</strong> CIE están disponibles <strong>en</strong> ingles <strong>en</strong> <strong>la</strong> dirección<br />

electrónica http://www.icn.ch/psrecruit01.htm. Las directrices <strong>de</strong>l Royal College<br />

of Nursing pue<strong>de</strong>n consultarse <strong>en</strong> <strong>la</strong> dirección http://www.rcn.org.uk/publications/<br />

pdf/irn-insi<strong>de</strong>s-001-788.pdf<br />

Las directivas <strong>de</strong> CIE reconoc<strong>en</strong> el <strong>de</strong>recho <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeras a migrar y con<strong>de</strong>-<br />

nan <strong>la</strong> práctica <strong>de</strong> contratar <strong>en</strong>fermeras <strong>de</strong> países cuyas autorida<strong>de</strong>s han fracasado<br />

<strong>en</strong> implem<strong>en</strong>tar políticas para at<strong>en</strong><strong>de</strong>r los problemas que causan <strong>la</strong> migración y<br />

<strong>en</strong> facilitar el regreso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s trabajadoras a sus países <strong>de</strong> orig<strong>en</strong>. También <strong>de</strong>nuncia<br />

<strong>la</strong> contratación <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeras contraria a <strong>la</strong> ética cuando mediante <strong>en</strong>gaños se<br />

<strong>la</strong>s induce a aceptar trabajos incompatibles con sus calificaciones, habilida<strong>de</strong>s y<br />

experi<strong>en</strong>cia.<br />

Entre los principios c<strong>la</strong>ve se m<strong>en</strong>cionan: 15<br />

15. Movimi<strong>en</strong>tos Profesionales y Migración: Preguntas Es<strong>en</strong>ciales. Consejo Internacional <strong>de</strong> Enfermeras<br />

(CIE), Ginebra, Suiza, 2002. Disponible <strong>en</strong> el sitio web: www.icn.ch.<br />

<strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

279


<strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> Internacional <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong><br />

• P<strong>la</strong>nificación y <strong>de</strong>sarrollo eficaz <strong>de</strong> los recursos humanos.<br />

• Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tación fiable <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería<br />

• Acceso al empleo pl<strong>en</strong>o<br />

• Libertad <strong>de</strong> circu<strong>la</strong>ción<br />

• Aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> discriminación<br />

• Contratación <strong>de</strong> bu<strong>en</strong>a fe<br />

• Sa<strong>la</strong>rio igual por trabajo <strong>de</strong> igual valor<br />

• Acceso a procedimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> rec<strong>la</strong>mación<br />

• Entorno seguro <strong>de</strong> trabajo<br />

• Ori<strong>en</strong>tación, ayuda <strong>de</strong> m<strong>en</strong>tores y supervisión eficaces<br />

• Período <strong>de</strong> prueba <strong>en</strong> el empleo<br />

• Libertad <strong>de</strong> asociación<br />

• Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong> contratación.<br />

Fe<strong>de</strong>ración Panamericana <strong>de</strong> Profesionales <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong><br />

(FEPPEN)<br />

Fundada <strong>en</strong> noviembre <strong>de</strong> 1970 FEPPEN es una organización <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho priva-<br />

do, sin fines <strong>de</strong> lucro, religiosos, políticos o partidarios, con un p<strong>la</strong>zo <strong>de</strong> duración<br />

in<strong>de</strong>terminado; constituida por organizaciones nacionales <strong>de</strong> profesionales <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>fermería <strong>de</strong> los países <strong>de</strong>l contin<strong>en</strong>te Americano.<br />

Sitio web: http://www.fepp<strong>en</strong>.net/<br />

Estatuto: http://www.fepp<strong>en</strong>.net/fepp<strong>en</strong>/estatutos.htm<br />

Aprobado <strong>en</strong> <strong>la</strong> conv<strong>en</strong>ción realizada el día 9 <strong>de</strong> agosto <strong>de</strong> 2000 y registrado<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> Notaría <strong>de</strong> Registro <strong>de</strong> Títulos y Docum<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> 26 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 2001, <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

Ciudad <strong>de</strong> Brasilia/DF-Brasil.<br />

htm<br />

Código <strong>de</strong> ética FEPPEN: http://www.fepp<strong>en</strong>.net/fepp<strong>en</strong>/codigo%20<strong>de</strong>%20etica.<br />

Miembros <strong>de</strong> FEPPEN: http://www.fepp<strong>en</strong>.net/fepp<strong>en</strong>/paises%20miembros.htm<br />

La mayoría <strong>de</strong> los organismos miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong> FEPPEN están afiliados al CIE<br />

a excepción <strong>de</strong>l Colegio <strong>de</strong> Profesionales <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>de</strong> Puerto Rico y <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Organización Brasileña <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> (ABEn).<br />

280 Serie Desarrollo <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>en</strong> Salud No. 56


Grupo <strong>de</strong> Profesionales <strong>en</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>de</strong> C<strong>en</strong>troamérica y el Caribe<br />

El Grupo <strong>de</strong> Profesionales <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>de</strong> C<strong>en</strong>troamérica y el Caribe, conocido<br />

como el Grupo C<strong>en</strong>troamericano <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong>, se <strong>de</strong>fine como un organismo<br />

<strong>de</strong> trabajo, estudio, investigación, consulta y asesoría <strong>de</strong> carácter internacional,<br />

no gubernam<strong>en</strong>tal, constituido bajo los auspicios <strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería,<br />

<strong>la</strong>s faculta<strong>de</strong>s y escue<strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong>s universida<strong>de</strong>s nacionales e instituciones doc<strong>en</strong>tes,<br />

asociaciones y/o colegios <strong>de</strong> profesionales <strong>en</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>de</strong> Costa Rica, Cuba, El<br />

Salvador, Nicaragua, Honduras, este mismo año Panamá, Republica Dominicana,<br />

Puerto Rico y Guatema<strong>la</strong>. Este grupo se fundó <strong>en</strong> el año <strong>de</strong> 1989 <strong>en</strong> Honduras,<br />

año <strong>en</strong> que se e<strong>la</strong>boró su Carta Constitutiva <strong>en</strong> Panamá <strong>en</strong>. Dicha acta fue revisada<br />

<strong>en</strong> 2001 <strong>en</strong> Guatema<strong>la</strong>. Uno <strong>de</strong> sus principales objetivos es impulsar y fortalecer<br />

<strong>la</strong> integración <strong>de</strong> doc<strong>en</strong>cia, servicio y gremio <strong>de</strong> cada país y se e<strong>la</strong>bora un p<strong>la</strong>n<br />

<strong>de</strong> trabajo con lineami<strong>en</strong>tos g<strong>en</strong>erales que son trabajados por cada país durante<br />

dos años.<br />

Estatuto: No fue localizado<br />

Código <strong>de</strong> ética: No ti<strong>en</strong>e.<br />

Miembros: http://www.gpecc.org/directiva.php<br />

El Consejo Regional <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>de</strong>l MERCOSUR (CREM)<br />

Fundado <strong>en</strong> 1994 por <strong>la</strong>s organizaciones nacionales <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería que figuran<br />

<strong>de</strong>bajo, CREM es el organismo internacional <strong>de</strong> carácter civil sin fines <strong>de</strong> lucro<br />

que ti<strong>en</strong>e por fin lograr <strong>la</strong> cooperación <strong>en</strong>tre los Estados miembros <strong>de</strong>l MERCO-<br />

SUR <strong>en</strong> los campos <strong>de</strong> educación. ci<strong>en</strong>cia, tecnología y cultura y que sustituye a <strong>la</strong><br />

Comisión Regional <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> MERCOSUR creada <strong>en</strong> 1999.<br />

Sitio web: http://www.crem.org.br/<br />

Estatuto: http://www.crem.org.br/page_1195040194087.html<br />

Código <strong>de</strong> ética: Dec<strong>la</strong>ración <strong>de</strong> principios éticos emanada <strong>de</strong> los grupos <strong>de</strong> tra-<br />

bajo consi<strong>de</strong>rados a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> IX Reunión <strong>de</strong>l CREM realizada <strong>en</strong> Bu<strong>en</strong>os Aires, los<br />

días 13 y 14 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 2002. http://www.crem.org.br/page_1195040165426.html<br />

Miembros:<br />

Fe<strong>de</strong>ración Arg<strong>en</strong>tina <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> ( FAE )<br />

<strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

281


<strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> Internacional <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong><br />

Consejo Fe<strong>de</strong>ral <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>de</strong> Brasil ( COFEN )<br />

Colegio <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>de</strong> Uruguay ( CEDU )<br />

Asociación <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>de</strong> Paraguay ( APE )<br />

Asociación Latinoamericana <strong>de</strong> Escue<strong>la</strong>s y Faculta<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong><br />

(ALADEFE)<br />

ALADEFE se <strong>de</strong>fine como un organismo <strong>de</strong>mocrático, <strong>de</strong> carácter internacional<br />

no gubernam<strong>en</strong>tal, fundado <strong>en</strong> 1986 <strong>en</strong> el s<strong>en</strong>o <strong>de</strong> <strong>la</strong> I Confer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> faculta<strong>de</strong>s<br />

y escue<strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> con el fin <strong>de</strong> rreflexionar sobre el<br />

papel histórico - social <strong>de</strong> <strong>la</strong> profesión y su inserción <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud<br />

<strong>en</strong> los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> Región; i<strong>de</strong>ntificar situaciones críticas que <strong>de</strong>b<strong>en</strong> superarse al<br />

interior <strong>de</strong> <strong>la</strong> profesión; y<br />

buscar <strong>la</strong> cooperación técnica <strong>en</strong>tre los países <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo para lograr <strong>la</strong> supe-<br />

ración <strong>en</strong> <strong>la</strong> práctica <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería y promover el <strong>de</strong>sarrollo y perfeccionami<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> educación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeras y <strong>en</strong>fermeros <strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>, a través <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

difusión <strong>de</strong> experi<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación práctica profesional.<br />

Sitio web: http://www.a<strong>la</strong><strong>de</strong>fe.org/<br />

Estatuto: http://www.a<strong>la</strong><strong>de</strong>fe.org/<br />

Código <strong>de</strong> ética: No aplica<br />

Miembros: El listado <strong>de</strong> escue<strong>la</strong>s, faculta<strong>de</strong>s y organizaciones integrantes <strong>de</strong><br />

ALADEFE se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra disponible <strong>en</strong> el sitio web antes m<strong>en</strong>cionado.<br />

282 Serie Desarrollo <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>en</strong> Salud No. 56


Cuadro Básico <strong>de</strong> <strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

Educación Acreditación<br />

Organizaciones Práctica Transnacional OIT<br />

Código<br />

Reconoci- Lic<strong>en</strong>cia<br />

Universi- No Univer-<br />

Norma Entidad <strong>de</strong> Ética Profesional Académica mi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> para ex- 149<br />

tariasitaria títulos tranjeros<br />

• Ley CONEAU No a nivel Fe<strong>de</strong>ración AEUERA • Ley 24.004 Ley 24.004 NO<br />

24.521<br />

nacional Arg<strong>en</strong>tina <strong>de</strong><br />

• Ley 24.521<br />

• Res.<br />

<strong>Enfermería</strong><br />

• Conv<strong>en</strong>ios<br />

416/00<br />

Ejercicio<br />

Profesional<br />

Entidad<br />

Regu<strong>la</strong>toria<br />

País<br />

• Ley 24.004<br />

• Decreto<br />

2.497/93<br />

• Res. 344/71<br />

• Res. 105<br />

• Res. 7/97<br />

• Ley 26.08<br />

• Ley 24.004<br />

• Decreto<br />

2.497/93<br />

• Ley 24.521<br />

• Res. 1.027/93<br />

• Ley 24.004<br />

• Decreto<br />

2.497/93<br />

Ministerio <strong>de</strong><br />

Salud y<br />

Comisión<br />

Perman<strong>en</strong>te<br />

Asesoram. y<br />

Co<strong>la</strong>boración<br />

Arg<strong>en</strong>tina<br />

NO<br />

Decreto<br />

15.463<br />

Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to<br />

Gral <strong>de</strong><br />

Títulos y<br />

Grados <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Universidad<br />

Boliviana<br />

Asociación<br />

Boliviana <strong>de</strong><br />

Escue<strong>la</strong> <strong>de</strong><br />

Faculta<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

<strong>Enfermería</strong><br />

Asociación<br />

Boliviana<br />

Res. 267/01 -- -- CONAES Si (Colegio<br />

<strong>de</strong> Enfermeras<br />

<strong>de</strong><br />

Bolivia)<br />

• Decreto<br />

15.463<br />

• Decreto<br />

18.886<br />

• Colegio <strong>de</strong><br />

Enfermeras<br />

<strong>de</strong> Bolivia<br />

• Ministerio<br />

<strong>de</strong> Salud y<br />

Deportes<br />

Bolivia<br />

-- Res. 8 <strong>de</strong> 2007 Ley 7.498 NO<br />

Asociación<br />

Brasileña <strong>de</strong><br />

<strong>Enfermería</strong><br />

Si.<br />

Res.<br />

COFEN<br />

311/07<br />

SINAES<br />

Res. CEB 4 • Ley<br />

10.861<br />

• .Res.<br />

CNE/<br />

CES<br />

1/2001<br />

• Portaria<br />

SESu/ MEC<br />

1.518<br />

• Res. CNE/<br />

CES 3<br />

• Portaria<br />

3.019<br />

• Res. ConsUn<br />

0116<br />

• Res. CNE/<br />

CES 1<br />

• Ley 7.498<br />

• Decreto<br />

94.406<br />

• Ley 5 .905<br />

COFEN<br />

CORENS<br />

CAPES<br />

Brasil<br />

NO<br />

Ministerio <strong>de</strong><br />

Salud<br />

<strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

• Decreto<br />

725 Código<br />

Sanitario<br />

• Decreto<br />

Univ. Ex<strong>en</strong>to<br />

006895<br />

ACHIEEN • Decreto<br />

Univ. Ex<strong>en</strong>to<br />

006895<br />

• Conv<strong>en</strong>ios<br />

Internacionales<br />

Colegio <strong>de</strong><br />

Enfermeras<br />

Si.<br />

Colegio<br />

Enfermeras<br />

Comité<br />

T’ecnico<br />

<strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong><br />

CNAC<br />

Ley<br />

20.129<br />

• Decreto<br />

261/78<br />

• Decreto Ley<br />

2.147<br />

• Decreto<br />

725 Código<br />

Sanitario<br />

• Ley 1.164<br />

• Ley 19.536<br />

• Resolución.<br />

Ex<strong>en</strong>ta 1.117<br />

• Norma Gral.<br />

Administrativa<br />

19<br />

Chile<br />

ANEC ACOFAEN Res.5.547 Ley 1.164 NO<br />

Si.<br />

Ley 911<br />

CNA<br />

ACOAFEN<br />

• Res.<br />

7.326<br />

• Decreto<br />

3.616<br />

Ley 1.164 • Res. 7.326<br />

• Decreto<br />

3.616<br />

• Ley 266<br />

• Ley 1.164<br />

Consejo Técnico<br />

Nacional <strong>de</strong><br />

<strong>Enfermería</strong><br />

Colombia<br />

NO<br />

Decreto<br />

Ejecutivo<br />

34.052-S<br />

Conv<strong>en</strong>io<br />

CONARE<br />

--<br />

(CONE)<br />

SINAES Si Colegio <strong>de</strong><br />

Enfermeras <strong>de</strong><br />

Costa Rica<br />

Decreto<br />

Ejecutivo<br />

34.052-S<br />

Decreto<br />

Ejecutivo<br />

34.052-S<br />

• Ley 2.343<br />

• Decreto<br />

Ejecutivo<br />

34.052<br />

• Ley 7.085<br />

• Decreto<br />

Ejecutivo<br />

34.188-S<br />

CONE • Ley 2.343<br />

• Decreto<br />

Ejecutivo<br />

34.052<br />

• Ley 7.085<br />

• Decreto<br />

Ejecutivo<br />

34.188-S<br />

Costa Rica<br />

283


Cuadro<br />

Cuadro Básico <strong>de</strong> <strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

Educación Acreditación<br />

Organizaciones Práctica Transnacional OIT<br />

Código<br />

Reconoci- Lic<strong>en</strong>cia<br />

Universi- No Univer-<br />

Norma Entidad <strong>de</strong> Ética Profesional Académica mi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> para ex- 149<br />

tariasitaria títulos tranjeros<br />

Ley 41 <strong>de</strong><br />

Ley 41 <strong>de</strong> NO<br />

Salud Pública<br />

Salud Pública<br />

Ejercicio<br />

Profesional<br />

Entidad<br />

Regu<strong>la</strong>toria<br />

País<br />

SOCUENF -- • Ley 41 <strong>de</strong><br />

Salud Pública<br />

• Decreto 102<br />

Reconocimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong><br />

Títulos<br />

G<strong>en</strong>érico<br />

aplicable a<br />

profesionales<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

salud<br />

Junta <strong>de</strong><br />

Acreditación<br />

Nacional<br />

• Res.<br />

132/04<br />

• Res.<br />

210/07<br />

• Res. Ministerial<br />

210/07<br />

• Instrucción<br />

VADI<br />

68/2007<br />

• Res. Ministerial<br />

396/07<br />

• Ley 41 <strong>de</strong><br />

Salud Pública<br />

Dirección<br />

Nacional<br />

<strong>Enfermería</strong>.<br />

Ministerio <strong>de</strong><br />

Salud<br />

Cuba<br />

SI<br />

• Ley 57<br />

• .Decreto<br />

492<br />

ASEDEFE • Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to<br />

883 <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> Ley <strong>de</strong><br />

educación<br />

Superior.<br />

• Res. 113 y<br />

114 CO-<br />

NUEP<br />

Fe<strong>de</strong>ración<br />

Ecuatoriana <strong>de</strong><br />

Enfermeras<br />

Si<br />

Fe<strong>de</strong>ración<br />

Ecuatoriana<br />

<strong>de</strong> Enfermeras<br />

CONESUP<br />

CONEA<br />

Ley <strong>de</strong><br />

Educación<br />

Superior<br />

• Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to<br />

Gral. <strong>de</strong><br />

Inst. Super.<br />

Técnicos y<br />

Tecnológicos<br />

• Política <strong>de</strong><br />

Educac. <strong>en</strong><br />

Enfer, 2001-<br />

2010<br />

• Ley 57/98<br />

• Ley <strong>de</strong> Educación<br />

Superior<br />

• Ley 57/98<br />

• Decreto 492<br />

Autoridad<br />

Sanitaria.<br />

Nacional<br />

Ministerio <strong>de</strong><br />

Salud<br />

Ecuador<br />

• Decreto 522<br />

• Decreto<br />

2.699<br />

Decreto 955,<br />

Código <strong>de</strong><br />

Salud<br />

• Unidad<br />

<strong>Enfermería</strong><br />

MINSA<br />

• Junta<br />

Vigi<strong>la</strong>ncia <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> Prof. <strong>de</strong><br />

<strong>Enfermería</strong><br />

284 Serie Desarrollo <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>en</strong> Salud No. 56<br />

Decreto 955 NO<br />

ANES CFRHES • Decreto 955<br />

• .Ley 468<br />

Si<br />

Junta <strong>de</strong><br />

vigi<strong>la</strong>ncia <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> profesión<br />

<strong>Enfermería</strong><br />

Unidad <strong>de</strong><br />

<strong>Enfermería</strong><br />

MINED<br />

-- Acuerdo<br />

15-1642<br />

El Salvador<br />

NO<br />

Decreto 07-<br />

2007<br />

AGEP -- Constitución<br />

Nacional<br />

Si<br />

Consejo<br />

Nacional <strong>de</strong><br />

<strong>Enfermería</strong><br />

• Consejo<br />

Nac. <strong>de</strong><br />

<strong>Enfermería</strong><br />

• Dirección<br />

Recursos<br />

Humanos<br />

MINSA<br />

Acuerdo<br />

56-2008<br />

• Decreto<br />

07-2007<br />

• Acuerdo<br />

56-2008<br />

• Acuerdo<br />

1608-2009<br />

• Decreto 07-<br />

2007<br />

• .Acuerdo<br />

56-2008<br />

• Decreto 07-<br />

2007<br />

• Acuerdo<br />

56-2008<br />

• Consejo<br />

Nacional <strong>de</strong><br />

<strong>Enfermería</strong><br />

• Unidad <strong>de</strong><br />

Desarrollo<br />

<strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong><br />

(Minsa)<br />

Guatema<strong>la</strong><br />

SI<br />

• Decreto.<br />

90-99<br />

• .Acuerdo<br />

673<br />

-- Acuerdo<br />

394/75/95<br />

Colegio <strong>de</strong><br />

Profesionales<br />

<strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong><br />

<strong>de</strong> Honduras<br />

Si<br />

Decreto<br />

54-2004<br />

--<br />

UNAH<br />

Acuerdo 533 Acuerdo 673 • Constitución<br />

Nacional<br />

• Decreto<br />

142-89<br />

• Decreto<br />

90-99<br />

• Acuerdo 673<br />

• Decreto<br />

13-97<br />

Colegio<br />

<strong>de</strong> Profesionales<br />

<strong>de</strong><br />

<strong>Enfermería</strong><br />

Honduras<br />

NO<br />

• Ley Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>taria<br />

• Art. 5 Con.<br />

Nac<br />

• Ley G<strong>en</strong>eral<br />

<strong>de</strong> Salud<br />

FEMAFEE • Ley Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>taria<br />

• Art. 5 Const.<br />

Nac<br />

• Ley G<strong>en</strong>eral<br />

<strong>de</strong> Salud<br />

Colegio<br />

Nacional <strong>de</strong><br />

Enfermeras AC<br />

Si<br />

Comisión<br />

Perman<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong><br />

FEMAFEE<br />

COMACE<br />

COPAES<br />

-- • SNAE-<br />

98<br />

• SINAE-<br />

03<br />

Ley G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong><br />

Educación<br />

• Ley Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>taria<br />

• Art. 5 Const.<br />

Nac<br />

• Ley G<strong>en</strong>eral<br />

<strong>de</strong> Salud<br />

• Acuerdo<br />

25/1/07<br />

Comisión<br />

Perman<strong>en</strong>te <strong>de</strong><br />

<strong>Enfermería</strong><br />

México


Cuadro Básico <strong>de</strong> <strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

Educación Acreditación<br />

Organizaciones Práctica Transnacional OIT<br />

Código<br />

Reconoci- Lic<strong>en</strong>cia<br />

Universi- No Univer-<br />

Norma Entidad <strong>de</strong> Ética Profesional Académica mi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> para ex- 149<br />

tariasitaria títulos tranjeros<br />

• Ley 89/90<br />

-- • Ley<br />

-- -- AEN -- • Decreto Acuerdo NO<br />

• Ley 423 <strong>de</strong><br />

24.521<br />

Compete a<br />

001-03 67/94<br />

Salud<br />

• Res.<br />

AEN<br />

• Decreto 60<br />

416/00<br />

• Ley 89/90<br />

Ejercicio<br />

Profesional<br />

Entidad<br />

Regu<strong>la</strong>toria<br />

País<br />

• Acuerdo<br />

.67/94<br />

• Docum<strong>en</strong>tos<br />

Dirección <strong>de</strong><br />

<strong>Enfermería</strong><br />

Dirección <strong>de</strong><br />

<strong>Enfermería</strong><br />

Ministerio <strong>de</strong><br />

Salud<br />

Nicaragua<br />

NO<br />

• Ley 1/54<br />

• Decreto 589<br />

ANEP -- • Ley 1/54<br />

• Ley 24/05<br />

-- Si Código<br />

Deontolog.<br />

Para Enfermeras<br />

• Ley<br />

43/04<br />

• Ley<br />

32/08<br />

Decreto<br />

339/07<br />

Ley 66 Código<br />

Sanitario<br />

• Ley 1/54<br />

• Decreto 589<br />

• Decreto 347<br />

Comité<br />

Nacional <strong>de</strong><br />

<strong>Enfermería</strong><br />

Panamá<br />

Ley 3.206 NO<br />

-- • Ley 1.264<br />

• Decreto<br />

19.275<br />

ANAE -- Asociación<br />

Enfermeras <strong>de</strong><br />

Paraguay<br />

• Ley<br />

10.861<br />

• .Res.<br />

CNE/<br />

CES<br />

1/2001<br />

• Res. 41-94,<br />

Instituto<br />

Nacional <strong>de</strong><br />

Salud<br />

• Decreto<br />

11.381<br />

• Res. 41-94,<br />

Inst. Nacional<br />

<strong>de</strong> Salud<br />

• Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to<br />

Académico<br />

• INS<br />

• Decreto<br />

11.381<br />

• Ley 3.206<br />

• Decreto<br />

11.381<br />

Dirección<br />

Nacional <strong>de</strong><br />

<strong>Enfermería</strong><br />

MSPyBS<br />

Paraguay<br />

NO<br />

• Decreto<br />

004-2002.SA<br />

• Decreto<br />

22.315<br />

ASPEFEEN • Decreto<br />

004-2002.SA<br />

• Conv<strong>en</strong>ios<br />

<strong>de</strong> Reciprocidad<br />

• Colegio <strong>de</strong><br />

Enfermeras<br />

<strong>de</strong>l Perú<br />

• FEP<br />

Si.<br />

Colegio <strong>de</strong><br />

Enfermeras<br />

<strong>de</strong> Perú<br />

ASPEFEEN<br />

SINEACE<br />

CONEAU<br />

Ley<br />

20.129<br />

Res.095-<br />

00CN/CEP<br />

• Ley 23.733<br />

• 27.669<br />

• Res. 095-<br />

00CN/CEP<br />

• Ley 27.669<br />

• Decreto 004-<br />

2002.SA<br />

• Consejo<br />

Nac. De<br />

<strong>Enfermería</strong><br />

• Colegio <strong>de</strong><br />

Enfermeras/<br />

os<br />

Perú<br />

-- Ley 9/87 Ley 9/87 NO<br />

<strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

Colegio <strong>de</strong> Profesionales<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>Enfermería</strong> <strong>de</strong><br />

Puerto Rico<br />

-- Ley 17/93 CESPR Si.<br />

Colegio <strong>de</strong><br />

Profesionales<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>Enfermería</strong><br />

Ley 9/87 Ley 17/93<br />

Recertificación<br />

Junta Examinadora<br />

<strong>de</strong><br />

Enfermeros/as<br />

<strong>de</strong> Puerto Rico<br />

Puerto<br />

Rico<br />

NO<br />

Ley 11/42<br />

Exequátur<br />

-- Ley 42/01 <strong>de</strong><br />

Salud. Comisión<br />

Reválida<br />

<strong>de</strong> Títulos<br />

Asociación<br />

Dominicana<br />

Enfermeras<br />

Graduadas<br />

ADAAC Si<br />

Asociación<br />

Dominicana<br />

Enfermera<br />

• Ley<br />

41-08<br />

• Ley<br />

139/01<br />

Ley 41-08 Normas Nac.<br />

Para <strong>la</strong> Administración<br />

y At<strong>en</strong>ción <strong>de</strong><br />

Servicios <strong>de</strong><br />

<strong>Enfermería</strong><br />

• Ley 95/42<br />

• Ley 11/42<br />

Dirección<br />

G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong><br />

<strong>Enfermería</strong><br />

SESPAS<br />

República<br />

Dominicana<br />

285


Cuadro<br />

Cuadro Básico <strong>de</strong> <strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

Educación Acreditación<br />

Organizaciones Práctica Transnacional OIT<br />

Código<br />

Reconoci- Lic<strong>en</strong>cia<br />

Universi- No Univer-<br />

Norma Entidad <strong>de</strong> Ética Profesional Académica mi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> para ex- 149<br />

tariasitaria títulos tranjeros<br />

-- No Colegio <strong>de</strong><br />

-- Or<strong>de</strong>nanza U Or<strong>de</strong>nanza SI<br />

Enfermeras <strong>de</strong>l<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Repúbli- 16/91<br />

Uruguay<br />

ca,1963<br />

Ejercicio<br />

Profesional<br />

Entidad<br />

Regu<strong>la</strong>toria<br />

País<br />

Decreto 90/06 Decreto 90/06 • Ley<br />

12.549<br />

• Decreto<br />

08/995<br />

Normas que<br />

regu<strong>la</strong>n los<br />

servicios <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>fermería<br />

Comisión Nacional<br />

Asesora<br />

<strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong><br />

Min. <strong>de</strong> Salud<br />

Uruguay<br />

SI<br />

Ley <strong>de</strong> Sep 1<br />

<strong>de</strong> 2005 <strong>de</strong><br />

Ejercicio<br />

Profesional<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>Enfermería</strong><br />

ASOVESE • Ley Orgánica<br />

<strong>de</strong><br />

Educación<br />

<strong>de</strong> 1980<br />

• Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to<br />

Reválida,<br />

1969<br />

• Colegios profesionales<br />

<strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong>)<br />

• .Fe<strong>de</strong>ración<br />

<strong>de</strong> Colegios<br />

<strong>de</strong> Enfermeras<br />

-- -- Si<br />

Fe<strong>de</strong>ración<br />

<strong>de</strong> Colegios<br />

<strong>de</strong> Enfermeras<br />

• Ley <strong>de</strong> Sep<br />

1, 05<br />

• Res. 531/89<br />

• Ley <strong>de</strong> Sep<br />

1, 05<br />

• Res. 531/89<br />

Ley <strong>de</strong> Sep 1<br />

<strong>de</strong> 2005 <strong>de</strong><br />

Ejercicio<br />

Profesional<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>Enfermería</strong><br />

Comisión<br />

Técnica Interinstituc.<br />

Para el<br />

Desarrollo<br />

<strong>de</strong> Recursos<br />

Humanos <strong>en</strong><br />

<strong>Enfermería</strong><br />

V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong><br />

286 Serie Desarrollo <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>en</strong> Salud No. 56<br />

Entidad Regu<strong>la</strong>toria: Organismo/s que regu<strong>la</strong>n <strong>la</strong> práctica <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería<br />

Ejercicio profesional: Normas regu<strong>la</strong>torias <strong>de</strong>l ejercicio profesional <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería<br />

Educación Universitaria: Normas que regu<strong>la</strong>n <strong>la</strong> educación universitaria <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería<br />

Educación No Universitaria: Normas que regu<strong>la</strong>n <strong>la</strong> educación no universitaria <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería<br />

Acreditación: Normas que regu<strong>la</strong>n <strong>la</strong> acreditación profesional<br />

Entidad: Organismos <strong>de</strong> acreditación profesional<br />

Código <strong>de</strong> Ética: Exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> códigos <strong>de</strong> ética que regul<strong>en</strong> el ejercicio profesional<br />

Organizaciones Profesionales: Sig<strong>la</strong>s o nombre <strong>de</strong> <strong>la</strong>s organizaciones profesionales <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería<br />

Organizaciones Académicas: Sig<strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong>s organizaciones académicas <strong>de</strong> <strong>en</strong>señanza <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería<br />

Práctica Transnacional - Reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Títulos: Normas que regu<strong>la</strong>n lo re<strong>la</strong>tivo al reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> títulos extranjeros<br />

Práctica Transnacional – Lic<strong>en</strong>cia para Extranjeros: Normas que regu<strong>la</strong>n el ejercicio profesional <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería por parte personas con un<br />

título universitario obt<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> el extranjero<br />

OIT: Ratificación <strong>de</strong>l Conv<strong>en</strong>io C149 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Organización Internacional <strong>de</strong>l Trabajo sobre el Personal <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong><br />

(--) Indica que no se localizó información


De <strong>la</strong> recopi<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> normas efectuada y el cuadro incluido como Anexo II es<br />

posible extraer <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes conclusiones:<br />

• El ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> mayor o m<strong>en</strong>or medida regu<strong>la</strong>-<br />

do <strong>en</strong> todos los países objeto <strong>de</strong>l pres<strong>en</strong>te trabajo. Todos ellos cu<strong>en</strong>tan con<br />

normativa <strong>en</strong> <strong>la</strong> materia con excepción <strong>de</strong> Uruguay y República Dominicana.<br />

• Las disposiciones sobre el ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería están <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral<br />

cont<strong>en</strong>idas <strong>en</strong> normas integrales <strong>de</strong>dicadas exclusivam<strong>en</strong>te al tema. Algunos<br />

países incluy<strong>en</strong> el ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>en</strong> regu<strong>la</strong>ciones más amplias.<br />

Por ejemplo, El Salvador regu<strong>la</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>en</strong> una ley <strong>de</strong>dicada a todos<br />

los trabajadores <strong>de</strong> salud. En Chile, hasta 1997 <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería estaba in-<br />

cluida <strong>en</strong> <strong>la</strong> normativa g<strong>en</strong>eral aplicable al personal <strong>de</strong> salud y lo propio<br />

sucedía <strong>en</strong> Arg<strong>en</strong>tina hasta que <strong>en</strong> el 1991 se sanciona <strong>la</strong> ley <strong>de</strong> ejercicio<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería. Ello muestra una c<strong>la</strong>ra t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia a que se emitan normas<br />

específicas e integrales <strong>de</strong>dicadas al tema.<br />

• Para ejercer <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería se requiere título habilitante inscripto <strong>en</strong> los<br />

ministerios <strong>de</strong> salud o colegios profesionales. En algunos países es necesario<br />

a<strong>de</strong>más que el título sea revalidado como es el caso <strong>de</strong> Panamá. También se<br />

requiere reválida <strong>en</strong> Puerto Rico a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> un exam<strong>en</strong><br />

al que los candidatos <strong>de</strong>b<strong>en</strong> someterse. Igualm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> Cuba al finalizar el<br />

período <strong>de</strong> formación, los estudiantes <strong>de</strong>b<strong>en</strong> tomar un exam<strong>en</strong> para evaluar<br />

<strong>la</strong> compet<strong>en</strong>cia profesional.<br />

• La certificación y recertificación como mecanismos que permite evaluar<br />

el nivel <strong>de</strong> compet<strong>en</strong>cia académica, ci<strong>en</strong>tífica y técnica <strong>de</strong>l recuso humano<br />

es también un requisito adicional impuesto por algunas legis<strong>la</strong>ciones como<br />

es el caso <strong>de</strong> Panamá y Perú.<br />

<strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

Conclusiones<br />

287


Conclusiones<br />

• La obligación <strong>de</strong> que los profesionales matricu<strong>la</strong>dos cump<strong>la</strong>n con cursos<br />

<strong>de</strong> educación continua es impuesta <strong>en</strong> <strong>la</strong> legis<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> varios países como<br />

Perú, Paraguay, Puerto Rico, Arg<strong>en</strong>tina y Colombia, <strong>en</strong>tre otros. Algunos<br />

países impon<strong>en</strong> también como requisito adicional el <strong>de</strong>nominado servicio<br />

social obligatorio que consiste <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral <strong>en</strong> un año <strong>de</strong> práctica <strong>en</strong> zonas<br />

rurales o marginales <strong>de</strong>sfavorecidas (Bolivia, Colombia, Honduras, Ecuador).<br />

• La colegiación profesional es <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral voluntaria y <strong>de</strong> carácter gremial.<br />

Existe colegiación obligatoria <strong>en</strong> Perú, Costa Rica, Honduras y Guatema<strong>la</strong>.<br />

• Con respecto a <strong>la</strong> autoridad a cargo <strong>de</strong> <strong>la</strong> regu<strong>la</strong>ción y vigi<strong>la</strong>ncia <strong>de</strong>l ejer-<br />

cicio profesional, se pres<strong>en</strong>tan variaciones. En muchos países <strong>la</strong> compe-<br />

t<strong>en</strong>cia correspon<strong>de</strong> directam<strong>en</strong>te a los ministerios <strong>de</strong> salud u organismos<br />

<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> estos como es el caso <strong>de</strong> V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>, Uruguay, República<br />

Dominicana, Paraguay, Nicaragua, Chile, Cuba y Ecuador.<br />

• En algunos casos los ministerios están asistidos por comisiones integradas<br />

por repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong> los sectores involucrados <strong>en</strong> los distintos aspectos<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> práctica profesional y <strong>de</strong> formación <strong>de</strong> recursos humanos como es<br />

el caso <strong>de</strong> Arg<strong>en</strong>tina. En Guatema<strong>la</strong> una comisión funciona como <strong>en</strong>te<br />

adscripto al Ministerio <strong>de</strong> Salud.<br />

• En algunos países <strong>la</strong> autoridad está ejercida por comisiones que funcionan<br />

con distintos niveles <strong>de</strong> autonomía y están integradas por repres<strong>en</strong>tantes<br />

<strong>de</strong> diversos sectores como <strong>la</strong> autoridad <strong>de</strong> salud, gremios o colegios y<br />

<strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> formación <strong>de</strong> recursos humanos, <strong>en</strong>tre otros. Este es el caso<br />

<strong>de</strong> Puerto Rico, México, Panamá, Perú, Colombia. En Brasil se pres<strong>en</strong>ta una<br />

situación peculiar <strong>en</strong> que hay un consejo fe<strong>de</strong>ral y consejos estaduales que<br />

se <strong>en</strong>cargan <strong>de</strong>l control y <strong>la</strong> vigi<strong>la</strong>ncia <strong>de</strong>l ejercicio profesional como <strong>en</strong>tes<br />

autárquicos <strong>de</strong> or<strong>de</strong>n público.<br />

• El control <strong>de</strong>l ejercicio se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra a cargo <strong>de</strong> los colegios profesionales<br />

<strong>en</strong> Costa Rica, Puerto Rico, Perú y Honduras pero siempre con <strong>la</strong> partici-<br />

pación <strong>de</strong> <strong>la</strong> autoridad <strong>de</strong> salud <strong>en</strong> distinta medida. En Perú, por ejemplo el<br />

control es ejercido <strong>en</strong> conjunto por el Colegio <strong>de</strong> Enfermeras y el Consejo<br />

Nacional <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong>. En Costa Rica una <strong>en</strong>tidad adscrita al Colegio <strong>de</strong><br />

Enfermeras es qui<strong>en</strong> formu<strong>la</strong> <strong>la</strong>s políticas <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería y otorga lic<strong>en</strong>cias<br />

para el ejercicio profesional.<br />

• La mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s normas analizadas incluy<strong>en</strong> lo que se <strong>de</strong>nominan incum-<br />

b<strong>en</strong>cias, <strong>de</strong>finidas como aquel<strong>la</strong>s obligaciones inher<strong>en</strong>tes al ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

288 Serie Desarrollo <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>en</strong> Salud No. 56


<strong>en</strong>fermería. Muchas <strong>de</strong> estas obligaciones se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran también cont<strong>en</strong>idas<br />

<strong>en</strong> otras normas que <strong>de</strong>scrib<strong>en</strong> <strong>la</strong>s funciones <strong>de</strong> los profesionales <strong>de</strong> <strong>en</strong>fer-<br />

mería <strong>en</strong> los establecimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> salud y <strong>en</strong> normas técnicas.<br />

• Los códigos <strong>de</strong> ética o <strong>de</strong>ontología son <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos <strong>en</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los<br />

casos por los colegios o asociaciones profesionales. En los supuestos <strong>de</strong> co-<br />

legiación obligatoria como <strong>en</strong> Perú, Honduras y Costa Rica, los mismos son<br />

<strong>de</strong> aplicación mandatoria a todos los profesionales. Cuando <strong>la</strong> colegiación<br />

es voluntaria, los códigos sólo se aplican a los profesionales colegiados. En<br />

algunos casos, los códigos son emitidos por normas obligatorias nacionales<br />

(Colombia) o por <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s regu<strong>la</strong>torias <strong>de</strong> <strong>la</strong> práctica profesional<br />

(México, Brasil y El Salvador). En Guatema<strong>la</strong> <strong>la</strong> colegiación es obligatoria pero<br />

el código <strong>de</strong> ética fue <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do por el Consejo Nacional <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong>.<br />

• Lo re<strong>la</strong>tivo a <strong>la</strong> educación superior y técnica <strong>en</strong> <strong>en</strong>fermería está cont<strong>en</strong>ido <strong>en</strong><br />

normas <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral emitidas por <strong>la</strong> autoridad <strong>de</strong> educación con interv<strong>en</strong>ción<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> autoridad <strong>de</strong> salud. Las normas <strong>de</strong>terminan cuales son los requisitos<br />

pata obt<strong>en</strong>er títulos <strong>de</strong> profesionales, auxiliares o técnicos. En g<strong>en</strong>eral <strong>la</strong><br />

normativa es dispersa. Las normas regu<strong>la</strong>torias <strong>de</strong> <strong>la</strong> profesión más reci<strong>en</strong>tes<br />

ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n a incluir esta temática como es el caso <strong>de</strong> Guatema<strong>la</strong>. Las normas<br />

y estatutos <strong>de</strong> los colegios profesionales también <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral incluy<strong>en</strong> <strong>en</strong>-<br />

tre sus funciones participar activam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> formación y superación <strong>de</strong>l<br />

profesional <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería.<br />

• La mayoría <strong>de</strong> los países cu<strong>en</strong>tan <strong>en</strong> alguna medida con <strong>en</strong>tes a cargo <strong>de</strong><br />

ejercer <strong>la</strong> acreditación institucional. <strong>la</strong> acreditación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

educación superior <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral está ejercida por los ministerios <strong>de</strong> educa-<br />

ción y aplica a todas <strong>la</strong>s faculta<strong>de</strong>s o escue<strong>la</strong>s. Algunos países establec<strong>en</strong><br />

mecanismos específicos para <strong>la</strong> <strong>la</strong> acreditación <strong>de</strong> <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s formadoras<br />

<strong>de</strong> profesionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud.<br />

• Respecto a <strong>la</strong> acreditación <strong>de</strong> programas <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería, esta se pres<strong>en</strong>ta<br />

<strong>en</strong> algunos países como México a través <strong>de</strong>l Consejo Mexicano para <strong>la</strong><br />

Acreditación <strong>en</strong> <strong>Enfermería</strong>. En Ecuador <strong>la</strong> Asociación <strong>de</strong> Escue<strong>la</strong>s <strong>de</strong> En-<br />

fermería <strong>de</strong>l Ecuador (ASEDEFE) cu<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> su estructura con un nivel <strong>de</strong><br />

acreditación y evaluación.<br />

• Las faculta<strong>de</strong>s, escue<strong>la</strong>s o instituciones formadoras <strong>de</strong> profesionales <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>fermería, con el propósito <strong>de</strong> establecer estándares comunes y garantizar<br />

el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> educación unificados que garantic<strong>en</strong> el egreso<br />

<strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

289


Conclusiones<br />

<strong>de</strong> profesionales compet<strong>en</strong>tes, se unieron <strong>en</strong> muchos países formando<br />

asociaciones <strong>de</strong> escue<strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería. Los sigui<strong>en</strong>tes países cu<strong>en</strong>tan con<br />

estas <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s: Arg<strong>en</strong>tina, Bolivia, Chile, Colombia, Costa Rica, V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>,<br />

Ecuador, El Salvador, México y Perú.<br />

• El ejercicio transnacional <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería está regu<strong>la</strong>do <strong>en</strong> <strong>la</strong>s normas <strong>de</strong><br />

ejercicio profesional que establec<strong>en</strong> bajo qué condiciones una persona que<br />

cu<strong>en</strong>te con título <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería obt<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> el extranjero pue<strong>de</strong> ejercer <strong>la</strong><br />

profesión <strong>en</strong> un <strong>de</strong>terminado país. Las normativas incluy<strong>en</strong> <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong><br />

reválida <strong>de</strong> título a m<strong>en</strong>os que existan conv<strong>en</strong>ios <strong>de</strong> reconocimi<strong>en</strong>to mutuo<br />

<strong>de</strong> títulos. Una vez que el título o diploma es reconocido, el profesional <strong>de</strong>be<br />

cumplir con el resto <strong>de</strong> los requisitos aplicables a todos los profesionales<br />

<strong>en</strong> dicha jurisdicción como inscripción <strong>de</strong> título, colegiación, certificación,<br />

educación continua y/o servicios social si correspondiere.<br />

• A nivel internacional el único instrum<strong>en</strong>to con fuerza vincu<strong>la</strong>nte aplicable<br />

específicam<strong>en</strong>te al ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería es el Conv<strong>en</strong>io C149 <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Organización Internacional <strong>de</strong>l Trabajo sobre Personal <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong>. A <strong>la</strong><br />

fecha este Conv<strong>en</strong>io ha sido ratificado sólo por los sigui<strong>en</strong>tes países objeto<br />

<strong>de</strong>l pres<strong>en</strong>te estudio: Ecuador, Guatema<strong>la</strong>, Uruguay y V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>.<br />

• Existe un Sistema <strong>de</strong> Acreditación Regional <strong>de</strong> Carreras Universitarias <strong>de</strong><br />

los Estados Partes <strong>de</strong>l MERCOSUR y Estados Asociados. Es el sistema<br />

<strong>de</strong>nominado ARCU-SUR que complem<strong>en</strong>ta uno anterior y experim<strong>en</strong>tal<br />

y agrega nuevas carreras, <strong>en</strong>tre el<strong>la</strong>s <strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería. Cabe m<strong>en</strong>cionar que<br />

este es un proceso voluntario y que no confiere <strong>de</strong> por sí el <strong>de</strong>recho al<br />

ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> profesión <strong>en</strong> los <strong>de</strong>más países miembros.<br />

290 Serie Desarrollo <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>en</strong> Salud No. 56


Arg<strong>en</strong>tina<br />

Normas vig<strong>en</strong>tes aplicables a <strong>la</strong><br />

regu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>en</strong><br />

<strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

1.- Formu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> Políticas<br />

Ley No. 26.058 /05 <strong>de</strong> Educación Técnico Profesional sancionada el 7 <strong>de</strong> septiem-<br />

bre <strong>de</strong> 2005. Arg<strong>en</strong>tina<br />

http://estatico.bu<strong>en</strong>osaires.gov.ar/areas/salud/regu<strong>la</strong>cion/files/Leyes%20Nacionales/<br />

Ley%2024004.pdf<br />

Resolución No. 1.105, <strong>de</strong> 27 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 2006 <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Salud <strong>de</strong> <strong>la</strong> Nación,<br />

crea <strong>la</strong> Comisión Nacional Asesora <strong>de</strong>l Ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Profesiones <strong>de</strong> Grado<br />

Universitario <strong>en</strong> Salud. Arg<strong>en</strong>tina<br />

www.msal.gov.ar/htm/Site/pdf/resolucion_1105-2006.pdf<br />

Resolución No. 549/88 <strong>de</strong>l 26 <strong>de</strong> Julio <strong>de</strong> 1988, crea <strong>la</strong> Comisión Nacional <strong>de</strong><br />

Recursos Humanos para <strong>la</strong> Salud Arg<strong>en</strong>tina<br />

http://leg.msal.gov.ar/<br />

Resolución No. 498/99 <strong>de</strong>l 15 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1999, aprueba <strong>la</strong>s Definiciones y Marco<br />

Normativo G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> Certificación y Recertificación Profesional y los incorpora<br />

al Programa Nacional <strong>de</strong> Garantía <strong>de</strong> Calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción Médica. Arg<strong>en</strong>tina<br />

http://www.aatf.org.ar/Docum<strong>en</strong>ts/Informacion%20Profesional/Legales/es-AR/<br />

Certificacion.pdf<br />

<strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

Anexo<br />

291


Anexo<br />

Aprueba el Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to para <strong>la</strong> Apertura y Funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Programas o Ca-<br />

rreras <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s Universida<strong>de</strong>s Privadas Arg<strong>en</strong>tina http://www.msal.<br />

gov.ar/htm/site/Digesto_Rec_Hum_Salud/1990.html<br />

Disposición Nº 26 <strong>de</strong>l 17 <strong>de</strong> Noviembre <strong>de</strong> 1994, Ministerio <strong>de</strong> Salud y Acción<br />

Social – Dirección <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>en</strong> Salud. Arg<strong>en</strong>tina<br />

http://www.msal.gov.ar/htm/site/Digesto_Rec_Hum_Salud/1990.html.<br />

Disposición Nº 45 1996 Ministerio <strong>de</strong> Salud y Acción Social – Dirección <strong>de</strong> Re-<br />

cursos Humanos <strong>de</strong> Salud Aprueba <strong>la</strong> Carrera <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong>. Subsecretaría <strong>de</strong><br />

Salud Pública <strong>de</strong> Tierra <strong>de</strong>l Fuego<br />

http://www.msal.gov.ar/htm/site/Digesto_Rec_Hum_Salud/1990.html.<br />

Disposición Nº 79, 10 <strong>de</strong> Diciembre <strong>de</strong> 1996. Ministerio <strong>de</strong> Salud y Acción Social<br />

– Dirección <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>de</strong> Salud. Aprueba <strong>la</strong> Carrera <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong>,<br />

Instituto 9-915.Arg<strong>en</strong>tian<br />

http://www.msal.gov.ar/htm/site/Digesto_Rec_Hum_Salud/1990.html.<br />

Disposición Nº 27 28 <strong>de</strong> Septiembre <strong>de</strong> 1999. Convalida Certificados Escue<strong>la</strong>s<br />

<strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong>. Arg<strong>en</strong>tina<br />

http://www.msal.gov.ar/htm/site/Digesto_Rec_Hum_Salud/1990.html.<br />

Disposición No. 33/99 <strong>de</strong>l 26 <strong>de</strong> Octubre <strong>de</strong> 1999, aprueba el P<strong>la</strong>n <strong>de</strong> Estudio <strong>de</strong><br />

Auxiliar <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong>, Ministerio <strong>de</strong> Bi<strong>en</strong>estar Social, La Pampa. Arg<strong>en</strong>tina<br />

http://www.msal.gov.ar/htm/site/Digesto_Rec_Hum_Salud/disposiciones/dispo-<br />

sicion_33-99.html.<br />

Disposición Nº 34. 26 <strong>de</strong> Octubre <strong>de</strong> 1999 Aprueba el P<strong>la</strong>n <strong>de</strong> Estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong><br />

Superior <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> provincia <strong>de</strong> Neuquén. Arg<strong>en</strong>tina<br />

http://www.msal.gov.ar/htm/site/Digesto_Rec_Hum_Salud/1990.html<br />

Ley Nº 24.521. 20 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1995 conti<strong>en</strong>e Ley Nacional <strong>de</strong> Educación Superior:<br />

Dispone que el Consejo Nacional <strong>de</strong> Evaluación y Acreditación Universitaria (CO-<br />

NEAU), ti<strong>en</strong>e a su cargo <strong>la</strong> evaluación externa <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instituciones universitarias, <strong>la</strong><br />

acreditación <strong>de</strong> carreras <strong>de</strong> postrado y carreras <strong>de</strong> grado regu<strong>la</strong>das por el Estado<br />

y <strong>la</strong> emisión <strong>de</strong> recom<strong>en</strong>daciones sobre los proyectos institucionales <strong>de</strong> nuevas<br />

universida<strong>de</strong>s estatales y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s solicitu<strong>de</strong>s <strong>de</strong> autorización provisoria y <strong>de</strong>finitiva<br />

<strong>de</strong> establecimi<strong>en</strong>tos universitarios privados. Posee también <strong>la</strong> función <strong>de</strong> dictami-<br />

nar sobre el reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s privadas <strong>de</strong> evaluación y acreditación<br />

universitaria. Establece que CONEAU ti<strong>en</strong>e también a su cargo <strong>la</strong> acreditación<br />

292 Serie Desarrollo <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>en</strong> Salud No. 56


periódica <strong>de</strong> especializaciones, maestrías y doctorados conforme con los criterios<br />

y estándares establecidos por <strong>la</strong> Resolución Ministerial No. 1.168/97. Esta resolu-<br />

ción prevé asimismo <strong>la</strong> acreditación <strong>de</strong> proyectos <strong>de</strong> carreras <strong>de</strong> postrado al sólo<br />

efecto <strong>de</strong>l reconocimi<strong>en</strong>to oficial <strong>de</strong>l título. Arg<strong>en</strong>tina<br />

http://www.me.gov.ar/<br />

Decreto No. 1.469/68 <strong>de</strong>l 13 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 1968, conti<strong>en</strong>e el Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ense-<br />

ñanza <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> no Universitaria. Vig<strong>en</strong>te hasta mayo 2007 para <strong>en</strong>fermeras.<br />

Su aplicación continúa para <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> Auxiliares <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong>. Arg<strong>en</strong>tina<br />

http://leg.msal.gov.ar/.<br />

Bolivia<br />

Decreto Supremo No. 18.886, <strong>de</strong>l 15 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 1982: reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>ta disposiciones<br />

<strong>de</strong>l Código <strong>de</strong><br />

Salud <strong>de</strong> <strong>la</strong> República <strong>de</strong> Bolivia e incluye el Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> Enfermera. Bolivia.<br />

Resolución Ministerial No. 267/01 <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Educación Cultura y Deportes<br />

<strong>de</strong>l 27 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 2001, aprueba el Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to para <strong>la</strong> Apertura y Funcionami<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> Programas o Carreras <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s Universida<strong>de</strong>s Privadas.<br />

Decreto Supremo No. 15.463 <strong>de</strong> 12 mayo 1978, Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l Ejercicio <strong>de</strong> La<br />

<strong>Enfermería</strong>. Bolivia.<br />

Brasil<br />

Ley No. 5.905 <strong>de</strong>l 12 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1973, crea el Consejo Fe<strong>de</strong>ral y los Consejos<br />

Regionales <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong>.Brasil<br />

http://site.portalcof<strong>en</strong>.gov.br/leis<br />

Decreto Nº 50.387. 28 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 1961 Presi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> <strong>la</strong> República. Regu<strong>la</strong> el<br />

ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> sus funciones auxiliares <strong>en</strong> el territorio nacional<br />

http://www.<strong>en</strong>fermagemvirtual.com.br/<strong>en</strong>fermagem/principal/conteudo.<br />

asp?id=1745<br />

Ley No. 9.394 <strong>de</strong>l 20 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 1996. Establece <strong>la</strong>s directrices bases <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

educación nacional. Brasil<br />

http://www.p<strong>la</strong>nalto.gov.br/ccivil_03/LEIS/l9394.htm<br />

Ley No. 10.861 <strong>de</strong>l 14 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 2004, Instituye el Sistema Nacional <strong>de</strong> Evaluación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s Educación superior (SINAES). Brasil<br />

http://www.portalcof<strong>en</strong>.gov.br/2007/materias.asp?ArticleID=7009&sectionID=35<br />

<strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

293


Anexo<br />

Ley No. 9.394 <strong>de</strong>l 20 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 1996. Establece <strong>la</strong>s directrices bases <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

educación nacional. Brasil<br />

http://www.p<strong>la</strong>nalto.gov.br/ccivil_03/LEIS/l9394.htm<br />

Chile<br />

Decreto con Fuerza <strong>de</strong> Ley No. 725, publicado <strong>en</strong> el Diario Oficial <strong>de</strong>l 31 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero<br />

<strong>de</strong> 1968 y modificado <strong>en</strong> 1996, Código Sanitario. Artículo 113.Chile<br />

http://www.sso.cl/legis<strong>la</strong>cion.htm<br />

Decreto No. 261 <strong>de</strong>l 1978 <strong>de</strong>l 3 <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 1978, Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to para el Ejercicio<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Profesión <strong>de</strong> Auxiliares <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong>. Chile<br />

Resolución Ex<strong>en</strong>ta No. 116. 1993, Ministerio <strong>de</strong> Salud. Crean grupos <strong>de</strong> trabajo<br />

<strong>de</strong>stinados al estudio y proposición <strong>de</strong> estrategias fr<strong>en</strong>te al déficit <strong>de</strong> recursos<br />

<strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong>. Chile<br />

http://juridico1.minsal.cl/busca.asp<br />

Ley No. 19.536, <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 1997, <strong>de</strong>fine <strong>la</strong> profesión <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería, re<strong>de</strong>fine<br />

<strong>la</strong> <strong>de</strong> matrona, y conce<strong>de</strong> una bonificación extraordinaria para <strong>en</strong>fermeras y ma-<br />

tronas que se <strong>de</strong>sempeñan <strong>en</strong> establecimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> los Servicios <strong>de</strong> Salud. Chile<br />

http://www.f<strong>en</strong>pruss.cl/nacional/datos/ftp/Ley19536Misce<strong>la</strong>nea%282%29.doc<br />

Ley <strong>de</strong> Autoridad Sanitaria No. 19.937 <strong>de</strong>l 30 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 2004, incorpora los<br />

servicios profesionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermera bajo los términos <strong>de</strong> “Gestión <strong>de</strong>l Cui-<br />

dado Chile http://www.fonasa.gov.cl/prontus_fonasa/site/artic/20070130/asocfile/<br />

ley_19937.pdf<br />

Colombia<br />

Decreto No. 2.396 <strong>de</strong> 1981, reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tario <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley No. 50 <strong>de</strong> 1981, dicta disposi-<br />

ciones re<strong>la</strong>cionadas con el Servicio Social Obligatorio <strong>de</strong>l área <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud.Colombia<br />

h t t p : / / w w w. m i n p ro t e c c i o n s o c i a l . gov. c o / O b s e r v a t o r i o / Ve r I m p.<br />

asp?ID=14563&IDCompany=5<br />

Decreto No. 3.616 <strong>de</strong>l 10 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 2005, establec<strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>nominaciones <strong>de</strong><br />

los auxiliares <strong>en</strong> <strong>la</strong>s áreas <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, se adoptan sus perfiles ocupacionales y <strong>de</strong><br />

formación, los requisitos básicos <strong>de</strong> calidad <strong>de</strong> sus programas y se dictan otras<br />

disposiciones. Colombia<br />

http://minproteccionsocial.gov.co/VBeCont<strong>en</strong>t/library/docum<strong>en</strong>ts/DocNews-<br />

No71Docum<strong>en</strong>tNo1332.PDF<br />

294 Serie Desarrollo <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>en</strong> Salud No. 56


Decreto No. 2.888 <strong>de</strong>l 31 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 2007 <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Educación Nacio-<br />

nal, reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> creación, organización y funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instituciones<br />

que ofrezcan el servicio educativo para el trabajo y el <strong>de</strong>sarrollo humano, antes<br />

<strong>de</strong>nominado educación no formal, se establec<strong>en</strong> los requisitos básicos para el<br />

funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los programas y se dictan otras disposiciones. Colombia<br />

http://www.mineducacion.gov.co/1621/articles-130244_archivo_pdf.pdf<br />

Decreto No. 2.566 <strong>de</strong> Septiembre 10 <strong>de</strong> 2003, establece <strong>la</strong>s condiciones mínimas<br />

<strong>de</strong> calidad y <strong>de</strong>más requisitos para el ofrecimi<strong>en</strong>to y <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> programas<br />

académicos <strong>de</strong> educación superior y se dictan otras disposiciones. Colombia<br />

http://www.secretarias<strong>en</strong>ado.gov.co/s<strong>en</strong>ado/basedoc/ley/1996/ley_0266_1996.html<br />

Decreto Nº 4.747. <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 2007. Presi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> <strong>la</strong> República. Se regu<strong>la</strong>n<br />

algunos aspectos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong>tre los prestadores <strong>de</strong> servicios <strong>de</strong> salud y<br />

<strong>la</strong>s <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s responsables <strong>de</strong>l pago <strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong> salud <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción a su<br />

cargo, y se dictan otras disposiciones. Colombia<br />

http://co.vlex.com/vid/36131410<br />

Costa Rica<br />

Ley No. 7.085 <strong>de</strong>l 5 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 1987, Estatuto <strong>de</strong> Servicios <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong>.<br />

Costa Rica<br />

http://www.<strong>en</strong>fermeras.co.cr/leyes_reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos.html.<br />

Decreto No. 34.190-S <strong>de</strong>l 22 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 2008 <strong>de</strong> Adición <strong>de</strong>l Transitorio 6 al<br />

Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l Estatuto <strong>de</strong> Servicios <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong>. Costa Rica<br />

http://www.<strong>en</strong>fermeras.co.cr/<br />

Decreto No. 34.188-S <strong>de</strong>l 21 <strong>de</strong> Enero 2008, Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l Consejo Nacional<br />

<strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> (CONE) Costa Rica<br />

http://www.<strong>en</strong>fermeras.co.cr/Leyes_y_Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos.htm<br />

Cuba<br />

Ley No. 41 <strong>de</strong> Salud Pública aprobada el 3 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1983. Cuba<br />

http://www.cubanet.org/ref/dis/41_salud_publica.htm<br />

Decreto No.101 <strong>de</strong> 1982, Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> protección e higi<strong>en</strong>e<br />

<strong>de</strong>l trabajo.Cuba http://www.sld.cu/galerias/pdf/sitios/insat/<strong>de</strong>creto_ley_101.pdf<br />

Constitución <strong>de</strong> La República <strong>de</strong>l 24 <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 1976. Cuba<br />

http://www.cuba.cu/gobierno/cuba.htm<br />

<strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

295


Anexo<br />

Resolución Ministerial No. 110/90. Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Evaluación Institucional <strong>de</strong>l<br />

Ministerio <strong>de</strong> Educación Superior. Cuba<br />

Ecuador<br />

Resolución No. 14 <strong>de</strong>l 8 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 1996 <strong>de</strong> CONUEP expi<strong>de</strong> el Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

convalidación, homologación y validación <strong>de</strong> estudios. Ecuador<br />

Ley Nº 67. 31 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 2006. Congreso Nacional <strong>de</strong> <strong>la</strong> República. Ley Or-<br />

gánica <strong>de</strong> Salud. Ecuador<br />

http://www.esta<strong>de</strong>.org/IIILegis<strong>la</strong>ci%F3n/in<strong>de</strong>xlink_leyes.html<br />

Decreto Ejecutivo No. 883, Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> Educación Superior publicado<br />

<strong>en</strong> el Registro Oficial <strong>de</strong>l 31 <strong>de</strong> Octubre <strong>de</strong>l 2000. Ecuador<br />

http://www.conesup.net/<strong>de</strong>scargas/REGLAMENTO_LEY_EDUCACION.pdf<br />

El Salvador<br />

Constitución <strong>de</strong> <strong>la</strong> República, Decreto Legis<strong>la</strong>tivo No. 38 <strong>de</strong>l 15 <strong>de</strong> Diciembre <strong>de</strong><br />

1983, publicado <strong>en</strong> el Diario Oficial No. 234, tomo 281 <strong>de</strong>l 16 <strong>de</strong> Diciembre <strong>de</strong><br />

1983.El Salvador<br />

http://www.constitution.org/cons/elsalvad.htm<br />

Código <strong>de</strong> Salud, Decreto No. 955 28 <strong>de</strong> Abril <strong>de</strong> 1988, Diario Oficial No. 86, tomo<br />

229, <strong>de</strong>l 11 <strong>de</strong> Mayo <strong>de</strong> 1988. El Salvador<br />

http://www.ccad.ws/docum<strong>en</strong>tos/legis<strong>la</strong>cion/ES/DL-955.pdf<br />

Resolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> Junta <strong>de</strong> Vigi<strong>la</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong> Profesión <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong>, sesión ordinaria<br />

No. 120 <strong>de</strong> 19 <strong>de</strong> septiembre <strong>de</strong> 1997, <strong>de</strong>fine los nuevos niveles <strong>de</strong> formación <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>fermería. El Salvador<br />

Guatema<strong>la</strong><br />

Resolución No. SP-60-79 <strong>de</strong>l 6 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 1976, dispone que el Consejo Nacional<br />

<strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>de</strong>be funcionar <strong>de</strong> manera anexa al Ministerio <strong>de</strong> Salud Pública.<br />

Guatema<strong>la</strong><br />

Resolución No. SP-M-153-80, Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l Consejo Nacional <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong><br />

adscrito al Ministerio <strong>de</strong> Salud Pública y Asist<strong>en</strong>cia Social. Guatema<strong>la</strong><br />

Constitución Política <strong>de</strong> Guatema<strong>la</strong> reformada por Acuerdo Legis<strong>la</strong>tivo No. 18-93<br />

<strong>de</strong>l 17 <strong>de</strong> Noviembre <strong>de</strong> 1993. Guatema<strong>la</strong><br />

http://pdba.georgetown.edu/Constitutions/Guate/guate93.html<br />

296 Serie Desarrollo <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>en</strong> Salud No. 56


Constitución Política <strong>de</strong> Guatema<strong>la</strong> 1985 Reformada por Acuerdo Legis<strong>la</strong>tivo No.<br />

18-93 <strong>de</strong>l 17 <strong>de</strong> Noviembre <strong>de</strong> 1993. Guatema<strong>la</strong><br />

http://pdba.georgetown.edu/Constitutions/Guate/guate93.html<br />

Honduras<br />

Decreto No. 65-91 <strong>de</strong> 1991, Código <strong>de</strong> Salud, arts. 172 a 174, dispone que sólo<br />

podrán ejercer <strong>la</strong>s profesiones <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud qui<strong>en</strong>es ost<strong>en</strong>t<strong>en</strong> título válido y se<br />

<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tr<strong>en</strong> colegiados. Hondura<br />

http://www.ccad.ws/docum<strong>en</strong>tos/legis<strong>la</strong>cion/HN/DL-65-91.pdf<br />

Constitución <strong>de</strong> <strong>la</strong> República <strong>de</strong> Honduras 1982. El artículo 160 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Constitución<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> República <strong>de</strong> Honduras, seña<strong>la</strong> que <strong>la</strong> Universidad Nacional Autónoma <strong>de</strong><br />

Honduras, goza <strong>de</strong> <strong>la</strong> exclusividad <strong>en</strong> cuanto a organizar, dirigir y <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r <strong>la</strong><br />

educación superior y profesional. Honduras<br />

http://www.congreso.gob.hn/constitucionVig<strong>en</strong>tes.htm<br />

Constitución <strong>de</strong> <strong>la</strong> República <strong>de</strong> Honduras <strong>de</strong>l 20 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 1982. Honduras<br />

http://www.honduras.net/honduras_constitution.html<br />

Acuerdo No. 533 <strong>de</strong>l 15 <strong>de</strong> agosto <strong>de</strong> 2000, aprueba el Conv<strong>en</strong>io <strong>de</strong> Cooperación<br />

<strong>en</strong>tre <strong>la</strong> Secretaria <strong>de</strong> Salud y <strong>la</strong> Universidad Nacional Autónoma <strong>de</strong> Honduras,<br />

con el fin <strong>de</strong> regu<strong>la</strong>r a los egresados <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad u otras universida<strong>de</strong>s tanto<br />

nacionales como extranjeras <strong>en</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes ci<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, como son <strong>la</strong>s<br />

carreras <strong>de</strong> Química y Farmacia, Microbiología, Odontología, Medicina, <strong>Enfermería</strong> y<br />

el voluntariado <strong>de</strong> otras carreras, <strong>de</strong>biéndose realizar <strong>de</strong> acuerdo a <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad y el P<strong>la</strong>n Nacional <strong>de</strong> Salud. Honduras<br />

México<br />

Constitución Política <strong>de</strong> los Estado Unidos Mexicanos, Artículo 5, publicada el 5<br />

<strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 1917, última reforma publicada <strong>en</strong> el DOF el 18 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 2008.<br />

Mexico<br />

http://www.diputados.gob.mx/LeyesBiblio/pdf/1.pdf<br />

Ley G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Salud, publicada el 7 <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 1984, últimas reformas publi-<br />

cadas <strong>en</strong> el DOF el 14 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 2008. Mexico.<br />

http://www.diputados.gob.mx/LeyesBiblio/pdf/142.pdf<br />

<strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

297


Anexo<br />

Nicaragua<br />

Ley No. 423, Ley G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Salud, publicada <strong>en</strong> La Gaceta, Diario Oficial, No. 91<br />

<strong>de</strong>l 17 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong>l 2002. Nicaragua<br />

http://www.minsa.gob.ni/p<strong>la</strong>nificacion/lgs_423.pdf<br />

Decreto No. 001 <strong>de</strong> 2003, artículo 162, Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Salud.<br />

http://www.cisas.org.ni/transI/Marco%20Juridico%20Nic/reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to%20LGSnic.<br />

htm<br />

Mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> para el Nivel II <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción, Ministerio <strong>de</strong><br />

Salud Pública, Dirección Nacional <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong>, Managua, Nicaragua, Mayo 2004.<br />

Nicaragua<br />

http://www.minsa.gob.ni/<strong>en</strong>fermeria/doc/10.PDF<br />

Ley No. 423, Ley G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Salud, publicada <strong>en</strong> La Gaceta, Diario Oficial, No. 91<br />

<strong>de</strong>l 17 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong>l 2002. Nicaragua<br />

http://www.minsa.gob.ni/p<strong>la</strong>nificacion/lgs_423.pdf<br />

Ley No. 290 <strong>de</strong> 27 <strong>de</strong> Marzo <strong>de</strong> 1998 <strong>de</strong> organización, compet<strong>en</strong>cia y procedi-<br />

mi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>l Po<strong>de</strong>r Ejecutivo. Crea <strong>la</strong> Dirección <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> Ministerio <strong>de</strong> Salud.<br />

Nicaragua<br />

http://www.asamblea.gob.ni/<br />

Acuerdo Ministerial No. 72-2000, Registro <strong>de</strong> Profesionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud <strong>en</strong> Nica-<br />

ragua.<br />

Panamá<br />

Ley No. 55 <strong>de</strong>l 27 <strong>de</strong> septiembre <strong>de</strong> 1946, asigna sobresueldos a <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeras<br />

y establece el 12 <strong>de</strong> mayo como “Día <strong>de</strong> <strong>la</strong> Enfermera”. Modificado por Decreto<br />

No. 87 <strong>de</strong> 1972 Código Sanitario Panama.<br />

Ley No. 66 <strong>de</strong>l 10 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 1947 Panama<br />

http://www.minsa.gob.pa/minsa2004/in<strong>de</strong>x.htm<br />

Ley No. 1 <strong>de</strong>l 6 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 1954 que establece y regu<strong>la</strong> <strong>la</strong> carrera <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermera<br />

y le da estabilidad y b<strong>en</strong>eficios jubi<strong>la</strong>torios. Panama<br />

Ley No. 35 <strong>de</strong>l 16 <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 1956, autoriza a <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeras no titu<strong>la</strong>das<br />

que hayan sido nombradas y ejercido como tales por 10 años consecutivos o 20<br />

acumu<strong>la</strong>dos, a ser inscriptas como <strong>en</strong>fermeras <strong>en</strong> el registro y ejercer librem<strong>en</strong>te<br />

sus funciones. (artículo 3 transitorio<br />

298 Serie Desarrollo <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>en</strong> Salud No. 56


Ley No. 24 <strong>de</strong>l 28 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 1982, modifica y adicionan algunos artículos<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley No. 1 <strong>de</strong> 6 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 1954 por <strong>la</strong> cual se reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> carrera <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>fermera y se les da estabilidad y jubi<strong>la</strong>ción). Panama<br />

www.asamblea.gob.pa/legispan/PDF_NORMAS/1980/1982/1982_017_2285.pdf<br />

Decreto Ley No. 14 <strong>de</strong>l 30 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 1966, da repres<strong>en</strong>tación a <strong>la</strong> Profesión <strong>de</strong><br />

<strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> el Consejo Técnico <strong>de</strong> Salud Pública. Panama<br />

Ley No. 14 <strong>de</strong>l 30 <strong>de</strong> agosto <strong>de</strong> 1984, se adicionan y modifican los artículos 7 y 8<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley No. 2 <strong>de</strong>l 17 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 1962 y se dictan otras disposiciones. Panama<br />

Decreto Ejecutivo No. 589 <strong>de</strong>l 28 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 2005, establece <strong>la</strong>s funciones<br />

<strong>de</strong>l Comité Nacional <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> creado por Ley No. 1 <strong>de</strong> 1954 y dicta otras<br />

disposiciones. Dicha norma se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra actualm<strong>en</strong>te <strong>de</strong>mandada. Panama<br />

http://www.asamblea.gob.pa/legispan/PDF_NORMAS/2000/2005/2005_545_1650.<br />

pdf<br />

Decreto Ejecutivo No. 347 <strong>de</strong>l 5 <strong>de</strong> agosto <strong>de</strong> 2008, modifica el artículo 3 <strong>de</strong>l<br />

Decreto Ejecutivo 589 <strong>de</strong> 28 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 2005, que establece <strong>la</strong>s funciones <strong>de</strong>l<br />

Comité Nacional <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong>, creado <strong>en</strong> <strong>la</strong> Ley 1 <strong>de</strong> 6 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 1954. Panama<br />

http://www.gacetaoficial.gob.pa/pdfTemp/26099/12428.pdf<br />

Paraguay<br />

Decreto No. 35.094 <strong>de</strong>l 25 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1958, <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ra el libre Ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> Profesión<br />

<strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> todo el territorio <strong>de</strong> <strong>la</strong> República.Paraguay<br />

Ley G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Educación No. 1.264 <strong>de</strong> 1998. Paraguay<br />

http://p<strong>la</strong>nipolis.iiep.unesco.org/upload/Paraguay/Paraguay_ley_<strong>de</strong>_educa-<br />

cion_1264.pdf<br />

Perú<br />

Ley G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Salud No. 26.842 <strong>de</strong> 9 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1997, artículo 127. Peru<br />

http://www.mpfn.gob.pe/<strong>de</strong>scargas/normas-iml/9new.pdf<br />

Decreto Supremo 004-2002-SA, publicado 22 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 2002, Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> Ley <strong>de</strong>l Trabajo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Enfermera/o. Peru<br />

ftp://ftp2.minsa.gob.pe/normaslegales/2002/DS004-2002.pdf<br />

Resolución No. 095-00 CN/CEP (Consejo Nacional <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong>, Colegio <strong>de</strong><br />

Enfermeros <strong>de</strong>l Perú) <strong>de</strong>l 20 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong>l 2000, dispone <strong>la</strong> reconversión <strong>de</strong><br />

técnicos <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería a lic<strong>en</strong>ciados <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería. Peru<br />

<strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

299


Anexo<br />

Ley No. 23.330 <strong>de</strong>l 2 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 1981, establece el Servicio Rural y Urbano<br />

Marginal <strong>de</strong> Salud (SERUMS) para los profesionales <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ci<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud que<br />

obtuvieran su título, a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> vig<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> citada Ley. Peru<br />

http://www.bvs<strong>de</strong>.paho.org/bvsacd/cd38/Peru/L23330.pdf<br />

Decreto Supremo No. 005-97-SA, Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley No. 23.330, Servicio Rural<br />

y Urbano Marginal <strong>de</strong> Salud – SERUMS. Peru<br />

http://www.minsa.gob.pe/portal/Serums/Archivos/Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>toLey23330.doc<br />

Resolución No. 146-08-CN-CEP <strong>de</strong>l Consejo Nacional, aprueba <strong>la</strong> <strong>de</strong>nominación<br />

<strong>de</strong> 21 especialida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería. Peru<br />

Resolución Ministerial No. 575-2009/MINSA, incorpora el Exam<strong>en</strong> Nacional <strong>de</strong><br />

<strong>Enfermería</strong> (ENAE) como requisito obligatorio para realizar el Servicio Rural<br />

Urbano Marginal <strong>de</strong> Salud (SERUMS). Peru<br />

Puerto Rico<br />

Ley No. 169 <strong>de</strong>l 31 <strong>de</strong> agosto <strong>de</strong> 1996, modifica <strong>la</strong> Ley No. 9 y faculta a <strong>la</strong> Junta<br />

Examinadora <strong>de</strong> Enfermeras y Enfermeros <strong>de</strong> Puerto Rico a conce<strong>de</strong>r lic<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

especialista como <strong>en</strong>fermera (o) anestesista y como <strong>en</strong>fermera (o) obstétrica, sin<br />

necesidad <strong>de</strong> exam<strong>en</strong>, a aquel<strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeras y <strong>en</strong>fermeros que reúnan los requisitos<br />

establecidos. Puerto Rico<br />

http://www.gobierno.pr/NR/rdonlyres/46B183BB-AD1F-4D6A-A8DB-<br />

C4F8B8B7F360/0/LEY_17_nov_07.pdf<br />

Ley No. 081 <strong>de</strong>l 10 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 2003, <strong>en</strong>mi<strong>en</strong>da <strong>la</strong> Ley No. 9 <strong>de</strong> 11 <strong>de</strong> octubre<br />

<strong>de</strong> 1987 respecto a <strong>la</strong>s faculta<strong>de</strong>s y <strong>de</strong>beres <strong>de</strong> <strong>la</strong> Junta Examinadora <strong>de</strong> vigi<strong>la</strong>ncia.<br />

Puerto Rico<br />

http://www.lexjuris.com/lexlex/leyes2003/lexl2003081.htm<br />

Ley No. 287 <strong>de</strong> 1 <strong>de</strong> septiembre <strong>de</strong> 2000, dispone <strong>en</strong>tre otras cosas que todo<br />

profesional <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>de</strong>berá someter, <strong>de</strong>bidam<strong>en</strong>te cumplim<strong>en</strong>tado, el formu-<br />

<strong>la</strong>rio <strong>de</strong> recertificación y registro que a tales efectos proveerá el <strong>la</strong> Oficina <strong>de</strong><br />

Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tación y Certificación <strong>de</strong> Profesionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud <strong>de</strong>l Departam<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> Salud. Puerto Rico<br />

http://www.lexjuris.com/lexlex/Leyes2000/lex2000287.htm<br />

Ley No. 319 <strong>de</strong>l 28 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 2003, modifica a Ley No. 9 <strong>de</strong> 11 <strong>de</strong> octubre<br />

<strong>de</strong> 1987, <strong>en</strong>mi<strong>en</strong>dan los incisos (d) y (g) <strong>de</strong>l Artículo 8 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley Núm. 9 <strong>de</strong> 11<br />

300 Serie Desarrollo <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>en</strong> Salud No. 56


<strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 1987, respecto a los <strong>de</strong>beres y faculta<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> Junta Examinadora.<br />

Puerto Rico<br />

http://www.lexjuris.com/<br />

República Dominicana<br />

Ley G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Salud No. 42 <strong>de</strong> 8 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 2001, Libro III <strong>de</strong> los Recursos<br />

Humanos <strong>en</strong> Salud, artículos 90 al 97). Republica Dominicana.<br />

http://sespas.gov.do/download/docs/Ley42-01.pdf<br />

Decreto No. 732-04 que <strong>de</strong>fine el Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>de</strong>l<br />

Sistema Nacional <strong>de</strong> Salud. Republica Dominicana.<br />

http://www.sespas.gov.do/CNS/docum<strong>en</strong>ts/Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos/2005/RE01052005.pdf<br />

Normas Nacionales para <strong>la</strong> Administración y At<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> los Servicios <strong>de</strong> Enfer-<br />

mería. Serie <strong>de</strong> Normas Nacionales No. 36. República Dominicana, 2006. Republica<br />

Dominicana.<br />

http://www.cerss.gov.do/reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos/NORMAS_<strong>en</strong>fermeras.pdf<br />

Ley 87. 9 <strong>de</strong> Mayo <strong>de</strong>l 2001. Ley <strong>de</strong> Seguridad Social. Republica Dominicana http://<br />

www.cerss.gov.do<br />

Uruguay<br />

Or<strong>de</strong>nanza No.16/91 <strong>de</strong> 10 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1991, establece que a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> fecha<br />

<strong>de</strong> su sanción será obligatorio para <strong>la</strong> inscripción <strong>de</strong> profesionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>en</strong><br />

el registro respectivo <strong>de</strong> habilitaciones, <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l titulo expedido por<br />

<strong>la</strong> institución <strong>de</strong> <strong>en</strong>señanza compet<strong>en</strong>te, no admitiéndose inscripciones precarias.<br />

Uruguay<br />

Decreto <strong>de</strong>l Po<strong>de</strong>r Ejecutivo No. 60/95 <strong>de</strong>l 8 <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 1995, (Circu<strong>la</strong>r<br />

No.10/95), establece normas refer<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong> actividad <strong>de</strong> los servicios privados<br />

<strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería. Uruguay<br />

Ministerio <strong>de</strong> Salud Pública. Departam<strong>en</strong>to C<strong>en</strong>tral <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong>. Manual para<br />

Servicios <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> Hospitales. Montevi<strong>de</strong>o, Uruguay, Ministerio <strong>de</strong> Salud<br />

Pública, 1978. Uruguay<br />

Ley Nº 9.201. 12 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 1934 Par<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> La República. Uruguay<br />

http://www.msp.gub.uy/normas/i-normas.html<br />

Decreto Nº 162 . 10 <strong>de</strong> setiembre <strong>de</strong> 1996 Regu<strong>la</strong> <strong>la</strong> creación y funcionami<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s escue<strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería. Uruguay<br />

http://msp.gub.uy/normas/todos.doc<br />

<strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

301


Anexo<br />

Decreto No. 219/009 <strong>de</strong>l 11 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 2009, reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>ta los servicios <strong>de</strong> los<br />

profesionales lic<strong>en</strong>ciados <strong>en</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>en</strong> <strong>la</strong>s instituciones públicas y privadas<br />

prestadoras <strong>de</strong> salud. Uruguay<br />

http://www.smu.org.uy/dpmc/polsan/r.php?id=223&cat=1<br />

V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong><br />

Resolución No. 659 <strong>de</strong>l 4 <strong>de</strong> septiembre <strong>de</strong> 1985, dicta los lineami<strong>en</strong>tos g<strong>en</strong>e-<br />

rales que <strong>de</strong>fin<strong>en</strong> <strong>la</strong> política <strong>de</strong>l Estado V<strong>en</strong>ezo<strong>la</strong>no para <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> Técnico<br />

Superior <strong>en</strong> <strong>la</strong> Especialidad <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong>. (Gaceta Oficial <strong>de</strong>l 11 <strong>de</strong> noviembre<br />

<strong>de</strong> 1985). V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong><br />

Resolución No 531 <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Educación (ME) y Ministerio <strong>de</strong> Sanidad<br />

y Asist<strong>en</strong>cia Social (MSAS). Crea <strong>la</strong> Comisión Técnica Interinstitucional para el<br />

<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería. Gaceta Oficial 34.233 <strong>de</strong>l 02 <strong>de</strong><br />

junio <strong>de</strong> 1989. V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong><br />

Constitución <strong>de</strong> <strong>la</strong> República Bolivariana <strong>de</strong> V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>, <strong>de</strong> 30 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong><br />

1999, artículo 105, dispone que <strong>la</strong> ley <strong>de</strong>be <strong>de</strong>terminar <strong>la</strong>s profesiones que re-<br />

quier<strong>en</strong> título y <strong>la</strong>s condiciones que <strong>de</strong>b<strong>en</strong> cumplirse para ejercer<strong>la</strong>s, incluy<strong>en</strong>do<br />

<strong>la</strong> colegiación. V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong><br />

www.tsj.gov.ve/legis<strong>la</strong>cion/constitucion1999.htm<br />

Ley Orgánica <strong>de</strong> Salud <strong>de</strong>l 17 <strong>de</strong> septiembre <strong>de</strong> 1998, artículo 58. (Gaceta Oficial<br />

No. 36579 – 11 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 1998). V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong><br />

fundapetrolca.org/biblioteca/leyesv<strong>en</strong>ezo<strong>la</strong>nas/LeyOrganicaSalud.pdf<br />

2. Ejercicio profesional<br />

Decreto No. 2.497/93 <strong>de</strong>l 12 <strong>de</strong> septiembre <strong>de</strong> 1993, reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> Ejercicio<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería. Arg<strong>en</strong>tina.<br />

http://leg.msal.gov.ar/<br />

Resolución No. 404, <strong>de</strong> 13 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 2008 <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Salud <strong>de</strong> <strong>la</strong> Nación.<br />

Fija nuevas condiciones <strong>de</strong> matricu<strong>la</strong>ción para todos los profesionales pasibles <strong>de</strong><br />

incorporación <strong>en</strong> el Registro Único <strong>de</strong> Profesionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud. Crea <strong>la</strong> Guía <strong>de</strong><br />

Profesionales Inscriptos y Matricu<strong>la</strong>dos <strong>en</strong> el Registro Único <strong>de</strong> Profesionales <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> Salud. Arg<strong>en</strong>tina<br />

http://www.medicos-municipales.org.ar/rematricu<strong>la</strong>cion.pdf<br />

302 Serie Desarrollo <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>en</strong> Salud No. 56


Decreto Supremo Nº 15.463 12 mayo 1978 Presi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> <strong>la</strong> República Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong>l Ejercicio <strong>de</strong> La <strong>Enfermería</strong>. Bolivia.<br />

Ley No. 30 <strong>de</strong>l 28 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 1992, organiza el servicio público <strong>de</strong> <strong>la</strong> Educación<br />

Superior y crea el Consejo Nacional <strong>de</strong> Acreditación. Colombia<br />

http://www.s<strong>en</strong>a.edu.co/downloads/Normas%20SENA/ley-30-<strong>de</strong>-1992.pdf<br />

Decreto Supremo No. 1.552, Ley <strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sa Profesional <strong>de</strong> Enfermeras, publicada<br />

<strong>en</strong> el Registro Oficial 158 el 11 <strong>de</strong> Noviembre <strong>de</strong> 1966. Ecuador<br />

Resolución No. 242, <strong>de</strong> 31 <strong>de</strong> agosto <strong>de</strong> 2000, Aprueba el Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to Interno <strong>de</strong><br />

COFEN y establece su autarquía. Brasil<br />

http://site.portalcof<strong>en</strong>.gov.br/resolucao<br />

Ley No.7.498 <strong>de</strong>l 25 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 1986, Ley <strong>de</strong> Ejercicio Profesional <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong>.<br />

Sustituye <strong>la</strong> Ley No. 2.604 <strong>de</strong> 1955. Brasil<br />

http://site.portalcof<strong>en</strong>.gov.br/leis<br />

Decreto No. 94.406 <strong>de</strong> 1987, Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> Ley No. 498 <strong>de</strong>l 25 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 1986,<br />

Ley <strong>de</strong> Ejercicio Profesional <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong>. Brasil<br />

http://www.portalcof<strong>en</strong>.com.br/2007/materias.asp?ArticleID=26&sectionID=32<br />

Ley No. 8.967 <strong>de</strong>l 28 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 1994, modifica <strong>la</strong> redacción <strong>de</strong>l párrafo único<br />

<strong>de</strong>l artículo 23 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley No. 7.498 <strong>de</strong> Ejercicio Profesional <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong>. Brasil<br />

http://site.portalcof<strong>en</strong>.gov.br/leis<br />

Decreto Ley No. 2.147 <strong>de</strong>l 31 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 1978, habilita a los auxiliares <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>fermería para ejercer su actividad <strong>en</strong> <strong>la</strong> forma y condiciones que seña<strong>la</strong>. Chile<br />

http://www.seremisalud2.cl/2147%20<strong>de</strong>%201978.pdf<br />

Resolución Ex<strong>en</strong>ta No. 1.117 <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 1994, aprueba <strong>la</strong> Norma G<strong>en</strong>eral<br />

Técnica No. 1, que ti<strong>en</strong>e como objetivo establecer <strong>la</strong> organización funcional <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>fermería <strong>en</strong> los establecimi<strong>en</strong>tos asist<strong>en</strong>ciales. Chile<br />

http://juridico1.minsal.cl/busca.asp<br />

Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to para el Ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> Profesión <strong>de</strong> Auxiliares <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong>, Decreto<br />

No. 261 <strong>de</strong>l 1978, publicado el 3 <strong>de</strong> Febrero <strong>de</strong> 1979. Chile<br />

http://juridico1.minsal.cl/busca.asp.<br />

Norma G<strong>en</strong>eral Administrativa No. 19 <strong>de</strong>l 14 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 2007 sobre Gestión<br />

<strong>de</strong>l Cuidado <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> para <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción cerrada. (Resolución Ex<strong>en</strong>ta No. 1,127).<br />

<strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

303


Anexo<br />

Resolución No. 7.326 <strong>de</strong>l 12 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1983 <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Salud, establece<br />

que para <strong>de</strong>sempeñar el cargo <strong>de</strong> Auxiliar <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong>, los organismos oficiales<br />

<strong>de</strong> salud, <strong>de</strong>berán exigir el certificado <strong>de</strong> estudios correspondi<strong>en</strong>te, expedido por<br />

Entida<strong>de</strong>s Doc<strong>en</strong>te reconocidas y autorizadas por el Ministerio <strong>de</strong> Salud. Colombia<br />

Ley No. 1.164 <strong>de</strong>l 3 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 2007 <strong>de</strong> Tal<strong>en</strong>to Humano. Articulo 33. Servicio<br />

Social Obligatorio. Colombia<br />

http://www.secretarias<strong>en</strong>ado.gov.co/s<strong>en</strong>ado/basedoc/ley/2007/ley_1164_2007.html<br />

Decreto No. 3.039 <strong>de</strong>l 10 <strong>de</strong> agosto <strong>de</strong> 2007, adopta el P<strong>la</strong>n Nacional <strong>de</strong> Salud<br />

Pública 2007-2010. Colombia<br />

http://www.minproteccionsocial.gov.co/vbecont<strong>en</strong>t/news<strong>de</strong>tail.<br />

asp?id=16573&idcompany=3<br />

Decreto 4.747. 7 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 2007 Presi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> <strong>la</strong> República Se regu<strong>la</strong>n<br />

algunos aspectos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong>tre los prestadores <strong>de</strong> servicios <strong>de</strong> salud y<br />

<strong>la</strong>s <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s responsables <strong>de</strong>l pago <strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong> salud <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción a su<br />

cargo, y se dictan otras disposiciones. Colombia<br />

http://co.vlex.com/vid/36131410<br />

Anexo Técnico al <strong>de</strong>creto 3.616, Docum<strong>en</strong>to “Perfiles Ocupacionales y Normas<br />

<strong>de</strong> Compet<strong>en</strong>cia Laboral para Auxiliares <strong>en</strong> <strong>la</strong>s Áreas <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud”. 2004. Bogotá<br />

septiembre <strong>de</strong> 2004. © Copyright Ministerio <strong>de</strong> <strong>la</strong> Protección Social, Colombia.<br />

Supervisora Técnica: Mery Barragán, Programa <strong>de</strong> Apoyo a <strong>la</strong> Reforma <strong>de</strong> Salud,<br />

Ministerio <strong>de</strong> <strong>la</strong> Protección Social. Colombia<br />

Ley No. 266 <strong>de</strong> 25 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 1996, reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>ta el ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> profesión <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>fermería, <strong>de</strong>fine <strong>la</strong> naturaleza y el propósito <strong>de</strong> <strong>la</strong> profesión, <strong>de</strong>termina el ámbito<br />

<strong>de</strong>l ejercicio profesional, <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong> los principios que <strong>la</strong> rig<strong>en</strong>, <strong>de</strong>termina sus <strong>en</strong>tes<br />

rectores <strong>de</strong> dirección, organización, acreditación y control <strong>de</strong>l ejercicio profesional<br />

y <strong>la</strong>s obligaciones y <strong>de</strong>rechos que se <strong>de</strong>rivan <strong>de</strong> su aplicación. Colombia<br />

http://www2.tri<strong>en</strong>fer.org.co/in<strong>de</strong>x.php?option=com_cont<strong>en</strong>t&view=article&id=<br />

45&Itemid=58<br />

Decreto No. 1.8190-S <strong>de</strong>l 22 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 1988, Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l Estatuto <strong>de</strong> Ser-<br />

vicios <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong>. Costa Rica<br />

http://www.<strong>en</strong>fermeras.co.cr/Docum<strong>en</strong>tos/Ley%207085..pdf<br />

304 Serie Desarrollo <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>en</strong> Salud No. 56


Decreto Ejecutivo No. 34.052-S Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to a <strong>la</strong> Ley No. 2.343, Ley Orgánica <strong>de</strong>l<br />

Colegio <strong>de</strong> Enfermeras <strong>de</strong> Costa Rica Publicado <strong>en</strong> Gaceta No. 243 <strong>de</strong>l 18 <strong>de</strong><br />

diciembre <strong>de</strong>l 2007. Costa Rica<br />

http://www.<strong>en</strong>fermeras.co.cr/leyes_reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos.html<br />

Resolución Nº 480 1 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1980 Comité Estatal <strong>de</strong>l Trabajo y Seguridad<br />

Social Regu<strong>la</strong> actualm<strong>en</strong>te el ejercicio <strong>de</strong> los técnicos que ejerc<strong>en</strong> funciones <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>fermería. Cuba.<br />

Decreto Ley No. 113 <strong>de</strong> 1989 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Disciplina Laboral <strong>en</strong> C<strong>en</strong>tros Asist<strong>en</strong>ciales.<br />

Cuba<br />

Decreto No. 1.516 <strong>de</strong> 2001, expi<strong>de</strong> el Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to Sustitutivo <strong>de</strong>l Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to<br />

para <strong>la</strong> realización <strong>de</strong>l año <strong>de</strong> servicio <strong>de</strong> salud rural, como requisito previo a <strong>la</strong><br />

inscripción <strong>de</strong> títulos y ejercicio profesional <strong>de</strong> los graduados <strong>en</strong> medicina, odon-<br />

tología, obstetricia y <strong>en</strong>fermería.<br />

http://www.esta<strong>de</strong>.org/IIILegis<strong>la</strong>ci%F3n/in<strong>de</strong>xlink_leyes.html Ecuador<br />

Decreto Supremo No. 340 <strong>de</strong> 1973, Ley <strong>de</strong> Esca<strong>la</strong>fón <strong>de</strong> Enfermeras, publicado <strong>en</strong><br />

el Registro Oficial 279 <strong>de</strong> 4 <strong>de</strong> Abril <strong>de</strong> 1973. Ecuador<br />

http://www.figsa.gov.ec/udz/cdbiblioteca/leyes/normas/leyes/salud/escal_<strong>en</strong>f.pdf<br />

Decreto No. 70, Ley <strong>de</strong> Esca<strong>la</strong>fón <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Enfermeras <strong>de</strong>l 18 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 1974<br />

Ecuador<br />

Ley <strong>de</strong> Educación Superior <strong>de</strong> Ecuador <strong>de</strong>l 15 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 2000 publicada <strong>en</strong> el<br />

Registro Oficial No. 077 <strong>de</strong> 15 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong>l 2000. Ecuador<br />

http://www.conesup.net/<strong>de</strong>scargas/LEY_EDUCACION_SUPERIOR.pdf<br />

Ley No. 57 que regu<strong>la</strong> <strong>la</strong> práctica profesional <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeras, publicada el 19 <strong>de</strong><br />

febrero 1998 <strong>en</strong> el Registro Oficial 261. Ecuador<br />

http://www.f<strong>en</strong>fermerasecuador.org/html/leyejercicio.html<br />

Resolución Ministerial No. 1.248 <strong>de</strong> fecha 10 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 1995 se oficializa <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>nominada Política Nacional <strong>de</strong> Formación y Utilización <strong>de</strong> Recursos Humanos<br />

<strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong>. El Salvador<br />

Decreto Legis<strong>la</strong>tivo No. 704 <strong>de</strong>l 23 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 1993 aprueba dos provisiones<br />

transitorias acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> autorización especial concedida a auxiliares <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería<br />

para realizar los <strong>de</strong>beres <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeras, con el fin <strong>de</strong> superar los problemas <strong>de</strong><br />

insufici<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> personal. El Salvador<br />

<strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

305


Anexo<br />

Decreto <strong>de</strong>l Congreso No. 07-2007 <strong>de</strong>l 20 <strong>de</strong> Febrero <strong>de</strong> 2007, emite <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong><br />

<strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong>l Ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>en</strong> todo el territorio nacional. Guatema<strong>la</strong><br />

http://www.oj.gob.gt/es/QueEsOJ/EstructuraOJ/Unida<strong>de</strong>sAdministrativas/C<strong>en</strong>-<br />

troAnalisisDocum<strong>en</strong>tacionJudicial/cds/CDs%20leyes/2007/pdfs/<strong>de</strong>cretos/D007-<br />

2007.pdf<br />

Acuerdo Gubernativo No. 56-2008 <strong>de</strong>l 1 <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 2008, Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Ley <strong>de</strong> <strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong>l Ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería. Guatema<strong>la</strong><br />

http://www.ilo.org/dyn/natlex/natlex_browse.<strong>de</strong>tails?p_<strong>la</strong>ng=<strong>en</strong>&p_<br />

country=GTM&p_c<strong>la</strong>ssification=22.11&p_origin=SUBJECT<br />

Decreto No. 90-99, <strong>de</strong>l 27 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 1999, conti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong>l Estatuto <strong>de</strong>l<br />

Personal Profesional <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>de</strong> Honduras, el cual regu<strong>la</strong> <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong><br />

trabajo <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s o los profesionales <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería con el Estado, así como con<br />

personas naturales y/o jurídicas. Honduras<br />

Acuerdo No. 014 <strong>de</strong>l 26 <strong>de</strong> junio 2003, aprueba el Manual <strong>de</strong> C<strong>la</strong>sificación <strong>de</strong><br />

Puestos <strong>de</strong>l Profesional <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>de</strong> Honduras. Honduras<br />

Ley Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>taria <strong>de</strong>l Artículo 5to Constitucional Re<strong>la</strong>tivo al Ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Pro-<br />

fesiones <strong>en</strong> el Distrito Fe<strong>de</strong>ral, publicada el 26 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 1945, última reforma<br />

publicada <strong>en</strong> el DOF el 22 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 1993. Mexico<br />

http://www.diputados.gob.mx/LeyesBiblio/pdf/208.pdf<br />

Norma Oficial Mexicana NOM-019-SSA3-2007 Comisión Perman<strong>en</strong>te <strong>de</strong> Enfer-<br />

mería <strong>de</strong> <strong>la</strong> Secretaría <strong>de</strong> Salud Práctica <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> el Sistema Nacional <strong>de</strong><br />

Salud Mexico<br />

Norma Oficial Mexicana NOM-022-SSA3-2007 Comisión Perman<strong>en</strong>te <strong>de</strong> Enfer-<br />

mería <strong>de</strong> <strong>la</strong> Secretaría <strong>de</strong> Salud Condiciones para <strong>la</strong> administración <strong>de</strong> <strong>la</strong> Terapia<br />

<strong>de</strong> Infusión <strong>en</strong> los Estados Unidos Mexicanos Mexico<br />

Norma Oficial Mexicana NOM-023-SSA3-2007 Comisión Perman<strong>en</strong>te <strong>de</strong> Enfer-<br />

mería <strong>de</strong> <strong>la</strong> Secretaría <strong>de</strong> Salud Prescripción <strong>de</strong> medicam<strong>en</strong>tos por el personal <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>fermería <strong>en</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción primaria a <strong>la</strong> salud Mexico<br />

Norma Oficial Mexicana NOM-020-SSA3-2007 Comisión Perman<strong>en</strong>te <strong>de</strong> Enfer-<br />

mería <strong>de</strong> <strong>la</strong> Secretaría <strong>de</strong> Salud Práctica <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermera obstetra <strong>en</strong> el Sistema<br />

Nacional <strong>de</strong> Salud. Mexico<br />

306 Serie Desarrollo <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>en</strong> Salud No. 56


Norma Oficial Mexicana NOM-018-SSA3-2007 Comisión Perman<strong>en</strong>te <strong>de</strong> Enfer-<br />

mería <strong>de</strong> <strong>la</strong> Secretaría <strong>de</strong> Salud. Organización y funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> ag<strong>en</strong>cias que<br />

contratan y ofrec<strong>en</strong> servicios profesionales <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

difer<strong>en</strong>tes etapas <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida. Mexico<br />

Acuerdo Ministerial No. 67-94 <strong>de</strong>l 18 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 1994, Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to Interno<br />

para el Personal <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Salud. Nicaragua<br />

Guía <strong>de</strong> Monitoreo y Evaluación <strong>de</strong> Estándares <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>de</strong>l Primer<br />

Nivel <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong>. Ministerio <strong>de</strong> Salud, Dirección <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong>.<br />

Managua, Nicaragua. 2005. Nicaragua<br />

http://www.minsa.gob.ni/<strong>en</strong>fermeria/doc/08.pdf<br />

Docum<strong>en</strong>to institucional Mayo 2004. Mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> para el<br />

Nivel II <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción. Nicaragua http://www.minsa.gob.ni/<strong>en</strong>fermeria/doc/10.PDF<br />

Ley No. 2 <strong>de</strong> 1962, reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>ta <strong>la</strong>s funciones <strong>de</strong> Auxiliares <strong>de</strong> Enfermeras y Prac-<br />

ticantes <strong>en</strong> <strong>la</strong>s Instituciones <strong>de</strong>l Estado y Municipales y se les da estabilidad y<br />

jubi<strong>la</strong>ción. Modificada por Ley No. 53 <strong>de</strong>l 22 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 2003. Panama<br />

Ley No. 25 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 1982, crea el esca<strong>la</strong>fón <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeras(os) practicantes<br />

y auxiliares <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería.<br />

www.asamblea.gob.pa/legispan/PDF_NORMAS/1980/1982/1982_017_2286.pdf<br />

Resolución No. 60 <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Salud <strong>de</strong>l 1 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 1996, adopta el sistema<br />

<strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción Primaria <strong>de</strong> Salud <strong>en</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> los Sistemas Locales <strong>de</strong><br />

Salud a nivel <strong>de</strong>l área rural. Panama<br />

Ley No. 836 <strong>de</strong> 1980, Código Sanitario. Paraguay.<br />

http://www.cird.org.py/salud/docs/codigo_sanitario.pdf<br />

Ley No. 3.206 <strong>de</strong>l 13 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 2007 <strong>de</strong> Eejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong>. Paraguay<br />

http://www.s<strong>en</strong>ado.gov.py/leyes/ups/leyes/41723206-2007%20Enfermeria.doc<br />

Decreto No. 11.381 <strong>de</strong> 12 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 2007, reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> Ley No. 3.206 - <strong>de</strong>l<br />

ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería. Paraguay<br />

http://www.ape.org.py/reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to.htm<br />

Resolución S.G. <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Salud Pública y Bi<strong>en</strong>estar Social No. 41/94 esta-<br />

blece el Instituto Nacional <strong>de</strong> Salud. Paraguay<br />

Ley 27.669, Ley <strong>de</strong> Trabajo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Enfermera(o) Peruana <strong>de</strong>l 31 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 2002.Peru<br />

http://www.cep.org.pe/beta/in<strong>de</strong>x.php?option=inicio&ns=RESOL. Y<br />

NORMAS&view=3&ID=7<br />

<strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

307


Anexo<br />

Resolución Ministerial No. 401-97-SA/DM <strong>de</strong> fecha 1 <strong>de</strong> septiembre <strong>de</strong> 1997 pu-<br />

blicada <strong>en</strong> el diario oficial El Peruano con fecha 4 <strong>de</strong> septiembre <strong>de</strong> 1997, aprueba<br />

el uso obligatorio <strong>de</strong>l uniforme único para los profesionales <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>de</strong>l<br />

país, <strong>de</strong> acuerdo al ámbito <strong>de</strong> trabajo.Peru<br />

Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to No. 7.533 <strong>de</strong>l 27 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 2008, Nuevo Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> Junta<br />

Examinadora <strong>de</strong> Enfermeras y Enfermeros <strong>de</strong> Puerto Rico para <strong>la</strong> imp<strong>la</strong>ntación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley Núm. 9 <strong>de</strong> 1987. Establece <strong>la</strong>s categorías <strong>en</strong> <strong>la</strong> práctica <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería,<br />

composición <strong>de</strong> <strong>la</strong> Junta, formu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> querel<strong>la</strong>s, solicitud <strong>de</strong> lic<strong>en</strong>cias, exám<strong>en</strong>es,<br />

registro y recertificación y p<strong>en</strong>alida<strong>de</strong>s. Puerto Rico<br />

Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to No. 95 <strong>de</strong>l 4 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1942, sobre Lic<strong>en</strong>cias para Enfermeras y<br />

Enfermeros. Republica Dominicana.<br />

Manuales <strong>en</strong> salud <strong>de</strong> SESPAS: Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong>: Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to para <strong>la</strong><br />

Aplicación <strong>de</strong> los Estándares <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> Enfermerí¬a. Republica Dominicana.<br />

Estándares para <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>de</strong>l Usuario Hospitalizado <strong>de</strong> 1999.<br />

Santo Domingo, SESPAS, Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong>. Secretaría <strong>de</strong> Estado <strong>de</strong><br />

Salud Pública y Asist<strong>en</strong>cia Social La Dirección Nacional <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> formu<strong>la</strong> y<br />

establece <strong>la</strong>s políticas, normas y estándares <strong>en</strong> el área <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería basadas <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>s Políticas Nacionales <strong>de</strong> Salud aprobadas por <strong>la</strong> Secretaria <strong>de</strong> Estado <strong>de</strong> Salud<br />

Publica y Asist<strong>en</strong>cia Social, SESPAS 1999<br />

Decreto No. 351-99, Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Hospitales. Republica Dominicana.<br />

http://www.sespas.gov.do/download/docs/Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos/Reg<strong>la</strong>HospitalesRD.pdf<br />

Decreto No. 211/97, <strong>de</strong> 11 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 1997, regu<strong>la</strong> el funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s Unida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Cuidados Especiales. Uruguay<br />

http://www.suaih.com.uy/ui<strong>la</strong>yer/or<strong>de</strong>nanzas/97_11.htm<br />

Ley No. 14.906 <strong>de</strong>l 2 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1979, adopta el Conv<strong>en</strong>io C149 sobre el Personal<br />

<strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> que establece estándares sobre el empleo y condiciones <strong>de</strong> trabajo<br />

y <strong>de</strong> vida <strong>de</strong>l personal <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería. Uruguay<br />

Decreto No. 346/72 <strong>de</strong>l 16 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 1972 establece que para ser consi<strong>de</strong>rado<br />

especialista <strong>en</strong> cualquier disciplina medica, es imprescindible <strong>la</strong> inscripción <strong>de</strong>l titulo<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> República. Uruguay<br />

308 Serie Desarrollo <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>en</strong> Salud No. 56


Decreto Nº 266. 12 <strong>de</strong> setiembre <strong>de</strong> 2000. Ministerio <strong>de</strong> Salud Se refiere a <strong>la</strong>s<br />

Escue<strong>la</strong>s Privadas <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> y modifica el Decreto No. 356/998 que amplia el<br />

Decreto No. 328/998. Uruguay<br />

http://www.el<strong>de</strong>rechodigital.com.uy/smu/legis<strong>la</strong>/D0000266.html<br />

Ley <strong>de</strong>l Ejercicio Profesional <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>de</strong>l 1 <strong>de</strong> septiembre <strong>de</strong> 2005. (Gaceta<br />

Oficial No. 38.263 <strong>de</strong>l 1 <strong>de</strong> septiembre <strong>de</strong> 2005). V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong><br />

http://www.tsj.gov.ve/gaceta/septiembre/010905/010905-38263-33.html<br />

<strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

3. Código <strong>de</strong> ética<br />

Ley <strong>de</strong>l Ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería No. 24.004 <strong>de</strong>l 23 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 1991, regu<strong>la</strong><br />

el ejercicio <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería. Arg<strong>en</strong>tina<br />

http://leg.msal.gov.ar<br />

Resolución Ministerial 0071 <strong>de</strong>l 17 <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 2008. Aprueba los sigui<strong>en</strong>tes<br />

docum<strong>en</strong>tos <strong>en</strong>viados a consi<strong>de</strong>ración <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Salud por el Colegio <strong>de</strong><br />

Enfermeras <strong>de</strong> Bolivia:<br />

1. Estatuto orgánico <strong>de</strong>l Colegio <strong>de</strong> Enfermeras <strong>de</strong> Bolivia<br />

2. Código <strong>de</strong> ética y <strong>de</strong>ontología<br />

3. Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería<br />

4. Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> concursos <strong>de</strong> meritos y exam<strong>en</strong> <strong>de</strong> compet<strong>en</strong>cia<br />

5. Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l tribunal <strong>de</strong> honor nacional<br />

6. Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>de</strong>bates<br />

7. Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> sociedad ci<strong>en</strong>tíficas.<br />

8. Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l comité nacional electoral.<br />

Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Títulos y Grados <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad Boliviana, Consejo<br />

Ejecutivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad Boliviana (CEUB), VI Congreso <strong>de</strong> Universida<strong>de</strong>s (25<br />

al 4 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1984). Bolivia<br />

http://www.ceub.edu.bo/principal/docum<strong>en</strong>tos/reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos/39%20Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to%20<br />

G<strong>en</strong>eral%20<strong>de</strong>%20Titulos%20y%20Grados.pdf<br />

Resolución ConsUn No. 0116 <strong>de</strong>l 25 <strong>de</strong> septiembre <strong>de</strong> 2002. Imp<strong>la</strong>nta <strong>en</strong> el semes-<br />

tre 2003 <strong>la</strong> Matriz Curricu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> Cursos <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong>. Esta norma fue modificada<br />

por <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong>l Sistema Nacional <strong>de</strong> Evaluación No. 10.861 <strong>de</strong>l 14 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 2004<br />

y por <strong>la</strong> Portaria Normativa No. 40 <strong>de</strong>l 12 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 2007. Brasil<br />

309


Anexo<br />

Norma G<strong>en</strong>eral Administrativa sobre Asignación y Uso <strong>de</strong> los Campos <strong>de</strong> For-<br />

mación Profesional y Técnica <strong>en</strong> el Sistema Nacional <strong>de</strong> Servicios <strong>de</strong> Salud y<br />

Normas <strong>de</strong> Protección para sus Funcionarios, Académicos, Estudiantes y Usuarios.<br />

MINSAL, 2007. Norma sometida a consulta pública. Esta norma se dicta <strong>de</strong>bido a<br />

<strong>la</strong> proliferación <strong>de</strong> nuevos programas <strong>de</strong> formación <strong>de</strong> profesionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud<br />

que utilizan servicios <strong>de</strong> salud para <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> profesionales y técnicos. Chile<br />

http://www.med.uchile.cl/p<strong>la</strong>nificacion/<br />

Resolución Ex<strong>en</strong>ta 14 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 2007 Ministerio <strong>de</strong> Salud Aprueba <strong>la</strong> Norma<br />

G<strong>en</strong>eral Administrativa No. 19 <strong>de</strong>l 14 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 2007 sobre Gestión <strong>de</strong>l<br />

Cuidado <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> para <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción cerrada. Chile<br />

http://www.minsal.cl/juridico/RESOLUCION_1127_07.doc<br />

Ley No. 20.370, Ley G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Educación <strong>de</strong> 14 <strong>de</strong> septiembre <strong>de</strong> 2009.<br />

http://www.bcn.cl/guias/ley-g<strong>en</strong>eral-educacion Chile<br />

Ley No. 911 <strong>de</strong> 2004, publicada el 6 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 2004, dicta disposiciones <strong>en</strong><br />

materia <strong>de</strong> responsabilidad <strong>de</strong>ontológica para el ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> profesión <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>en</strong>fermería <strong>en</strong> Colombia. Establece el régim<strong>en</strong> disciplinario correspondi<strong>en</strong>te y<br />

dictan otras disposiciones. Colombia<br />

http://www.mineducacion.gov.co/1621/articles-105034_archivo_pdf.pdf<br />

Ley <strong>de</strong> Creación <strong>de</strong>l Sistema Nacional <strong>de</strong> Salud, Decreto Legis<strong>la</strong>tivo No. 442 <strong>de</strong>l<br />

26 <strong>de</strong> Octubre <strong>de</strong> 2007, publicado Diario Oficial No. 214 tomo 377 <strong>de</strong> fecha 16<br />

<strong>de</strong> Noviembre <strong>de</strong> 2007. El Salvador<br />

www.csj.gob.sv/leyes.nsf/7f5f4566f9a705d386256d48006f5a<strong>de</strong>/fda39efb5c9<strong>de</strong>-<br />

d45062573a70062fe6c<br />

Decreto Ejecutivo 56 <strong>de</strong> 10 julio 1997, aprueba el Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to Interno <strong>de</strong>l Consejo<br />

Superior <strong>de</strong> Salud Publica. Establece que el Consejo, es el organismo <strong>en</strong>cargado<br />

<strong>de</strong> ve<strong>la</strong>r por <strong>la</strong> salud <strong>de</strong>l pueblo y vigi<strong>la</strong>r profesiones re<strong>la</strong>cionadas con <strong>la</strong> salud. El<br />

Salvador<br />

Acuerdo No. 25 <strong>de</strong>l 6 <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 2001 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Secretaria <strong>de</strong> Salud: Aprueba <strong>la</strong><br />

Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong>l Estatuto <strong>de</strong> Enfermeras Profesionales <strong>de</strong> Honduras.<br />

Hondura<br />

Artículo 45 <strong>de</strong>l titulo V <strong>de</strong>l régim<strong>en</strong> económico (Capítulo I) reformado.<br />

310 Serie Desarrollo <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>en</strong> Salud No. 56


Decreto No. 54-2004, publicado <strong>en</strong> el Diario Oficial La Gaceta el 25 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong>l<br />

2004, aprueba el Código <strong>de</strong> Ética <strong>de</strong>l Colegio <strong>de</strong> Profesionales <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>de</strong><br />

Honduras. Hondura<br />

Ley No. 9 <strong>de</strong>l 11 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 1987, Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> Práctica <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> el<br />

Estado Libre Asociado <strong>de</strong> Puerto Rico. Puerto Rico<br />

http://www.lexjuris.com/LEXMATE/salud/lex1987009.htm<br />

La Ley No. 17 <strong>de</strong>l 16 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 1993 establece el Consejo <strong>de</strong> Educación Superior<br />

<strong>de</strong> Puerto Rico (CESPR). Puerto Rico<br />

Ley No. 41-08 sobre Función Pública y crea <strong>la</strong> Secretaría <strong>de</strong> Estado <strong>de</strong> Adminis-<br />

tración Pública.Republica Dominicana.<br />

http://www.economia.gob.do/UploadPDF/Ley_4108.pd<br />

Resolución No. 530 <strong>de</strong>l 13 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 2000, conti<strong>en</strong>e normas para <strong>la</strong> formación<br />

y capacitación <strong>de</strong>l personal asist<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el área <strong>de</strong> salud. V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong><br />

4. Educación y acreditación<br />

Resolución No. 1.168 <strong>de</strong> 1997 <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Cultura y Educación, rige <strong>la</strong> acredi-<br />

tación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s carreras <strong>de</strong> postgrado: Establecer como criterios a aplicar <strong>en</strong> procesos<br />

<strong>de</strong> acreditación <strong>de</strong> carreras <strong>de</strong> posgrado, tanto por <strong>la</strong> Comisión Nac. <strong>de</strong> Evalua-<br />

ción y Acreditación Universitaria (CONAU), los propuestos por el Consejo <strong>de</strong><br />

Universida<strong>de</strong>s mediante Acuerdo Pl<strong>en</strong>ario Nº 6 - Carreras <strong>de</strong> Posgrado. Arg<strong>en</strong>tina<br />

http://www.me.gov.ar/<br />

Resolución Ministerial No. 416/00 <strong>de</strong>l 2000 <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Educación, establece<br />

que <strong>la</strong>s Instituciones universitarias podrán reconocer estudios completos <strong>de</strong> grado<br />

aprobados <strong>en</strong> el extranjero exclusivam<strong>en</strong>te. Arg<strong>en</strong>tina<br />

http://www.porta<strong>la</strong>rg<strong>en</strong>tino.net/leyes/re416-00.pdf<br />

Ley No. 25.182. Vig<strong>en</strong>te <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el 1ro. <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 2001. Acuerdo <strong>de</strong> Reconoci-<br />

mi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Títulos Universitarios <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> República Arg<strong>en</strong>tina y <strong>la</strong> República <strong>de</strong>l<br />

Perú, suscripto el 12 <strong>de</strong> agosto <strong>de</strong> 1998. Arg<strong>en</strong>tina<br />

http://www.me.gov.ar/spu/dngu/html/dngu_-_convalidacion_-_peru.html<br />

Resolución No. 344/71, Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> Enseñanza <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong>. Vig<strong>en</strong>te hasta<br />

mayo 2007 para <strong>en</strong>fermeras, su aplicación continúa para <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> Auxiliares<br />

<strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong>.Arg<strong>en</strong>tina<br />

http://leg.msal.gov.ar/<br />

<strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

311


Anexo<br />

Resolución (M.S. y A.S. – M.C. y E.) No. 1.027/93 <strong>de</strong>l 9 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 1993, es-<br />

tablece el P<strong>la</strong>n <strong>de</strong> Estudios para <strong>la</strong> Profesionalización <strong>de</strong> Auxiliares <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong>,<br />

Normas <strong>de</strong> Ergometría.<br />

http://leg.msal.gov.ar/<br />

Ley No. 24.521, Ley Nacional <strong>de</strong> Educación Superior <strong>de</strong>l 20 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1995.<br />

Ministerio <strong>de</strong> Educación. Arg<strong>en</strong>tina<br />

http://www.me.gov.ar/<br />

Disposición Nº 7. 1996 Ministerio <strong>de</strong> Salud y Acción Social – Dirección <strong>de</strong> Re-<br />

cursos Humanos <strong>de</strong> Salud Aprueba el P<strong>la</strong>n <strong>de</strong> Profesionalización <strong>de</strong> Auxiliares <strong>de</strong><br />

<strong>Enfermería</strong>, Hospital Rivadavia.<br />

http://www.msal.gov.ar/htm/site/Digesto_Rec_Hum_Salud/1990.html<br />

Disposición Nº 7.13 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero 1997 Ministerio <strong>de</strong> Cultura y Educación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Nación<br />

Establece que a partir <strong>de</strong>l año 1997 los Certificados <strong>de</strong> Egresados <strong>de</strong> Instituciones<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s Escue<strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> y <strong>de</strong> los cursos <strong>de</strong> Auxiliares <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>de</strong>berán<br />

ser convalidados por <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s correspondi<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong>s Provincias. Arg<strong>en</strong>tina<br />

http://www.mcye.gov.ar/consejo/resoluciones/res07/07-07.pdf<br />

Disposición Nº 9. 14 <strong>de</strong> Septiembre <strong>de</strong> 1998. Ministerio <strong>de</strong> Salud y Acción Social<br />

– Dirección <strong>de</strong> Programación y Evaluación. Convalida Certificados <strong>de</strong> Escue<strong>la</strong>s <strong>de</strong><br />

<strong>Enfermería</strong> y Auxiliares <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong>. Arg<strong>en</strong>tina<br />

http://www.msal.gov.ar/htm/site/Digesto_Rec_Hum_Salud/1990.html<br />

Disposición Nº 13. 1998. Ministerio <strong>de</strong> Salud y Acción Social – Dirección <strong>de</strong> Re-<br />

cursos Humanos <strong>de</strong> Salud. Convalida Certificados <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ex Escue<strong>la</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> Dep<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Salud <strong>de</strong> <strong>la</strong> Provincia <strong>de</strong> Bu<strong>en</strong>os<br />

Aires. Arg<strong>en</strong>tina<br />

http://www.msal.gov.ar/htm/site/Digesto_Rec_Hum_Salud/1990.html<br />

Disposición Nº 16. 1998 Ministerio <strong>de</strong> Salud y Acción Social – Dirección <strong>de</strong> Re-<br />

cursos Humanos <strong>de</strong> Salud. Convalida Certificados <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong>. Arg<strong>en</strong>tina<br />

ttp://www.msal.gov.ar/htm/site/Digesto_Rec_Hum_Salud/1990.html<br />

Disposición Nº 19 1998. Ministerio <strong>de</strong> Salud y Acción Social – Dirección <strong>de</strong> Recur-<br />

sos Humanos <strong>de</strong> Salud. Convalida Certificados Auxiliares <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong>. Arg<strong>en</strong>tina<br />

http://www.msal.gov.ar/htm/site/Digesto_Rec_Hum_Salud/1990.html<br />

312 Serie Desarrollo <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>en</strong> Salud No. 56


Disposición Nº 14. 1999. Ministerio <strong>de</strong> Salud y Acción Social – Dirección <strong>de</strong><br />

Recursos Humanos <strong>de</strong> Salud. Convalida Certificados <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> Escue<strong>la</strong> San<br />

Miguel Arcángel. Arg<strong>en</strong>tina<br />

http://www.msal.gov.ar/htm/site/Digesto_Rec_Hum_Salud/1990.html<br />

Disposición Nº 26. 28 <strong>de</strong> Septiembre <strong>de</strong> 1999. Ministerio <strong>de</strong> Salud y Acción Social<br />

– Dirección <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>de</strong> Salud. Reconoce el Programa <strong>de</strong> Profe-<br />

sionalización <strong>de</strong> Auxiliares <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong>, Hospital Antonio J. Scaravelli. Arg<strong>en</strong>tina<br />

http://www.msal.gov.ar/htm/site/Digesto_Rec_Hum_Salud/1990.html<br />

Disposición Nº 40. 9 <strong>de</strong> Diciembre <strong>de</strong> 1999. Ministerio <strong>de</strong> Salud y Acción Social<br />

– Dirección <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>de</strong> Salud. Reconoce el Estudio <strong>de</strong> Auxiliar <strong>de</strong><br />

<strong>Enfermería</strong>, Sra. Silvia Adriana Campos. Arg<strong>en</strong>tina<br />

http://www.msal.gov.ar/htm/site/Digesto_Rec_Hum_Salud/1990.html<br />

Disposición Nº 235. 22 <strong>de</strong> Julio <strong>de</strong> 1983. Ministerio <strong>de</strong> Salud y Acción Social –<br />

Dirección <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>en</strong> Salud. Aprueba el Curso Actualización <strong>en</strong><br />

Electromiografía y <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> Rehabilitación Instituto Nacional <strong>de</strong> Rehabili-<br />

tación. Arg<strong>en</strong>tina<br />

http://www.msal.gov.ar/htm/site/Digesto_Rec_Hum_Salud/1990.html<br />

Disposición Nº 51. 20 <strong>de</strong> Agosto <strong>de</strong> 1993. Ministerio <strong>de</strong> Salud y Acción Social –<br />

Dirección <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>en</strong> Salud. Aprueba el Curso <strong>de</strong> Administración y<br />

Supervisión <strong>en</strong> <strong>Enfermería</strong> Hospital Militar Dr. Cosme Argerich. Arg<strong>en</strong>tina<br />

http://www.msal.gov.ar/htm/site/Digesto_Rec_Hum_Salud/1990.html<br />

Disposición Nº15. 1994. Ministerio <strong>de</strong> Salud y Acción Social – Dirección <strong>de</strong> Re-<br />

cursos Humanos <strong>en</strong> Salud. Aprueba el P<strong>la</strong>n <strong>de</strong> Estudios <strong>de</strong>l Programa <strong>de</strong> Profesio-<br />

nalización <strong>de</strong> Auxiliares <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> Arg<strong>en</strong>tina<br />

http://www.msal.gov.ar/htm/site/Digesto_Rec_Hum_Salud/1990.html<br />

Disposición Nº12. 1995. Ministerio <strong>de</strong> Salud y Acción Social – Dirección <strong>de</strong> Re-<br />

cursos Humanos <strong>en</strong> Salud. Aprueba el Curso Auxiliar <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong>, Municipalidad<br />

<strong>de</strong> Coronel Rosales<br />

http://www.msal.gov.ar/htm/site/Digesto_Rec_Hum_Salud/1990.html<br />

Disposición Nº58 .11 <strong>de</strong> Septiembre <strong>de</strong> 1996 Ministerio <strong>de</strong> Salud y Acción Social<br />

– Dirección <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>en</strong> Salud. : Aprueba el Curso <strong>de</strong> Auxiliares <strong>de</strong><br />

<strong>Enfermería</strong>, Asociación Mutual Industria Frigorífica. Arg<strong>en</strong>tina<br />

http://www.msal.gov.ar/htm/site/Digesto_Rec_Hum_Salud/1990.html<br />

<strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

313


Anexo<br />

Disposición Nº81. 10 <strong>de</strong> Diciembre <strong>de</strong> 1996 Ministerio <strong>de</strong> Salud y Acción Social<br />

– Dirección <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>en</strong> Salud. Aprueba Cursos <strong>de</strong> Conversión<br />

Personal Empírico <strong>en</strong> Auxiliar <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong>, A.T.S.A. Arg<strong>en</strong>tina<br />

http://www.msal.gov.ar/htm/site/Digesto_Rec_Hum_Salud/1990.html<br />

Disposición Nº22. 11 <strong>de</strong> Agosto <strong>de</strong> 1999. Ministerio <strong>de</strong> Salud y Acción Social<br />

– Dirección <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>en</strong> Salud. Reconoce el Primer Tramo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Carrera Modu<strong>la</strong>da <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong>, Escue<strong>la</strong> Superior <strong>de</strong> Sanidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> Provincia <strong>de</strong><br />

Bu<strong>en</strong>os Aires. Arg<strong>en</strong>tina<br />

http://www.msal.gov.ar/htm/site/Digesto_Rec_Hum_Salud/1990.html<br />

Disposición Nº 42. 9 <strong>de</strong> Diciembre <strong>de</strong> 1999. Ministerio <strong>de</strong> Salud y Acción Social<br />

– Dirección <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>en</strong> Salud. Aprueba el programa <strong>de</strong> <strong>la</strong> Carrera<br />

<strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> Profesional, Obra Social Unión Obrera Metalúrgica <strong>de</strong> <strong>la</strong> República<br />

Arg<strong>en</strong>tina..<br />

http://www.msal.gov.ar/htm/site/Digesto_Rec_Hum_Salud/1990.html<br />

Disposición Nº 44. 9 <strong>de</strong> Diciembre <strong>de</strong> 1999. Ministerio <strong>de</strong> Salud y Acción Social<br />

– Dirección <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>en</strong> Salud. Reconoce el Curso <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong><br />

Profesional Escue<strong>la</strong> Dr. Ramón Carrillo, Bell – Ville, Córdoba. Arg<strong>en</strong>tina<br />

http://www.msal.gov.ar/htm/site/Digesto_Rec_Hum_Salud/1990.html<br />

Ley No. 3.009 <strong>de</strong>l 24 Marzo 2005, crea el Consejo Nacional <strong>de</strong> Acreditación <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> Educación Superior (CONAES). Bolivia<br />

http://www.<strong>de</strong>rechoteca.com/gacetabolivia/ley-3009-<strong>de</strong>l-24-marzo-2005.htm<br />

Portaria SESu/MEC No. 1.518 <strong>de</strong>l 14 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 2000, <strong>de</strong>signa <strong>la</strong> Comisión <strong>de</strong><br />

Especialistas <strong>de</strong> Enseñanza <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> (Comissão <strong>de</strong> Especialistas <strong>de</strong> Ensino<br />

<strong>de</strong> Enfermagem - CEE/ENF/SESu/MEC). Brasil<br />

http://site.portalcof<strong>en</strong>.gov.br/portarías<br />

Parecer CNE/CP No. 28, aprobado <strong>en</strong> octubre <strong>de</strong> 2001 sobre que establece <strong>la</strong><br />

duración <strong>de</strong> <strong>la</strong> carga horaria <strong>de</strong> los cursos <strong>de</strong> Formación <strong>de</strong> Profesores <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Educación Básica, <strong>en</strong> nivel superior, curso <strong>de</strong> lic<strong>en</strong>ciatura, <strong>de</strong> graduación pl<strong>en</strong>a <strong>en</strong><br />

<strong>en</strong>fermería. Brasil<br />

Resolución CNE/CES No. 3, <strong>de</strong> 7 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 2001 sobre directrices curri-<br />

cu<strong>la</strong>res para bachillerato <strong>en</strong> <strong>en</strong>fermería: Brasil<br />

http://site.portalcof<strong>en</strong>.gov.br/resolucao<br />

314 Serie Desarrollo <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>en</strong> Salud No. 56


Resolución CNE/CES No. 1, <strong>de</strong>l 3 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 2001, establece normas para el fun-<br />

cionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> cursos <strong>de</strong> postgrado (especialización, maestría y doctorado). Brasil<br />

Portaria No. 3.019 <strong>de</strong>l 25 <strong>de</strong> septiembre <strong>de</strong> 2002, <strong>de</strong>fine los cont<strong>en</strong>idos para el<br />

exam<strong>en</strong> nacional <strong>de</strong> los cursos <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería. Brasil<br />

Normas y Procedimi<strong>en</strong>tos para <strong>la</strong> Acreditación <strong>de</strong> Carreras <strong>de</strong> Pregrado aprobado<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> sesión No. 65 <strong>de</strong> <strong>la</strong> CNAP <strong>de</strong> fecha 6 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 2003. Fija <strong>la</strong>s bases para el<br />

<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> procesos experim<strong>en</strong>tales <strong>de</strong> acreditación. Chile<br />

Acuerdo No. 132, <strong>de</strong> 23 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 2002, aprueba los Criterios <strong>de</strong> Evaluación <strong>de</strong><br />

carreras <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong>. Chile<br />

Criterios <strong>de</strong> Evaluación <strong>de</strong> Carreras <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> y los Criterios <strong>de</strong> Evaluación<br />

para <strong>la</strong> Acreditación <strong>de</strong> Carreras <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> establecidos por el Comité Técnico<br />

<strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong>. Chile<br />

http://www.colegio<strong>de</strong><strong>en</strong>fermeras.cl/datos/ftp/CRITERIOS_DE_EVALUACION_<br />

ACREDITAR_CARRERAS_ENFERMERIA.doc<br />

Ley <strong>de</strong> Asegurami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> Calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> Educación No. 20 129 <strong>de</strong> 23 <strong>de</strong> octubre<br />

<strong>de</strong> 2006, establece Sistema Nacional <strong>de</strong> Asegurami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> Calidad <strong>de</strong> Educación<br />

Superior. Chile www.cnachile.cl/docs/Ley_Aseg_Calidad.pdf<br />

Decreto No. 1001 <strong>de</strong>l 3 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 2006 <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Educación Nacional,<br />

por el cual se organiza <strong>la</strong> oferta <strong>de</strong> programas <strong>de</strong> posgrado <strong>en</strong> Colombia. Colombia<br />

http://www.mineducacion.gov.co/1621/articles-96961_archivo_pdf.pdf<br />

Ley No. 8.256 <strong>de</strong>l Sistema Nacional <strong>de</strong> Acreditación (SINAES). Costa Rica<br />

http://www.asamblea.go.cr<br />

Decreto Ley No. 133 <strong>de</strong>l Consejo <strong>de</strong> Estado <strong>de</strong> <strong>la</strong> República <strong>de</strong> Cuba, establece el<br />

Exam<strong>en</strong> Estatal <strong>en</strong> <strong>la</strong> carrera <strong>de</strong> Lic<strong>en</strong>ciatura <strong>en</strong> <strong>Enfermería</strong>, curso 1992-93. Cuba<br />

Resolución No. 6/96 <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Educación Superior. Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Educa-<br />

ción <strong>de</strong> Posgrado .<strong>de</strong> <strong>la</strong> República <strong>de</strong> Cuba.<br />

Resolución Ministerial No. 153/78, Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Evaluación Institucional <strong>de</strong>l<br />

Ministerio <strong>de</strong> Educación Superior. Cuba<br />

Resolución Ministerial No. 396/07 “Regu<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> Práctica <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong>”.<br />

Ministerio <strong>de</strong> Salud Pública. En vigor a partir <strong>de</strong>l 3 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong>l año 2008. Cuba<br />

<strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

315


Anexo<br />

Resolución Ministerial No. 210/07 <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Educación Superior. Reg<strong>la</strong>-<br />

m<strong>en</strong>to para el Trabajo Doc<strong>en</strong>te y Metodológico <strong>en</strong> <strong>la</strong> Educación Superior. Cuba<br />

Instrucción VADI No. 68/2007 <strong>de</strong>l Área <strong>de</strong> Doc<strong>en</strong>cia e Investigaciones <strong>de</strong>l Minis-<br />

terio <strong>de</strong> Salud Pública, Ori<strong>en</strong>taciones Metodológicas para aplicar <strong>en</strong> <strong>la</strong> Carrera <strong>de</strong><br />

Lic<strong>en</strong>ciatura <strong>en</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el curso académico 2006-2007 y sigui<strong>en</strong>tes. Cuba<br />

Resolución Ministerial No. 195/82, Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Evaluación Institucional <strong>de</strong>l<br />

Ministerio <strong>de</strong> Educación Superior. Cuba<br />

Resolución Ministerial No. 132/04, Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Educación <strong>de</strong> Posgrado <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

República <strong>de</strong> Cuba<br />

Ley 16 15 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 2000. 15 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 2000 15 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 2000 Ley <strong>de</strong><br />

Educación Superior<br />

http://www.conesup.net/<strong>de</strong>scargas/LEY_EDUCACION_SUPERIOR.pdf<br />

Decreto No. 3.093 <strong>de</strong>l 11 <strong>de</strong> septiembre <strong>de</strong> 2002, Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong>l Sistema<br />

Nacional <strong>de</strong> Evaluación y Acreditación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Educación Superior. Ecuador<br />

http://www.gal<strong>en</strong>o21.com/SECCIONES%20DE%20APOYO/NOVEDADES/Arti-<br />

culo.htm<br />

Alcance a <strong>la</strong> Política <strong>de</strong> Educación <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong>, ASEDEFE, Mayo <strong>de</strong> 2003.<br />

Ley No. 2006-67 <strong>de</strong>l 31 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 2006, Ley Orgánica <strong>de</strong> Salud. Ecuador<br />

http://apps.congreso.gov.ec/sil/docum<strong>en</strong>tos/aut<strong>en</strong>ticos/152333.doc<br />

Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> los Institutos Superiores Técnicos y Tecnológicos <strong>de</strong>l Ecua-<br />

dor <strong>de</strong>l año 2002, Consejo Nacional <strong>de</strong> Educación Superior (CONESUP). Ecuador<br />

http://190.152.149.26/portal_conea/<strong>de</strong>scargas/pres<strong>en</strong>tacion/reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos/institu-<br />

tos.pdf<br />

Acuerdo Ejecutivo No. 15-1642 <strong>de</strong>l 11 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 1997 emitido por el Ministerio<br />

<strong>de</strong> Educación, crea el Sistema <strong>de</strong> Supervisión y Mejorami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> Calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

instituciones <strong>de</strong> Educación Superior. El Salvador<br />

Resolución Ministerial No. 1.248 <strong>de</strong> 10 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 1995, Oficializa <strong>la</strong> <strong>de</strong>no-<br />

minada Política Nacional <strong>de</strong> Formación y Utilización <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>de</strong><br />

<strong>Enfermería</strong>. . El Salvador<br />

Ley <strong>de</strong> Educación Superior: Decreto No. 522 <strong>de</strong> fecha 30 <strong>de</strong> Noviembre <strong>de</strong> 1995.<br />

Publicado <strong>en</strong> Diario Oficial No. 236, tomo 329 <strong>de</strong> fecha 20 <strong>de</strong> Diciembre <strong>de</strong> 1995.<br />

El Salvador<br />

http://www.mined.gob.sv/in<strong>de</strong>x.php/<strong>de</strong>scargas.html?task=view.download&cid=1113<br />

316 Serie Desarrollo <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>en</strong> Salud No. 56


Acuerdo Ministerial No. 1.608-2009. Nive<strong>la</strong>ción y Acreditación <strong>de</strong> Auxiliares <strong>de</strong><br />

<strong>Enfermería</strong> no ava<strong>la</strong>dos por MSPAS. Diario C<strong>en</strong>troamérica 13 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong><br />

2009. Guatema<strong>la</strong><br />

Acuerdo No. 673 <strong>de</strong> 3 <strong>de</strong> septiembre <strong>de</strong> 1999, reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>ta lo re<strong>la</strong>tivo al los cursos<br />

para personal técnico <strong>en</strong> salud y auxiliares <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería. Hondura<br />

Acuerdo No. 394/75/95 por el cual el Consejo Universitario <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad<br />

Nacional Autónoma <strong>de</strong> Honduras aprueba el reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> reconocimi<strong>en</strong>to e<br />

incorporación <strong>de</strong> títulos y diplomas. Hondura<br />

Decreto No. 142-89 <strong>de</strong>l 14 <strong>de</strong> septiembre <strong>de</strong> 1989, Ley <strong>de</strong> Educación Superior.<br />

Honduras<br />

http://www.honduraslegal.com/legis<strong>la</strong>cion/legi032.htm<br />

Decreto No. 577 y publicado el 6 <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 1978. Ley <strong>de</strong> Universida<strong>de</strong>s Par-<br />

ticu<strong>la</strong>res <strong>de</strong> Honduras.<br />

www.unah.hn/uploa<strong>de</strong>d/cont<strong>en</strong>t/category/934393038.doc<br />

Acuerdo No. 533 <strong>de</strong>l 15 <strong>de</strong> agosto <strong>de</strong> 2000, aprueba el Conv<strong>en</strong>io <strong>de</strong> Cooperación<br />

<strong>en</strong>tre <strong>la</strong> Secretaria <strong>de</strong> Salud y <strong>la</strong> Universidad Nacional Autónoma <strong>de</strong> Honduras,<br />

con el fin <strong>de</strong> regu<strong>la</strong>r a los egresados <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad u otras universida<strong>de</strong>s tanto<br />

nacionales como extranjeras <strong>en</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes ci<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, como son <strong>la</strong>s<br />

carreras <strong>de</strong> Química y Farmacia, Microbiología, Odontología, Medicina, <strong>Enfermería</strong> y<br />

el voluntariado <strong>de</strong> otras carreras, <strong>de</strong>biéndose realizar <strong>de</strong> acuerdo a <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad y el P<strong>la</strong>n Nacional <strong>de</strong> Salud<br />

Ley G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Educación, publicada el 13 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1993, últimas reformas<br />

publicadas <strong>en</strong> el DOF el 15 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 2008. Mexico<br />

Ley G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Educación, publicada el 13 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1993, Mexico<br />

Norma Oficial Mexicana NOM-010-SSA3-2006 Utilización <strong>de</strong> campos clínicos<br />

para <strong>la</strong>s prácticas clínicas y el servicio social <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería. Mexico<br />

Ley <strong>de</strong> Autonomía <strong>de</strong> Instituciones <strong>de</strong> Educación Superior No. 89 <strong>de</strong>l 30 <strong>de</strong> mayo<br />

<strong>de</strong> 1990. Nicaragua<br />

http://www.asamblea.gob.ni/<br />

Ley No. 26 <strong>de</strong> 1963, provee el funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> un Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Estudios<br />

Avanzados <strong>en</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> Panamá. Panama<br />

<strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

317


Anexo<br />

Decreto No. 186 <strong>de</strong>l 20 <strong>de</strong> Marzo <strong>de</strong> 1967, especifica <strong>la</strong>s funciones para el ejercicio<br />

<strong>de</strong> profesión <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermera profesional <strong>de</strong> acuerdo a los requerimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>l P<strong>la</strong>n<br />

Nacional <strong>de</strong> Salud Pública <strong>de</strong> Panamá. (Modificado por <strong>la</strong> Ley No. 25 <strong>de</strong>l 28 <strong>de</strong><br />

diciembre <strong>de</strong> 1982 que crea el esca<strong>la</strong>fón <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeras). Panama<br />

Ley No. 43 <strong>de</strong>l 21 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 2004, establece el Régim<strong>en</strong> <strong>de</strong> Certificación y Re-<br />

certificación <strong>de</strong> los Profesionales, Especialistas y Técnicos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Disciplinas <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Salud. Dicha norma es modificada por <strong>la</strong> Ley No. 32 <strong>de</strong>l 3 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 2008. Panama.<br />

http://neumoytoraxpanama.org/web/images/stories/pdf/ley_<strong>de</strong>_certificacion.pdf<br />

Decreto Ejecutivo No. 339 <strong>de</strong>l 27 <strong>de</strong> agosto <strong>de</strong> 2007, reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> Ley No. 53 <strong>de</strong>l<br />

22 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 2003 que modifica artículos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley No. 2 <strong>de</strong> 1962, para reconocer <strong>la</strong><br />

carrera <strong>de</strong> Técnico <strong>en</strong> <strong>Enfermería</strong>, y dicta otras disposiciones. Panama<br />

http://www.gacetaoficial.gob.pa/pdfTemp/25871/6350.pdf<br />

Resolución No. 4 <strong>de</strong> 18 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 2008, <strong>de</strong>fine al <strong>en</strong>fermero(a) especialista. Panama<br />

http://gacetas.procuraduria-admon.gob.pa/26094_2008.pdf<br />

Ley No. 53 <strong>de</strong> 22 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 2003, modifica artículos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley No. 2 <strong>de</strong> 1962 para<br />

reconocer <strong>la</strong> carrera <strong>de</strong> Técnico(a) <strong>en</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> el territorio nacional. Panama<br />

http://docs.panama.justia.com/fe<strong>de</strong>rales/leyes/53-<strong>de</strong>-2003-jul-24-2003.pdf<br />

Ley Nº 52 24 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 2003 Asamblea Legis<strong>la</strong>tiva Asamblea Legis<strong>la</strong>tiva http://<br />

www.asamblea.gob.pa/busca/legis<strong>la</strong>cion.html Panama<br />

Resolución S.G. No. 249/92 <strong>de</strong> 1992, aprueba el nuevo diseño curricu<strong>la</strong>r para el<br />

curso <strong>de</strong> Auxiliares <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong>. Paraguay<br />

Ley No. 2.385/04 <strong>de</strong>l 30 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 2004, reconoce al Instituto Superior <strong>de</strong> For-<br />

mación <strong>de</strong> Recursos Humanos e Investigación <strong>de</strong>l Área <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud con <strong>la</strong> facultad<br />

para ejecutar programas <strong>de</strong> Postgrado <strong>en</strong> <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> Recursos Humanos e<br />

Investigación <strong>de</strong>l Área <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud y a expedir el título <strong>de</strong> Maestría <strong>en</strong> el campo<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud. Paraguay<br />

Ley No. 2.072 <strong>de</strong>l 3 <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 2003 crea <strong>la</strong> Ag<strong>en</strong>cia Nacional <strong>de</strong> Evaluación y<br />

Acreditación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Educación Superior (ANEAE), <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong><br />

Educación y Cultura. Paraguay<br />

Ley No. 136 <strong>de</strong>l 29 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 1993 <strong>de</strong> Universida<strong>de</strong>s.<br />

www.aneaes.gov.py/file.php/1/moddata/Docs/docs/Ley%20<strong>de</strong>%20Universida<strong>de</strong>s.pdf<br />

318 Serie Desarrollo <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>en</strong> Salud No. 56


Ley No. 28.044 <strong>de</strong>l 28 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 2003, Ley G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Educación, artículo 14. Peru<br />

http://www.congreso.gob.pe/ntley/Imag<strong>en</strong>es/Leyes/26842.pdf<br />

Ley No. 28.740 <strong>de</strong>l 19 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 2006, establece un Sistema Nacional <strong>de</strong> Eva-<br />

luación, Acreditación y Certificación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Calidad Educativa. Peru<br />

http://www.unmsm.edu.pe/reforma/<strong>de</strong>scargables/leyesuniversitarias/ley28740.pdf<br />

Decreto Supremo No. 018-2007-ED <strong>de</strong>l 9 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 2007, reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> Ley No.<br />

28.740 <strong>de</strong> 2006. Peru<br />

http://www.minedu.gob.pe/normatividad/<strong>de</strong>cretos/DS-018-2007-ED.php<br />

Docum<strong>en</strong>to Técnico Enero <strong>de</strong> 2009 Consejo Nacional <strong>de</strong> Evaluación, Acreditación y<br />

Certificación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> Educación Superior Universitaria (CONEAU) Peru<br />

http://www.cqfperu.org/0Descargas/SISTECEREQF/CONEAU%20Guia%20Proce-<br />

dimi<strong>en</strong>tos%20Autorizacion%20Registro%20ENERO%202009.pdf<br />

La Ley No. 11 <strong>de</strong> 23 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 1976, or<strong>de</strong>na a <strong>la</strong>s Juntas Examinadoras adscritas<br />

al Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Salud que establezcan los requisitos y mecanismos necesarios<br />

para registro cada tres (3) años <strong>de</strong> <strong>la</strong>s lic<strong>en</strong>cias que expidan y para <strong>la</strong> recertificación<br />

<strong>de</strong> los profesionales <strong>en</strong> base a educación continuada. Puerto Rico<br />

Ley No. 319 <strong>de</strong> 2003, <strong>en</strong>mi<strong>en</strong>da <strong>la</strong> Ley No. 9 <strong>de</strong> 11 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 1987 respecto<br />

a <strong>la</strong>s faculta<strong>de</strong>s y <strong>de</strong>beres <strong>de</strong> <strong>la</strong> Junta Examinadora <strong>de</strong> vigi<strong>la</strong>ncia. Puerto Rico<br />

http://www.lexjuris.com/<br />

Ley No. 11 <strong>de</strong>l 13 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 1942 sobre exequátur <strong>de</strong> profesionales. Re-<br />

publica Dominicana.<br />

http://www.seescyt.gov.do/baseconocimi<strong>en</strong>to/Lists/Servicios%20<strong>de</strong>%20SEES-<br />

CyT%20al%20Ciudadano/DispForm.aspx?ID=4<br />

Ley No. 139-01, <strong>de</strong>l 13 <strong>de</strong> agosto <strong>de</strong> 2001, rige <strong>la</strong> educación superior, <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia y<br />

<strong>la</strong> tecnología. Republica Dominicana.<br />

www.oei.es/revistactsi/numero2/docum<strong>en</strong>tos1.htm<br />

Decreto No. 356 <strong>de</strong>l10 <strong>de</strong> setiembre <strong>de</strong> 1996 el Ministerio <strong>de</strong> Salud Pública Uru-<br />

guay 10 <strong>de</strong> setiembre <strong>de</strong> 1996<br />

Decreto No. 57/003 <strong>de</strong>l 24 <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 2000 el Ministerio <strong>de</strong> Salud Pública<br />

Decreto No. 56/003 <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Salud Pública Uruguay<br />

http://www.el<strong>de</strong>rechodigital.com.uy/smu/legis<strong>la</strong>/D0000057.html<br />

<strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

319


Anexo<br />

Decreto No. 56/003 <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Salud Pública, dispone <strong>la</strong> contratación anual<br />

<strong>de</strong> estudiantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> Lic<strong>en</strong>ciatura <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> República,<br />

<strong>en</strong> carácter <strong>de</strong> internado. Uruguay<br />

http://www.el<strong>de</strong>rechodigital.com.uy/smu/legis<strong>la</strong>/D0300056.html<br />

Decreto No. 90/06 <strong>de</strong>l 22 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 2006, transfiere al Ministerio <strong>de</strong> Edu-<br />

cación y Cultura <strong>la</strong> habilitación y funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Escue<strong>la</strong>s Habilitadas <strong>de</strong><br />

<strong>Enfermería</strong>. Uruguay<br />

Decreto-Ley No. 15.661 <strong>de</strong> 29 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 1984. Conti<strong>en</strong>e normas sobre los<br />

Títulos Profesionales que otorgan <strong>la</strong>s universida<strong>de</strong>s privadas incluy<strong>en</strong>do a <strong>la</strong> pro-<br />

fesión <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería.<br />

http://www.presi<strong>de</strong>ncia.gub.uy/_Web/<strong>de</strong>cretos/2006/03/CM%20171_R.%20<br />

582_00001.PDF<br />

Decreto No. 308/995 <strong>de</strong> 29 <strong>de</strong> agosto <strong>de</strong> 1995, Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> Oferta <strong>de</strong> Educación<br />

Superior Privada. Uruguay<br />

Ley Orgánica <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> República, Ley No. 12.549, publicada <strong>en</strong> el<br />

Diario Oficial el 29 <strong>de</strong> Octubre <strong>de</strong> 1958.Uruguay<br />

http://200.40.229.134/leyes/AccesoTextoLey.asp?Ley=12549&Anchor=<br />

Ley <strong>de</strong> Universida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong> <strong>de</strong> 2 <strong>de</strong> septiembre <strong>de</strong> 1970. (Gaceta Oficial<br />

No. Gaceta Oficial No. 1.429 <strong>de</strong>l 8 <strong>de</strong> septiembre <strong>de</strong> 1970). V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong><br />

http://www.analitica.com/bitblio/congreso_v<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>/ley_universida<strong>de</strong>s.asp<br />

Ley No. 115 <strong>de</strong> 8 <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 1994, Ley G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Educación. Colombia<br />

www.mineducacion.gov.co/1621/articles-124745_archivo_pdf9.pdf<br />

5. Organizaciones profesionales<br />

Disposición Nº 17. 1995. Ministerio <strong>de</strong> Salud y Acción Social – Dirección <strong>de</strong><br />

Recursos Humanos <strong>en</strong> Salud. Aprueba el P<strong>la</strong>n <strong>de</strong> <strong>la</strong> Carrera <strong>de</strong> Instrum<strong>en</strong>tación<br />

Quirúrgica Escue<strong>la</strong> Superior <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>de</strong> Santa Fe. Arg<strong>en</strong>tina..<br />

http://www.msal.gov.ar/htm/site/Digesto_Rec_Hum_Salud/1990.html<br />

Disposición Nº 14. 1998. Ministerio <strong>de</strong> Salud y Acción Social – Dirección <strong>de</strong> Re-<br />

cursos Humanos <strong>en</strong> Salud. Convalida Egresados como Auxiliar <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong> y<br />

Enfermero Profesional <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong> ex Escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> Sanidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> Provincia<br />

<strong>de</strong> Bu<strong>en</strong>os Aires. Arg<strong>en</strong>tina.<br />

http://www.msal.gov.ar/htm/site/Digesto_Rec_Hum_Salud/1990.html<br />

320 Serie Desarrollo <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>en</strong> Salud No. 56


Ley No. 17.132/67 <strong>de</strong>l Ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> Medicina, Odontología y Activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

Co<strong>la</strong>boración Ministerio <strong>de</strong> Salud. Arg<strong>en</strong>tina<br />

http://leg.msal.gov.ar/<br />

Decreto Supremo No. 26.217 <strong>de</strong>l 15 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 2001, aprueba el Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l<br />

Servicio Social <strong>de</strong> Salud Rural Obligatorio. Bolivia<br />

http://www.congreso.gov.bo/archivo/texto/26217.htm<br />

Pres<strong>en</strong>tación G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> CNA Comisión Nacional <strong>de</strong> Acreditación. Sistema<br />

Nacional <strong>de</strong> Asegurami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> Calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> Educación Superior. Chile<br />

http://www.cnachile.cl/portada/port_pres_g<strong>en</strong>eral.html<br />

Protocolo <strong>de</strong> Acuerdo Ministerio <strong>de</strong> Salud – Colegio <strong>de</strong> Enfermeras <strong>de</strong> Chile. Chile<br />

http://www.colegio<strong>de</strong><strong>en</strong>fermeras.cl/datos/ftp/protocolo_gestion_<strong>de</strong>l_cuida-<br />

do_2006.htm<br />

Ley 11.161 <strong>de</strong>l 20 <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 1953, crea el Colegio <strong>de</strong> Enfermeras <strong>de</strong> Chile.<br />

Decreto Ley No. 3.621 <strong>de</strong> 1981, suprime los Colegios Profesionales como Cor-<br />

poraciones <strong>de</strong> Derecho Público. Chile<br />

http://www.bcn.cl/leyes_temas/leyes_por_tema.2007-09-03.2082049956<br />

Protocolo <strong>de</strong> Acuerdo Ministerio <strong>de</strong> Salud – Colegio <strong>de</strong> Enfermeras. Chile<br />

http://www.colegio<strong>de</strong><strong>en</strong>fermeras.cl/datos/ftp/protocolo_gestion_<strong>de</strong>l_cuida-<br />

do_2006.htm<br />

Resolución Nº 795 Ministerio <strong>de</strong> Salud. Establec<strong>en</strong> los Criterios Técnico Adminis-<br />

trativos para <strong>la</strong> Prestación <strong>de</strong>l Servicio Social Obligatorio. Colombia<br />

medicosg<strong>en</strong>eralescolombianos.com/Rurales.doc<br />

Ley No. 2.343 <strong>de</strong>l 4 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 1959, Ley Orgánica <strong>de</strong>l Colegio <strong>de</strong> Enfermeras<br />

<strong>de</strong> Costa Rica. Costa Rica<br />

http://www.<strong>en</strong>fermeras.co.cr/leyes_reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos.html<br />

Reforma <strong>de</strong>l Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley No. 2.343, Ley Orgánica <strong>de</strong>l Colegio <strong>de</strong> Enfer-<br />

meras <strong>de</strong> Costa Rica aprobado por <strong>la</strong> Asamblea Extraordinaria efectuada el 27 <strong>de</strong><br />

mayo 2004. Costa Rica<br />

http://www.<strong>en</strong>fermeras.co.cr/Docum<strong>en</strong>tos/Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to%20Fondo%20Mutual.pdf<br />

Decreto Ejecutivo 34.052-S 18 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong>l 2007. Aprueba el Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to a<br />

<strong>la</strong> Ley Orgánica <strong>de</strong>l Colegio <strong>de</strong> Enfermeras <strong>de</strong> Costa Rica.<br />

http://www.<strong>en</strong>fermeras.co.cr/leyes_reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos.html<br />

<strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

321


Anexo<br />

Decreto No. 2.699 <strong>de</strong>l 11 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 1992, Ley <strong>de</strong>l Consejo Superior <strong>de</strong> Salud<br />

Publica y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Juntas <strong>de</strong> Vigi<strong>la</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Profesiones <strong>de</strong> Salud. El Salvador<br />

http://www.gobernacion.gob.sv/observatorio/legis<strong>la</strong>cion/LEY%20DEL%20CONSE-<br />

JO%20SUPERIOR%20DE%20SALUD%20PUBLICA%20Y%20DE%20LAS%20JUN-<br />

TAS%20DE%20VIGILANCIA%20DE%20LAS%20PROFESIONES%20MEDICA.htm<br />

Decreto No. 90-97, Código <strong>de</strong> Salud, artículo 9 inc. F: los colegios profesionales<br />

están a cargo <strong>de</strong> <strong>la</strong> regu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong>l ejercicio profesional. Guatema<strong>la</strong><br />

http://www.ccad.ws/docum<strong>en</strong>tos/legis<strong>la</strong>cion/GT/DL-90-97.pdf<br />

Decreto <strong>de</strong>l Congreso No. 72-2001 <strong>de</strong>l 21 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 2001, Ley <strong>de</strong> Cole-<br />

giación Profesional Obligatoria. Guatema<strong>la</strong><br />

http://www.oei.es/homologaciones/LEYDECOLEGIACION.pdf<br />

Ley <strong>de</strong> Colegiación Profesional Obligatoria, Decreto No. 73 <strong>de</strong> 1962, dispone que<br />

los graduados universitarios <strong>de</strong>b<strong>en</strong> formar parte <strong>de</strong> un Colegio. Honduras<br />

Decreto No. 13-97 <strong>de</strong>l 4 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 1997, sancionado por el Presi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Republica el 25 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 1997, Ley Orgánica <strong>de</strong>l Colegio <strong>de</strong> Profesionales <strong>de</strong><br />

<strong>Enfermería</strong> <strong>de</strong> Honduras. Hondura<br />

Acuerdo No. 41-2007 <strong>de</strong>l 24 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 2007, Acuerdo Sa<strong>la</strong>rial y Plus Adminis-<br />

trativo que Regu<strong>la</strong> el Estatuto <strong>de</strong>l Personal <strong>de</strong> Enfermeras Profesionales Afiliadas<br />

al Colegio <strong>de</strong> Enfermeras Profesionales <strong>de</strong> Honduras, (Acta 10), reformo <strong>la</strong> base<br />

sa<strong>la</strong>rial <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermera a Lempiras. 16,000 para el año 2010. El Capitulo I Dispo-<br />

siciones finales transitorias artículo 88 <strong>en</strong> sus numerales 1,2 y 3 <strong>de</strong> esta norma,<br />

es una complem<strong>en</strong>tariedad al Capítulo II <strong>en</strong> los inc<strong>en</strong>tivos <strong>en</strong> el Art. 82 refer<strong>en</strong>te<br />

a <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> inc<strong>en</strong>tivos económicos. Hondura<br />

Acuerdo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Secretaría <strong>de</strong> Salud por el que se crea <strong>la</strong> Comisión Perman<strong>en</strong>te <strong>de</strong><br />

<strong>Enfermería</strong> como un cuerpo colegiado asesor <strong>de</strong> <strong>la</strong> Secretaría <strong>de</strong> Salud. Publicado<br />

el Diario Oficial <strong>de</strong>l 25 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 2007. Mexico<br />

http://201.147.98.8/dofdia/2007/Ene07/pdf/25Ene_Ss.pdf<br />

Decreto No. 22.315 <strong>de</strong> Creación <strong>de</strong>l Colegio <strong>de</strong> Enfermeros <strong>de</strong>l Perú <strong>de</strong>l 17 <strong>de</strong><br />

octubre <strong>de</strong> 1978.<br />

http://www.asociacionmedicaperuana.org/pdfs/NORMAS%20JURIDICAS/22315.<br />

pdf<br />

Ley No. 25.812, modifica el Decreto No. 22.315 <strong>de</strong> Creación <strong>de</strong>l Colegio <strong>de</strong><br />

Enfermeros <strong>de</strong>l Perú. Peru<br />

322 Serie Desarrollo <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>en</strong> Salud No. 56


Resolución 407-05 CN/CEP (Consejo Nacional <strong>de</strong> <strong>Enfermería</strong>, Colegio <strong>de</strong> Enfer-<br />

meros <strong>de</strong>l Perú) <strong>de</strong>l 25 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 2005, crea el Sistema Nacional <strong>de</strong> Certificación<br />

y Recertificación <strong>de</strong>l Colegio <strong>de</strong> Enfermeros <strong>de</strong>l Perú. Peru<br />

http://www.pathfin<strong>de</strong>r-peru.org/site/DocServer/CEP_Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to_<br />

Certificaci%C3%B3n_y_recertificaci%C3%B3n_<strong>en</strong>_<strong>en</strong>ferm.pdf?docID=481<br />

Estatuto <strong>de</strong>l Colegio <strong>de</strong> Enfermeros <strong>de</strong>l Perú, Decreto Supremo No. 006-90-SA.<br />

Peru<br />

http://www.cep.org.pe/web_cep/download/EstatutoCep.pdf<br />

Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l Colegio <strong>de</strong> Enfermeros <strong>de</strong> Perú. Desarrol<strong>la</strong> <strong>la</strong>s normas cont<strong>en</strong>idas<br />

<strong>en</strong> el Estatuto para su correcta aplicación <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l marco <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> Creación<br />

<strong>de</strong>l Colegio <strong>de</strong> Enfermeras(os) <strong>de</strong>l Perú, Decreto Ley No. 22.315 y su modificatoria<br />

<strong>la</strong> Ley No. 28.512<br />

http://www.cep.org.pe/beta/download/estatuto2009.pdf<br />

Ley No. 82 <strong>de</strong>l 1 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 1973, según <strong>en</strong>mi<strong>en</strong>da, establece el Colegio <strong>de</strong> Pro-<br />

fesionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>de</strong> Puerto Rico, <strong>de</strong>termina su organización, especifica<br />

sus <strong>de</strong>beres y funciones, establece <strong>la</strong>s p<strong>en</strong>alida<strong>de</strong>s y asigna fondos. Puerto Rico<br />

http://www.lexjuris.com/LEXMATE/salud/lex1973082.htm<br />

Ley No. 86 <strong>de</strong>l 2 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1987, autoriza a <strong>la</strong>s/os <strong>en</strong>fermeras/os prácticas/os<br />

a ejercer como tales <strong>en</strong> el Estado Libre Asociado <strong>de</strong> Puerto Rico, a constituirse<br />

como <strong>en</strong>tidad jurídica o corporación cuasi pública bajo el nombre <strong>de</strong> “Colegio <strong>de</strong><br />

<strong>Enfermería</strong> Práctica Lic<strong>en</strong>ciada <strong>de</strong> Puerto Rico”, Puerto Rico<br />

http://www.lexjuris.com/LEXMATE/salud/lex1987086.htm<br />

Ley No. 302 <strong>de</strong> 26 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 2006, modifica <strong>la</strong> Ley No. 82 <strong>de</strong> 1 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong><br />

1973 y establece que cada año los miembros pagarán una cuota <strong>en</strong> <strong>la</strong> fecha o <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> forma que fije el reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to, <strong>la</strong> cual será fijada por disposición <strong>de</strong> <strong>la</strong> Asamblea<br />

Anual Ordinaria <strong>de</strong>l Colegio. Puerto Rico<br />

Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to No. 7.390 <strong>de</strong>l 20 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 2007 <strong>de</strong> educación continua y registro<br />

para <strong>la</strong> recertificación <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeras y <strong>en</strong>fermeros. Puerto Rico<br />

6. Práctica transnacional<br />

Ley No. 3.192 <strong>de</strong> 1894. Conv<strong>en</strong>ción sobre el Ejercicio <strong>de</strong> Profesiones Liberales<br />

celebrado con Bolivia y suscripto <strong>en</strong> Montevi<strong>de</strong>o <strong>en</strong> 1889. Aprobado por. Arg<strong>en</strong>tina<br />

http://www.me.gov.ar/spu/dngu/html/dngu_-_convalidacion_-_bolivia.html<br />

<strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

323


Anexo<br />

Ley No. 24.324, Resolución Ministerial No. 1672/97 y Disposición DNGU No.<br />

65/97 que <strong>la</strong> reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>ta. Conv<strong>en</strong>io celebrado con Colombia sobre Reconocimi<strong>en</strong>to<br />

Mutuo <strong>de</strong> Certificados, Títulos y Grados Académicos <strong>de</strong> Educación Primaria, Media<br />

y Superior. Suscripto el 3 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 1992. Arg<strong>en</strong>tina<br />

http://www.me.gov.ar/spu/dngu/html/dngu_-_convalidacion_-_colombi.html<br />

Ley No. 24.555, Resolución Ministerial No. 559/98 y Disposición DNGU No.<br />

26/98 que <strong>la</strong> reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>ta. Conv<strong>en</strong>io <strong>de</strong> Reconocimi<strong>en</strong>to Mutuo <strong>de</strong> Certificados<br />

<strong>de</strong> Estudios, Títulos y Grados Académicos <strong>de</strong> Educación Superior Suscripto con<br />

Ecuador el 18 <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 1994. Arg<strong>en</strong>tina<br />

http://www.me.gov.ar/spu/dngu/html/dngu_-_convalidacion_-_ecuador.html<br />

Resolución No. 03/85 <strong>de</strong> 1985, <strong>de</strong>l <strong>en</strong>tonces Consejo Fe<strong>de</strong>ral <strong>de</strong> Educación que<br />

establece los procedimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> revalidación <strong>de</strong> diplomas o títulos <strong>de</strong> grado y/o<br />

postgrado otorgados por establecimi<strong>en</strong>tos extranjeros. Brasil<br />

Resolución No. 8 <strong>de</strong> 04 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 2007, Establece normas para <strong>la</strong> revalida-<br />

ción <strong>de</strong> diplomas <strong>de</strong> graduación expedidos por establecimi<strong>en</strong>tos extranjeros <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>señanza <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería superior y el diploma <strong>de</strong> bacharel <strong>en</strong> <strong>en</strong>fermería. Brasil.<br />

http://portal.mec.gov.br/cne/arquivos/pdf/2007/rces008_07.pdf<br />

Decreto Universitario Ex<strong>en</strong>to No. 006895 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> Chile <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong><br />

2005, aprueba el Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to sobre Reconocimi<strong>en</strong>to, Revalidación y Convalidación<br />

<strong>de</strong> Títulos Profesionales y Grados Académicos obt<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> el Extranjero. Chile.<br />

http://www.uchile.cl/uchile.portal?_nfpb=true&_pageLabel=conUrl&url=6676<br />

Resolución No. 5.547 <strong>de</strong>l 1 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 2005 <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Educación,<br />

<strong>de</strong>fine el trámite y los requisitos para <strong>la</strong> convalidación <strong>de</strong> títulos otorgados por<br />

instituciones <strong>de</strong> educación superior extranjeras o por instituciones legalm<strong>en</strong>te<br />

reconocidas por <strong>la</strong> autoridad compet<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el respectivo país, para expedir títulos<br />

<strong>de</strong> educación superior.Colombia<br />

http://www.mineducacion.gov.co/1621/article-91627.html<br />

Decreto No. 102 emitido por el Consejo <strong>de</strong> Ministros <strong>en</strong> 1982 sobre reconoci-<br />

mi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> títulos, diplomas o estudios, otorgados o realizados <strong>en</strong> el extranjero,<br />

faculta al Ministerio <strong>de</strong> Educación Superior para reconocer y convalidar los que<br />

corresponda al nivel superior, incluy<strong>en</strong>do los estudios posgraduados. Cuba<br />

Resolución No. 14 / 05, Ministro <strong>de</strong> Educación Superior, establece los Procedi-<br />

324 Serie Desarrollo <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>en</strong> Salud No. 56


mi<strong>en</strong>to para el reconocimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> Cuba <strong>de</strong> títulos <strong>de</strong> maestría expedidos por<br />

instituciones extranjeras. Cuba<br />

www.cujae.edu.cu/.../Diplomados/...Estudios%20<strong>de</strong>%20posgrados/Resolución%20<br />

14%202005%20(Maestrias%20instituciones%20extranjeras<br />

Resolución No. 113 <strong>de</strong>l 13 <strong>de</strong> septiembre <strong>de</strong> 1995 <strong>de</strong>l Consejo Nacional <strong>de</strong> Uni-<br />

versida<strong>de</strong>s y Escue<strong>la</strong>s Politécnicas (CONUEP), establece que el reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

títulos se efectúa mediante los procesos <strong>de</strong> revalidación o equiparación. Ecuador.<br />

Decreto No. 492 <strong>de</strong>l 14 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 1999, reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> Ley No. 57 que regu<strong>la</strong><br />

<strong>la</strong> práctica profesional <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeras. Se refiere también a <strong>la</strong> Fe<strong>de</strong>ración Ecua-<br />

toriana <strong>de</strong> Enfermeras y Enfermeros. Ecuador<br />

http://www.gal<strong>en</strong>o21.com/SECCIONES%20DE%20APOYO/NOVEDADES/Arti-<br />

culo.htm<br />

Ley No. 24 <strong>de</strong> 14 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 2005, Orgánica <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> Panamá.<br />

www.asamblea.gob.pa/legispan/PDF_NORMAS/2000/2005/2005_542_2096.pdf<br />

h t t p : / / w w w . a s a m b l e a . g o b . p a / A P P S / L E G I S PA N / P D F _ N O R -<br />

MAS/2000/2005/2005_542_2096.PDF<br />

Or<strong>de</strong>nanza <strong>de</strong> Revalidación y Reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Títulos, Grados Académicos y<br />

Certificados <strong>de</strong> Estudio Extranjeros, aprobada por el Consejo Directivo C<strong>en</strong>tral<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> República el 3 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 1963. Uruguay.<br />

http://www.ccee.edu.uy/<strong>en</strong>s<strong>en</strong>ian/revalida.htm<br />

Ley Orgánica <strong>de</strong> Educación <strong>de</strong>l 28 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1980. (Gaceta Oficial 2.635 <strong>de</strong>l 28<br />

<strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1980). V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong><br />

http://www.oei.es/quipu/v<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>/Ley_Org_Educ.pdf<br />

Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Reválida <strong>de</strong> Títulos y <strong>de</strong> Equival<strong>en</strong>cia. Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to Parcial <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley<br />

<strong>de</strong> Universida<strong>de</strong>s (Gaceta Oficial No. 28.826 - 15 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 1969). V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong><br />

http://www.oei.es/quipu/v<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>/Ley_Org_Educ.pdf<br />

Decreto No. 1001 <strong>de</strong>l 3 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 2006 <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Educación Nacional,<br />

por el cual se organiza <strong>la</strong> oferta <strong>de</strong> programas <strong>de</strong> posgrado <strong>en</strong> Colombia. Colombia<br />

http://www.mineducacion.gov.co/1621/articles-96961_archivo_pdf.pdf<br />

<strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

325


Serie <strong>de</strong>l Proyecto <strong>de</strong> Recursos Humanos para <strong>la</strong> Salud<br />

Área <strong>de</strong> Sistemas <strong>de</strong> Salud Basados <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción Primaria <strong>de</strong> Salud<br />

1 - RELATORÍA DE LA REUNIÓN SOBRE FORMACIÓN Y UTILIZACIÓN DE TÉCNICOS MEDIOS DE<br />

SALUD EN LA REGIÓN DE LAS AMÉRICAS<br />

2 - TESAURO SOBRE RECURSOS HUMANOS EN SALUD<br />

3 - INFORME TALLER REGIONAL INTERCAMBIO DE EXPERIENCIAS EN LA FORMACIÓN DE<br />

TRABAJADORES DE ATENCIÓN PRIMARIA EN SALUD<br />

4 - STUDY OF INTERNATIONAL HEALTH ACTIVITIES AT SCHOOLS OF NURSING IN THE UNITED<br />

STATES AND SOME SCHOOLS IN LATIN AMERICA AND THE CARIBBEAN<br />

5 - PROYECTO RED DE FORMACIÓN DE TÉCNICOS EN SALUD RETS<br />

6 - PLAN DE DESARROLLO DE ENFERMERÍA PARA AMÉRICA LATINA: UNA PROPUESTA<br />

7 - INFORME DEL TALLER REGIONAL SOBRE GESTIÓN DESCENTRALIZADORA DE RECURSOS<br />

HUMANOS EN LAS REFORMAS SECTORIALES EN SALUD (SEGUNDA VERSIÓN)<br />

8 - RECURSOS HUMANOS: FACTOR CRÍTICO DE LA REFORMA SECTORIAL EN SALUD INFORME<br />

REUNIÓN REGIONAL (ESPAÑOL/INGLÉS)<br />

9 - RELATORÍA REUNIÓN DE LA RED DE TÉCNICOS DE SALUD RETS<br />

10 - PRODUCTIVIDADE E DESEMPENHO DOS RECURSOS HUMANOS NOS SERVIÇOS DE SAÚDE<br />

11 - EL DESAFÍO EDUCATIVO DE LAS REFORMAS SECTORIALES: CAMBIOS EN LA CAPACITACIÓN<br />

Y LA EVALUACIÓN PARA EL TRABAJO EN SALUD<br />

12 - RELATORÍA DEL TALLER CENTROAMERICANO SOBRE TÉCNICOS EN SALUD<br />

13 - ESTUDIO DE ACTIVIDADES EN SALUD INTERNACIONAL DE ESCUELAS DE ENFERMERÍA Y<br />

MEDICINA EN CANADÁ (ESPAÑOL/INGLÉS/FRANCÉS)<br />

14 - HACIA UN NUEVO ABORDAJE EN ADMINISTRACIÓN DEL PERSONAL DE SALUD<br />

15 - II CONFERENCIA PANAMERICANA DE EDUCACIÓN EN SALUD PÚBLICA - REFORMA SECTORIAL<br />

Y FUNCIONES ESENCIALES DE SALUD PÚBLICA: DESAFÍOS PARA EL DESARROLLO DE RECURSOS<br />

HUMANOS. INFORME - MÉXICO, D.F., MÉXICO, 11-13 DE NOVIEMBRE DE 1998 (ESPAÑOL/INGLÉS)<br />

16 - FACTORES RESTRICTIVOS PARA LA DESCENTRALIZACIÓN EN RECURSOS HUMANOS<br />

17 - HACIA EL LOGRO DE EQUIDAD Y CALIDAD DE LA RESPUESTA SOCIAL EN SALUD:<br />

INTERVENCIONES EN LA INTERFASE DE LA PRÁCTICA Y LA EDUCACIÓN MÉDICAS. PROPUESTA<br />

DE COOPERACIÓN ENTRE PAÍSES (ESPAÑOL/INGLÉS)<br />

18 - EL SERVICIO SOCIAL DE MEDICINA EN AMÉRICA LATINA. SITUACIÓN ACTUAL Y PERSPECTIVAS.<br />

(INFORME DE UN TALLER REGIONAL, WASHINGTON, D.C., 9-11 DE ABRIL DE 1997)<br />

19 - FORMACIÓN DE POSTGRADO EN SALUD PÚBLICA CENTRADA EN EL EJERCICIO PROFESIONAL:<br />

ELEMENTOS ESENCIALES. (INFORME DE UN TALLER REGIONAL, CIUDAD DE GUATEMALA,<br />

GUATEMALA, 11-14 DE AGOSTO DE 1997)<br />

20 - SALUD Y TURISMO EN LA EDUCACIÓN E INVESTIGACIÓN EN SALUD PÚBLICA. PRINCIPALES<br />

IMPLICACIONES<br />

21 - CALIDAD Y REGULACIÓN DE LA EDUCACIÓN Y DEL EJERCICIO PROFESIONAL EN MEDICINA.<br />

REVISIÓN DEL TEMA Y ANÁLISIS DE SITUACIÓN EN SEIS PAÍSES DE AMÉRICA LATINA<br />

326 Serie Desarrollo <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>en</strong> Salud No. 56


22 - ESPECIALIDADES MÉDICAS EN AMÉRICA LATINA: ANÁLISIS DE SU DISPONIBILIDAD E<br />

INSTITUCIONALIDAD EN OCHO PAÍSES SELECCIONADOS<br />

23 - INFORME REUNIÓN EVALUACIÓN DE LA RED DE TÉCNICOS EN SALUD (RETS)<br />

24 - INFORME DEL TALLER SOBRE PROCESOS DE APROBACIÓN Y ACREDITACIÓN PARA LA<br />

EDUCACIÓN DE ENFERMERÍA (OTTAWA, CANADÁ, DEL 28 AL 30 DE MAYO DE 1999)<br />

25 - COMPETENCIA COMO PRINCIPIO PARA PREPARACIÓN DE PERSONAL DE SALUD. BIBLIOGRAFÍA<br />

ANOTADA<br />

26 - CALIDAD EDUCATIVA EN LA ACREDITACIÓN DE PROGRAMAS DE FORMACIÓN DE<br />

ESPECIALISTAS Y EN LA CERTIFICACIÓN PROFESIONAL. (ESPAÑOL SOLAMENTE)<br />

27 - LA REFORMA DEL SECTOR SALUD Y SUS IMPLICACIONES PARA LA PRÁCTICA, LA REGULACIÓN<br />

Y LA EDUCACIÓN DE ENFERMERÍA: UN ESTUDIO DE CINCO PAÍSES. (ESPAÑOL SOLAMENTE)<br />

28 - PROPUESTA PARA EL DESARROLLO Y EL FORTALECIMIENTO DE LA ENFERMERÍA EN AMÉRICA<br />

LATINA Y EL CARIBE. (ESPAÑOL E INGLÉS)<br />

29 - LA CONTRIBUCIÓN DEL MÉDICO DE FAMILIA AL DESEMPEÑO DE LOS SISTEMAS Y SERVICIOS<br />

DE SALUD EN LA REGIÓN DE LAS AMÉRICAS. (ESPAÑOL E INGLÉS)<br />

30 - INFORME DE LA CONFERENCIA INTERAMERICANA DE EDUCACIÓN A DISTANCIA DEL<br />

PERSONAL DE SALUD: BALANCE Y FUTURO. CIUDAD DE MÉXICO, MÉXICO, DEL 25 AL 27 DE<br />

ABRIL DE 2000. (ESPAÑOL SOLAMENTE)<br />

31 - EL PROYECTO DE TÉCNICOS EN SALUD: UNA PERSPECTIVA FUTURA. DOCUMENTO DE<br />

TRABAJO. PUERTO RICO, 26 Y 27 DE MARZO DE 2001. (ESPAÑOL SOLAMENTE)<br />

32 - LA CALIDAD DE LA EDUCACIÓN EN SALUD PÚBLICA: UN DESAFÍO IMPOSTERGABLE. RELATO<br />

DE UNA REUNIÓN DE CONSULTA. SANTIAGO DE CHILE, CHILE, NOVIEMBRE DE 2001. (ESPAÑOL<br />

E INGLÉS)<br />

33 - OFICINA DE TRABAJO: EVALUACIÓN DE PROCESOS Y PROYECTOS DE CAPACITACIÓN EN<br />

SERVICIOS DE SALUD. SALVADOR, BAHÍA, BRAZIL, DEL 3 AL 7 DE JUNIO DE 2002. (ESPAÑOL Y<br />

PORTUGUÉS)<br />

34 - GUÍA DE ORGANIZACIONES DE PROFESIONALES Y TRABAJADORES DE LA SALUD EN LAS<br />

AMÉRICAS. PANORAMA SINDICAL EN SALUD DE LA REGIÓN DE LAS AMÉRICAS. (ESPAÑOL<br />

SOLAMENTE)<br />

35 - PANORAMA DE ORGANIZACIONES DE PROFESIONALES Y TRABAJADORES DE LA SALUD EN<br />

LAS AMÉRICAS. DOCUMENTO TÉCNICO DE DIAGNÓSTICO Y ANÁLISIS DEL PANORAMA DE<br />

LAS ORGANIZACIONES PROFESIONALES Y SINDICALES EN LA REGIÓN DE LAS AMÉRICAS.<br />

(ESPAÑOL SOLAMENTE)<br />

36 - LA GESTIÓN DEL TRABAJO EN AMÉRICA LATINA Y EL CARIBE: TENSIONES Y CONCILIACIÓN<br />

ENTRE “LA VIEJA Y LA NUEVA AGENDA”. (ESPAÑOL Y PORTUGUÉS)<br />

37 - MEJORANDO LA CALIDAD PROFESIONAL DE LOS MÉDICOS DE FAMILIA EN IBEROAMÉRICA.<br />

PRIMERA REUNIÓN DE EXPERTOS EN CERTIFICACIÓN PROFESIONAL Y ACREDITACIÓN DE<br />

PROGRAMAS EN MEDICINA FAMILIAR. ISLA MARGARITA, VENEZUELA, NOVIEMBRE DE 2003.<br />

(ESPAÑOL SOLAMENTE)<br />

38 - DE PERSONA A PERSONA. ATENDIENDO A LAS COMUNIDADES DONDE VIVIMOS: MODELOS<br />

SELECCIONADOS DE CENTROS COMUNITARIOS DE PRESTACIÓN DE ARV. UN RESUMEN DE<br />

LECCIONES APRENDIDAS Y EXPERIENCIAS EXITOSAS. (ESPAÑOL E INGLÉS)<br />

39 - PANORAMA DE LA FUERZA DE TRABAJO EN ENFERMERÍA EN AMÉRICA LATINA. (ESPAÑOL E<br />

INGLÉS)<br />

<strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

327


40 - INTEGRATION OF PUBLIC HEALTH IN UNDERGRADUATE TRAINING IN HEALTH<br />

SCIENCES: A REVIEW. A REVIEW OF LESSONS LEARNED AND EXPERIENCES IN<br />

SUCCESS. (INGLÉS SOLAMENTE).<br />

41 - PENSANDO LA CONSTRUCCIÓN CURRICULAR DE LAS RESIDENCIAS MÉDICAS.<br />

(ESPAÑOL SOLAMENTE)<br />

42 - REVISTAS DE ENFERMERÍA DE AMÉRICA LATINA. DIRECTORIO LIBRE. (ESPAÑOL<br />

SOLAMENTE)<br />

43 - SHAPING FUTURE DOCTORS: INDENTIFYING TRENDS AND NEEDS IN<br />

EDUCATIONAL MATERIALS AND TOOLS FOR PROFESSIONAL TRAINING AND<br />

DEVELOPMENT IN MEDICINE. (INGLÉS SOLAMENTE).<br />

44 - SERVING THE UNDERSERVED: CREATING PARTNERSHIPS IN MEDICAL<br />

EDUCATION DEVELOPMENT. (INGLÉS SOLAMENTE).<br />

45 - FORTALECIMIENTO DE LA CAPACIDAD DE LA FUERZA DE TRABAJO EN SALUD<br />

PÚBLICA EN APOYO A LAS FUNCIONES ESENCIALES DE SALUD PÚBLICA Y A<br />

LOS OBJETIVOS DE DESARROLLO DEL MILENIO. CONSULTA A EXPERTOS. SAN<br />

JOSÉ, COSTA RICA, 16 AL 18 DE AGOSTO DE 2005. (ESPAÑOL E INGLÉS)<br />

46 - PUBLIC HEALTH WORKFORCE. SELECTED LITERATURE REVIEW. (INGLÉS<br />

SOLAMENTE)<br />

47 - FUERZA DE TRABAJO EN SALUD PÚBLICA. SU CARACTERIZACIÓN Y<br />

DESARROLLO DESDE UNA PERSPECTIVA DE GÉNERO. GRUPO DE CONSULTA.<br />

SAN JOSÉ, COSTA RICA, 11 AL 13 DE OCTUBRE DE 2005. (ESPAÑOL E INGLÉS)<br />

48 - FUERZA DE TRABAJO EN SALUD PÚBLICA. SU CARACTERIZACIÓN Y<br />

DESARROLLO DESDE UNA PERSPECTIVA ÉTNICA. GRUPO DE CONSULTA.<br />

LIMA, PERÚ, 30 DE MAYO AL 1 DE JUNIO DE 2006. (ESPAÑOL E INGLÉS)<br />

49 - ENSEÑANZA DE LA APS EN LAS ESCUELAS DE ENFERMERÍA DEL CONO SUR.<br />

(ESPAÑOL SOLAMENTE)<br />

50 - RECURSOS HUMANOS EN SALUD EN LAS AMÉRICAS: TENDENCIAS Y DATOS<br />

PARA LA ACCIÓN. (ESPAÑOL E INGLÉS)<br />

51 - ESTRATEGIAS PARA DESARROLLAR LAS COMPETENCIAS PARA LA SALUD<br />

PÚBLICA EN LA FUERZA DE TRABAJO: BASADAS EN POLÍTICAS ACTUALES Y<br />

EN EVIDENCIAS. (ESPAÑOL E INGLÉS)<br />

52 - ESTRATEGIAS PARA SUPERAR LA ESCASEZ DE RECURSOS HUMANOS EN<br />

SALUD EN LAS AMÉRICAS: UNA DÉCADA DE RECURSOS HUMANOS EN SALUD.<br />

(ESPAÑOL E INGLÉS)<br />

53 - RECURSOS HUMANOS EN SALUD EN LA ORGANIZACIÓN PANAMERICANA<br />

DE LA SALUD: ORÍGENES Y EVOLUCIÓN. (ESPAÑOL SOLAMENTE)<br />

54 - FORMACIÓN DE POSGRADO EN SALUD PÚBLICA Y FUNCIONES ESENCIALES<br />

DE SALUD PÚBLICA EN CENTROAMÉRICA Y EL CARIBE. (ESPAÑOL SOLAMENTE)<br />

55 - NOTAS PRELIMINARES SOBRE MIGRACIÓN Y ESCASEZ DE ENFERMERAS EN<br />

AMÉRICA LATINA. (ESPAÑOL SOLAMENTE)<br />

56 - REGULACIÓN DE LA ENFERMERÍA EN AMÉRICA LATINA (ESPAÑOL SOLAMENTE)<br />

328 Serie Desarrollo <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>en</strong> Salud No. 56


57 - EN PROGRESO.<br />

58 - REVISTAS DE ENFERMERÍA DE AMÉRICA LATINA. DIRECTORIO LIBRE. SEGUNDA EDICIÓN.<br />

(ESPAÑOL SOLAMENTE)<br />

PARA OBTENER INFORMACIÓN ADICIONAL O PARA ORDENAR<br />

EJEMPLARES DE LAS PUBLICACIONES DE LA SERIE DE LA UNIDAD DE<br />

RECURSOS HUMANOS PARA LA SALUD DE HSS, FAVOR DIRIGIRSE AL:<br />

PROYECTO DE RECURSOS HUMANOS PARA LA SALUD<br />

ÁREA DE FORTALECIMIENTO DE SISTEMAS DE SALUD<br />

ORGANIZACIÓN PANAMERICANA DE LA SALUD<br />

ORGANIZACIÓN MUNDIAL DE LA SALUD<br />

525 23RD STREET, N.W. WASHINGTON, D.C. 20037<br />

TEL (202)974 3808 FAX (202)974 3612<br />

Visite nuestra página electrónica <strong>en</strong> http://www.paho.org<br />

<strong>Regu<strong>la</strong>ción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Enfermería</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

329

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!