10.05.2013 Views

Química General Un Nuevo Enfoque en la Enseñanza de la Química

Química General Un Nuevo Enfoque en la Enseñanza de la Química

Química General Un Nuevo Enfoque en la Enseñanza de la Química

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

QUÍMICA GENERAL<br />

<strong>Un</strong> nuevo <strong>en</strong>foque <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Química</strong><br />

Portada: Rasma Medina Santil<strong>la</strong>nes y Enrique Gutiérrez Mor<strong>en</strong>o<br />

Corrección <strong>de</strong> estilo y ortografía: Javier Cruz Guardado<br />

Cuidado <strong>de</strong> <strong>la</strong> edición: Javier Cruz Guardado, María El<strong>en</strong>a Osuna Sánchez y Jesús Isabel<br />

Ortíz Robles.<br />

1 a edición, 2007<br />

2 a edición corregida, 2008<br />

Dirección <strong>G<strong>en</strong>eral</strong> <strong>de</strong> Escue<strong>la</strong>s Preparatorias<br />

<strong>Un</strong>iversidad Autónoma <strong>de</strong> Sinaloa<br />

Ciudad <strong>Un</strong>iversitaria, Circuito Interior Ote. S/N<br />

Culiacán, Sinaloa, México.<br />

Impreso <strong>en</strong> México<br />

Once Ríos Editores<br />

Río Usumacinta 821 Col. Industrial Bravo<br />

Culiacán <strong>de</strong> Rosales, Sinaloa, México.


Prólogo<br />

1. La materia: niveles macroscópico, submicroscópico y simbólico<br />

N 2<br />

1.1 Objeto, campo y método <strong>de</strong> estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> química ----------------- 13<br />

1.2 Ci<strong>en</strong>cia y tecnología: riesgos y b<strong>en</strong>eficios --------------------------- 18<br />

1.3 La naturaleza <strong>de</strong> <strong>la</strong> materia ---------------------------------------------- 21<br />

1.3.1 Naturaleza corpuscu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> materia -------------------------- 21<br />

1.3.2 Teoría cinética corpuscu<strong>la</strong>r --------------------------------------- 22<br />

1.3.3 Estados y cambios <strong>de</strong> agregación <strong>de</strong> <strong>la</strong> materia ----------- 24<br />

1.3.4 C<strong>la</strong>sificación <strong>de</strong> <strong>la</strong> materia --------------------------------------- 40<br />

1.3.4.1 Nivel macroscópico (elem<strong>en</strong>tos, compuestos y mezc<strong>la</strong>s)40<br />

1.3.4.2 Nivel submicroscópico (átomos, iones y molécu<strong>la</strong>s) ---- 40<br />

1.4 Propieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> materia ---------------------------------------------- 53<br />

1.4.1 Propieda<strong>de</strong>s g<strong>en</strong>erales: masa, peso y volum<strong>en</strong> ------------- 53<br />

1.4.2 Propieda<strong>de</strong>s específicas:----------------------------------------- 53<br />

d<strong>en</strong>sidad, punto <strong>de</strong> ebullición y <strong>de</strong> fusión.<br />

2. Estructura <strong>de</strong> <strong>la</strong> materia y tab<strong>la</strong> periódica<br />

2.1 El átomo y sus mo<strong>de</strong>los -------------------------------------------------- 70<br />

(<strong>de</strong>s<strong>de</strong> los filósofos griegos hasta Rutherford)<br />

2.2 Partícu<strong>la</strong>s subatómicas --------------------------------------------------- 82<br />

2.3 Número atómico, número <strong>de</strong> masa y número <strong>de</strong> neutrones ------ 84<br />

2.3.1 Los isótopos, aplicaciones e implicaciones: b<strong>en</strong>eficios y - 87<br />

riesgos<br />

2.4 Mo<strong>de</strong>lo atómico <strong>de</strong> Bohr y <strong>la</strong> teoría cuántica <strong>de</strong> Max P<strong>la</strong>nck----- 91<br />

2.4.1 Niveles <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía -------------------------------------------------- 93<br />

2.5 Mo<strong>de</strong>lo mecanocuántico ------------------------------------------------- 97<br />

2.5.1 Subniveles <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía y orbitales atómicos ------------------ 99<br />

2.5.2 Reg<strong>la</strong>s para el ll<strong>en</strong>ado electrónico ---------------------------- 103<br />

2.6 Configuraciones electrónicas ----------------------------------------- 107<br />

2.6.1 Configuraciones electrónicas y ubicación <strong>de</strong> los elem<strong>en</strong>tos --- 115<br />

repres<strong>en</strong>tativos y <strong>de</strong> transición <strong>en</strong> <strong>la</strong> tab<strong>la</strong> periódica<br />

2.7 Características <strong>de</strong> metales, no metales y metaloi<strong>de</strong>s:----------- 122<br />

importancia biológica, económica y social.<br />

2.8 Características <strong>de</strong> elem<strong>en</strong>tos repres<strong>en</strong>tativos y <strong>de</strong> transición - 133<br />

2.9 Propieda<strong>de</strong>s periódicas ------------------------------------------------ 147


3. En<strong>la</strong>ce químico y nom<strong>en</strong>c<strong>la</strong>tura<br />

3.1 En<strong>la</strong>ce químico y electrones <strong>de</strong> val<strong>en</strong>cia --------------------------- 156<br />

3.2 Estructura <strong>de</strong> Lewis y reg<strong>la</strong> <strong>de</strong>l octeto ------------------------------- 159<br />

para átomos e iones <strong>de</strong> elem<strong>en</strong>tos repres<strong>en</strong>tativos<br />

3.3 En<strong>la</strong>ce coval<strong>en</strong>te --------------------------------------------------------- 162<br />

3.3.1 Compuestos coval<strong>en</strong>tes: ---------------------------------------- 172<br />

anhídridos, oxiácidos, hidrácidos, hidruros coval<strong>en</strong>tes<br />

3.4 En<strong>la</strong>ce iónico-------------------------------------------------------------- 180<br />

3.4.1 Compuestos iónicos: -------------------------------------------- 182<br />

óxidos, hidróxidos, sales e hidruros<br />

3.5 En<strong>la</strong>ce metálico ---------------------------------------------------------- 197<br />

3.6 En<strong>la</strong>ces intermolecu<strong>la</strong>res ----------------------------------------------- 198<br />

3.6.1 Fuerzas <strong>de</strong> van <strong>de</strong>r Waals. ------------------------------------- 198<br />

3.6.2 En<strong>la</strong>ce pu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> hidróg<strong>en</strong>o ----------------------------------- 199<br />

Anexos<br />

Anexo 1<br />

El extraño caso <strong>de</strong>l chico radiactivo --------------------------------- 209<br />

Anexo 2<br />

Serie radiactiva <strong>de</strong>l uranio --------------------------------------------- 212<br />

Anexo 3<br />

Espín nuclear e imág<strong>en</strong>es por resonancia magnética ----------- 213<br />

Anexo 4<br />

El cloruro <strong>de</strong> sodio: un compuesto iónico común ----------------- 214<br />

Anexo 5<br />

Los elem<strong>en</strong>tos transuránidos ------------------------------------------ 217<br />

Anexo 6<br />

Mapas conceptuales ---------------------------------------------------- 218<br />

Bibliografía ------------------------------------------------------------------------------- 220


<strong>Química</strong> <strong>G<strong>en</strong>eral</strong><br />

<strong>Un</strong> nuevo <strong>en</strong>foque <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Química</strong><br />

Pres<strong>en</strong>tación<br />

Este libro <strong>de</strong> <strong>Química</strong> <strong>G<strong>en</strong>eral</strong> fue e<strong>la</strong>borado <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong> <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l nuevo diseño<br />

curricu<strong>la</strong>r <strong>de</strong>l Bachillerato 2006, el cual busca p<strong>la</strong>ntear un nuevo <strong>en</strong>foque <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>Química</strong>. El p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>to c<strong>en</strong>tral <strong>de</strong> esta propuesta, consiste <strong>en</strong> utilizar los tres niveles <strong>de</strong><br />

repres<strong>en</strong>tación <strong>en</strong> el proceso <strong>de</strong> <strong>en</strong>señanza-apr<strong>en</strong>dizaje <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Química</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> búsqueda <strong>de</strong> una<br />

mejor compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> esta ci<strong>en</strong>cia por los estudiantes.<br />

Nivel macroscópico. A este nivel pert<strong>en</strong>ece el mundo <strong>de</strong> los hechos o lo concreto, por<br />

tanto, es al que mayor acceso ti<strong>en</strong><strong>en</strong> los estudiantes, está referido a todo aquello que po<strong>de</strong>mos<br />

observar directam<strong>en</strong>te mediante nuestros s<strong>en</strong>tidos<br />

Nivel submicroscópico. Pert<strong>en</strong>ece el mundo <strong>de</strong> los mo<strong>de</strong>los y <strong>la</strong>s teorías. En <strong>Química</strong><br />

es común el uso <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>los físicos y <strong>de</strong> repres<strong>en</strong>tación asistida por computadora, para interpretar<br />

los cambios que ocurr<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> naturaleza. Todo esto <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> imposibilidad <strong>de</strong> observar<br />

a los átomos, molécu<strong>la</strong>s e iones.<br />

Nivel simbólico. Este nivel repres<strong>en</strong>ta el mundo <strong>de</strong>l l<strong>en</strong>guaje y <strong>de</strong> los símbolos. Es <strong>de</strong> lo<br />

más abstractos, <strong>en</strong> él se útilizan símbolos químicos para <strong>de</strong>scribir lo que suce<strong>de</strong> <strong>en</strong> una reacción<br />

química a nivel submicroscópico.<br />

A<strong>de</strong>más, esta obra pone a disposición estrategias didácticas que ori<strong>en</strong>tan a <strong>la</strong> formación <strong>de</strong><br />

habilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l razonami<strong>en</strong>to crítico, <strong>de</strong> búsqueda <strong>de</strong> información, <strong>de</strong> trabajo co<strong>la</strong>borativo, <strong>de</strong><br />

resolución <strong>de</strong> problemas teóricos y experim<strong>en</strong>tales: compruébalo tu mismo, ejercicios <strong>de</strong><br />

autoevaluación, esto con <strong>la</strong> finalidad <strong>de</strong> que los estudiantes confront<strong>en</strong> y/o reafirm<strong>en</strong> sus<br />

apr<strong>en</strong>dizajes. Cu<strong>en</strong>ta a<strong>de</strong>más, con pequeños apartados que nos muestran información adicional<br />

al tema, como pued<strong>en</strong> ser datos, cifras, biografías <strong>de</strong> ci<strong>en</strong>tíficos: ¿Sabias qué..., conozca más,<br />

Se abordan <strong>de</strong> manera transversal aspectos que ati<strong>en</strong>dan <strong>la</strong> problemática ambi<strong>en</strong>tal a través<br />

<strong>de</strong> propiciar <strong>la</strong> reflexión y <strong>la</strong> acción para <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r una actitud más positiva hacia nuestro<br />

<strong>en</strong>torno, hacia el logro <strong>de</strong> un <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible.<br />

Finalm<strong>en</strong>te sería muy gratificante e importante po<strong>de</strong>r cumplir con el propósito <strong>de</strong> ofrecer <strong>de</strong><br />

manera didáctica, atractiva e interesante los difer<strong>en</strong>tes tipos <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>idos, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong><br />

proporcionar al estudiante y al facilitador materiales que permitan promover apr<strong>en</strong>dizajes <strong>en</strong><br />

activo y <strong>en</strong> co<strong>la</strong>borativo. Consi<strong>de</strong>ramos que el <strong>en</strong>riquecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> esta obra se ve reflejada<br />

gracias a <strong>la</strong> <strong>la</strong>bor realizada <strong>de</strong> manera colectiva y colegiada por los profesores <strong>de</strong> <strong>la</strong> aca<strong>de</strong>mia<br />

<strong>de</strong> química, qui<strong>en</strong>es <strong>de</strong> manera <strong>en</strong>tusiasta se sumaron a esta noble tarea.<br />

Los autores


Co<strong>la</strong>boradores<br />

Nuestro agra<strong>de</strong>cimi<strong>en</strong>to y reconocimi<strong>en</strong>to a los profesores co<strong>la</strong>boradores por sus valiosas<br />

aportaciones al <strong>en</strong>riquecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> esta obra.<br />

De manera muy especial a nuestra compañera Eva Delia El<strong>en</strong>es Pérez, por sus valiosos<br />

com<strong>en</strong>tarios y aportaciones. A Rasma Medina Santil<strong>la</strong>nes y Enrique Gutiérrez Mor<strong>en</strong>o, por su<br />

apoyo incondicional <strong>en</strong> el diseño gráfico para el mejorami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l libro.<br />

<strong>Un</strong> merecido y especial reconocimi<strong>en</strong>to a los compañeros profesores <strong>de</strong> <strong>la</strong> Preparatoria C<strong>en</strong>tral<br />

Diurna, Hnos. Flores Magón y Preparatoria C<strong>en</strong>tral Nocturna que gracias a su importante trabajo<br />

como grupo piloto <strong>en</strong> <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l nuevo diseño curricu<strong>la</strong>r 2006, pudieron utilizar los<br />

primeros materiales, revisarlos y aportar <strong>la</strong>s suger<strong>en</strong>cias y com<strong>en</strong>tarios que fueron <strong>de</strong> gran<br />

valor para el <strong>en</strong>riquecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> esta obra.<br />

Profesores participantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> Preparatoria C<strong>en</strong>tral Diurna<br />

Gloria Fca. Navarrete Sarabia, Ana Cecilia Mén<strong>de</strong>z Monzón, Angélica María Félix Madrigal,<br />

Adolfo Pérez Higuera, Dolores Azuc<strong>en</strong>a López Duarte, Bertha Alicia Val<strong>en</strong>zue<strong>la</strong> Uzeta,<br />

Xiomara Karina Perales Sánchez, Olga A<strong>la</strong>rcón Pineda, E. Sayoko Kitaoka Lga, Dalma<br />

Lor<strong>en</strong>a Hernán<strong>de</strong>z Q., Gilberto García Ramírez y Alejandra Manjarrez González.<br />

Profesores participantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> Preparatoria Hnos. Flores Magón<br />

Felipa Acosta Ríos, Alfredo Cabrera Hernán<strong>de</strong>z, Ana Edith Aya<strong>la</strong> Rodríguez, B<strong>la</strong>nca Delia<br />

Coronel M., César Cabrera Jáuregui, José <strong>de</strong> <strong>la</strong> Luz Castro Zava<strong>la</strong> y Jesús Paul Ríos Urias.<br />

Profesores participantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> Preparatoria C<strong>en</strong>tral Nocturna<br />

Silvino Val<strong>de</strong>z Inda, Filom<strong>en</strong>o Pérez Pérez, Gloria Maribel Zava<strong>la</strong> Bejarano J<strong>en</strong>ny Salomón<br />

Agui<strong>la</strong>r, Francisca Vil<strong>la</strong> Castillo, Jorge Rafael Linares Amaril<strong>la</strong>s, Leobardo Hernán<strong>de</strong>z<br />

Martínez, Rosario Beltrán Ruiz y Carlos L<strong>en</strong>in Lin.<br />

Profesores participantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> Preparatoria Emiliano Zapata<br />

A los cuales agra<strong>de</strong>cemos <strong>de</strong> manera muy especial por sus valiosas aportaciones, que<br />

permitieron mejorar esta propuesta.<br />

Jesús Isabel Ortiz Robles, E<strong>de</strong>lia Godínez Martínez, Altagracia Cabrera Bernal,<br />

Elizabeth Rodríguez Rodríguez, Griselda Zava<strong>la</strong> Bejarano, Abel D<strong>en</strong>ny Castro Romo,<br />

Ana Edith Aya<strong>la</strong> Rodríguez.<br />

Contribuyeron <strong>de</strong> manera muy importante <strong>en</strong> el mejorami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> esta obra, los profesores<br />

participantes <strong>en</strong> <strong>la</strong>s reuniones y foros zonales, a los cuales les agra<strong>de</strong>cemos su co<strong>la</strong>boración y<br />

disponibilidad para el trabajo académico.<br />

Profesores participantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> Preparatoria Rubén Jaramillo<br />

Celia Monárrez García, Patricia Zapata Esquivel, Anabel Romero Ibarra, B<strong>la</strong>nca Gutiérrez<br />

Ruiz, Rosalío Carrasco Macias, Félix Francisco Aguirre y Asia Cecilia Carrasco Val<strong>en</strong>zue<strong>la</strong>.<br />

Profesores participantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> Preparatoria Mazatlán<br />

Maura El<strong>en</strong>a Velázquez, Rosa R. Romero Castañeda, Herminia Ochoa Sarabia.


Profesores participantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> Preparatoria Víctor Manuel Tirado López<br />

Hugo E. Rivera, Martín Sarabia Zambrano<br />

Profesores participantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> Preparatoria Escuinapa<br />

Evaristo Estrada Tejeda<br />

Profesores participantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> Preparatoria Guasave Diurna<br />

María Luisa González Verdugo, Nora Leyva Leyva<br />

Profesores participantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> Preparatoria Guasave Nocturna<br />

Rocío Cervantes Cervantes<br />

Profesores participantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> Preparatoria «La Reforma»<br />

Ramón Camacho Leyva<br />

Profesores participantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> Preparatoria Guamuchil<br />

Carm<strong>en</strong> Imelda Parra Ramírez, Leticia Márquez Martínez<br />

Profesores participantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> Preparatoria Angostura<br />

Juan Ariosto Quiroa Ceyca.<br />

Profesores participantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> Preparatoria Navo<strong>la</strong>to<br />

María <strong>de</strong> Jesús Mor<strong>en</strong>o Alcázar, Angélica María Lázare González, Enedina Leyva Meléndrez,<br />

Margarita Soria Gritti<br />

Profesores participantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> Preparatoria La Cruz<br />

Quetzalli Alejandra Hernán<strong>de</strong>z Zárate, Maricruz Pérez Lizárraga<br />

Profesores participantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> Preparatoria Dr. Salvador All<strong>en</strong><strong>de</strong><br />

Ana Alicia Esquivel Leyva, Alfredo Cabrera Hernán<strong>de</strong>z, Ana A. Cervantes Contreras,<br />

Alejandra Utril<strong>la</strong>s Quiroz, Ladis<strong>la</strong>o Romero Bojórquez<br />

Preparatoria Heraclio Bernal<br />

Alfredo Herrera, Arreo<strong>la</strong> Mara Sandra Araceli, Ana Elizabeth Arroyo E.<br />

Profesores participantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> Preparatoria G<strong>en</strong>aro Vázquez<br />

María Lour<strong>de</strong>s López Machado, Consuelo García Agui<strong>la</strong>r.<br />

Profesores participantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> Preparatoria A. C. Sandino-R.Buelna<br />

Grimalda Sánchez Romo.<br />

Preparatoria V<strong>la</strong>dimir Ilich L<strong>en</strong>in<br />

Alondra Castro Morales, Martín Camilo Camacho Ramírez<br />

Preparatoria Victoria <strong>de</strong>l Pueblo<br />

B<strong>la</strong>nca Leticia Sánchez Silva.<br />

Preparatoria 8 <strong>de</strong> julio-Gabino Barreda<br />

Nereyda Díaz Gustavo, Jesús María Medina Ramírez


Profesores participantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> Preparatoria Juan José Ríos<br />

Conrado Alfonso Dìaz Acosta, Carlos Val<strong>de</strong>z Miranda<br />

Profesores participantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> Preparatoria Ruiz Cortines<br />

Ángel Rafael Álvarez Paz, Waldo Apodaca Medina, María <strong>de</strong>l Rosario Mascareño M<strong>en</strong>doza,<br />

Waldo Muñoz Espinoza, Juan Manuel Bojorquez García, Elmi<strong>de</strong>lia Espinoza López, Rosa<br />

Imelda Mor<strong>en</strong>o Flores.<br />

Profesores participantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> Preparatoria Mochis<br />

Jorge Alberto Rodríguez Escobedo, Marcos Alfredo Lara Flores, Celso O<strong>la</strong>is Leal, Alfredo<br />

Val<strong>de</strong>z Gaxio<strong>la</strong>, Fco. L<strong>en</strong>in Orizaba Franco<br />

Profesores participantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> Preparatoria CU-Mochis<br />

Reynaldo Castro Angulo<br />

Profesores participantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> Preparatoria Choix<br />

Z<strong>en</strong>aida Meza Vil<strong>la</strong>lba, Carlos Val<strong>de</strong>z Miranda, Conrado Alfonso Dìaz Acosta<br />

Profesores participantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> Preparatoria Valle <strong>de</strong>l Carrizo<br />

Jesús Torres Sumbra, Martín Robles Soto<br />

Profesores participantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> Preparatoria El Fuerte<br />

Jaime Antonio Díaz Aguirre<br />

Profesores participantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> Preparatoria San B<strong>la</strong>s<br />

Del Rosario <strong>de</strong> los Ángeles Mora<br />

Profesores participantes <strong>de</strong> <strong>la</strong>Preparatoria Lázaro Cárd<strong>en</strong>as<br />

Ribiane Pierre Noél, Juan Gabriel Castro Flores.<br />

Agra<strong>de</strong>cemos profundam<strong>en</strong>te a los Directivos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección <strong>G<strong>en</strong>eral</strong> <strong>de</strong> Escue<strong>la</strong>s Preparatorias<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Un</strong>iversidad Autónoma <strong>de</strong> Sinaloa por el apoyo recibido para <strong>la</strong> publicación <strong>de</strong> este libro.<br />

Por último, agra<strong>de</strong>cemos a nuestras familias por su paci<strong>en</strong>cia, compr<strong>en</strong>sión y apoyo durante <strong>la</strong><br />

realización <strong>de</strong> esta obra.<br />

Javier Cruz Guardado<br />

María El<strong>en</strong>a Osuna Sánchez<br />

Jesús Isabel Ortíz Robles<br />

Culiacán <strong>de</strong> Rosales, Sinaloa, julio <strong>de</strong> 2008


Guía <strong>de</strong> iconos <strong>en</strong> el texto<br />

A continuación se pres<strong>en</strong>tan algunos <strong>de</strong> los iconos que aparecerán <strong>en</strong> cada uno <strong>de</strong> los temas<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes unida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l libro <strong>de</strong> <strong>Química</strong> <strong>G<strong>en</strong>eral</strong>, que indican el tipo <strong>de</strong> actividad que<br />

<strong>de</strong>berá <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>rse, ya sea <strong>de</strong> manera individual o co<strong>la</strong>borativa. Así mismo, aparec<strong>en</strong> al final<br />

<strong>de</strong> cada unidad una actividad complem<strong>en</strong>taria.<br />

¿Sabías qué...<br />

Este icono nos indica que <strong>la</strong> actividad p<strong>la</strong>nteada se pue<strong>de</strong> realizar a través <strong>de</strong><br />

una lluvia o torm<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> i<strong>de</strong>as.<br />

Cuando aparece este icono, se sugiere que <strong>la</strong> actividad se realice <strong>en</strong> pequeños<br />

grupos (equipos) o por todo el grupo <strong>en</strong> su conjunto, si así lo <strong>de</strong>sea el<br />

facilitador.<br />

Este icono nos sugiere <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>los atómicos, molecu<strong>la</strong>res o <strong>de</strong><br />

re<strong>de</strong>s cristalinas <strong>en</strong> equipos pequeños <strong>de</strong> alumnos.<br />

<strong>Un</strong> compruébalo tú mismo, nos sugiere <strong>la</strong> puesta <strong>en</strong> práctica <strong>de</strong> pequeños<br />

experim<strong>en</strong>tos que se pued<strong>en</strong> realizar <strong>en</strong> pequeños grupos o equipos <strong>en</strong> el<br />

<strong>la</strong>boratorio o <strong>en</strong> el au<strong>la</strong>.<br />

Cuando aparece este icono, nos indica que el ejercicio está resuelto, el cual<br />

nos da <strong>la</strong> pauta para resolver otros problemas simi<strong>la</strong>res. Sin embargo, se hace<br />

hincapié <strong>en</strong> el uso <strong>de</strong>l razonami<strong>en</strong>to para resolver el problema. Para lo cual se<br />

pi<strong>de</strong> se pi<strong>en</strong>se <strong>en</strong> <strong>la</strong> información adicional que se requiere para resolverlo y <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> estrategia a utilizar.<br />

Este icono nos muestra que el ejercicio no está resuelto, <strong>en</strong> él se nos pi<strong>de</strong> que<br />

p<strong>en</strong>semos <strong>en</strong> <strong>la</strong> información adicional y <strong>la</strong> estrategia a utilizar para resolverlo.<br />

Son pequeños apartados que nos muestran información adicional al tema, como<br />

pued<strong>en</strong> ser datos, cifras, etc.<br />

Conozca más... Es un apartado don<strong>de</strong> se pret<strong>en</strong><strong>de</strong> mostrar algunos <strong>de</strong>scubrimi<strong>en</strong>tos ci<strong>en</strong>tíficos,<br />

temas <strong>de</strong> aplicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> química <strong>en</strong> <strong>la</strong> vida cotidiana. Aquí también se<br />

reconoce el trabajo <strong>de</strong> algunos ci<strong>en</strong>tíficos mexicanos.


La materia: niveles macroscópico, submicroscópico y simbólico 11<br />

<strong>Un</strong>idad temática I<br />

La materia:<br />

niveles macroscópico<br />

submicroscópico y simbólico


12<br />

<strong>Química</strong> <strong>G<strong>en</strong>eral</strong>


La materia: niveles macroscópico, submicroscópico y simbólico 13<br />

La materia: niveles macroscópico, submicroscópico y simbólico<br />

El propósito <strong>de</strong> esta unidad, es el <strong>de</strong> compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong> naturaleza discontinua y corpuscu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

materia, así como los principios <strong>de</strong> <strong>la</strong> teoría cinética corpuscu<strong>la</strong>r, para explicar <strong>la</strong> estructura y los<br />

cambios que sufre <strong>la</strong> misma, haci<strong>en</strong>do uso <strong>de</strong> los niveles <strong>de</strong> repres<strong>en</strong>tación macro, submicro y<br />

simbólico, que a su vez le permitan adquirir una mayor significación <strong>de</strong> <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong>l ser humano<br />

con esta ci<strong>en</strong>cia.<br />

1.1 Objeto, campo y método <strong>de</strong> estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Química</strong><br />

Antes <strong>de</strong> iniciar con el curso <strong>de</strong> química g<strong>en</strong>eral, es necesario indagar, cuál es el objeto <strong>de</strong><br />

estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Química</strong>. Para ello, es necesario con <strong>la</strong> ayuda <strong>de</strong> tu profesor y a través <strong>de</strong> una<br />

lluvia <strong>de</strong> i<strong>de</strong>as, recordar los conceptos más importantes <strong>de</strong> esta ci<strong>en</strong>cia, conocer sus jerarquías<br />

y establecer sus re<strong>la</strong>ciones.<br />

Actividad 1.1 E<strong>la</strong>bora un diagrama jerárquico o mapa conceptual que<br />

re<strong>la</strong>cione los conceptos propuestos para <strong>de</strong>finir el objeto <strong>de</strong> estudio <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> <strong>Química</strong>.<br />

<strong>Química</strong><br />

Al mirar a nuestro alre<strong>de</strong>dor posiblem<strong>en</strong>te veamos cuerpos materiales <strong>de</strong> metal, plástico, vidrio<br />

y ma<strong>de</strong>ra, <strong>en</strong>tre otros. Todos estos cuerpos están constituidos <strong>de</strong> materia.<br />

El Dr. Plinio Sosa <strong>de</strong> <strong>la</strong> Facultad <strong>de</strong> <strong>Química</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> UNAM, opina que: «si materia es todo lo<br />

que ocupa un lugar <strong>en</strong> el espacio, ¿<strong>en</strong>tonces una pirámi<strong>de</strong>, los p<strong>la</strong>netas, el cuerpo humano, un<br />

gori<strong>la</strong>, una computadora, un protón, y un quark, son estudiados por <strong>la</strong> <strong>Química</strong>?


14<br />

<strong>Química</strong> <strong>G<strong>en</strong>eral</strong><br />

¿Tú qué opinas? En realidad, el estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> química no abarca tanto. Entonces, ¿cuál es el<br />

campo <strong>de</strong> estudio real <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Química</strong>?<br />

Aún cuando se dice que <strong>la</strong> materia <strong>de</strong>l universo es objeto <strong>de</strong><br />

estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Química</strong>, es necesario precisar que <strong>la</strong> química es<br />

una ci<strong>en</strong>cia cuyo objeto <strong>de</strong> estudio son <strong>la</strong>s sustancias.<br />

En un diccionario po<strong>de</strong>mos <strong>en</strong>contrar <strong>de</strong>finiciones <strong>de</strong> material,<br />

como <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te:<br />

«<strong>Un</strong> cuerpo material es una porción limitada <strong>de</strong> materia»,<br />

que pue<strong>de</strong> ser homogéneo o heterogéneo.<br />

El Dr. Plinio Sosa <strong>de</strong>fine a los materiales como:<br />

Pero...¿qué es un cuerpo material?<br />

¿Qué es una sustancia?<br />

«Son todas <strong>la</strong>s sustancias y mezc<strong>la</strong>s <strong>de</strong> sustancias <strong>de</strong> que están hechos los objetos, los<br />

seres y los cuerpos. <strong>Un</strong> <strong>de</strong>terminado material pue<strong>de</strong> estar constituido por una o varias sustancias.<br />

Los materiales que constan <strong>de</strong> varias sustancias se d<strong>en</strong>ominan mezc<strong>la</strong>s.<br />

La tierra, por ejemplo es un cuerpo material que conti<strong>en</strong>e muchísimas<br />

sustancias, como metales, no metales, óxidos, carbonatos, silicatos, nitratos,<br />

fosfatos, <strong>en</strong>tre otros. El ser humano tuvo que apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r a separar<br />

<strong>la</strong>s sustancias <strong>de</strong> este material.<br />

¿Cómo <strong>de</strong>finir sustancia?<br />

«Sustancia es un cuerpo material homogéneo que consta <strong>de</strong> un sólo tipo <strong>de</strong> compon<strong>en</strong>te, y que<br />

posee propieda<strong>de</strong>s específicas que <strong>la</strong> distingue <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>más»<br />

Los compon<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s sustancias pued<strong>en</strong> ser pequeñas partícu<strong>la</strong>s como, átomos, iones o<br />

molécu<strong>la</strong>s. Hasta abril <strong>de</strong> 2007 había registradas 31,264,839 sustancias orgánicas e inorgánicas.<br />

Consulta <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te dirección: http://www.cas.org/cgi-bin/regreport.pl<br />

Actividad 1.2 Completa <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes frases, utilizando <strong>la</strong>s pa<strong>la</strong>bras: una, varias, cobre,<br />

mezc<strong>la</strong>, sustancia, constituy<strong>en</strong>te, estaño.<br />

1. El aire es un cuerpo material que conti<strong>en</strong>e ____________sustancias. Por tanto, lo po<strong>de</strong>mos<br />

c<strong>la</strong>sificar como ___________.<br />

2. El agua es un cuerpo material que conti<strong>en</strong>e un sólo _____________. Por tanto, el agua es<br />

_____sustancia.<br />

3. El bronce es un material fabricado por el ser humano, conti<strong>en</strong>e __________y __________.<br />

Por tanto, es una mezc<strong>la</strong>.


La materia: niveles macroscópico, submicroscópico y simbólico 15<br />

Conozca más...<strong>de</strong> nuestros investigadores mexicanos<br />

Plinio Sosa Fernán<strong>de</strong>z<br />

Nació <strong>en</strong> 1958, <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> México, D.F., cursó <strong>la</strong><br />

lic<strong>en</strong>ciatura, <strong>la</strong> maestría y el doctorado <strong>en</strong> <strong>la</strong> Facultad<br />

<strong>de</strong> <strong>Química</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> UNAM. Su trayectoria académica<br />

inicia <strong>en</strong> 1981, incluye <strong>la</strong> impartición <strong>de</strong> un sinnúmero<br />

<strong>de</strong> cursos tanto para estudiantes como profesores <strong>de</strong>l<br />

nivel bachillerato, lic<strong>en</strong>ciatura y posgrado <strong>en</strong> varios<br />

estados <strong>de</strong> <strong>la</strong> República Mexicana.<br />

Ha participado <strong>en</strong> el diseño y revisión <strong>de</strong> cursos y<br />

p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> estudios <strong>en</strong> todos los niveles. Así mismo ha<br />

dirigido 8 tesis <strong>de</strong> lic<strong>en</strong>ciatura y 6 <strong>de</strong> maestría.<br />

Participa <strong>en</strong> el arbitraje <strong>de</strong> libros, artículos y pon<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> química y <strong>en</strong> educación. Ti<strong>en</strong>e<br />

más <strong>de</strong> 60 publicaciones (12 libros y 49 artículos sobre química y divulgación <strong>de</strong> <strong>la</strong> química).<br />

Ha sido miembro <strong>de</strong>l Sistema Nacional <strong>de</strong> Investigadores y miembro <strong>de</strong> <strong>la</strong> Aca<strong>de</strong>mia<br />

Mexicana <strong>de</strong> Profesores <strong>de</strong> Ci<strong>en</strong>cias Naturales. Actualm<strong>en</strong>te es profesor «titu<strong>la</strong>r B», tiempo<br />

completo y Jefe <strong>de</strong>l Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>Química</strong> Inorgánica y Nuclear <strong>de</strong> <strong>la</strong> Facultad <strong>de</strong><br />

<strong>Química</strong>.<br />

En <strong>la</strong> <strong>Un</strong>iversidad Autónoma <strong>de</strong> Sinaloa se ha t<strong>en</strong>ido <strong>la</strong> oportunidad <strong>de</strong> contar con <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> este <strong>de</strong>stacado investigador como profesor <strong>en</strong> <strong>la</strong> Maestría <strong>en</strong> <strong>Enseñanza</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Ci<strong>en</strong>cias<br />

con el curso métodos experim<strong>en</strong>tales <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza y <strong>de</strong>l apr<strong>en</strong>dizaje <strong>de</strong> <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia.<br />

Al Dr. Plinio Sosa lo po<strong>de</strong>mos consi<strong>de</strong>rar como uno <strong>de</strong> los investigadores mexicanos más<br />

apasionados por <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Química</strong>, <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> doc<strong>en</strong>tes y <strong>la</strong> búsqueda constante<br />

<strong>de</strong> una coher<strong>en</strong>cia conceptual <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Química</strong>.


16<br />

Las habilida<strong>de</strong>s cognitivas que pued<strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>rse<br />

mediante esta actividad, son <strong>la</strong> <strong>de</strong> observación, <strong>la</strong> formu<strong>la</strong>ción<br />

<strong>de</strong> preguntas, el p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> hipótesis, <strong>la</strong> búsqueda<br />

<strong>de</strong> información, <strong>la</strong> experim<strong>en</strong>tación y <strong>la</strong><br />

contrastación <strong>de</strong> resultados con <strong>la</strong>s teorías ci<strong>en</strong>tíficas.<br />

<strong>Química</strong> <strong>G<strong>en</strong>eral</strong><br />

Actividad 1.3 En equipos <strong>de</strong> tres a cinco integrantes o mediante una lluvia <strong>de</strong> i<strong>de</strong>as,<br />

complet<strong>en</strong> el sigui<strong>en</strong>te cuadro e indiqu<strong>en</strong> <strong>de</strong> cuántos y qué constituy<strong>en</strong>tes están formados<br />

cada uno <strong>de</strong> los materiales.<br />

Agua <strong>de</strong> <strong>la</strong> l<strong>la</strong>ve<br />

Vinagre<br />

Leche<br />

Coca-Co<strong>la</strong><br />

Sal<br />

Azúcar<br />

Bicarbonato<br />

Alcohol <strong>de</strong> 96 0<br />

La <strong>Química</strong> es una ci<strong>en</strong>cia experim<strong>en</strong>tal que estudia <strong>la</strong>s sustancias, sus propieda<strong>de</strong>s y <strong>la</strong>s<br />

transformaciones que sufr<strong>en</strong> éstas al interactuar con <strong>la</strong> <strong>en</strong>ergía, para dar lugar a otras nuevas<br />

sustancias.<br />

Material No. <strong>de</strong> constituy<strong>en</strong>tes Tipo <strong>de</strong> constituy<strong>en</strong>tes<br />

3 Agua, sales y aire<br />

En esta ci<strong>en</strong>cia <strong>la</strong> actividad experim<strong>en</strong>tal juega un<br />

papel importante <strong>en</strong> el proceso <strong>en</strong>señanzaapr<strong>en</strong>dizaje,<br />

como:<br />

- Fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> creación y recreación <strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to.<br />

- Medio para comprobar <strong>la</strong> vali<strong>de</strong>z o no <strong>de</strong> una hipó<br />

tesis.<br />

- <strong>Un</strong> espacio para <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r habilida<strong>de</strong>s y hábitos.<br />

- <strong>Un</strong> recurso para <strong>de</strong>spertar el interés hacia el estudio<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s ci<strong>en</strong>cias.<br />

Es a través <strong>de</strong>l método ci<strong>en</strong>tífico, como <strong>la</strong> química busca aprovechar <strong>la</strong>s propieda<strong>de</strong>s y los<br />

cambios químicos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s sustancias para proporcionar satisfactores que mejor<strong>en</strong> nuestra salud<br />

y nuestras condiciones <strong>de</strong> vida.<br />

El campo <strong>de</strong> aplicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Química</strong> es muy amplio, pues los conocimi<strong>en</strong>tos químicos contribuy<strong>en</strong><br />

a compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os <strong>de</strong> <strong>la</strong> física, <strong>la</strong> biología, <strong>la</strong> astronomía, <strong>la</strong> agricultura, <strong>la</strong> investigación<br />

espacial, <strong>la</strong> geología, <strong>la</strong> medicina, <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los materiales y los problemas re<strong>la</strong>cionados<br />

con el medio ambi<strong>en</strong>te, <strong>en</strong>tre otros.<br />

Por ejemplo, <strong>la</strong> <strong>Química</strong> se re<strong>la</strong>ciona con <strong>la</strong> matemática, cuando necesita cuantificar los re<br />

activos a utilizar y los productos <strong>de</strong> esas reacciones.


La materia: niveles macroscópico, submicroscópico y simbólico 17<br />

Actividad 1.4 En equipos <strong>de</strong> tres a cinco integrantes o mediante<br />

una lluvia <strong>de</strong> i<strong>de</strong>as e<strong>la</strong>bor<strong>en</strong> un mapa tipo sol don<strong>de</strong> se muestre <strong>la</strong><br />

re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> química con <strong>la</strong>s <strong>de</strong>más ci<strong>en</strong>cias.<br />

<strong>Química</strong><br />

Actividad 1.5 Investiga <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Química</strong> con otras ci<strong>en</strong>cias<br />

1. La re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Química</strong> con <strong>la</strong> Física da lugar a una disciplina d<strong>en</strong>ominada Fisicoquímica,<br />

investiga cuál es su campo <strong>de</strong> estudio.____________________________________________<br />

__________________________________________________________________________________<br />

_________________________________________________________________________________<br />

2. De <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Química</strong> con <strong>la</strong> Biología surge <strong>la</strong> Bioquímica, investiga cuál es el campo<br />

<strong>de</strong> estudio <strong>de</strong> esta disciplina. _________________________________________________<br />

___________________________________________________________________________________<br />

____________________________________________________________________________________<br />

3. La <strong>Química</strong> se re<strong>la</strong>ciona con <strong>la</strong> Geología y <strong>de</strong> el<strong>la</strong> surge <strong>la</strong> Geoquímica, investiga cuál es el<br />

campo <strong>de</strong> estudio <strong>de</strong> esta disciplina. ____________________________________________<br />

___________________________________________________________________________<br />

____________________________________________________________________________


18<br />

1.2 Ci<strong>en</strong>cia y tecnología: riesgos y b<strong>en</strong>eficios<br />

En este curso apr<strong>en</strong><strong>de</strong>rás los conocimi<strong>en</strong>tos<br />

básicos <strong>de</strong> <strong>la</strong> química que<br />

te pued<strong>en</strong> ser útiles para compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r<br />

los b<strong>en</strong>eficios y los riesgos que<br />

ofrece esta ci<strong>en</strong>cia y que te pued<strong>en</strong><br />

ayudar a tomar <strong>de</strong>cisiones importantes<br />

o intelig<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> el futuro<br />

<strong>Química</strong> <strong>G<strong>en</strong>eral</strong><br />

Entre <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia y <strong>la</strong> tecnología existe una gran difer<strong>en</strong>cia, dado que <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia repres<strong>en</strong>ta un<br />

cuerpo abstracto <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>tos y <strong>la</strong> tecnología constituye <strong>la</strong> aplicación física <strong>de</strong> esos conocimi<strong>en</strong>tos<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> sociedad <strong>en</strong> que vivimos. La ci<strong>en</strong>cia g<strong>en</strong>era conocimi<strong>en</strong>to y <strong>la</strong> tecnología productos.<br />

Los b<strong>en</strong>eficios proporcionados por <strong>la</strong> química son muy amplios, pero también los riesgos han<br />

aum<strong>en</strong>tado; el uso indiscriminado <strong>de</strong> plásticos, edulcorantes, colorantes y saborizantes sintéticos,<br />

así como <strong>de</strong> los combustibles fósiles <strong>en</strong> nuestra mo<strong>de</strong>rna forma <strong>de</strong> vida, ha llevado a<br />

g<strong>en</strong>erar contaminación <strong>de</strong> suelo, aire y agua, que <strong>de</strong> alguna manera están afectando nuestras<br />

vidas.<br />

B<strong>en</strong>eficios<br />

Las te<strong>la</strong>s con que nos vestimos y <strong>de</strong>coramos <strong>la</strong> casa, se<br />

fabrican <strong>en</strong> gran medida con fibras sintéticas producidas<br />

por reacciones químicas, así como los colorantes con los<br />

que se tiñ<strong>en</strong>.<br />

La <strong>Química</strong> nos brinda bastantes satisfactores, que nos<br />

hac<strong>en</strong> <strong>la</strong> vida más cómoda y elevan nuestro nivel <strong>de</strong> vida.<br />

Nos proporciona productos para uso <strong>en</strong> el hogar, tales<br />

como: jabones, pastas d<strong>en</strong>tales, cerillos, limpiadores,<br />

b<strong>la</strong>nqueadores, plásticos, etc.<br />

La química está pres<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

agricultura, <strong>en</strong> <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> fertilizantes<br />

e insecticidas que mejoran<br />

los cultivos y a<strong>de</strong>más permit<strong>en</strong><br />

obt<strong>en</strong>er abundantes cosechas.


La materia: niveles macroscópico, submicroscópico y simbólico 19<br />

Juega un papel muy importante <strong>en</strong><br />

el procesami<strong>en</strong>to y conservación <strong>de</strong><br />

los alim<strong>en</strong>tos.<br />

Los refrigerantes hac<strong>en</strong> posible<br />

que se conserv<strong>en</strong> gran<strong>de</strong>s cantida<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> productos alim<strong>en</strong>ticios.<br />

Nuestro ambi<strong>en</strong>te está repleto <strong>de</strong> productos químicos fabricados<br />

por el hombre y obt<strong>en</strong>idos mediante <strong>la</strong> síntesis química.<br />

Pero, no necesitas ir muy lejos, nuestro cuerpo funciona como<br />

una extraordinaria y compleja fábrica química. Es como un tubo<br />

<strong>de</strong> <strong>en</strong>sayo, <strong>en</strong> el que a partir <strong>de</strong> oxíg<strong>en</strong>o y alim<strong>en</strong>tos, se produc<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong> él; sangre, célu<strong>la</strong>s, tejidos y <strong>en</strong>ergía. La química no sólo<br />

está fuera, sino d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> nuestro propio cuerpo.<br />

Riesgos<br />

En infinidad <strong>de</strong> ocasiones el hombre se<br />

ha interesado más por t<strong>en</strong>er comodida<strong>de</strong>s<br />

y <strong>la</strong> oportunidad <strong>de</strong> llevar una vida<br />

más “saludable”, sin consi<strong>de</strong>rar los riesgos<br />

que implica el disfrutar <strong>de</strong> estos<br />

satisfactores. Por ejemplo, nos resulta<br />

muy cómodo arrojar los <strong>de</strong>sechos al dr<strong>en</strong>aje,<br />

sin consi<strong>de</strong>rar que éstos <strong>de</strong>sembocan<br />

<strong>en</strong> los ríos sin tratami<strong>en</strong>to alguno<br />

y que esto contribuye a <strong>la</strong> contaminación<br />

<strong>de</strong>l agua. Recuerda: “El daño que le haces<br />

al p<strong>la</strong>neta, te lo haces a ti mismo”.<br />

La fabricación <strong>de</strong> fármacos, ya sea extraídos<br />

<strong>de</strong> productos naturales o sintéticos han<br />

contribuido a mejorar <strong>la</strong> salud y a prolongar<br />

<strong>la</strong> vida <strong>de</strong> los seres humanos.<br />

Desp<strong>la</strong>zarnos <strong>en</strong> automóvil propio es muy cómodo, pero cuando<br />

millones <strong>de</strong> personas lo hac<strong>en</strong>, <strong>la</strong> emisión <strong>de</strong> contaminantes a <strong>la</strong><br />

atmósfera aum<strong>en</strong>ta y se g<strong>en</strong>era un peligro que pue<strong>de</strong> ser mortal.<br />

Pero a<strong>de</strong>más, <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía tra<strong>en</strong> consigo mayores<br />

volúm<strong>en</strong>es <strong>de</strong> CO 2 provocando un mayor cal<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to global <strong>de</strong>l<br />

p<strong>la</strong>neta.


20<br />

<strong>Química</strong> <strong>G<strong>en</strong>eral</strong><br />

Es importante que todos participemos <strong>en</strong> <strong>la</strong> protección <strong>de</strong> nuestro medio ambi<strong>en</strong>te; para ello es<br />

necesario adquirir una cultura química que nos permita compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong> naturaleza <strong>de</strong> <strong>la</strong>s sustan-<br />

cias que lo alteran.<br />

Como equipo <strong>de</strong>berán<br />

nombrar a un repres<strong>en</strong>tante<br />

que dirija <strong>la</strong><br />

discusión y <strong>de</strong> manera<br />

co<strong>la</strong>borativa e<strong>la</strong>bore<br />

el escrito que será expuesto<br />

<strong>en</strong> c<strong>la</strong>se.<br />

Sosa cáustica<br />

(Easy-off)<br />

Cloralex<br />

(Hipoclorito <strong>de</strong><br />

sodio)<br />

Alcohol etílico<br />

(Etanol)<br />

¿Qué medidas consi<strong>de</strong>ras <strong>de</strong>bemos tomar para<br />

contribuir a disminuir el <strong>de</strong>terioro ambi<strong>en</strong>tal?<br />

El cambio climático, <strong>la</strong> disminución <strong>de</strong> <strong>la</strong> capa <strong>de</strong> ozono y el retroceso <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> biodiversidad son problemas ambi<strong>en</strong>tales y ecológicos, <strong>de</strong> alcance mundial<br />

que requier<strong>en</strong> una <strong>de</strong>cidida actuación conjunta.<br />

Actividad 1.6 En equipos <strong>de</strong> tres a cinco integrantes e<strong>la</strong>bor<strong>en</strong> un<br />

escrito don<strong>de</strong> expongan sus i<strong>de</strong>as y <strong>la</strong>s medidas que <strong>de</strong>b<strong>en</strong> tomarse<br />

para contribuir a disminuir el <strong>de</strong>terioro ambi<strong>en</strong>tal y ecológico.<br />

Actividad 1.7 En <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te tab<strong>la</strong> <strong>en</strong>lista los b<strong>en</strong>eficios y riesgos <strong>de</strong><br />

los sigui<strong>en</strong>tes productos químicos utilizados <strong>en</strong> el hogar<br />

Producto químico B<strong>en</strong>eficios Riesgos<br />

Se utiliza <strong>en</strong> <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> pegam<strong>en</strong>to<br />

y <strong>en</strong> <strong>la</strong> limpieza como<br />

<strong>de</strong>stapacaños y quitacochambre.<br />

Es corrosivo y tóxico, cuando cae <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> piel o <strong>en</strong> ojos <strong>de</strong>be <strong>la</strong>varse con sufici<strong>en</strong>te<br />

agua.


La materia: niveles macroscópico, submicroscópico y simbólico 21<br />

1.3 La naturaleza <strong>de</strong> <strong>la</strong> materia<br />

El término «materia» <strong>en</strong>globa a todos los cuerpos, objetos y seres que exist<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> naturaleza.<br />

Actividad 1.8 Contesta <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes preguntas y retroalim<strong>en</strong>ta<br />

tus conocimi<strong>en</strong>tos.<br />

1. Sin repetir <strong>la</strong> información <strong>de</strong>l libro, ¿cómo <strong>de</strong>fines el término materia?<br />

2. ¿Cómo <strong>de</strong>fines cuerpo material?<br />

3. ¿Cómo <strong>de</strong>fines sustancia?<br />

Plinio Sosa (2005), expresa que el término «materia» induce a p<strong>en</strong>sar que todo está hecho <strong>de</strong><br />

una misma «pasta» y que todas <strong>la</strong>s sustancias y materiales que conocemos o que sabemos<br />

que exist<strong>en</strong> no son más que difer<strong>en</strong>tes pres<strong>en</strong>taciones <strong>de</strong> esa única “pasta” l<strong>la</strong>mada materia.<br />

Sin embargo, para evitar confusiones es necesario t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que cada cuerpo material<br />

ti<strong>en</strong>e una composición química difer<strong>en</strong>te, a m<strong>en</strong>os que sean <strong>de</strong>l mismo tipo y posean los mismos<br />

constituy<strong>en</strong>tes.<br />

1.3.1 Naturaleza corpuscu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> materia<br />

Cuando hab<strong>la</strong>mos <strong>de</strong> constituy<strong>en</strong>tes nos referimos a <strong>la</strong>s sustancias. Cada sustancia posee<br />

características propias que <strong>la</strong> distingu<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>más. Pero a<strong>de</strong>más, están constituidas <strong>de</strong><br />

partícu<strong>la</strong>s químicas, sean éstas, átomos, iones o molécu<strong>la</strong>s.<br />

Se consi<strong>de</strong>ra así, que toda <strong>la</strong> materia es <strong>de</strong> naturaleza discontinua o corpuscu<strong>la</strong>r y que más allá<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> apari<strong>en</strong>cia visible, está constituida por partícu<strong>la</strong>s extremadam<strong>en</strong>te pequeñas <strong>en</strong> continuo<br />

movimi<strong>en</strong>to e interacción. Que no po<strong>de</strong>mos ver<strong>la</strong>s, a m<strong>en</strong>os que se agrup<strong>en</strong> con otras.


22<br />

<strong>Química</strong> <strong>G<strong>en</strong>eral</strong><br />

Plinio Sosa (2005) manifiesta que <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción que hay <strong>en</strong>tre sustancia y partícu<strong>la</strong> es simi<strong>la</strong>r a <strong>la</strong><br />

que hay <strong>en</strong>tre manada y búfalo.<br />

Sustancia agua<br />

Es <strong>de</strong>cir, sustancia se refiere al conjunto, mi<strong>en</strong>tras que<br />

partícu<strong>la</strong> se refiere a un solo individuo.<br />

Visto <strong>de</strong> esa manera, una sustancia se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong><br />

el nivel <strong>de</strong> lo macroscópico, mi<strong>en</strong>tras que <strong>la</strong> partícu<strong>la</strong><br />

<strong>en</strong> el nivel <strong>de</strong> lo submicroscópico.<br />

Nivel macroscópico Nivel submicroscópico Nivel simbólico<br />

Sustancia aluminio<br />

1.3.2 Teoría cinética corpuscu<strong>la</strong>r<br />

Mo<strong>de</strong>lo que repres<strong>en</strong>ta a <strong>la</strong><br />

molécu<strong>la</strong> <strong>de</strong> agua<br />

Mo<strong>de</strong>lo que repres<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> red<br />

<strong>de</strong> átomos <strong>de</strong> aluminio<br />

H 2 O<br />

El sigui<strong>en</strong>te esquema repres<strong>en</strong>ta con círculos <strong>la</strong>s partícu<strong>la</strong>s que forman el aire que respiramos,<br />

¿qué hay <strong>en</strong>tre dichas partícu<strong>la</strong>s?<br />

a) Polvo<br />

b) Nada<br />

c) Otras partícu<strong>la</strong>s más ligeras<br />

d) T<strong>en</strong>go duda<br />

Actividad 1.9 Contesta <strong>de</strong> manera individual y con <strong>la</strong> ayuda <strong>de</strong> tu<br />

profesor contrasta tu respuesta con <strong>la</strong>s <strong>de</strong> tus compañeros y si es<br />

posible discutan sobre <strong>la</strong> posible respuesta.<br />

Al


La materia: niveles macroscópico, submicroscópico y simbólico 23<br />

Los estudios realizados por Robert Boyle <strong>en</strong> el siglo XVII sobre el comportami<strong>en</strong>to y <strong>la</strong>s propieda<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> los gases fueron utilizados a mitad <strong>de</strong>l siglo XIX por los físicos Ludwig Boltzmann y<br />

James Clerck Maxwell para formu<strong>la</strong>r <strong>la</strong> teoría cinético molecu<strong>la</strong>r.<br />

Esta teoría nos permite explicar el comportami<strong>en</strong>to y <strong>la</strong>s propieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los sólidos, líquidos y<br />

gases, con base <strong>en</strong> los sigui<strong>en</strong>tes postu<strong>la</strong>dos:<br />

1. Toda <strong>la</strong> materia está constituida por partícu<strong>la</strong>s, que pued<strong>en</strong> ser átomos,<br />

iones o molécu<strong>la</strong>s.<br />

2. Las partícu<strong>la</strong>s se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> movimi<strong>en</strong>to contínuo, <strong>de</strong> vibración<br />

y/o <strong>de</strong> tras<strong>la</strong>ción (aleatorio)<br />

3. Entre <strong>la</strong>s partícu<strong>la</strong>s no hay nada, sólo vacío.<br />

4. Exist<strong>en</strong> fuerzas <strong>de</strong> interacción <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s partícu<strong>la</strong>s, d<strong>en</strong>ominadas<br />

<strong>de</strong> cohesión.<br />

5. Las colisiones <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s partícu<strong>la</strong>s son elásticas, chocan, rebotan y<br />

se alejan.<br />

Este mo<strong>de</strong>lo cinético-corpuscu<strong>la</strong>r nos permite dar una repres<strong>en</strong>tación submicroscópica que<br />

nos permite explicar los hechos observados por medio <strong>de</strong> nuestros s<strong>en</strong>tidos, sobre los cuerpos<br />

macroscópicos. Pero <strong>de</strong>be quedarnos c<strong>la</strong>ro que:<br />

Las propieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> un sistema son el resultado <strong>de</strong>l<br />

comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> sus partícu<strong>la</strong>s<br />

Sin embargo, <strong>la</strong>s partícu<strong>la</strong>s no ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>la</strong>s mismas propieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l sistema al que<br />

pert<strong>en</strong>ec<strong>en</strong>, por ejemplo, si un cuerpo aum<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> volum<strong>en</strong>, no significa que <strong>la</strong>s<br />

partícu<strong>la</strong>s aum<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>de</strong> volum<strong>en</strong>, <strong>de</strong> tamaño o se expandan, sino que sólo aum<strong>en</strong>tan<br />

<strong>la</strong>s distancias <strong>en</strong>tre el<strong>la</strong>s.<br />

Las propieda<strong>de</strong>s físicas son propieda<strong>de</strong>s macroscópicas que se pued<strong>en</strong> <strong>de</strong>terminar<br />

directam<strong>en</strong>te. Estas propieda<strong>de</strong>s son <strong>de</strong> conjunto, no individuales, por ejemplo,<br />

si un jarrón <strong>de</strong> cobre es <strong>de</strong> color café rojizo, no significa que sus átomos t<strong>en</strong>gan que<br />

ser café rojizo. En cambio <strong>la</strong>s propieda<strong>de</strong>s químicas se manifiestan tanto a nivel<br />

macroscópico como submicroscópico.


24<br />

1.3.3 La Teoría cinética corpuscu<strong>la</strong>r, los estados y cambios<br />

<strong>de</strong> agregación <strong>de</strong> <strong>la</strong> materia<br />

A <strong>la</strong>s distintas formas como se pres<strong>en</strong>tan los cuerpos<br />

materiales, se les d<strong>en</strong>omina estados <strong>de</strong> agregación,<br />

por <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes formas como se «agregan»<br />

<strong>la</strong>s partícu<strong>la</strong>s. Los estados <strong>de</strong> agregación que<br />

son familiares <strong>en</strong> <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia cotidiana, son el<br />

sólido, líquido y gaseoso, fácilm<strong>en</strong>te difer<strong>en</strong>ciables<br />

por sus propieda<strong>de</strong>s.<br />

<strong>Química</strong> <strong>G<strong>en</strong>eral</strong><br />

Sin embargo, existe un cuarto estado <strong>de</strong> <strong>la</strong> materia, d<strong>en</strong>ominado p<strong>la</strong>sma.<br />

¿Cómo se pres<strong>en</strong>ta éste? Cuando un gas se cali<strong>en</strong>ta a temperaturas cercanas<br />

a los 10 000 K, <strong>la</strong> <strong>en</strong>ergía cinética <strong>de</strong> <strong>la</strong>s molécu<strong>la</strong>s aum<strong>en</strong>ta lo sufici<strong>en</strong>te<br />

para que, al vibrar y chocar, <strong>la</strong>s molécu<strong>la</strong>s se rompan <strong>en</strong> átomos. A temperaturas<br />

más altas, los electrones se separan <strong>de</strong> los átomos y <strong>la</strong> sustancia se convierte<br />

<strong>en</strong> una mezc<strong>la</strong> <strong>de</strong> electrones e iones positivos: un p<strong>la</strong>sma altam<strong>en</strong>te<br />

ionizado.<br />

Este estado <strong>de</strong> agregación apar<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te poco común, resulta que no lo es tanto, ya que<br />

ocupa el 99% <strong>de</strong> <strong>la</strong> totalidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> materia <strong>de</strong>l universo. Lo po<strong>de</strong>mos <strong>en</strong>contrar <strong>en</strong> <strong>la</strong> tierra<br />

pres<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el fuego, <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong>va volcánica, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s bombil<strong>la</strong>s eléctricas, <strong>en</strong> los tubos fluoresc<strong>en</strong>tes<br />

y <strong>en</strong> <strong>la</strong> ionósfera.<br />

El Cond<strong>en</strong>sado <strong>de</strong> Bose - Einstein...¿un quinto estado <strong>de</strong> <strong>la</strong> materia?<br />

Si <strong>en</strong> vez <strong>de</strong> cal<strong>en</strong>tar se lleva a <strong>la</strong> materia a una temperatura cercana al cero absoluto, es <strong>de</strong>cir<br />

a un estado don<strong>de</strong> <strong>la</strong> inmovilidad fuera casi total. ¿Habría <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> un quinto estado <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> materia?<br />

¿Sabías qué...el cero absoluto <strong>en</strong> <strong>la</strong> esca<strong>la</strong> Kelvin, se<br />

consi<strong>de</strong>ra <strong>la</strong> temperatura más baja que se pue<strong>de</strong> alcanzar,<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> que no hay ningún tipo <strong>de</strong> movimi<strong>en</strong>to. Su valor<br />

<strong>en</strong> grados c<strong>en</strong>tígrados es <strong>de</strong> -273.15 0 C o 0 kelvin?<br />

En 1924 el físico indio Saty<strong>en</strong>dra Nath Bose y Albert Einstein predijeron <strong>en</strong> conjunto el quinto<br />

estado <strong>de</strong> <strong>la</strong> materia.<br />

Según esta teoría todos los átomos se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> un mismo lugar, pero no uno sobre el otro,<br />

sino todos ocupando el mismo espacio físico. Es dificil imaginar macroscópicam<strong>en</strong>te este quinto<br />

estado <strong>de</strong> <strong>la</strong> materia, para hacernos una i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> lo que sería un objeto cotidiano <strong>en</strong> el estado<br />

<strong>de</strong> Bose-Einstein (CBE), imaginemos diez pelotas <strong>en</strong> un mismo recipi<strong>en</strong>te, pero no cada una<br />

sobre otra, sino literalm<strong>en</strong>te todas <strong>en</strong> el mismo recipi<strong>en</strong>te, ocupando el mismo espacio <strong>en</strong> el<br />

mismo mom<strong>en</strong>to.<br />

El estado <strong>de</strong> CBE sólo pue<strong>de</strong> ser posible a temperaturas muy bajas, a <strong>la</strong> cual los átomos<br />

llegu<strong>en</strong> a cero movimi<strong>en</strong>to y <strong>la</strong>s ondas <strong>de</strong> los átomos <strong>en</strong>friados se sobrepongan, formando una<br />

única onda y alcanzando el estado <strong>de</strong> cond<strong>en</strong>sado <strong>de</strong> Bose-Einstein.


La materia: niveles macroscópico, submicroscópico y simbólico 25<br />

Por eso se dice que los átomos se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> el mismo lugar, porque todos son <strong>de</strong>scritos<br />

por una única onda.<br />

La bo<strong>la</strong> negra repres<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> posición don<strong>de</strong> se<br />

<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>la</strong>s 10 pelotas <strong>en</strong> un mismo lugar.<br />

Conozca más...<br />

Cond<strong>en</strong>sado <strong>de</strong> Bose-Einstein<br />

Para mayores <strong>de</strong>talles revisar <strong>la</strong> dirección http://www.<strong>la</strong>ndsil.com/Fisica/Materia2.htm<br />

El Nóbel <strong>de</strong> Física, para los tres ci<strong>en</strong>tíficos que <strong>de</strong>scubrieron el quinto estado <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

materia.<br />

Los estadounid<strong>en</strong>ses Eric A. Cornell y Carl E. Weiman, y el alemán Wolfgang Ketterle fueron<br />

ga<strong>la</strong>rdonados hoy con el Premio Nóbel <strong>de</strong> Física 2001, según informó <strong>la</strong> Real Aca<strong>de</strong>mia Sueca <strong>de</strong><br />

Ci<strong>en</strong>cias. El ga<strong>la</strong>rdón se les concedió por haber <strong>de</strong>scubierto el quinto estado físico <strong>de</strong> <strong>la</strong> materia,<br />

<strong>la</strong> cond<strong>en</strong>sación Bose-Einstein, un estado extremo <strong>de</strong> <strong>la</strong> materia <strong>en</strong> el cual los átomos <strong>de</strong>jan <strong>de</strong><br />

comportarse <strong>de</strong> manera «normal». Este f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o, pronosticado por Albert Einstein hace 70 años,<br />

fue realizado y observado por vez primera <strong>en</strong> 1995 por los tres ci<strong>en</strong>tíficos <strong>la</strong>ureados hoy.<br />

Los tres ga<strong>la</strong>rdonados forman parte <strong>de</strong> una misma g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> jóv<strong>en</strong>es ci<strong>en</strong>tíficos <strong>en</strong> el campo<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> física. Cornell nació <strong>en</strong> 1961 y <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong> su trabajo <strong>en</strong> el Instituto Nacional <strong>de</strong> Medidas y<br />

Tecnología <strong>de</strong> Boul<strong>de</strong>r (Colorado; Weiman nació <strong>en</strong> 1951 e investiga <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>Un</strong>iversidad <strong>de</strong> Colorado,<br />

mi<strong>en</strong>tras que Ketterle nació <strong>en</strong> 1957 y trabaja <strong>en</strong> el Instituto Tecnológico <strong>de</strong> Massachusetts (MIT),<br />

<strong>en</strong> Cambridge.<br />

Cornell y Wieman trabajan también <strong>en</strong> el JILA, un instituto <strong>de</strong> investigación <strong>en</strong> Boul<strong>de</strong>r, conocido<br />

antes como el Instituto Conjunto <strong>de</strong> Astrofísica <strong>en</strong> Laboratorio. W. Ketterle trabajaba <strong>de</strong> manera<br />

in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>en</strong> Alemania, antes <strong>de</strong> incorporarse al MIT <strong>en</strong> 1990.<br />

La investigación ayudará también a que los ci<strong>en</strong>tíficos midan propieda<strong>de</strong>s fundam<strong>en</strong>tales <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

materia. «Las aplicaciones revolucionarias (...) parec<strong>en</strong> estar justo a <strong>la</strong> vuelta <strong>de</strong> <strong>la</strong> esquina»,<br />

añadió <strong>la</strong> aca<strong>de</strong>mia.<br />

El término Bose-Einstein se refiere al físico indio Saty<strong>en</strong>dra Nath Bose (<strong>de</strong>scubridor <strong>de</strong>l bosón) y al<br />

alemán Albert Einstein.<br />

1<br />

12<br />

12<br />

12


26<br />

En 1924, Bose realizó investigaciones sobre <strong>la</strong><br />

partícu<strong>la</strong>s <strong>de</strong> luz l<strong>la</strong>madas fotones y <strong>en</strong>vió su<br />

trabajo al célebre ci<strong>en</strong>tífico alemán, qui<strong>en</strong> amplió<br />

<strong>la</strong> teoría para abarcar <strong>la</strong> masa.<br />

Ocurr<strong>en</strong>cia sucesiva <strong>de</strong> <strong>la</strong> cond<strong>en</strong>sación <strong>de</strong> Bose-Einstein<br />

<strong>en</strong> rubidio. De izquierda a <strong>de</strong>recha se muestra <strong>la</strong> distribución<br />

atómica <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube mom<strong>en</strong>tos antes <strong>de</strong> <strong>la</strong> cond<strong>en</strong>sación,<br />

al inicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> cond<strong>en</strong>sación y <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> <strong>la</strong> cond<strong>en</strong>sación<br />

completa. Los picos altos correspond<strong>en</strong> a una gran<br />

cantidad <strong>de</strong> átomos.<br />

<strong>Química</strong> <strong>G<strong>en</strong>eral</strong><br />

Einstein predijo que cuando <strong>la</strong>s partícu<strong>la</strong>s se <strong>de</strong>saceleran y se aproximan <strong>en</strong>tre sí, produc<strong>en</strong> un<br />

nuevo estado <strong>de</strong> agregación <strong>de</strong> <strong>la</strong> materia distinto <strong>de</strong>l sólido, el líquido, el gaseoso y el p<strong>la</strong>sma.<br />

En el nuevo estado <strong>de</strong> <strong>la</strong> materia, los átomos pierd<strong>en</strong> su id<strong>en</strong>tidad propia y forman una so<strong>la</strong> onda<br />

cuántica <strong>de</strong> partícu<strong>la</strong>s. Tal como los fotones <strong>en</strong> un láser óptico, todos los átomos <strong>de</strong>l cond<strong>en</strong>sado<br />

se hal<strong>la</strong>n <strong>en</strong> <strong>la</strong> misma longitud <strong>de</strong> onda y <strong>la</strong>t<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> misma frecu<strong>en</strong>cia.<br />

A este quinto estado <strong>de</strong> <strong>la</strong> materia se le profetiza una serie <strong>de</strong> aplicaciones: el cond<strong>en</strong>sado Bose-<br />

Einstein hará aún más exactos instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> medición y relojes atómicos, y podrá almac<strong>en</strong>ar<br />

información <strong>en</strong> <strong>la</strong>s futuras computadoras cuánticas. Y es tan fácil <strong>de</strong> lograr con aparatos <strong>de</strong> 50 a<br />

100 mil dó<strong>la</strong>res, que hay ya más <strong>de</strong> veinte equipos investigadores que lo han fabricado <strong>en</strong> todo el<br />

mundo.<br />

Su aplicación mayor, sin embargo, será <strong>en</strong> un «láser atómico» que, <strong>en</strong> lugar <strong>de</strong> fotones, emita un<br />

rayo <strong>de</strong> átomos vibrando <strong>en</strong> el mismo estado mecánico cuántico. Tal láser atómico podría, por<br />

ejemplo, permitir construir pequeñísimas estructuras con precisión hasta hoy inédita, técnica <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> cual podrían aprovecharse <strong>la</strong> nanotecnología y <strong>la</strong> industria <strong>de</strong> computadoras. El Premio Nóbel<br />

<strong>de</strong> Física fue <strong>en</strong>tregado el 10 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong>l 2001 por el rey Carlos Gustavo <strong>de</strong> Suecia.<br />

Tomado <strong>de</strong> http://tochtli.fisica.uson.mx/fluidos%20y%20calor/Noveda<strong>de</strong>s/Quinto%20Estado.htm


La materia: niveles macroscópico, submicroscópico y simbólico 27<br />

Actividad 1.10 Mediante una lluvia <strong>de</strong> i<strong>de</strong>as y con <strong>la</strong> ayuda <strong>de</strong> tu<br />

profesor contesta <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes preguntas.<br />

1. Nombra cinco sustancias que <strong>en</strong> condiciones normales existan <strong>en</strong> estado líquido.<br />

2. Nombra cinco sustancias que <strong>en</strong> condiciones normales existan <strong>en</strong> estado gaseoso.<br />

3. Nombra cinco sustancias que <strong>en</strong> condiciones normales existan <strong>en</strong> estado sólido.<br />

4. ¿Cuál <strong>de</strong> los sigui<strong>en</strong>tes materiales t<strong>en</strong>drá <strong>la</strong> mayor viscosidad?<br />

a) Vinagre b) Agua c) Aire d) Aceite <strong>de</strong> cocina<br />

5. ¿Cuál <strong>de</strong> los sigui<strong>en</strong>tes <strong>en</strong>unciados <strong>de</strong>fine <strong>de</strong> manera g<strong>en</strong>eral a un gas?<br />

a) Materia con volum<strong>en</strong> y forma fija b) Materia con forma fija pero volum<strong>en</strong> variable<br />

c) Materia con volum<strong>en</strong> y forma no fija d) Materia con volum<strong>en</strong> fijo pero forma no fija<br />

6. ¿Cuál <strong>de</strong> los sigui<strong>en</strong>tes materiales ti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> más alta d<strong>en</strong>sidad?<br />

a) Vapor <strong>de</strong> agua b) Agua líquida c) Hielo d) Gas<br />

Características <strong>de</strong> los estados <strong>de</strong> agregación<br />

La teoría cinética corpuscu<strong>la</strong>r nos permite <strong>de</strong>scribir <strong>la</strong>s principales características <strong>de</strong> los estados<br />

<strong>de</strong> agregación. Veamos <strong>de</strong> manera inicial algunas características <strong>de</strong> los sólidos y <strong>la</strong>s explicaciones<br />

sobre <strong>la</strong>s mismas haci<strong>en</strong>do uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> teoría cinética corpuscu<strong>la</strong>r.<br />

Sólidos<br />

Hechos (Lo macroscópico) Interpretaciones <strong>de</strong>s<strong>de</strong> lo submicro (teoría)<br />

Ti<strong>en</strong><strong>en</strong> forma propia y <strong>de</strong>finida Debido a que sus partícu<strong>la</strong>s están ord<strong>en</strong>adas y sólo vibran <strong>en</strong><br />

un punto fijo. Se muev<strong>en</strong>, pero no se <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zan unas sobre<br />

otras.


28<br />

Los sólidos con<br />

frecu<strong>en</strong>cia forman<br />

re<strong>de</strong>s cristalinas,<br />

pero también forman<br />

re<strong>de</strong>s irregu<strong>la</strong>res<br />

o sólidos<br />

amorfos.<br />

Se necesita bastante <strong>en</strong>ergía<br />

para fundirlos.<br />

Los sólidos se di<strong>la</strong>tan cuando<br />

se cali<strong>en</strong>tan.<br />

Las vías <strong>de</strong>l ferrocarril se di<strong>la</strong>tan,<br />

por ello se <strong>de</strong>jan espacios<br />

<strong>en</strong>tre los rieles.<br />

Los sólidos cali<strong>en</strong>tes y di<strong>la</strong>tados<br />

no pesan más que los fríos, simplem<strong>en</strong>te<br />

ocupan más espacio.<br />

<strong>Química</strong> <strong>G<strong>en</strong>eral</strong><br />

Amorfo<br />

Los partícu<strong>la</strong>s(átomos, iones<br />

o molécu<strong>la</strong>s) se atra<strong>en</strong> y se<br />

<strong>en</strong><strong>la</strong>zan <strong>en</strong>tre sí <strong>en</strong> forma<br />

iónica, coval<strong>en</strong>te o metálica,<br />

<strong>de</strong> forma tal que se repite<br />

millones <strong>de</strong> veces formando<br />

un cristal macroscópico y <strong>en</strong><br />

forma <strong>de</strong>sord<strong>en</strong>ada cuando<br />

son amorfos.<br />

Cristal<br />

Esto se <strong>de</strong>be a que <strong>la</strong>s partícu<strong>la</strong>s se manti<strong>en</strong><strong>en</strong> unidas por<br />

importantes fuerzas <strong>de</strong> atracción o <strong>en</strong><strong>la</strong>ces<br />

multidireccionales.<br />

Esto se <strong>de</strong>be a que <strong>la</strong>s partícu<strong>la</strong>s se separan al aum<strong>en</strong>tar <strong>la</strong><br />

amplitud <strong>de</strong> su movimi<strong>en</strong>to vibratorio.<br />

No es el número <strong>de</strong> partícu<strong>la</strong>s, ni el tamaño <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s lo que<br />

ha aum<strong>en</strong>tado, sino <strong>la</strong>s distancias medias <strong>en</strong>tre el<strong>la</strong>s.


La materia: niveles macroscópico, submicroscópico y simbólico 29<br />

Líquidos<br />

Hechos (Lo macroscópico)<br />

Los líquidos no ti<strong>en</strong><strong>en</strong> forma <strong>de</strong>finida<br />

y se viert<strong>en</strong> con facilidad<br />

(son fluídos).<br />

Ti<strong>en</strong><strong>en</strong> volum<strong>en</strong> fijo<br />

Se difund<strong>en</strong><br />

Los líquidos pres<strong>en</strong>tan otras propieda<strong>de</strong>s como <strong>la</strong> t<strong>en</strong>sión superficial y <strong>la</strong> capi<strong>la</strong>ridad.<br />

T<strong>en</strong>sión superficial<br />

Interpretaciones <strong>de</strong>s<strong>de</strong> lo submicro (teoría)<br />

En los líquidos <strong>la</strong>s partícu<strong>la</strong>s no están ord<strong>en</strong>adas <strong>de</strong> forma<br />

regu<strong>la</strong>r (forman «agregados») y pued<strong>en</strong> <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zarse unas<br />

sobre otras.<br />

Esto se <strong>de</strong>be a que <strong>la</strong>s partícu<strong>la</strong>s están juntas porque <strong>la</strong>s<br />

fuerzas <strong>de</strong> atracción <strong>en</strong>tre el<strong>la</strong>s, aunque débiles, no permit<strong>en</strong><br />

que se separ<strong>en</strong>.<br />

En los líquidos <strong>la</strong>s partícu<strong>la</strong>s pued<strong>en</strong> <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zarse y mezc<strong>la</strong>rse<br />

con <strong>la</strong>s <strong>de</strong> otras sustancias.<br />

La t<strong>en</strong>sión superficial <strong>de</strong> un líquido pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>finirse como <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía necesaria para<br />

aum<strong>en</strong>tar su superficie por unidad <strong>de</strong> área. Esto implica que el líquido pres<strong>en</strong>te una resist<strong>en</strong>cia<br />

para aum<strong>en</strong>tar su superficie.<br />

La t<strong>en</strong>sión superficial <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> naturaleza <strong>de</strong>l líquido, <strong>de</strong>l medio que le ro<strong>de</strong>a y <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

temperatura. En g<strong>en</strong>eral, <strong>la</strong> t<strong>en</strong>sión superficial disminuye con <strong>la</strong> temperatura, ya que <strong>la</strong>s fuerzas<br />

<strong>de</strong> cohesión disminuy<strong>en</strong> al aum<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> <strong>en</strong>ergía cinética corpuscu<strong>la</strong>r.<br />

¿Sabías qué... esta propiedad permite<br />

a algunos insectos como arañas<br />

y mosquitos caminar sobre <strong>la</strong> superficie<br />

<strong>de</strong>l líquido?<br />

¿Sabías qué...<strong>la</strong> t<strong>en</strong>sión superficial le da a <strong>la</strong> superficie <strong>de</strong>l agua<br />

una apari<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> membrana elástica? Esto se pue<strong>de</strong> observar<br />

al presionar cuidadosam<strong>en</strong>te con un clip y <strong>de</strong> manera vertical <strong>la</strong><br />

superficie <strong>de</strong>l agua. Colocado <strong>de</strong> manera horizontal pue<strong>de</strong> flotar.


30<br />

Capi<strong>la</strong>ridad<br />

<strong>Química</strong> <strong>G<strong>en</strong>eral</strong><br />

La capi<strong>la</strong>ridad es <strong>la</strong> propiedad que ti<strong>en</strong>e un líquido para subir por un tubo estrecho (capi<strong>la</strong>r)<br />

<strong>de</strong>safiando <strong>la</strong> fuerza <strong>de</strong> <strong>la</strong> gravedad.<br />

El nivel que alcanza es directam<strong>en</strong>te proporcional a <strong>la</strong> t<strong>en</strong>sión superficial <strong>de</strong>l líquido e<br />

inversam<strong>en</strong>te proporcional al grosor interno <strong>de</strong>l tubo.<br />

La capi<strong>la</strong>ridad se <strong>de</strong>be a <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> dos tipos <strong>de</strong> fuerzas difer<strong>en</strong>tes: <strong>la</strong>s cohesivas, que<br />

son <strong>la</strong>s fuerzas <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s molécu<strong>la</strong>s <strong>de</strong>l líquido y <strong>la</strong>s adhesivas que son <strong>la</strong>s fuerzas que operan<br />

<strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s molécu<strong>la</strong>s <strong>de</strong>l líquido y el capi<strong>la</strong>r.<br />

¿Sabías qué ... <strong>la</strong> capi<strong>la</strong>ridad es indisp<strong>en</strong>sable para que<br />

el agua pueda subir por el tallo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>ntas hasta <strong>la</strong> última<br />

hoja?<br />

¿Sabías qué...esta propiedad es <strong>la</strong> causa <strong>de</strong> que se forme<br />

una pequeña curvatura o m<strong>en</strong>isco <strong>en</strong> <strong>la</strong> superficie <strong>de</strong>l<br />

líquido, cuando está cont<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> una pipeta, probeta o<br />

tubo <strong>de</strong> <strong>en</strong>sayo?<br />

¿Sabías qué...<strong>la</strong> curvatura o el m<strong>en</strong>isco que se forma <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> superficie <strong>de</strong>l único metal líquido es <strong>de</strong> tipo convexo?<br />

M<strong>en</strong>isco tipo convexo<br />

<strong>en</strong> el mercurio<br />

Hg H 2 O<br />

M<strong>en</strong>isco tipo cóncavo <strong>en</strong><br />

el agua<br />

¿Sabías qué...<strong>la</strong> difusión es un proceso físico que<br />

pue<strong>de</strong> ocurrir tanto <strong>en</strong> líquidos como <strong>en</strong> gases, <strong>de</strong>bido<br />

a que <strong>la</strong>s partícu<strong>la</strong>s pued<strong>en</strong> <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zarse e interaccionar<br />

<strong>en</strong>tre el<strong>la</strong>s?<br />

En <strong>la</strong> difusión <strong>la</strong>s partícu<strong>la</strong>s se dispersan <strong>en</strong> un medio<br />

<strong>en</strong> el que inicialm<strong>en</strong>te estaban aus<strong>en</strong>tes. Las partícu<strong>la</strong>s<br />

que se difund<strong>en</strong> o dispersan forman parte <strong>de</strong>l soluto<br />

y el medio don<strong>de</strong> se difund<strong>en</strong> <strong>de</strong>l disolv<strong>en</strong>te.<br />

¿Sabías qué...<strong>la</strong> viscosidad es una medida <strong>de</strong> <strong>la</strong> resist<strong>en</strong>cia<br />

que pres<strong>en</strong>ta un líquido a fluir? El aceite y <strong>la</strong><br />

miel son dos líquidos con viscosidad elevada y por eso<br />

fluy<strong>en</strong> con dificultad.


La materia: niveles macroscópico, submicroscópico y simbólico 31<br />

Gases<br />

Hechos (Lo macroscópico) Interpretaciones <strong>de</strong>s<strong>de</strong> lo submicroscópico (teoría)<br />

Los gases no ti<strong>en</strong><strong>en</strong> forma <strong>de</strong>finida,<br />

adoptan <strong>la</strong> <strong>de</strong>l recipi<strong>en</strong>te<br />

que los conti<strong>en</strong>e.<br />

Los gases no ti<strong>en</strong><strong>en</strong> volum<strong>en</strong><br />

fijo, son fácilm<strong>en</strong>te compresibles.<br />

Se difund<strong>en</strong><br />

Ejerc<strong>en</strong> presión<br />

En los gases <strong>la</strong>s partícu<strong>la</strong>s se muev<strong>en</strong> librem<strong>en</strong>te y <strong>la</strong>s<br />

interacciones (fuerzas <strong>de</strong> atracción) <strong>en</strong>tre el<strong>la</strong>s son débiles<br />

(casi nu<strong>la</strong>s).<br />

En los gases, <strong>la</strong>s distancias <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s partícu<strong>la</strong>s son muy gran<strong>de</strong>s<br />

comparadas con el tamaño <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s, estos espacios vacíos<br />

permit<strong>en</strong><br />

que al aplicar<br />

presión <strong>la</strong>s<br />

partícu<strong>la</strong>s se<br />

acerqu<strong>en</strong> <strong>de</strong><br />

manera consi<strong>de</strong>rable.<br />

Las partícu<strong>la</strong>s se muev<strong>en</strong> o <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zan rápidam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> un<br />

continuo movimi<strong>en</strong>to azaroso.<br />

En los gases <strong>la</strong> velocidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s partícu<strong>la</strong>s es elevada, produciéndosechoques<br />

elásticos <strong>en</strong>tre<br />

el<strong>la</strong>s y con <strong>la</strong>s pare<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong>l recipi<strong>en</strong>te.<br />

La <strong>en</strong>ergía se<br />

transfiere <strong>de</strong> una<br />

partícu<strong>la</strong> a otra.


32<br />

Sólido Líquido Gaseoso<br />

<strong>Química</strong> <strong>G<strong>en</strong>eral</strong><br />

Actividad 1.11 Reafirmando tus conocimi<strong>en</strong>tos. En forma grupal o<br />

mediante una lluvia <strong>de</strong> i<strong>de</strong>as completa <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te tab<strong>la</strong> que resume<br />

<strong>la</strong>s características observables <strong>de</strong> los cuerpos materiales por su estado<br />

<strong>de</strong> agregación.<br />

Para completar <strong>la</strong> tab<strong>la</strong> usa <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes frases, éstas se pued<strong>en</strong> repetir:<br />

Características <strong>de</strong><br />

los estados <strong>de</strong><br />

agregación<br />

Forma<br />

Volum<strong>en</strong><br />

Flui<strong>de</strong>z<br />

Compresibilidad<br />

Capi<strong>la</strong>ridad<br />

T<strong>en</strong>sión<br />

Superficial<br />

Difusión<br />

Discontinuidad<br />

Fuerza <strong>de</strong><br />

cohesión<br />

- Propia o <strong>de</strong>finida<br />

- Fluido<br />

- No pres<strong>en</strong>ta<br />

- Muy alta<br />

- Fijo<br />

- Adoptan <strong>la</strong> forma <strong>de</strong>l recipi<strong>en</strong>te<br />

Esta imag<strong>en</strong> nos muestra como coexist<strong>en</strong> los tres estados<br />

<strong>de</strong> agregación.<br />

- Variable, ll<strong>en</strong>a todo el<br />

espacio disponible<br />

- Muy baja, casi nu<strong>la</strong><br />

- Pres<strong>en</strong>ta<br />

- Muy baja<br />

- Nu<strong>la</strong>


La materia: niveles macroscópico, submicroscópico y simbólico 33<br />

Cambios <strong>de</strong> estado <strong>de</strong> agregación <strong>de</strong> <strong>la</strong> materia<br />

El cambio es una constante manifestación <strong>de</strong> <strong>la</strong> naturaleza. <strong>G<strong>en</strong>eral</strong>m<strong>en</strong>te se acostumbra c<strong>la</strong>sificar<br />

al cambio <strong>en</strong> dos categorías: físicos y químicos. Sin embargo, es necesario precisar que<br />

los f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os que se pres<strong>en</strong>tan <strong>en</strong> <strong>la</strong> naturaleza no son exclusivam<strong>en</strong>te físicos o químicos, sino<br />

también biológicos, sociales, <strong>en</strong>tre otros. A los cambios físicos y químicos se les conoce también<br />

como f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os.<br />

Pero...¿qué es un f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o?<br />

Actividad 1.12 Mediante una lluvia <strong>de</strong> i<strong>de</strong>as contesta <strong>la</strong>s<br />

sigui<strong>en</strong>tes preguntas.<br />

1. ¿Qué es un f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o?<br />

__________________________________________________________________________________<br />

_________________________________________________________________________________<br />

2. ¿Qué características pres<strong>en</strong>ta un f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o físico?<br />

__________________________________________________________________________________<br />

_________________________________________________________________________________<br />

3. ¿Qué características pres<strong>en</strong>ta un f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o químico?<br />

__________________________________________________________________________________<br />

_________________________________________________________________________________<br />

4. ¿Por qué un cambio <strong>de</strong> estado <strong>de</strong> agregación es un cambio físico?<br />

_________________________________________________________________________________<br />

_________________________________________________________________________________<br />

Actividad 1.13 Retroalim<strong>en</strong>tando tus conocimi<strong>en</strong>tos. De manera<br />

individual contesta <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes preguntas y con <strong>la</strong> ayuda <strong>de</strong> tu<br />

profesor compara tu respuesta con <strong>la</strong>s <strong>de</strong> tus compañeros.<br />

1.¿Qué suce<strong>de</strong> cuando un gas se cali<strong>en</strong>ta?<br />

a) Las partícu<strong>la</strong>s se di<strong>la</strong>tan<br />

b) Las partícu<strong>la</strong>s aum<strong>en</strong>tan <strong>de</strong> tamaño<br />

c) Las partícu<strong>la</strong>s aum<strong>en</strong>tan sus distancias <strong>en</strong>tre el<strong>la</strong>s<br />

2. Cuando una sustancia cambia <strong>de</strong> estado...<br />

a) cambia su masa<br />

b) cambia su forma<br />

c) cambia su composición<br />

3. Cuando el agua hierve durante 20 minutos, <strong>la</strong>s burbujas que se liberan son...<br />

a) oxíg<strong>en</strong>o e hidróg<strong>en</strong>o que se libera<br />

b) aire<br />

c) vapor <strong>de</strong> agua


34<br />

<strong>Química</strong> <strong>G<strong>en</strong>eral</strong><br />

Si se quiere conseguir un cambio <strong>de</strong> un estado a otro, es necesario tomar <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta, a<strong>de</strong>más<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> naturaleza <strong>de</strong> <strong>la</strong> sustancia, el aum<strong>en</strong>to o disminución <strong>de</strong> <strong>la</strong> presión o <strong>de</strong> <strong>la</strong> temperatura,<br />

para po<strong>de</strong>r variar <strong>la</strong> <strong>en</strong>ergía cinética <strong>de</strong> <strong>la</strong>s partícu<strong>la</strong>s.<br />

La <strong>en</strong>ergía da movimi<strong>en</strong>to a <strong>la</strong>s partícu<strong>la</strong>s, que vibran o se <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zan <strong>en</strong> todas<br />

direcciones, chocando unas con otras. A esta <strong>en</strong>ergía <strong>de</strong> movimi<strong>en</strong>to se<br />

d<strong>en</strong>omina <strong>en</strong>ergía cinética <strong>de</strong> <strong>la</strong>s partícu<strong>la</strong>s.<br />

Por ejemplo, si se <strong>de</strong>sea que un líquido cambie al estado gaseoso, es necesario proporcionarle<br />

calor para que aum<strong>en</strong>te su temperatura y, por consigui<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> <strong>en</strong>ergía cinética <strong>de</strong> sus partícu<strong>la</strong>s,<br />

o bi<strong>en</strong> (o al mismo tiempo) reducir <strong>la</strong> presión externa.<br />

El calor es una forma <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía que se transfiere <strong>de</strong> un cuerpo <strong>de</strong> mayor<br />

temperatura a otro <strong>de</strong> m<strong>en</strong>or temperatura y está asociada al movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s partícu<strong>la</strong>s<br />

La temperatura <strong>de</strong> un sistema es una medida <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>ergía promedio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

partícu<strong>la</strong>s <strong>de</strong>l sistema.<br />

Solidificación<br />

Fusión<br />

Sólido Líquido Evaporación Vapor<br />

Deposición<br />

Cond<strong>en</strong>sación<br />

¿Sabías qué...<strong>la</strong> evaporación <strong>de</strong>l sudor que se libera cuando se<br />

hace ejercicio, ayuda a refrescar nuestro cuerpo?<br />

Licuación<br />

Sublimación<br />

Gas<br />

¿Sabías qué...el agua es <strong>la</strong> única sustancia que<br />

po<strong>de</strong>mos <strong>en</strong>contrar <strong>en</strong> condiciones normales <strong>en</strong><br />

tres estados <strong>de</strong> agregación: sólido, líquido y gaseoso?


La materia: niveles macroscópico, submicroscópico y simbólico 35<br />

Cambios <strong>de</strong> estado <strong>de</strong> agregación<br />

Hechos ( Lo macroscópico) Interpretaciones <strong>de</strong>s<strong>de</strong> lo submicroscópico<br />

Fusión<br />

Cuando a un sólido se le aplica calor, este<br />

pue<strong>de</strong> pasar al estado líquido.<br />

Cuando un sólido se cali<strong>en</strong>ta, <strong>de</strong> forma tal que<br />

se fun<strong>de</strong>, al llegar a este punto el asc<strong>en</strong>so <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> temperatura se <strong>de</strong>ti<strong>en</strong>e o permanece constante,<br />

hasta que todo el sólido se fun<strong>de</strong>.<br />

Temperatura<br />

○ ○ ○ ○ ○ ○ ○<br />

Inicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> fusión<br />

Tiempo<br />

○ ○ ○ ○<br />

Fin <strong>de</strong> <strong>la</strong> fusión<br />

Evaporación<br />

Al cambio <strong>de</strong> estado líquido a vapor o gas se<br />

le d<strong>en</strong>omina evaporación. Esta ocurre a cualquier<br />

temperatura y sólo se evaporan <strong>la</strong>s partícu<strong>la</strong>s<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> superficie <strong>de</strong>l líquido.<br />

Ebullición<br />

El punto <strong>de</strong> ebullición es <strong>la</strong> temperatura a <strong>la</strong><br />

cual <strong>la</strong> presión <strong>de</strong> vapor <strong>de</strong> un líquido es igual<br />

a <strong>la</strong> presión externa. Al alcanzar este punto<br />

se forman burbujas <strong>en</strong> el interior <strong>de</strong>l líquido,<br />

que al subir, revi<strong>en</strong>tan o explotan.<br />

Al igual que <strong>en</strong> el punto <strong>de</strong> fusión,<br />

cuando el líquido se cali<strong>en</strong>ta<br />

hasta llegar al punto <strong>de</strong><br />

ebullición, el asc<strong>en</strong>so <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

temperatura se <strong>de</strong>ti<strong>en</strong>e o<br />

permanece constante, hasta<br />

que todo el líquido se evapora.<br />

Cuando suce<strong>de</strong> esto se<br />

eleva nuevam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> temperatura.<br />

Al aum<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> temperatura, <strong>la</strong> <strong>en</strong>ergía cinética<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s partícu<strong>la</strong>s se increm<strong>en</strong>ta. provocando<br />

que <strong>la</strong> red <strong>de</strong>l sólido se <strong>de</strong>sorganice, <strong>en</strong> pequeños<br />

grupos <strong>de</strong> partícu<strong>la</strong>s.<br />

Al iniciar el punto <strong>de</strong> fusión, <strong>la</strong> temperatura no<br />

se eleva porque <strong>la</strong> <strong>en</strong>ergía <strong>la</strong> utiliza el sistema<br />

<strong>en</strong> <strong>de</strong>sord<strong>en</strong>ar <strong>la</strong> red.<br />

Al aum<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> <strong>en</strong>ergía cinética <strong>de</strong> <strong>la</strong>s partícu<strong>la</strong>s,<br />

estas vibran rápidam<strong>en</strong>te, algunas se liberan<br />

y escapan <strong>de</strong> <strong>la</strong> superficie <strong>de</strong>l líquido al v<strong>en</strong>cer<br />

<strong>la</strong>s fuerzas atractivas.<br />

Si <strong>la</strong> temperatura aum<strong>en</strong>ta, <strong>la</strong> <strong>en</strong>ergía cinética<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s partícu<strong>la</strong>s será mayor y estas t<strong>en</strong>drán <strong>la</strong><br />

sufici<strong>en</strong>te <strong>en</strong>ergía para v<strong>en</strong>cer <strong>la</strong> presión externa<br />

y escapar <strong>de</strong> <strong>la</strong> superficie <strong>de</strong>l líquido<br />

El punto <strong>de</strong> ebullición <strong>de</strong> una sustancia es característico,<br />

por el tipo <strong>de</strong> partícu<strong>la</strong>s y por <strong>la</strong> forma<br />

como están agrupadas.


36<br />

Cond<strong>en</strong>sación<br />

<strong>Química</strong> <strong>G<strong>en</strong>eral</strong><br />

Actividad 1.14. Trabajo co<strong>la</strong>borativo. En equipos <strong>de</strong> cinco integrantes<br />

explica los sigui<strong>en</strong>tes cambios <strong>de</strong> estado <strong>de</strong> agregación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> materia, utiliza para ello, <strong>la</strong> teoría cinética corpuscu<strong>la</strong>r.<br />

Hechos ( Lo macroscópico) Interpretaciones <strong>de</strong>s<strong>de</strong> lo submicroscópico<br />

Solidificación<br />

Licuación<br />

Sublimación


La materia: niveles macroscópico, submicroscópico y simbólico 37<br />

Actividad 1.15. Contesta <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes preguntas y com<strong>en</strong>ta<br />

<strong>la</strong>s respuestas con tus compañeros.<br />

1. Deja caer una gota <strong>de</strong> acetona sobre <strong>la</strong> superficie <strong>de</strong> un vidrio. Observa durante algunos<br />

minutos lo que ocurre. ¿Cómo se l<strong>la</strong>ma este f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o? ______________________________<br />

La acetona, ¿<strong>de</strong>saparece? _______________Si no es así, ¿dón<strong>de</strong> está? Int<strong>en</strong>ta explicar utilizando<br />

<strong>la</strong> teoría cinética corpuscu<strong>la</strong>r por qué suce<strong>de</strong> este hecho.<br />

2. Tras muchos experim<strong>en</strong>tos los ci<strong>en</strong>tíficos han llegado a <strong>la</strong> conclusión <strong>de</strong> que todas <strong>la</strong>s sustancias<br />

están formadas por partícu<strong>la</strong>s. T<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do esto <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta, trata <strong>de</strong> explicar qué ocurre con<br />

<strong>la</strong>s partícu<strong>la</strong>s <strong>de</strong> un bloque <strong>de</strong> hielo que al sacarlo <strong>de</strong> un conge<strong>la</strong>dor, pasa su temperatura <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

–10ºC a –1ºC.<br />

3. Se mi<strong>de</strong> <strong>la</strong> masa <strong>de</strong> un recipi<strong>en</strong>te cerrado que conti<strong>en</strong>e una pequeña cantidad <strong>de</strong> alcohol.<br />

Enseguida se <strong>de</strong>ja evaporar el alcohol sin <strong>de</strong>stapar el frasco. Se vuelve a medir su masa. ¿Qué<br />

ocurrirá?<br />

a) Aum<strong>en</strong>tará <strong>la</strong> masa<br />

b) Disminuirá <strong>la</strong> masa<br />

c) Será <strong>la</strong> misma<br />

d) Dep<strong>en</strong><strong>de</strong>rá <strong>de</strong> <strong>la</strong> temperatura<br />

e) T<strong>en</strong>go duda<br />

4. ¿Cuál es <strong>la</strong> razón para su respuesta <strong>en</strong> <strong>la</strong> pregunta 3?<br />

a. <strong>Un</strong> gas pesa m<strong>en</strong>os que un líquido<br />

b. La masa se conserva.<br />

c. El vapor <strong>de</strong> alcohol es m<strong>en</strong>os d<strong>en</strong>so que el alcohol líquido<br />

d. Los gases se elevan<br />

e. El vapor <strong>de</strong> alcohol es más ligero que el aire<br />

5. <strong>Un</strong> refresco embotel<strong>la</strong>do forma a veces una capa <strong>de</strong> agua <strong>en</strong> el exterior <strong>de</strong>l vidrio. ¿Cómo<br />

explicar este f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o?<br />

a. El agua se evapora <strong>de</strong>l refresco y se cond<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> el exterior <strong>de</strong>l <strong>en</strong>vase <strong>de</strong> vidrio.<br />

b. El <strong>en</strong>vase <strong>de</strong> vidrio actúa como una membrana semipermeable y permite que el agua<br />

pase, pero no el refresco.<br />

c. El vapor <strong>de</strong> agua se cond<strong>en</strong>sa <strong>de</strong>l aire.<br />

d. La baja temperatura hace que el oxíg<strong>en</strong>o y el hidróg<strong>en</strong>o <strong>de</strong>l aire se combin<strong>en</strong> formando el<br />

agua <strong>en</strong> el <strong>en</strong>vase <strong>de</strong> cristal.


38<br />

<strong>Química</strong> <strong>G<strong>en</strong>eral</strong><br />

6. El círculo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>recha <strong>de</strong> <strong>la</strong> figura (a) muestra un posible mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> <strong>la</strong> forma submicroscópica<br />

como se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>la</strong>s molécu<strong>la</strong>s <strong>de</strong> nitróg<strong>en</strong>o líquido <strong>en</strong> un recipi<strong>en</strong>te cerrado<br />

(a) (b)<br />

Nitróg<strong>en</strong>o líquido Nitróg<strong>en</strong>o gaseoso<br />

7. Cuando un objeto se cali<strong>en</strong>ta aum<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> tamaño. A este f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o lo l<strong>la</strong>mamos di<strong>la</strong>tación.<br />

Si cal<strong>en</strong>tamos el aire pres<strong>en</strong>te <strong>en</strong> un tubo <strong>de</strong> <strong>en</strong>sayo, al cual previam<strong>en</strong>te le colocamos un globo<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> boca <strong>de</strong> salida. ¿Cuál <strong>de</strong> <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes afirmaciones explica mejor este hecho?<br />

a) Al cal<strong>en</strong>tar aum<strong>en</strong>ta el número <strong>de</strong> partícu<strong>la</strong>s.<br />

b) Al cal<strong>en</strong>tar se agitan más int<strong>en</strong>sam<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s partícu<strong>la</strong>s y aum<strong>en</strong>ta<br />

<strong>la</strong> distancia <strong>en</strong>tre el<strong>la</strong>s.<br />

c) Al cal<strong>en</strong>tar aum<strong>en</strong>ta el tamaño <strong>de</strong> <strong>la</strong>s partícu<strong>la</strong>s.<br />

d) Ninguna <strong>de</strong> <strong>la</strong>s anteriores.<br />

8. Si se coloca una muestra <strong>de</strong> naftalina <strong>en</strong> un tubo cerrado y <strong>de</strong>spués se cali<strong>en</strong>ta, <strong>la</strong> naftalina<br />

pasa al estado gaseoso. ¿Qué tipo <strong>de</strong> cambio <strong>de</strong> estado <strong>de</strong> agregación ocurre?<br />

a) Solidificación<br />

b) Licuación<br />

c) Evaporación<br />

d) Sublimación Naftalina<br />

Nitróg<strong>en</strong>o (N 2 )<br />

¿Qué mo<strong>de</strong>lo repres<strong>en</strong>taría al nitróg<strong>en</strong>o <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> pasar al estado gaseoso?<br />

a) b) c) d)<br />

?


La materia: niveles macroscópico, submicroscópico y simbólico 39<br />

Horizontales<br />

Actividad 1.16. Trabajo co<strong>la</strong>borativo; forma tu equipo y contesta el<br />

sigui<strong>en</strong>te crucigrama<br />

3. Estado <strong>de</strong> agregación <strong>en</strong> el que <strong>la</strong>s molécu<strong>la</strong>s<br />

se muev<strong>en</strong> o <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zan unas sobre <strong>la</strong>s otras,<br />

mant<strong>en</strong>iéndose unidas<br />

4.Estado <strong>de</strong> agregación <strong>en</strong> el que <strong>la</strong>s partícu<strong>la</strong>s<br />

pres<strong>en</strong>tan mayor <strong>en</strong>ergía cinética y se dispersan<br />

<strong>en</strong> todas direcciones.<br />

10. Proceso <strong>en</strong> el cual al disminuir <strong>la</strong><br />

temperatura <strong>de</strong> un gas, este logra pasar al<br />

estado sólido.<br />

11. Si los vapores se cond<strong>en</strong>san, los gases se...<br />

12. Cuando los líquidos pasan al estado<br />

gaseoso, a esta nueva fase se le d<strong>en</strong>omina ...<br />

13.Temperatura a <strong>la</strong> presión <strong>de</strong> una atm, <strong>en</strong> <strong>la</strong> que<br />

una sustancia realiza el cambio <strong>de</strong> estado sólido<br />

a líquido.<br />

14.Proceso <strong>en</strong> el cual al disminuir <strong>la</strong> temperatura<br />

y aum<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> presión <strong>de</strong> un gas, éste se <strong>en</strong>fría y<br />

pasa al estado líquido.<br />

15. Si el vapor <strong>de</strong> una sustancia se <strong>en</strong>fría hasta<br />

pasar al estado líquido al proceso se le l<strong>la</strong>ma ...<br />

Verticales<br />

1.Temperatura a <strong>la</strong> cual <strong>la</strong> presión <strong>de</strong> vapor <strong>de</strong><br />

un líquido es igual a <strong>la</strong> presión externa ejercida<br />

sobre el líquido.<br />

2. Nombre que recibe el proceso <strong>en</strong> el cual, al<br />

disminuir <strong>la</strong> temperatura <strong>de</strong> un líquido éste cambia<br />

al estado sólido.<br />

5. Estado <strong>de</strong> agregación <strong>en</strong> el que <strong>la</strong>s<br />

partícu<strong>la</strong>s no pued<strong>en</strong> <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zarse, sólo vibran<br />

<strong>en</strong> un punto <strong>de</strong>terminado.<br />

6. Al aum<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> temperatura <strong>de</strong> un líquido, sus<br />

partícu<strong>la</strong>s aum<strong>en</strong>tan su <strong>en</strong>ergía cinética y<br />

logran salir <strong>en</strong> forma gaseosa a <strong>la</strong> susperficie,<br />

a este proceso se le d<strong>en</strong>omina.<br />

7. Si al aum<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> temperatura <strong>de</strong> un sólido<br />

éste pasa directam<strong>en</strong>te al estado gaseoso, al<br />

proceso se le d<strong>en</strong>omina.<br />

8. Magnitud termodinámica que mi<strong>de</strong> el nivel<br />

térmico <strong>de</strong> un cuerpo.<br />

9. Los sólidos al aum<strong>en</strong>tar su temperatura<br />

hasta alcanzar su punto <strong>de</strong> fusión, se fund<strong>en</strong> y<br />

se conviert<strong>en</strong> <strong>en</strong> líquidos. A este cambio físico<br />

se le d<strong>en</strong>omina.


40<br />

1.3.4 C<strong>la</strong>sificación <strong>de</strong> <strong>la</strong> materia<br />

<strong>Química</strong> <strong>G<strong>en</strong>eral</strong><br />

A <strong>la</strong> materia po<strong>de</strong>mos c<strong>la</strong>sificar<strong>la</strong> tomando <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta dos criterios fundam<strong>en</strong>tales: por su estado<br />

<strong>de</strong> agregación y por su composición.<br />

Por su estado <strong>de</strong> agregación, ya hemos abordado <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> que <strong>la</strong> materia pueda pres<strong>en</strong>tarse<br />

<strong>en</strong> cinco estados.<br />

C<strong>la</strong>sificación <strong>de</strong> <strong>la</strong> materia por su composición<br />

La materia se nos pres<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> muy diversas formas <strong>en</strong> <strong>la</strong> naturaleza, formando cuerpos materiales<br />

homogéneos y heterogéneos.<br />

1.3.4.1 Nivel macroscópico y submicroscópico<br />

A este nivel pert<strong>en</strong>ece el mundo <strong>de</strong> los hechos o lo concreto, por tanto, es al que mayor acceso<br />

t<strong>en</strong>emos, está referido a todo aquello que po<strong>de</strong>mos observar, medir, tocar y s<strong>en</strong>tir. A este nivel<br />

pert<strong>en</strong>ec<strong>en</strong> <strong>la</strong>s sustancias y <strong>la</strong>s mezc<strong>la</strong>s <strong>de</strong> sustancias.<br />

Las sustancias pued<strong>en</strong> ser elem<strong>en</strong>tos o compuestos.<br />

Elem<strong>en</strong>tos químicos<br />

Para lograr <strong>la</strong> compr<strong>en</strong>sión actual <strong>de</strong> elem<strong>en</strong>to químico, fue necesario el esfuerzo y el trabajo <strong>de</strong><br />

muchos ci<strong>en</strong>tíficos. <strong>Un</strong>o <strong>de</strong> ellos fue el aporte <strong>de</strong>l químico inglés Robert Boyle qui<strong>en</strong> <strong>en</strong> 1661<br />

<strong>en</strong> su libro The Sceptical Chymist, <strong>de</strong>finió a los elem<strong>en</strong>tos como sustancias que no pued<strong>en</strong><br />

ser <strong>de</strong>scompuestas <strong>en</strong> sustancias más simples. La <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> Boyle t<strong>en</strong>ía un s<strong>en</strong>tido práctico,<br />

pues una sustancia podía ser consi<strong>de</strong>rada un elem<strong>en</strong>to, hasta el mom<strong>en</strong>to <strong>en</strong> que se <strong>de</strong>scubriese<br />

cómo transformar<strong>la</strong> <strong>en</strong> otras más simples.<br />

En el siglo XVIII Antoine L. Lavoisier sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición<br />

<strong>de</strong> Boyle propuso una <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> elem<strong>en</strong>to para aquel<strong>la</strong>s<br />

sustancias que no podían ser <strong>de</strong>scompuestas <strong>en</strong> otras más<br />

s<strong>en</strong>cil<strong>la</strong>s mediante procedimi<strong>en</strong>tos químicos conocidos.<br />

Otro ci<strong>en</strong>tífico que aportó a <strong>la</strong> evolución conceptual <strong>de</strong> elem<strong>en</strong>to<br />

fue el químico inglés John Dalton, qui<strong>en</strong> <strong>en</strong> 1803 re<strong>la</strong>cionó el<br />

concepto macroscópico <strong>de</strong> sustancia simple con su interpretación<br />

<strong>en</strong> términos corpuscu<strong>la</strong>res o submicroscópicos. Definió al<br />

elem<strong>en</strong>to como un conjunto <strong>de</strong> átomos exactam<strong>en</strong>te iguales<br />

<strong>en</strong>tre sí, <strong>en</strong> cuanto a masa y propieda<strong>de</strong>s.<br />

Hoy <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad, con <strong>la</strong> <strong>de</strong>terminación <strong>de</strong>l número atómico<br />

y el <strong>de</strong>scubrimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los isótopos, se <strong>de</strong>fine a los elem<strong>en</strong>tos<br />

como:<br />

Sustancias constituidas por un conjunto <strong>de</strong> átomos <strong>de</strong>l mismo número átómico. Por tanto,<br />

ti<strong>en</strong><strong>en</strong> el mismo número <strong>de</strong> protones <strong>en</strong> el núcleo <strong>de</strong> sus átomos y por consigui<strong>en</strong>te el mismo<br />

número <strong>de</strong> electrones.<br />

Los elem<strong>en</strong>tos pued<strong>en</strong> estar constituidos por átomos, molécu<strong>la</strong>s (diatómicas, triatómicas,<br />

tetratómicas, poliatómicas) o re<strong>de</strong>s cristalinas.


La materia: niveles macroscópico, submicroscópico y simbólico 41<br />

Los elem<strong>en</strong>tos que están constituidos por molécu<strong>la</strong>s<br />

diatómicas son el yodo (I 2 ), bromo (Br 2 ), cloro<br />

(Cl 2 ), flúor (F 2 ), oxíg<strong>en</strong>o (O 2 , nitróg<strong>en</strong>o (N 2 ) e<br />

hidróg<strong>en</strong>o (H 2 ).<br />

Los elem<strong>en</strong>tos que están constituidos por átomos<br />

libres o separados <strong>en</strong>tre sí, son los gases nobles,<br />

helio (He), neón (Ne), argón (Ar), kriptón (Kr),<br />

x<strong>en</strong>ón (Xe) y radón (Rn).<br />

Los elem<strong>en</strong>tos que están constituidos por<br />

molécu<strong>la</strong>s triatómicas, tetratómicas y<br />

poliatómicas son el ozono (O 3 ), el fósforo<br />

(P 4 ), el azufre (S 8 ), <strong>en</strong>tre otros.<br />

Los elem<strong>en</strong>tos que están constituidos por<br />

átomos ord<strong>en</strong>ados <strong>en</strong> re<strong>de</strong>s cristalinas son<br />

el carbono (diamante), los metales (Fe, Ag,<br />

Cu, etc.)<br />

Hasta el mom<strong>en</strong>to se conoc<strong>en</strong> 116 elem<strong>en</strong>tos químicos, <strong>de</strong> los cuales tan sólo 10 <strong>de</strong> ellos<br />

constituy<strong>en</strong> casi el 99% <strong>de</strong> lo que existe <strong>en</strong> <strong>la</strong> corteza terrestre.<br />

Los compuestos son sustancias que resultan <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

unión o combinación química <strong>de</strong> dos o más elem<strong>en</strong>tos<br />

difer<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> proporciones fijas (<strong>de</strong>finidas o constantes).<br />

Cada compuesto ti<strong>en</strong>e una fórmu<strong>la</strong> química que nos indica<br />

estas proporciones.<br />

Los compuestos pued<strong>en</strong> ser coval<strong>en</strong>tes o iónicos. La<br />

parte repres<strong>en</strong>tativa <strong>de</strong> un compuesto coval<strong>en</strong>te es <strong>la</strong><br />

molécu<strong>la</strong>. La parte repres<strong>en</strong>tativa <strong>de</strong> un compuesto<br />

iónico es <strong>la</strong> celda unitaria.<br />

Las molécu<strong>la</strong>s o celdas unitarias <strong>de</strong> un compuesto son iguales y están constituidas por átomos<br />

o iones difer<strong>en</strong>tes.<br />

¿Cómo <strong>de</strong>finir a una molécu<strong>la</strong>?<br />

<strong>Un</strong>a molécu<strong>la</strong> es una partícu<strong>la</strong> formada por un conjunto <strong>de</strong> átomos ligados por <strong>en</strong><strong>la</strong>ces<br />

coval<strong>en</strong>tes, <strong>de</strong> forma que permanec<strong>en</strong> unidos el tiempo sufici<strong>en</strong>te como para completar un<br />

número consi<strong>de</strong>rable <strong>de</strong> vibraciones molecu<strong>la</strong>res. Hay molécu<strong>la</strong>s <strong>de</strong> un mismo elem<strong>en</strong>to, como<br />

O 2 , O 3 , N 2 , P 4 ..., pero <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s son uniones <strong>en</strong>tre átomos difer<strong>en</strong>tes, wikipedia (2007).


42<br />

Mo<strong>de</strong>lo que repres<strong>en</strong>ta al<br />

compuesto bióxido <strong>de</strong> carbono<br />

(CO 2 )<br />

Mo<strong>de</strong>lo que repres<strong>en</strong>ta al<br />

compuesto óxido nítrico o<br />

monóxido <strong>de</strong> nitróg<strong>en</strong>o (NO)<br />

<strong>Química</strong> <strong>G<strong>en</strong>eral</strong><br />

La IUPAC (<strong>Un</strong>ión Internacional <strong>de</strong> <strong>Química</strong> Pura y Aplicada) <strong>de</strong>fine a <strong>la</strong> molécu<strong>la</strong> como, «una<br />

<strong>en</strong>tidad eléctricam<strong>en</strong>te neutra que consiste <strong>de</strong> más <strong>de</strong> un átomo (n>1).<br />

Plinio, Sosa (2005), <strong>de</strong>fine a <strong>la</strong>s molécu<strong>la</strong>s como partícu<strong>la</strong>s polinucleares neutras.<br />

El diccionario Larouse <strong>de</strong> <strong>Química</strong> (2006), <strong>de</strong>fine a <strong>la</strong> molécu<strong>la</strong> como: agrupación <strong>de</strong> dos o<br />

más átomos unidos mediante <strong>en</strong><strong>la</strong>ce coval<strong>en</strong>te que forman <strong>la</strong> partícu<strong>la</strong> más pequeña que<br />

id<strong>en</strong>tifica a un compuesto o a un elem<strong>en</strong>to <strong>en</strong> estado libre.<br />

Tomando <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>la</strong>s <strong>de</strong>finiciones anteriores po<strong>de</strong>mos <strong>de</strong>finir a una molécu<strong>la</strong>, como:<br />

«La partícu<strong>la</strong> más pequeña que resulta <strong>de</strong> <strong>la</strong> unión química <strong>de</strong> dos o más átomos,<br />

iguales o difer<strong>en</strong>tes. Esta <strong>en</strong>tidad es eléctricam<strong>en</strong>te neutra y manti<strong>en</strong>e <strong>la</strong>s mismas<br />

propieda<strong>de</strong>s químicas <strong>de</strong> <strong>la</strong> sustancia, sea esta, elem<strong>en</strong>to o compuesto».<br />

Actividad 1.17. Indaga <strong>en</strong> varias fu<strong>en</strong>tes bibliográficas, así como<br />

<strong>en</strong> internet <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> ion .<br />

Definición <strong>de</strong> ion Cita bibliográfica<br />

Sustancias molecu<strong>la</strong>res<br />

Mo<strong>de</strong>lo que repres<strong>en</strong>ta al<br />

compuesto amoníaco (NH 3 )


La materia: niveles macroscópico, submicroscópico y simbólico 43<br />

Mezc<strong>la</strong>s<br />

Mo<strong>de</strong>lo que repres<strong>en</strong>ta al<br />

compuesto cloruro <strong>de</strong><br />

sodio (NaCl)<br />

Sustancias reticu<strong>la</strong>res<br />

Mo<strong>de</strong>lo que repres<strong>en</strong>ta al<br />

compuesto sulfuro <strong>de</strong><br />

hierro II (FeS)<br />

Actividad 1.18 Trabajo cooperativo, e<strong>la</strong>bora mo<strong>de</strong>los molecu<strong>la</strong>res<br />

o reticu<strong>la</strong>res para algunas sustancias, como el NaCl, el diamante, el<br />

agua sólida (hielo), etc.<br />

Anteriorm<strong>en</strong>te ya habíamos <strong>de</strong>finido que los cuerpos materiales que constan <strong>de</strong> varias sustancias<br />

se d<strong>en</strong>ominan mezc<strong>la</strong>s.<br />

Las mezc<strong>la</strong>s pued<strong>en</strong> también ser <strong>de</strong>finidas como <strong>la</strong> unión física o agregación <strong>de</strong> dos o más<br />

sustancias <strong>en</strong> proporciones variables, don<strong>de</strong> cada una <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s conserva sus propieda<strong>de</strong>s originales.<br />

Dep<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>de</strong> su aspecto, <strong>la</strong>s mezc<strong>la</strong>s se c<strong>la</strong>sifican <strong>en</strong>: homogéneas y heterogéneas.<br />

¿Cómo <strong>de</strong>finir una mezc<strong>la</strong> homogénea, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el nivel macroscópico?<br />

Como un cuerpo material <strong>de</strong> aspecto homogéneo constituido por dos o<br />

más sustancias, que a simple vista se pres<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> una so<strong>la</strong> fase y cuyas<br />

partícu<strong>la</strong>s no pued<strong>en</strong> ser observadas ni utilizando un instrum<strong>en</strong>to que<br />

aum<strong>en</strong>te nuestra visión.<br />

Se d<strong>en</strong>omina fase a toda porción <strong>de</strong> materia que posee composición y propieda<strong>de</strong>s<br />

distintas a <strong>la</strong>s otras partes <strong>de</strong>l sistema. Por ejemplo, el agua y el<br />

aceite pres<strong>en</strong>tan dos fases distintas.<br />

A <strong>la</strong>s mezc<strong>la</strong>s homogéneas se les conoce como disoluciones, estas pued<strong>en</strong><br />

ser sólidas líquidas o gaseosas.<br />

A <strong>la</strong>s disoluciones sólidas se les conoce como aleaciones, por ejemplo, <strong>la</strong>tón (Cu-Zn), amalgama<br />

(Hg-Ag), bronce (Cu-Sn), acero (Fe-C). Ejemplos <strong>de</strong> disoluciones líquidas t<strong>en</strong>emos el<br />

agua <strong>de</strong> mar, <strong>de</strong> <strong>la</strong> l<strong>la</strong>ve, <strong>de</strong> los ríos, <strong>en</strong>tre otras y gaseosa, el aire, el gas doméstico, etc.


44<br />

<strong>Química</strong> <strong>G<strong>en</strong>eral</strong><br />

¿Sabías qué ...el tamaño <strong>de</strong> <strong>la</strong>s partícu<strong>la</strong>s (átomos, iones o molécu<strong>la</strong>s) <strong>en</strong> una disolución<br />

son m<strong>en</strong>ores a un nanómetro, y que un nanómetro es <strong>la</strong> mil millonésima parte <strong>de</strong>l metro?<br />

¿Sabías qué ...el nanómetro es <strong>la</strong> unidad <strong>de</strong> medida que se utiliza para cosas muy pequeñas,<br />

como los átomos y <strong>la</strong>s molécu<strong>la</strong>s? ¿Y que el átomo <strong>de</strong> hidróg<strong>en</strong>o mi<strong>de</strong> 0.1 nm?<br />

0<br />

0.1 A<br />

1 nanómetro = 1 x 10 -9 metros 1 nm = 0.000000001m<br />

Molécu<strong>la</strong>s<br />

pequeñas<br />

1 nm<br />

10 nm<br />

Virus<br />

100 nm<br />

Microscopio electrónico<br />

Mezc<strong>la</strong> heterogénea<br />

Bacteria<br />

1μm<br />

Célu<strong>la</strong><br />

animal<br />

10 μm<br />

Célu<strong>la</strong><br />

vegetal<br />

100 μm<br />

1mm<br />

Microscopio óptico<br />

1cm<br />

Actividad 1.19 El tamaño <strong>de</strong> los átomos también se mi<strong>de</strong> <strong>en</strong> ángstrom<br />

y picómetros. Investiga a cuanto equivale un ángstrom y un picómetro.<br />

¿Cómo <strong>de</strong>finir una mezc<strong>la</strong> heterogénea, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el nivel macroscópico?<br />

Como un cuerpo material <strong>de</strong> aspecto heterogéneo constituido por dos o más sustancias, que a<br />

simple vista se distingu<strong>en</strong> o se aprecian dos o más fases distintas y cuyo tamaño <strong>de</strong> <strong>la</strong>s partícu<strong>la</strong>s<br />

es tan gran<strong>de</strong> que permite observar<strong>la</strong>s. Ejemplos: CO 2 liberándose <strong>en</strong> un refresco, agua y<br />

ar<strong>en</strong>a, <strong>la</strong> ar<strong>en</strong>a misma, aceite <strong>en</strong> agua, <strong>en</strong>tre otros.<br />

Cuando dos líquidos no se disuelv<strong>en</strong> <strong>en</strong>tre<br />

sí, se dice que son inmiscibles. A <strong>la</strong> mezc<strong>la</strong><br />

que se produce cuando se agitan con<br />

vigor se le l<strong>la</strong>ma emulsión. <strong>Un</strong> ejemplo <strong>de</strong><br />

emulsión muy común <strong>en</strong> <strong>la</strong> cocina, es el<br />

a<strong>de</strong>rezo para <strong>en</strong>sa<strong>la</strong>das.


La materia: niveles macroscópico, submicroscópico y simbólico 45<br />

Efecto Tyndall <strong>en</strong> un coloi<strong>de</strong><br />

Los coloi<strong>de</strong>s y <strong>la</strong>s emulsiones son<br />

ejemplos <strong>de</strong> mezc<strong>la</strong>s heterogéneas.<br />

En ocasiones se suele consi<strong>de</strong>rar a<br />

los coloi<strong>de</strong>s como mezc<strong>la</strong>s homogéneas,<br />

porque a simple vista se observa<br />

una so<strong>la</strong> fase. Sin embargo,<br />

cuando un haz luminoso pasa por<br />

esta mezc<strong>la</strong> se observan agregados<br />

molecu<strong>la</strong>res dispersos <strong>en</strong> el<strong>la</strong>, lo cual<br />

no suce<strong>de</strong> <strong>en</strong> una disolución.<br />

Haz <strong>de</strong> luz a través <strong>de</strong> una<br />

disolución<br />

Las partícu<strong>la</strong>s <strong>de</strong> una disolución son <strong>de</strong>l tamaño atómico-molecu<strong>la</strong>r, mi<strong>en</strong>tras que <strong>la</strong>s partícu<strong>la</strong>s<br />

dispersas <strong>en</strong> un coloi<strong>de</strong> son agregados molecu<strong>la</strong>res y <strong>de</strong> mayor tamaño que <strong>la</strong>s <strong>de</strong> una disolución,<br />

pero <strong>de</strong> m<strong>en</strong>or tamaño que <strong>la</strong>s <strong>de</strong> una susp<strong>en</strong>sión, <strong>de</strong> forma tal que no sedim<strong>en</strong>tan. Son<br />

ejemplos <strong>de</strong> coloi<strong>de</strong>s, <strong>la</strong> leche(sólido <strong>en</strong> líquido), <strong>la</strong> nieb<strong>la</strong> (líquido <strong>en</strong> gas), <strong>la</strong> espuma (gas <strong>en</strong><br />

líquido), <strong>la</strong> ge<strong>la</strong>tina (sólido <strong>en</strong> líquido), el polvo <strong>en</strong> el aire (sólido <strong>en</strong> gas).<br />

En una susp<strong>en</strong>sión <strong>la</strong>s partícu<strong>la</strong>s dispersas son tan gran<strong>de</strong>s que sedim<strong>en</strong>tan,<br />

si <strong>la</strong> mezc<strong>la</strong> se <strong>de</strong>ja <strong>en</strong> reposo. Por ello, siempre se recomi<strong>en</strong>da “agitar<br />

antes <strong>de</strong> usarse”. Son ejemplos <strong>de</strong> susp<strong>en</strong>siones, el kaopectate, p<strong>en</strong>icilina<br />

líquida y peptobismol.<br />

Actividad 1.20 E<strong>la</strong>bora un mapa conceptual que cont<strong>en</strong>ga los conceptos<br />

abordados <strong>en</strong> el tema <strong>de</strong> mezc<strong>la</strong>s. Realízalo <strong>de</strong> manera<br />

co<strong>la</strong>borativa.


46<br />

Cuerpos materiales<br />

<strong>Química</strong> <strong>G<strong>en</strong>eral</strong><br />

Actividad 1.21 Completa <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te tab<strong>la</strong>, <strong>de</strong> manera co<strong>la</strong>borativa.<br />

¿Compuesto<br />

o mezc<strong>la</strong>?<br />

Justifica tu respuesta<br />

Ge<strong>la</strong>tina Mezc<strong>la</strong> Por estar constituida por gr<strong>en</strong>etina, azúcar y agua<br />

Pintura<br />

Naranjada<br />

Dióxido <strong>de</strong><br />

carbono(CO ) 2<br />

Azúcar<br />

Deterg<strong>en</strong>te<br />

Ácido clorhídrico<br />

B<strong>la</strong>nqueador<br />

Gas doméstico<br />

Alcohol<br />

Actividad 1.22 De manera co<strong>la</strong>borativa, discute con tus compañeros<br />

y <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias y semejanzas <strong>en</strong>tre mezc<strong>la</strong>s y compuestos.<br />

Semejanzas Difer<strong>en</strong>cias


La materia: niveles macroscópico, submicroscópico y simbólico 47<br />

Macroscópicam<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s mezc<strong>la</strong>s se c<strong>la</strong>sifican <strong>en</strong> homogéneas y heterogéneas. Sin embargo,<br />

submicroscópicam<strong>en</strong>te ambas son heterogéneas, porque están formadas por partícu<strong>la</strong>s <strong>de</strong><br />

sustancias difer<strong>en</strong>tes, por tanto, <strong>en</strong> una mezc<strong>la</strong> habrá más <strong>de</strong> un tipo <strong>de</strong> partícu<strong>la</strong>.<br />

Los sigui<strong>en</strong>tes mo<strong>de</strong>los repres<strong>en</strong>tan mezc<strong>la</strong>s <strong>de</strong> elem<strong>en</strong>tos, porque sus partícu<strong>la</strong>s están formadas<br />

por átomos iguales:<br />

Los sigui<strong>en</strong>tes mo<strong>de</strong>los repres<strong>en</strong>tan mezc<strong>la</strong>s <strong>de</strong> elem<strong>en</strong>tos y compuestos, porque sus partícu<strong>la</strong>s<br />

están formadas por átomos iguales y difer<strong>en</strong>tes:<br />

Los sigui<strong>en</strong>tes mo<strong>de</strong>los repres<strong>en</strong>tan mezc<strong>la</strong>s <strong>de</strong> compuestos, porque sus partícu<strong>la</strong>s están formadas<br />

por átomos difer<strong>en</strong>tes:<br />

Actividad 1.23 De manera individual o co<strong>la</strong>borativa, analiza cada uno<br />

<strong>de</strong> los sigui<strong>en</strong>tes mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> mezc<strong>la</strong>s y explica qué tipo <strong>de</strong> sustancias<br />

lo forman: elem<strong>en</strong>tos o compuestos y el por qué <strong>de</strong> tu <strong>de</strong>cisión.


48<br />

<strong>Química</strong> <strong>G<strong>en</strong>eral</strong><br />

¿Sabías qué... los átomos individuales no ti<strong>en</strong><strong>en</strong> color? y que por acuerdo internacional<br />

los colores que se utilizan para repres<strong>en</strong>tar a los átomos <strong>en</strong> los mo<strong>de</strong>los molecu<strong>la</strong>res son:<br />

B<strong>la</strong>nco-Hidróg<strong>en</strong>o Ver<strong>de</strong>-Bromo Negro-Carbono<br />

Ver<strong>de</strong> oscuro-Yodo Azul-Nitróg<strong>en</strong>o Rojo-Oxíg<strong>en</strong>o<br />

Púrpura-Fósforo Ver<strong>de</strong> amarillo-Flúor Amarillo-Azufre<br />

Ver<strong>de</strong> c<strong>la</strong>ro-Cloro<br />

¿Sabías qué...el color que pres<strong>en</strong>tan los objetos, ti<strong>en</strong>e que ver con los f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os físicos<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> luz, que se pres<strong>en</strong>tan <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> propiedad que ti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> materia <strong>de</strong> reflejar, absorber<br />

y transmitir todas o parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s longitu<strong>de</strong>s <strong>de</strong> onda <strong>de</strong> <strong>la</strong> luz que incid<strong>en</strong> sobre el<strong>la</strong>?<br />

Separación <strong>de</strong> mezc<strong>la</strong>s<br />

<strong>Un</strong>a <strong>de</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>tre los compuestos y <strong>la</strong>s mezc<strong>la</strong>s, es que sus compon<strong>en</strong>tes se pued<strong>en</strong><br />

separar por métodos físicos, mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong> los compuestos sólo se pued<strong>en</strong> separar por<br />

métodos químicos.<br />

A continuación se muestran algunos métodos y los principios <strong>en</strong> que se basan.<br />

Método Principios<br />

Filtración Difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> solubilidad <strong>de</strong>l soluto <strong>en</strong> el disolv<strong>en</strong>te<br />

Desti<strong>la</strong>ción Difer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> el punto <strong>de</strong> ebullición<br />

Decantación Difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> solubilidad <strong>de</strong>l soluto <strong>en</strong> el disolv<strong>en</strong>te<br />

C<strong>en</strong>trifugación Uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> fuerza c<strong>en</strong>trífuga para separar partícu<strong>la</strong>s susp<strong>en</strong>didas<br />

Cromatografía<br />

Difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> movilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s partícu<strong>la</strong>s a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> fase estacionaria<br />

Cristalización Difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> solubilidad <strong>en</strong> disolv<strong>en</strong>tes a baja y alta temperatura


La materia: niveles macroscópico, submicroscópico y simbólico 49<br />

Filtración<br />

La filtración es un método físico que se utiliza para separar mezc<strong>la</strong>s heterogéneas, sólidolíquido<br />

insolubles. Consiste <strong>en</strong> utilizar un medio poroso, que pue<strong>de</strong> ser papel filtro, algodón,<br />

mal<strong>la</strong>, barro, etc., <strong>en</strong> el cual es ret<strong>en</strong>ido el sólido y permite el paso <strong>de</strong>l líquido.<br />

Embudo <strong>de</strong><br />

separación<br />

C<strong>en</strong>trifugación<br />

Desti<strong>la</strong>ción<br />

La <strong>de</strong>sti<strong>la</strong>ción es un método físico <strong>de</strong> separación <strong>de</strong> mezc<strong>la</strong>s homogéneas<br />

líquido-líquido y sólido-líquido solubles. Se basa <strong>en</strong> utilizar <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong><br />

los puntos <strong>de</strong> ebullición <strong>de</strong> <strong>la</strong>s sustancias mezc<strong>la</strong>das. En este proceso ocurr<strong>en</strong><br />

dos cambios físicos: <strong>la</strong> evaporación y <strong>la</strong> cond<strong>en</strong>sación. La mezc<strong>la</strong> se<br />

cali<strong>en</strong>ta hasta el punto <strong>de</strong> ebullición y los vapores se <strong>en</strong>frían <strong>en</strong> el cond<strong>en</strong>sador<br />

o refrigerante.<br />

Decantación<br />

La c<strong>en</strong>trifugación es un método<br />

muy utilizado <strong>en</strong> los <strong>la</strong>boratorios <strong>de</strong><br />

análisis clínicos para separar los<br />

compon<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong> sangre.<br />

Matraz <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>sti<strong>la</strong>ción<br />

La <strong>de</strong>cantación es un método físico que consiste<br />

<strong>en</strong> separar mezc<strong>la</strong>s heterogéneas líquidolíquido<br />

y líquido-sólido inmiscibles es <strong>de</strong>cir, insolubles<br />

uno <strong>en</strong> el otro. Para separar <strong>la</strong> mezc<strong>la</strong><br />

líquido-sólido, se espera a que el sólido sedim<strong>en</strong>te<br />

o se <strong>de</strong>posite <strong>en</strong> el fondo <strong>de</strong>l recipi<strong>en</strong>te,<br />

para vaciar el líquido <strong>en</strong> otro recipi<strong>en</strong>te, evitando<br />

el paso <strong>de</strong>l sólido.<br />

La c<strong>en</strong>trifugación es un método físico que se<br />

utiliza <strong>en</strong> <strong>la</strong> separación <strong>de</strong> una mezc<strong>la</strong> <strong>de</strong> un<br />

sólido insoluble <strong>en</strong> un líquido y <strong>de</strong> difícil o l<strong>en</strong>ta<br />

sedim<strong>en</strong>tación, aprovechando <strong>la</strong> fuerza c<strong>en</strong>trífuga<br />

producida por <strong>la</strong> rotación <strong>de</strong> los tubos<br />

<strong>de</strong> <strong>en</strong>sayo, que provoca a su vez <strong>la</strong> separación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s partícu<strong>la</strong>s sólidas y un líquido c<strong>la</strong>rificado.<br />

Tubo refrigerante<br />

(cond<strong>en</strong>sador)


50<br />

Cromatografía<br />

Cristalización<br />

<strong>Química</strong> <strong>G<strong>en</strong>eral</strong><br />

La cromatografía es un método físico <strong>de</strong> purificación y separación <strong>de</strong> sustancias pres<strong>en</strong>tes <strong>en</strong><br />

mezc<strong>la</strong>s homogéneas o heterogéneas, que consiste <strong>en</strong> utilizar el principio <strong>de</strong> adsorción, que se<br />

pres<strong>en</strong>ta cuando <strong>la</strong>s partícu<strong>la</strong>s <strong>de</strong> un sólido, líquido o gas, se adhier<strong>en</strong> a <strong>la</strong> superficie <strong>de</strong> un<br />

sólido <strong>la</strong> cual es d<strong>en</strong>ominada fase fija o estacionaria (l<strong>la</strong>mada adsorb<strong>en</strong>te). Para que los<br />

compon<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong> mezc<strong>la</strong> se separ<strong>en</strong> sobre el adsorb<strong>en</strong>te se requiere una fase móvil o disolv<strong>en</strong>te<br />

también d<strong>en</strong>ominado eluy<strong>en</strong>te.<br />

Hay varios tipos <strong>de</strong> cromatografía; <strong>en</strong>tre el<strong>la</strong>s t<strong>en</strong>emos, a <strong>la</strong> cromatografía <strong>en</strong> papel, <strong>en</strong> columna,<br />

<strong>en</strong> capa fina, <strong>de</strong> líquidos y <strong>de</strong> gases.<br />

Fase<br />

estacionaria<br />

Medio poroso<br />

Mezc<strong>la</strong><br />

Disolv<strong>en</strong>te<br />

Sustancias<br />

separadas<br />

Cromatografía <strong>en</strong> columna<br />

Cromatografía <strong>en</strong> papel<br />

La cristalización es un método que nos permite separar un sólido que es soluble <strong>en</strong> un líquido<br />

<strong>de</strong>terminado. Consiste <strong>en</strong> el cal<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> una mezc<strong>la</strong> formada por un sólido disuelto <strong>en</strong> un<br />

líquido y <strong>la</strong> posterior evaporación <strong>de</strong>l líquido hasta lograr una disolución sobresaturada, <strong>la</strong> cual<br />

por <strong>en</strong>friami<strong>en</strong>to se recristaliza.<br />

Cal<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

disolución<br />

Filtrado <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

disolución para eliminar<br />

impurezas<br />

Enfriami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l filtrado<br />

para que se form<strong>en</strong> los<br />

cristales<br />

Filtrado <strong>de</strong><br />

cristales


La materia: niveles macroscópico, submicroscópico y simbólico 51<br />

Actividad 1.24 Contesta <strong>en</strong> forma individual o <strong>en</strong> equipo <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes<br />

preguntas.<br />

1. De acuerdo a <strong>la</strong>s funciones que realiza el riñón <strong>en</strong> los animales, ¿con cuál proceso <strong>de</strong> separación<br />

lo re<strong>la</strong>cionarías?<br />

a) Decantación<br />

b) C<strong>en</strong>trifugación<br />

c) Filtración<br />

d) Desti<strong>la</strong>ción<br />

2. Cuando un medicam<strong>en</strong>to, trae anotada <strong>la</strong> frase «agítese antes <strong>de</strong> usarse», ¿a qué tipo <strong>de</strong><br />

mezc<strong>la</strong> se refiere?<br />

a) Disolución<br />

b) Coloi<strong>de</strong><br />

c) Emulsión<br />

d) Susp<strong>en</strong>sión<br />

3. En casa se preparan aguas frescas <strong>de</strong> horchata y <strong>de</strong> cebada, ¿cómo c<strong>la</strong>sificarías a estas<br />

mezc<strong>la</strong>s?<br />

a) Disolución<br />

b) Coloi<strong>de</strong><br />

c) Emulsión<br />

d) Susp<strong>en</strong>sión<br />

4. Este método <strong>de</strong> separación <strong>de</strong> sustancias, <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra aplicación industrial <strong>en</strong> <strong>la</strong> obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong><br />

pigm<strong>en</strong>tos naturales y <strong>en</strong> <strong>la</strong> id<strong>en</strong>tificación <strong>de</strong> sustancias tóxicas, como p<strong>la</strong>guicidas, tanto <strong>en</strong><br />

aire, frutas, etc.<br />

a) Cromatografía<br />

b) C<strong>en</strong>trifugación<br />

c) Filtración<br />

d) Desti<strong>la</strong>ción<br />

5. En los <strong>la</strong>boratorios <strong>de</strong> análisis clínicos se utiliza este método para acelerar <strong>la</strong> separación <strong>de</strong>l<br />

p<strong>la</strong>sma y <strong>la</strong>s célu<strong>la</strong>s sanguíneas y <strong>en</strong> <strong>la</strong> petroquímica para separar sustancias sólidas susp<strong>en</strong>didas<br />

<strong>en</strong> el diesel. ¿A qué método nos referimos?<br />

a) Cromatografía<br />

b) C<strong>en</strong>trifugación<br />

c) Filtración<br />

d) Desti<strong>la</strong>ción<br />

6. Método que se utiliza <strong>en</strong> <strong>la</strong> obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> vinos y licores, <strong>en</strong> <strong>la</strong> separación <strong>de</strong> los compon<strong>en</strong>tes<br />

<strong>de</strong>l petróleo y <strong>de</strong>l aire.<br />

a) Cromatografía<br />

b) C<strong>en</strong>trifugación<br />

c) Filtración<br />

d) Desti<strong>la</strong>ción


52<br />

<strong>Química</strong> <strong>G<strong>en</strong>eral</strong><br />

Actividad 1.25. Trabajo co<strong>la</strong>borativo; forma tu equipo y contesta el<br />

sigui<strong>en</strong>te crucigrama.<br />

Mezc<strong>la</strong>s<br />

Horizontales<br />

5. Sustancia sublimable que <strong>en</strong> forma gaseosa se observa <strong>de</strong> color violeta<br />

7. Si dos líquidos no se disuelv<strong>en</strong> <strong>en</strong>tre sí, se dice que son...<br />

8. Método que utilizarías para separar los compon<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> una tinta<br />

9. Agregación <strong>de</strong> dos o más sustancias<br />

10. Si t<strong>en</strong>emos una mezc<strong>la</strong> <strong>de</strong> cloruro <strong>de</strong> sodio, alcohol y agua, ¿cual sería el primer método<br />

que utilizarías para separarlos?<br />

11. Pa<strong>la</strong>bra que seña<strong>la</strong> que un cuerpo material se compone <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes partes dispersas<br />

<strong>de</strong> manera no uniforme<br />

Verticales<br />

1. Estado físico que pres<strong>en</strong>tan <strong>la</strong>s sustancias ret<strong>en</strong>idas <strong>en</strong> el papel filtro<br />

2. En <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>taformas petroleras <strong>de</strong> PEMEX se extrae el petróleo mezc<strong>la</strong>do con agua <strong>de</strong> mar,<br />

¿qué método sugieres se <strong>de</strong>be utilizar para separar ambos compon<strong>en</strong>tes?<br />

3. El alcohol etílico <strong>de</strong> 96° G.L., ¿es un elem<strong>en</strong>to, un compuesto o una mezc<strong>la</strong>?<br />

4. Nombre que se utiliza para indicar que un líquido es soluble <strong>en</strong> otro<br />

6. Proceso <strong>de</strong> separación <strong>de</strong> mezc<strong>la</strong>s <strong>en</strong> el que ocurr<strong>en</strong> dos f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os físicos, <strong>la</strong><br />

evaporación y <strong>la</strong> cond<strong>en</strong>sación


La materia: niveles macroscópico, submicroscópico y simbólico 53<br />

1.4 Propieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> materia<br />

Vivimos <strong>en</strong> un mundo material <strong>en</strong> el que los objetos pres<strong>en</strong>tan propieda<strong>de</strong>s muy diversas.<br />

Las propieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> materia son aquel<strong>la</strong>s características que nos permit<strong>en</strong><br />

id<strong>en</strong>tificar o difer<strong>en</strong>ciar a los difer<strong>en</strong>tes cuerpos materiales.<br />

Recuerda que <strong>la</strong>s propieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> un sistema son el resultado <strong>de</strong>l comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> sus partícu<strong>la</strong>s.<br />

Estas propieda<strong>de</strong>s pued<strong>en</strong> ser g<strong>en</strong>erales y específicas.<br />

1.4.1 Propieda<strong>de</strong>s g<strong>en</strong>erales <strong>de</strong> <strong>la</strong> materia<br />

Se les d<strong>en</strong>omina así, porque son propieda<strong>de</strong>s que pres<strong>en</strong>ta todo cuerpo material. Por ejemplo,<br />

<strong>la</strong> masa es una propiedad g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> materia, ya que todos los cuerpos materiales ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

masa.<br />

Propieda<strong>de</strong>s g<strong>en</strong>erales<br />

Volum<strong>en</strong><br />

Masa<br />

Peso<br />

Inercia<br />

Actividad 1.26 Con <strong>la</strong> ayuda <strong>de</strong> tu profesor y mediante una lluvia <strong>de</strong><br />

i<strong>de</strong>as completa <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te tab<strong>la</strong>.<br />

Imp<strong>en</strong>etrabilidad<br />

Discontinuidad<br />

1.4.2 Propieda<strong>de</strong>s específicas <strong>de</strong> <strong>la</strong> materia<br />

Se refiere a<br />

La cantidad <strong>de</strong> espacio que ocupa un cuerpo<br />

La cantidad <strong>de</strong> materia que posee un cuerpo<br />

La fuerza <strong>de</strong> atracción gravitacional que ejerce<br />

<strong>la</strong> masa <strong>de</strong> un cuerpo, sobre <strong>la</strong> masa <strong>de</strong> otro.<br />

Son aquel<strong>la</strong>s propieda<strong>de</strong>s que nos permit<strong>en</strong> id<strong>en</strong>tificar o difer<strong>en</strong>ciar a una sustancia <strong>de</strong> otra.<br />

Las propieda<strong>de</strong>s específicas son <strong>de</strong> dos tipos: propieda<strong>de</strong>s físicas y propieda<strong>de</strong>s químicas.<br />

Propieda<strong>de</strong>s físicas<br />

Las propieda<strong>de</strong>s físicas son aquél<strong>la</strong>s que se pued<strong>en</strong> medir o <strong>de</strong>terminar sin que varíe <strong>la</strong> composición<br />

química <strong>de</strong> <strong>la</strong> sustancia, por ejemplo, el color, olor, estado físico, punto <strong>de</strong> ebullición,<br />

punto <strong>de</strong> fusión, d<strong>en</strong>sidad y solubilidad <strong>en</strong>tre otras.<br />

<strong>Un</strong> punto <strong>de</strong> ebullición <strong>de</strong> 100 °C a nivel <strong>de</strong>l mar<br />

<strong>Un</strong>a d<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong> 1g/cm3 Por ejemplo, el agua posee <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes propieda<strong>de</strong>s físicas:<br />

a <strong>la</strong> temperatura <strong>de</strong> 4°C<br />

<strong>Un</strong> punto <strong>de</strong> fusión <strong>de</strong> 0 °C al nivel <strong>de</strong>l mar


54<br />

Propieda<strong>de</strong>s físicas<br />

D<strong>en</strong>sidad<br />

<strong>Química</strong> <strong>G<strong>en</strong>eral</strong><br />

Actividad 1.27 Con <strong>la</strong> ayuda <strong>de</strong> tu profesor y mediante una lluvia <strong>de</strong><br />

i<strong>de</strong>as completa <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te tab<strong>la</strong>.<br />

La d<strong>en</strong>sidad es una propiedad física que caracteriza a <strong>la</strong>s sustancias y se expresa como <strong>la</strong><br />

masa <strong>de</strong> una sustancia por unidad <strong>de</strong> volum<strong>en</strong>. Las unida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> que se expresa son, g/cm 3 , g/<br />

mL, g/L, Kg/m 3 y su expresión matemática es:<br />

d =<br />

Don<strong>de</strong>:<br />

m = masa <strong>de</strong>l cuerpo<br />

v = volum<strong>en</strong> ocupado por <strong>la</strong> masa <strong>de</strong>l cuerpo<br />

m<br />

v<br />

se refiere a:<br />

El estado <strong>en</strong> que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>la</strong> materia: sólido, líquido, ga-<br />

Estado <strong>de</strong> agregación<br />

seoso, p<strong>la</strong>sma y CBE.<br />

D<strong>en</strong>sidad La re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> masa y el volum<strong>en</strong> <strong>de</strong> un cuerpo.<br />

Solubilidad La facilidad con que una sustancia se disuelve <strong>en</strong> otra.<br />

Punto <strong>de</strong> ebullición<br />

Punto <strong>de</strong> fusión<br />

Maleabilidad<br />

¿Sabías qué ... <strong>en</strong> el siglo III a <strong>de</strong> C. según <strong>la</strong> historia el rey Hierón<br />

<strong>de</strong> Siracusa, hizo <strong>en</strong>trega <strong>de</strong> ciertas cantida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> oro y p<strong>la</strong>ta a un<br />

joyero <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad para que le fabricara una corona? Sólo que al<br />

termino <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma, el rey Hierón, <strong>de</strong>sconfió <strong>de</strong>l joyero y solicitó a<br />

Arquíme<strong>de</strong>s que, conservando <strong>la</strong> integridad <strong>de</strong> <strong>la</strong> corona <strong>de</strong>terminase<br />

si se había utilizado <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> oro y p<strong>la</strong>ta <strong>en</strong>tregada.<br />

Arquíme<strong>de</strong>s duró días sin <strong>en</strong>contrar respuesta al problema p<strong>la</strong>nteado<br />

por el rey, hasta que un día al estarse bañando, se dió cu<strong>en</strong>ta que al<br />

sumergir su cuerpo <strong>en</strong> <strong>la</strong> bañera había un cierto <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

agua. Al analizar el f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o, <strong>en</strong>contró que el agua <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zada al <strong>en</strong>trar<br />

su cuerpo <strong>en</strong> <strong>la</strong> bañera, era igual al peso <strong>de</strong> su cuerpo.<br />

Grabado que repres<strong>en</strong>ta a Arquími<strong>de</strong>s<br />

Historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> humanidad. R<strong>en</strong>acimi<strong>en</strong>to y<br />

humanismo, Laurousse, Barcelona,1997.


La materia: niveles macroscópico, submicroscópico y simbólico 55<br />

Había llegado así a <strong>en</strong>unciar el principio que lleva su nombre: Principio <strong>de</strong> Arquími<strong>de</strong>s, que<br />

nos dice que «todo cuerpo sumergido <strong>en</strong> un fluido, experim<strong>en</strong>ta un empuje vertical y hacia<br />

arriba, igual al peso <strong>de</strong> fluido <strong>de</strong>salojado».<br />

Fue así como Arquíme<strong>de</strong>s <strong>de</strong>mostró <strong>la</strong> estafa <strong>de</strong>l joyero al comprobar que <strong>la</strong> d<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

corona no correspondía a <strong>la</strong> que hubiera resultado <strong>de</strong> emplear todo el oro y <strong>la</strong> p<strong>la</strong>ta <strong>en</strong>tregados<br />

por el rey.<br />

Pero se dice que fue tanta su alegría por haber resuelto el problema, que sin p<strong>en</strong>sarlo salió<br />

<strong>de</strong>snudo <strong>de</strong> <strong>la</strong> bañera a <strong>la</strong>s calles <strong>de</strong> Siracusa, gritando ¡Eureka! ¡Eureka! (¡Lo <strong>en</strong>contré!<br />

¡Lo <strong>en</strong>contré!).<br />

D<strong>en</strong>sida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> algunas sustancias <strong>en</strong><br />

g/cm 3<br />

Sustancia D<strong>en</strong>sidad <strong>en</strong> g/cm<br />

Agua 1.00<br />

Hielo 0.92<br />

3 Analiza el sigui<strong>en</strong>te<br />

problematizador:<br />

núcleo<br />

Si conge<strong>la</strong>s 1L <strong>de</strong> agua, ¿el volum<strong>en</strong> <strong>de</strong>l hielo<br />

será mayor, igual o m<strong>en</strong>or que el <strong>de</strong>l agua<br />

líquida?<br />

In<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>de</strong> tu respuesta, ¿cómo<br />

comprobarías tu hipótesis?<br />

Oro<br />

P<strong>la</strong>ta<br />

Aire<br />

19.3<br />

10.50<br />

0.00129<br />

Actividad 1.28 Compruebalo tú mismo, mi<strong>de</strong> <strong>la</strong> d<strong>en</strong>sidad, <strong>la</strong> masa<br />

y el volum<strong>en</strong> <strong>de</strong> cuerpos regu<strong>la</strong>res e irregu<strong>la</strong>res.<br />

Equipo Cuerpos materiales<br />

Probeta<br />

Agua<br />

Ba<strong>la</strong>nza granataria <strong>Un</strong> pedazo <strong>de</strong> aluminio.d=2.7 g/cm3 <strong>Un</strong> a<strong>la</strong>mbre o pedazo <strong>de</strong> cobre. d= 8.92 g/cm3


56<br />

Procedimi<strong>en</strong>to:<br />

<strong>Química</strong> <strong>G<strong>en</strong>eral</strong><br />

1. Observa si <strong>la</strong> ba<strong>la</strong>nza está calibrada y mi<strong>de</strong> <strong>la</strong>s masas <strong>de</strong> un trozo <strong>de</strong> cobre y otro<br />

<strong>de</strong> aluminio. Registra los resultados.<br />

2. ¿Cómo medirías el volum<strong>en</strong> <strong>de</strong> los dos cuerpos, si ambos son irregu<strong>la</strong>res?<br />

3. Mi<strong>de</strong> el volum<strong>en</strong> <strong>de</strong> ambos cuerpos (cobre y aluminio) y registra los resultados.<br />

4. ¿Qué fórmu<strong>la</strong> utilizarías para <strong>de</strong>terminar <strong>la</strong> d<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong> los cuerpos?<br />

5. Compara <strong>la</strong> d<strong>en</strong>sidad obt<strong>en</strong>ida experim<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te con <strong>la</strong>s d<strong>en</strong>sida<strong>de</strong>s reales <strong>de</strong>l<br />

cobre y el aluminio. ¿Exist<strong>en</strong> difer<strong>en</strong>cias?________________Si <strong>la</strong> respuesta es<br />

afirmativa, ¿a qué <strong>la</strong> atribuyes?<br />

Actividad 1.29 Compruebalo tú mismo y busca explicaciones.<br />

Introducción<br />

Esta práctica <strong>de</strong> au<strong>la</strong> se sugiere para introducir el concepto <strong>de</strong> d<strong>en</strong>sidad, así como también<br />

para <strong>la</strong> resolución <strong>de</strong> varios problemas <strong>de</strong> d<strong>en</strong>sidad. Las activida<strong>de</strong>s indicadas se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> efectuar<br />

por equipos <strong>de</strong> cuatro alumnos.<br />

Equipo Cuerpos materiales<br />

2 <strong>en</strong>vases <strong>de</strong> plástico transpar<strong>en</strong>te Agua<br />

2 ligas <strong>de</strong> hule o 2 huevos<br />

Sal


La materia: niveles macroscópico, submicroscópico y simbólico 57<br />

Procedimi<strong>en</strong>to<br />

1. Prepara 400 mL <strong>de</strong> una disolución <strong>de</strong> agua con sal <strong>de</strong> cocina, a una conc<strong>en</strong>tración aproximada<br />

<strong>de</strong>l 20%.<br />

2. Se requier<strong>en</strong> dos recipi<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> plástico transpar<strong>en</strong>te, <strong>de</strong> material <strong>de</strong>sechable, con <strong>la</strong> misma<br />

forma y <strong>de</strong> un volum<strong>en</strong> aproximado a 500 mL.<br />

3. En un recipi<strong>en</strong>te se agregan los 400 mL <strong>de</strong> agua. En el otro los 400 mL <strong>de</strong> <strong>la</strong> disolución <strong>de</strong><br />

agua con sal.<br />

4. Selecciona dos ligas lo más parecidas <strong>en</strong> tamaño y grosor o dos huevos.<br />

5. Déja<strong>la</strong>s caer simultáneam<strong>en</strong>te; una <strong>en</strong> cada recipi<strong>en</strong>te. Observa qué suce<strong>de</strong> y trata <strong>de</strong> explicar<br />

<strong>la</strong>s causas <strong>de</strong>l f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o observado.<br />

Actividad 1.30 Trabajo co<strong>la</strong>borativo: En binas o <strong>en</strong> equipos <strong>de</strong><br />

tres resuelvan los sigui<strong>en</strong>tes problemas.<br />

Problema resuelto<br />

¿Cuál será el volum<strong>en</strong> que ocupará una pulsera <strong>de</strong> oro <strong>de</strong> 24 ki<strong>la</strong>tes, si esta<br />

ti<strong>en</strong>e una masa <strong>de</strong> 20 g?<br />

Información necesaria: Se necesita conocer <strong>la</strong> d<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong>l oro, <strong>la</strong> po<strong>de</strong>mos <strong>en</strong>contrar <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

tab<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> página 55.<br />

Estrategia: Si conocemos <strong>la</strong> d<strong>en</strong>sidad y <strong>la</strong> masa po<strong>de</strong>mos <strong>de</strong>spejar el volum<strong>en</strong>.<br />

d = m<br />

m<br />

<strong>de</strong>spejando v =<br />

v d<br />

Resolución:<br />

20 g<br />

v = = 1.03627 cm 3<br />

19.3 g/cm 3<br />

Problema a resolver<br />

Si 50 g <strong>de</strong> cobre se cali<strong>en</strong>tan a una temperatura superior a su punto <strong>de</strong> fusión<br />

(> 1083 0 C), este se volverá líquido. ¿Cuál es <strong>la</strong> masa <strong>de</strong>l cobre fundido? ¿Se<br />

necesita alguna información adicional para resolver el problema?


58<br />

<strong>Química</strong> <strong>G<strong>en</strong>eral</strong><br />

Problema a resolver<br />

¿Cuál es es <strong>la</strong> masa <strong>de</strong> una disolución glucosada cont<strong>en</strong>ida <strong>en</strong> un frasco para<br />

solución intrav<strong>en</strong>osa <strong>de</strong> 500 mililitros, si <strong>la</strong> d<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> disolución glucosada<br />

es <strong>de</strong> 1.15 g/mL? ¿Se necesita alguna información adicional para resolver el<br />

problema?<br />

Problema a resolver<br />

En una probeta graduada están cont<strong>en</strong>idos 150 mL <strong>de</strong> agua. En el<strong>la</strong> se introduce<br />

un pedazo <strong>de</strong> hierro <strong>de</strong> 35 g, si <strong>la</strong> d<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong>l hierro es <strong>de</strong> 7.86g/cm 3 ,<br />

¿cuál será el volum<strong>en</strong> final <strong>en</strong> <strong>la</strong> probeta? ¿Se necesita alguna información<br />

adicional para resolver el problema?<br />

Problema a resolver<br />

Si un cubo <strong>de</strong> hielo ti<strong>en</strong>e 4 cm por cada <strong>la</strong>do y <strong>la</strong> d<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong>l agua es 1.00 g/<br />

mL a 4 0 C y <strong>de</strong> 0.92 g/mL a 0 0 C. ¿Cuál será el volum<strong>en</strong> <strong>de</strong> agua líquida, que<br />

queda cuando se fun<strong>de</strong> el bloque <strong>de</strong> hielo?¿Se necesita alguna otra información<br />

adicional para resolver este problema?<br />

Problema a resolver<br />

Determina <strong>la</strong> masa <strong>de</strong>l aire cont<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> un salón <strong>de</strong> c<strong>la</strong>se que ti<strong>en</strong>e <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes<br />

dim<strong>en</strong>siones: 10 m <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo, 7m <strong>de</strong> ancho y 3 m <strong>de</strong> altura, si <strong>la</strong> d<strong>en</strong>sidad<br />

<strong>de</strong>l aire es 0.00129 g/cm 3 . ¿Se necesita alguna información adicional para<br />

resolver el problema?


La materia: niveles macroscópico, submicroscópico y simbólico 59<br />

Solubilidad<br />

La solubilidad es una propiedad física <strong>de</strong> <strong>la</strong>s sustancias, <strong>la</strong> cual nos muestra <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong><br />

soluto que se pue<strong>de</strong> disolver <strong>en</strong> una cantidad dada <strong>de</strong> disolv<strong>en</strong>te a una temperatura <strong>de</strong>terminada.<br />

Tambi<strong>en</strong> se <strong>de</strong>fine como <strong>la</strong> cantidad máxima <strong>de</strong> sustancia sólida que se pue<strong>de</strong> disolver <strong>en</strong><br />

100g <strong>de</strong> disolv<strong>en</strong>te a una temperatura dada.<br />

Por ejemplo: La solubilidad <strong>de</strong>l nitrato <strong>de</strong> potasio, KNO 3 <strong>en</strong> 100 g <strong>de</strong> agua a 20 0 C es <strong>de</strong> 30 g.<br />

Sin embargo, a 50 0 C se pued<strong>en</strong> disolver 80 g <strong>de</strong> KNO 3 .<br />

Masa <strong>de</strong> soluto que se disuelve <strong>en</strong> 100 g agua<br />

140<br />

120<br />

100<br />

80<br />

60<br />

40<br />

20 g<br />

AgNO 3<br />

NaNO 3<br />

KNO 3<br />

KCl<br />

NaCl<br />

20 40 60 80 100<br />

Temperatura 0C Gráfica <strong>de</strong> solubilidad <strong>de</strong> algunas sustancias<br />

Problema resuelto<br />

Si se preparó una disolución saturada <strong>de</strong> KNO 3<br />

a 20 0 C y se volvió a saturar a 50 0 C <strong>en</strong> 100g <strong>de</strong><br />

agua, ¿qué cantidad <strong>de</strong> nitrato <strong>de</strong> potasio cristalizará<br />

si <strong>la</strong> disolución saturada pasa <strong>de</strong> 50 0 C a<br />

20 0 C.<br />

Información necesaria<br />

Conocer cuantos gramos <strong>de</strong> KNO 3 <strong>en</strong> 100g <strong>de</strong><br />

agua se disuelv<strong>en</strong> a 20 0 C y a 50 0 C.<br />

Estrategia<br />

Si a 500C se disuelv<strong>en</strong> 80 g <strong>de</strong> KNO , si se <strong>en</strong>-<br />

3<br />

fría a 200C, so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te se disolverán 30g. Entonces<br />

<strong>la</strong> cantidad que no se pue<strong>de</strong> disolver, cristaliza.<br />

Resolución<br />

80g - 30g= 50g <strong>de</strong> KNO3 Actividad 1.31 Trabajo co<strong>la</strong>borativo: En binas o <strong>en</strong> equipos <strong>de</strong><br />

tres resuelvan los sigui<strong>en</strong>tes problemas.<br />

Problema a resolver<br />

Encu<strong>en</strong>tra <strong>la</strong> solubilidad <strong>de</strong>l nitrato <strong>de</strong> sodio, NaNO a 40 3 0C y a 600C. Información necesaria<br />

Para respon<strong>de</strong>r a esta pregunta, usa <strong>la</strong> gráfica <strong>de</strong> solubilidad <strong>de</strong>l NaNO3 Problema a resolver<br />

¿Cuál es <strong>la</strong> masa <strong>de</strong> cristales que se forman si <strong>la</strong> disolución saturada <strong>de</strong> NaNO3 <strong>en</strong> 100g <strong>de</strong> agua se <strong>en</strong>fría <strong>de</strong> 600C a 400C. ¿Se necesita alguna información<br />

adicional para resolver el problema?


60<br />

<strong>Química</strong> <strong>G<strong>en</strong>eral</strong><br />

Actividad 1.32 Investiga <strong>la</strong>s propieda<strong>de</strong>s físicas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes<br />

sustancias<br />

Propiedad física<br />

Punto <strong>de</strong> ebullición<br />

Punto <strong>de</strong> fusión<br />

D<strong>en</strong>sidad<br />

H O 2 Alcohol etílico<br />

Propieda<strong>de</strong>s químicas<br />

Fe Cu<br />

Las propieda<strong>de</strong>s químicas son aquel<strong>la</strong>s que sólo pued<strong>en</strong> <strong>de</strong>terminarse cuando cambia <strong>la</strong> composición<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> sustancia. Estas <strong>de</strong>scrib<strong>en</strong> el comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> una sustancia <strong>en</strong> <strong>la</strong>s reacciones<br />

químicas. Por tanto, también se pued<strong>en</strong> <strong>de</strong>finir como <strong>la</strong> propiedad <strong>de</strong> una sustancia para<br />

combinarse o cambiar <strong>en</strong> otra o más sustancias.<br />

Algunos ejemplos <strong>de</strong> propieda<strong>de</strong>s químicas son, <strong>la</strong> reactividad <strong>de</strong> una sustancia<br />

con otras, <strong>la</strong> combustibilidad, <strong>la</strong> oxidación y <strong>la</strong> reducción, <strong>en</strong>tre otras.<br />

Por ejemplo, una propiedad química <strong>de</strong> los gases nobles es que no reaccionan<br />

<strong>en</strong> condiciones normales, sólo cuando se varía <strong>la</strong> presión y <strong>la</strong> temperatura.<br />

Propieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l hierro<br />

1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567<br />

1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567<br />

1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567<br />

1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567<br />

1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567<br />

1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567<br />

1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567<br />

Propieda<strong>de</strong>s físicas Propieda<strong>de</strong>s químicas<br />

1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567<br />

1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567<br />

1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567<br />

1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567<br />

1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567<br />

1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567<br />

1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567<br />

1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567<br />

1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567<br />

Es <strong>de</strong> color gris p<strong>la</strong>teado.<br />

1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567<br />

1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567<br />

1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567<br />

1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567<br />

1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567<br />

1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567<br />

Es b<strong>la</strong>ndo.<br />

1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567<br />

1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567<br />

1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567<br />

1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567<br />

1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567<br />

1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567<br />

1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567<br />

Facilm<strong>en</strong>te se pue<strong>de</strong> convertir <strong>en</strong> a<strong>la</strong>mbres<br />

(dúctil) y <strong>en</strong> láminas (maleable).<br />

1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567<br />

1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567<br />

1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567<br />

1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567<br />

1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567<br />

1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567<br />

1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567<br />

1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567<br />

1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567<br />

1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567<br />

1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567<br />

Es magnético.<br />

1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567<br />

1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567<br />

1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567<br />

1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567<br />

1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567<br />

1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567<br />

1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567<br />

Bu<strong>en</strong> conductor <strong>de</strong>l calor y <strong>la</strong> electricidad.<br />

1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567<br />

1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567<br />

1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567<br />

1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567<br />

1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567<br />

1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567<br />

1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567<br />

D<strong>en</strong>sidad = 7.86 g/cm 3<br />

1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567<br />

1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567<br />

1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567<br />

1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567<br />

1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567<br />

1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567<br />

1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567<br />

Punto <strong>de</strong> ebullición = 3000 0 C<br />

Se oxida facilm<strong>en</strong>te a 2+ y a 3+<br />

1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567<br />

1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567<br />

1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567<br />

1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567<br />

1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567<br />

1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567<br />

1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567<br />

1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567<br />

Punto <strong>de</strong> fusión = 1536 0 C<br />

Reacciona suavem<strong>en</strong>te con el aire.<br />

Es un bu<strong>en</strong> ag<strong>en</strong>te reductor.<br />

Si se pone al rojo vivo ar<strong>de</strong>.<br />

1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567<br />

1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567<br />

1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567<br />

1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567<br />

1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567<br />

1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567<br />

1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567<br />

1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567<br />

1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567<br />

O 2<br />

Reacciona con los ácidos diluidos <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zando<br />

al hidróg<strong>en</strong>o.<br />

Reacciona con los halóg<strong>en</strong>os.<br />

Se vuelve pasivo con los ácidos fuertes,<br />

como el nítrico y sulfúrico, porque forma una<br />

capa <strong>de</strong> óxido protectora.


La materia: niveles macroscópico, submicroscópico y simbólico 61<br />

¿Sabías qué ...<strong>la</strong>s propieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> materia también se suel<strong>en</strong> c<strong>la</strong>sificar como ext<strong>en</strong>sivas<br />

e int<strong>en</strong>sivas? Se dic<strong>en</strong> que son ext<strong>en</strong>sivas porque <strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra.<br />

Por ejemplo, <strong>la</strong> masa y el volum<strong>en</strong>. Se dice que son int<strong>en</strong>sivas porque no <strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra. Por ejemplo, <strong>la</strong> d<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong> una sustancia a temperatura y presión<br />

constantes es <strong>la</strong> misma, sin importar <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> masa.<br />

Propiedad Física <strong>Química</strong><br />

1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567<br />

1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567<br />

1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567<br />

1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567<br />

1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567<br />

1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567<br />

1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567<br />

1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567<br />

El cobre es un sólido a temperatura ambi<strong>en</strong>te<br />

El azúcar es soluble <strong>en</strong> agua<br />

1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567<br />

1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567<br />

1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567<br />

1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567<br />

1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567<br />

1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567<br />

1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567<br />

1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567<br />

1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567<br />

1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567<br />

1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567<br />

1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567<br />

La guayaba ti<strong>en</strong>e un olor característico<br />

1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567<br />

1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567<br />

1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567<br />

1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567<br />

1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567<br />

1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567<br />

1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567<br />

El cloro es un gas amarillo verdoso<br />

1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567<br />

1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567<br />

1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567<br />

1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567<br />

1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567<br />

1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567<br />

1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567<br />

El hierro se oxida fácilm<strong>en</strong>te con <strong>la</strong> humedad<br />

1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567<br />

1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567<br />

1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567<br />

1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567<br />

1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567<br />

1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567<br />

1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567<br />

El mercurio es un metal líquido<br />

1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567<br />

1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567<br />

1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567<br />

1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567<br />

1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567<br />

1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567<br />

El azúcar se ferm<strong>en</strong>ta y se transforma <strong>en</strong> alcohol<br />

1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567<br />

1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567<br />

1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567<br />

1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567<br />

1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567<br />

1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567<br />

1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567<br />

1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567<br />

Los metales conduc<strong>en</strong> <strong>la</strong> electricidad y el calor<br />

1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567<br />

1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567<br />

1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567<br />

1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567<br />

1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567<br />

1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567<br />

El punto <strong>de</strong> ebullición <strong>de</strong>l etanol es 78°C<br />

Actividad 1.33 C<strong>la</strong>sifica cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes propieda<strong>de</strong>s<br />

como físicas o químicas, según corresponda.<br />

1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567<br />

1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567<br />

1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567<br />

1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567<br />

1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567<br />

1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567<br />

1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567<br />

1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567<br />

1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567


62<br />

Actividad complem<strong>en</strong>taria <strong>de</strong> <strong>la</strong> unidad I<br />

1. ¿Cuál <strong>de</strong> los sigui<strong>en</strong>tes procesos no involucra un cambio <strong>de</strong> estado?<br />

a) La combustión b) Cristalización c) Desti<strong>la</strong>ción d) Filtración<br />

<strong>Química</strong> <strong>G<strong>en</strong>eral</strong><br />

Actividad 1.34 Contesta <strong>de</strong> manera co<strong>la</strong>borativa o mediante una<br />

lluvia <strong>de</strong> i<strong>de</strong>as <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes preguntas.<br />

2. Si colocamos una pastil<strong>la</strong> <strong>de</strong>sodorante <strong>en</strong> el clóset y observamos que pasa al estado gaseoso<br />

sin <strong>de</strong>jar huel<strong>la</strong>, este cambio físico se le d<strong>en</strong>omina...<br />

a) Fusión b) solidificación c) Deposición d) Sublimación<br />

3. ¿Qué método utilizarías para separar el agua <strong>de</strong> <strong>la</strong> sal hume<strong>de</strong>cida?<br />

a) Evaporación b) Desti<strong>la</strong>ción c) Filtración d) Sublimación<br />

4. <strong>Un</strong> pícaro escultor cubrió una figura <strong>de</strong> p<strong>la</strong>ta, con una pequeña capa <strong>de</strong> oro. Cierto magnate<br />

compró <strong>la</strong> escultura que le aseguraron ser <strong>de</strong> oro puro. Para comprobar que efectivam<strong>en</strong>te <strong>la</strong><br />

escultura era <strong>de</strong> oro, ord<strong>en</strong>ó cal<strong>en</strong>tar<strong>la</strong> <strong>en</strong> un crisol, lo que le permitió <strong>de</strong>scubrir <strong>la</strong> estafa <strong>de</strong> que<br />

había sido objeto e inmediatam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>spués <strong>de</strong>mandó al escultor. ¿Qué propieda<strong>de</strong>s físicas<br />

permitieron <strong>de</strong>scubrir el <strong>en</strong>gaño?<br />

a) Solubilidad y d<strong>en</strong>sidad b) Punto <strong>de</strong> fusión y d<strong>en</strong>sidad c) D<strong>en</strong>sidad y sublimación<br />

5. A cierta compañía <strong>de</strong> gas doméstico no se le permitió cambiar <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> v<strong>en</strong>ta <strong>de</strong><br />

sus tanques, ya que <strong>en</strong> lugar <strong>de</strong> v<strong>en</strong><strong>de</strong>r tanques <strong>de</strong> 30 kg, pret<strong>en</strong>día v<strong>en</strong><strong>de</strong>r tanques <strong>de</strong> 30 litros<br />

al mismo precio. ¿Qué propiedad nos permitiría <strong>de</strong>tectar el frau<strong>de</strong>?<br />

a) Volum<strong>en</strong> b) Compresibilidad c) D<strong>en</strong>sidad d) Punto <strong>de</strong> fusión<br />

6. En un restaurante cierto estudiante, al escribir <strong>en</strong> una servilleta <strong>de</strong> papel con un plumín <strong>de</strong><br />

color negro, accid<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te cayó agua sobre su papel y asombrado observó que su escrito se<br />

convertía <strong>en</strong> una gama <strong>de</strong> colores. A esta separación, <strong>en</strong> química se le conoce como:<br />

a) Desti<strong>la</strong>ción b) Evaporación c) Filtración d) Cromatografía<br />

7. En el <strong>la</strong>boratorio, los alumnos mezc<strong>la</strong>ron limadura <strong>de</strong> hierro y azufre. Por más que agitaron,<br />

siempre se observaron ambas sustancias por lo que <strong>de</strong>cidieron cal<strong>en</strong>tar. Rápidam<strong>en</strong>te notaron<br />

un cambio <strong>de</strong> color. ¿Qué fue lo que se formó?<br />

a) <strong>Un</strong> compuesto b) <strong>Nuevo</strong>s elem<strong>en</strong>tos c) <strong>Un</strong>a mezc<strong>la</strong> d) a y b son correctas<br />

8. En el análisis <strong>de</strong> una mezc<strong>la</strong> <strong>de</strong> líquidos, se <strong>en</strong>contraron alcohol y agua. ¿Qué método físico<br />

se <strong>de</strong>be emplear para separarlos?<br />

a) Ebullición b) Decantación c) Desti<strong>la</strong>ción d) C<strong>en</strong>trifugación<br />

9. El ing<strong>en</strong>iero responsable <strong>de</strong>l control <strong>de</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> industria Mazeite, se <strong>en</strong>contraba con un<br />

fuerte problema, pues al pasar revisión observó que uno <strong>de</strong> los tanques estaba abierto y había<br />

caído una fuerte lluvia. ¿Cómo resolvió el problema?<br />

a) Filtrando b) Evaporando c) Cristalizando d) Decantando


La materia: niveles macroscópico, submicroscópico y simbólico 63<br />

10. Estado <strong>de</strong> agregación <strong>de</strong> <strong>la</strong> materia que no ti<strong>en</strong>e forma, ni volum<strong>en</strong> constante y ti<strong>en</strong><strong>de</strong> a<br />

ocupar todo el espacio <strong>de</strong>l recipi<strong>en</strong>te que lo conti<strong>en</strong>e:<br />

a) Sólido b) Líquido c) Gaseoso d) Ninguno <strong>de</strong> los anteriores<br />

11. ¿Qué método utilizarías para separar una mezc<strong>la</strong> que conti<strong>en</strong>e yodo y ar<strong>en</strong>a?<br />

a) Desti<strong>la</strong>ción b) Decantación c) Sublimación d) Filtración<br />

12. ¿Cuál <strong>de</strong> <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes afirmaciones es <strong>la</strong> correcta?<br />

a) La ge<strong>la</strong>tina es un ejemplo <strong>de</strong>l estado físico “p<strong>la</strong>sma”<br />

b) Los líquidos pres<strong>en</strong>tan <strong>de</strong>masiada compresibilidad.<br />

c) En los líquidos, <strong>la</strong>s fuerzas <strong>de</strong> cohesión son m<strong>en</strong>ores que <strong>en</strong> los sólidos, pero mayores que<br />

<strong>en</strong> los gases.<br />

d) En los sólidos, predominan <strong>la</strong>s fuerzas <strong>de</strong> repulsión sobre <strong>la</strong>s <strong>de</strong> cohesión.<br />

13. La sigui<strong>en</strong>te es una lista <strong>de</strong> propieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l azufre:<br />

i. Sólido frágil y cristalino.<br />

ii. Punto <strong>de</strong> fusión <strong>de</strong> 113 C.<br />

iii. D<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong> 2.1 g/cm3.<br />

iv. se combina con el oxíg<strong>en</strong>o para formar el dióxido <strong>de</strong> azufre.<br />

¿Cuál <strong>de</strong> estas propieda<strong>de</strong>s podrían ser <strong>la</strong>s mismas para un solo átomo <strong>de</strong> azufre obt<strong>en</strong>ido<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra?<br />

a) i e ii so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te b) iii y iv so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te c) iv so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te<br />

d) Todas estas características serían iguales<br />

e) Ningunas <strong>de</strong> estas características serían iguales<br />

14. El cambio <strong>de</strong>l estado gaseoso a líquido, por el proceso <strong>de</strong> aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> presión y disminución<br />

<strong>de</strong> temperatura, se d<strong>en</strong>omina:<br />

a) Cond<strong>en</strong>sación b) Evaporación c) Sublimación d) Licuefacción<br />

15. Tipo <strong>de</strong> propieda<strong>de</strong>s que se utilizan para difer<strong>en</strong>ciar a <strong>la</strong>s distintas sustancias:<br />

a) Físicas b) a y c son correctas c) <strong>G<strong>en</strong>eral</strong>es d) <strong>Química</strong>s<br />

16. En cierto tanque hay una ley<strong>en</strong>da que dice: ¡at<strong>en</strong>ción! conti<strong>en</strong>e 100 litros <strong>de</strong> fertilizante<br />

(XXY). Al leer esto, el agricultor agarró una cubeta para tomar unos litros, pero al abrir <strong>la</strong> l<strong>la</strong>ve<br />

<strong>en</strong>contró que dicho fertilizante no salía <strong>en</strong> forma líquida, sino gaseosa, ¿por qué se produce<br />

este cambio <strong>de</strong> estado <strong>de</strong> <strong>la</strong> materia?<br />

a) Porque se alteró su composición química b) Porque disminuyó <strong>la</strong> presión<br />

c) Porque aum<strong>en</strong>tó <strong>la</strong> temperatura d) Porque aum<strong>en</strong>tó <strong>la</strong> presión<br />

17. ¿Cuál <strong>de</strong> los sigui<strong>en</strong>tes conjuntos <strong>de</strong> cuerpos materiales son sustancias constituidas por<br />

átomos <strong>de</strong>l mismo número atómico?<br />

a) Aire y petróleo b) Bronce y <strong>la</strong>tón c) Cobre y zinc<br />

d) Cloruro <strong>de</strong> sodio y cloruro <strong>de</strong> hidróg<strong>en</strong>o


64<br />

<strong>Química</strong> <strong>G<strong>en</strong>eral</strong><br />

18. Técnica <strong>de</strong> separación <strong>de</strong> mezc<strong>la</strong>s que se basa <strong>en</strong> <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> movilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s partícu<strong>la</strong>s<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s sustancias <strong>de</strong> una muestra que se disuelv<strong>en</strong> <strong>en</strong> una fase móvil y se <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zan a través<br />

<strong>de</strong> ésta <strong>en</strong> una columna, d<strong>en</strong>ominada también fase estacionaria o soporte.<br />

a) Filtración b) Desti<strong>la</strong>ción c) Cristalización d) Cromatografía<br />

19. ¿Cuál <strong>de</strong> <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes afirmaciones correspon<strong>de</strong> a un compuesto?<br />

a) Po<strong>de</strong>mos separarlos por métodos físicos<br />

b) Conti<strong>en</strong><strong>en</strong> átomos <strong>de</strong>l mismo tipo<br />

c) Las sustancias que lo forman conservan sus propieda<strong>de</strong>s originales<br />

d) No pued<strong>en</strong> ser separados por métodos químicos<br />

e) Las sustancias que lo forman se un<strong>en</strong> <strong>en</strong> proporciones <strong>de</strong>finidas<br />

20. Nombre que recibe el método <strong>de</strong> separación <strong>de</strong> mezc<strong>la</strong>s que requiere <strong>de</strong> <strong>la</strong> realización <strong>de</strong><br />

dos cambios físicos <strong>de</strong> <strong>la</strong> materia: primero una evaporación y luego una cond<strong>en</strong>sación:<br />

a) Filtración b) Desti<strong>la</strong>ción c) Sublimación d) Decantación<br />

21. ¿Cuál <strong>de</strong> <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes afirmaciones correspon<strong>de</strong> a <strong>la</strong>s mezc<strong>la</strong>s?<br />

a) En el mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> su formación, g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te no hay manifestación notoria <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía<br />

b) <strong>Un</strong>ión física <strong>de</strong> dos o más sustancias <strong>en</strong> proporciones variables<br />

c) Sus compon<strong>en</strong>tes conservan sus propieda<strong>de</strong>s originales<br />

d) Todas <strong>la</strong>s anteriores son correctas<br />

22. ¿Cuáles <strong>de</strong> <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes expresiones que se utilizan, significan lo mismo y cuáles son<br />

difer<strong>en</strong>tes?<br />

Iguales: Difer<strong>en</strong>te:<br />

a) <strong>Un</strong>a sustancia y una sustancia pura b) <strong>Un</strong>a mezc<strong>la</strong> heterogénea y una disolución<br />

c) <strong>Un</strong>a sustancia y una mezc<strong>la</strong> d) <strong>Un</strong>a mezc<strong>la</strong> homogénea y una disolución<br />

23. Organiza los sigui<strong>en</strong>tes términos <strong>en</strong> un mapa conceptual: elem<strong>en</strong>to, cuerpos materiales,<br />

compuesto, sustancias, cuerpos heterogéneos, mezc<strong>la</strong> homogénea, materia, cuerpos homogéneos,<br />

disoluciones, susp<strong>en</strong>siones, coloi<strong>de</strong>s, mezc<strong>la</strong> heterogénea.


La materia: niveles macroscópico, submicroscópico y simbólico 65<br />

24. Si se agregan unas gotas <strong>de</strong> vainil<strong>la</strong> a un globo <strong>de</strong> látex y posteriorm<strong>en</strong>te se inf<strong>la</strong>, se ata y se<br />

agita, lograremos percibir que el olor sale <strong>de</strong>l globo, ¿a qué consi<strong>de</strong>ras que se <strong>de</strong>ba esto?<br />

a) A que el material con el que está hecho el globo, es poroso<br />

b) A que <strong>la</strong>s molécu<strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> vainillina son más pequeñas que los poros<br />

c) A que <strong>la</strong>s molécu<strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> vainillina se muev<strong>en</strong> librem<strong>en</strong>te<br />

d) a,b y c son correctas<br />

25. <strong>Un</strong>a característica que pue<strong>de</strong> ser observada sin que cambie <strong>la</strong> composición <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra<br />

es:<br />

a) Propiedad química b) Propiedad física c) Propiedad g<strong>en</strong>eral d) Propiedad cristalina<br />

26. El agua <strong>de</strong> mar no es una sustancia porque ...<br />

a) su composición pue<strong>de</strong> ser variable <strong>de</strong> una muestra a otra b) es un líquido<br />

c) está sa<strong>la</strong>da d) ti<strong>en</strong>e hidróg<strong>en</strong>o como parte <strong>de</strong> su composición<br />

27. ¿Cuál <strong>de</strong> <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes mezc<strong>la</strong>s es heterogénea?<br />

a) <strong>Un</strong>a muestra <strong>de</strong> argón e hierro <strong>en</strong> un mismo cont<strong>en</strong>edor b) Azucar<br />

c) Azúcar <strong>en</strong> agua d) Muestras <strong>de</strong> nitróg<strong>en</strong>o y oxíg<strong>en</strong>o <strong>en</strong> un mismo cont<strong>en</strong>edor<br />

28. <strong>Un</strong> _____________pue<strong>de</strong> ser utilizado para visualizar estructuras submicroscópicas y explicar<br />

hechos.<br />

a) Variable b) Mo<strong>de</strong>lo c) Hipótesis d) Teoría<br />

29. ¿Cuáles <strong>de</strong> <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes sustancias exist<strong>en</strong> <strong>en</strong> estado gaseoso <strong>de</strong> manera natural?<br />

a) Vapor <strong>de</strong> agua<br />

b) Helio<br />

c) Hidróg<strong>en</strong>o<br />

d) Ninguna es correcta<br />

30. Todo cuerpo material homogéneo que ti<strong>en</strong>e una composición uniforme es una<br />

a) Mezc<strong>la</strong> b) Sustancia c) Sustancia sólida d)Sustancia gaseosa<br />

31. ¿Qué rama <strong>de</strong> <strong>la</strong> química está más re<strong>la</strong>cionada con el estudio <strong>de</strong> los compuestos <strong>de</strong>l carbono?<br />

a) Q. analítica b) Q. inorgánica b) Q. Orgánica d) Bioquímica.<br />

32. Cuando termina <strong>la</strong> sesión <strong>de</strong> <strong>la</strong>boratorio, siempre <strong>de</strong>bes...<br />

a) Lavar tus manos b) Lavar tus ojos c) Bañarte <strong>en</strong> <strong>la</strong> rega<strong>de</strong>ra d) Comer y beber<br />

33. ¿Cuáles <strong>de</strong> <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes propieda<strong>de</strong>s son macroscópicas? ¿y cuáles submicroscópicas?<br />

a) El punto <strong>de</strong> ebullición <strong>de</strong>l agua<br />

b) El ángulo <strong>de</strong> <strong>en</strong><strong>la</strong>ce H-O-H <strong>en</strong> el agua<br />

c) La propiedad <strong>de</strong>l agua para disolver sustancias po<strong>la</strong>res<br />

d) La d<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong>l agua<br />

e) La longitud <strong>de</strong>l <strong>en</strong><strong>la</strong>ce H-O <strong>en</strong> el agua<br />

f) La pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> dos pares <strong>de</strong> electrones libres <strong>en</strong> el oxíg<strong>en</strong>o <strong>de</strong>l agua<br />

g) El agua es una molécu<strong>la</strong> po<strong>la</strong>r<br />

h) El punto <strong>de</strong> fusión <strong>de</strong>l agua


66<br />

34. Resuelva el sigui<strong>en</strong>te crucigrama, referido a <strong>la</strong>s propieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> materia.<br />

Horizontales<br />

Propieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> materia<br />

<strong>Química</strong> <strong>G<strong>en</strong>eral</strong><br />

4. Nombre que recib<strong>en</strong> <strong>la</strong>s propieda<strong>de</strong>s que <strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> masa <strong>de</strong> <strong>la</strong> sustancia<br />

8. propiedad g<strong>en</strong>eral referida al espacio ocupado por <strong>la</strong> masa <strong>de</strong> un cuerpo<br />

9. Propiedad que sólo pue<strong>de</strong> observarse cuando <strong>la</strong> sustancia <strong>en</strong> cuestión interactúa<br />

químicam<strong>en</strong>te con otra<br />

10. Nombre que recib<strong>en</strong> también <strong>la</strong>s propieda<strong>de</strong>s que no <strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> masa<br />

11. Propiedad física que nos expresa <strong>la</strong> facilidad con que una sustancia se disuelve <strong>en</strong> otra<br />

13. Propieda<strong>de</strong>s que son comunes a cualquier tipo <strong>de</strong> cuerpo material<br />

14. Propiedad <strong>de</strong> algunas sustancias que <strong>la</strong>s hace capaces <strong>de</strong> ar<strong>de</strong>r<br />

15. Propiedad física <strong>de</strong> los metales <strong>de</strong> po<strong>de</strong>rse <strong>la</strong>minar<br />

Verticales<br />

1. Es el resultado <strong>de</strong> <strong>la</strong> fuerza <strong>de</strong> atracción gravitacional sobre <strong>la</strong> masa <strong>de</strong> un cuerpo<br />

2. Propieda<strong>de</strong>s que distingu<strong>en</strong> a una sustancia <strong>de</strong> otra<br />

3. Propiedad g<strong>en</strong>eral que nos expresa <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> materia que posee un cuerpo<br />

5. Propiedad <strong>de</strong> los metales <strong>de</strong> po<strong>de</strong>rse <strong>de</strong>formar <strong>en</strong> hilos, cables y a<strong>la</strong>mbres.<br />

6. Propiedad que pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>terminarse, observarse o manipu<strong>la</strong>rse sin alterar <strong>la</strong> composición<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> sustancia<br />

7. Propieda<strong>de</strong>s físicas que pued<strong>en</strong> ser percibidas a través <strong>de</strong> nuestros s<strong>en</strong>tidos como el<br />

color,olor, sabor y olor.<br />

12. Propiedad física que expresa <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> masa y el volum<strong>en</strong> <strong>de</strong> un cuerpo


Estructura <strong>de</strong> <strong>la</strong> materia y tab<strong>la</strong> periódica 67<br />

<strong>Un</strong>idad temática II<br />

Estructura <strong>de</strong> <strong>la</strong> materia<br />

y<br />

Tab<strong>la</strong> periódica<br />

+


68<br />

<strong>Química</strong> <strong>G<strong>en</strong>eral</strong>


Estructura <strong>de</strong> <strong>la</strong> materia y tab<strong>la</strong> periódica 69<br />

Estructura <strong>de</strong> <strong>la</strong> materia y tab<strong>la</strong> periódica<br />

Introducción<br />

Átomos <strong>de</strong> níquel (imág<strong>en</strong>es obt<strong>en</strong>idas con<br />

microscopio <strong>de</strong> barrido <strong>de</strong> efecto túnel<br />

En <strong>la</strong> unidad anterior tuviste <strong>la</strong> oportunidad <strong>de</strong> estudiar<br />

<strong>la</strong> materia y sus propieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los niveles<br />

macro, submicro y simbólico. Conociste que<br />

<strong>la</strong> materia es <strong>de</strong> naturaleza corpuscu<strong>la</strong>r y que ésta<br />

a su vez está constituida <strong>de</strong> átomos, iones o molécu<strong>la</strong>s<br />

<strong>en</strong> constante movimi<strong>en</strong>to.<br />

En esta unidad podrás iniciar con el conocimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura <strong>de</strong>l átomo, paso fundam<strong>en</strong>tal para<br />

po<strong>de</strong>r compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r por qué <strong>la</strong> materia se comporta<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> manera como lo hace.<br />

El recorrido se inicia con el estudio <strong>de</strong>l átomo <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> concepción <strong>de</strong> los filósofos griegos<br />

hasta el mo<strong>de</strong>lo atómico <strong>de</strong> Rutherford y continúa con los <strong>de</strong>scubrimi<strong>en</strong>tos que <strong>de</strong> manera<br />

importante se dieron a finales <strong>de</strong>l siglo XIX y a principios <strong>de</strong>l XX y que constituyeron un gran<br />

paso <strong>en</strong> <strong>la</strong> compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> <strong>la</strong> naturaleza <strong>de</strong>l átomo.<br />

Hoy a más <strong>de</strong> 100 años <strong>de</strong> algunos <strong>de</strong>scubrimi<strong>en</strong>tos como el <strong>de</strong> los rayos «X» y <strong>la</strong> radiactividad,<br />

sigu<strong>en</strong> si<strong>en</strong>do <strong>de</strong> gran b<strong>en</strong>eficio, pero también un arma <strong>de</strong> dos filos para <strong>la</strong> humanidad.<br />

Sólo basta analizar el costo-b<strong>en</strong>eficio que el posterior <strong>de</strong>scubrimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l núcleo atómico y <strong>de</strong>l<br />

neutrón trajeron consigo <strong>en</strong> el uso y abuso <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>ergía nuclear, recor<strong>de</strong>mos Hiroshima y<br />

Nagasaky, para compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong> magnitud <strong>de</strong> los estragos <strong>de</strong> una guerra nuclear. Sin embargo,<br />

<strong>la</strong> <strong>en</strong>ergía nuclear <strong>en</strong> el siglo XXI, es <strong>de</strong> gran importancia para <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía eléctrica,<br />

pero también <strong>de</strong> gran peligro para los países que <strong>la</strong> utilizan, ya que sus <strong>de</strong>sechos radiactivos<br />

<strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser confinados <strong>en</strong> lugares seguros, para evitar que contamin<strong>en</strong> el suelo, aire y agua.<br />

Como podrás observar, el conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura atómica ha traído consigo una nueva<br />

era, <strong>en</strong> <strong>la</strong> que se <strong>de</strong>berá t<strong>en</strong>er siempre pres<strong>en</strong>te el análisis costo-b<strong>en</strong>eficio para tomar <strong>de</strong>cisiones<br />

que favorezcan no sólo a unos cuantos, sino al resto <strong>de</strong> <strong>la</strong> humanidad.<br />

Esta unidad te será <strong>de</strong> gran utilidad para conocer los compon<strong>en</strong>tes fundam<strong>en</strong>tales <strong>de</strong>l átomo,<br />

su caracterización, su distribución <strong>en</strong> los átomos y <strong>la</strong> corre<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> configuración electrónica<br />

con <strong>la</strong> posición <strong>de</strong> los elem<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> <strong>la</strong> tab<strong>la</strong> periódica. Pero a<strong>de</strong>más, te será <strong>de</strong> gran utilidad <strong>en</strong><br />

el estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> química, pues <strong>la</strong> tab<strong>la</strong> periódica es una herrami<strong>en</strong>ta importante para organizar<br />

e interpretar <strong>la</strong>s t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> <strong>la</strong>s propieda<strong>de</strong>s periódicas <strong>de</strong> los elem<strong>en</strong>tos.<br />

El <strong>de</strong>sconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> algunas propieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los elem<strong>en</strong>tos químicos ha llevado a <strong>la</strong> sociedad<br />

a utilizarlos <strong>de</strong> manera indiscriminada sin reparar <strong>en</strong> los daños que pued<strong>en</strong> ocasionar. El<br />

plomo ha sido uno <strong>de</strong> ellos, el cual ha sido utilizado <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> antiguedad para barnizar los<br />

recipi<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> barro y hasta hace poco se <strong>de</strong>scubrió <strong>la</strong> toxicidad <strong>de</strong> éste <strong>en</strong> los seres humanos.<br />

Es importante por tanto, conocer <strong>la</strong>s propieda<strong>de</strong>s químicas <strong>de</strong> los elem<strong>en</strong>tos, pues ello, nos<br />

permite valorar su importancia biológica, económica y social.


70<br />

Estructura <strong>de</strong> <strong>la</strong> materia y tab<strong>la</strong> periódica<br />

I<strong>de</strong>as <strong>de</strong> Demócrito<br />

1. La materia está constituida <strong>de</strong> pequeñas<br />

partícu<strong>la</strong>s d<strong>en</strong>ominadas<br />

«átomos».<br />

2. Los átomos son sólidos,<br />

indivisibles e in<strong>de</strong>structibles.<br />

3. Entre los átomos hay vacío.<br />

4. Las propieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> materia se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> al tamaño,<br />

forma y movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los átomos.<br />

<strong>Química</strong> <strong>G<strong>en</strong>eral</strong><br />

Propósito <strong>de</strong> <strong>la</strong> unidad<br />

Conocer el <strong>de</strong>sarrollo histórico sobre el conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura <strong>de</strong> <strong>la</strong> materia, para<br />

compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r el mo<strong>de</strong>lo actual <strong>de</strong>l átomo y su configuración electrónica que nos permita<br />

explicar y pre<strong>de</strong>cir con el uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> tab<strong>la</strong> periódica el comportami<strong>en</strong>to químico <strong>de</strong> los átomos,<br />

así como, valorar <strong>la</strong> importancia biológica, económica y social <strong>de</strong> algunos elem<strong>en</strong>tos<br />

químicos.<br />

2.1 El átomo y sus mo<strong>de</strong>los (<strong>de</strong>s<strong>de</strong> los filósofos griegos hasta Rutherford)<br />

Des<strong>de</strong> <strong>la</strong> antigüedad inquietaba al ser humano el orig<strong>en</strong> <strong>de</strong>l universo, pero a<strong>de</strong>más, el <strong>de</strong>scifrar<br />

cómo estaba constituida <strong>la</strong> materia era uno <strong>de</strong> los retos.<br />

Las primeras i<strong>de</strong>as <strong>de</strong> que <strong>la</strong> materia es <strong>de</strong> naturaleza discontinua y que está formada por<br />

átomos, se remonta al siglo V a <strong>de</strong> C., con <strong>la</strong>s i<strong>de</strong>as <strong>de</strong> Leucipo y Demócrito.<br />

Para Demócrito, <strong>la</strong> muerte no existía. Estaba<br />

conv<strong>en</strong>cido <strong>de</strong> que los átomos son<br />

eternos y que cuando una persona muere,<br />

sus átomos se incorporan al aire, al agua y<br />

a <strong>la</strong> Tierra. Pero <strong>en</strong> aquél<strong>la</strong> y posteriores<br />

épocas, estas hipótesis no fueron aceptadas.<br />

De acuerdo con lo anterior, existe <strong>la</strong> posibilidad<br />

<strong>de</strong> que alguno o muchos <strong>de</strong> los átomos<br />

que forman tu cuerpo haya pert<strong>en</strong>ecido<br />

a un dinosaurio. ¿Tú qué opinas?<br />

La pa<strong>la</strong>bra átomo <strong>en</strong> griego significa indivisible o que no se pue<strong>de</strong> partir.<br />

Otros griegos como Empédocles y Aristóteles, haci<strong>en</strong>do uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> percepción y <strong>la</strong> lógica,<br />

más no <strong>de</strong> <strong>la</strong> experim<strong>en</strong>tación, consi<strong>de</strong>raron que <strong>la</strong> materia era continua y que no estaba formada<br />

por átomos. Esta i<strong>de</strong>a perduró <strong>de</strong>safortunadam<strong>en</strong>te más <strong>de</strong> 2000 años, <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> influ<strong>en</strong>cia<br />

intelectual <strong>de</strong> Aristóteles, qui<strong>en</strong> rechazó <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong>l átomo.<br />

Actividad 2.1 Investiga qué filósofos contribuyeron al p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> teoría <strong>de</strong> los cuatro elem<strong>en</strong>tos, qué p<strong>la</strong>ntea dicha teoría y si <strong>en</strong> realidad<br />

alguno <strong>de</strong> éstos compon<strong>en</strong>tes son elem<strong>en</strong>tos químicos.


Estructura <strong>de</strong> <strong>la</strong> materia y tab<strong>la</strong> periódica 71<br />

John Dalton y el r<strong>en</strong>acimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l atomismo<br />

Los trabajos <strong>de</strong> John Dalton marcaron los inicios <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> química <strong>de</strong>l siglo XIX.<br />

Dalton, qui<strong>en</strong> <strong>en</strong> ese <strong>en</strong>tonces era profesor <strong>de</strong> matemáticas y filosofía <strong>en</strong> Manchester, estaba<br />

interesado <strong>en</strong> <strong>la</strong> meteorología y <strong>la</strong> composición <strong>de</strong> <strong>la</strong> atmósfera e int<strong>en</strong>taba explicar <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias<br />

<strong>de</strong> solubilidad <strong>de</strong> varios gases <strong>en</strong> el agua y <strong>en</strong>contró que muchas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s propieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

estas sustancias, se podían explicar si se consi<strong>de</strong>raba que estaban formadas por partícu<strong>la</strong>s.<br />

Esto lo llevó a postu<strong>la</strong>r su teoría atómica, basada <strong>en</strong> <strong>la</strong> experim<strong>en</strong>tación y <strong>en</strong> <strong>la</strong>s leyes químicas<br />

Teoría <strong>de</strong> Dalton<br />

1. La materia está constituida <strong>de</strong><br />

pequeñas partícu<strong>la</strong>s d<strong>en</strong>ominas<br />

«átomos».<br />

2. Los átomos <strong>de</strong> un elem<strong>en</strong>to<br />

dado son idénticos <strong>en</strong> masa, tamaño<br />

y propieda<strong>de</strong>s químicas.<br />

3. Los átomos <strong>de</strong> elem<strong>en</strong>tos difer<strong>en</strong>tes son difer<strong>en</strong>tes.<br />

4. Los átomos son esféricos, compactos,<br />

indivisibles e in<strong>de</strong>structibles.<br />

5. En una reacción química los átomos se separan,<br />

se combinan o se reord<strong>en</strong>an.<br />

6. Los átomos <strong>de</strong> elem<strong>en</strong>tos difer<strong>en</strong>tes se un<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />

re<strong>la</strong>ciones numéricas simples para formar átomos<br />

compuestos (término que usó para referirse a lo<br />

que hoy d<strong>en</strong>ominamos molécu<strong>la</strong>).<br />

¿Sabías qué ... el daltonismo es un<br />

trastorno g<strong>en</strong>ético que se d<strong>en</strong>omina así<br />

porque el físico británico John Dalton,<br />

<strong>de</strong>scubrió y estudió <strong>en</strong> sí mismo esta <strong>en</strong>fermedad,<br />

que consiste <strong>en</strong> <strong>la</strong> imposibilidad<br />

<strong>de</strong> distinguir los colores? Aunque<br />

ningún daltónico confun<strong>de</strong> los mismos<br />

colores, <strong>de</strong> manera frecu<strong>en</strong>te confund<strong>en</strong><br />

el rojo y el ver<strong>de</strong>.<br />

¿Sabías qué ... Dalton se equivocó al<br />

proponer una re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> combinación<br />

1:1 <strong>en</strong>tre el hidróg<strong>en</strong>o y el oxíg<strong>en</strong>o, y establecer<br />

que <strong>la</strong> fórmu<strong>la</strong> <strong>de</strong>l agua era HO?<br />

Actividad 2.2 Investiga, ¿cuáles p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> teoría atómica<br />

<strong>de</strong> Dalton se consi<strong>de</strong>ran hoy incorrectos? Encu<strong>en</strong>tra <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias y<br />

semejanzas <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s i<strong>de</strong>as <strong>de</strong> Demócrito y <strong>la</strong> teoría <strong>de</strong> Dalton.


72<br />

Definición <strong>de</strong> átomo según Dalton:<br />

Definición <strong>de</strong> elem<strong>en</strong>to:<br />

Definición <strong>de</strong> compuesto:<br />

<strong>Química</strong> <strong>G<strong>en</strong>eral</strong><br />

Es importante t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que <strong>la</strong> teoría <strong>de</strong> Dalton <strong>de</strong>scribe a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te lo mejor <strong>de</strong>l<br />

p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> su tiempo, y que aún, cuando <strong>en</strong>contremos que algunos <strong>de</strong> sus postu<strong>la</strong>dos no<br />

son válidos a <strong>la</strong> luz <strong>de</strong> los nuevos conocimi<strong>en</strong>tos. Debemos reconocer que sus teorías sirvieron<br />

como punto <strong>de</strong> partida para <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong>l p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to ci<strong>en</strong>tífico. Por ejemplo, <strong>de</strong> <strong>la</strong> teoría <strong>de</strong><br />

Dalton po<strong>de</strong>mos <strong>de</strong>stacar <strong>la</strong>s <strong>de</strong>finiciones <strong>de</strong> átomo, elem<strong>en</strong>to y compuesto.<br />

Conozca más...<br />

Actividad 2.3 Mediante una lluvia <strong>de</strong> i<strong>de</strong>as reconstruyan <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición<br />

<strong>de</strong> átomo, elem<strong>en</strong>to y compuesto según <strong>la</strong> teoría <strong>de</strong> J. Dalton.<br />

John Dalton nació el 6 <strong>de</strong> septiembre <strong>de</strong> 1766, <strong>en</strong> Eaglesfield, Cumber<strong>la</strong>nd<br />

(hoy Cumbria), Ing<strong>la</strong>terra.<br />

Com<strong>en</strong>zó a <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r su teoría atómica <strong>en</strong> 1803 y <strong>en</strong> 1808 publicó su obra<br />

<strong>Nuevo</strong> sistema <strong>de</strong> filosofía química, <strong>en</strong> el cual listaba <strong>la</strong>s masas atómicas <strong>de</strong><br />

varios elem<strong>en</strong>tos conocidos <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong> masa <strong>de</strong>l hidróg<strong>en</strong>o.<br />

Dalton se imaginó a los átomos como esferas compactas y utilizó pictogramas<br />

para repres<strong>en</strong>tarlos, pero a<strong>de</strong>más consi<strong>de</strong>ró que se combinaban <strong>en</strong> <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción<br />

más simple, HO, NH, CO, etc.<br />

A <strong>la</strong> edad <strong>de</strong> 26 años (1792), Dalton <strong>de</strong>scubrió que ni él ni<br />

Hidróg<strong>en</strong>o Nitróg<strong>en</strong>o Carbono su hermano eran capaces <strong>de</strong> distinguir los colores. Se<br />

dió cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> ello, cuando le regaló a su madre unas<br />

medias (que él creía azules) y el<strong>la</strong> le preguntó sorpr<strong>en</strong>dida<br />

Oxíg<strong>en</strong>o<br />

cuál era <strong>la</strong> razón por <strong>la</strong> que le daba unas medias <strong>de</strong> color<br />

rojo escar<strong>la</strong>ta, que no era apropiado para una mujer<br />

Agua Amoníaco<br />

cuáquera. En su primer artículo ci<strong>en</strong>tífico importante, John<br />

Dalton proporcionó una <strong>de</strong>scripción ci<strong>en</strong>tífica sobre este<br />

f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o que posteriorm<strong>en</strong>te se conoció con el nombre<br />

Monóxido <strong>de</strong> carbono <strong>de</strong> daltonismo. Murió <strong>en</strong> Manchester <strong>en</strong> 1844.<br />

Mo<strong>de</strong>lo atómico <strong>de</strong> Dalton


Estructura <strong>de</strong> <strong>la</strong> materia y tab<strong>la</strong> periódica 73<br />

Del átomo compacto, al <strong>de</strong>scubrimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l electrón.<br />

Des<strong>de</strong> <strong>la</strong> época <strong>de</strong> John Dalton muchos experim<strong>en</strong>tos habían permitido comprobar que los<br />

átomos realm<strong>en</strong>te exist<strong>en</strong>. Por tanto, el conjunto <strong>de</strong> interrogantes, ahora se <strong>en</strong>focaba a<br />

cuestionarse, ¿<strong>de</strong> qué están constituidos los átomos?, ¿son realm<strong>en</strong>te indivisibles e in<strong>de</strong>structibles?,<br />

¿qué hace difer<strong>en</strong>te a un átomo <strong>de</strong> un elem<strong>en</strong>to al <strong>de</strong> otro?, ¿qué re<strong>la</strong>ción existe <strong>en</strong>tre<br />

<strong>la</strong> materia y <strong>la</strong> <strong>en</strong>ergía?<br />

La naturaleza eléctrica <strong>de</strong> <strong>la</strong> materia se conocía <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> antiguedad, pero fue hasta el siglo<br />

XIX que los ci<strong>en</strong>tíficos <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ron un mo<strong>de</strong>lo para explicar<strong>la</strong>.<br />

Actividad 2.4 Compruébalo tú mismo, frota un globo <strong>en</strong> tu pelo y trata<br />

<strong>de</strong> atraer algunos objetos como botel<strong>la</strong>s <strong>de</strong> plástico vacías, <strong>la</strong>tas <strong>de</strong><br />

refresco, un chorro <strong>de</strong>lgado <strong>de</strong> agua, etc.<br />

¿Alguna vez has recibido una <strong>de</strong>scarga eléctrica al tocar una peril<strong>la</strong> metálica, o al cerrar <strong>la</strong><br />

puerta <strong>de</strong>l auto, o al saludar a tu mejor amigo?<br />

<strong>Un</strong>a explicación <strong>de</strong>l f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o consiste <strong>en</strong> que los objetos adquier<strong>en</strong> carga eléctrica al ser<br />

frotados. <strong>Un</strong> ejemplo <strong>de</strong> ello, pue<strong>de</strong> ser un globo, que al ser frotado sobre nuestro pelo adquiere<br />

carga negativa.<br />

1. Acerca el globo a una <strong>la</strong>ta vacía <strong>de</strong> refresco, ¿qué esperas que<br />

suceda? ¿cómo explicarías el f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o observado?<br />

Los distintos experim<strong>en</strong>tos con <strong>la</strong> corri<strong>en</strong>te eléctrica <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>das por Humphry Davy y Michael<br />

Faraday, permitieron establecer <strong>la</strong> naturaleza eléctrica <strong>de</strong> los átomos. <strong>Un</strong>a <strong>de</strong> <strong>la</strong>s conclusiones<br />

más importantes <strong>de</strong> Faraday, fue que <strong>la</strong> corri<strong>en</strong>te eléctrica al igual que <strong>la</strong> materia, estaba formada<br />

por «átomos» <strong>de</strong> electricidad, unitarios e indivisibles. Observó a<strong>de</strong>más, que tanto sólidos<br />

como líquidos, podían transmitir <strong>la</strong> corri<strong>en</strong>te eléctrica e int<strong>en</strong>tó hacer pasar electricidad a<br />

través <strong>de</strong> un tubo <strong>de</strong> vidrio al cual le había extraído el aire, pero fracasó <strong>en</strong> sus int<strong>en</strong>tos.<br />

Fue hasta mediados <strong>de</strong>l siglo XIX que los trabajos<br />

<strong>de</strong> Julius Plucker, Wilhelm Hittorf y<br />

William Crookes, permitieron observar el<br />

paso <strong>de</strong> <strong>la</strong> corri<strong>en</strong>te eléctrica <strong>en</strong> un tubo <strong>de</strong><br />

vidrio, al alcanzar un bu<strong>en</strong> nivel <strong>de</strong> vacío y utilizar<br />

para ello, una pantal<strong>la</strong> fluoresc<strong>en</strong>te <strong>de</strong><br />

sulfuro <strong>de</strong> zinc; a estos rayos luminosos se<br />

les d<strong>en</strong>ominó rayos catódicos, al <strong>de</strong>scubrir<br />

que éstos se dirigían <strong>de</strong>l cátodo(-) al<br />

ánodo(+).<br />

2. Al acercar el globo cargado a un<br />

fino chorro <strong>de</strong> agua, éste es atraído.<br />

¿Cómo explicas el f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o observado?<br />

Tubo <strong>de</strong> rayos catódicos


74<br />

¿De qué naturaleza eran estos rayos?<br />

<strong>Química</strong> <strong>G<strong>en</strong>eral</strong><br />

Mucho se especuló acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> naturaleza <strong>de</strong> los rayos catódicos, pero <strong>la</strong> respuesta correcta<br />

vino <strong>de</strong>l físico inglés Joseph John Thomson al repetir <strong>en</strong> 1897, los experim<strong>en</strong>tos realizados<br />

por otros investigadores. Sus resultados <strong>de</strong>mostraron que los rayos catódicos pres<strong>en</strong>taban <strong>la</strong>s<br />

sigui<strong>en</strong>tes características:<br />

1. Los rayos eran <strong>de</strong>sviados por campos<br />

magnéticos y eléctricos: <strong>la</strong> <strong>de</strong>sviación reve<strong>la</strong>ba<br />

el tipo <strong>de</strong> carga eléctrica, eran negativos.<br />

Cátodo<br />

2. Los rayos hacían mover <strong>la</strong>s aspas <strong>de</strong> un<br />

pequeño rehilete, lo que indicaba que estaban<br />

constituidos <strong>de</strong> materia, pres<strong>en</strong>taban<br />

masa e inercia. Eran partícu<strong>la</strong>s y no rayos<br />

como se suponía.<br />

El físico ir<strong>la</strong>ndés George Johnstone Stoney, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1874 había sugerido<br />

el término electrón para <strong>la</strong> misma carga eléctrica negativa que se<br />

manifestaba <strong>en</strong> los f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os electrolíticos.<br />

En 1897, J.J.Thomson logró medir el valor <strong>de</strong> <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción carga-masa <strong>de</strong> estas partícu<strong>la</strong>s, por<br />

ello fue consi<strong>de</strong>rado el <strong>de</strong>scubridor <strong>de</strong>l electrón:<br />

e<br />

m = 1.759 x 10 11 C/kg<br />

En 1909 el físico norteamericano Robert Millikan <strong>de</strong>terminó experim<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> carga <strong>de</strong>l<br />

electrón, con su famoso experim<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> gota <strong>de</strong> aceite. El valor actual <strong>de</strong> <strong>la</strong> carga, es <strong>de</strong><br />

e = 1.602 x 10 -19 C<br />

Ánodo<br />

m = 1.602 x 10-19 C<br />

1.759 x 1011 C/kg = 9.108x 10-31 Al conocer <strong>la</strong> carga <strong>de</strong>l electrón y <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción carga-masa Millikan <strong>de</strong>terminó <strong>la</strong> masa <strong>de</strong> un sólo<br />

electrón.<br />

kg<br />

Al caracterizar al electrón, como partícu<strong>la</strong> con carga y masa, era evid<strong>en</strong>te que éste formaba<br />

parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> materia, y si <strong>la</strong> materia está formada por átomos, los átomos <strong>de</strong>bían t<strong>en</strong>er electrones.<br />

Thomson p<strong>en</strong>só <strong>en</strong>tonces, que si los cuerpos son eléctricam<strong>en</strong>te neutros, los átomos también<br />

<strong>de</strong>bían serlo. Si ti<strong>en</strong><strong>en</strong> carga negativa, <strong>de</strong>b<strong>en</strong> t<strong>en</strong>er también carga positiva y <strong>la</strong> sufici<strong>en</strong>te<br />

para neutralizar<strong>la</strong>. Con estas afirmaciones Thomson propuso un mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> átomo <strong>en</strong> 1904,<br />

pero al igual que él, <strong>en</strong> 1902 lord Kelvin (William Thomson) había propuesto que el átomo<br />

estaba constituido <strong>de</strong> una esfera positiva uniforme, d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>la</strong> cual se <strong>en</strong>contraban inmersos<br />

los electrones.


Estructura <strong>de</strong> <strong>la</strong> materia y tab<strong>la</strong> periódica 75<br />

El átomo, como un todo, era eléctricam<strong>en</strong>te neutro. A este mo<strong>de</strong>lo se le conoce como “pudín<br />

o budín con pasas”.<br />

+<br />

El protón y los rayos canales<br />

Thomson consi<strong>de</strong>ró al átomo como una esfera <strong>de</strong><br />

carga positiva <strong>en</strong> <strong>la</strong> cual se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran inmersos los<br />

electrones, <strong>de</strong> forma simi<strong>la</strong>r a como se colocan <strong>la</strong>s<br />

pasas <strong>en</strong> una ge<strong>la</strong>tina.<br />

Años <strong>de</strong>spués, el físico francés Jean Perrin propuso un nuevo mo<strong>de</strong>lo,<br />

que a difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo atómico <strong>de</strong> Thomson, p<strong>la</strong>nteaba que los<br />

electrones se <strong>en</strong>contraban fuera <strong>de</strong> <strong>la</strong> esfera positiva.<br />

En honor a <strong>la</strong> verdad, los protones ya habían sido <strong>de</strong>scubiertos <strong>en</strong> 1886 por Eug<strong>en</strong>e Goldstein,<br />

qui<strong>en</strong> al observar cierta luminosidad <strong>de</strong>trás <strong>de</strong>l cátodo, se dió a <strong>la</strong> tarea <strong>de</strong> investigar el f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o.<br />

Para ello, perforó el cátodo y observó que los rayos luminosos, atravesaban los orificios<br />

o «canales» <strong>en</strong> s<strong>en</strong>tido contrario a los rayos catódicos, <strong>de</strong>bido a esta particu<strong>la</strong>ridad les d<strong>en</strong>ominó<br />

rayos canales.<br />

Años más tar<strong>de</strong>, se <strong>de</strong>scubrió que estos rayos<br />

eran iones positivos, que se formaban al<br />

Rayos<br />

canales<br />

Cátodo<br />

Fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> voltaje<br />

Rayos<br />

catódicos<br />

Ánodo<br />

ser ionizado el gas pres<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el tubo <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>scarga, <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> acción <strong>de</strong>l flujo <strong>de</strong> electrones.<br />

Con <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> caracterización<br />

<strong>de</strong>l electrón, fue más fácil <strong>de</strong>terminar <strong>la</strong><br />

re<strong>la</strong>ción carga-masa <strong>de</strong>l protón. Wilhelm<br />

Wi<strong>en</strong> <strong>de</strong>terminó <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción carga masa <strong>de</strong><br />

esta partícu<strong>la</strong>.<br />

Fue hasta 1919 que E. Rutherford logró ais<strong>la</strong>r<br />

e id<strong>en</strong>tificar a un protón, por ello se le consi<strong>de</strong>ra<br />

el <strong>de</strong>scubridor <strong>de</strong> esta partícu<strong>la</strong><br />

subatómica, ya antes había sugerido su pres<strong>en</strong>cia<br />

<strong>en</strong> el núcleo atómico.<br />

La masa re<strong>la</strong>tiva <strong>de</strong>l protón resultó ser 1837 veces mayor que <strong>la</strong> <strong>de</strong>l electrón.<br />

Dos nuevos <strong>de</strong>scubrimi<strong>en</strong>tos: Los rayos X y <strong>la</strong> radiactividad<br />

Los últimos años <strong>de</strong>l siglo XIX fueron el esc<strong>en</strong>ario <strong>de</strong> dos gran<strong>de</strong>s <strong>de</strong>scubrimi<strong>en</strong>tos: los rayos X<br />

y <strong>la</strong> radiactividad, que permitieron escudriñar <strong>en</strong> <strong>la</strong> estructura atómica y perfeccionar el mo<strong>de</strong>lo.<br />

Pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>cirse que ambos <strong>de</strong>scubrimi<strong>en</strong>tos se <strong>de</strong>bieron a situaciones accid<strong>en</strong>tales o más bi<strong>en</strong><br />

a <strong>la</strong> Ser<strong>en</strong>dipia <strong>en</strong> <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia.


76<br />

<strong>Química</strong> <strong>G<strong>en</strong>eral</strong><br />

¿Sabías qué…el término ser<strong>en</strong>dipia es sinónimo <strong>de</strong> chiripa y que ambos se utilizan para<br />

d<strong>en</strong>otar que el <strong>de</strong>scubrimi<strong>en</strong>to o solución <strong>de</strong> un problema, ha sido resuelto <strong>de</strong> manera<br />

accid<strong>en</strong>tal? <strong>Un</strong> ejemplo <strong>de</strong> ello, según Umberto Eco, es el <strong>de</strong>scubrimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> América, así<br />

como el principio <strong>de</strong> Arquími<strong>de</strong>s y el <strong>de</strong>scubrimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los rayos X.<br />

Rö<strong>en</strong>tg<strong>en</strong> y los rayos X<br />

Diagrama <strong>de</strong>l tubo <strong>de</strong> rayos X<br />

utilizado por Rô<strong>en</strong>tg<strong>en</strong>.<br />

En 1895, Wilhelm Konrad Rö<strong>en</strong>tg<strong>en</strong> trabajaba con un tubo <strong>de</strong> rayos<br />

catódicos, cuando inesperadam<strong>en</strong>te una pantal<strong>la</strong> fluoresc<strong>en</strong>te<br />

que se <strong>en</strong>contraba fuera <strong>de</strong>l aparato emitió luz. Rö<strong>en</strong>tg<strong>en</strong> concluyó<br />

que <strong>de</strong>l tubo salía un tipo <strong>de</strong> rayos <strong>de</strong>sconocidos, capaces <strong>de</strong> atravesar<br />

el vidrio, el cartón y <strong>la</strong> piel. Lo más impactante sucedió cuando<br />

agitó su mano <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> radiación y <strong>la</strong> pantal<strong>la</strong>, pudo<br />

ver <strong>la</strong> sombra <strong>de</strong> los huesos <strong>de</strong> su propia mano.<br />

Las manos <strong>de</strong> su esposa<br />

fueron <strong>la</strong>s primeras imág<strong>en</strong>es<br />

obt<strong>en</strong>idas por Rö<strong>en</strong>tg<strong>en</strong><br />

Esto causó revuelo <strong>en</strong> <strong>la</strong> sociedad <strong>de</strong> aquel<strong>la</strong> época, tanto que <strong>en</strong> Nueva Jersey se discutió <strong>la</strong><br />

aprobación <strong>de</strong> una ley que prohibiese el uso <strong>de</strong> prismáticos <strong>de</strong> rayos X; dado que los misteriosos<br />

rayos Rö<strong>en</strong>tg<strong>en</strong> eran capaces <strong>de</strong> atravesar el vestido y el corsé.<br />

<strong>Un</strong>a poesía que <strong>de</strong>scribe con bastante exactitud el s<strong>en</strong>tir <strong>de</strong> aquel<strong>la</strong> época, es <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te:<br />

Los rayos Rö<strong>en</strong>tg<strong>en</strong>, los rayos Rö<strong>en</strong>tg<strong>en</strong><br />

¿qué es esta locura?<br />

La ciudad está que ar<strong>de</strong><br />

con <strong>la</strong> llegada<br />

<strong>de</strong> los rayos X<br />

estoy aturdido,<br />

horrorizado y asombrado.<br />

Pues ahora,<br />

he oído que verán<br />

a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> capa y los vestidos e incluso<br />

<strong>de</strong>l corsé<br />

¡Estos pícaros rayos Rö<strong>en</strong>tg<strong>en</strong>!<br />

Sin embargo, este <strong>de</strong>scubrimi<strong>en</strong>to pasó a ser una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

herrami<strong>en</strong>tas más importantes <strong>en</strong> el diagnóstico médico<br />

y actualm<strong>en</strong>te sigue si<strong>en</strong>do utilizado para examinar huesos rotos, objetos extraños <strong>en</strong> el cuerpo,<br />

pulmones <strong>en</strong>fermos, y aún más, para <strong>de</strong>tectar contrabando <strong>en</strong> aeropuertos y <strong>en</strong>víos postales.<br />

Este <strong>de</strong>scubrimi<strong>en</strong>to le valió a Rö<strong>en</strong>tg<strong>en</strong> el primer premio Nobel <strong>de</strong> Física <strong>en</strong> 1901.


Estructura <strong>de</strong> <strong>la</strong> materia y tab<strong>la</strong> periódica 77<br />

Años más tar<strong>de</strong> se <strong>de</strong>scubrió que los rayos X, son <strong>de</strong> naturaleza ondu<strong>la</strong>toria y <strong>de</strong> alta frecu<strong>en</strong>cia,<br />

que pued<strong>en</strong> atravesar <strong>la</strong> piel, el aluminio, <strong>la</strong> ma<strong>de</strong>ra, <strong>en</strong>tre otros. Hoy sigue si<strong>en</strong>do uno <strong>de</strong><br />

los <strong>de</strong>scubrimi<strong>en</strong>tos más importantes, con aplicación <strong>en</strong> medicina, <strong>en</strong> metalurgia, cristalografía,<br />

etc.<br />

Becquerel y <strong>la</strong> radiactividad<br />

El <strong>de</strong>scubrimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los rayos X, llevó al físico francés H<strong>en</strong>ri Becquerel <strong>en</strong> 1896, a tratar <strong>de</strong><br />

producir rayos X a partir <strong>de</strong> sales <strong>de</strong> uranio; sulfato <strong>de</strong> potasio y uranilo, (K 2 SO 4 .(UO) 2 SO 4 ·<br />

2H 2 O). P<strong>en</strong>saba que al exponer<strong>la</strong>s a <strong>la</strong> luz so<strong>la</strong>r podría conseguir su propósito, ya que sabía que<br />

eran luminisc<strong>en</strong>tes y que producían fluoresc<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> haber estado expuestas a dicha<br />

luz.<br />

Sales <strong>de</strong> uranio<br />

A B<br />

Descubrió que tras exponer un cristal <strong>de</strong> sal<br />

<strong>de</strong> uranio a <strong>la</strong> luz durante unos instantes y colocarlo<br />

sobre una p<strong>la</strong>ca fotográfica, <strong>en</strong>vuelta perfectam<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong> papel negro, quedaba grabada<br />

sobre <strong>la</strong> p<strong>la</strong>ca <strong>la</strong> silueta nítida <strong>de</strong>l cristal.<br />

Esto le causó gran alegría, pues creía haber<br />

<strong>de</strong>scubierto un método <strong>de</strong> obt<strong>en</strong>er rayos X sin<br />

t<strong>en</strong>er que recurrir al <strong>en</strong>gorroso tubo <strong>de</strong> Crookes.<br />

Experim<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Becquerel. A) Repres<strong>en</strong>ta <strong>la</strong>s<br />

sales <strong>de</strong> uranio sobre <strong>la</strong> p<strong>la</strong>ca fotográfica. B)<br />

La p<strong>la</strong>ca fotográfica reve<strong>la</strong>da.<br />

Para mayor seguridad <strong>de</strong>cidió realizar <strong>de</strong> nuevo el experim<strong>en</strong>to, <strong>en</strong>volvió otra p<strong>la</strong>ca fotográfica<br />

<strong>en</strong> papel negro y colocó sobre el<strong>la</strong> el cristal <strong>de</strong> sal <strong>de</strong> uranio, pero <strong>en</strong> ese mismo instante el cielo<br />

se nubló y no volvió a salir el Sol durante los tres días sigui<strong>en</strong>tes. Finalm<strong>en</strong>te arrastrado por <strong>la</strong><br />

curiosidad y <strong>la</strong> impaci<strong>en</strong>cia, Becquerel <strong>de</strong>cidió reve<strong>la</strong>r <strong>la</strong> p<strong>la</strong>ca fotográfica, esperando ver <strong>la</strong><br />

silueta casi imperceptible. Pero cual sería su sorpresa, al observar que <strong>la</strong> silueta era tan nítida<br />

como si <strong>la</strong> hubiera expuesto al Sol.<br />

¿Qué explicación podía t<strong>en</strong>er aquello?<br />

Los experim<strong>en</strong>tos posteriores llevaron a Becquerel a concluir, que<br />

<strong>la</strong> radiación proced<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong>s sales <strong>de</strong> uranio no t<strong>en</strong>ía nada que ver<br />

con el f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o <strong>de</strong> fluoresc<strong>en</strong>cia, sino que era una característica<br />

propia <strong>de</strong>l uranio. Se había <strong>de</strong>scubierto así, un nuevo f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o.<br />

Esto <strong>de</strong>spertó el interés <strong>de</strong> otros ci<strong>en</strong>tíficos, que se dieron a <strong>la</strong> tarea<br />

<strong>de</strong> investigar esta nueva radiación o rayos «Becquerel», como se<br />

les d<strong>en</strong>ominó. Entre ellos se <strong>en</strong>contraban los esposos Curie. Fue<br />

Maria Sklodowska Curie, qui<strong>en</strong> bautizó este f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o con el nombre<br />

<strong>de</strong> radiactividad, sus investigaciones <strong>la</strong> llevaron al <strong>de</strong>scubrimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> dos nuevos elem<strong>en</strong>tos radiactivos: el radio y el polonio.<br />

¿Sabías qué...<strong>la</strong> radiactividad, es un f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o natural y espontáneo que consiste <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

emisión <strong>de</strong> partícu<strong>la</strong>s alfa, beta y rayos gamma <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> <strong>de</strong>sintegración <strong>de</strong> ciertos núcleos<br />

atómicos inestables


78<br />

Conozca más...<strong>de</strong> nuestros ci<strong>en</strong>tíficos mexicanos<br />

El tubo <strong>de</strong> rayos catódicos y <strong>la</strong> TV<br />

<strong>Química</strong> <strong>G<strong>en</strong>eral</strong><br />

Es <strong>en</strong> los años 20 cuando comi<strong>en</strong>za a tomar forma <strong>la</strong> televisión, gracias a <strong>la</strong> aportación e inv<strong>en</strong>ción<br />

<strong>de</strong> muchos ci<strong>en</strong>tíficos; una <strong>de</strong> esas inv<strong>en</strong>ciones es el tubo <strong>de</strong> rayos catodicos.<br />

La mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pantal<strong>la</strong>s <strong>de</strong> televisión ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un tubo <strong>de</strong> rayos catódicos, el cual produce un haz<br />

<strong>de</strong> electrones. Los circuitos que hay d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>la</strong> televisión procesan y amplifican <strong>la</strong> señal electrónica<br />

recibida <strong>de</strong> <strong>la</strong> estación <strong>de</strong> televisión. Esta señal es <strong>en</strong>viada a difer<strong>en</strong>tes partes <strong>de</strong> <strong>la</strong> pantal<strong>la</strong><br />

por los campos magnéticos.<br />

La televisión monocromática o <strong>en</strong> b<strong>la</strong>nco y negro, como así se le conoció, tuvo un gran éxito<br />

comercial, pero <strong>la</strong>s investigaciones por lograr una televisión a color continuaron.<br />

En México, el ing<strong>en</strong>iero Guillermo González Camar<strong>en</strong>a, realizó experim<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> televisión a partir<br />

<strong>de</strong> 1934, pero fue hasta 1946, que se puso <strong>en</strong> funcionami<strong>en</strong>to <strong>la</strong> primera estación <strong>de</strong> TV <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

ciudad <strong>de</strong> México, Canal 5.<br />

González Camar<strong>en</strong>a nació <strong>en</strong> 1917 <strong>en</strong> Guada<strong>la</strong>jara, Jalisco y murió <strong>en</strong><br />

1965 pero <strong>en</strong> su corta vida logró impactar al mundo al inv<strong>en</strong>tar <strong>la</strong><br />

televisión <strong>en</strong> color, gracias a su Sistema Tricromático Secu<strong>en</strong>cial <strong>de</strong><br />

Campos. Obtuvo <strong>la</strong> pat<strong>en</strong>te <strong>de</strong> su inv<strong>en</strong>to tanto <strong>en</strong> México como <strong>en</strong><br />

Estados <strong>Un</strong>idos el 19 <strong>de</strong> agosto <strong>de</strong> 1940. Por todos estos hechos, se le<br />

conoce al ing<strong>en</strong>iero González Camar<strong>en</strong>a como el «Padre <strong>de</strong> <strong>la</strong> televisión<br />

mexicana».<br />

Cómo funciona<br />

Fotografía tomada <strong>de</strong> L. Dingrando, L. et al (2003). <strong>Química</strong>: Materia y cambio. Mc Graw Hill


Estructura <strong>de</strong> <strong>la</strong> materia y tab<strong>la</strong> periódica 79<br />

F<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o<br />

Fluoresc<strong>en</strong>cia:<br />

Fosforesc<strong>en</strong>cia:<br />

Actividad 2.5 Investiga <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> fluoresc<strong>en</strong>cia y fosforesc<strong>en</strong>cia<br />

y <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias y semejanzas <strong>en</strong>tre estos dos f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os.<br />

¿Cuál era <strong>la</strong> naturaleza <strong>de</strong> esa radiación?<br />

Semejanzas Difer<strong>en</strong>cias<br />

En un principio se p<strong>en</strong>só que <strong>la</strong>s emanaciones eran rayos X. Los <strong>de</strong>scubrimi<strong>en</strong>tos<br />

realizados por Rutherford, Thomson y Wil<strong>la</strong>rd, permitieron<br />

<strong>de</strong>scubrir <strong>la</strong> naturaleza <strong>de</strong> los rayos Becquerel y <strong>en</strong>contraron que<br />

<strong>en</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un campo magnético o eléctrico int<strong>en</strong>so estos se<br />

separaban <strong>en</strong> tres tipos <strong>de</strong> radiaciones.<br />

<strong>Un</strong> tipo <strong>de</strong> radiación era atraída hacia el polo negativo <strong>de</strong>l campo eléctrico,<br />

lo que indicaba <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una carga positiva <strong>en</strong> ellos, éstos<br />

fueron d<strong>en</strong>ominados rayos alfa (α). Los que fueron atraídos hacia<br />

el polo positivo, <strong>de</strong>mostrando así su naturaleza eléctrica negativa, se<br />

les d<strong>en</strong>ominó rayos beta(β). La tercera emanación no sufría <strong>de</strong>sviación<br />

alguna por los campos eléctricos y magnéticos, lo que indicaba<br />

<strong>la</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> carga <strong>en</strong> el<strong>la</strong>, fueron d<strong>en</strong>ominados rayos gamma(γ).<br />

Características <strong>de</strong> los rayos alfa, beta y gamma<br />

Trayectorias seguidas por<br />

<strong>la</strong>s radiaciones prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes<br />

<strong>de</strong> sustancias<br />

radiactivas <strong>en</strong> pres<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> un campo magnético.<br />

Rayos Naturaleza Carga Po<strong>de</strong>r <strong>de</strong> p<strong>en</strong>etración<br />

α α Partícu<strong>la</strong>s con <strong>la</strong> masa +2 Poco (m<strong>en</strong>os <strong>de</strong> medio<br />

<strong>de</strong> un núcleo <strong>de</strong> helio. mm <strong>de</strong> espesor)<br />

β β Electrones acelerados. -1 Regu<strong>la</strong>r (m<strong>en</strong>os <strong>de</strong><br />

producto <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>sintegración<br />

<strong>de</strong> un neutrón.<br />

3 mm <strong>de</strong> espesor).<br />

γ Radiación electromagnética 0 Mucho (<strong>en</strong>tre 5-10 cm<br />

semejante a los rayos X. <strong>de</strong> espesor).


80<br />

Po<strong>de</strong>r <strong>de</strong> p<strong>en</strong>etración <strong>de</strong> los rayos alfa, beta y gamma<br />

Partícu<strong>la</strong>s<br />

Rayos<br />

α<br />

β<br />

β<br />

γ<br />

Papel o piel<br />

Hoja <strong>de</strong><br />

aluminio o<br />

ma<strong>de</strong>ra<br />

○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○<br />

1234567890<br />

1234567890<br />

1234567890<br />

1234567890<br />

1234567890<br />

1234567890<br />

1234567890<br />

1234567890<br />

1234567890<br />

1234567890<br />

1234567890<br />

1234567890<br />

1234567890<br />

1234567890<br />

1234567890<br />

<strong>Química</strong> <strong>G<strong>en</strong>eral</strong><br />

Cem<strong>en</strong>to (concreto)<br />

o plomo<br />

La radiactividad proporcionó <strong>la</strong> c<strong>la</strong>ve para reve<strong>la</strong>r los secretos <strong>de</strong>l átomo. ¿Cómo se logró<br />

esto? ¿De qué forma se consiguió p<strong>en</strong>etrar <strong>en</strong> el átomo y comprobar si era o no un budín <strong>de</strong><br />

pasas? En 1911, Ernest Rutherford con su experim<strong>en</strong>to <strong>de</strong> dispersión <strong>de</strong> partícu<strong>la</strong>s alfa, daría <strong>la</strong><br />

pauta para interpretar <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s partícu<strong>la</strong>s <strong>en</strong> el átomo y con ello, el nacimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> un<br />

nuevo mo<strong>de</strong>lo atómico.<br />

El experim<strong>en</strong>to <strong>de</strong> dispersión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s partícu<strong>la</strong>s alfa<br />

Rutherford p<strong>en</strong>só, que <strong>la</strong>s partícu<strong>la</strong>s alfa podrían constituir proyectiles a<strong>de</strong>cuados para hacerlos<br />

incidir sobre láminas <strong>de</strong> oro, lo sufici<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>de</strong>lgadas, como para que fuese máxima <strong>la</strong><br />

probabilidad <strong>de</strong> que una partícu<strong>la</strong> alfa, sólo fuera dispersada por un único átomo durante el<br />

tiempo que tardaba <strong>en</strong> atravesar <strong>la</strong> lámina.<br />

¿Sabías qué ...<strong>la</strong> luz visible no se pue<strong>de</strong> utilizar para observar un átomo, porque su longitud<br />

<strong>de</strong> onda es aproximadam<strong>en</strong>te 1000 veces mayor que el tamaño <strong>de</strong> un átomo.<br />

¿Qué cabría esperar que ocurriese al bombar<strong>de</strong>ar <strong>la</strong>s láminas <strong>de</strong>lgadas <strong>de</strong> oro, con <strong>la</strong>s<br />

partícu<strong>la</strong>s alfa?<br />

Los primeros resultados fueron compatibles con el mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> Thomson: mostraron que apar<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te<br />

todas <strong>la</strong>s partícu<strong>la</strong>s alfa atraviesan <strong>la</strong> lámina sin <strong>de</strong>sviarse. Sin embargo, <strong>en</strong> posteriores<br />

investigaciones se <strong>en</strong>contró que había <strong>de</strong>sviaciones <strong>de</strong>l ord<strong>en</strong> <strong>de</strong> un grado. Ante esto,<br />

Geiger le sugirió a Rutherford que <strong>en</strong>cargara a Marsd<strong>en</strong>, investigar si existían partícu<strong>la</strong>s alfa<br />

que se dispersaban <strong>en</strong> ángulos más gran<strong>de</strong>s.<br />

¿Qué es lo que se <strong>en</strong>contró <strong>en</strong> realidad?<br />

Dejemos que sea el propio Rutherford el que nos responda:<br />

“En confianza les confesaré que no creía yo que esto fuera posible...<strong>la</strong> probabilidad <strong>de</strong><br />

que una partícu<strong>la</strong> alfa sufriese una dispersión hacia atrás era muy pequeña. Recuerdo que<br />

dos o tres días más tar<strong>de</strong> vino Geiger todo excitado y me dijo: «Hemos logrado que algunas<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s partícu<strong>la</strong>s alfa volvies<strong>en</strong> hacia atrás». Fue <strong>la</strong> cosa más increíble que jamás me haya<br />

podido ocurrir <strong>en</strong> mi vida. Era casi tan increíble como que disparásemos una ba<strong>la</strong> <strong>de</strong> 15<br />

pulgadas sobre un papel <strong>de</strong> seda, volviese y nos hiriese”.<br />

¿Qué implicaciones t<strong>en</strong>ía este <strong>de</strong>scubrimi<strong>en</strong>to sobre <strong>la</strong> estructura <strong>de</strong>l átomo?<br />

De nuevo es Rutherford qui<strong>en</strong> lo <strong>de</strong>scribe maravillosam<strong>en</strong>te:


Estructura <strong>de</strong> <strong>la</strong> materia y tab<strong>la</strong> periódica 81<br />

“Recapacitando llegué al conv<strong>en</strong>cimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> que esta dispersión hacia atrás <strong>de</strong>bía ser<br />

consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una única colisión, y tras hacer cálculos compr<strong>en</strong>dí que era imposible obt<strong>en</strong>er<br />

algo <strong>de</strong> ese ord<strong>en</strong> <strong>de</strong> magnitud, al m<strong>en</strong>os que se tomase como punto <strong>de</strong> partida un<br />

sistema <strong>en</strong> el que <strong>la</strong> mayor parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> masa <strong>de</strong>l átomo estuviera conc<strong>en</strong>trada <strong>en</strong> un núcleo<br />

diminuto. Fue <strong>en</strong>tonces cuando me vino <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> un átomo con un núcleo diminuto <strong>de</strong> gran<br />

masa y portador <strong>de</strong> una cierta carga”.<br />

Fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong><br />

partícu<strong>la</strong>s alfa<br />

Partícu<strong>la</strong>s alfa<br />

Laminil<strong>la</strong> <strong>de</strong> oro<br />

Experim<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Rutherford <strong>de</strong> <strong>la</strong> dispersión<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s partícu<strong>la</strong>s alfa. Aquí se ilustra<br />

<strong>la</strong> repulsión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s partícu<strong>la</strong>s alfa positivas<br />

por el núcleo positivo <strong>de</strong> los átomos<br />

metálicos <strong>de</strong> oro.<br />

Mo<strong>de</strong>lo atómico <strong>de</strong> Rutherford<br />

Los resultados <strong>de</strong> sus experim<strong>en</strong>tos llevaron a Ernest Rutherford <strong>en</strong> 1911, a concluir que los<br />

átomos pose<strong>en</strong> un núcleo positivo muy pequeño, alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong>l cual se muev<strong>en</strong> los electrones.<br />

Su mo<strong>de</strong>lo se conoce como el mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong>l sistema p<strong>la</strong>netario, el cual <strong>en</strong>tró rápidam<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />

contradicción con <strong>la</strong> teoría electromagnética <strong>de</strong> Maxwell <strong>de</strong> aquel tiempo, al no po<strong>de</strong>r explicar<br />

cómo estarían los electrones girando alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong>l núcleo sin emitir <strong>en</strong>ergía. Más tar<strong>de</strong>, se<br />

<strong>de</strong>mostraría que <strong>la</strong>s leyes <strong>de</strong>l mundo macroscópico no rig<strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>l mundo submicroscópico.


82<br />

2.2 Partícu<strong>la</strong>s subatómicas<br />

Pregunta exploratoria<br />

<strong>Química</strong> <strong>G<strong>en</strong>eral</strong><br />

¿Si <strong>la</strong> masa re<strong>la</strong>tiva <strong>de</strong>l electrón es 1837 veces más pequeña que <strong>la</strong> masa <strong>de</strong>l protón, a<br />

cuanto equivale <strong>en</strong> uma aproximadam<strong>en</strong>te?<br />

<strong>Un</strong>a vez que el protón y el electrón fueron <strong>de</strong>scubiertos y que pudo <strong>de</strong>terminarse <strong>la</strong> masa atómica<br />

<strong>de</strong>l átomo <strong>de</strong> hidróg<strong>en</strong>o:1 uma, se <strong>en</strong>contró que ésta era igual a <strong>la</strong> masa correspondi<strong>en</strong>te al<br />

número <strong>de</strong> protones que poseía. Sin embargo, al medir <strong>la</strong> masa atómica <strong>de</strong> otros átomos con<br />

mayor número atómico (y por tanto, mayor número <strong>de</strong> protones), por ejemplo, el helio, cuyo<br />

número <strong>de</strong> protones es 2; los ci<strong>en</strong>tíficos <strong>en</strong>contraron que su masa total es igual a 4 uma. Esto<br />

hizo suponer que d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong>l núcleo existían otras partícu<strong>la</strong>s, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> los protones, que afectaban<br />

el valor <strong>de</strong> <strong>la</strong> masa total <strong>de</strong>l átomo. Este hecho fue <strong>de</strong>mostrado y comprobado años más<br />

tar<strong>de</strong>.<br />

En 1932, el físico inglés James Chadwick, <strong>de</strong>scubrió con sus experim<strong>en</strong>tos <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

una tercera partícu<strong>la</strong> subatómica que no poseía carga y cuya masa era semejante a <strong>la</strong> <strong>de</strong>l<br />

protón, a esta partícu<strong>la</strong> por sus características se le d<strong>en</strong>ominó neutrón.<br />

Actividad 2.6 Completa <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te tab<strong>la</strong> con <strong>la</strong>s características <strong>de</strong><br />

cada partícu<strong>la</strong> subatómica.<br />

Partícu<strong>la</strong> Símbolo Descubridor Lugar <strong>en</strong><br />

el átomo<br />

Carga<br />

eléctrica<br />

Carga<br />

eléctrica<br />

re<strong>la</strong>tiva<br />

Masa <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

partícu<strong>la</strong><br />

Electrón e - J.J. Thomson Fuera -1.6 x 10 -19 C -1 9.11 x 10 -31 kg<br />

Protón<br />

Neutrón<br />

Masa<br />

re<strong>la</strong>tiva<br />

1 uma<br />

¿Sabías qué ...<strong>la</strong> masa <strong>de</strong> un átomo <strong>de</strong> un elem<strong>en</strong>to <strong>de</strong>terminado, es una masa promedio<br />

<strong>de</strong> los isótopos <strong>de</strong> ese elem<strong>en</strong>to? Esta se obti<strong>en</strong>e multiplicando <strong>la</strong> masa atómica exacta<br />

<strong>de</strong> cada isótopo por el <strong>de</strong>cimal <strong>de</strong> su porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> abundancia <strong>en</strong> <strong>la</strong> naturaleza y consi<strong>de</strong>rando<br />

<strong>la</strong> suma promedio <strong>de</strong> los valores obt<strong>en</strong>idos.<br />

Por ejemplo, <strong>la</strong> masa atómica <strong>de</strong>l carbono es 12.01 y se obti<strong>en</strong>e a partir <strong>de</strong> los porc<strong>en</strong>tajes<br />

<strong>de</strong> cada isótopo: C-12, con el 98.893% y masa 12 y C-13, con el 1.107% y masa 13.003:<br />

A =<br />

98.893 x 12 + 1.107 x 13.003 = 12.01 uma<br />

100


Estructura <strong>de</strong> <strong>la</strong> materia y tab<strong>la</strong> periódica 83<br />

Conozca más ...<br />

¿Qué tan elem<strong>en</strong>tales son <strong>la</strong>s partícu<strong>la</strong>s subatómicas?<br />

<strong>Un</strong>a partícu<strong>la</strong> elem<strong>en</strong>tal es aquel<strong>la</strong> que no está formada por otras partícu<strong>la</strong>s y que por lo<br />

tanto, no se pue<strong>de</strong> dividir. En <strong>la</strong> década <strong>de</strong> los 60 los físicos se dieron cu<strong>en</strong>ta que <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong><br />

que <strong>la</strong> materia estaba constituida sólo por partícu<strong>la</strong>s elem<strong>en</strong>tales como el protón, neutrón y<br />

electrón, era insufici<strong>en</strong>te para explicar <strong>la</strong> nuevas partícu<strong>la</strong>s que se estaban <strong>de</strong>scubri<strong>en</strong>do.<br />

La teoría <strong>de</strong> los quarks, <strong>de</strong> Murray Gell-Mann y Zweig solucionó estos problemas. Esta<br />

teoría que hoy se conoce como el Mo<strong>de</strong>lo Standard <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Partícu<strong>la</strong>s e Interacciones, ha<br />

ganado aceptación, a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong>s nuevas evid<strong>en</strong>cias proporcionadas por los aceleradores<br />

<strong>de</strong> partícu<strong>la</strong>s.<br />

La pa<strong>la</strong>bra quark fue originalm<strong>en</strong>te utilizada por James Joyce <strong>en</strong> su nove<strong>la</strong> «Finnegans<br />

Wake», <strong>de</strong> <strong>la</strong> cual Murray <strong>la</strong> toma para <strong>de</strong>signar a estas partícu<strong>la</strong>s elem<strong>en</strong>tales.<br />

Fotografía <strong>de</strong> Murray Gell-<br />

Mann tomada <strong>de</strong><br />

wikipedia.org<br />

Hay seis tipos <strong>de</strong> quarks: up(arriba), down (abajo), strange (extraño), charm (<strong>en</strong>canto), bottom<br />

(fondo) y top (cima). La carga eléctrica <strong>de</strong>l quark es fraccionaria <strong>de</strong> -1/3 o +2/3. De acuerdo<br />

a <strong>la</strong> teoría <strong>de</strong> Murray-Gellman los quarks pose<strong>en</strong> carga <strong>de</strong> color (que nada ti<strong>en</strong>e que ver con<br />

el color que percibe el ojo humano). Exist<strong>en</strong> tres tipos <strong>de</strong> carga <strong>de</strong> color: roja, azul y ver<strong>de</strong>.<br />

Los electrones y los quarks forman prácticam<strong>en</strong>te toda <strong>la</strong> materia <strong>de</strong> <strong>la</strong> que estamos ro<strong>de</strong>ados.<br />

Los quarks up y down forman los protones y neutrones, que a su vez forman los núcleos<br />

atómicos. El protón está formado por tres quarks: 2 up y 1 down. La suma <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tres cargas<br />

es +1: 2 (2/3) -1/3= +1. El neutrón también está formado por tres quarks: 2 down y 1 up. La<br />

suma <strong>de</strong> sus tres cargas es cero: 2(-1/3) + 2/3=0<br />

Protón Neutrón Tomado <strong>de</strong> http://es.wikipedia.org/wiki/Quark


84<br />

400 a.C<br />

I. E. Rutherford<br />

II. J. J. Thomson<br />

III. J. Dalton<br />

IV. W. Rö<strong>en</strong>tg<strong>en</strong><br />

V. H. Becquerel<br />

<strong>Química</strong> <strong>G<strong>en</strong>eral</strong><br />

Actividad 2.7 Re<strong>la</strong>ciona <strong>la</strong>s columnas sigui<strong>en</strong>do <strong>la</strong> línea <strong>de</strong>l tiempo,<br />

sobre el <strong>de</strong>sarrollo histórico <strong>en</strong> el conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura <strong>de</strong>l<br />

átomo.<br />

1803<br />

Pregunta exploratoria<br />

1895<br />

1896<br />

1897<br />

1898<br />

1910-17<br />

A) IIId1, IVa2, Vb3, IIc4, Ie5<br />

B) IIId1, IVa2, Vc3, IIb4, Ie5<br />

C) IIIa1, IVd2, Vc3, IIb4, Ie5<br />

D) IIId1, IVa2, Vc3, IIe4, Ib5<br />

E) IIIa1, IVe2, Vc3, IIb4, Id5<br />

¿Qué <strong>de</strong>termina el número atómico <strong>de</strong> un elem<strong>en</strong>to?<br />

a) El número <strong>de</strong> neutrones<br />

b) El número <strong>de</strong> electrones<br />

c) El número <strong>de</strong> protones<br />

1911<br />

a) Descubrimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los rayos X<br />

b) Descubrimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l electrón<br />

c) Descubrimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> radiactividad<br />

d) Postuló <strong>la</strong> teoría atómica<br />

e) Descubrimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l núcleo atómico<br />

1932<br />

1. 1803<br />

2. 1895<br />

3. 1896<br />

4. 1897<br />

5. 1911<br />

2.3. Número atómico, número <strong>de</strong> neutrones y número <strong>de</strong> masa<br />

El número atómico fue propuesto por H<strong>en</strong>ry Moseley <strong>en</strong> 1913, y <strong>de</strong>termina el número <strong>de</strong><br />

protones pres<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> el núcleo <strong>de</strong> un átomo. Nos indica también, el número <strong>de</strong> ord<strong>en</strong> o<br />

posición <strong>de</strong> un elem<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong> tab<strong>la</strong> periódica. De manera g<strong>en</strong>eral el número atómico se repres<strong>en</strong>ta<br />

por <strong>la</strong> letra “Z”.<br />

Los átomos que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> el mismo valor <strong>de</strong> Z pert<strong>en</strong>ec<strong>en</strong> al mismo elem<strong>en</strong>to. El hidróg<strong>en</strong>o es el<br />

elem<strong>en</strong>to más ligero y su valor <strong>de</strong> Z=1. Exist<strong>en</strong> elem<strong>en</strong>tos con Z, m<strong>en</strong>or o igual a 118; 92 <strong>de</strong><br />

ellos son naturales, mi<strong>en</strong>tras que el resto han sido creados artificialm<strong>en</strong>te.


Estructura <strong>de</strong> <strong>la</strong> materia y tab<strong>la</strong> periódica 85<br />

De manera conv<strong>en</strong>cional el número atómico se escribe <strong>en</strong> <strong>la</strong> parte inferior izquierda <strong>de</strong>l símbolo<br />

químico <strong>de</strong>l elem<strong>en</strong>to, por ejemplo:<br />

1 H 11 Na 20 Ca<br />

Como m<strong>en</strong>cionamos anteriorm<strong>en</strong>te, el número atómico es igual al número <strong>de</strong> protones, por<br />

tanto, si el átomo es eléctricam<strong>en</strong>te neutro, el número <strong>de</strong> protones <strong>de</strong>be ser igual al número<br />

<strong>de</strong> electrones.<br />

Número <strong>de</strong> masa<br />

No. Atómico (Z) = No. <strong>de</strong> protones = No. <strong>de</strong> electrones<br />

Z = p + = e -<br />

El número <strong>de</strong> masa es un número <strong>en</strong>tero que correspon<strong>de</strong> a <strong>la</strong> suma <strong>de</strong> protones y neutrones y<br />

conv<strong>en</strong>cionalm<strong>en</strong>te se repres<strong>en</strong>ta con <strong>la</strong> letra A. Se escribe g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> parte superior<br />

izquierda <strong>de</strong>l símbolo químico <strong>de</strong>l elem<strong>en</strong>to.<br />

No. <strong>de</strong> masa (A) = No. <strong>de</strong> protones (p + ) + No. <strong>de</strong> neutrones (n 0 )<br />

A = p + + n 0<br />

1 H 23 Na 40 Ca<br />

Como <strong>la</strong> masa atómica <strong>de</strong> un elem<strong>en</strong>to es siempre un número fraccionario, su número <strong>de</strong> masa<br />

será, el número <strong>en</strong>tero más próximo a su masa atómica. Por ejemplo: Si el hierro (Fe) ti<strong>en</strong>e una<br />

masa atómica <strong>de</strong> 55.85, su número <strong>de</strong> masa <strong>de</strong>be ser 56. ¿Cuál será el número <strong>de</strong> masa para<br />

el cinc (Zn), si éste ti<strong>en</strong>e una masa atómica <strong>de</strong> 65.38? ______________________________<br />

Actividad 2.8 Completa <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te tab<strong>la</strong> <strong>en</strong> forma individual o<br />

co<strong>la</strong>borativa, utilizando los datos que se proporcionan para cada<br />

elem<strong>en</strong>to.<br />

Elem<strong>en</strong>to Símbolo Z A p +<br />

n0 e- Fósforo<br />

15 31<br />

Cloro<br />

18 17<br />

Hierro<br />

56 26<br />

Oro<br />

79 118<br />

Plomo<br />

82 125<br />

P<strong>la</strong>ta<br />

47 61<br />

Potasio<br />

19 39<br />

Magnesio<br />

12 12


86<br />

¿A qué se le d<strong>en</strong>omina núclido?<br />

No. <strong>de</strong> protones = 17<br />

No. <strong>de</strong> electrones =17<br />

No. <strong>de</strong> masa = 35<br />

No.<strong>de</strong> neutrones = 35 - 17 = 18<br />

<strong>Química</strong> <strong>G<strong>en</strong>eral</strong><br />

<strong>Un</strong> núclido es <strong>la</strong> repres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l núcleo atómico <strong>de</strong> un elem<strong>en</strong>to utilizando el símbolo químico<br />

<strong>de</strong> éste (el cual se repres<strong>en</strong>ta con <strong>la</strong> letra “X”), el número atómico (Z); el número <strong>de</strong> masa (A) ,<strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> forma sigui<strong>en</strong>te:<br />

Utilizando los valores <strong>de</strong> A y Z <strong>de</strong>l átomo <strong>de</strong> cloro, se pue<strong>de</strong><br />

obt<strong>en</strong>er el número <strong>de</strong> electrones y neutrones que posee.<br />

A=35 Z = 17<br />

1. El símbolo se refiere a:<br />

a) El elem<strong>en</strong>to neón<br />

b) <strong>Un</strong> isótopo <strong>de</strong> neón<br />

c) El elem<strong>en</strong>to flúor<br />

d) <strong>Un</strong> isótopo <strong>de</strong> flúor<br />

2. Los sigui<strong>en</strong>tes núclidos son isótopos.<br />

¿Qué semejanzas y difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tras <strong>en</strong>tre ellos?<br />

Semejanzas Difer<strong>en</strong>cias<br />

3. ¿Cómo <strong>de</strong>finirías a un isótopo?<br />

Actividad 2.9 Contesta <strong>en</strong> forma individual <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes preguntas<br />

<strong>de</strong> diagnóstico y <strong>de</strong>spués comparte tus i<strong>de</strong>as con tus compañeros.<br />

13<br />

6 C<br />

4. ¿Por qué átomos <strong>de</strong> un mismo elem<strong>en</strong>to, ti<strong>en</strong><strong>en</strong> difer<strong>en</strong>te masa?<br />

a) Porque ti<strong>en</strong><strong>en</strong> difer<strong>en</strong>te número <strong>de</strong> protones<br />

b) Porque ti<strong>en</strong><strong>en</strong> difer<strong>en</strong>te número <strong>de</strong> electrones<br />

c) Porque ti<strong>en</strong><strong>en</strong> difer<strong>en</strong>te número <strong>de</strong> neutrones


Estructura <strong>de</strong> <strong>la</strong> materia y tab<strong>la</strong> periódica 87<br />

2.3.1 Los isótopos, aplicaciones e implicaciones: b<strong>en</strong>eficios y riesgos<br />

Los isótopos son átomos <strong>de</strong>l mismo elem<strong>en</strong>to que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> el mismo número atómico pero difer<strong>en</strong>te<br />

número <strong>de</strong> masa.<br />

Los isótopos <strong>de</strong> un mismo elem<strong>en</strong>to ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>la</strong>s mismas propieda<strong>de</strong>s químicas, pero son ligeram<strong>en</strong>te<br />

difer<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> sus propieda<strong>de</strong>s físicas, por ejemplo, los monóxidos <strong>de</strong> carbono-12 y carbono-13<br />

reaccionan con el oxíg<strong>en</strong>o para formar los dióxidos respectivos (propiedad química).<br />

Sin embargo, el monóxido formado por el C-12 ti<strong>en</strong>e un punto <strong>de</strong> fusión <strong>de</strong> –199 oC, mi<strong>en</strong>tras<br />

que el formado por C-13 ti<strong>en</strong>e un punto <strong>de</strong> fusión <strong>de</strong> –207 oC (propiedad física).<br />

La exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los isótopos es un f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o común, ya que <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los elem<strong>en</strong>tos exist<strong>en</strong><br />

como una mezc<strong>la</strong> <strong>de</strong> ellos. El hidróg<strong>en</strong>o ti<strong>en</strong>e 3 isótopos: el protio, <strong>de</strong>uterio y tritio.<br />

Isótopos <strong>de</strong>l hidróg<strong>en</strong>o:<br />

protio, <strong>de</strong>uterio y tritio<br />

<strong>Un</strong> núcleo se consi<strong>de</strong>ra estable<br />

si no se transforma <strong>en</strong> 10 21<br />

años, pudi<strong>en</strong>do transformarse<br />

<strong>en</strong> otros núcleos bajo ciertas<br />

condiciones.<br />

El berilio ti<strong>en</strong>e un único isótopo<br />

estable. Casi todos lo elem<strong>en</strong>tos<br />

ti<strong>en</strong><strong>en</strong> más <strong>de</strong> un isótopo<br />

estable, si<strong>en</strong>do el estaño<br />

(Sn) el que mayor número <strong>de</strong><br />

ellos posee (10).<br />

Los núcleos atómicos <strong>de</strong> una sustancia radiactiva no son estables y siempre se transforman<br />

espontáneam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> otros núcleos. Al proceso <strong>de</strong> emisión <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía o <strong>de</strong> partícu<strong>la</strong>s emitidas<br />

por un núcleo recibe el nombre <strong>de</strong> <strong>de</strong>sintegración radiactiva o simplem<strong>en</strong>te radiactividad. A<br />

<strong>la</strong>s partícu<strong>la</strong>s o rayos emitidos se les da el nombre <strong>de</strong> radiación. Los isótopos que sufr<strong>en</strong> <strong>de</strong>sintegración<br />

radiactiva se l<strong>la</strong>man radionúclidos o radioisótopos. (Ver anexo 2).<br />

Emisión alfa<br />

La emisión <strong>de</strong> partícu<strong>la</strong>s alfa (α) α) provoca una disminución <strong>de</strong> dos unida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> el número atómico<br />

y <strong>de</strong> cuatro unida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> el número <strong>de</strong> masa.<br />

α<br />

Emisión beta<br />

La emisión <strong>de</strong> partícu<strong>la</strong>s beta (β) provoca un aum<strong>en</strong>to <strong>en</strong> el número atómico, mi<strong>en</strong>tras que el<br />

número <strong>de</strong> masa permanece igual. Esto se <strong>de</strong>be a que un neutrón se convierte <strong>en</strong> un protón y un<br />

electrón.<br />

β<br />

β


88<br />

<strong>Química</strong> <strong>G<strong>en</strong>eral</strong><br />

Actividad 2.10 En forma individual o co<strong>la</strong>borativa escribe <strong>la</strong>s reacciones<br />

que muestran una emisión alfa o beta <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>sintegración <strong>de</strong> los<br />

sigui<strong>en</strong>tes núclidos.<br />

a) Esta ecuación repres<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> emisión <strong>de</strong> una partícu<strong>la</strong> alfa por el thorio-230, para formar<br />

radio-226.<br />

b) Esta ecuación repres<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> emisión <strong>de</strong> una partícu<strong>la</strong> beta por el thorio-234 para formar<br />

protactinio-234.<br />

c) Completa <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te reacción nuclear e indica el tipo <strong>de</strong> emisión:<br />

El radón y sus implicaciones<br />

<strong>Un</strong>a costumbre mexicana consiste <strong>en</strong> v<strong>en</strong>ti<strong>la</strong>r todos los días, <strong>la</strong>s habitaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> casa, costumbre<br />

que ayuda a eliminar el radón que pudiera quedar acumu<strong>la</strong>do <strong>en</strong> los cuartos, cuando se<br />

filtra a través <strong>de</strong>l piso. El radón es un gas contaminante sumam<strong>en</strong>te peligroso para <strong>la</strong> salud, que<br />

provi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>sintegración radiactiva <strong>de</strong>l uranio-238. El radón <strong>en</strong> sí, no es peligroso para <strong>la</strong><br />

salud humana, sino su producto <strong>de</strong> <strong>de</strong>sintegración, el polonio-218, que pue<strong>de</strong> provocar daños<br />

graves <strong>en</strong> el tejido pulmonar.<br />

El yodo-131<br />

En <strong>la</strong> sierra sinalo<strong>en</strong>se hasta hace algunos años era muy común <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad <strong>de</strong>l bocio <strong>en</strong>tre<br />

sus habitantes, situación provocada por <strong>la</strong> <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> yodo <strong>en</strong> sus alim<strong>en</strong>tos. El término<br />

«buchón» se hizo común <strong>en</strong> Sinaloa, para d<strong>en</strong>otar <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> esta <strong>en</strong>fermedad, aunque<br />

posteriorm<strong>en</strong>te cambió su propia connotación.<br />

La glándu<strong>la</strong> tiroi<strong>de</strong>s necesita cantida<strong>de</strong>s pequeñas <strong>de</strong> yodo para producir<br />

<strong>la</strong>s hormonas: T4 (tiroxina) y <strong>la</strong> T3, triyodotironina, que ayudan a regu<strong>la</strong>r<br />

<strong>la</strong> velocidad <strong>de</strong>l metabolismo.<br />

La <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> yodo provoca que <strong>la</strong> glándu<strong>la</strong> se agran<strong>de</strong><br />

(hipertiroidismo) para aum<strong>en</strong>tar su capacidad <strong>de</strong> extraer y procesar el<br />

yodo <strong>en</strong> alim<strong>en</strong>tos.<br />

El tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> esta <strong>en</strong>fermedad pue<strong>de</strong> ser <strong>la</strong> cirugía, los fármacos y el yodo radiactivo. El<br />

yodo-131 es un isótopo radiactivo muy específico, que actúa <strong>de</strong>struy<strong>en</strong>do sólo el tejido tiroi<strong>de</strong>o,<br />

<strong>de</strong> modo tal, que provoca <strong>la</strong> disminución <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad <strong>de</strong> <strong>la</strong> tiroi<strong>de</strong>s, éste se administra por vía<br />

oral <strong>en</strong> disolución acuosa o pastil<strong>la</strong>s, el paci<strong>en</strong>te se recupera <strong>en</strong>tre 8 y 12 semanas.<br />

α


Estructura <strong>de</strong> <strong>la</strong> materia y tab<strong>la</strong> periódica 89<br />

El carbono-14 y el datado <strong>de</strong> objetos<br />

El carbono está constituido principalm<strong>en</strong>te por dos isótopos: carbono-12 y carbono-13, los<br />

cuales ti<strong>en</strong><strong>en</strong> abundancias <strong>de</strong> 98.9% y 1.1% respectivam<strong>en</strong>te. Exist<strong>en</strong> trazas <strong>de</strong> un tercer isótopo,<br />

el carbono-14. El carbono-14, se forma <strong>en</strong> <strong>la</strong> parte alta <strong>de</strong> <strong>la</strong> atmósfera por reacciones<br />

nucleares <strong>en</strong>tre el nitróg<strong>en</strong>o y los neutrones <strong>de</strong> <strong>la</strong>s radiaciones cósmicas.<br />

<strong>Un</strong>a vez formado se combina con el oxíg<strong>en</strong>o para formar bióxido <strong>de</strong> carbono ( 14 CO 2 ) , el cual<br />

<strong>en</strong>tra al ciclo <strong>de</strong>l carbono y circu<strong>la</strong> por <strong>la</strong> atmósfera y <strong>la</strong> biosfera.<br />

La utilidad <strong>de</strong>l carbono-14 para el datado <strong>de</strong> objetos, se <strong>de</strong>be a lo sigui<strong>en</strong>te: Las p<strong>la</strong>ntas o los<br />

animales incorporan el 14 CO 2 , el cuál permanecerá constante mi<strong>en</strong>tras se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tr<strong>en</strong> vivos. Sin<br />

embargo, empezará a disminuir cuando mueran, <strong>de</strong>bido a que <strong>de</strong>jan <strong>de</strong> captar carbono-14.<br />

Tomando <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> disminución <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad <strong>de</strong>l carbono-14 pres<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el objeto a datar<br />

y conoci<strong>en</strong>do el tiempo <strong>de</strong> vida media <strong>de</strong>l carbono-14 se pue<strong>de</strong> calcu<strong>la</strong>r aproximadam<strong>en</strong>te <strong>la</strong><br />

edad <strong>de</strong> un objeto. Esta técnica ti<strong>en</strong>e su marg<strong>en</strong> <strong>de</strong> error, no pue<strong>de</strong> ser utilizada para datar un<br />

objeto que t<strong>en</strong>ga m<strong>en</strong>os <strong>de</strong> 100 o más <strong>de</strong> 40 000 años.<br />

El carbono-14 emite partícu<strong>la</strong>s beta (β) y ti<strong>en</strong>e una vida media <strong>de</strong> 5730 años.<br />

Los isótopos: La quimioterapia y radioterapia<br />

Todos estamos expuestos a pequeñas cantida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> radiación, esto es inevitable. La tierra es<br />

bombar<strong>de</strong>ada <strong>de</strong> manera constante por partícu<strong>la</strong>s radiactivas prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l expacio exterior.<br />

También existe un cierto grado <strong>de</strong> exposición a elem<strong>en</strong>tos radiactivos <strong>de</strong> manera natural <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> Tierra, incluy<strong>en</strong>do 14 C, 40 K, 238 U, 232 Th. Sin embargo, <strong>la</strong>s personas expuestas a rayos X, radioterapias<br />

o quimioterapias es mucho mayor <strong>en</strong> ellos el daño.<br />

Los daños biológicos ocasionados por estas radiaciones se cuantifican por <strong>la</strong> unidad l<strong>la</strong>mada<br />

rem ( abreviatura <strong>de</strong> ro<strong>en</strong>tg<strong>en</strong> equival<strong>en</strong>t man) «equival<strong>en</strong>te ro<strong>en</strong>tg<strong>en</strong> <strong>en</strong> humanos»<br />

Efectos <strong>de</strong> una dosis única<br />

<strong>de</strong> radiación<br />

En <strong>la</strong> radioterapia se usa<br />

con frecu<strong>en</strong>cia una fu<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong> cobalto-60, que emite<br />

y conc<strong>en</strong>tra rayos gamma<br />

sobre el área afectada por<br />

el cáncer.<br />

Dosis rem Efecto<br />

0-25 No se observa efecto<br />

26-50 Pequeña disminución <strong>en</strong> Leucocitos<br />

51-100 Disminución significativa <strong>de</strong> Leucocitos<br />

101-200 Caída <strong>de</strong>l cabello, náusea<br />

200-500 Hemorrágia, úlceras, muerte <strong>en</strong> el 50% <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />

>500 Muerte<br />

Desafortunadam<strong>en</strong>te al aplicar radiación <strong>en</strong> el tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> mayoria <strong>de</strong> los cánceres se<br />

daña tejido sano durante el proceso, no obstante, se sigue utilizando por su efectividad. En<br />

cuanto a <strong>la</strong> radiación, <strong>la</strong> preocupación principal se pres<strong>en</strong>ta con <strong>la</strong>s mujeres embarazadas o<br />

<strong>la</strong>ctantes, ya que los bebés y los fetos son más s<strong>en</strong>sibles a los efectos <strong>de</strong> <strong>la</strong> radiación, <strong>de</strong>bido<br />

a que sus órganos aún se están <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ndo.


90<br />

La quimioterapia es un término que suele utilizarse para indicar el<br />

uso <strong>de</strong> fármacos <strong>en</strong> el tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> célu<strong>la</strong>s cancerosas. Estos<br />

fármacos ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>la</strong> propiedad <strong>de</strong> interferir <strong>en</strong> el ciclo celu<strong>la</strong>r ocasionando<br />

<strong>la</strong> <strong>de</strong>strucción <strong>de</strong> célu<strong>la</strong>s.<br />

Los efectos secundarios tanto <strong>en</strong> <strong>la</strong> radioterapia como <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

quimioterapia suel<strong>en</strong> ser: daño a célu<strong>la</strong>s y tejidos sanos, caída <strong>de</strong>l pelo,<br />

náuseas, <strong>en</strong>rojecimi<strong>en</strong>to, resequedad, comezón y s<strong>en</strong>sibilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

piel <strong>de</strong>l área tratada, posibilidad <strong>de</strong> daño celu<strong>la</strong>r y mutaciones<br />

hereditarias <strong>en</strong> óvulos y espermatozoi<strong>de</strong>s.<br />

Los isótopos y <strong>la</strong> imag<strong>en</strong>ología médica<br />

<strong>Química</strong> <strong>G<strong>en</strong>eral</strong><br />

Los isótopos se han utilizado ampliam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> medicina para el diagnóstico y tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s. Son utilizados para obt<strong>en</strong>er imág<strong>en</strong>es específicas <strong>de</strong>l cuerpo humano, <strong>la</strong> elección<br />

<strong>de</strong>l radioisótopo y <strong>la</strong> manera <strong>de</strong> administrarlo <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong>l tejido y <strong>la</strong> facilidad para ser absorbido<br />

por el tejido <strong>en</strong>fermo. Los b<strong>en</strong>eficios <strong>de</strong> llevar a cabo un estudio con isótopos para diagnosticar<br />

una <strong>en</strong>fermedad supera cualquier preocupación por los posibles efectos secundarios.<br />

En el sigui<strong>en</strong>te cuadro se muestran algunos isótopos utilizados para diagnóstico médico.<br />

Isótopo Imág<strong>en</strong>es<br />

99 Tc Tiroi<strong>de</strong>s, cerebro, riñones<br />

201 Tl Corazón<br />

123 I Tiroi<strong>de</strong>s<br />

67 Ga Diversos tumores y abscesos<br />

18 F<br />

Cerebro, sitios con actividad metabólica<br />

Actividad 2.11 Contesta <strong>de</strong> manera individual <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes preguntas.<br />

1. Los isótopos <strong>de</strong> un mismo elem<strong>en</strong>to son difer<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> el número <strong>de</strong>...<br />

a) protones b) electrones c) neutrones<br />

2. Actualm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> masa atómica re<strong>la</strong>tiva se <strong>de</strong>termina tomando como refer<strong>en</strong>cia <strong>la</strong> masa patrón<br />

<strong>de</strong>l...<br />

a) oxíg<strong>en</strong>o-16 b) hidróg<strong>en</strong>o-1 c) carbono-12<br />

3. De los sigui<strong>en</strong>tes elem<strong>en</strong>tos, ¿cuál consi<strong>de</strong>ras que es más factible que pres<strong>en</strong>te radiactividad<br />

o emisión espontánea <strong>de</strong> partícu<strong>la</strong>s alfa, beta y rayos gamma?<br />

a) Uranio b) Calcio c) Sodio<br />

4. Se emplea para <strong>de</strong>terminar <strong>la</strong> edad <strong>de</strong> los fósiles.<br />

a) Oxíg<strong>en</strong>o-16 b) Hidróg<strong>en</strong>o-1 c) Carbono-14


Estructura <strong>de</strong> <strong>la</strong> materia y tab<strong>la</strong> periódica 91<br />

2.4. Mo<strong>de</strong>lo atómico <strong>de</strong> Bohr y <strong>la</strong> teoría cuántica <strong>de</strong> Max P<strong>la</strong>nck<br />

En 1913, el ci<strong>en</strong>tífico danés Niels Bohr basado <strong>en</strong> los <strong>de</strong>scubrimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> Rutherford y <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

teoría cuántica <strong>de</strong> Max P<strong>la</strong>nck, dio respuesta a <strong>la</strong>s supuestas fal<strong>la</strong>s <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> Rutherford, al<br />

proponer lo sigui<strong>en</strong>te:<br />

1. Que <strong>en</strong> efecto, el átomo ti<strong>en</strong>e un núcleo c<strong>en</strong>tral diminuto cargado positivam<strong>en</strong>te.<br />

2. Que los electrones no pued<strong>en</strong> estar distribuidos al azar, sino que giran alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong>l núcleo<br />

ocupando niveles discretos <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía (órbitas circu<strong>la</strong>res).<br />

3. Los electrones pued<strong>en</strong> alcanzar niveles <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía más altos por <strong>la</strong> absorción <strong>de</strong> cantida<strong>de</strong>s<br />

fijas <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía (paquetes o cuantos <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía).<br />

4. Los electrones que ca<strong>en</strong> a niveles más bajos <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía, emit<strong>en</strong> cantida<strong>de</strong>s fijas <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía<br />

(fotones o cuantos <strong>de</strong> luz).<br />

Con base <strong>en</strong> estos postu<strong>la</strong>dos y a los estudios <strong>de</strong> los f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os espectrales, Bohr logró proponer<br />

un mo<strong>de</strong>lo p<strong>la</strong>netario para el átomo <strong>de</strong> hidróg<strong>en</strong>o.<br />

Mo<strong>de</strong>lo atómico <strong>de</strong> Bohr para el átomo <strong>de</strong> hidróg<strong>en</strong>o.<br />

Los espectros <strong>de</strong> los elem<strong>en</strong>tos y el mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> Bohr<br />

Bohr, p<strong>la</strong>nteó que cada elem<strong>en</strong>to cont<strong>en</strong>ía líneas espectrales características que correspondían<br />

exactam<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s <strong>en</strong>ergías emitidas por los electrones, cuando pasaban <strong>de</strong> un nivel a otro, y<br />

que cada línea <strong>de</strong>l espectro correspondía a <strong>la</strong> <strong>en</strong>ergía liberada o absorbida <strong>en</strong> estas transiciones.


92<br />

¿Qué son <strong>la</strong>s líneas espectrales?<br />

<strong>Química</strong> <strong>G<strong>en</strong>eral</strong><br />

A finales <strong>de</strong>l siglo XIX, los físicos sabían que había electrones d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> los átomos y que <strong>la</strong><br />

vibración <strong>de</strong> los electrones producía luz y otras radiaciones electromagnéticas.<br />

También sabían que cuando <strong>la</strong> luz so<strong>la</strong>r pasa a través <strong>de</strong> un prisma, ésta se refracta separándose<br />

<strong>en</strong> todos sus colores (compon<strong>en</strong>tes).<br />

A<strong>de</strong>más al analizar el espectro<br />

prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> luz so<strong>la</strong>r o <strong>de</strong><br />

otra estrel<strong>la</strong> apreciaron <strong>la</strong><br />

pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> «huecos» <strong>en</strong> el<br />

espectro, que supusieron que<br />

correspondían a <strong>la</strong>s longitu<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

onda absorbidas por los átomos<br />

<strong>en</strong>contrados <strong>en</strong> su paso. A este<br />

tipo <strong>de</strong> espectros se les d<strong>en</strong>omina<br />

espectros <strong>de</strong> absorción.<br />

Espectros <strong>de</strong> emisión <strong>de</strong>l berilio al neón<br />

Absorción:<br />

Emisión:<br />

Espectro continuo <strong>de</strong> <strong>la</strong> luz<br />

Pero, cuando los físicos cal<strong>en</strong>taban<br />

difer<strong>en</strong>tes elem<strong>en</strong>tos como el<br />

hidróg<strong>en</strong>o, el sodio, el hierro, etc., hasta<br />

que estaban radiantes, y dirigían <strong>la</strong> luz<br />

a través <strong>de</strong> un prisma, observaban que<br />

no aparecía el arco iris completo. En su<br />

lugar se obt<strong>en</strong>ían líneas bril<strong>la</strong>ntes <strong>de</strong><br />

ciertos colores d<strong>en</strong>ominadas líneas<br />

espectrales <strong>de</strong> emisión.<br />

Espectros <strong>de</strong> absorción y emisión <strong>de</strong> un mismo elem<strong>en</strong>to<br />

Los espectros atómicos fueron <strong>la</strong><br />

c<strong>la</strong>ve que permitieron <strong>de</strong>ducir <strong>la</strong><br />

estructura electrónica <strong>de</strong> los<br />

átomos. Cada átomo es capaz<br />

<strong>de</strong> emitir o absorber radiación<br />

electromagnética, aunque<br />

so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>en</strong> algunas<br />

frecu<strong>en</strong>cias que le son<br />

características. El conjunto <strong>de</strong><br />

líneas espectrales son <strong>la</strong> «huel<strong>la</strong><br />

digital» <strong>de</strong> los átomos. A<br />

continuación se muestran los<br />

espectros <strong>de</strong> emisión <strong>de</strong> algunos<br />

elem<strong>en</strong>tos.


Estructura <strong>de</strong> <strong>la</strong> materia y tab<strong>la</strong> periódica 93<br />

2.4.1 Niveles <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía<br />

Cada uno <strong>de</strong> los niveles <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía correspon<strong>de</strong> según Bohr, a una posible órbita <strong>de</strong>l electrón<br />

alre<strong>de</strong><strong>de</strong>dor <strong>de</strong>l núcleo. Bohr repres<strong>en</strong>tó cada nivel <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía con números <strong>de</strong>l 1 al 7, introduci<strong>en</strong>do<br />

con ello, el primer número cuántico n, el cual recibió el nombre <strong>de</strong> número cuántico<br />

principal.<br />

¿Pero cuántos electrones<br />

podían estar <strong>en</strong> cada nivel?<br />

Bohr para int<strong>en</strong>tar dar respuesta<br />

a esta interrogante,<br />

tuvo que hacer uso <strong>de</strong> una <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s herrami<strong>en</strong>tas más importantes:<br />

La tab<strong>la</strong> periódica.<br />

Esto le permitió llegar a <strong>la</strong><br />

expresión 2n2 , don<strong>de</strong> n repres<strong>en</strong>ta<br />

a cada nivel <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>ergía.<br />

De acuerdo con esta expresión, <strong>en</strong> el primer nivel <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía sólo pued<strong>en</strong> distribuirse 2 electrones,<br />

<strong>en</strong> el segundo 8 y <strong>en</strong> el tercero 18.<br />

Actividad 2.12 Determina el número <strong>de</strong> electrones posibles para cada<br />

nivel <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía.<br />

Expresión Gral. Nivel <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía No. <strong>de</strong> electrones<br />

2(1) 2<br />

2(2) 2<br />

2<br />

8<br />

2(3) 2<br />

18<br />

2 n 2<br />

Mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> Bohr<br />

p +<br />

n<br />

18 e- 8 e- 2 e-


94<br />

<strong>Química</strong> <strong>G<strong>en</strong>eral</strong><br />

Bohr al aplicar esta distribución electrónica a los elem<strong>en</strong>tos alcalinos, <strong>en</strong>contró que los dos<br />

primeros elem<strong>en</strong>tos terminaban su distribución con un electrón <strong>en</strong> el último nivel, pero <strong>en</strong> el<br />

caso <strong>de</strong>l potasio con Z=19, al distribuir sus electrones quedaban 9 <strong>en</strong> el último nivel; dado que<br />

el tercer nivel pue<strong>de</strong> t<strong>en</strong>er un máximo <strong>de</strong> 18 electrones.<br />

Este resultado no coincidía con los <strong>de</strong>l litio y el sodio, a pesar <strong>de</strong> pert<strong>en</strong>ecer a un mismo grupo<br />

y <strong>de</strong> t<strong>en</strong>er propieda<strong>de</strong>s semejantes, por lo que Bohr propuso, para este caso <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r, que<br />

el tercer nivel se ll<strong>en</strong>aba parcialm<strong>en</strong>te con 8 electrones. Esto permitió posteriorm<strong>en</strong>te establecer<br />

que <strong>la</strong> última órbita, capa o nivel <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía <strong>de</strong> un átomo, nunca <strong>de</strong>be exce<strong>de</strong>r <strong>en</strong> 8 el<br />

número <strong>de</strong> electrones.<br />

¿Cuál <strong>de</strong> los dos?<br />

Actividad 2.13 En forma individual o co<strong>la</strong>borativa utiliza el mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong><br />

Bohr para distribuir los electrones <strong>en</strong> átomos con Z=1 a Z=11.<br />

Hidróg<strong>en</strong>o Helio<br />

Litio<br />

1p +<br />

1e -<br />

2p +<br />

2n<br />

2e -<br />

Berilio<br />

Z=1 Z=2 Z=3 Z=4<br />

Boro Carbono Nitróg<strong>en</strong>o Oxíg<strong>en</strong>o<br />

Z=5 Z=6 Z=7 Z=8<br />

Flúor Neón Sodio<br />

Z=9 Z=10 Z=11<br />

3p<br />

4n 5n<br />

+ 4p +<br />

5p<br />

6n 6n 7n 8n<br />

+ 6p + 7p + 8p +<br />

9p<br />

10n 10n 12n<br />

+ 10p + 11p +


Estructura <strong>de</strong> <strong>la</strong> materia y tab<strong>la</strong> periódica 95<br />

Horizontales<br />

Actividad 2.14 En forma individual o co<strong>la</strong>borativa completa el<br />

sigui<strong>en</strong>te crucigrama.<br />

3. En 1898 <strong>de</strong>scubrió dos nuevos elem<strong>en</strong>tos, el radio y el polonio<br />

7. Partícu<strong>la</strong> negativa que se produce <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>sintegración <strong>de</strong> un neutrón<br />

9. Descubridor <strong>de</strong>l neutrón <strong>en</strong> 1932<br />

13. Primer filósofo <strong>en</strong> proponer <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los átomos<br />

14. Se le consi<strong>de</strong>ra el <strong>de</strong>scubridor <strong>de</strong>l electrón<br />

15. Número <strong>en</strong>tero que resulta <strong>de</strong> <strong>la</strong> suma <strong>de</strong> protones y neutrones<br />

Verticales<br />

1. Número que indica <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> protones <strong>en</strong> el núcleo<br />

2. En 1911 con el experim<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong>minil<strong>la</strong> <strong>de</strong> oro, <strong>de</strong>scubrió el núcleo atómico<br />

4. En 1896 se <strong>de</strong>scubrió este f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o<br />

5. Son partícu<strong>la</strong>s positivas constituidas por núcleos <strong>de</strong> helio<br />

6. Átomos <strong>de</strong>l mismo número atómico pero difer<strong>en</strong>te número <strong>de</strong> masa<br />

8. Son <strong>la</strong>s iniciales <strong>de</strong>l nombre y apellidos <strong>de</strong>l «padre <strong>de</strong> <strong>la</strong> televisión mexicana»<br />

10. Descubrió <strong>en</strong> 1895 los rayos X<br />

11. Hizo r<strong>en</strong>acer <strong>la</strong> teoría atomista <strong>en</strong> el siglo XIX<br />

12. Partícu<strong>la</strong> nuclear con carga positiva


96<br />

Mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> Bohr-Sommerfeld<br />

<strong>Química</strong> <strong>G<strong>en</strong>eral</strong><br />

El mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> Bohr tuvo vali<strong>de</strong>z sólo para aquellos átomos que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un solo electrón, ya que no<br />

podía explicar el comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los átomos con mayor número <strong>de</strong> electrones, dado que los<br />

espectros para tales átomos se volvían más complejos. Pudo explicar <strong>la</strong>s líneas gruesas <strong>de</strong>l<br />

espectro <strong>de</strong>l átomo <strong>de</strong> hidróg<strong>en</strong>o, pero cuando éstas fueron sometidas a un campo magnético<br />

se <strong>de</strong>scubrió que se separaban <strong>en</strong> líneas más finas (Efecto Zeeman), esto no pudo ser explicado<br />

por Bohr.<br />

Pieter Zeeman, físico ho<strong>la</strong>ndés, <strong>de</strong>scubrió que al someter a un fuerte campo magnético <strong>la</strong>s<br />

líneas normales <strong>de</strong>l espectro <strong>de</strong> hidróg<strong>en</strong>o, éstas se <strong>de</strong>sdob<strong>la</strong>n <strong>en</strong> líneas más finas, muy<br />

próximas <strong>en</strong>tre sí. A este f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o se le d<strong>en</strong>ominó efecto Zeeman.<br />

La respuesta llegó <strong>en</strong> 1916 con Arnold Sommerfeld, al proponer que los electrones a<strong>de</strong>más <strong>de</strong><br />

girar <strong>en</strong> órbitas circu<strong>la</strong>res, también podían girar <strong>en</strong> órbitas elípticas.<br />

Para explicar lo anterior, Sommerfeld propuso <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> niveles y subniveles <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía<br />

d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong>l átomo y con ello, <strong>la</strong> propuesta <strong>de</strong> un nuevo número cuántico que <strong>de</strong>terminaba un<br />

número mayor <strong>de</strong> órbitas por don<strong>de</strong> podía girar el electrón.<br />

l=0<br />

n=1<br />

Sin campo magnético Con campo magnético<br />

l número cuántico secundario<br />

l=1<br />

n=2<br />

l=0<br />

Mo<strong>de</strong>lo atómico <strong>de</strong> Bohr Sommerfeld<br />

l=2<br />

n=3<br />

l=1<br />

l=0<br />

Espectro


Estructura <strong>de</strong> <strong>la</strong> materia y tab<strong>la</strong> periódica 97<br />

2.5 Mo<strong>de</strong>lo mecano cuántico<br />

El mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> <strong>la</strong> mecánica cuántica ondu<strong>la</strong>toria es una obra colectiva <strong>en</strong> <strong>la</strong> que <strong>de</strong>stacan cuatro<br />

teorías.<br />

1.Teoría cuántica <strong>de</strong> Max P<strong>la</strong>nck<br />

2.Teoría dualista <strong>de</strong> Louis De Broglie<br />

3. Principio <strong>de</strong> incertidumbre <strong>de</strong> Heis<strong>en</strong>berg<br />

4. Ecuación <strong>de</strong> onda <strong>de</strong> Erwin Schrödinger<br />

1. Teoría cuántica <strong>de</strong> Max P<strong>la</strong>nck<br />

En 1900, el físico alemán Max P<strong>la</strong>nck, p<strong>la</strong>nteó una teoría<br />

para interpretar cómo los cuerpos absorb<strong>en</strong> y emit<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong>ergía. Supuso que cuando se cali<strong>en</strong>ta un cuerpo,<br />

sus átomos vibran, dando lugar a radiaciones electromagnéticas<br />

y que éstas estaban cuantizadas, es<br />

<strong>de</strong>cir que sólo se permit<strong>en</strong> ciertas vibraciones.<br />

2. Teoría dualista <strong>de</strong> Louis De Broglie<br />

En 1924, el físico francés Louis De Broglie, sugirió que <strong>la</strong> dualidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> luz no es única. En sus<br />

estudios teóricos sobre <strong>la</strong> estructura atómica, concluyó que el dualismo pue<strong>de</strong> ser un principio<br />

g<strong>en</strong>eral. Fue capaz <strong>de</strong> <strong>de</strong>mostrar que cualquier partícu<strong>la</strong> material se podía tratar como si fuera<br />

<strong>de</strong> naturaleza ondu<strong>la</strong>toria. De Broglie comprobó experim<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te que los electrones t<strong>en</strong>ían<br />

un carácter dualístico: eran partícu<strong>la</strong>s-onda.<br />

3. Principio <strong>de</strong> incertidumbre <strong>de</strong> Heis<strong>en</strong>berg<br />

Estado excitado<br />

Emisión<br />

En 1927 <strong>la</strong> naturaleza ondu<strong>la</strong>toria <strong>de</strong> los electrones fue <strong>de</strong>mostrada<br />

experim<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te por C. J. Davisson y L. H. Germer. Los anillos <strong>de</strong> difracción<br />

que mostraban los electrones sólo podían ser explicados <strong>en</strong> función <strong>de</strong> su<br />

naturaleza ondu<strong>la</strong>toria.<br />

Absorción<br />

Estado basal<br />

En otras pa<strong>la</strong>bras P<strong>la</strong>nck estaba p<strong>la</strong>nteando que <strong>la</strong> <strong>en</strong>ergía no se emite o absorbe <strong>de</strong> manera<br />

continua, sino que ésta al igual que <strong>la</strong> materia es <strong>de</strong> naturaleza discontínua. Para P<strong>la</strong>nck, el<br />

valor <strong>de</strong> esta <strong>en</strong>ergía <strong>de</strong>bía ser un múltiplo <strong>de</strong>l «cuanto», <strong>de</strong>l <strong>la</strong>tin quantum, o pequeña cantidad,<br />

conocido también como «paquete <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía».<br />

Cuando un fotón <strong>de</strong> alta <strong>en</strong>ergía choca contra algún electrón <strong>en</strong> movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> un átomo, <strong>la</strong><br />

<strong>en</strong>ergía <strong>de</strong>l electrón se altera. Este principio fundam<strong>en</strong>tal básico <strong>de</strong> <strong>la</strong> teoría atómica mo<strong>de</strong>rna,<br />

muestra <strong>la</strong> inher<strong>en</strong>te incertidumbre que hay <strong>en</strong> <strong>la</strong>s mediciones <strong>de</strong> los sistemas atómicos. Este<br />

principio fue <strong>en</strong>unciado <strong>en</strong> 1926, por el físico alemán Werner Heis<strong>en</strong>berg, que lo expresó como<br />

sigue:<br />

«Es imposible conocer simultáneam<strong>en</strong>te, con exactitud perfecta, los dos factores importantes<br />

que gobiernan el movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> un electrón: su posición y su velocidad.”<br />

«Si <strong>de</strong>terminamos experim<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te su posición exacta <strong>en</strong> cierto mom<strong>en</strong>to, su movimi<strong>en</strong>to<br />

es perturbado <strong>en</strong> tal grado, por el mismo experim<strong>en</strong>to que no será posible <strong>en</strong>contrarlo.<br />

Inversam<strong>en</strong>te, al medir con exactitud <strong>la</strong> velocidad <strong>de</strong> un electrón, <strong>la</strong> imag<strong>en</strong> <strong>de</strong> su posición<br />

queda completam<strong>en</strong>te borrosa».


98<br />

<strong>Química</strong> <strong>G<strong>en</strong>eral</strong><br />

El mo<strong>de</strong>lo atómico <strong>de</strong> Niels Bohr p<strong>la</strong>ntea que el electrón sólo gira <strong>en</strong> órbitas o niveles <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía<br />

bi<strong>en</strong> <strong>de</strong>finidos, por tanto, se pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>terminar con precisión <strong>la</strong> posición <strong>de</strong>l electrón con<br />

respecto al núcleo, lo cual <strong>en</strong>tra <strong>en</strong> contradicción con el principio <strong>de</strong> incertidumbre.<br />

El principio <strong>de</strong> incertidumbre p<strong>la</strong>ntea lo contrario: no es posible <strong>de</strong>terminar con exactitud perfecta<br />

y al mismo tiempo, <strong>la</strong> posición y <strong>la</strong> velocidad <strong>de</strong>l electrón. Por tanto, se <strong>de</strong>be hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong><br />

probabilida<strong>de</strong>s.<br />

Este principio fundam<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> <strong>la</strong> teoría atómica mo<strong>de</strong>rna, muestra <strong>la</strong> inher<strong>en</strong>te incertidumbre<br />

que hay <strong>en</strong> <strong>la</strong>s mediciones <strong>de</strong> los sistemas atómicos.<br />

4. Ecuación <strong>de</strong> onda <strong>de</strong> Erwin Schrödinger<br />

A principios <strong>de</strong> 1926, el físico austríaco Erwin Schrödinger <strong>de</strong>sarrolló una ecuación que toma <strong>en</strong><br />

cu<strong>en</strong>ta el comportami<strong>en</strong>to ondu<strong>la</strong>torio <strong>de</strong>l electrón, así como el principio <strong>de</strong> incertidumbre, el<br />

cual sugiere <strong>la</strong> imposibilidad <strong>de</strong> conocer con exactitud <strong>la</strong> posición y el movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> un electrón<br />

y para ello, p<strong>la</strong>ntea <strong>la</strong> probabilidad <strong>de</strong> que el electrón se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tre <strong>en</strong> cierta región <strong>de</strong>l<br />

espacio <strong>en</strong> un instante dado.<br />

En esta teoría, los electrones se <strong>de</strong>scrib<strong>en</strong> por ciertas funciones matemáticas o funciones <strong>de</strong><br />

onda (ψ).<br />

Esta ecuación sitúa al electrón <strong>en</strong> un espacio tridim<strong>en</strong>sional <strong>en</strong><br />

el p<strong>la</strong>no cartesiano espacial, a esa regíón se le d<strong>en</strong>omina orbital<br />

y se <strong>de</strong>fine como <strong>la</strong> zona o región <strong>de</strong>l espacio atómico don<strong>de</strong><br />

existe mayor probabilidad <strong>de</strong> localizar un electrón <strong>de</strong>terminado.<br />

De esta forma el orbital se convierte <strong>en</strong> una nube difusa alre<strong>de</strong>dor<br />

<strong>de</strong>l núcleo.<br />

En este nivel no preocupa el tratami<strong>en</strong>to matémático <strong>de</strong> <strong>la</strong> ecuación <strong>de</strong> onda, pero es importante<br />

conocer sus implicaciones para po<strong>de</strong>r compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r el nuevo mo<strong>de</strong>lo atómico.<br />

Al resolver <strong>la</strong> ecuación <strong>de</strong> Schrödinger, para un electrón <strong>en</strong> un espacio tridim<strong>en</strong>sional, se emplean<br />

tres números cuánticos (n, l , m), estos números sólo pued<strong>en</strong> t<strong>en</strong>er ciertas combinaciones<br />

<strong>de</strong> valores.<br />

Números cuánticos<br />

h 2<br />

8 π 2m { δ 2ψ δ x 2<br />

+ δ 2 ψ<br />

δ y 2<br />

Los números cuánticos, son valores numéricos <strong>en</strong>teros que permit<strong>en</strong> id<strong>en</strong>tificar al electrón y<br />

situarlo d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong>l átomo. Son cuatro los números cuánticos: n, l, m y s.<br />

El número cuántico principal: n = 1, 2, 3, 4...<br />

+ δ 2 ψ<br />

δ z 2<br />

} = Eψ<br />

El numero cuántico principal n, <strong>de</strong>termina <strong>la</strong> <strong>en</strong>ergía <strong>de</strong>l electrón, un aum<strong>en</strong>to <strong>en</strong> n significa un<br />

aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía. El valor <strong>de</strong> n es también una medida <strong>de</strong>l tamaño <strong>de</strong>l orbital. Pue<strong>de</strong> t<strong>en</strong>er<br />

cualquier valor <strong>en</strong>tero <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1 hasta el infinito. Este número cuántico sitúa al electrón <strong>en</strong> un<br />

<strong>de</strong>terminado nivel <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía.


Estructura <strong>de</strong> <strong>la</strong> materia y tab<strong>la</strong> periódica 99<br />

El número cuántico secundario: l l l l l = 0, 1, 2, 3, ..., n - 1<br />

El número cuántico secundario se re<strong>la</strong>ciona con <strong>la</strong> forma <strong>de</strong>l orbital y a<strong>de</strong>más permite situar al<br />

electrón <strong>en</strong> un <strong>de</strong>terminado subnivel <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía.<br />

Los valores <strong>de</strong> lllll (ele) <strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong> <strong>de</strong> n y pued<strong>en</strong> ser: l l l l l = 0,1, 2, 3...hasta n-1. Cada valor <strong>de</strong> lllll<br />

correspon<strong>de</strong> a un tipo <strong>de</strong> subnivel y forma <strong>de</strong>l orbital.<br />

Valor <strong>de</strong> n<br />

n=1<br />

n=2<br />

n=3<br />

n=4<br />

2.5.1 Subniveles <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía y orbitales atómicos<br />

Orbitales atómicos s<br />

Orbital 1s<br />

Orbitales atómicos p<br />

Valor <strong>de</strong> l Tipo <strong>de</strong> subnivel Número <strong>de</strong> orbitales Número <strong>de</strong> electrones<br />

l = 0 1s 1<br />

l = 0 2s 1<br />

l = 1 2p 3 6<br />

l = 0 3s 1 2<br />

l = 1 3p 3 6<br />

l = 2 3d 5 10<br />

l = 0 4s 1 2<br />

l = 1 4p 3 6<br />

l = 2 4d 5 10<br />

l = 3 4f 7 14<br />

Orbital 2s Orbital 3s<br />

Orbital 2px Orbital 2py Orbital 2pz<br />

2<br />

2


100<br />

Orbitales atómicos d<br />

dxy (d 1 )<br />

dx 2 -y 2 (d 4 )<br />

Orbitales atómicos f<br />

y<br />

x<br />

z<br />

y<br />

z<br />

x<br />

dxz (d 2 )<br />

f 1 f 2 f 3<br />

y<br />

z<br />

x<br />

<strong>Química</strong> <strong>G<strong>en</strong>eral</strong><br />

dyz (d 3 )<br />

dz 2 (d 5 )<br />

f 4 f 5 f 6 f 7


Estructura <strong>de</strong> <strong>la</strong> materia y tab<strong>la</strong> periódica 101<br />

¿Sabías qué... los símbolos que se utilizan para los subniveles <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía, están re<strong>la</strong>cionados<br />

con <strong>la</strong> terminología que se utilizó para c<strong>la</strong>sificar <strong>la</strong>s líneas espectrales, <strong>en</strong> los primeros<br />

estudios espectroscópicos <strong>de</strong> los elem<strong>en</strong>tos químicos? Estos grupos <strong>de</strong> líneas se d<strong>en</strong>ominaron:<br />

scharp (líneas nítidas pero <strong>de</strong> poca int<strong>en</strong>sidad), diffuse (líneas difusas), principal<br />

(líneas int<strong>en</strong>sas), fundam<strong>en</strong>tal (líneas frecu<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> muchos espectros). De estos nombres<br />

provi<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>la</strong>s letras que ahora se aplican a los subniveles y orbitales<br />

El número cuántico magnético: m = - l l l l l , 0, + ll<br />

ll<br />

l<br />

El número cuántico m se re<strong>la</strong>ciona con <strong>la</strong> ori<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> los orbitales d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> un subnivel. Los<br />

orbitales <strong>de</strong> un mismo subnivel difier<strong>en</strong> por su ori<strong>en</strong>tación <strong>en</strong> el espacio y no por su <strong>en</strong>ergía.<br />

Los valores <strong>de</strong> m <strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong> <strong>de</strong>l valor <strong>de</strong> l l l l l , los cuales pued<strong>en</strong> iniciar <strong>de</strong>s<strong>de</strong> -lllll hasta +lllll, incluy<strong>en</strong>do<br />

al cero.<br />

El número <strong>de</strong> valores <strong>de</strong> m para un subnivel dado, especifica el número <strong>de</strong> ori<strong>en</strong>taciones que<br />

pued<strong>en</strong> t<strong>en</strong>er los orbitales <strong>de</strong> ese subnivel y por tanto el número <strong>de</strong> orbitales <strong>en</strong> ese subnivel.<br />

Valor <strong>de</strong> n Valor <strong>de</strong> lllll Valor <strong>de</strong> m<br />

Tipo <strong>de</strong> subnivel<br />

El número total <strong>de</strong> orbitales que hay <strong>en</strong> un<br />

nivel <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía es igual a n 2 , don<strong>de</strong> n es el<br />

número cuántico principal. De esta manera<br />

los niveles 1, 2, 3 y 4 conti<strong>en</strong><strong>en</strong> 1, 4, 9 y 16<br />

orbitales, respectivam<strong>en</strong>te.<br />

Diagrama <strong>de</strong> niveles <strong>en</strong>ergéticos que muestra<br />

<strong>la</strong> distribución <strong>de</strong> orbitales para cada subnivel.<br />

E<br />

n<br />

e<br />

r<br />

g<br />

í<br />

a<br />

Niveles<br />

n=4<br />

n=3<br />

n=2<br />

n=1<br />

s p<br />

d f<br />

d<br />

p<br />

s<br />

s p<br />

Subniveles<br />

s<br />

Número<br />

<strong>de</strong> orbitales<br />

n=1 l l l l l = 0 m = 0<br />

1s 1<br />

n=2<br />

n=3<br />

n=4<br />

l l l l l = 0 m = 0<br />

2s 1<br />

l l l l l = 1 m = -1, 0, +1<br />

2px, 2py, 2pz 3<br />

l l l l l = 0 m = 0<br />

3s 1<br />

l l l l l = 1 m = -1, 0, +1<br />

3px, 3py, 3pz 3<br />

l l l l l = 2 m = -2, -1, 0, +1, +2 3d ,3d ,3d , 3d , 3d 5<br />

1 2 3 4 5<br />

l l l l l = 0 m = 0<br />

4s 1<br />

l l l l l = 1 m = -1, 0, +1<br />

4px, 4py, 4pz 3<br />

l l l l l = 2 m = -2, -1, 0, +1, +2 4d ,4d ,4d , 4d , 4d 5<br />

1 2 3 4 5<br />

ll<br />

l ll<br />

= 3 m = -3, -2, -1, 0, +1, +2, +3<br />

4f , 4f , 4f , 4f , 4f , 4f , 4f 1 2 3 4 5 6 7 7<br />

Orbitales


102<br />

El número cuántico <strong>de</strong> spin:+1/2, -1/2<br />

<strong>Química</strong> <strong>G<strong>en</strong>eral</strong><br />

Aún antes <strong>de</strong> que se propusiera el espín electrónico, había indicios experim<strong>en</strong>tales <strong>de</strong> que los<br />

electrones poseían una propiedad adicional. En 1925, los físicos ho<strong>la</strong>n<strong>de</strong>ses George E.<br />

Uhl<strong>en</strong>beck y Samuel A. Goudsmit, postu<strong>la</strong>ron que los electrones ti<strong>en</strong><strong>en</strong> una propiedad intrínseca,<br />

d<strong>en</strong>ominada espín electrónico, mediante el cual se consi<strong>de</strong>ra al electrón como una esfera<br />

diminuta, que gira sobre su propio eje (ver anexo 3).<br />

Debido a que una carga <strong>en</strong> rotación produce un campo magnético, el espín o giro electrónico<br />

g<strong>en</strong>era un campo magnético, cuya dirección <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong>l s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> <strong>la</strong> rotación.<br />

+1/2 -1/2<br />

↑<br />

↓<br />

El espín electrónico (s) está cuantizado, y sólo ti<strong>en</strong>e<br />

dos posibles valores: +1/2 y - 1/2, que se interpreta<br />

como <strong>la</strong>s dos direcciones opuestas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que pue<strong>de</strong><br />

girar el electrón. El espín <strong>de</strong>l electrón se repres<strong>en</strong>ta<br />

por medio <strong>de</strong> flechas o vectores que indican el s<strong>en</strong>tido<br />

positivo ( ↑ ) o negativo ( ↓)<br />

<strong>de</strong>l giro <strong>de</strong>l electrón.<br />

Actividad 2.15 En forma individual o co<strong>la</strong>borativa completa <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te<br />

tab<strong>la</strong> con los valores <strong>de</strong> los números cuánticos según corresponda.<br />

n l m s Tipo <strong>de</strong> subnivel<br />

No. <strong>de</strong><br />

electrones


Estructura <strong>de</strong> <strong>la</strong> materia y tab<strong>la</strong> periódica 103<br />

n l m s Tipo <strong>de</strong> subnivel<br />

2.5.2 Reg<strong>la</strong>s para el ll<strong>en</strong>ado electrónico<br />

1. Principio <strong>de</strong> exclusión <strong>de</strong> Pauli<br />

Hasta ahora conocemos que un electrón <strong>en</strong> un orbital está <strong>de</strong>finido por sus cuatro números<br />

cuánticos. En 1925, el físico austríaco Wolfgang Pauli formuló su principio <strong>de</strong> exclusión que<br />

expresa:<br />

«En ningún átomo pue<strong>de</strong> existir un estado tal, que dos <strong>de</strong> sus electrones t<strong>en</strong>gan los cuatro<br />

números cuánticos iguales; al m<strong>en</strong>os un número cuántico <strong>de</strong>be ser difer<strong>en</strong>te».<br />

Lo cual conduce a establecer que: ningún orbital atómico pue<strong>de</strong> cont<strong>en</strong>er más <strong>de</strong> dos electrones.<br />

Los dos electrones so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te pued<strong>en</strong> ocupar el mismo orbital si pose<strong>en</strong> espines opuestos.<br />

Por ejemplo, el hidróg<strong>en</strong>o posee un sólo electrón y este se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> el orbital 1s. El conjunto<br />

<strong>de</strong> números cuánticos que <strong>de</strong>scrib<strong>en</strong> a este electrón <strong>de</strong>be ser:<br />

1H, 1s1 : n =1, l l<br />

l l l = 0, m = 0, s =+1/2<br />

En el átomo <strong>de</strong> helio, que ti<strong>en</strong>e dos electrones, cada uno <strong>de</strong>be t<strong>en</strong>er un conjunto distinto <strong>de</strong><br />

números cuánticos<br />

2He, 1s2 :<br />

n =1, l l l l l = 0, m = 0, s = -1/2<br />

n =1, l l l l l = 0, m = 0, s = +1/2<br />

No. <strong>de</strong><br />

electrones


104<br />

2. Reg<strong>la</strong> <strong>de</strong> Aufbau o principio <strong>de</strong> construcción.<br />

<strong>Química</strong> <strong>G<strong>en</strong>eral</strong><br />

Esta reg<strong>la</strong> establece que <strong>en</strong> un átomo polielectrónico, los electrones se distribuy<strong>en</strong> ocupando<br />

los orbitales <strong>de</strong> los subniveles, <strong>en</strong> ord<strong>en</strong> creci<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía. El ord<strong>en</strong> <strong>de</strong> ll<strong>en</strong>ado <strong>de</strong> los<br />

subniveles se obti<strong>en</strong>e a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> suma (n+l l l l l ). Cuando dos subniveles t<strong>en</strong>gan el mismo valor<br />

<strong>de</strong> (n+l l l l l ) se ll<strong>en</strong>a primero el <strong>de</strong> m<strong>en</strong>or valor <strong>de</strong> n.<br />

<strong>Un</strong>a forma bastante práctica para ilustrar este principio, es mediante <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> reg<strong>la</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> diagonal propuesta por el mexicano Jaime Keller Torres.<br />

En el diagrama, <strong>la</strong> punta <strong>de</strong> <strong>la</strong> flecha indica el ord<strong>en</strong> que se <strong>de</strong>be seguir para el ll<strong>en</strong>ado <strong>de</strong> los<br />

subniveles. Los subniveles que se ubican <strong>en</strong> <strong>la</strong> misma diagonal ti<strong>en</strong><strong>en</strong> el mismo valor <strong>en</strong>ergético<br />

(n+l l l l l ). Toda diagonal termina <strong>en</strong> un subnivel s. Obsérvese que cuando varios subniveles<br />

ti<strong>en</strong><strong>en</strong> el mismo cont<strong>en</strong>ido <strong>en</strong>ergético (se ubican <strong>en</strong> <strong>la</strong> misma diagonal), siempre se ll<strong>en</strong>a el<br />

subnivel con m<strong>en</strong>or número cuántico principal.<br />

1s<br />

2s<br />

3s<br />

4s<br />

5s<br />

6s<br />

7s<br />

2p<br />

3p<br />

4p<br />

5p<br />

6p<br />

7p<br />

3d<br />

4d<br />

5d<br />

6d<br />

7d<br />

4f<br />

5f<br />

6f<br />

7f<br />

(n+l l l l l )<br />

5g<br />

6g<br />

7g<br />

6h<br />

7h 7i<br />

Reg<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> diagonal y valores <strong>de</strong><br />

n + l para cada subnivel.<br />

La secu<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>ergética <strong>de</strong> los subniveles que resulta <strong>de</strong> <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> reg<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> diagonal<br />

es <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te:<br />

1s 2s 2p 3s 3p 4s 3d 4p 5s 4d 5p 6s 4f 5d 6p 7s ...


Estructura <strong>de</strong> <strong>la</strong> materia y tab<strong>la</strong> periódica 105<br />

Conozca más...<strong>de</strong> nuestros ci<strong>en</strong>tíficos mexicanos<br />

Jaime Keller Torres<br />

En 1956, Jaime Keller Torres era aún estudiante <strong>de</strong> <strong>la</strong> antigua<br />

Escue<strong>la</strong> Nacional <strong>de</strong> Ci<strong>en</strong>cias <strong>Química</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Un</strong>iversidad<br />

Nacional Autónoma <strong>de</strong> México. Ese año publicó su primer trabajo<br />

<strong>de</strong> investigación con el título: Configuración electrónica <strong>de</strong> los<br />

átomos, cuyo cont<strong>en</strong>ido estaba <strong>en</strong>focado a los principios<br />

conceptuales, así como <strong>en</strong> los aspectos didácticos para <strong>la</strong><br />

<strong>en</strong>señanza <strong>de</strong> este apasionante tema. Esta publicación, dio lugar<br />

al uso <strong>de</strong> lo que hoy conocemos como <strong>la</strong> «Reg<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Diagonal» <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza <strong>de</strong> <strong>la</strong> distribución electrónica <strong>de</strong> los<br />

átomos. T<strong>en</strong>ía <strong>en</strong>tonces 19 años cuando se convirtió <strong>en</strong> fundador<br />

y miembro <strong>de</strong> <strong>la</strong> actual Sociedad <strong>Química</strong> <strong>de</strong> México.<br />

Jaime Keller Torres se tituló <strong>de</strong> ing<strong>en</strong>iero químico el 5 <strong>de</strong><br />

septiembre <strong>de</strong> 1959, habi<strong>en</strong>do estudiado también <strong>la</strong> carrera <strong>de</strong><br />

física <strong>en</strong> <strong>la</strong> Facultad <strong>de</strong> Ci<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>la</strong> UNAM. Ya titu<strong>la</strong>do,<br />

pres<strong>en</strong>tó sus exám<strong>en</strong>es <strong>de</strong> oposición y se convirtió <strong>en</strong> profesor <strong>de</strong> asignatura <strong>de</strong> tiempo<br />

completo <strong>de</strong>finitivo <strong>en</strong> el área <strong>de</strong> física.<br />

En 1972, cuando regresó <strong>de</strong> Bristol, Ing<strong>la</strong>terra, con el grado <strong>de</strong> doctor <strong>en</strong> física, se incorporó<br />

a <strong>la</strong> Facultad <strong>de</strong> <strong>Química</strong> como profesor <strong>de</strong> carrera <strong>de</strong> tiempo completo <strong>en</strong> el posgrado y<br />

com<strong>en</strong>zó a dirigir tesis <strong>de</strong> maestría y doctorado <strong>en</strong> <strong>la</strong>s áreas <strong>de</strong> química teórica, física atómica,<br />

molecu<strong>la</strong>r y <strong>de</strong> estado sólido, métodos matemáticos <strong>de</strong> <strong>la</strong> física, métodos<br />

computacionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> física y física fundam<strong>en</strong>tal.<br />

Como profesional <strong>de</strong> <strong>la</strong> industria trabajó, <strong>en</strong>tre 1958 y 1969, <strong>en</strong> Industrial <strong>Química</strong> P<strong>en</strong>nsalt,<br />

S.A., Derivados Macroquímicos, S.A., Quinolinas Industriales, S.A., Cafeína <strong>de</strong> México, S.A.<br />

y Recuperadora y Transformadora <strong>de</strong> Metales, S.A. Des<strong>de</strong> el principio <strong>de</strong> sus activida<strong>de</strong>s<br />

doc<strong>en</strong>tes consi<strong>de</strong>ró que el binomio doc<strong>en</strong>cia-investigación era fundam<strong>en</strong>tal y, <strong>de</strong> hecho,<br />

sus primeras publicaciones <strong>en</strong> 1956, fueron resultado <strong>de</strong> su inquietud por <strong>la</strong> doc<strong>en</strong>cia. Sus<br />

publicaciones más reci<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> el área <strong>de</strong> contribuciones fundam<strong>en</strong>tales a <strong>la</strong> física y química<br />

teóricas, ti<strong>en</strong><strong>en</strong> también un carácter didáctico.<br />

Como doc<strong>en</strong>te y como investigador ha sido prolífico, pero muy importante también ha sido<br />

su <strong>la</strong>bor como formador <strong>de</strong> cuadros académicos y directivos. El doctor Jaime Keller Torres<br />

ha sabido imprimir <strong>en</strong> sus alumnos y colegas características, no so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te ci<strong>en</strong>tíficas, sino<br />

también <strong>de</strong> organización y administración.<br />

3. Reg<strong>la</strong> <strong>de</strong> Hund<br />

La reg<strong>la</strong> <strong>de</strong> Hund establece que el ord<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to más estable <strong>de</strong> electrones, <strong>en</strong> los subniveles<br />

p, d o f, es aquel don<strong>de</strong> está el número máximo <strong>de</strong> electrones <strong>de</strong>sapareados, todos ellos con el<br />

espín <strong>en</strong> el mismo s<strong>en</strong>tido.


106<br />

<strong>Química</strong> <strong>G<strong>en</strong>eral</strong><br />

En otras pa<strong>la</strong>bras, mi<strong>en</strong>tras no exista un electrón <strong>en</strong> cada uno <strong>de</strong> los orbitales <strong>de</strong> un mismo<br />

subnivel p, d o f , no se aparearán los electrones.<br />

Tambi<strong>en</strong> se pue<strong>de</strong> <strong>en</strong>unciar: “<strong>en</strong> orbitales <strong>de</strong>l mismo subnivel que t<strong>en</strong>gan el mismo valor <strong>de</strong> n y<br />

l, no pue<strong>de</strong> existir apareami<strong>en</strong>to electrónico, hasta que exista por lo m<strong>en</strong>os un electrón <strong>en</strong> cada<br />

orbital, con el espin <strong>en</strong> <strong>la</strong> misma ori<strong>en</strong>tación o s<strong>en</strong>tido.”<br />

2.6 Configuraciones electrónicas<br />

A <strong>la</strong> forma <strong>en</strong> cómo se distribuy<strong>en</strong> los electrones <strong>en</strong> los distintos niveles, subniveles y orbitales<br />

<strong>de</strong> un átomo, <strong>en</strong> su estado basal, se d<strong>en</strong>omina configuración electrónica.<br />

Exist<strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes formas <strong>de</strong> expresar una configuración electrónica:<br />

1. En forma expon<strong>en</strong>cial conocida también como notación spdf<br />

En este tipo <strong>de</strong> configuración los electrones se repres<strong>en</strong>tan mediante expon<strong>en</strong>tes numéricos.<br />

Por ejemplo: La configuración <strong>de</strong>l hidróg<strong>en</strong>o, es 1s 1 , lo cual se lee «uno ese uno». La configuración<br />

<strong>de</strong>l helio, es 1s 2 , lo cual se lee «uno ese dos». La configuración <strong>de</strong>l litio, es 1s 2 2s 1 , lo cual<br />

se lee «uno ese dos, dos ese uno».<br />

2. En forma gráfica o vectorial conocida también como diagrama <strong>de</strong><br />

cajas <strong>de</strong> orbitales<br />

Este tipo <strong>de</strong> configuración nos permite indicar el número <strong>de</strong> electrones <strong>en</strong> cada orbital y el<br />

s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> los espines <strong>de</strong> cada uno <strong>de</strong> ellos, por medio <strong>de</strong> flechas ↑↓. Veamos algunos ejemplos:<br />

1s<br />

En el caso <strong>de</strong>l hidróg<strong>en</strong>o (Z =1), se acomoda su único electrón<br />

<strong>en</strong> el orbital 1s. En <strong>la</strong> configuración electrónica <strong>de</strong>l helio,<br />

se ubican sus dos electrones <strong>en</strong> el orbital 1s con espines<br />

opuestos.<br />

3 Li<br />

4Be ↑↓<br />

↑↓<br />

1s 2s<br />

↑↓<br />

↑↓<br />

↑<br />

↑↓<br />

↑↓<br />

En el litio (Z = 3), los dos primeros electrones saturan el<br />

orbital 1s, y el tercer electrón se coloca <strong>en</strong> el orbital 2s.<br />

Con el berilio (Z = 4), se satura el orbital 2s al ubicarse el<br />

cuarto y último electrón con espín opuesto.<br />

¿Sabías qué...al último electrón que se acomoda <strong>en</strong> <strong>la</strong> configuración electrónica <strong>de</strong> un<br />

átomo, sigui<strong>en</strong>do <strong>la</strong>s reg<strong>la</strong>s <strong>de</strong> distribución electrónica, se le d<strong>en</strong>omina electrón difer<strong>en</strong>cial?<br />

Porque marca <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre un átomo <strong>de</strong> un elem<strong>en</strong>to y otro difer<strong>en</strong>te.<br />

1 H<br />

2 He<br />

↑<br />

↑↓<br />

↑↓


Estructura <strong>de</strong> <strong>la</strong> materia y tab<strong>la</strong> periódica 107<br />

En <strong>la</strong> configuración electrónica <strong>de</strong>l<br />

boro (Z = 5), los orbitales 1s y 2s se<br />

saturan con un par <strong>de</strong> electrones <strong>en</strong><br />

cada orbital, y su electrón difer<strong>en</strong>cial<br />

se ubica <strong>en</strong> el orbital 2 p x.<br />

6 C<br />

En el átomo <strong>de</strong> carbono (Z = 6), cuatro<br />

electrones saturan los orbitales 1s<br />

y 2s, los dos restantes se distribuy<strong>en</strong>,<br />

uno <strong>en</strong> el orbital 2 p x y el otro <strong>en</strong><br />

el orbital 2 p y .<br />

¿Sabías qué... a los orbitales que pert<strong>en</strong>ec<strong>en</strong> a un mismo subnivel se les d<strong>en</strong>omina orbitales<br />

<strong>de</strong>g<strong>en</strong>erados? Su nombre pudiera llevarnos a p<strong>en</strong>sar otra cosa, sin embargo, se les l<strong>la</strong>ma<br />

así, porque ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong>ergías equival<strong>en</strong>tes, ejemplo <strong>de</strong> ello, son los orbitales p,d y f.<br />

3. Configuración tipo kernel<br />

5 B<br />

1s 2s 2p x 2p y 2pz<br />

↑↓<br />

↑↓<br />

↑↓<br />

↑↓<br />

↑<br />

↑<br />

1s 2s 2p x 2p y 2pz<br />

Este tipo <strong>de</strong> notación nos permite escribir <strong>en</strong> forma abreviada una configuración electrónica,<br />

que <strong>de</strong> otra forma sería más ext<strong>en</strong>sa.<br />

[ He] 2 El término kernel fue introducido por Lewis y Langmuir, para <strong>de</strong>signar <strong>la</strong> parte interna<br />

<strong>de</strong>l átomo, que quedaría si <strong>la</strong> separamos <strong>de</strong> <strong>la</strong> capa externa <strong>de</strong> electrones. El<br />

kernel <strong>de</strong> cualquier átomo se repres<strong>en</strong>ta con el símbolo químico y número atómico<br />

<strong>de</strong>l gas noble correspondi<strong>en</strong>te, <strong>en</strong>tre corchetes, cuyo número <strong>de</strong> electrones sea<br />

inmediato inferior al <strong>de</strong>l átomo que se <strong>de</strong>sea repres<strong>en</strong>tar.<br />

[ 10Ne] [ 18Ar] ↑↓<br />

↑↓<br />

↑↓<br />

↑↓<br />

Así, <strong>la</strong> configuración tipo kernel <strong>de</strong>l átomo <strong>de</strong> cloro, 17 Cl es: [ 10 Ne] 3s 2 3p 5<br />

Otros ejemplos:<br />

11 Na; [ 10<br />

Ne] 3s1<br />

26 Fe; [ 18 Ar ] 4s2 3d 6<br />

35 Br; [ 18 Ar ] 4s2 3d 10 3p 5<br />

Actividad 2.16 Usando <strong>la</strong> notación expon<strong>en</strong>cial, vectorial y tipo<br />

kernel construya <strong>la</strong> configuración electrónica <strong>de</strong>l fósforo.<br />

Notación expon<strong>en</strong>cial: ___________________________________________<br />

Notación vectorial: ___________________________________________<br />

Notación tipo kernel: ___________________________________________<br />

↑<br />

[ 36 Kr]<br />

[ 54 Xe]<br />

[ 86 Rn]


108<br />

Elem<strong>en</strong>to<br />

<strong>Química</strong> <strong>G<strong>en</strong>eral</strong><br />

Actividad 2.17 Determina <strong>la</strong> configuración electrónica <strong>de</strong>l nitróg<strong>en</strong>o,<br />

oxíg<strong>en</strong>o y flúor e indica los valores <strong>de</strong> sus números cuánticos <strong>de</strong>l<br />

electrón difer<strong>en</strong>cial.<br />

Configuración electrónica<br />

<strong>en</strong> forma expon<strong>en</strong>cial<br />

7 N 1s2 2s 2 2p 3<br />

8 O<br />

9 F<br />

Actividad 2.18 Indica <strong>la</strong>s configuraciones electrónicas <strong>en</strong> forma<br />

expon<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> los átomos con Z=11 hasta Z=25.<br />

Elem<strong>en</strong>to 1s 2 s 2 p 3 s 3 p 3 d 4 s<br />

11 Na<br />

12 Mg<br />

13 Al<br />

14 Si<br />

15 P<br />

16 S<br />

17 Cl<br />

18 Ar<br />

19 K<br />

20 Ca<br />

21 Sc<br />

22 Ti<br />

23 V<br />

24 Cr<br />

25 Mn<br />

Configuración electrónica<br />

<strong>en</strong> forma vectorial<br />

1s 2s 2px 2py 2pz<br />

↑↓ ↑↓ ↑↓ ↑↓ ↑ ↑<br />

Valores <strong>de</strong> los n. cuánticos<br />

n l m s<br />

2 1 +1 +1/2


Estructura <strong>de</strong> <strong>la</strong> materia y tab<strong>la</strong> periódica 109<br />

Conozca más...<br />

¿Po<strong>de</strong>mos ver a los átomos?<br />

El ojo humano no es capaz <strong>de</strong> visualizar a un átomo, porque son <strong>de</strong>masiados pequeños.<br />

Pero sí pue<strong>de</strong> ver un conjunto <strong>de</strong> cuatrillones <strong>de</strong> átomos.<br />

Esto repres<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>milésima parte <strong>de</strong>l diámetro <strong>de</strong> un átomo.<br />

Balón <strong>de</strong> futbol<br />

El tamaño <strong>de</strong>l núcleo<br />

<strong>de</strong> un átomo es<br />

aproximadam<strong>en</strong>te<br />

En 1970, Albert Crewe <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Un</strong>iversidad <strong>de</strong> Chicago anunció<br />

que había obt<strong>en</strong>ido con el miscroscopio electrónico <strong>la</strong>s<br />

primeras imág<strong>en</strong>es fotográficas <strong>de</strong> átomos individuales <strong>de</strong><br />

uranio y thorio. Para mediados <strong>de</strong> los 80, ya se obt<strong>en</strong>ían<br />

imág<strong>en</strong>es <strong>de</strong> átomos <strong>de</strong> <strong>la</strong> superficie <strong>de</strong> ciertos materiales<br />

mediante el microscopio <strong>de</strong> barrido <strong>de</strong> efecto túnel (STM,<br />

por sus sig<strong>la</strong>s <strong>en</strong> inglés: Scanning Tunneling Microscope).<br />

Átomos <strong>de</strong> níquel (imág<strong>en</strong>es obt<strong>en</strong>idas con<br />

microscopio <strong>de</strong> barrido <strong>de</strong> efecto túnel<br />

Buscando una analogía con el mundo<br />

macroscópico, diríamos que si un estadio <strong>de</strong><br />

futbol repres<strong>en</strong>ta al átomo, el núcleo estaría<br />

repres<strong>en</strong>tado por el balón.<br />

¿Cómo se pued<strong>en</strong> captar <strong>la</strong>s imág<strong>en</strong>es <strong>de</strong> los átomos con un microscopio <strong>de</strong> barrido<br />

<strong>de</strong> efecto túnel?<br />

El instrum<strong>en</strong>to <strong>de</strong>tecta y <strong>de</strong>linea por medio <strong>de</strong> una sonda <strong>la</strong>s «protuberancias» que los<br />

átomos forman <strong>en</strong> <strong>la</strong> superficie <strong>de</strong> los materiales, <strong>en</strong> <strong>la</strong> forma sigui<strong>en</strong>te:<br />

1. <strong>Un</strong>a punta va haci<strong>en</strong>do el barrido <strong>de</strong> <strong>la</strong> superficie a una distancia <strong>de</strong> unos cuantos diámetros<br />

atómicos. El barrido se hace punto por punto y línea por línea. En cada punto se mi<strong>de</strong> el<br />

efecto túnel <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> punta <strong>de</strong> barrido y <strong>la</strong> superficie. El efecto túnel disminuye expon<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te<br />

al aum<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> distancia. La punta <strong>de</strong> barrido se ajusta <strong>de</strong> acuerdo a estas variaciones (A).<br />

2. La cantidad <strong>de</strong> ajustes se registra y se pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>splegar como una imag<strong>en</strong> <strong>en</strong> esca<strong>la</strong> <strong>de</strong><br />

grises (B).<br />

(A)<br />

(B)


110<br />

<strong>Química</strong> <strong>G<strong>en</strong>eral</strong><br />

3. En lugar <strong>de</strong> asignar los valores a un color se pue<strong>de</strong> hacer una repres<strong>en</strong>tación <strong>en</strong> tres<br />

dim<strong>en</strong>siones (C).<br />

4. Y se pue<strong>de</strong> regresar otra vez a <strong>la</strong> esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> grises (D)<br />

(C)<br />

5. Se pinta <strong>de</strong> gris <strong>la</strong> superficie completa <strong>de</strong> manera uniforme, y se ajusta <strong>la</strong> luz y el<br />

sombreado para dar apari<strong>en</strong>cia tridim<strong>en</strong>sional (E).<br />

6. Se pued<strong>en</strong> usar difer<strong>en</strong>tes luces, a difer<strong>en</strong>tes posiciones, con difer<strong>en</strong>tes colores (F).<br />

7. En vez <strong>de</strong> usar sólo el gris, se pue<strong>de</strong> utilizar una paleta <strong>de</strong> color y pintar<strong>la</strong> <strong>de</strong> acuerdo a <strong>la</strong><br />

altura (G).<br />

8. También se pue<strong>de</strong> escoger el color <strong>de</strong> acuerdo a otra propiedad <strong>de</strong> <strong>la</strong> superficie, por<br />

ejemplo, <strong>la</strong> curvatura (H).<br />

Con esta información te pue<strong>de</strong>s dar una i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> cómo se pued<strong>en</strong> captar <strong>la</strong>s imág<strong>en</strong>es <strong>de</strong><br />

los átomos, al usar el microscopio <strong>de</strong> barrido <strong>de</strong> efecto túnel que con ayuda <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

computadoras y los programas <strong>de</strong> software, se logra obt<strong>en</strong>er una imág<strong>en</strong>. Sin embargo, <strong>la</strong>s<br />

imág<strong>en</strong>es obt<strong>en</strong>idas no son iguales a <strong>la</strong>s que imaginamos <strong>en</strong> el mundo macroscópico.<br />

Átomos <strong>de</strong> p<strong>la</strong>tino Átomos <strong>de</strong> níquel con<br />

un átomo <strong>de</strong> x<strong>en</strong>ón.<br />

Molécu<strong>la</strong>s <strong>de</strong><br />

monóxido <strong>de</strong><br />

carbono sobre<br />

superficie <strong>de</strong><br />

p<strong>la</strong>tino.<br />

Tomado <strong>de</strong> IBM Almad<strong>en</strong> Research C<strong>en</strong>ter Visualization Lab.<br />

http://www.almad<strong>en</strong>.ibm.com/vis/stm/gallery.html<br />

(D)<br />

(E) (F) (G) (H)<br />

Veamos algunas imág<strong>en</strong>es captadas con este instrum<strong>en</strong>to:<br />

Átomos <strong>de</strong> hierro<br />

sobre superficie<br />

<strong>de</strong> cobre.<br />

Átomos <strong>de</strong><br />

x<strong>en</strong>ón sobre<br />

superficie <strong>de</strong><br />

níquel.


Estructura <strong>de</strong> <strong>la</strong> materia y tab<strong>la</strong> periódica 111<br />

Actividad 2.19 Escriba <strong>en</strong> los espacios <strong>de</strong> <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te figura, el<br />

nombre <strong>de</strong>l investigador que propuso cada mo<strong>de</strong>lo atómico y re<strong>la</strong>ciona<br />

a cada uno <strong>de</strong> ellos con su respectivo nombre.<br />

______________________ (1803) ( )<br />

____________________(1904) ( )<br />

___________________(1911) ( )<br />

__________________(1913) ( )<br />

____________________ (1926) ( )<br />

a. Mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> capas; órbitas circu<strong>la</strong>res o niveles <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía<br />

b. Mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong>l budín con pasas<br />

c. Mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong>l átomo compacto<br />

d. Mo<strong>de</strong>lo mecano cuántico; <strong>de</strong> orbitales o nubes electrónicas<br />

e. Mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong>l átomo nuclear<br />

Actividad 2.20 Contesta <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes preguntas <strong>en</strong> forma individual<br />

o co<strong>la</strong>borativa.<br />

1. ¿A qué tipo <strong>de</strong> subnivel pert<strong>en</strong>ec<strong>en</strong> los orbitales <strong>de</strong> <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te figura?<br />

2. Si los orbitales tipo «s» ti<strong>en</strong><strong>en</strong> forma esférica, ¿a qué subniveles pert<strong>en</strong>ec<strong>en</strong> los orbitales <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te figura?<br />

3. Cuando <strong>en</strong> Europa John Dalton proponía una teoría atomica y <strong>en</strong> consecu<strong>en</strong>cia un mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong><br />

átomo, ¿qué sucedía <strong>en</strong> el México <strong>de</strong> esa época?


112<br />

<strong>Química</strong> <strong>G<strong>en</strong>eral</strong><br />

4. Cuando <strong>en</strong> Europa J.J.Thomson proponía un nuevo mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> átomo, ¿qué sucedía <strong>en</strong> el<br />

México <strong>de</strong> esa época?<br />

5. Cuando <strong>en</strong> Europa Ernest Rutherford proponía el mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong>l átomo nuclear, <strong>en</strong> ese mismo<br />

año, ¿qué acontecimi<strong>en</strong>tos cambiaban el rumbo <strong>de</strong> México?<br />

6. El principio <strong>de</strong> incertidumbre <strong>de</strong> Heisemberg establece que:<br />

a) Los electrones <strong>de</strong> los átomos <strong>en</strong> sus estados basales al acomodarse <strong>en</strong> orbitales equival<strong>en</strong>tes<br />

se aparean, sólo si cada uno <strong>de</strong> los orbitales posee un electrón <strong>de</strong>sapareado.<br />

b) Dos electrones no pued<strong>en</strong> t<strong>en</strong>er el mismo conjunto <strong>de</strong> números cuánticos.<br />

c) Es imposible conocer simultáneam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> posición y <strong>la</strong> velocidad exacta <strong>de</strong> una partícu<strong>la</strong>.<br />

d) Dos átomos <strong>de</strong>l mismo elem<strong>en</strong>to pued<strong>en</strong> t<strong>en</strong>er el mismo número <strong>de</strong> protones<br />

7. El número total <strong>de</strong> electrones <strong>en</strong> orbitales s <strong>en</strong> un átomo <strong>de</strong> germanio (Ge), es:<br />

a) 2 b) 8 c) 15 d) 6 e)18<br />

8. A <strong>la</strong> mínima cantidad <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía que pue<strong>de</strong> ser ganada o perdida por un electrón se <strong>de</strong>fine<br />

como:<br />

a) quark b) quantum c) quarto d) quasar<br />

9. ¿Cuántos tipos <strong>de</strong> orbitales están pres<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> los átomos <strong>de</strong> elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>l tercer período<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> tab<strong>la</strong> periódica.<br />

a) 1 b) 2 c) 3 d) 4<br />

10. ¿Cuál <strong>de</strong> <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>finiciones es correcta?<br />

a) El primer nivel <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía conti<strong>en</strong>e so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te orbitales s y p<br />

b) Cada conjunto <strong>de</strong> orbitales d conti<strong>en</strong>e 7 orbitales<br />

c) todos los orbitales d pued<strong>en</strong> t<strong>en</strong>er un máximo <strong>de</strong> 14 electrones<br />

d) Todos los orbitales s ti<strong>en</strong><strong>en</strong> forma esférica<br />

11. Cuando n = 5 y l = 1, ¿<strong>de</strong> qué subnivel se trata?<br />

12. ¿Cuántos orbitales hay <strong>en</strong> el subnivel <strong>de</strong> <strong>la</strong> pregunta anterior?______________________<br />

13. Indica los valores <strong>de</strong> m para cada uno <strong>de</strong> estos orbitales. _________________________<br />

14. En el subnivel d (l = 2), ¿cuántos y qué valores pres<strong>en</strong>ta el número cuántico magnético m?


Estructura <strong>de</strong> <strong>la</strong> materia y tab<strong>la</strong> periódica 113<br />

15. Desarrol<strong>la</strong> <strong>la</strong> configuración electrónica tipo kernel para los sigui<strong>en</strong>tes elem<strong>en</strong>tos químicos:<br />

Mg ________________________________________________________________<br />

12<br />

16<br />

28<br />

47<br />

S ________________________________________________________________<br />

Ni ________________________________________________________________<br />

Ag ________________________________________________________________<br />

16. Los subniveles <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía son <strong>de</strong>signados por <strong>la</strong>s letras:<br />

a) 1, 2, 3 y 4 b) x, y, z c) s, p, d y f d) a, b, c y d<br />

17. Qué configuración electrónica <strong>de</strong>scribe el nivel <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía más externo <strong>de</strong> un átomo <strong>de</strong><br />

molibd<strong>en</strong>o, ( 42 Mo)<br />

a) 6p 6 b) 5s 2 c) 5s 1 d) 5d 4<br />

18. Si el electrón difer<strong>en</strong>cial <strong>de</strong>l nitróg<strong>en</strong>o (Z=7) se acomoda <strong>en</strong> 2p z , ¿<strong>en</strong> cuál orbital se va a<br />

ubicar el electrón difer<strong>en</strong>cial <strong>de</strong>l oxíg<strong>en</strong>o (Z =8)?<br />

19. El último electrón <strong>de</strong>l flúor, (F) ¿<strong>en</strong> qué orbital se sitúa?______________________________<br />

¿Ti<strong>en</strong>e este elem<strong>en</strong>to todos sus orbitales <strong>de</strong>l segundo nivel saturados?__________________<br />

20. Para el elem<strong>en</strong>to químico sodio, Na (Z =11), ¿será posible ubicar su electrón difer<strong>en</strong>cial <strong>en</strong><br />

el segundo nivel <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía?_____________¿Por qué?_____________________________<br />

________________________________________________________________________<br />

21. Exceptuando al helio, todos los átomos <strong>de</strong> los gases nobles, ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> su último nivel <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>ergía…<strong>de</strong> electrones:<br />

a) duetos <strong>de</strong> e - b) tríos <strong>de</strong> e - c) cuartetos e - d) octetos e -<br />

22. El espacio <strong>en</strong> el cual existe un 99% <strong>de</strong> probabilidad <strong>de</strong> <strong>en</strong>contrar un electrón se d<strong>en</strong>omina:<br />

a)subnivel <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía b) orbital c) nivel <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía d) esfera electrónica<br />

23. La sigui<strong>en</strong>te configuración electrónica 1s 2 2s 2 2p 1 correspon<strong>de</strong> a:<br />

a) Flúor b) Hidróg<strong>en</strong>o c) Litio d) Boro<br />

24. ¿Qué elem<strong>en</strong>to ti<strong>en</strong>e una configuración electrónica [Ar] 4s 2 3d 3<br />

a) Vanadio b) Escandio c) Nitróg<strong>en</strong>o d) Arsénico<br />

25. ¿Cuál es <strong>la</strong> configuración electrónica <strong>de</strong>l radón?<br />

a) [Xe]5d8 b) [Xe]6s24f145d106p6 c) [Xe]5s25p6 d) [Rn]6s26p6 26. ¿Cuál es el número máximo <strong>de</strong> electrones que pue<strong>de</strong> cont<strong>en</strong>er un orbital?<br />

a) 1 b) 2 c) 3 d) 4<br />

27. Se dice que el electrón ti<strong>en</strong>e una naturaleza dual, ¿qué significado ti<strong>en</strong>e para tí esto?<br />

________________________________________________________________________<br />

_________________________________________________________________________


114<br />

28. ¿Qué número cuántico indica <strong>la</strong> forma <strong>de</strong>l orbital?<br />

a) n b) l c) m d) s<br />

29. ¿Qué número cuántico <strong>de</strong>termina el número <strong>de</strong> orbitales que hay <strong>en</strong> un subnivel?<br />

a) n b) l c) m d) s<br />

30. ¿Qué número cuántico toma valores <strong>en</strong>teros y positivos <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1 hasta el infinito?<br />

a) n b) l c) m d) s<br />

<strong>Química</strong> <strong>G<strong>en</strong>eral</strong><br />

31. ¿Qué número cuántico indica que el giro <strong>de</strong>l electrón, pue<strong>de</strong> tomar valores <strong>de</strong> +1/2 o -1/2?<br />

a) n b) l c) m d) s<br />

32. ¿Qué número cuántico toma valores <strong>de</strong>s<strong>de</strong> -l hasta +l ?<br />

a) n b) l c) m d) s<br />

33. Principio que establece que cada orbital ti<strong>en</strong>e capacidad para cont<strong>en</strong>er un par <strong>de</strong> electrones<br />

con giro contrario.<br />

a) Principio <strong>de</strong> exclusión <strong>de</strong> Pauli b) Principio <strong>de</strong> Incertidumbre <strong>de</strong> Heisemberg<br />

c) Principio <strong>de</strong> máxima multiplicidad d) Reg<strong>la</strong> <strong>de</strong> Hund<br />

34. ¿Qué números cuánticos <strong>de</strong>terminan el nivel y el subnivel <strong>en</strong> que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra un electrón?<br />

a) n y l b) m y s c) n y m d) n y s<br />

35. ¿Cuáles <strong>de</strong> los sigui<strong>en</strong>tes conjuntos <strong>de</strong> números cuánticos son permitidos para el electrón<br />

<strong>de</strong>l átomo <strong>de</strong> hidróg<strong>en</strong>o <strong>en</strong> su estado basal?<br />

a) n = 2; l = 1; m = 1 b) n = 1; l = 0; m = 0<br />

c) n = 4; l = 2; m = -2 d) n = 3; l = 3; m = 0<br />

36. Cuando n=4, ¿qué valores pue<strong>de</strong> t<strong>en</strong>er l (ele)?<br />

a) 1,2,3,4 b) 0,1,2,3 c) -2, -1, 0, 1, 2 d) -1.0, 1<br />

37. Si l = 3, ¿qué valores pue<strong>de</strong> t<strong>en</strong>er m?<br />

a) 1,2,3 b) 0,1,2,3 c) -2, -1, 0, 1, 2 d) -3.-2,-1, 0, 1, 2, 3<br />

38. En su teoría nos p<strong>la</strong>ntea que los electrones pued<strong>en</strong> absorber y emitir <strong>en</strong>ergía <strong>en</strong> forma<br />

discontinua, <strong>en</strong> pequeñas cantida<strong>de</strong>s l<strong>la</strong>mados “cuantos” :<br />

a) E. Rutherford b) P<strong>la</strong>nck c) Thomson d) Dalton<br />

39. En su mo<strong>de</strong>lo atómico propuso que los electrones se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran girando <strong>en</strong> órbitas circu<strong>la</strong>res<br />

o niveles <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía:<br />

a) Thomson b) Dalton c) Bohr d) Rutherford


Estructura <strong>de</strong> <strong>la</strong> materia y tab<strong>la</strong> periódica 115<br />

2.6.1 Configuraciones electrónicas y ubicación <strong>de</strong> los elem<strong>en</strong>tos<br />

repres<strong>en</strong>tativos y <strong>de</strong> transición <strong>en</strong> <strong>la</strong> tab<strong>la</strong> periódica<br />

¿Te imaginas po<strong>de</strong>r ubicar a los elem<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> <strong>la</strong> tab<strong>la</strong> periódica a partir <strong>de</strong> su configuración<br />

electrónica? ¿o po<strong>de</strong>r <strong>de</strong>terminar su configuración electrónica conoci<strong>en</strong>do únicam<strong>en</strong>te su ubicación<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> tab<strong>la</strong>? Si analizas un poco <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción que guardan una con <strong>la</strong> otra, podrás hacerlo<br />

sin mucha dificultad. Sin embargo, <strong>la</strong> organización o c<strong>la</strong>sificación <strong>de</strong> los elem<strong>en</strong>tos no fue cosa<br />

fácil. La tab<strong>la</strong> periódica que hoy conoces es producto <strong>de</strong>l trabajo <strong>de</strong> muchos investigadores,<br />

como Lavoisier, Dobereiner, Chancourtois, New<strong>la</strong>nds, Meyer, M<strong>en</strong><strong>de</strong>leiev, Moseley <strong>en</strong>tre otros.<br />

¿Sabías qué... <strong>la</strong> tab<strong>la</strong> periódica, se l<strong>la</strong>ma tab<strong>la</strong>, porque posee fi<strong>la</strong>s y columnas? ¿Y que<br />

el término periódico se <strong>de</strong>be a que <strong>la</strong>s propieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los elem<strong>en</strong>tos se repit<strong>en</strong> <strong>en</strong> forma<br />

periódica?<br />

Actividad 2.21 En forma individual o co<strong>la</strong>borativa indaga el <strong>de</strong>sarrollo<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> tab<strong>la</strong> periódica y los aportes <strong>de</strong> cada investigador <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

construcción <strong>de</strong> esta valiosa herrami<strong>en</strong>ta.<br />

¿Cómo están acomodados los elem<strong>en</strong>tos químicos <strong>en</strong> <strong>la</strong> tab<strong>la</strong> periódica?<br />

En <strong>la</strong> tab<strong>la</strong> periódica se observa una serie <strong>de</strong> cuadros o casilleros <strong>en</strong> los cuales se ubican los<br />

símbolos <strong>de</strong> los elem<strong>en</strong>tos. A cada elem<strong>en</strong>to químico le correspon<strong>de</strong> una so<strong>la</strong> casil<strong>la</strong>. Los elem<strong>en</strong>tos<br />

químicos están ord<strong>en</strong>ados consecutivam<strong>en</strong>te con base a su número atómico (Z), <strong>de</strong><br />

manera asc<strong>en</strong>d<strong>en</strong>te. El número atómico como ya lo hemos estudiado, repres<strong>en</strong>ta al número<br />

<strong>de</strong> protones <strong>en</strong> el núcleo <strong>de</strong> un átomo, el cual coinci<strong>de</strong> con el número <strong>de</strong> electrones <strong>en</strong> un átomo<br />

neutro. Por tanto, el número atómico es un número <strong>de</strong> ord<strong>en</strong>, para cada elem<strong>en</strong>to.<br />

Por otra parte, se observan siete hileras horizontales d<strong>en</strong>ominadas períodos, los cuales se<br />

indican con números arábigos. <strong>Un</strong> período es un conjunto <strong>de</strong> elem<strong>en</strong>tos con propieda<strong>de</strong>s difer<strong>en</strong>tes,<br />

cuyos electrones externos se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> un mismo nivel <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía. El número <strong>de</strong>l<br />

período nos indica el nivel <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía más externo que conti<strong>en</strong>e electrones.<br />

Períodos<br />

Grupos


116<br />

<strong>Química</strong> <strong>G<strong>en</strong>eral</strong><br />

En una configuración electrónica, el número <strong>de</strong> período lo <strong>de</strong>termina el número cuántico principal<br />

mayor.<br />

Ejemplos:<br />

11 Na 1s2 2s 2 2p 6 3s 1<br />

35 Br 1s2 2s 2 2p 6 3s 2 3p 6 4s 2 3d 10 4p 5<br />

El nivel más externo es el 3, por tanto,<br />

este elem<strong>en</strong>to pert<strong>en</strong>ece al período 3.<br />

El nivel más externo es el 4, por tanto,<br />

este elem<strong>en</strong>to pert<strong>en</strong>ece al período 4.<br />

A<strong>de</strong>más <strong>la</strong> tab<strong>la</strong> periódica <strong>la</strong>rga o <strong>de</strong> 18 columnas, consta como su nombre lo indica, <strong>de</strong> 18<br />

columnas verticales, d<strong>en</strong>ominadas grupos o familias.<br />

<strong>Un</strong> grupo o familia se <strong>de</strong>fine como un conjunto <strong>de</strong> elem<strong>en</strong>tos con <strong>la</strong>s mismas propieda<strong>de</strong>s<br />

químicas. Los grupos se indican con números romanos <strong>de</strong>l I al VIII, A o B; aunque <strong>la</strong> IUPAC<br />

recomi<strong>en</strong>da utilizar <strong>la</strong> numeración arábiga <strong>de</strong>l 1 al 18.<br />

A los elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>l subgrupo A, se les d<strong>en</strong>omina repres<strong>en</strong>tativos, dado que el número <strong>de</strong><br />

electrones <strong>de</strong>l nivel más externo (electrones <strong>de</strong> val<strong>en</strong>cia) repres<strong>en</strong>tan el número <strong>de</strong>l grupo al<br />

cual pert<strong>en</strong>ec<strong>en</strong>.<br />

Todos los elem<strong>en</strong>tos repres<strong>en</strong>tativos terminan su configuración electrónica <strong>en</strong> un subnivel s o<br />

<strong>en</strong> un subnivel p, formando así dos gran<strong>de</strong>s conjuntos conocidos como bloques s y p.<br />

¿Sabías que...los electrones <strong>de</strong> val<strong>en</strong>cia, son los electrones que se localizan <strong>en</strong> el nivel<br />

más alto <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía <strong>de</strong> un átomo? Estos electrones son los responsables <strong>de</strong> <strong>la</strong>s propieda<strong>de</strong>s<br />

químicas <strong>de</strong> los elem<strong>en</strong>tos.<br />

A los elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>l subgrupo B se les d<strong>en</strong>omina elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> transición y <strong>de</strong> transición<br />

interna. Los elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> transición forman ocho grupos: IB (3) hasta IIB (12). Los elem<strong>en</strong>tos<br />

<strong>de</strong> transición interna se divid<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> serie <strong>de</strong> los <strong>la</strong>ntánidos y serie <strong>de</strong> los actínidos. En <strong>la</strong><br />

serie <strong>de</strong> los actínidos se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran los elem<strong>en</strong>tos transuránidos (elem<strong>en</strong>tos que están <strong>de</strong>spués<br />

<strong>de</strong>l uranio), y que son altam<strong>en</strong>te radiactivos.<br />

Los elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> transición se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran ll<strong>en</strong>ando <strong>en</strong> su configuración electrónica un subnivel<br />

d, formando así un conjunto <strong>de</strong> elem<strong>en</strong>tos conocido como bloque d. Los elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> transición<br />

interna, se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran ll<strong>en</strong>ando <strong>en</strong> su configuración electrónica el subnivel f, formando así<br />

un conjunto <strong>de</strong> elem<strong>en</strong>tos, conocido como bloque f.<br />

Así, <strong>la</strong> tab<strong>la</strong> periódica se divi<strong>de</strong> <strong>en</strong> cuatro bloques:<br />

s, p, d y f, <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>de</strong>l subnivel don<strong>de</strong><br />

se ubica el electrón difer<strong>en</strong>cial. El subnivel<br />

don<strong>de</strong> se ubica el electrón difer<strong>en</strong>cial <strong>de</strong>termina<br />

el bloque don<strong>de</strong> se localiza el elem<strong>en</strong>to. El<br />

subgrupo A está constituido por los bloques s y<br />

p; y el subgrupo B por los bloques d y f.<br />

Bloques s, p, d y f<br />

s<br />

d<br />

f<br />

p


Estructura <strong>de</strong> <strong>la</strong> materia y tab<strong>la</strong> periódica 117<br />

El bloque s está constituido por los grupos I A y II A, puesto que <strong>en</strong> el subnivel s cab<strong>en</strong> dos<br />

electrones. Los <strong>de</strong>l grupo I A terminan su configuración electrónica <strong>en</strong> ns1 y los <strong>de</strong>l grupo II A <strong>en</strong><br />

ns2 .<br />

En <strong>la</strong> parte <strong>de</strong>recha <strong>de</strong> <strong>la</strong> tab<strong>la</strong> periódica se localizan los elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>l bloque p. Dado que el<br />

subnivel p ti<strong>en</strong>e capacidad para seis electrones, <strong>en</strong> el bloque p aparec<strong>en</strong> seis grupos, <strong>de</strong>l IIIA al<br />

VIIIA, cuya configuración electrónica externa varía <strong>de</strong>s<strong>de</strong> np1 hasta np6 .<br />

Los elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>l bloque d se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran situados <strong>en</strong> <strong>la</strong> parte c<strong>en</strong>tral <strong>de</strong> <strong>la</strong> tab<strong>la</strong>, y terminan su<br />

configuración electrónica <strong>en</strong> nd 1 hasta nd 10 . Si se <strong>de</strong>sea <strong>de</strong>terminar el grupo al que pert<strong>en</strong>ece<br />

un elem<strong>en</strong>to <strong>de</strong> transición, se suman los electrones externos <strong>de</strong>l subnivel s, con los electrones<br />

<strong>de</strong>l subnivel d.<br />

En <strong>la</strong> parte inferior <strong>de</strong> <strong>la</strong> tab<strong>la</strong> se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran los elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>l bloque f, y su configuración<br />

electrónica externa varía <strong>de</strong>s<strong>de</strong> nf 1 hasta n f 14 .<br />

Grupo<br />

I A<br />

II A<br />

III A<br />

IV A<br />

V A<br />

VI A<br />

VII A<br />

VIII A<br />

Número <strong>de</strong> electrones<br />

<strong>en</strong> el último nivel<br />

1<br />

2<br />

3<br />

4<br />

5<br />

6<br />

7<br />

8<br />

Configuración<br />

electrónica externa<br />

s 1<br />

s 2<br />

s 2 p 1<br />

s 2 p 2<br />

s 2 p 3<br />

s 2 p 4<br />

s 2 p 5<br />

s 2 p 6<br />

Configuración electrónica<br />

externa (<strong>de</strong> val<strong>en</strong>cia) <strong>de</strong> los<br />

elem<strong>en</strong>tos repres<strong>en</strong>tativos<br />

Ejemplos:<br />

Determina el grupo, subgrupo, periodo y bloque al que pert<strong>en</strong>ec<strong>en</strong> los sigui<strong>en</strong>tes elem<strong>en</strong>tos<br />

repres<strong>en</strong>tativos, sodio (Na) y bromo (Br) a partir <strong>de</strong> sus números atómicos.<br />

11 Na 1s2 2s 2 2p 6 3s 1<br />

El nivel más externo es el 3, por tanto,<br />

este elem<strong>en</strong>to pert<strong>en</strong>ece al período 3.<br />

El número <strong>de</strong> electrones externos es<br />

1, por tanto, pert<strong>en</strong>ece al grupo I (1)<br />

La configuración electrónica termina <strong>en</strong> un<br />

subnivel s, por tanto, pert<strong>en</strong>ece al subgrupo A<br />

y al bloque s<br />

La información que nos proporciona <strong>la</strong> configuración electrónica, es que el sodio se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra<br />

<strong>en</strong> el grupo I (1), <strong>en</strong> el subgrupo A, <strong>en</strong> el período 3 y <strong>en</strong> el bloque s.


118<br />

35 Br 1s2 2s 2 2p 6 3s 2 3p 6 4s 2 3d 10 4p 5<br />

11 Na<br />

17 Cl<br />

16 S<br />

35 Br<br />

13 Al<br />

20 Ca<br />

19 K<br />

15 P<br />

31 Ga<br />

7 N<br />

El nivel más externo es el 4, por tanto,<br />

este elem<strong>en</strong>to pert<strong>en</strong>ece al período 4.<br />

<strong>Química</strong> <strong>G<strong>en</strong>eral</strong><br />

El número <strong>de</strong> electrones externos es 7,<br />

por tanto, pert<strong>en</strong>ece al grupo VII (17)<br />

La configuración electrónica termina<br />

<strong>en</strong> un subnivel p, por tanto, pert<strong>en</strong>ece<br />

al subgrupo A y al bloque p<br />

La información que nos proporciona <strong>la</strong> configuración electrónica, es que el bromo, se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra<br />

<strong>en</strong> el grupo VII (17), <strong>en</strong> el subgrupo A, <strong>en</strong> el período 4 y <strong>en</strong> el bloque p.<br />

Actividad 2.22 En forma individual o co<strong>la</strong>borativa escriba <strong>la</strong><br />

configuración electrónica y <strong>de</strong>termina el grupo, subgrupo, período y<br />

bloque <strong>de</strong> cada elem<strong>en</strong>to, asímismo, su ubicación <strong>en</strong> <strong>la</strong> tab<strong>la</strong> periódica.<br />

Elem<strong>en</strong>to Configuración electrónica Grupo Subgrupo Período Bloque<br />

1<br />

2<br />

3<br />

4<br />

5<br />

6<br />

7<br />

1 18<br />

IA VIIIA<br />

2 13 14 15 16 17<br />

IIA IIIA IVA VA VIA VIIA<br />

3 4 5 6 7 8 9 10 11 12<br />

IIIB IVB VB VIB VIIB VIIIB IB IIB


Estructura <strong>de</strong> <strong>la</strong> materia y tab<strong>la</strong> periódica 119<br />

1<br />

2<br />

3<br />

4<br />

5<br />

6<br />

7<br />

Configuración electrónica Z Grupo Subgrupo Período Bloque Elem<strong>en</strong>to<br />

1s 2 2s 2 2p 6 3s 2 3p 3<br />

1s 2 2s 2 2p 6 3s 2 3p 6 4s 2 3d 10 4p 6<br />

1s 2 2s 2 2p 6 3s 2 3p 6 4s 2 3d 10 4p 6 5s 2<br />

1s 2 2s 2 2p 6 3s 2 3p 6 4s 2 3d 10 4p 6 5s 2 4d 10 5p 5<br />

1s 2 2s 2 2 p 6 3 s 2 3 p 1<br />

1s 2 2s 2 2p 6 3s 2 3p 6 4s 2 3d 10 4p 6 5s 1<br />

1s 2 2s 2 2p 6 3s 2 3p 6 4s 2 3d 10 4p 3<br />

Actividad 2.23 Determina con base <strong>en</strong> <strong>la</strong> configuración electrónica el<br />

grupo, subgrupo, período y bloque <strong>de</strong> cada elem<strong>en</strong>to, así mismo, su<br />

ubicación <strong>en</strong> <strong>la</strong> tab<strong>la</strong> periódica.<br />

1s 2 2s 2 2p 6 3s 2 3p 6 4s 2 3d 10 4p 6 5s 2 4d 10 5p 2<br />

1 18<br />

IA VIIIA<br />

2 13 14 15 16 17<br />

IIA IIIA IVA VA VIA VIIA<br />

3 4 5 6 7 8 9 10 11 12<br />

IIIB IVB VB VIB VIIB VIIIB IB IIB<br />

Ejemplos:<br />

Determina el grupo, subgrupo, periodo y bloque al que pert<strong>en</strong>ec<strong>en</strong> los sigui<strong>en</strong>tes elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong><br />

transición: titanio (Ti) y cobre (Cu) a partir <strong>de</strong> sus números atómicos.<br />

22 Ti 1s2 2s 2 2p 6 3s 2 3p 6 4s 2 3d 2<br />

El nivel más externo es el 4, por tanto,<br />

este elem<strong>en</strong>to pert<strong>en</strong>ece al período 4.<br />

El número <strong>de</strong> electrones externos son 2, los<br />

cuales se suman con los <strong>de</strong>l subnivel d, para dar<br />

un total <strong>de</strong> 4, éste número <strong>de</strong>termina el grupo.<br />

La configuración electrónica termina <strong>en</strong> un<br />

subnivel d, por tanto, pert<strong>en</strong>ece al subgrupo B<br />

y al bloque d<br />

La información que nos proporciona <strong>la</strong> configuración electrónica, es que el elem<strong>en</strong>to titanio, se<br />

<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> el grupo IV (4), <strong>en</strong> el subgrupo B, <strong>en</strong> el período 4 y <strong>en</strong> el bloque d.


120<br />

29 Cu 1s2 2s 2 2p 6 3s 2 3p 6 4s 2 3d 9<br />

El nivel más externo es el 4, por tanto,<br />

este elem<strong>en</strong>to pert<strong>en</strong>ece al período 4.<br />

<strong>Química</strong> <strong>G<strong>en</strong>eral</strong><br />

El número <strong>de</strong> electrones externos son 2, los cuales<br />

se suman con los <strong>de</strong>l subnivel d, para dar un<br />

total <strong>de</strong> 11, éste número <strong>de</strong>termina el grupo.<br />

La configuración electrónica termina <strong>en</strong> un<br />

subnivel d, por tanto, pert<strong>en</strong>ece al subgrupo B<br />

y al bloque d<br />

La configuración electrónica esperada para el átomo <strong>de</strong> cobre es [ 18 Ar ] 4s 2 3d 9 . Sin embargo,<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> configuración real <strong>de</strong>l cobre, hay dos electrones para cada uno <strong>de</strong> los cinco orbitales <strong>de</strong>l<br />

subnivel 3d, quedando un sólo electrón <strong>en</strong> el subnivel 4s: [ 18 Ar ] 4s 1 3d 10 .<br />

Esto se explica porque los orbitales 4s y 3d son casi <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma <strong>en</strong>ergía. Pues bi<strong>en</strong>, si <strong>de</strong>seamos<br />

utilizar <strong>la</strong> configuración electrónica tipo kernel <strong>de</strong>l cobre, t<strong>en</strong>dríamos que al sumar los electrones<br />

<strong>de</strong>l último y p<strong>en</strong>último subnivel [ 18 Ar ] 4s 2 3d 9 , nos da un total <strong>de</strong> 11, esto coinci<strong>de</strong> con <strong>la</strong><br />

numeración arábiga <strong>de</strong> los grupos, pero cuando <strong>de</strong>seamos utilizar <strong>la</strong> numeración romana, <strong>en</strong>tonces<br />

<strong>la</strong> configuración [ 18 Ar ] 4s 1 3d 10 , nos permite <strong>de</strong>terminar que el grupo es el IB, porque<br />

cuando el subnivel d se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra ll<strong>en</strong>o, no se suman sus electrones con los <strong>de</strong>l último nivel.<br />

Así, <strong>la</strong> información que nos proporciona <strong>la</strong> configuración electrónica, [ 18 Ar ] 4s 1 3d 10 , es que el<br />

cobre (Cu), se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> el grupo IB o grupo11, <strong>en</strong> el subgrupo B, <strong>en</strong> el período 4 y <strong>en</strong> el<br />

bloque d.<br />

1s 2 2s 2 2p 6 3s 2 3p 6 4s 2 3d 3<br />

1s 2 2s 2 2p 6 3s 2 3p 6 4s 2 3d 1<br />

1s 2 2s 2 2p 6 3s 2 3p 6 4s 2 3d 8<br />

1s 2 2s 2 2p 6 3s 2 3p 6 4s 2 3d 10 4p 6 5s 2 4d 5<br />

1s 2 2s 2 2p 6 3s 2 3p 6 4s 1 3d 5<br />

1s 2 2s 2 2p 6 3s 2 3p 6 4s 2 3d 10 4p 6 5s 2 4d 6<br />

1s 2 2s 2 2p 6 3s 2 3p 6 4s 2 3d 10 4p 6 5s 2 4d 2<br />

1s 2 2s 2 2p 6 3s 2 3p 6 4s 2 3d 10 4p 6 5s 2 4d 7<br />

Actividad 2.24 Determina con base <strong>en</strong> <strong>la</strong> configuración electrónica el<br />

grupo, subgrupo, período y bloque <strong>de</strong> cada elem<strong>en</strong>to, asímismo, su<br />

ubicación <strong>en</strong> <strong>la</strong> tab<strong>la</strong> periódica.<br />

Configuración electrónica Z Grupo Subgrupo Período Bloque Elem<strong>en</strong>to


Estructura <strong>de</strong> <strong>la</strong> materia y tab<strong>la</strong> periódica 121<br />

1<br />

2<br />

3<br />

4<br />

5<br />

6<br />

7<br />

1 18<br />

IA VIIIA<br />

2 13 14 15 16 17<br />

IIA IIIA IVA VA VIA VIIA<br />

3 4 5 6 7 8 9 10 11 12<br />

30 Zn<br />

22 Ti<br />

25 Mn<br />

29 Cu<br />

27 Co<br />

47 Ag<br />

26 Fe<br />

79 Au<br />

46 Pd<br />

80 Hg<br />

IIIB IVB VB VIB VIIB VIIIB IB IIB<br />

Actividad 2.25 En forma individual o co<strong>la</strong>borativa escriba <strong>la</strong><br />

configuración electrónica tipo kernel y <strong>de</strong>termina el grupo, subgrupo,<br />

período y bloque <strong>de</strong> cada elem<strong>en</strong>to, así como su ubicación <strong>en</strong> <strong>la</strong> tab<strong>la</strong><br />

periódica.<br />

Elem<strong>en</strong>to Configuración electrónica Grupo Subgrupo Período Bloque<br />

1<br />

2<br />

3<br />

4<br />

5<br />

6<br />

7<br />

1 18<br />

IA VIIIA<br />

2 13 14 15 16 17<br />

IIA IIIA IVA VA VIA VIIA<br />

3 4 5 6 7 8 9 10 11 12<br />

IIIB IVB VB VIB VIIB VIIIB IB IIB


122<br />

<strong>Química</strong> <strong>G<strong>en</strong>eral</strong><br />

2.7 Características <strong>de</strong> metales, no metales, metaloi<strong>de</strong>s: importancia<br />

biológica, económica y social<br />

De los 114 elem<strong>en</strong>tos que se conoc<strong>en</strong> a <strong>la</strong> fecha, sólo 92 elem<strong>en</strong>tos son naturales. De estos, 11<br />

elem<strong>en</strong>tos son gaseosos a temperatura ambi<strong>en</strong>te (25ºC), (He, Ne, Ar, Kr, Xe, Rn, H 2 , O 2 , F 2 ,<br />

Cl 2, N 2 ), sólo dos son líquidos (Br 2 , Hg) y el resto son sólidos. De manera recurr<strong>en</strong>te, algunas<br />

tab<strong>la</strong>s periódicas muestran al Ga y al Cs como elem<strong>en</strong>tos líquidos; es importante precisar que<br />

sí lo son, pero a temperaturas mayores <strong>de</strong> 25ºC, por ejemplo, el galio pue<strong>de</strong> fundir a <strong>la</strong> temperatura<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> palma <strong>de</strong> <strong>la</strong> mano. También <strong>en</strong> ocasiones se muestra al francio, Fr, como elem<strong>en</strong>to<br />

líquido, sin embargo, no se han obt<strong>en</strong>ido cantida<strong>de</strong>s sufici<strong>en</strong>tes para comprobarlo, pero <strong>la</strong> t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia<br />

periódica nos permite pre<strong>de</strong>cir que éste pue<strong>de</strong> ser líquido.<br />

En función <strong>de</strong> sus propieda<strong>de</strong>s los elem<strong>en</strong>tos químicos se c<strong>la</strong>sifican <strong>en</strong> <strong>la</strong> tab<strong>la</strong> periódica como:<br />

metales, no metales metaloi<strong>de</strong>s y gases nobles.<br />

Metales<br />

La mayoría <strong>de</strong> los elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> tab<strong>la</strong> periódica son metales, como podrás observar <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

tab<strong>la</strong> periódica que se muestra. Los metales se localizan a <strong>la</strong> izquierda,y al c<strong>en</strong>tro. Sin embargo,<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> parte inferior <strong>de</strong>recha <strong>de</strong> <strong>la</strong> tab<strong>la</strong> periódica se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran también algunos metales,<br />

como el estaño, (Sn), el plomo (Pb) y el bismuto, (Bi).<br />

Entre sus propieda<strong>de</strong>s físicas po<strong>de</strong>mos <strong>en</strong>contrar que g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te ti<strong>en</strong><strong>en</strong> brillo, cuando son<br />

lisos y limpios, sólidos a temperatura ambi<strong>en</strong>te (excepto el mercurio, Hg, que es un líquido),<br />

bu<strong>en</strong>os conductores <strong>de</strong>l calor y <strong>la</strong> electricidad, dúctiles y maleables, lo que significa que se<br />

pued<strong>en</strong> <strong>la</strong>minar y hacer a<strong>la</strong>mbres y monedas con ellos. Pres<strong>en</strong>tan altos puntos <strong>de</strong> fusión y bajas


Estructura <strong>de</strong> <strong>la</strong> materia y tab<strong>la</strong> periódica 123<br />

<strong>en</strong>ergías <strong>de</strong> ionización. Entre sus propieda<strong>de</strong>s químicas <strong>en</strong>contramos que reaccionan con los<br />

no metales para formar óxidos básicos, hidróxidos y sales, <strong>en</strong>tre otros. Ti<strong>en</strong><strong>en</strong> gran t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia<br />

a per<strong>de</strong>r electrones y formar cationes (iones <strong>de</strong> carga positiva). Con excepción <strong>de</strong>l estaño,<br />

plomo y bismuto, los metales ti<strong>en</strong><strong>en</strong> uno, dos, y hasta tres electrones <strong>de</strong> val<strong>en</strong>cia, que pued<strong>en</strong><br />

ser facilm<strong>en</strong>te cedidos, eso les hace ser reductores. El carácter metálico aum<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> arriba<br />

hacia abajo <strong>en</strong> <strong>la</strong> tab<strong>la</strong> periódica y <strong>de</strong> <strong>de</strong>recha a izquierda.<br />

Diversos objetos e<strong>la</strong>borados<br />

con metales<br />

Más metálico<br />

A los metales los <strong>en</strong>contramos <strong>en</strong> todas partes, <strong>en</strong> muchos <strong>de</strong> los objetos que<br />

usamos a diario: monedas, cucharas, t<strong>en</strong>edores, automóviles, casas,<br />

computadoras, bicicletas, sil<strong>la</strong>s, mesas,sart<strong>en</strong>es, estufas, refrigeradores, cables,<br />

<strong>en</strong> fín son innumerables los objetos construidos con metales.<br />

Actividad 2.26 Mediante una lluvia <strong>de</strong> i<strong>de</strong>as y con <strong>la</strong> ayuda <strong>de</strong> tu profesor<br />

escriba el nombre, símbolo y aplicación <strong>de</strong> los metales que más utilizas<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> vida diaria.<br />

Elem<strong>en</strong>to Símbolo Aplicación o uso más común


124<br />

Importancia biológica, económica y social <strong>de</strong> algunos metales<br />

Símbolo Nombre Características, aplicaciones e importancia<br />

Al Aluminio<br />

Co<br />

Cu<br />

Cobalto<br />

Cobre<br />

Cr Cromo<br />

<strong>Química</strong> <strong>G<strong>en</strong>eral</strong><br />

Es un metal ligero, resist<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> corrosión, dúctil y maleable, se emplea <strong>en</strong><br />

construcción, <strong>en</strong> partes para vehículos, aviones y ut<strong>en</strong>silios domésticos,<br />

empaque <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos, electrónica. Se extrae <strong>de</strong> <strong>la</strong> bauxita, <strong>la</strong> cual conti<strong>en</strong>e<br />

alúmina (Al 2 O 3 ), pero resulta mucho más barato recic<strong>la</strong>rlo, porque ahorra el<br />

95% <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>ergía que se utiliza para separarlo <strong>de</strong>l mineral.<br />

En México no exist<strong>en</strong> yacimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> bauxita. El compuesto<br />

sulfato <strong>de</strong> aluminio, Al 2 (SO 4 ) 3 , conocido como<br />

alumbre, se utiliza a<strong>de</strong>más como antitranspirante y<br />

como flocu<strong>la</strong>nte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s partícu<strong>la</strong>s susp<strong>en</strong>didas <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

purificación <strong>de</strong>l agua.<br />

Metal <strong>de</strong> color azul p<strong>la</strong>teado, es<strong>en</strong>cial para <strong>la</strong> vida, participa <strong>en</strong> <strong>la</strong> co<strong>en</strong>zima<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> vitamina B 12 . Se emplea <strong>en</strong> <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> aceros especiales, <strong>de</strong>bido<br />

a su alta resist<strong>en</strong>cia al calor, corrosión y fricción. También se emplea<br />

como pigm<strong>en</strong>to azul para el vidrio, <strong>en</strong> <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> imanes perman<strong>en</strong>tes<br />

(alnico). Su isótopo radiactivo, 60 Co, se utiliza para producir radiaciones<br />

gamma utilizadas <strong>en</strong> el tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l cáncer.<br />

En 1983, <strong>en</strong> Ciudad Juárez Chihuahua, sucedió<br />

uno <strong>de</strong> los accid<strong>en</strong>tes nucleares más graves<br />

<strong>de</strong> América Latina, una fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> cobalto-<br />

60, fue fundida con hierro, produciéndose varil<strong>la</strong><br />

contaminada, que posteriorm<strong>en</strong>te fue utilizada<br />

<strong>en</strong> construcción.<br />

Metal <strong>de</strong> color café rojizo que se emplea principalm<strong>en</strong>te como<br />

conductor eléctrico, <strong>en</strong> <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> monedas y aleaciones<br />

como el <strong>la</strong>tón y el bronce. Cuando el cobre se carbonata se pone<br />

<strong>de</strong> color ver<strong>de</strong>. <strong>Un</strong> exceso <strong>de</strong> cobre elimina <strong>la</strong>s algas <strong>de</strong>l acuario.<br />

El cobre es es<strong>en</strong>cial para los seres vivos, porque participa<br />

activam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> síntesis <strong>de</strong> hemoglobina y ayuda a <strong>la</strong> absorción<br />

<strong>de</strong>l hierro. Exist<strong>en</strong> yacimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> minerales <strong>de</strong> cobre <strong>en</strong><br />

Sonora, Zacatecas y Chihuahua.<br />

Metal <strong>de</strong> color b<strong>la</strong>nco azu<strong>la</strong>do, se utiliza principalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> fabricación <strong>de</strong><br />

aleaciones especiales y <strong>en</strong> el cromado <strong>de</strong> metales para protegerlos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

corrosión.<br />

Algunos <strong>de</strong> sus compuestos más importantes son los<br />

dicromatos <strong>de</strong> sodio y <strong>de</strong> potasio, Na Cr O y K Cr O 2 2 7 2 2 7<br />

respectivam<strong>en</strong>te, utilizados como ag<strong>en</strong>tes oxidantes <strong>en</strong><br />

síntesis orgánica. El Cr O , óxido <strong>de</strong> cromo (III), se uti-<br />

2 3<br />

liza <strong>en</strong> <strong>la</strong> fabricación <strong>de</strong> abrasivos y <strong>en</strong> pinturas, es <strong>de</strong><br />

color ver<strong>de</strong>.<br />

El cromo (III) constituye un nutri<strong>en</strong>te es<strong>en</strong>cial para el metabolismo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

glucosa, proteínas y grasas <strong>en</strong> los mamíferos. Los compuestos <strong>de</strong> cromo<br />

(VI) son muy tóxicos y posibles canceríg<strong>en</strong>os.


Estructura <strong>de</strong> <strong>la</strong> materia y tab<strong>la</strong> periódica 125<br />

Símbolo<br />

Nombre<br />

Cd Cadmio<br />

Fe Hierro<br />

Li Litio<br />

Mg Magnesio<br />

Mn<br />

Manganeso<br />

Características, aplicaciones e importancia<br />

Es un metal p<strong>la</strong>teado que se obti<strong>en</strong>e <strong>en</strong> <strong>la</strong> refinación <strong>de</strong>l<br />

zinc. Se utiliza <strong>en</strong> <strong>la</strong> fabricación <strong>de</strong> baterías recargables<br />

NiCd (níquel-cadmio). El sel<strong>en</strong>iuro y telururo <strong>de</strong> cadmio<br />

son semiconductores y se utilizan <strong>en</strong> <strong>la</strong> industria electrónica.<br />

Se utiliza <strong>en</strong> <strong>la</strong> fabricación <strong>de</strong> aleaciones <strong>de</strong> bajo<br />

punto <strong>de</strong> fusión. El cadmio es tóxico, carcinóg<strong>en</strong>o y<br />

teratóg<strong>en</strong>o. Por ello, se ha reducido su uso <strong>en</strong> <strong>la</strong>s últimas<br />

décadas. El cadmio se pue<strong>de</strong> recic<strong>la</strong>r, es importante<br />

no tirar <strong>la</strong>s baterías recargables a <strong>la</strong> basura, para<br />

evitar <strong>la</strong> contaminación <strong>de</strong>l suelo y mantos freáticos.<br />

Metal p<strong>la</strong>teado, cuyas principales fu<strong>en</strong>tes son <strong>la</strong> hematita<br />

(Fe 2 O 3 ) y <strong>la</strong> magnetita (Fe 3 O 4 ). Es el más importante <strong>de</strong><br />

todos los metales, usado principalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> producción<br />

<strong>de</strong> aceros y herrami<strong>en</strong>tas. Es un elem<strong>en</strong>to es<strong>en</strong>cial<br />

y no tóxico. Participa <strong>en</strong> los sistemas <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cia<br />

electrónica, <strong>en</strong> almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to y transporte <strong>de</strong> oxíg<strong>en</strong>o,<br />

almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> hierro y <strong>en</strong> <strong>en</strong>zimas. La <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> hierro produce anemia. Las mejores fu<strong>en</strong>tes<br />

<strong>de</strong> hierro son el hígado, riñones y carnes rojas. El hierro,<br />

se administra por vía oral <strong>en</strong> sales <strong>de</strong> sulfato ferroso.<br />

El litio es un metal b<strong>la</strong>ndo, b<strong>la</strong>nco p<strong>la</strong>teado. Se usa <strong>en</strong><br />

aleaciones (con Al y Mg). En <strong>la</strong> fabricación <strong>de</strong> lubricantes<br />

o grasas y <strong>en</strong> <strong>la</strong> síntesis orgánica. En <strong>la</strong> producción <strong>de</strong><br />

baterías <strong>de</strong> iones litio, utilizadas <strong>en</strong> teléfonos celu<strong>la</strong>res,<br />

vi<strong>de</strong>ocámaras, relojes, etc. El carbonato <strong>de</strong> litio se utiliza<br />

<strong>en</strong> el tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> trastornos maniaco-<strong>de</strong>presivos,<br />

aunque cantida<strong>de</strong>s gran<strong>de</strong>s <strong>de</strong> sales <strong>de</strong> litio dañan el<br />

sistema nervioso c<strong>en</strong>tral.<br />

El magnesio es un metal grisáceo, p<strong>la</strong>teado y re<strong>la</strong>tivam<strong>en</strong>te<br />

b<strong>la</strong>ndo. Se utiliza como electrodo <strong>de</strong> sacrificio para<br />

proteger otros metales. Se utiliza <strong>en</strong> <strong>la</strong> fabricación <strong>de</strong> bombil<strong>la</strong>s<br />

<strong>de</strong> magnesio, luces <strong>de</strong> b<strong>en</strong>ga<strong>la</strong>, fuegos artificiales.<br />

En aleaciones ligeras, para rines, fuse<strong>la</strong>je <strong>de</strong> aviones y<br />

automóviles. El recic<strong>la</strong>do <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>la</strong>tas <strong>de</strong> aluminio permite<br />

también recuperar el magnesio, porque se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra<br />

aleado al aluminio.<br />

Es un elem<strong>en</strong>to es<strong>en</strong>cial y no tóxico. Se usa <strong>en</strong> medicam<strong>en</strong>tos<br />

para <strong>la</strong> indigestión y acidéz estomacal, <strong>en</strong> <strong>la</strong> leche<br />

<strong>de</strong> magnesia, Mg(OH) 2 y como purgante <strong>en</strong> <strong>la</strong> sal <strong>de</strong><br />

Empson, MgSO 4 . Es un constituy<strong>en</strong>te es<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> <strong>la</strong> clorofi<strong>la</strong><br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>ntas ver<strong>de</strong>s.<br />

Es un metal duro, p<strong>la</strong>teado, se utiliza <strong>en</strong> <strong>la</strong> producción<br />

<strong>de</strong> aceros. En <strong>la</strong> fabricación <strong>de</strong> pi<strong>la</strong>s secas, se<br />

usa el dióxido <strong>de</strong> manganeso, MnO 2 . Es un elem<strong>en</strong>to<br />

es<strong>en</strong>cial, no tóxico. La química <strong>de</strong>l manganeso está<br />

dominada por el ion manganato y el ion<br />

permanganato. El KMnO 4 es un ag<strong>en</strong>te oxidante fuerte<br />

y corrosivo para el tejido humano. Permanganato <strong>de</strong> potasio


126<br />

Símbolo Nombre<br />

Hg Mercurio<br />

Pb Plomo<br />

Ag P<strong>la</strong>ta<br />

Au<br />

Oro<br />

Características, aplicaciones e importancia<br />

<strong>Química</strong> <strong>G<strong>en</strong>eral</strong><br />

Se utiliza <strong>en</strong> <strong>la</strong> purificación <strong>de</strong>l agua y se prefiere más que el Cl 2 , por dos<br />

razones, no afecta el sabor <strong>de</strong>l agua y el MnO 2 producido es un coagu<strong>la</strong>nte<br />

para <strong>la</strong>s partícu<strong>la</strong>s susp<strong>en</strong>didas.<br />

Es un metal líquido, p<strong>la</strong>teado. Usado <strong>en</strong> <strong>la</strong> producción<br />

<strong>de</strong> cloro e hidróxido <strong>de</strong> sodio, luces mercuriales,<br />

fungicidas, aparatos eléctricos, termómetros, baterías,<br />

explosivos, pinturas, amalgamas. Es tóxico, dañino<br />

por inha<strong>la</strong>ción, ingestión y contacto. <strong>Un</strong>a exposición<br />

prolongada o repetida pue<strong>de</strong> ocasionar daño a<br />

riñones, cerebro y sistema nervioso, provocando <strong>la</strong><br />

<strong>en</strong>fermedad conocida como <strong>de</strong> Minamata.<br />

Se d<strong>en</strong>omina así, porque <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Minamata, Japón, <strong>en</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong><br />

los 50, murieron 46 personas por consumir pescado y mariscos contaminados<br />

con metilmercurio, diez años <strong>de</strong>spués el número <strong>de</strong> victimas aum<strong>en</strong>tó<br />

consi<strong>de</strong>rablem<strong>en</strong>te.<br />

Es un metal b<strong>la</strong>ndo, <strong>de</strong> color gris. Usado <strong>en</strong> acumu<strong>la</strong>dores,<br />

cables, pinturas (aunque se ha reducido su<br />

uso por su toxicidad), vitrales, soldadura, protector<br />

<strong>de</strong> radiación, vidrio (cristal <strong>de</strong> plomo), ba<strong>la</strong>s. Casi el<br />

80% <strong>de</strong>l plomo utilizado se recic<strong>la</strong> <strong>de</strong> acumu<strong>la</strong>dores<br />

y fu<strong>en</strong>tes industriales para evitar mayor contaminación.<br />

Es tóxico, carcinóg<strong>en</strong>o y teratóg<strong>en</strong>o.<br />

El plomo pue<strong>de</strong> causar perturbación <strong>de</strong> <strong>la</strong> biosíntesis <strong>de</strong> hemoglobina y<br />

anemia, daño a los riñones, perturbación <strong>de</strong>l sistema nervioso (saturnismo),<br />

daño al cerebro, disminución <strong>de</strong> <strong>la</strong> fertilidad <strong>de</strong>l hombre a través <strong>de</strong>l daño <strong>en</strong><br />

el esperma, disminución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s habilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje <strong>de</strong> los niños.<br />

Es un metal b<strong>la</strong>ndo <strong>de</strong> color p<strong>la</strong>teado. Utilizado <strong>en</strong> fotografía,<br />

joyería, industria eléctrica, vidrio (espejos), aleaciones,<br />

monedas, vajil<strong>la</strong>s, soldaduras. El yoduro <strong>de</strong> p<strong>la</strong>ta<br />

se utiliza para bombar<strong>de</strong>ar <strong>la</strong>s nubes y modificar los<br />

patrones <strong>de</strong> lluvia <strong>en</strong> <strong>de</strong>terminadas zonas. Los estados<br />

productores <strong>de</strong> p<strong>la</strong>ta <strong>en</strong> el país son: Guerrero,<br />

Guanajuato, Zacatecas, San Luis Potosí, Hidalgo.<br />

Es un metal <strong>de</strong> color amarillo, b<strong>la</strong>ndo, dúctil, bril<strong>la</strong>nte y<br />

<strong>de</strong> gran valor. Se emplea <strong>en</strong> joyería, monedas, industria<br />

electrónica, piezas d<strong>en</strong>tales, aunque formando<br />

aleaciones con otros elem<strong>en</strong>tos. No ti<strong>en</strong>e ningún rol<br />

biológico, no es tóxico. Sin embargo, algunos compuestos<br />

<strong>de</strong> oro, se utilizan como fármacos<br />

antirreumáticos.


Estructura <strong>de</strong> <strong>la</strong> materia y tab<strong>la</strong> periódica 127<br />

No metales<br />

Los no metales se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> <strong>la</strong> parte superior <strong>de</strong>recha <strong>de</strong> <strong>la</strong> tab<strong>la</strong> periódica. Entre sus<br />

propieda<strong>de</strong>s físicas po<strong>de</strong>mos <strong>en</strong>contrar que g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te son gases, como el flúor, cloro, oxíg<strong>en</strong>o<br />

y nitróg<strong>en</strong>o o sólidos quebradizos, como el carbono (grafito), el yodo, el azufre y el fósforo<br />

(excepto el bromo, Br que es un líquido).<br />

Más no metálico<br />

Bromo<br />

Yodo<br />

Cloro<br />

Azufre<br />

Grafito<br />

Algunos autores c<strong>la</strong>sifican a los gases nobles<br />

como no metales. Sin embargo, <strong>de</strong>b<strong>en</strong><br />

ser abordados separadam<strong>en</strong>te, porque<br />

<strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral no pres<strong>en</strong>tan <strong>la</strong>s propieda<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> los no metales. Los no metales<br />

son malos conductores <strong>de</strong>l calor y <strong>la</strong> electricidad,<br />

no son maleables, ni dúctiles. Sus<br />

puntos <strong>de</strong> fusión ti<strong>en</strong>d<strong>en</strong> a ser más bajos<br />

comparados con los metales. Entre sus<br />

propieda<strong>de</strong>s químicas <strong>en</strong>contramos que<br />

reaccionan con los metales y consigo mismo,<br />

para formar muchos y muy variados<br />

compuestos, como: óxidos ácidos,<br />

oxiácidos, hidrácidos, hidruros, sales, <strong>en</strong>tre<br />

muchos otros. Con excepción <strong>de</strong>l carbono,<br />

los no metales ti<strong>en</strong><strong>en</strong> cinco, seis o<br />

siete electrones <strong>de</strong> val<strong>en</strong>cia. Ti<strong>en</strong><strong>en</strong> gran<br />

t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia a ganar uno, dos y hasta tres<br />

electrones para formar aniones (iones <strong>de</strong><br />

carga negativa). Son muy electronegativos<br />

y oxidantes.


128<br />

<strong>Química</strong> <strong>G<strong>en</strong>eral</strong><br />

Importancia biológica, económica y social <strong>de</strong> algunos no metales<br />

Símbolo<br />

Nombre<br />

S Azufre<br />

Br<br />

Bromo<br />

C Carbono<br />

Cl Cloro<br />

Características, aplicaciones e importancia<br />

No metal sólido <strong>de</strong> color amarillo. Se emplea <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> fertilizantes, medicam<strong>en</strong>tos, insecticidas,<br />

productos químicos y petroquímicos. Es <strong>la</strong><br />

c<strong>la</strong>ve <strong>de</strong> <strong>la</strong> industria química. Es un elem<strong>en</strong>to es<strong>en</strong>cial,<br />

no es tóxico como elem<strong>en</strong>to o como sulfato.<br />

Se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> yacimi<strong>en</strong>tos volcánicos y aguas<br />

sulfuradas. En México bu<strong>en</strong>a parte <strong>de</strong>l azufre utilizado<br />

se obti<strong>en</strong>e <strong>de</strong> los pozos petroleros.<br />

El SO es uno <strong>de</strong> los gases que contribuy<strong>en</strong> a <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> lluvia ácida.<br />

2<br />

Las mayores emisiones <strong>de</strong> SO provi<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>de</strong>l combustóleo empleado <strong>en</strong><br />

2<br />

<strong>la</strong>s termoeléctricas, y <strong>de</strong> <strong>la</strong> gasolina utilizada por los automóviles.<br />

Su mayor efecto <strong>en</strong> el ser humano es <strong>la</strong> irritación <strong>de</strong> los ojos, <strong>la</strong> piel y el<br />

sistema respiratorio, don<strong>de</strong> pue<strong>de</strong> causar serios daños a los pulmones.<br />

Es un líquido d<strong>en</strong>so <strong>de</strong> color rojo oscuro y olor sofocante.<br />

Se utiliza <strong>en</strong> síntesis orgánica para obt<strong>en</strong>er<br />

compuestos bromados. Los compuestos orgánicos<br />

bromados se utilizan <strong>en</strong> pesticidas, <strong>en</strong> retardadores<br />

<strong>de</strong> f<strong>la</strong>ma y <strong>en</strong> <strong>la</strong> industria fotográfica (aunque su uso<br />

ha disminuido por <strong>la</strong>s cámaras digitales). El agua <strong>de</strong><br />

mar, <strong>la</strong>gos sa<strong>la</strong>dos y salmueras naturales son <strong>la</strong>s<br />

principales fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> bromo.<br />

Es un sólido que se pres<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> <strong>la</strong> naturaleza como<br />

elem<strong>en</strong>to (<strong>en</strong> forma <strong>de</strong> grafito y diamante), pero principalm<strong>en</strong>te<br />

como hidrocarburos (gas metano, aceite<br />

y carbón) y carbonatos. Las propieda<strong>de</strong>s varían<br />

<strong>de</strong> una forma alotrópica a otra. Así, el grafito es un<br />

sólido negro y quebradizo, utilizado <strong>en</strong> <strong>la</strong> fabricación<br />

<strong>de</strong> minas para lápices, electrodos para baterías, carbón<br />

activado. Es es<strong>en</strong>cial para toda forma <strong>de</strong> vida. El<br />

diamante sólido cristalino <strong>de</strong> calidad no gema, se utiliza<br />

como abrasivo y <strong>en</strong> herrami<strong>en</strong>tas <strong>de</strong> corte y<br />

brocas para ta<strong>la</strong>dro. Estados <strong>Un</strong>idos es el principal<br />

productor <strong>de</strong> diamantes sintéticos, mi<strong>en</strong>tras que <strong>la</strong>s<br />

reservas <strong>de</strong> diamantes <strong>de</strong> calidad gema se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran<br />

<strong>en</strong> África, Australia, Canadá y Rusia.<br />

Es un gas amarillo verdoso, d<strong>en</strong>so, usado como ag<strong>en</strong>te<br />

b<strong>la</strong>nqueador y <strong>en</strong> <strong>la</strong> síntesis <strong>de</strong> compuestos<br />

organoclorados y polímeros como el PVC, <strong>en</strong> el tratami<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> aguas. Es un elem<strong>en</strong>to es<strong>en</strong>cial, tóxico<br />

como Cl 2 . Las fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> cloro están estrecham<strong>en</strong>te<br />

re<strong>la</strong>cionadas con <strong>la</strong>s <strong>de</strong> Na y K. El cloro <strong>en</strong> forma <strong>de</strong><br />

radical <strong>de</strong>struye <strong>en</strong> <strong>la</strong> estratósfera <strong>la</strong> capa <strong>de</strong> ozono.<br />

En casa se utiliza el hipoclorito <strong>de</strong> sodio, conocido<br />

frecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te como cloro, para <strong>de</strong>sinfectar y b<strong>la</strong>nquear<br />

<strong>la</strong> ropa.


Estructura <strong>de</strong> <strong>la</strong> materia y tab<strong>la</strong> periódica 129<br />

Símbolo<br />

F<br />

Nombre<br />

Flúor<br />

P Fósforo<br />

I<br />

Yodo<br />

Características, aplicaciones e importancia<br />

Es un gas amarillo pálido, el más reactivo <strong>de</strong> todos<br />

los elem<strong>en</strong>tos. Utilizado para producir<br />

hexafluoruro <strong>de</strong> uranio, UF 6 para los procesos <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>riquecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l combustible nuclear, así como<br />

para producir hexafluoruro <strong>de</strong> azufre, SF 6 .<br />

El HF, fluoruro <strong>de</strong> hidróg<strong>en</strong>o, se utiliza <strong>en</strong> <strong>la</strong> producción<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los compuestos<br />

fluorados. El fluoruro <strong>de</strong> sodio se utiliza <strong>en</strong> pastas<br />

d<strong>en</strong>tales y <strong>en</strong> el tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l agua. <strong>Un</strong>a solución<br />

<strong>de</strong> fluoruro <strong>de</strong> sodio al 0.2% para <strong>en</strong>juague<br />

bucal se utiliza <strong>en</strong> <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> caries.<br />

Fluorita<br />

Es un elem<strong>en</strong>to es<strong>en</strong>cial, pero <strong>en</strong> exceso es muy tóxico, corrosivo y<br />

oxidante. Está cont<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> <strong>la</strong> fluorita, CaF 2 , <strong>en</strong> <strong>la</strong> fluoroapatita, Ca 5 F(PO 4 )<br />

y <strong>en</strong> <strong>la</strong> hidroxiapatita, Ca 10 (PO 4 ) 6 (OH) 2 , <strong>de</strong> don<strong>de</strong> se obti<strong>en</strong>e el flúor.<br />

Es un no metal que se pres<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes formas alotrópicas: el fósforo<br />

b<strong>la</strong>nco es b<strong>la</strong>ndo y f<strong>la</strong>mable, el fósforo rojo es sólido y usualm<strong>en</strong>te no f<strong>la</strong>mable<br />

Es un elem<strong>en</strong>to básico para toda forma <strong>de</strong> vida, es un constituy<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l<br />

tejido vegetal y animal, es muy tóxico como fósforo b<strong>la</strong>nco.<br />

La fosfina, PH 3 es muy v<strong>en</strong><strong>en</strong>osa, así mismo los<br />

compuestos organofosforados. El fosfato <strong>de</strong> calcio<br />

se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> los huesos, di<strong>en</strong>tes y DNA.<br />

Se emplea como fosfato <strong>en</strong> <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> fertilizantes,<br />

<strong>de</strong>terg<strong>en</strong>tes, <strong>la</strong>cas, cerámicas, insecticidas,<br />

p<strong>la</strong>guicidas, pinturas, ácido fosfórico, cerillos.<br />

El ácido fosfórico es responsable <strong>de</strong>l sabor ácido <strong>de</strong> muchos refrescos.<br />

Los fertilizantes <strong>de</strong> fosfato son es<strong>en</strong>ciales para los cultivos, pero los fosfatos<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s aguas residuales que fluy<strong>en</strong> a los ríos y <strong>la</strong>gos, contribuy<strong>en</strong> al crecimi<strong>en</strong>to<br />

excesivo <strong>de</strong> algas (provocando <strong>la</strong> eutroficación) cuya pres<strong>en</strong>cia hace<br />

disminuir <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> oxíg<strong>en</strong>o, afectando <strong>la</strong> vida acuática.<br />

Es un no metal sólido, <strong>de</strong> color negro brilloso, facilm<strong>en</strong>te<br />

sublimable. Sus compuestos son usados <strong>en</strong> complem<strong>en</strong>tos<br />

alim<strong>en</strong>ticios, colorantes, catálisis, productos farmacéuticos.<br />

Es un elem<strong>en</strong>to es<strong>en</strong>cial, sus vapores son<br />

dañinos. El alim<strong>en</strong>to yodado para gallinas aum<strong>en</strong>ta <strong>la</strong><br />

producción <strong>de</strong> huevos. El yodo también se utiliza como<br />

antiséptico para heridas y como <strong>de</strong>sinfectante <strong>de</strong> piscinas.<br />

La <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> yodo <strong>en</strong> los animales provoca <strong>la</strong><br />

<strong>en</strong>fermedad d<strong>en</strong>ominada bocio. El isótopo radiactivo<br />

yodo-131, se utiliza para <strong>de</strong>struir el tejido tiroi<strong>de</strong>o y disminuir<br />

<strong>la</strong> actividad <strong>de</strong> <strong>la</strong> tiroi<strong>de</strong>s.<br />

Como ya lo hemos m<strong>en</strong>cionado, el yoduro <strong>de</strong> p<strong>la</strong>ta, AgI, se utiliza para<br />

inducir <strong>la</strong> lluvia. El aditivo alim<strong>en</strong>ticio <strong>de</strong> color rojo E127, eritrosina B, utilizado<br />

<strong>en</strong> bebidas gaseosas y ge<strong>la</strong>tinas, es un pigm<strong>en</strong>to que conti<strong>en</strong>e elevado<br />

cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> yodo.


130<br />

Símbolo<br />

Nombre<br />

N Nitróg<strong>en</strong>o<br />

O<br />

Metaloi<strong>de</strong>s<br />

Oxíg<strong>en</strong>o<br />

Características, aplicaciones e importancia<br />

Es un gas incoloro e inodoro, que se obti<strong>en</strong>e <strong>de</strong>l<br />

aire líquido. Forma el 78% <strong>en</strong> volum<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> atmósfera<br />

terrestre. Usado <strong>en</strong> fertilizantes, explosivos,<br />

plásticos, tintes, producción <strong>de</strong> amoníaco y ácido<br />

nítrico, ll<strong>en</strong>ado <strong>de</strong> l<strong>la</strong>ntas o para proporcionar una<br />

atmósfera inerte. El nitróg<strong>en</strong>o líquido es un importante<br />

refrigerante. La criog<strong>en</strong>ización con nitróg<strong>en</strong>o<br />

líquido se ha utilizado para conservar esperma y<br />

óvulos, pero <strong>en</strong> un futuro podrá ser utilizada para<br />

conservar seres humanos vivos, <strong>en</strong> condiciones<br />

<strong>de</strong> conge<strong>la</strong>ción hasta <strong>en</strong>contrar cura para sus <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s.<br />

El nitróg<strong>en</strong>o líquido tambi<strong>en</strong> se utiliza<br />

<strong>en</strong> criocirugía para eliminar verrugas. El nitróg<strong>en</strong>o<br />

es un elem<strong>en</strong>to es<strong>en</strong>cial para toda forma <strong>de</strong> vida,<br />

pres<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong>s proteínas.<br />

Es un gas incoloro e inodoro, que se obti<strong>en</strong>e <strong>de</strong>l aire<br />

líquido. El oxíg<strong>en</strong>o líquido ti<strong>en</strong>e un color azul pálido.<br />

Forma casi el 20 % <strong>en</strong> volum<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> atmósfera terrestre.<br />

Casi el 47 % <strong>de</strong> <strong>la</strong> corteza terrestre está formada<br />

por compuestos que conti<strong>en</strong><strong>en</strong> oxíg<strong>en</strong>o, por<br />

ejemplo: agua, piedra caliza, sílice, silicatos, etc.<br />

Existe sólo <strong>en</strong> dos formas alotrópicas: O 2 , O 3 . Es<br />

un elem<strong>en</strong>to básico y es<strong>en</strong>cial para <strong>la</strong> vida, se convierte<br />

<strong>en</strong> CO 2 <strong>en</strong> <strong>la</strong> respiración. Su principal uso es<br />

como combur<strong>en</strong>te (sopletes oxiacetilénicos), para<br />

ayudar a <strong>la</strong> respiración <strong>en</strong> condiciones especiales<br />

(hospitales, aviones, naves espaciales) <strong>en</strong> <strong>la</strong> fabricación<br />

<strong>de</strong>l acero.<br />

<strong>Química</strong> <strong>G<strong>en</strong>eral</strong><br />

oxíg<strong>en</strong>o líquido<br />

Por coincid<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> naturaleza el oxíg<strong>en</strong>o líquido ti<strong>en</strong>e el mismo color <strong>de</strong>l<br />

cielo. Sin embargo, estos dos f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os no ti<strong>en</strong><strong>en</strong> ninguna re<strong>la</strong>ción, ya<br />

que el azul <strong>de</strong>l cielo se <strong>de</strong>be a <strong>la</strong> dispersión <strong>de</strong> Rayleigh. La cual ocurre<br />

cuando <strong>la</strong> luz viaja a través . <strong>de</strong> cuerpos sólidos, líquidos y gases transpar<strong>en</strong>tes<br />

más pequeños que <strong>la</strong> longitud <strong>de</strong> onda <strong>de</strong> los fotones dispersados.<br />

Los metaloi<strong>de</strong>s se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran abajo y arriba <strong>de</strong> <strong>la</strong> línea diagonal que divi<strong>de</strong> a los metales <strong>de</strong> los<br />

no metales. A los metaloi<strong>de</strong>s también se les conoce como anfóteros o semimetales, <strong>de</strong>bido a<br />

que pres<strong>en</strong>tan tanto características metálicas como no metálicas. Entre ellos se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran el<br />

boro, silicio, germanio, arsénico, antimonio, telurio, polonio y astato.<br />

Más metaloi<strong>de</strong><br />

En g<strong>en</strong>eral son elem<strong>en</strong>tos sólidos y con cierto brillo metálico.<br />

Son semiconductores. <strong>Un</strong> semiconductor es un elem<strong>en</strong>to que<br />

no conduce <strong>la</strong> electricidad tan bi<strong>en</strong> como un metal, pero lo hace<br />

mejor que un no metal. La propiedad semiconductora <strong>de</strong>l silicio<br />

hizo posible <strong>la</strong> revolución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s computadoras.


Estructura <strong>de</strong> <strong>la</strong> materia y tab<strong>la</strong> periódica 131<br />

Importancia biológica, económica y social <strong>de</strong> algunos metaloi<strong>de</strong>s<br />

Símbolo<br />

Nombre<br />

As Arsénico<br />

B<br />

Boro<br />

Ge Germanio<br />

Si Silicio<br />

Características, aplicaciones e importancia<br />

Es un metaloi<strong>de</strong> <strong>de</strong> color gris, b<strong>la</strong>ndo, y brilloso. Usado<br />

<strong>en</strong> aleaciones y semiconductores. Es muy tóxico<br />

<strong>en</strong> pequeñas dosis, <strong>la</strong> dosis letal es <strong>de</strong> 130 mg. Las<br />

sales <strong>de</strong> arsénico y <strong>la</strong> arsina, AsH 3 , son muy tóxicas.<br />

Se utiliza como insecticida y <strong>en</strong> <strong>la</strong> conservación <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> ma<strong>de</strong>ra, como ars<strong>en</strong>iato <strong>de</strong> cobre y cromo. Sin<br />

embargo, se <strong>de</strong>be t<strong>en</strong>er cuidado al quemar o <strong>de</strong>jar<br />

podrir <strong>la</strong> ma<strong>de</strong>ra curada con este compuesto porque<br />

se libera arsénico y cromo al ambi<strong>en</strong>te. Se sospecha<br />

que pue<strong>de</strong> contribuir a varios tipos <strong>de</strong> cáncer:<br />

<strong>de</strong> piel, vejiga y pulmones. El arsénico se utiliza como<br />

ag<strong>en</strong>te dopante <strong>en</strong> los semiconductores. <strong>Un</strong> dopante<br />

es una impureza que se introduce <strong>en</strong> un<br />

semiconductor <strong>en</strong> cantida<strong>de</strong>s mínimas para increm<strong>en</strong>tar<br />

su conductividad eléctrica.<br />

El boro impuro es un polvo <strong>de</strong> color oscuro, pero puro<br />

es <strong>de</strong> color gris p<strong>la</strong>teado. Se obti<strong>en</strong>e <strong>de</strong> los <strong>de</strong>pósitos<br />

<strong>de</strong> borax. Se utiliza <strong>en</strong> <strong>la</strong> fabricación <strong>de</strong> vidrio resist<strong>en</strong>te<br />

al calor y <strong>en</strong> cerámica (refractarios). También<br />

se utiliza <strong>en</strong> <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> l<strong>en</strong>tes ópticos. Es<br />

es<strong>en</strong>cial para <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>ntas, es ligeram<strong>en</strong>te tóxico para<br />

los insectos, por ello se utiliza como insecticida, más<br />

<strong>en</strong> el control <strong>de</strong> cucarachas y hormigas. El bórax se<br />

utiliza como fungicida. El boro amorfo se utliza <strong>en</strong><br />

pirotecnia para obt<strong>en</strong>er un color ver<strong>de</strong>,<br />

El germanio es un metaloi<strong>de</strong> sólido <strong>de</strong> color b<strong>la</strong>nco<br />

p<strong>la</strong>teado.Se utiliza <strong>en</strong> <strong>la</strong> industria eléctrica y <strong>de</strong><br />

semiconductores, <strong>en</strong> aleaciones y <strong>la</strong> fabricación <strong>de</strong><br />

vidrios especiales. No ti<strong>en</strong>e ningún rol biológico.<br />

El silicio amorfo es <strong>de</strong> color negro. Es un metaloi<strong>de</strong><br />

que se obti<strong>en</strong>e por reducción al cal<strong>en</strong>tar ar<strong>en</strong>a con<br />

carbono o carburo <strong>de</strong> calcio <strong>en</strong> un horno eléctrico.<br />

Ultrapuro, grado semiconductor es <strong>de</strong> color azul grisáceo.<br />

La sílice, SiO 2 , es un material <strong>de</strong> extraordinaria<br />

importancia: principal compon<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l vidrio y<br />

<strong>la</strong> industria <strong>de</strong> <strong>la</strong> construcción consume gran<strong>de</strong>s cantida<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> este producto. El vidrio <strong>de</strong> cuarzo pue<strong>de</strong><br />

soportar cambios bruscos <strong>de</strong> temperatura. Usado<br />

<strong>en</strong> semiconductores, aleaciones y polímeros. Las<br />

siliconas ti<strong>en</strong><strong>en</strong> diversas aplicaciones <strong>en</strong> <strong>la</strong> vida diaria:<br />

compon<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> champús y acondicionadores<br />

<strong>de</strong> pelo, gel para pelo, <strong>de</strong>sodorantes, barnices,<br />

sel<strong>la</strong>dores, impermeabilizantes, imp<strong>la</strong>ntes <strong>de</strong> busto.<br />

Es un elem<strong>en</strong>to es<strong>en</strong>cial no tóxico, pero algunos<br />

silicatos (asbesto) son canceríg<strong>en</strong>os.


132<br />

Horizontales<br />

<strong>Química</strong> <strong>G<strong>en</strong>eral</strong><br />

Actividad 2.27 En forma co<strong>la</strong>borativa contesta el sigui<strong>en</strong>te crucigrama<br />

sobre algunas características <strong>de</strong> los metales, no metales y metaloi<strong>de</strong>s.<br />

5. Pres<strong>en</strong>tan propieda<strong>de</strong>s metálicas y no metalicas<br />

7. Su <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> el organismo es <strong>la</strong> causa <strong>de</strong>l bocio<br />

9. Su pres<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>de</strong>terg<strong>en</strong>tes y fertilizantes provoca el crecimi<strong>en</strong>to excesivo <strong>de</strong> algas <strong>en</strong> ríos<br />

y <strong>la</strong>gos<br />

10. Metaloi<strong>de</strong> <strong>de</strong>l grupo 13, utilizado frecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te como v<strong>en</strong><strong>en</strong>o suave para cucarachas y<br />

hormigas<br />

11. Sus átomos ti<strong>en</strong><strong>en</strong> t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia a per<strong>de</strong>r electrones para formar iones positivos (cationes)<br />

12. Se utiliza <strong>en</strong> <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> caries <strong>en</strong> <strong>en</strong>juagues bucales al 0.2%<br />

13. El uso <strong>de</strong> siliconas <strong>en</strong> los Estados <strong>Un</strong>idos es un boom, a pesar <strong>de</strong> los riesgos, ¿qué metaloi<strong>de</strong><br />

está pres<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> composición <strong>de</strong> este compuesto?<br />

Verticales<br />

1. Su <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cia produce anemia, <strong>la</strong>s mejores fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> este elem<strong>en</strong>to son <strong>la</strong>s visceras, el<br />

hígado, los riñones.<br />

2. Elem<strong>en</strong>to utilizado <strong>en</strong> el tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermos maniaco<strong>de</strong>presivos<br />

3. Es uno <strong>de</strong> los metaloi<strong>de</strong>s más v<strong>en</strong><strong>en</strong>osos, el cual se cree fue utilizado para <strong>en</strong>v<strong>en</strong><strong>en</strong>ar a<br />

Napoleón Bonaparte.<br />

4. Su pres<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> altas conc<strong>en</strong>traciones produce <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad d<strong>en</strong>ominada saturnismo<br />

5. Es un constituy<strong>en</strong>te es<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> <strong>la</strong> clorofi<strong>la</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>ntas ver<strong>de</strong>s<br />

6. Su t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia es a ganar electrones y formar iones negativos (aniones)<br />

8. Es el único no metal líquido


Estructura <strong>de</strong> <strong>la</strong> materia y tab<strong>la</strong> periódica 133<br />

2.8 Características <strong>de</strong> los elem<strong>en</strong>tos repres<strong>en</strong>tativos y <strong>de</strong> transición<br />

La principal característica <strong>de</strong> los elem<strong>en</strong>tos repres<strong>en</strong>tativos es <strong>la</strong> t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia a adquirir, <strong>en</strong> los<br />

últimos subniveles <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía, <strong>la</strong> configuración ns 2 np 6 , correspondi<strong>en</strong>te al gas noble más cercano<br />

(reg<strong>la</strong> <strong>de</strong>l octeto), ya sea comparti<strong>en</strong>do, aceptando o cedi<strong>en</strong>do electrones.<br />

Las familias <strong>de</strong> los subgrupos A, recib<strong>en</strong> nombres especiales:<br />

Grupo<br />

IA (1)<br />

IIA (2)<br />

IIIA (13)<br />

IVA (14)<br />

VA (15)<br />

VIA (16)<br />

VIIA (17)<br />

VIIIA (18)<br />

Familia<br />

Metales alcalinos (formadores <strong>de</strong> bases o álcalis)<br />

Metales alcalinotérreos<br />

Familia <strong>de</strong>l boro o <strong>de</strong> los térreos<br />

Familia <strong>de</strong>l carbono<br />

Familia <strong>de</strong>l nitróg<strong>en</strong>o<br />

Familia <strong>de</strong>l oxíg<strong>en</strong>o o calcóg<strong>en</strong>os (formadores <strong>de</strong> minerales)<br />

Halóg<strong>en</strong>os (formadores <strong>de</strong> sales)<br />

Gases nobles o inertes<br />

Los elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>l grupo 1 (IA): Metales alcalinos<br />

A los elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> este grupo con excepción <strong>de</strong>l hidróg<strong>en</strong>o, se les conoce como <strong>la</strong> familia <strong>de</strong><br />

los metales alcalinos (litio, sodio, potasio, rubidio, cesio y francio).<br />

En g<strong>en</strong>eral pres<strong>en</strong>tan <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes propieda<strong>de</strong>s físicas y químicas:<br />

Propieda<strong>de</strong>s físicas<br />

1 H<br />

3 Li<br />

11 Na<br />

19 K<br />

37 Rb<br />

56 Cs<br />

87 Fr<br />

- Son los metales más ligeros.<br />

- Son b<strong>la</strong>ndos y lustrosos.<br />

- Son sumam<strong>en</strong>te maleables, se les pue<strong>de</strong> cortar con cuchillo.<br />

- Son <strong>de</strong> color b<strong>la</strong>nco p<strong>la</strong>teado, excepto el cesio que ti<strong>en</strong>e un tono dorado.<br />

- Sus sales son iónicas y muy solubles <strong>en</strong> agua.<br />

- Se les obti<strong>en</strong>e industrialm<strong>en</strong>te por electrólisis <strong>de</strong> sus sales fundidas.<br />

- Sus espectros a <strong>la</strong> f<strong>la</strong>ma son: Li, carmesí; Na, amarillo; K, li<strong>la</strong>; Rb, rojo-violeta;<br />

Cs, azul.<br />

- Sus puntos <strong>de</strong> fusión son muy bajos.<br />

- Son sólidos excepto el Cs que pue<strong>de</strong> ser líquido a temperatura ambi<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />

algunos lugares. Sólo se conoc<strong>en</strong> isótopos artificiales <strong>de</strong>l francio y el <strong>de</strong> vida<br />

más <strong>la</strong>rga, Fr-223, ti<strong>en</strong>e un tiempo <strong>de</strong> vida media <strong>de</strong> 21.8 min.


134<br />

Propieda<strong>de</strong>s químicas<br />

1 H +<br />

3 Li +<br />

11 Na +<br />

19 K +<br />

<strong>Química</strong> <strong>G<strong>en</strong>eral</strong><br />

Cada uno <strong>de</strong> ellos ti<strong>en</strong>e una configuración electrónica externa, <strong>en</strong> su<br />

estado basal: ns 1 .<br />

En g<strong>en</strong>eral <strong>la</strong> química <strong>de</strong> los metales alcalinos está dominada por los<br />

compuestos que conti<strong>en</strong><strong>en</strong> iones positivos M + , (Li + , Na + , K + , ...) Su número<br />

<strong>de</strong> oxidación es +1.<br />

(Kr) 5s Son elem<strong>en</strong>tos muy reactivos, no exist<strong>en</strong> libres <strong>en</strong> <strong>la</strong> naturaleza. Son<br />

difíciles <strong>de</strong> manejar con cierta seguridad, ya que reaccionan rápidam<strong>en</strong>te<br />

con el oxíg<strong>en</strong>o <strong>de</strong>l aire o con el agua (algunos <strong>de</strong> estos metales<br />

reaccionan <strong>en</strong> forma explosiva con el agua), por ello, <strong>de</strong>b<strong>en</strong><br />

almac<strong>en</strong>arse <strong>en</strong> aceite, petróleo o queros<strong>en</strong>o.<br />

Al reaccionar con el oxíg<strong>en</strong>o forman óxidos básicos, al reaccionar con el agua forman hidróxidos,<br />

con los halóg<strong>en</strong>os forman haluros y con los oxiácidos, oxisales.<br />

1<br />

(Xe) 6s1 (Rn) 7s1 +<br />

56 Cs<br />

87 + Fr<br />

37 Rb +<br />

Los elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>l grupo 2: Metales alcalinotérreos<br />

A los elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> este grupo se les conoce como <strong>la</strong> familia <strong>de</strong> los metales alcalinotérreos<br />

(berilio, magnesio, calcio, estroncio, bario y radio).<br />

Los metales alcalinotérreos son un poco uniformes <strong>en</strong> cuanto a sus propieda<strong>de</strong>s:<br />

4 Be<br />

12 Mg<br />

20 Ca<br />

38 Sr<br />

57 Ba<br />

88 Ra<br />

1s 1<br />

(He) 2s1 (Ne) 3s1 (Ar) 4s 1<br />

Espectros a <strong>la</strong> f<strong>la</strong>ma<br />

Litio Sodio Potasio<br />

Propieda<strong>de</strong>s físicas<br />

- El berilio y el magnesio son metales grisáceos, mi<strong>en</strong>tras que los <strong>de</strong>más son <strong>de</strong><br />

color p<strong>la</strong>teados.<br />

- Son maleables, dúctiles y bastante quebradizos.<br />

- Son más d<strong>en</strong>sos y duros que los alcalinos<br />

- Sus espectros a <strong>la</strong> f<strong>la</strong>ma: Mg, b<strong>la</strong>nco int<strong>en</strong>so, Ca, rojo anaranjado (pero ver<strong>de</strong><br />

c<strong>la</strong>ro al mirarlo a través <strong>de</strong> vidrio azul), Sr, carmesí (pero violeta a través <strong>de</strong> vidrio<br />

azul), Ba, ver<strong>de</strong> manzana.<br />

Espectros a <strong>la</strong> f<strong>la</strong>ma<br />

Calcio Estroncio Bario


Estructura <strong>de</strong> <strong>la</strong> materia y tab<strong>la</strong> periódica 135<br />

Propieda<strong>de</strong>s químicas<br />

Cada uno <strong>de</strong> ellos ti<strong>en</strong>e una configuración electrónica externa, <strong>en</strong> su<br />

estado basal: ns2 .<br />

En g<strong>en</strong>eral <strong>la</strong> química <strong>de</strong> los metales alcalinotérreos está dominada<br />

por los compuestos que conti<strong>en</strong><strong>en</strong> iones positivos M<br />

Sin embargo, <strong>la</strong> pérdida <strong>de</strong> sus electrones no es tan fácil, ya que son<br />

m<strong>en</strong>os reactivos que los alcalinos. Reaccionan con el agua, pero lo<br />

hac<strong>en</strong> con mucha l<strong>en</strong>titud.<br />

2+ , (Be2+ , Mg2+ ,<br />

Ca2+ 4 Be (He) 2s<br />

12 Mg<br />

20 Ca<br />

38 Sr<br />

, ...) <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> pérdida <strong>de</strong> los dos electrones externos. Su número<br />

<strong>de</strong> oxidación <strong>en</strong> los compuestos es +2.<br />

57 Ba<br />

88 Ra<br />

2<br />

(Ne) 3s2 (Ar) 4s2 (Kr) 5s2 (Xe) 6s2 (Rn) 7s2 El magnesio, cuando se mezc<strong>la</strong> con el aluminio, forma una aleación resist<strong>en</strong>te y ligera, utilizada<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> fabricación <strong>de</strong> piezas para automóviles, aviones o <strong>la</strong>tas <strong>de</strong> refresco. El magnesio se usó<br />

bastante <strong>en</strong> fotografía, <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> int<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong> su luz que emite al <strong>en</strong>trar <strong>en</strong> combustión.<br />

El calcio se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> <strong>la</strong> naturaleza formando carbonatos, CaCO , <strong>en</strong> piedra caliza, mármol<br />

3<br />

y conchas marinas.<br />

Las aguas duras conti<strong>en</strong><strong>en</strong> iones Ca2+ y Mg2+ El Ca, Sr y Ba exhib<strong>en</strong> un comportami<strong>en</strong>to químico simi<strong>la</strong>r al <strong>de</strong> los metales alcalinos, el Be y<br />

Mg son m<strong>en</strong>os reactivos al O y al H O. Reaccionan con el oxíg<strong>en</strong>o <strong>de</strong>l aire pero forman una<br />

2 2<br />

capa <strong>de</strong> óxido que los protege <strong>de</strong> <strong>la</strong>s reacciones adicionales.<br />

Al cal<strong>en</strong>tarlos, todos los metales alcalinotérreos se combinan con el O , H O, N , S o halóg<strong>en</strong>os,<br />

2 2 2 8<br />

para formar óxidos, hidróxidos, nitruros, sulfuros y haluros.<br />

, que al <strong>de</strong>positarse <strong>en</strong> <strong>la</strong> tubería obstruy<strong>en</strong> el paso<br />

<strong>de</strong>l agua, por ello, <strong>en</strong> el proceso <strong>de</strong> potabilización se les da un proceso <strong>de</strong> “ab<strong>la</strong>ndami<strong>en</strong>to”.<br />

Las propieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l Ra y sus compuestos pued<strong>en</strong> <strong>de</strong>ducirse por extrapo<strong>la</strong>ción a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

<strong>de</strong> los elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>l grupo 2.<br />

Los elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>l grupo 13: Los térreos<br />

A los elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> este grupo se les conoce como <strong>la</strong> familia <strong>de</strong> los térreos (boro, aluminio,<br />

galio, indio y talio)<br />

Esta familia pres<strong>en</strong>ta una gran variedad <strong>en</strong> sus propieda<strong>de</strong>s:<br />

Propieda<strong>de</strong>s físicas<br />

5 B<br />

13 Al<br />

31 Ga<br />

49 In<br />

81 Tl<br />

- Sus puntos <strong>de</strong> fusión son más altos que los <strong>de</strong> los metales alcalinos.<br />

- El boro es un metaloi<strong>de</strong>, mi<strong>en</strong>tras que el aluminio, galio, indio y talio, son meta<br />

les.<br />

- El boro es <strong>de</strong> color gris, el aluminio, galio, indio y talio son <strong>de</strong> color p<strong>la</strong>teado.<br />

- El indio y el talio son metales b<strong>la</strong>ndos.<br />

- D<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> este grupo, <strong>la</strong> d<strong>en</strong>sidad y el carácter metálico aum<strong>en</strong>ta con el núme<br />

ro atómico


136<br />

Propieda<strong>de</strong>s químicas<br />

5 B<br />

13 Al<br />

31 Ga<br />

49 In<br />

81 Tl<br />

(He) 2s2 2p1 (Ne) 3s2 3p1 (Ar) 4s2 3d10 4p1 (Kr) 5s 2 4d 10 5p 1<br />

(Xe) 6s 2 4f 14 5d 10 6p 1<br />

<strong>Química</strong> <strong>G<strong>en</strong>eral</strong><br />

Cada uno <strong>de</strong> ellos ti<strong>en</strong>e una configuración electrónica externa,<br />

<strong>en</strong> su estado basal: ns2 np1 .<br />

El estado <strong>de</strong> oxidación característico <strong>de</strong> los elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>l<br />

grupo 13 es el M3+ , (B3+ , Al3+ , Ga3+ , ...) <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> pérdida<br />

<strong>de</strong> los tres electrones externos. Su número <strong>de</strong> oxidación <strong>en</strong><br />

los compuestos es +3. Sin embargo, el estado <strong>de</strong> oxidación<br />

M + , también lo pres<strong>en</strong>tan el boro y el talio (B + , Tl + ). Para<br />

el talio el estado <strong>de</strong> oxidación M + , es el estado más estable.<br />

En <strong>la</strong> familia <strong>de</strong> los térreos, el boro pres<strong>en</strong>ta propieda<strong>de</strong>s químicas difer<strong>en</strong>tes al resto <strong>de</strong>l<br />

grupo. Es inerte <strong>en</strong> condiciones normales, excepto para el ataque por F 2 . A temperaturas elevadas<br />

reacciona con <strong>la</strong> mayor parte <strong>de</strong> los no metales (excepto el H 2 ) y los metales.<br />

El aluminio es un metal reactivo pero forma una capa <strong>de</strong> óxido cuando se expone al aire, que lo<br />

protege <strong>de</strong> reacciones posteriores.<br />

El boro forma óxidos ácidos, mi<strong>en</strong>tras que el resto forma óxidos básicos. El Al, Ga, In y Tl,<br />

reaccionan con los oxiácidos para formar oxisales y con los halóg<strong>en</strong>os para formar haluros.<br />

Los elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>l grupo 14: La familia <strong>de</strong>l carbono<br />

Aunque exist<strong>en</strong> gran<strong>de</strong>s difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>tre los elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> este grupo, se les conoce como <strong>la</strong><br />

familia <strong>de</strong>l carbono (carbono, silicio, germanio, estaño y plomo).<br />

Propieda<strong>de</strong>s físicas<br />

6 C<br />

14 Si<br />

32 Ge<br />

50 Sn<br />

82 Pb<br />

Propieda<strong>de</strong>s químicas<br />

6 C<br />

14 Si<br />

32 Ge<br />

50 Sn<br />

82 Pb<br />

- El carbono es un no metal, el silicio y el germanio son metaloi<strong>de</strong>s o<br />

semimetales; el estaño y el plomo son metales.<br />

- El Sn y el Pb son los únicos que <strong>en</strong> disolución acuosa forman cationes.<br />

- El Sn y el Pb son metales b<strong>la</strong>ndos<br />

- El carbono pres<strong>en</strong>ta alótropos, como el grafito, diamante y carbono amorfo.<br />

- Todos son sólidos<br />

(He) 2s 2 2p 2<br />

(Ne) 3s 2 3p 2<br />

(Ar) 4s 2 3d 10 4p 2<br />

(Kr) 5s 2 4d 10 5p 2<br />

(Xe) 6s 2 4f 14 5d 10 6p 2<br />

Cada uno <strong>de</strong> ellos ti<strong>en</strong>e <strong>en</strong> su estado basal, una configuración<br />

electrónica externa: ns 2 np 2 .<br />

Todos los miembros <strong>de</strong>l grupo 14 exhib<strong>en</strong> estado <strong>de</strong> oxidación<br />

+4, pero el estado <strong>de</strong> oxidación +2 aum<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> estabilidad<br />

al bajar <strong>en</strong> el grupo.<br />

El carácter electropositivo y <strong>la</strong> reactividad <strong>de</strong> los elem<strong>en</strong>tos<br />

aum<strong>en</strong>ta al bajar <strong>en</strong> el grupo. El silicio es mucho más reactivo<br />

que el carbono.<br />

El carbono es el más asombroso <strong>de</strong> todos los elem<strong>en</strong>tos, ya que es es<strong>en</strong>cial para <strong>la</strong> vida. Se<br />

pres<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> carbohidratos, proteínas, vitaminas y lípidos, <strong>en</strong>tre otros.


Estructura <strong>de</strong> <strong>la</strong> materia y tab<strong>la</strong> periódica 137<br />

La propiedad química más importante <strong>de</strong>l carbono es su capacidad <strong>de</strong> concat<strong>en</strong>arse <strong>en</strong>tre sí,<br />

para formar una gran cantidad <strong>de</strong> compuestos <strong>de</strong> cad<strong>en</strong>a abierta y cerrada.<br />

Los elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>l grupo 15: La familia <strong>de</strong>l nitróg<strong>en</strong>o<br />

A los elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> este grupo se les conoce como <strong>la</strong> familia <strong>de</strong>l nitróg<strong>en</strong>o (nitróg<strong>en</strong>o, fósforo,<br />

arsénico, antimonio y bismuto)<br />

Este grupo también pres<strong>en</strong>ta gran<strong>de</strong>s difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> sus propieda<strong>de</strong>s físicas y químicas.<br />

Propieda<strong>de</strong>s físicas<br />

7 N<br />

15 P<br />

33 As<br />

51 Sb<br />

83 Bi<br />

Propieda<strong>de</strong>s químicas<br />

7 N<br />

15 P<br />

33 As<br />

51 Sb<br />

83 Bi<br />

(He) 2s 2 2p 3<br />

(Ne) 3s 2 3p 3<br />

- El nitróg<strong>en</strong>o y el fósforo son no metales, el arsénico y el antimonio son<br />

metaloi<strong>de</strong>s y el bismuto es un metal.<br />

- El nitróg<strong>en</strong>o es un gas y el resto són sólidos.<br />

(Ar) 4s 2 3d 10 4p 3<br />

(Kr) 5s 2 4d 10 5p 3<br />

(Xe) 6s 2 4f 14 5d 10 6p 3<br />

Cada uno <strong>de</strong> ellos ti<strong>en</strong>e <strong>en</strong> su estado basal, una configuración<br />

electrónica externa: ns2 np3 .<br />

La química <strong>de</strong> los dos primeros miembros es mucho más<br />

ext<strong>en</strong>sa que <strong>la</strong> <strong>de</strong>l resto <strong>de</strong>l grupo. El nitróg<strong>en</strong>o pres<strong>en</strong>ta<br />

todos los estados <strong>de</strong> oxidación <strong>de</strong>s<strong>de</strong> +5 hasta -3.<br />

El fósforo pres<strong>en</strong>ta estados <strong>de</strong> oxidación <strong>de</strong> +1, +3, +5 y -3.<br />

El arsénico, antimonio y bismuto pres<strong>en</strong>tan estados <strong>de</strong> oxidación <strong>de</strong> +3 y +5 respectivam<strong>en</strong>te.<br />

Po<strong>de</strong>mos afirmar que casi todos los compuestos formados por los elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>l grupo 15, son<br />

<strong>de</strong> naturaleza coval<strong>en</strong>te.<br />

Por último cabría seña<strong>la</strong>r que <strong>de</strong> todos los elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> este grupo, el nitróg<strong>en</strong>o y el fósforo<br />

forman parte <strong>de</strong> todos los seres vivos.<br />

Los elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>l grupo 16: La familia <strong>de</strong>l oxíg<strong>en</strong>o, calcóg<strong>en</strong>os o<br />

anfíg<strong>en</strong>os<br />

A los miembros <strong>de</strong> este grupo se les conoce como <strong>la</strong> familia <strong>de</strong>l oxíg<strong>en</strong>o, aunque también se<br />

les conoce antiguam<strong>en</strong>te como calcóg<strong>en</strong>os o anfíg<strong>en</strong>os (oxíg<strong>en</strong>o, azufre, sel<strong>en</strong>io, telurio y polonio).<br />

El término calcóg<strong>en</strong>o provi<strong>en</strong>e <strong>de</strong>l griego y significa formadores <strong>de</strong> minerales (como óxidos,<br />

sulfuros, sulfatos) y anfíg<strong>en</strong>os formadores <strong>de</strong> ácidos y bases.<br />

Este grupo <strong>de</strong> elem<strong>en</strong>tos pres<strong>en</strong>ta <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes propieda<strong>de</strong>s:


138<br />

Propieda<strong>de</strong>s físicas<br />

8 O<br />

16 S<br />

34 Se<br />

52 Te<br />

84 Po<br />

Propieda<strong>de</strong>s químicas<br />

8 O<br />

16 S<br />

34 Se<br />

52 Te<br />

84 Po<br />

(He) 2s 2 2p 4<br />

(Ne) 3s 2 3p 4<br />

<strong>Química</strong> <strong>G<strong>en</strong>eral</strong><br />

- En este grupo <strong>de</strong> elem<strong>en</strong>tos predomina más el carácter no metálico, el<br />

cual disminuye al aum<strong>en</strong>tar el número atómico <strong>de</strong>l elem<strong>en</strong>to.<br />

- El oxíg<strong>en</strong>o, el azufre y el sel<strong>en</strong>io son no metales, el telurio es metaloi<strong>de</strong> y el<br />

polonio es un metal.<br />

- El oxíg<strong>en</strong>o es un gas y el resto son sólidos.<br />

- El oxíg<strong>en</strong>o es el elem<strong>en</strong>to más electronegativo <strong>de</strong> esta familia.<br />

(Ar) 4s 2 3d 10 4p 4<br />

(Kr) 5s 2 4d 10 5p 4<br />

(Xe) 6s 2 4f 14 5d 10 6p 4<br />

Cada uno <strong>de</strong> ellos ti<strong>en</strong>e <strong>en</strong> su estado basal, una configuración<br />

electrónica externa: ns 2 np 4 .<br />

El oxíg<strong>en</strong>o, azufre y sel<strong>en</strong>io ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>la</strong> t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia a aceptar<br />

dos electrones para completar su última capa y formar iones<br />

2 - ; óxido O 2- , sulfuro S 2- , sel<strong>en</strong>uro Se 2- . Los estados <strong>de</strong> oxidación<br />

más usuales son: +2,+4 y +6<br />

En g<strong>en</strong>eral <strong>la</strong> mayoría forma óxidos ácidos, como SO , SO , SeO, SeO , SeO , TeO, TeO , TeO .<br />

2 3 2 3 2 3<br />

El oxíg<strong>en</strong>o existe principalm<strong>en</strong>te como O <strong>en</strong> <strong>la</strong> troposfera y como O (ozono), <strong>en</strong> <strong>la</strong> estratosfera,<br />

2 3<br />

allí absorbe los po<strong>de</strong>rosos rayos ultravioleta <strong>de</strong>l sol, que <strong>de</strong> otra forma, p<strong>en</strong>etrarían hasta <strong>la</strong><br />

superficie y dañarían a los organismos vivos. En <strong>la</strong> parte baja <strong>de</strong> <strong>la</strong> atmósfera, el ozono es un<br />

contaminante tóxico <strong>de</strong> olor picante. El oxíg<strong>en</strong>o es un elem<strong>en</strong>to muy reactivo y forma compuestos<br />

con cualquier otro elem<strong>en</strong>to, excepto con los gases nobles, helio, neón y argón. Los óxidos<br />

<strong>de</strong> nitróg<strong>en</strong>o, azufre y carbono emitidos a <strong>la</strong> atmósfera provocan graves daños, pres<strong>en</strong>tándose<br />

f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os como: <strong>la</strong> lluvia ácida, efecto inverna<strong>de</strong>ro y <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> esmog fotoquímico, <strong>de</strong>s-<br />

tructor <strong>de</strong>l ozono.<br />

En contraste con el oxíg<strong>en</strong>o, el polonio es un elem<strong>en</strong>to radiactivo muy raro, que se <strong>de</strong>grada<br />

rápidam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> otros elem<strong>en</strong>tos, ti<strong>en</strong>e un tiempo <strong>de</strong> vida media <strong>de</strong> 138 días.<br />

Los elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>l grupo 17: La familia <strong>de</strong> los halóg<strong>en</strong>os<br />

A este grupo se le conoce como <strong>la</strong> familia <strong>de</strong> los halóg<strong>en</strong>os (flúor, cloro, bromo, yodo y astato)<br />

Entre ellos existe una gran similitud <strong>en</strong> sus propieda<strong>de</strong>s.<br />

Propieda<strong>de</strong>s físicas<br />

9 F<br />

17 Cl<br />

35 Br<br />

53 I<br />

85 At<br />

- En este grupo <strong>de</strong> elem<strong>en</strong>tos predomina el carácter no metálico, el cual<br />

disminuye al aum<strong>en</strong>tar el número atómico <strong>de</strong>l elem<strong>en</strong>to.<br />

- El flúor, cloro, bromo y yodo, son no metales, mi<strong>en</strong>tras que el astato es un<br />

metaloi<strong>de</strong>.<br />

- El F 2 es un gas <strong>de</strong> color amarillo pálido, el Cl 2 es un gas <strong>de</strong> color amarillo<br />

verdoso, el Br 2 es un líquido <strong>de</strong> color rojo oscuro, el I 2 es un sólido <strong>de</strong> color<br />

gris metálico.


Estructura <strong>de</strong> <strong>la</strong> materia y tab<strong>la</strong> periódica 139<br />

Propieda<strong>de</strong>s químicas<br />

9 F<br />

17 Cl<br />

35 Br<br />

53 I<br />

85 At<br />

(He) 2s 2 2p 5<br />

(Ne) 3s 2 3p 5<br />

(Ar) 4s 2 3d 10 4p 5<br />

(Kr) 5s 2 4d 10 5p 5<br />

(Xe) 6s 2 4f 14 5d 10 6p 5<br />

- El flúor es el elem<strong>en</strong>to más electronegativo <strong>de</strong> <strong>la</strong> tab<strong>la</strong> periódica.<br />

- Exist<strong>en</strong> como molécu<strong>la</strong>s diatómicas( F 2 , Cl 2 , I 2 , Br 2 ) <strong>en</strong> el estado<br />

elem<strong>en</strong>tal<br />

Cada uno <strong>de</strong> ellos ti<strong>en</strong>e <strong>en</strong> su estado basal, una configuración<br />

electrónica externa: ns 2 np 5 .<br />

Todos son químicam<strong>en</strong>te reactivos, v<strong>en</strong><strong>en</strong>osos, corrosivos y ag<strong>en</strong>tes bactericidas.<br />

El flúor es el elem<strong>en</strong>to más reactivo, al igual que el oxíg<strong>en</strong>o forma compuestos con cualquier<br />

otro elem<strong>en</strong>to, excepto con el helio, neón y argón, es tan reactivo <strong>en</strong> su forma elem<strong>en</strong>tal que<br />

<strong>de</strong>be almac<strong>en</strong>arse <strong>en</strong> recipi<strong>en</strong>tes especiales <strong>de</strong>bido a que corroe al vidrio. Se utiliza <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

síntesis <strong>de</strong> compuestos clorofluorocarbonados, conocidos como freones y utilizados como<br />

refrigerantes <strong>en</strong> aparatos <strong>de</strong> aire acondicionado y refrigeradores. También se utiliza <strong>en</strong> <strong>la</strong> fabricación<br />

<strong>de</strong> teflones.<br />

El cloro se utiliza <strong>en</strong> <strong>la</strong> potabilización <strong>de</strong>l agua, <strong>en</strong> <strong>la</strong> fabricación <strong>de</strong> b<strong>la</strong>nqueadores, insecticidas<br />

plásticos medicam<strong>en</strong>tos, <strong>en</strong>tre otros.<br />

El bromo es un líquido <strong>de</strong> color rojo oscuro <strong>de</strong> olor <strong>de</strong>sagradable y v<strong>en</strong><strong>en</strong>oso que se utiliza <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

síntesis <strong>de</strong> compuestos como el bromuro <strong>de</strong> p<strong>la</strong>ta (AgBr) y <strong>de</strong> potasio (KBr).<br />

El yodo se utiliza <strong>en</strong> <strong>la</strong> fabricación <strong>de</strong> tintura <strong>de</strong> yodo (<strong>de</strong> uso medicinal), yoduro <strong>de</strong> sodio (NaI)<br />

utilizado <strong>en</strong> <strong>la</strong> sal yodatada.<br />

El astato es un metaloi<strong>de</strong> radiactivo sumam<strong>en</strong>te inestable, ti<strong>en</strong>e un tiempo <strong>de</strong> vida media <strong>de</strong><br />

7.5 horas.<br />

Los elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>l grupo 18: La familia <strong>de</strong> los gases nobles<br />

A este grupo se le conoce como <strong>la</strong> familia <strong>de</strong> los gases nobles o raros (He, Ne, Ar, Kr, Xe y<br />

Rn).<br />

En g<strong>en</strong>eral pres<strong>en</strong>tan <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes propieda<strong>de</strong>s:<br />

Propieda<strong>de</strong>s físicas<br />

2 He<br />

10 Ne<br />

18 Ar<br />

36 Kr<br />

54 Xe<br />

86 Rn<br />

1s 2<br />

(He) 2s 2 2p 6<br />

(Ne) 3s 2 3p 6<br />

(Ar) 4s 2 3d 10 4p 6<br />

(Kr) 5s 2 4d 10 5p 6<br />

(Xe) 6s 2 4f 14 5d 10 6p 6<br />

El flúor, cloro, bromo y yodo ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>la</strong> t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia a aceptar<br />

un electrón para completar su última capa y formar aniones<br />

1 - ; fluoruro, F -, cloruro, Cl - , bromuro, Br - . Los estados <strong>de</strong><br />

oxidación posibles son: +1, +3, +5, +7 y -1, con excepción<br />

<strong>de</strong>l flúor que sólo pres<strong>en</strong>ta -1.<br />

- Todos son gases monoatómicos extremadam<strong>en</strong>te estables.<br />

- Sus radios atómicos son más pequeños.<br />

- Pres<strong>en</strong>tan <strong>la</strong>s mayores <strong>en</strong>ergías <strong>de</strong> ionización


140<br />

Propieda<strong>de</strong>s químicas<br />

2 He<br />

10 Ne<br />

18 Ar<br />

36 Kr<br />

54 Xe<br />

86 Rn<br />

1s 2<br />

(He) 2s 2 2p 6<br />

(Ne) 3s 2 3p 6<br />

(Ar) 4s 2 3d 10 4p 6<br />

(Kr) 5s 2 4d 10 5p 6<br />

(Xe) 6s 2 4f 14 5d 10 6p 6<br />

<strong>Química</strong> <strong>G<strong>en</strong>eral</strong><br />

Cada uno <strong>de</strong> ellos ti<strong>en</strong>e <strong>en</strong> su estado basal, una configuración<br />

electrónica externa: ns 2 np 6 . Esta configuración no es<br />

válida para el helio, que sólo ti<strong>en</strong>e dos electrones <strong>en</strong> su<br />

capa o nivel <strong>de</strong> val<strong>en</strong>cia.<br />

Pres<strong>en</strong>tan un estado <strong>de</strong> oxidación <strong>de</strong> cero. Alguna vez se<br />

les conoció como gases inertes porque se creía que tales<br />

elem<strong>en</strong>tos no podían reaccionar con otros. Lo cual es cierto<br />

para el helio, neón y argón.<br />

El helio es el más ligero <strong>de</strong> estos gases, por su baja d<strong>en</strong>sidad y nu<strong>la</strong> reactividad se utiliza para<br />

inf<strong>la</strong>r globos <strong>de</strong> juguete o regalo, aeroestáticos y neumáticos <strong>de</strong> gran<strong>de</strong>s aviones. Se utiliza <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> mezc<strong>la</strong> oxíg<strong>en</strong>o-helio para tanques <strong>de</strong> buceo, <strong>de</strong>bido a su baja solubilidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> sangre.<br />

El neón se utiliza <strong>en</strong> <strong>la</strong> fabricación <strong>de</strong> letreros luminosos, ya que al pasar una <strong>de</strong>scarga eléctrica<br />

a baja presión produce una luz naranja rojiza.<br />

Los fabricantes <strong>de</strong> partes automotrices están utilizando faros <strong>de</strong><strong>la</strong>nteros <strong>de</strong> x<strong>en</strong>ón, los cuales<br />

son más bril<strong>la</strong>ntes que los faros normales.<br />

Características <strong>de</strong> los elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> transición<br />

Los elem<strong>en</strong>tos correspondi<strong>en</strong>tes al subgrupo B se interca<strong>la</strong>n<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> parte c<strong>en</strong>tral <strong>de</strong> <strong>la</strong> tab<strong>la</strong> periódica, exactam<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong>tre los grupos IIA y IIIA, a partir <strong>de</strong>l cuarto periodo. A<br />

ellos se les d<strong>en</strong>omina elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> transición, y constan<br />

<strong>de</strong> 10 columnas verticales que van <strong>de</strong>l grupo IIIB (3) al<br />

IIB (12); el grupo VIIIB consta <strong>de</strong> una triada <strong>de</strong> columnas<br />

verticales (los grupos 8, 9 y 10).<br />

Las estructuras electrónicas <strong>de</strong> los elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>l subgrupo B, se caracterizan por ser muy<br />

especiales, ya que, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> poseer electrones <strong>de</strong> val<strong>en</strong>cia, se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran ll<strong>en</strong>ando el subnivel<br />

“d”.<br />

Se d<strong>en</strong>ominan metales <strong>de</strong> transición a aquellos elem<strong>en</strong>tos que pose<strong>en</strong> un subnivel d incompleto,<br />

o forman cationes con subniveles d incompletos.<br />

De acuerdo a <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición anterior a los elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>l grupo 12, como el Zn, Cd y Hg no son<br />

elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> transición, dado que éstos sólo utilizan los electrones <strong>de</strong> <strong>la</strong> capa externa para<br />

formar iones 2+. Ejemplos:<br />

30 Zn (Ar)18 4s 2 3d 10<br />

48 Cd (Kr)36 5s 2 4d 10<br />

Al formar cationes los metales <strong>de</strong> transición pierd<strong>en</strong> los primeros electrones s <strong>de</strong> <strong>la</strong> capa <strong>de</strong><br />

val<strong>en</strong>cia; <strong>de</strong>spués los electrones <strong>de</strong>l subnivel d que se requieran para formar un ion <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r.


Estructura <strong>de</strong> <strong>la</strong> materia y tab<strong>la</strong> periódica 141<br />

D<strong>en</strong>tro <strong>de</strong>l subgrupo B se consi<strong>de</strong>ran también a los <strong>la</strong>ntánidos y actínidos, que se localizan <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

parte inferior <strong>de</strong> <strong>la</strong> tab<strong>la</strong> periódica y que correspond<strong>en</strong> al grupo IIIB (3). Ellos son todavía más<br />

especiales, puesto que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran ll<strong>en</strong>ando un subnivel más interno: el subnivel f. Estos<br />

elem<strong>en</strong>tos se colocan fuera y abajo <strong>de</strong> <strong>la</strong> tab<strong>la</strong>, sólo por cuestiones <strong>de</strong> estética, si esto no se<br />

hiciera, <strong>la</strong> tab<strong>la</strong> periódica luciría tal como se observa <strong>en</strong> esta figura.<br />

No hay reg<strong>la</strong>s s<strong>en</strong>cil<strong>la</strong>s que permitan pre<strong>de</strong>cir <strong>la</strong> carga <strong>de</strong> un ion <strong>de</strong><br />

un metal <strong>de</strong> transición, cada caso es particu<strong>la</strong>r.<br />

Los elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> transición pres<strong>en</strong>tan <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes<br />

características:<br />

- Su configuración electrónica es ns 2 (n-1)d 1-10<br />

- Son muy duros y t<strong>en</strong>aces<br />

- Son dúctiles y maleables<br />

- Pres<strong>en</strong>tan elevada conductividad eléctrica y térmica<br />

- Pres<strong>en</strong>tan elevados puntos <strong>de</strong> fusión<br />

- Forman iones coloridos<br />

- Pued<strong>en</strong> per<strong>de</strong>r hasta 3 electrones para formar cationes monoatómicos<br />

- Entre mayor sea el estado <strong>de</strong> oxidación <strong>de</strong> un elem<strong>en</strong>to <strong>de</strong> transición, más coval<strong>en</strong>tes serán<br />

sus compuestos.<br />

3 4 5 6 7 8 9 10 11 12<br />

Sc Ti V Cr Mn Fe Co Ni Cu Zn<br />

Y<br />

*<br />

Zr<br />

Ha<br />

Nb<br />

Características <strong>de</strong> los elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> transición interna<br />

Se d<strong>en</strong>ominan metales <strong>de</strong> transición interna a los elem<strong>en</strong>tos<br />

que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran ll<strong>en</strong>ando gradualm<strong>en</strong>te el subnivel f .<br />

Al conjunto <strong>de</strong> elem<strong>en</strong>tos que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran ll<strong>en</strong>ando el<br />

subnivel 4f, se les conoce como <strong>la</strong>ntánidos, por <strong>la</strong> similitud<br />

<strong>de</strong> sus propieda<strong>de</strong>s con <strong>la</strong>s <strong>de</strong>l <strong>la</strong>ntano, también se les<br />

conocía como tierras raras. Así mismo, los actínidos se<br />

<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran ll<strong>en</strong>ando el subnivel 5f y sus propieda<strong>de</strong>s son<br />

semejantes al actinio.<br />

Ta<br />

Mo<br />

W<br />

Tc<br />

Re<br />

Ru<br />

Os<br />

Rh<br />

Ir<br />

Pd<br />

Pt<br />

Ag<br />

Au<br />

Cd<br />

Hg


142<br />

Lantánidos<br />

Sus principales características:<br />

- Son metales b<strong>la</strong>ndos<br />

- Son muy maleables<br />

- Resist<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong> corrosión y al impacto<br />

- <strong>G<strong>en</strong>eral</strong>m<strong>en</strong>te forman iones estables con carga 3 +<br />

- Forman iones coloridos<br />

<strong>Química</strong> <strong>G<strong>en</strong>eral</strong><br />

Esta familia está formada por los elem<strong>en</strong>tos Ce, Pr, Nd, Pm, Sm, Eu, Gd, Tb, Dy, Ho, Er, Tm, Yb<br />

y Lu.<br />

Los <strong>la</strong>ntánidos han sido utilizados industrialm<strong>en</strong>te mezc<strong>la</strong>dos con el hierro <strong>en</strong> <strong>la</strong> producción <strong>de</strong><br />

piedras para <strong>en</strong>c<strong>en</strong><strong>de</strong>dores. El europio se utiliza para producir el color rojo <strong>en</strong> los monitores <strong>de</strong><br />

televisión. El samario se utiliza <strong>en</strong> <strong>la</strong> fabricación <strong>de</strong> imanes perman<strong>en</strong>tes pot<strong>en</strong>tes. El neodimio,<br />

el holmio y el disprosio han permitido diseñar nuevas fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> rayos láser. El americio se<br />

utiliza <strong>en</strong> aparatos comerciales para <strong>de</strong>tectar humo.<br />

Actínidos<br />

Esta familia está formada por los elem<strong>en</strong>tos Th, Pa, U, Np, Pu, Am, Cm, Bk, Cf, Es, Fm, Md, No,<br />

Lr.<br />

El uranio y el plutonio son los elem<strong>en</strong>tos más conocidos. Se usan como fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía <strong>en</strong><br />

reactores nucleares. La mayor parte <strong>de</strong> los actínidos no se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> <strong>la</strong> naturaleza sino que<br />

han sido sintetizados <strong>en</strong> los <strong>la</strong>boratorios <strong>de</strong> física nuclear, a partir <strong>de</strong> otros elem<strong>en</strong>tos.<br />

Serie<br />

Lantánida<br />

Serie<br />

Actínida<br />

La* Ce Pr Nd Pm Sm Eu Gd Tb Dy Ho Er Tm Yb Lu<br />

Ac* Th Pa U Np Pu Am Cm Bk Cf Es Fm Md No Lr<br />

Actividad 2.28 Escribe los nombres <strong>de</strong> los elem<strong>en</strong>tos <strong>la</strong>ntánidos y<br />

actínidos.<br />

La ________________ Ce _______________ Pr_______________ Nd _____________<br />

Pm ________________ Sm _______________Eu______________ Gd ______________<br />

Tb _________________Dy _______________ Ho______________ Er_______________<br />

Tm ________________ Yb _______________ Lu ______________ Ac ______________<br />

Th_________________ Pa _______________ U _______________Np ______________<br />

Pu ________________ Am ______________ Cm _____________ Bk ______________<br />

Cf _________________ Es _______________ Fm ______________Md ______________<br />

No _________________Lr________________


Estructura <strong>de</strong> <strong>la</strong> materia y tab<strong>la</strong> periódica 143<br />

Actividad 2.29 En forma individual o co<strong>la</strong>borativa contesta <strong>la</strong>s<br />

sigui<strong>en</strong>tes preguntas sobre los elem<strong>en</strong>tos repres<strong>en</strong>tativos, <strong>de</strong><br />

transición y transición interna.<br />

1. Estos dos elem<strong>en</strong>tos son líquidos <strong>en</strong> condiciones normales <strong>de</strong> temperatura y presión.<br />

a) P<strong>la</strong>ta y nitróg<strong>en</strong>o b) Mercurio y p<strong>la</strong>ta c) Mercurio y bromo c) Litio y galio<br />

2. Los elem<strong>en</strong>tos que son gases <strong>en</strong> condiciones normales <strong>de</strong> temperatura y presión<br />

pert<strong>en</strong>ec<strong>en</strong> a los ...<br />

a) metales b) metaloi<strong>de</strong>s c) actínidos d) no metales<br />

3. ¿Qué par <strong>de</strong> elem<strong>en</strong>tos podría esperarse que t<strong>en</strong>gan propieda<strong>de</strong>s simi<strong>la</strong>res?<br />

a) F y Ne b) Mg y Ti c) Si y Ge d) Li y Fe<br />

4. Los gases nobles no son reactivos porque ti<strong>en</strong><strong>en</strong> los subniveles s y p ll<strong>en</strong>os <strong>de</strong>…<br />

a) electrones internos b) neutrones c) electrones externos d) protones<br />

5. Del berilio al radio, podrías esperar que <strong>la</strong>s reactivida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los elem<strong>en</strong>tos …<br />

a) permanezcan iguales b) se increm<strong>en</strong>t<strong>en</strong> y disminuyan<br />

c) se increm<strong>en</strong>t<strong>en</strong> d) disminuyan<br />

6. ¿Qué características permite a los átomos formar parte <strong>de</strong> un mismo grupo?<br />

a) Las propieda<strong>de</strong>s físicas simi<strong>la</strong>res c) La misma masa atómica<br />

b) El mismo número <strong>de</strong> electrones <strong>de</strong> val<strong>en</strong>cia d) El mismo número <strong>de</strong> orbitales<br />

7. El plutonio y el americio son...<br />

a) metaloi<strong>de</strong>s b) no metales c) gases nobles d) actínidos<br />

8. Lantánidos y actínidos se conoc<strong>en</strong> como...<br />

a) elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> transición interna b) metaloi<strong>de</strong>s<br />

c) halóg<strong>en</strong>os d) no metales<br />

9. ¿Cuál <strong>de</strong> <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes configuraciones electrónicas externas es típica <strong>de</strong> los elem<strong>en</strong>tos<br />

alcalinotérreos?<br />

a) ns 1 b) ns 2 np 2 c) ns 2 np 3 d) ns 2<br />

10. A los elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>l bloque d se les conoce como…<br />

a) metales <strong>de</strong> transición b) metales alcalinos<br />

c) metales alcalinoterreos d) térreos<br />

11. Los halóg<strong>en</strong>os son bu<strong>en</strong>os <strong>de</strong>sinfectantes, ¿cuál <strong>de</strong> los sigui<strong>en</strong>tes elem<strong>en</strong>tos es un<br />

halóg<strong>en</strong>o?<br />

a) Cm b) Cl c) Cd d) Cr<br />

12. ¿Cómo se podría c<strong>la</strong>sificar a un elem<strong>en</strong>to que ti<strong>en</strong>e una configuración electrónica [Kr] 5s 2<br />

4d 10 5p 5 ?<br />

a) Elem<strong>en</strong>to repres<strong>en</strong>tativo b) Metal <strong>de</strong> transición<br />

c) Metal alcalino d) Gases nobles


144<br />

<strong>Química</strong> <strong>G<strong>en</strong>eral</strong><br />

13. ¿Por qué el berilio y el bario son elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>l bloque s, si el Be ti<strong>en</strong>e 4 electrones y el Ba<br />

ti<strong>en</strong>e 56?<br />

a) Porque ti<strong>en</strong><strong>en</strong> configuraciones electrónicas idénticas<br />

b) Porque los bloques <strong>de</strong> elem<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> <strong>la</strong> tab<strong>la</strong> periódica se basan sólo <strong>en</strong> los electrones <strong>de</strong><br />

val<strong>en</strong>cia.<br />

c) Porque el bloque s sólo incluye a los elem<strong>en</strong>tos más reactivos<br />

d) Todos los bloques conti<strong>en</strong><strong>en</strong> al m<strong>en</strong>os un elem<strong>en</strong>to <strong>de</strong> cada período<br />

14. ¿A qué grupo <strong>de</strong> <strong>la</strong> tab<strong>la</strong> periódica se le conoce como metales alcalinotérreos?<br />

a) 17 b) 2 c) 1 d) 18<br />

15. Los elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>l grupo 13...<br />

a) son todos metales b) son todos sólidos a temperatura ambi<strong>en</strong>te<br />

c) son los elem<strong>en</strong>tos más ligeros d) ti<strong>en</strong><strong>en</strong> 3 electrones <strong>de</strong> val<strong>en</strong>cia<br />

16. Los metales alcalinos al per<strong>de</strong>r su electrón forman iones <strong>de</strong> carga…<br />

a) 2+ b) 3+ c) 1- d) 1+<br />

17. ¿Qué elem<strong>en</strong>to metálico es el más abundante <strong>de</strong> <strong>la</strong> corteza terrestre?<br />

a) K b) Na c) Al d) Ca<br />

18. Los elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>l bloque p se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra formado por los grupos…<br />

a) 1 a 2 b) 13 a 18 c) 3 a 12 d) 1 a 8<br />

19. ¿Cuál <strong>de</strong> <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes afirmaciones es verda<strong>de</strong>ra para los metales alcalinos?<br />

a) Fácilm<strong>en</strong>te pierd<strong>en</strong> su electrón b) Son muy estables<br />

c) Son poco reactivos d) Ganan electrones<br />

20. ¿Cuál elem<strong>en</strong>to es el más abundante <strong>en</strong> el universo?<br />

a) O b) Li c) He d) H<br />

21. ¿Cuál <strong>de</strong> los sigui<strong>en</strong>tes elem<strong>en</strong>tos fue el primer elem<strong>en</strong>to traza que se <strong>de</strong>mostró que es<br />

es<strong>en</strong>cial <strong>en</strong> <strong>la</strong> nutrición humana?<br />

a) Al b) Fe c) Ni d) Zn<br />

22. La mayoría <strong>de</strong> los elem<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> el bloque p son…<br />

a) no metales b) líquidos c) metales d) metaloi<strong>de</strong>s<br />

23. A continuación se muestran dos columnas, int<strong>en</strong>ta re<strong>la</strong>cionar<strong>la</strong>s:<br />

a) Oxíg<strong>en</strong>o, O2 b) Nitróg<strong>en</strong>o, N2 c) Hidróg<strong>en</strong>o, H2 ( ) Combustible<br />

( ) Combur<strong>en</strong>te<br />

( ) Muy poco reactivo<br />

24. Los elem<strong>en</strong>tos que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran a <strong>la</strong> izquierda y al c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>la</strong> tab<strong>la</strong> periódica son…<br />

a) no metales b) metales c) metaloi<strong>de</strong>s d) gases nobles


Estructura <strong>de</strong> <strong>la</strong> materia y tab<strong>la</strong> periódica 145<br />

25. Los periodos <strong>en</strong> <strong>la</strong> tab<strong>la</strong> periódica son…<br />

a) fi<strong>la</strong>s horizontales b) diagonales<br />

c) columnas verticales d) columnas diagonales<br />

26. ¿Cuántos electrones <strong>de</strong> val<strong>en</strong>cia ti<strong>en</strong>e un átomo <strong>de</strong> magnesio?<br />

a) 4 b) 3 c) 2 d) 1<br />

27. Este elem<strong>en</strong>to se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> el segundo periodo y ti<strong>en</strong>e 4 electrones externos…<br />

a) Ne b) O c) Be d) C<br />

28. El total <strong>de</strong> electrones <strong>en</strong> orbitales tipo s, <strong>en</strong> un átomo <strong>de</strong> germanio es:<br />

a) 8 b) 15 c) 6 d)18<br />

29. <strong>Un</strong> elem<strong>en</strong>to con configuración electrónica externa ns 2 np 4 , podría ser:<br />

a) Se b) Pb c) Mo d) Zn<br />

30. ¿Cuál es el símbolo <strong>de</strong>l elem<strong>en</strong>to que ti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te configuración electronica?<br />

1s22s22px22py22pz23s23px23py23pz1 a) Si b) S c) P d) Cl<br />

31. Cuando los halóg<strong>en</strong>os reaccionan con los metales ti<strong>en</strong>d<strong>en</strong> a...<br />

a) per<strong>de</strong>r un electrón b) compartir electrones<br />

c) ganar un electrón d) aportar un par <strong>de</strong> electrones<br />

32. Son metales que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> el subnivel d incompleto.<br />

a) Metales alcalinos b) Metales <strong>de</strong> transición<br />

c) Metales <strong>de</strong> transición interna d) Metales alcalinotérreos<br />

33. Se caracterizan por su conductividad eléctrica, su maleabilidad y su ductibilidad.<br />

a) Metaloi<strong>de</strong>s b) No metales c) Metales d) Halóg<strong>en</strong>os<br />

34. Elem<strong>en</strong>to metálico que posee temperatura <strong>de</strong> fusión baja, <strong>de</strong> forma tal que pue<strong>de</strong><br />

fundirse a <strong>la</strong> temperatura <strong>de</strong> <strong>la</strong> mano.<br />

a) Mercurio b) Galio c) Potasio d) Sodio<br />

35. Elem<strong>en</strong>to muy utilizado <strong>en</strong> tubos <strong>de</strong> <strong>de</strong>scarga, para <strong>la</strong> fabricación <strong>de</strong> anuncios luminosos<br />

rojo-naranja, <strong>de</strong> algunos establecimi<strong>en</strong>tos.<br />

a) P<strong>la</strong>ta b) Hidróg<strong>en</strong>o c) Neón d) X<strong>en</strong>ón<br />

36. En <strong>la</strong> tab<strong>la</strong> periódica, el número que nos indica el nivel más externo <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía se<br />

d<strong>en</strong>omina:<br />

a) Número <strong>de</strong> grupo b) Número <strong>de</strong> familia<br />

c) Número <strong>de</strong> período d) Número <strong>de</strong> oxidación<br />

37. Los elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> este grupo son no metales y g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te exist<strong>en</strong> como molécu<strong>la</strong>s<br />

diatómicas <strong>en</strong> su estado elem<strong>en</strong>tal; muestran gran similitud química <strong>en</strong>tre ellos y son muy reactivos<br />

a temperatura ambi<strong>en</strong>te.<br />

a) Grupo VIA b) Familia <strong>de</strong>l nitróg<strong>en</strong>o c) Grupo IVA d) Halóg<strong>en</strong>os


146<br />

38. ¿Cuál <strong>de</strong> los sigui<strong>en</strong>tes elem<strong>en</strong>tos es el m<strong>en</strong>os reactivo químicam<strong>en</strong>te?<br />

a) O 2 b) Cl 2 c) Na d) F 2 e) Xe<br />

39. ¿Qué elem<strong>en</strong>tos son constituy<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s proteínas?<br />

a) C, Zn, H, O, P b) C, H, O, N, S c) C, Fe, Zn, I d) C, O, Tc, N<br />

<strong>Química</strong> <strong>G<strong>en</strong>eral</strong><br />

40. La sigui<strong>en</strong>te configuración electrónica: [ 54 Xe] 6s 2 4f 2 pert<strong>en</strong>ece a un elem<strong>en</strong>to que está<br />

d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> los conocidos como:<br />

a) Metales <strong>de</strong> transición b) Metales alcalinotérreos<br />

c) Metales <strong>de</strong> transición interna d) Metales alcalinos<br />

41 Con base <strong>en</strong> su configuración electrónica o electrón difer<strong>en</strong>cial, actualm<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> tab<strong>la</strong> periódica<br />

se divi<strong>de</strong> para su estudio <strong>en</strong>:<br />

a) 3 bloques b) 4 bloques c) 2 bloques d) 1 bloque<br />

42. ¿A qué grupo pert<strong>en</strong>ece el elem<strong>en</strong>to cuya configuración electrónica es: 1s 2 2s 2 2p 5 ?<br />

a) IIA b) VA c) VIIA d) IIIA<br />

43. ¿A qué bloque pert<strong>en</strong>ece el elem<strong>en</strong>to con número atómico Z = 11?<br />

a) p b) d c) s d) f<br />

44. A estos bloques pert<strong>en</strong>ec<strong>en</strong> los elem<strong>en</strong>tos que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> los grupos A.<br />

a) Bloque s y d b) Bloque d y f c) Bloque s-p d) Bloque f y d<br />

45. Elem<strong>en</strong>to que se pres<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> <strong>la</strong> naturaleza <strong>en</strong> dos formas cristalinas alotrópicas: diamante<br />

y grafito.<br />

a) S b) Se c) C d) Cl<br />

46. Es un sólido <strong>de</strong> color amarillo con números <strong>de</strong> oxidación; -2, +2, +4 y +6 y su configuración<br />

electrónica es: 1s 2 2s 2 2p 6 3s 2 3p 4<br />

a) N b) S c) Se d) P<br />

47. El calcio es a los alcalinotérreos, lo que el potasio es a los...<br />

a) térreos b) alcalinos<br />

c) halóg<strong>en</strong>os d) calcóg<strong>en</strong>os<br />

48. El elem<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l grupo 18 que <strong>en</strong> estado natural se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra como un sólido.<br />

a) He b) Ne<br />

c) Kr e) Ninguno <strong>de</strong> los anteriores<br />

49. El número <strong>de</strong> oxidación <strong>de</strong>l nitróg<strong>en</strong>o <strong>en</strong> estado libre es:<br />

a) +1 b) +2 c) +5 d) cero<br />

50. ¿Cuáles <strong>de</strong> los sigui<strong>en</strong>tes elem<strong>en</strong>tos son metales <strong>de</strong> transición?<br />

a) In b) Tl c) Ca d) He e) Ti f) Sc g) Ce h) Na i) Fe<br />

51. ¿Cuáles <strong>de</strong> los sigui<strong>en</strong>tes elem<strong>en</strong>tos son gases a temperatura ambi<strong>en</strong>te?<br />

a) Ne b) S c) B d) Cl e) Br f) H g) N h) Na i) O


Estructura <strong>de</strong> <strong>la</strong> materia y tab<strong>la</strong> periódica 147<br />

2.9 Propieda<strong>de</strong>s periódicas<br />

Se d<strong>en</strong>ominan propieda<strong>de</strong>s periódicas a aquel<strong>la</strong>s propieda<strong>de</strong>s que varían <strong>en</strong> forma regu<strong>la</strong>r a lo<br />

<strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> un periodo o <strong>de</strong> un grupo. Algunas <strong>de</strong> estas propieda<strong>de</strong>s son <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes: tamaño<br />

atómico, pot<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> ionización, afinidad electrónica y electronegatividad.<br />

Tamaño atómico<br />

El tamaño atómico se pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>finir como <strong>la</strong> distancia que hay <strong>de</strong>l núcleo <strong>de</strong> un átomo hacia su<br />

electrón más lejano.<br />

Este tamaño está <strong>de</strong>terminado por <strong>la</strong> fuerza con <strong>la</strong> que el núcleo atómico es capaz <strong>de</strong> atraer<br />

hacia sí los electrones más externos.<br />

Sin embargo, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> <strong>la</strong> mecánica cuántica, el átomo no ti<strong>en</strong>e límites c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong>finidos que <strong>de</strong>termin<strong>en</strong> su tamaño. Por tanto, no ti<strong>en</strong>e s<strong>en</strong>tido hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong> un radio bi<strong>en</strong> <strong>de</strong>finido<br />

para un átomo ais<strong>la</strong>do.<br />

Ahora bi<strong>en</strong>, el tamaño <strong>de</strong> un átomo pue<strong>de</strong> variar <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>de</strong>l <strong>en</strong>torno que lo ro<strong>de</strong>a, es<br />

<strong>de</strong>cir, <strong>de</strong> los átomos a los cuáles está unido. Así, el tamaño atómico varía <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>de</strong>l tipo<br />

<strong>de</strong> <strong>en</strong><strong>la</strong>ce químico pres<strong>en</strong>te.<br />

Radio coval<strong>en</strong>te<br />

Cuando se un<strong>en</strong> dos átomos <strong>de</strong>l mismo elem<strong>en</strong>to, el radio atómico se <strong>de</strong>fine como <strong>la</strong> mitad <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> distancia <strong>en</strong>tre los dos núcleos.<br />

Ejemplos:<br />

La distancia internuclear <strong>en</strong> el <strong>en</strong><strong>la</strong>ce Br-Br <strong>en</strong> <strong>la</strong> molécu<strong>la</strong><br />

Br 2 , es 228.6 pm. Así, po<strong>de</strong>mos <strong>de</strong>cir que el radio<br />

atómico <strong>de</strong>l Br es <strong>de</strong> 114.3 pm<br />

La distancia internuclear <strong>en</strong> el <strong>en</strong><strong>la</strong>ce C-C, <strong>de</strong>l diamante es 154 pm. Así, po<strong>de</strong>mos <strong>de</strong>cir que el<br />

radio atómico <strong>de</strong>l C es <strong>de</strong> 77 pm.<br />

Si el carbono y el bromo se un<strong>en</strong>, C-Br, <strong>la</strong> distancia <strong>de</strong> <strong>en</strong><strong>la</strong>ce <strong>en</strong>tre ellos <strong>de</strong>be ser:<br />

114pm + 77pm = 191 pm<br />

Br Br<br />

Los datos obt<strong>en</strong>idos <strong>de</strong> manera indirecta, no difier<strong>en</strong> mucho <strong>de</strong> los datos obt<strong>en</strong>idos experim<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te.<br />

Al graficar los radios atómicos con respecto al número atómico, se han <strong>en</strong>contrado<br />

<strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cias periódicas.<br />

1. D<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> un grupo <strong>de</strong> <strong>la</strong> tab<strong>la</strong> periódica, el radio atómico aum<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> arriba hacia abajo,<br />

<strong>de</strong>bido a que aum<strong>en</strong>tan los niveles <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía y por consigui<strong>en</strong>te <strong>la</strong> distancia <strong>de</strong>l núcleo<br />

hacia los electrones externos.


148<br />

<strong>Química</strong> <strong>G<strong>en</strong>eral</strong><br />

2. En un periodo, el radio atómico disminuye <strong>de</strong> izquierda a <strong>de</strong>recha. Esto se <strong>de</strong>be a que al<br />

recorrer un periodo se manti<strong>en</strong>e constante el número <strong>de</strong> electrones internos, mi<strong>en</strong>tras que el<br />

número <strong>de</strong> electrones externos aum<strong>en</strong>ta y provoca que se increm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> carga nuclear efectiva<br />

y disminuya el tamaño.<br />

3. El tamaño <strong>de</strong> un catión, o ion positivo, es m<strong>en</strong>or que el <strong>de</strong>l átomo neutro correspondi<strong>en</strong>te.<br />

Esto se <strong>de</strong>be a que aum<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> carga positiva sobre el núcleo, y los electrones son más<br />

fuertem<strong>en</strong>te atraídos.<br />

Ejemplos:<br />

r Na = 191 pm pero r Na + = 116 pm<br />

4. El tamaño <strong>de</strong> un anión, o ion negativo, es mayor que el <strong>de</strong>l átomo neutro correspondi<strong>en</strong>te.<br />

Esto se <strong>de</strong>be a que aum<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> repulsión <strong>en</strong>tre los electrones <strong>de</strong> <strong>la</strong> capa externa y el electrón<br />

extra.<br />

r F = 71 pm pero r F- = 119 pm<br />

En <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te tab<strong>la</strong> se muestra <strong>la</strong> variación <strong>de</strong>l tamaño atómico <strong>en</strong> <strong>la</strong> tab<strong>la</strong> periódica.<br />

1<br />

2<br />

3<br />

4<br />

5<br />

6<br />

7<br />

1<br />

D i s m i n u y e<br />

18<br />

IA<br />

VIIIA<br />

H 78 2 13 14 15 16 17 He 31<br />

IIA A IIIA IVA VA VIA VIIA<br />

Li 152 Be 112<br />

u<br />

B 83 C 77 N 71 O 66 F 72 Ne 71<br />

Na 154 Mg 160<br />

m<br />

Al 143 Si 117 P 93 S 104 Cl 99 Ar 98<br />

K<br />

Rb<br />

Cs<br />

Fr<br />

r<br />

227Ca<br />

248 Sr<br />

265 Ba<br />

270 Ra<br />

r r<br />

174<br />

215<br />

217<br />

223<br />

e<br />

n<br />

t<br />

a<br />

Ga<br />

In<br />

Tl<br />

122 Ge<br />

163 Sn<br />

170Pb<br />

122 As<br />

140 Sb<br />

125 Se<br />

141 Te<br />

175 Bi 155 Po<br />

117 Br<br />

143 I<br />

114 Kr<br />

133 Xe<br />

167At 140 Rn<br />

112<br />

131<br />

140<br />

Radios atómicos medidos <strong>en</strong> picómetros.<br />

r


Estructura <strong>de</strong> <strong>la</strong> materia y tab<strong>la</strong> periódica 149<br />

Energía <strong>de</strong> Ionización<br />

Otra propiedad periódica muy importante para <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong>s propieda<strong>de</strong>s químicas <strong>de</strong> los elem<strong>en</strong>tos<br />

es <strong>la</strong> <strong>en</strong>ergía <strong>de</strong> ionización, <strong>la</strong> cual se <strong>de</strong>fine como:<br />

La <strong>en</strong>ergía necesaria para eliminar un electrón <strong>de</strong> un átomo<br />

neutro <strong>en</strong> estado gaseoso y formar un ion positivo.<br />

Al adicionar <strong>en</strong>ergía al átomo, provoca que el electrón más externo se mueva hacia niveles <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>ergía más alejados <strong>de</strong>l núcleo. Es posible que este electrón por <strong>en</strong>contrarse débilm<strong>en</strong>te unido<br />

al átomo, sea el primero <strong>en</strong> per<strong>de</strong>rse, formándose así un catión o ion positivo.<br />

átomo + <strong>en</strong>ergía <strong>de</strong> ionización catión+ electrón<br />

-19 J<br />

La facilidad con <strong>la</strong> cual los átomos pierd<strong>en</strong> electrones, coinci<strong>de</strong> con <strong>la</strong>s propieda<strong>de</strong>s químicas<br />

<strong>de</strong> los elem<strong>en</strong>tos. Al graficar <strong>la</strong>s primeras <strong>en</strong>ergías <strong>de</strong> ionización <strong>de</strong> los elem<strong>en</strong>tos con respecto<br />

al número atómico, se han <strong>en</strong>contrado <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cias periódicas.<br />

1. Al recorrer <strong>de</strong> arriba hacia abajo un grupo <strong>de</strong> <strong>la</strong> tab<strong>la</strong> periódica, <strong>la</strong> <strong>en</strong>ergía <strong>de</strong> ionización<br />

disminuye. Esto se explica, <strong>de</strong>bido a que el átomo aum<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> tamaño y por consigui<strong>en</strong>te, <strong>la</strong><br />

distancia <strong>de</strong>l núcleo hacia los electrones externos aum<strong>en</strong>ta, provocando <strong>la</strong> fácil eliminación <strong>de</strong>l<br />

electrón.<br />

2. Al recorrer un periodo <strong>de</strong> izquierda a <strong>de</strong>recha <strong>la</strong> <strong>en</strong>ergía <strong>de</strong> ionización aum<strong>en</strong>ta. Esto se<br />

explica por el aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> carga nuclear efectiva que provoca que el tamaño disminuya haci<strong>en</strong>do<br />

más difícil eliminar un electrón.<br />

Energías <strong>de</strong> ionización(I 1 )<strong>en</strong> KJ/mol<br />

En un periodo En una familia o grupo<br />

Símbolo I1 Símbolo I1 Li 520 Li<br />

520<br />

Be 899 Na 496<br />

B 801 K<br />

419<br />

C 086 Rb 403<br />

N 1402 Cs 376<br />

O 1134<br />

F 1681<br />

Ne 2081<br />

D is<br />

m inuye<br />

Variación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>ergía <strong>de</strong><br />

ionización <strong>en</strong> <strong>la</strong> tab<strong>la</strong> periódica<br />

Aum<strong>en</strong>ta<br />

¿Sabias qué ...<strong>la</strong> carga nuclear efectiva es <strong>la</strong> carga que realm<strong>en</strong>te experim<strong>en</strong>ta un electrón<br />

dado, <strong>en</strong> un átomo polielectrónico, <strong>la</strong> cual es modificada por <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los electrones<br />

internos, ya que estos reduc<strong>en</strong> <strong>la</strong> atracción electrostática <strong>en</strong>tre los protones <strong>de</strong>l<br />

núcleo y los electrones externos, es <strong>de</strong>cir sirv<strong>en</strong> <strong>de</strong> apantal<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to.


150<br />

Afinidad electrónica<br />

La afinidad electrónica se <strong>de</strong>fine como <strong>la</strong> <strong>en</strong>ergía que se libera o se<br />

absorbe cuando un átomo neutro <strong>en</strong> estado gaseoso gana un electrón<br />

para formar un ion negativo (anión).<br />

átomo electrón anión <strong>en</strong>ergía<br />

<strong>Química</strong> <strong>G<strong>en</strong>eral</strong><br />

+ AE = - 348.52 kJ/mol<br />

Tanto el pot<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> ionización como <strong>la</strong> afinidad electrónica se v<strong>en</strong> afectadas por el tamaño<br />

atómico.<br />

Entre mayor sea <strong>la</strong> afinidad electrónica <strong>de</strong> un elem<strong>en</strong>to, mayor será su t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia a ganar electrones,<br />

así:<br />

Los no metales, al t<strong>en</strong>er alta afinidad electrónica y alto pot<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> ionización, su t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia es<br />

a ganar electrones. Así mismo, los metales al pres<strong>en</strong>tar baja afinidad electrónica y bajo pot<strong>en</strong>cial<br />

<strong>de</strong> ionización, su t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia es a per<strong>de</strong>r electrones.<br />

Al graficar <strong>la</strong>s afinida<strong>de</strong>s electrónicas <strong>de</strong> los elem<strong>en</strong>tos con respecto al número atómico, se han<br />

<strong>en</strong>contrado <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cias periódicas.<br />

1. Al recorrer <strong>de</strong> arriba hacia abajo un grupo <strong>de</strong> <strong>la</strong> tab<strong>la</strong> periódica, <strong>la</strong> afinidad electrónica disminuye.<br />

Esto se explica, <strong>de</strong>bido a que el átomo aum<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> tamaño y por consigui<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> distancia<br />

<strong>de</strong>l núcleo hacia los electrones externos aum<strong>en</strong>ta, provocando <strong>la</strong> fácil eliminación <strong>de</strong>l electrón<br />

y dificultando <strong>la</strong> ganancia <strong>de</strong>l electrones.<br />

Esto explica por qué <strong>en</strong> los grupos <strong>de</strong>l 13 al 18 los elem<strong>en</strong>tos que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> <strong>la</strong> parte baja<br />

<strong>de</strong>l grupo ti<strong>en</strong><strong>en</strong> ciertas características metálicas.<br />

2. Al recorrer un periodo <strong>de</strong> izquierda a <strong>de</strong>recha <strong>la</strong> afinidad electrónica aum<strong>en</strong>ta. Esto se explica,<br />

por el aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> carga nuclear efectiva que provoca que el tamaño disminuya, haci<strong>en</strong>do<br />

más difícil eliminar un electrón y facilitando <strong>la</strong> ganancia <strong>de</strong> electrones.<br />

Variación <strong>de</strong> <strong>la</strong> afinidad electrónica<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> tab<strong>la</strong> periódica<br />

D is<br />

m inuye<br />

Aum<strong>en</strong>ta


Estructura <strong>de</strong> <strong>la</strong> materia y tab<strong>la</strong> periódica 151<br />

Electronegatividad<br />

La electronegatividad se <strong>de</strong>fine como <strong>la</strong> medida <strong>de</strong> <strong>la</strong> capacidad que<br />

ti<strong>en</strong>e un átomo <strong>en</strong> una molécu<strong>la</strong>, para atraer hacía sí los electrones <strong>de</strong>l<br />

<strong>en</strong><strong>la</strong>ce.<br />

La electronegatividad al igual que <strong>la</strong> afinidad electrónica, aum<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> izquierda a <strong>de</strong>recha y <strong>de</strong><br />

abajo hacia arriba. De forma tal, que el elem<strong>en</strong>to más electronegativo es el flúor y el m<strong>en</strong>os<br />

electronegativo es el francio.<br />

La electronegatividad es una propiedad molecu<strong>la</strong>r que se manifiesta cuando los átomos se<br />

<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran unidos y es importante para pre<strong>de</strong>cir el tipo <strong>de</strong> <strong>en</strong><strong>la</strong>ce formado, por ello, <strong>la</strong> abordaremos<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te unidad.<br />

Los átomos <strong>de</strong> los elem<strong>en</strong>tos más electronegativos son los que ejerc<strong>en</strong> mayor atracción sobre<br />

los electrones compartidos <strong>en</strong> un <strong>en</strong><strong>la</strong>ce coval<strong>en</strong>te.<br />

Linus Pauling fue el primero <strong>en</strong> i<strong>de</strong>ar una esca<strong>la</strong> numérica <strong>de</strong> electronegativida<strong>de</strong>s y asignó un<br />

valor <strong>de</strong> 4.0 al flúor como el elem<strong>en</strong>to más electronegativo.<br />

Variación <strong>de</strong> <strong>la</strong> electronegatividad<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> tab<strong>la</strong> periódica<br />

D is<br />

m inuye<br />

Aum<strong>en</strong>ta<br />

Actividad 2.30 En forma individual o co<strong>la</strong>borativa contesta <strong>la</strong>s<br />

sigui<strong>en</strong>tes preguntas sobre <strong>la</strong>s propieda<strong>de</strong>s periódicas.<br />

1. ¿Qué propieda<strong>de</strong>s periódicas aum<strong>en</strong>tan al recorrer un grupo <strong>de</strong> arriba hacia abajo <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

tab<strong>la</strong> periódica?<br />

a) El carácter metálico y <strong>la</strong> electronegatividad<br />

b) El pot<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> Ionización y el carácter metálico<br />

c) El carácter no metálico y el pot<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> ionización<br />

d) La electronegatividad y <strong>la</strong> afinidad electrónica<br />

e) Ninguna <strong>de</strong> <strong>la</strong>s anteriores<br />

2. ¿Qué propieda<strong>de</strong>s periódicas aum<strong>en</strong>tan al <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zarnos <strong>en</strong> un periodo <strong>de</strong> izquierda a <strong>de</strong>recha<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> tab<strong>la</strong> periódica?<br />

a) La electronegatividad y el tamaño atómico<br />

b) El radio atómico y el radio iónico


152<br />

c) El carácter metálico y <strong>la</strong> afinidad electrónica<br />

d) Pot<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> ionización y electronegatividad<br />

e) Ninguna <strong>de</strong> <strong>la</strong>s anteriores<br />

3. En <strong>la</strong> tab<strong>la</strong> periódica, el tamaño atómico ti<strong>en</strong><strong>de</strong> a aum<strong>en</strong>tar hacia <strong>la</strong>...<br />

a) <strong>de</strong>recha y hacia arriba b) <strong>de</strong>recha y hacia abajo<br />

c) izquierda y hacia arriba d) izquierda y hacia abajo<br />

4. Triada <strong>de</strong> elem<strong>en</strong>tos con m<strong>en</strong>or <strong>en</strong>ergía <strong>de</strong> ionización:<br />

a) Ne, Cl, F b) S, C, O c) Li, Na, K d) He, Ne, Ar<br />

5. El tamaño <strong>de</strong> los átomos aum<strong>en</strong>ta cuando...<br />

a) se increm<strong>en</strong>ta el número <strong>de</strong> período b) disminuye el número <strong>de</strong> período<br />

c) se increm<strong>en</strong>ta el número <strong>de</strong> grupo d) disminuye el número <strong>de</strong> bloque<br />

e) ninguna <strong>de</strong> <strong>la</strong>s anteriores<br />

<strong>Química</strong> <strong>G<strong>en</strong>eral</strong><br />

6. El radio atómico es <strong>la</strong> distancia que hay <strong>de</strong>l núcleo <strong>de</strong> un átomo a su electrón más lejano<br />

¿Cómo varía esta propiedad atómica <strong>en</strong> los elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> tab<strong>la</strong> periódica?<br />

a) Disminuye conforme nos <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zamos <strong>de</strong> izquierda a <strong>de</strong>recha a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> un período<br />

b) Aum<strong>en</strong>ta conforme nos <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zamos <strong>de</strong> arriba hacia abajo a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> un grupo<br />

c) Aum<strong>en</strong>ta conforme nos <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zamos <strong>de</strong> <strong>de</strong>recha a izquierda a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> un período<br />

d) Todos son correctos<br />

7. La <strong>en</strong>ergía <strong>de</strong> ionización <strong>de</strong>l elem<strong>en</strong>to yodo con respecto al calcio, es...<br />

a) mayor b) m<strong>en</strong>or c) igual d) proporcional<br />

8. ¿Cuál elem<strong>en</strong>to ti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> primera <strong>en</strong>ergía <strong>de</strong> ionización más baja?<br />

a) Na b) Cs c) Li d) K<br />

9. ¿Cuál <strong>de</strong> los sigui<strong>en</strong>tes elem<strong>en</strong>tos ti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> más alta afinidad electrónica?<br />

a) Cl b) Br c) F d) I<br />

10. ¿Qué familia <strong>de</strong> elem<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> <strong>la</strong> tab<strong>la</strong> periódica ti<strong>en</strong><strong>en</strong> los mayores tamaños atómicos?<br />

a) 1 b) 2 c) 3 d) 4<br />

11. ¿Qué familia <strong>de</strong> elem<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> <strong>la</strong> tab<strong>la</strong> periódica ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>la</strong>s mayores electronegativida<strong>de</strong>s?<br />

a) Metales alcalinos b) Gases nobles c) Halóg<strong>en</strong>os d) Calcóg<strong>en</strong>os<br />

12. ¿Qué elem<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> tab<strong>la</strong> periódica ti<strong>en</strong>e el más alto valor <strong>de</strong> electronegatividad?<br />

a) P b) S c) Cl d) F<br />

13. ¿Qué familia <strong>de</strong> elem<strong>en</strong>tos ti<strong>en</strong>e <strong>la</strong>s primeras <strong>en</strong>ergías <strong>de</strong> ionización más altas?<br />

a) Metales alcalinos b) Gases nobles c) Halóg<strong>en</strong>os d) Calcóg<strong>en</strong>os<br />

14. Con <strong>la</strong> información que ya posees acerca <strong>de</strong>l tamaño atómico, compara el tamaño <strong>de</strong> un<br />

átomo <strong>de</strong> oxíg<strong>en</strong>o, con el <strong>de</strong>l ion óxido, O2- .<br />

a) Será m<strong>en</strong>or b) Será mayor c) Será igual d) Ninguna es correcta


En<strong>la</strong>ce químico y nom<strong>en</strong>c<strong>la</strong>tura 153<br />

<strong>Un</strong>idad temática III<br />

En<strong>la</strong>ce químico<br />

y<br />

Nom<strong>en</strong>c<strong>la</strong>tura<br />

Cl 2 N 2 O 2 H 2


154<br />

<strong>Química</strong> <strong>G<strong>en</strong>eral</strong>


En<strong>la</strong>ce químico y nom<strong>en</strong>c<strong>la</strong>tura 155<br />

Propósito <strong>de</strong> <strong>la</strong> unidad<br />

Introducción<br />

En<strong>la</strong>ce químico y nom<strong>en</strong>c<strong>la</strong>tura<br />

Compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r los difer<strong>en</strong>tes mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> <strong>en</strong><strong>la</strong>ce para explicar <strong>la</strong> forma como se un<strong>en</strong> e<br />

interaccionan los átomos, molécu<strong>la</strong>s e iones a nivel submicroscópico, que nos permitan<br />

compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong>s propieda<strong>de</strong>s físicas y químicas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s sustancias <strong>en</strong> el nivel macroscópico,<br />

así como, el uso <strong>de</strong>l nivel simbólico para escribir fórmu<strong>la</strong>s y dar nombre a <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes<br />

sustancias inorgánicas.<br />

átomos <strong>de</strong> p<strong>la</strong>tino<br />

El mundo material que nos ro<strong>de</strong>a está formado por elem<strong>en</strong>tos, compuestos<br />

y mezc<strong>la</strong>s. Si observas a tu alre<strong>de</strong>dor te darás cu<strong>en</strong>ta que <strong>la</strong>s<br />

rocas, <strong>la</strong> tierra, los árboles, <strong>la</strong>s nubes, los seres humanos, etc. son<br />

mezc<strong>la</strong>s complejas <strong>de</strong> elem<strong>en</strong>tos y compuestos químicos <strong>en</strong> los que<br />

necesariam<strong>en</strong>te hay distintos tipos <strong>de</strong> átomos <strong>en</strong><strong>la</strong>zados <strong>en</strong>tre sí.<br />

<strong>Un</strong>o <strong>de</strong> los aspectos más relevantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> química es <strong>la</strong> búsqueda <strong>de</strong><br />

explicaciones <strong>de</strong>l cómo y el por qué se un<strong>en</strong> los átomos.<br />

La forma <strong>en</strong> que los átomos se <strong>en</strong><strong>la</strong>zan ejerce un efecto profundo sobre <strong>la</strong>s propieda<strong>de</strong>s físicas<br />

y químicas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s sustancias.<br />

<strong>Un</strong> ejemplo <strong>de</strong> ello lo <strong>en</strong>contramos <strong>en</strong> el grafito y el diamante, los cuales son alótropos <strong>de</strong>l<br />

carbono. El grafito es un material suave, resbaloso y quebradizo, que se emplea como lubricante<br />

<strong>de</strong> cerradura y para escritura. El diamante es uno <strong>de</strong> los materiales más duros que se conoce,<br />

valioso como piedra preciosa y utilizado para fabricar herrami<strong>en</strong>tas <strong>de</strong> corte industrial. Entonces,<br />

te preguntarás ¿Por qué estos materiales formados únicam<strong>en</strong>te por átomos <strong>de</strong> carbono<br />

pres<strong>en</strong>tan propieda<strong>de</strong>s tan difer<strong>en</strong>tes?<br />

Grafito Diamante<br />

La respuesta se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> <strong>la</strong>s distintas<br />

formas <strong>en</strong> que los átomos <strong>de</strong> carbono se<br />

<strong>en</strong><strong>la</strong>zan <strong>en</strong>tre sí. En el grafito los átomos <strong>de</strong><br />

carbono, forman capas <strong>de</strong> forma hexagonal,<br />

que al <strong>de</strong>slizarse sobre una hoja <strong>de</strong> papel<br />

van quedando sobre <strong>la</strong> superficie, <strong>en</strong> cambio<br />

<strong>en</strong> el diamante, éstos mismos átomos<br />

se un<strong>en</strong> formando estructuras tetraédricas<br />

mucho más rígidas.<br />

En <strong>la</strong>s unida<strong>de</strong>s anteriores hemos t<strong>en</strong>ido <strong>la</strong> oportunidad <strong>de</strong> apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r los conceptos básicos <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> química, a<strong>de</strong>más se ha estudiado al átomo y su estructura, pero no hemos analizado cuál es<br />

<strong>la</strong> forma <strong>en</strong> que se un<strong>en</strong> para formar molécu<strong>la</strong>s y qué fuerzas son <strong>la</strong>s que los manti<strong>en</strong><strong>en</strong> unidos.


156<br />

3.1 En<strong>la</strong>ce químico y electrones <strong>de</strong> val<strong>en</strong>cia<br />

Electrones <strong>de</strong> val<strong>en</strong>cia<br />

<strong>Química</strong> <strong>G<strong>en</strong>eral</strong><br />

En esta unidad nos <strong>en</strong>focaremos a conocer a nivel submicroscópico <strong>la</strong> forma <strong>en</strong> que interaccionan<br />

los átomos e iones para compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r a nivel macroscópico, algunas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s propieda<strong>de</strong>s físicas<br />

y químicas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s sustancias.<br />

El <strong>en</strong><strong>la</strong>ce químico se <strong>de</strong>fine como <strong>la</strong> fuerza <strong>de</strong> atracción que manti<strong>en</strong>e unidos a<br />

los átomos, molécu<strong>la</strong>s e iones, <strong>la</strong> cual siempre es <strong>de</strong> naturaleza eléctrica.<br />

El <strong>en</strong><strong>la</strong>ce químico también pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>finirse como <strong>la</strong>s distintas formas como se<br />

un<strong>en</strong> químicam<strong>en</strong>te, los átomos e iones <strong>en</strong>tre sí, para formar molécu<strong>la</strong>s o gran<strong>de</strong>s<br />

<strong>en</strong>tramados <strong>de</strong> millones <strong>de</strong> átomos e iones l<strong>la</strong>madas re<strong>de</strong>s cristalinas.<br />

Exist<strong>en</strong> varios tipos <strong>de</strong> <strong>en</strong><strong>la</strong>ces químicos: iónicos, coval<strong>en</strong>tes (simple, doble, triple, coordinado),<br />

metálicos, asi como <strong>la</strong>s interacciones que se dan <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s molécu<strong>la</strong>s (<strong>en</strong><strong>la</strong>ce pu<strong>en</strong>te <strong>de</strong><br />

hidróg<strong>en</strong>o y fuerzas <strong>de</strong> van <strong>de</strong>r Waals), los cuales abordaremos un poco más a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte.<br />

A los electrones externos <strong>de</strong> un átomo se les conoce como electrones <strong>de</strong> val<strong>en</strong>cia. Estos<br />

juegan un papel muy importante <strong>en</strong> <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> los <strong>en</strong><strong>la</strong>ces químicos <strong>en</strong>tre los átomos e<br />

iones y son los responsables <strong>de</strong> <strong>la</strong>s propieda<strong>de</strong>s químicas.<br />

7 N 2 e- 5 e -<br />

1s 2 2s 2 2px 1 2py 1 2pz 1<br />

Si analizamos <strong>la</strong> configuración electrónica <strong>de</strong>l átomo <strong>de</strong><br />

nitróg<strong>en</strong>o ( 7 N), <strong>en</strong> el<strong>la</strong> se pue<strong>de</strong> observar, que <strong>en</strong> el último<br />

nivel <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran 5 electrones externos<br />

(electrones <strong>de</strong> val<strong>en</strong>cia)<br />

El término val<strong>en</strong>cia se <strong>de</strong>riva <strong>de</strong>l <strong>la</strong>tín «valere» que significa, «ser fuerte» o t<strong>en</strong>er capacidad y<br />

val<strong>en</strong>tía.<br />

Debemos a Edward Frank<strong>la</strong>nd el concepto <strong>de</strong> «po<strong>de</strong>r <strong>de</strong> combinación», que luego <strong>de</strong>rivó<br />

<strong>en</strong> el <strong>de</strong> «val<strong>en</strong>cia». Frank<strong>la</strong>nd <strong>en</strong>contró que átomos como N, P, As y Sb se combinaban con<br />

radicales orgánicos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones 1:3 y 1:5, mi<strong>en</strong>tras que Zn, Hg y O lo hacían <strong>en</strong> <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción<br />

1:2. Con lo que concluyó:<br />

… in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>de</strong> cuál pueda ser el carácter <strong>de</strong> los átomos que se un<strong>en</strong> con otro<br />

dado, el po<strong>de</strong>r <strong>de</strong> combinación <strong>de</strong>l elem<strong>en</strong>to atractivo se satisface siempre con el mismo<br />

número <strong>de</strong> aquellos átomos. E. Frank<strong>la</strong>nd, 1852.<br />

Habría que recordar <strong>en</strong> bu<strong>en</strong>a medida que <strong>la</strong> sistematización <strong>de</strong>l trabajo <strong>de</strong> M<strong>en</strong><strong>de</strong>leiev <strong>en</strong><br />

1869, se <strong>de</strong>bió al uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> val<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los elem<strong>en</strong>tos, ya que el uso <strong>de</strong>l peso atómico como<br />

único factor <strong>de</strong> c<strong>la</strong>sificación le impedía ord<strong>en</strong>ar algunos elem<strong>en</strong>tos. La val<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los elem<strong>en</strong>tos<br />

pudo ser <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dida por los químicos, hasta que se avanzó <strong>en</strong> el conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura<br />

<strong>de</strong>l átomo.<br />

La val<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un átomo se <strong>de</strong>finió originalm<strong>en</strong>te cómo el número <strong>de</strong> átomos <strong>de</strong> hidróg<strong>en</strong>o<br />

que se pued<strong>en</strong> combinar con un átomo <strong>de</strong> un elem<strong>en</strong>to dado. Así, <strong>la</strong> val<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l oxíg<strong>en</strong>o <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

molécu<strong>la</strong> <strong>de</strong> agua (H 2 O) es 2; y <strong>en</strong> el amoníaco (NH 3 ), <strong>la</strong> val<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l nitróg<strong>en</strong>o es 3.


En<strong>la</strong>ce químico y nom<strong>en</strong>c<strong>la</strong>tura 157<br />

Sin embargo, el número <strong>de</strong> oxidación ha v<strong>en</strong>ido <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zando al término val<strong>en</strong>cia, porque éste<br />

permite <strong>de</strong>finir con mayor precisión <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> combinación <strong>de</strong> un elem<strong>en</strong>to <strong>en</strong> un compuesto.<br />

Número <strong>de</strong> oxidación (estado <strong>de</strong> oxidación)<br />

El número <strong>de</strong> oxidación, es un indicador que compara el ambi<strong>en</strong>te electrónico <strong>de</strong> un átomo <strong>en</strong><br />

una molécu<strong>la</strong> con el ambi<strong>en</strong>te electrónico <strong>de</strong> un átomo ais<strong>la</strong>do <strong>de</strong>l mismo elem<strong>en</strong>to.<br />

Los números <strong>de</strong> oxidación son conv<strong>en</strong>cionales; se trata <strong>de</strong> un número <strong>en</strong>tero, positivo, negativo<br />

o cero, que se asigna a cada elem<strong>en</strong>to pres<strong>en</strong>te <strong>en</strong> un compuesto y está referido, al número <strong>de</strong><br />

cargas reales o apar<strong>en</strong>tes que t<strong>en</strong>dría un átomo <strong>en</strong> una molécu<strong>la</strong> (o <strong>en</strong> una celda unitaria), si los<br />

electrones fueran transferidos completam<strong>en</strong>te.<br />

Es importante t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que cualquier elem<strong>en</strong>to <strong>en</strong> su estado libre, como el Na, Mg, Ag,<br />

Fe, t<strong>en</strong>drá un número <strong>de</strong> oxidación igual a cero. Asimismo, aquellos elem<strong>en</strong>tos que forman<br />

molécu<strong>la</strong>s diatómicas, triatómicas, tetratómicas y poliatómicas, como, I 2 , Cl 2 , P 4 , S 8 , H 2 , F 2 , O 2.<br />

Los metales ti<strong>en</strong><strong>en</strong> estados <strong>de</strong> oxidación positivos, mi<strong>en</strong>tras que los no metales ti<strong>en</strong><strong>en</strong> estados<br />

<strong>de</strong> oxidación negativos cuando se un<strong>en</strong> con los metales y los metaloi<strong>de</strong>s. Los no metales pres<strong>en</strong>tan<br />

estados <strong>de</strong> oxidación positivos, cuando se un<strong>en</strong> a otro elem<strong>en</strong>to no metálico más<br />

electronegativo. Es importante apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r los números <strong>de</strong> oxidación <strong>de</strong> los elem<strong>en</strong>tos, ya que<br />

nos serán <strong>de</strong> utilidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> fórmu<strong>la</strong>s químicas.<br />

H +1<br />

H -1<br />

Li +1<br />

Na +1 Mg +2<br />

K +1<br />

Rb +1<br />

Cs +1 Ba +2<br />

Fr +1<br />

Be +2<br />

Ca +2<br />

Sr +2<br />

Ra +2<br />

Cr +6<br />

Cr +4<br />

Cr +3<br />

Cr +2<br />

Co +3 Fe +3<br />

Ni +3<br />

Ni +2 Co +2 Fe +2<br />

Pd +4<br />

Números <strong>de</strong> oxidación <strong>de</strong> los elem<strong>en</strong>tos más comunes <strong>en</strong> sus compuestos.<br />

Pt +4<br />

Pt +2<br />

Cu +2<br />

Cu +1<br />

Zn +2<br />

Pd +2 Ag+1 Cd +2<br />

Hg +2 Au +3<br />

Hg +1 Au +1<br />

B +3<br />

B +1<br />

Al +3<br />

C +4<br />

C +2<br />

Si +4<br />

Si +2<br />

Sn +4<br />

Sn +2<br />

Pb +4<br />

Pb +2<br />

N +5<br />

N +3<br />

N +1<br />

N -3<br />

P +5<br />

P +3<br />

P +1<br />

P -3<br />

As +5<br />

As +3<br />

As +1<br />

O -2 F -1<br />

S +6<br />

S +4<br />

S +2<br />

S -2<br />

Se +6<br />

Se +4<br />

Se +2<br />

Te +6<br />

Te +4<br />

Te +2<br />

Cl +7<br />

Cl +5<br />

Cl +3<br />

Cl +1<br />

Cl-1 Br +7<br />

Br +5<br />

Br +3<br />

Br +1<br />

Br-1 I +7<br />

I +5<br />

I +3<br />

I +1<br />

I-1


158<br />

Fórmu<strong>la</strong>s químicas<br />

<strong>Química</strong> <strong>G<strong>en</strong>eral</strong><br />

<strong>Un</strong>a fórmu<strong>la</strong> química se usa para expresar <strong>la</strong> composición cualitativa y cuantitativa <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

molécu<strong>la</strong>s o <strong>la</strong>s unida<strong>de</strong>s fórmu<strong>la</strong>s que constituy<strong>en</strong> una sustancia molecu<strong>la</strong>r o reticu<strong>la</strong>r<br />

respectivam<strong>en</strong>te.<br />

A continuación veamos algunos ejemplos.<br />

CaO NH Cl Ca (PO ) 4 3 4 2 Mg(OH) AlH 2 3<br />

Óxido <strong>de</strong> calcio Cloruro <strong>de</strong><br />

amonio<br />

Fosfato <strong>de</strong><br />

calcio<br />

Características <strong>de</strong> una fórmu<strong>la</strong> química<br />

Hidróxido <strong>de</strong><br />

magnesio<br />

Hidruro <strong>de</strong><br />

aluminio<br />

<strong>Un</strong>a fórmu<strong>la</strong> química está constituida por símbolos químicos, subíndices y coefici<strong>en</strong>tes.<br />

Los símbolos químicos repres<strong>en</strong>tan macroscópicam<strong>en</strong>te el tipo <strong>de</strong> elem<strong>en</strong>tos pres<strong>en</strong>tes <strong>en</strong><br />

el compuesto y submicroscópicam<strong>en</strong>te el tipo <strong>de</strong> átomos <strong>en</strong> <strong>la</strong> molécu<strong>la</strong> o unidad fórmu<strong>la</strong>.<br />

Los subíndices repres<strong>en</strong>tan el número <strong>de</strong> átomos <strong>de</strong> esos elem<strong>en</strong>tos pres<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> el compuesto<br />

o el número re<strong>la</strong>tivo <strong>de</strong> iones <strong>en</strong> una celda unitaria <strong>de</strong> un compuesto iónico. Se escrib<strong>en</strong> siempre<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> parte inferior <strong>de</strong>recha <strong>de</strong>l símbolo químico.<br />

Los coefici<strong>en</strong>tes indican el número <strong>de</strong> molécu<strong>la</strong>s o unida<strong>de</strong>s fórmu<strong>la</strong>; así como también el<br />

número <strong>de</strong> moles pres<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong> sustancia.<br />

Por ejemplo:<br />

Coefici<strong>en</strong>te<br />

Símbolos químicos<br />

Subíndices<br />

3 Fe 2 (SO 4 ) 3<br />

Para escribir una fórmu<strong>la</strong> química se<br />

requiere conocer los números <strong>de</strong><br />

oxidación <strong>de</strong> los elem<strong>en</strong>tos que<br />

participan <strong>en</strong> <strong>la</strong> formación <strong>de</strong>l<br />

compuesto, pues al cruzar los valores<br />

numéricos sin los signos positivos y<br />

negativos, estos pasan a formar los<br />

subíndices <strong>en</strong> <strong>la</strong> fórmu<strong>la</strong>. La suma <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s cargas <strong>de</strong>l catión y el anión <strong>en</strong><br />

cada unidad fórmu<strong>la</strong> <strong>de</strong>b<strong>en</strong> sumar<br />

cero para ser eléctricam<strong>en</strong>te neutros.<br />

Indica el elem<strong>en</strong>to<br />

sodio (un átomo)<br />

NaCl<br />

Indica el elem<strong>en</strong>to<br />

hidróg<strong>en</strong>o (un átomo)<br />

Indica el elem<strong>en</strong>to<br />

Calcio (un átomo)<br />

HNO 3<br />

Indica el elem<strong>en</strong>to<br />

nitróg<strong>en</strong>o (un átomo)<br />

Ca(NO 3 ) 2<br />

Indica el elem<strong>en</strong>to<br />

nitróg<strong>en</strong>o (dos átomos)<br />

Indica el elem<strong>en</strong>to<br />

cloro (un átomo)<br />

Indica el elem<strong>en</strong>to<br />

oxíg<strong>en</strong>o (tres átomos)<br />

Indica el elem<strong>en</strong>to<br />

oxíg<strong>en</strong>o (seis átomos)


En<strong>la</strong>ce químico y nom<strong>en</strong>c<strong>la</strong>tura 159<br />

3.2 Estructuras <strong>de</strong> Lewis y reg<strong>la</strong> <strong>de</strong>l octeto<br />

Estructuras <strong>de</strong> Lewis<br />

En 1913, Gilbert Newton Lewis propuso una repres<strong>en</strong>tación pictórica para los electrones <strong>de</strong><br />

val<strong>en</strong>cia, <strong>en</strong> <strong>la</strong> que utilizó puntos, círculos o cruces, con <strong>la</strong> finalidad <strong>de</strong> explicar didácticam<strong>en</strong>te,<br />

<strong>la</strong> forma cómo se transfier<strong>en</strong> o compart<strong>en</strong> los electrones cuando los átomos se un<strong>en</strong>.<br />

En <strong>la</strong>s estructuras <strong>de</strong> Lewis para los elem<strong>en</strong>tos repres<strong>en</strong>tativos, el símbolo <strong>de</strong>l elem<strong>en</strong>to, repres<strong>en</strong>ta<br />

el kernel <strong>de</strong>l átomo (capas internas) y los electrones externos o <strong>de</strong> val<strong>en</strong>cia se repres<strong>en</strong>tan<br />

mediante puntos, cruces o círculos.<br />

1<br />

H<br />

Li<br />

Actividad 3.1 En forma individual completa <strong>la</strong>s estructuras <strong>de</strong> Lewis<br />

para los elem<strong>en</strong>tos repres<strong>en</strong>tativos.<br />

Al escribir estructuras <strong>de</strong> Lewis para iones monoatómicos, se toma <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta lo sigui<strong>en</strong>te: por<br />

cada carga positiva que posea el catión, se le restará un punto <strong>de</strong>l total que posea <strong>en</strong> forma<br />

neutra, y por cada carga negativa que posea el anión se le adicionará un punto alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong>l<br />

símbolo <strong>de</strong>l elem<strong>en</strong>to.<br />

Estructura <strong>de</strong> Lewis<br />

para el átomo <strong>de</strong> sodio<br />

Na<br />

2 13 14 15 16 17<br />

Mg<br />

Tl<br />

C<br />

As<br />

S<br />

Estructura <strong>de</strong> Lewis<br />

para el ion sodio<br />

Na +<br />

I<br />

18<br />

He


160<br />

Estructura <strong>de</strong> Lewis<br />

para el átomo <strong>de</strong> azufre<br />

S<br />

Reg<strong>la</strong> <strong>de</strong>l octeto<br />

Estructura <strong>de</strong> Lewis<br />

para el átomo <strong>de</strong> nitróg<strong>en</strong>o<br />

N<br />

Estructura <strong>de</strong> Lewis<br />

para el átomo <strong>de</strong> aluminio<br />

Al<br />

<strong>Química</strong> <strong>G<strong>en</strong>eral</strong><br />

Las primeras i<strong>de</strong>as acerca <strong>de</strong>l papel que juegan los electrones <strong>en</strong> <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> los <strong>en</strong><strong>la</strong>ces<br />

químicos, fueron <strong>la</strong>s <strong>de</strong> Kossel y Lewis. Sus interpretaciones fueron más o m<strong>en</strong>os<br />

complem<strong>en</strong>tarias, Walter Kossel <strong>en</strong> 1916, subrayó el f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o <strong>de</strong> <strong>la</strong> transfer<strong>en</strong>cia electrónica<br />

y Gilbert Newton Lewis <strong>en</strong> 1913, <strong>la</strong> compartición <strong>de</strong> electrones, pero ambos partieron <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

misma premisa: <strong>la</strong> observación <strong>de</strong> que <strong>la</strong>s configuraciones electrónicas <strong>de</strong> los gases nobles<br />

son extremadam<strong>en</strong>te estables y <strong>la</strong> hipótesis <strong>de</strong> que los átomos ti<strong>en</strong>d<strong>en</strong> a adquirir dicha<br />

configuración cuando pierd<strong>en</strong>, ganan o compart<strong>en</strong> electrones.<br />

Como los gases nobles, a excepción <strong>de</strong>l helio, ti<strong>en</strong><strong>en</strong> ocho electrones <strong>en</strong> su capa <strong>de</strong> val<strong>en</strong>cia,<br />

<strong>la</strong> teoría <strong>de</strong> Lewis se conoce como teoría <strong>de</strong>l octeto.<br />

El químico alemán Walter Kossel propuso que esta estructura electrónica estable <strong>de</strong> 8 electrones,<br />

se logra cuando los átomos ced<strong>en</strong> o aceptan electrones y el norteamericano Gilbert Newton<br />

Lewis cuando los átomos compart<strong>en</strong> electrones.<br />

Es muy importante tomar <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta lo sigui<strong>en</strong>te:<br />

Estructura <strong>de</strong> Lewis<br />

para el ion sulfuro<br />

1. La exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> muchos compuestos <strong>en</strong> los que están pres<strong>en</strong>tes átomos ro<strong>de</strong>ados por<br />

m<strong>en</strong>os o más <strong>de</strong> ocho electrones, trajo más tar<strong>de</strong> <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> reformu<strong>la</strong>r <strong>la</strong> reg<strong>la</strong> <strong>de</strong>l<br />

octeto, ya que pres<strong>en</strong>ta limitaciones, como <strong>la</strong> <strong>de</strong> no funcionar para todos los elem<strong>en</strong>tos repres<strong>en</strong>tativos<br />

y los elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> transición y transición interna, <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

orbitales d y f, respectivam<strong>en</strong>te.<br />

S<br />

2-<br />

Estructura <strong>de</strong> Lewis<br />

para el ion nitruro<br />

N<br />

3-<br />

Estructura <strong>de</strong> Lewis<br />

para el ion aluminio<br />

3+<br />

Al


En<strong>la</strong>ce químico y nom<strong>en</strong>c<strong>la</strong>tura 161<br />

Actividad 3.2 En forma individual contesta <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes preguntas<br />

exploratorias sobre <strong>en</strong><strong>la</strong>ce químico.<br />

1. En una fórmu<strong>la</strong> química, el número que indica los átomos pres<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> una molécu<strong>la</strong> o <strong>en</strong> una<br />

celda unitaria se d<strong>en</strong>omina:<br />

a) Número <strong>de</strong> oxidación b) Superíndices<br />

c) Subíndices d) Números atómicos<br />

2. <strong>Un</strong> grupo <strong>de</strong> átomos que actúan juntos, como si fueran un sólo átomo cargado, es un...<br />

a) ion poliatómico b) ion negativo<br />

c) molécu<strong>la</strong> d) cristal<br />

3. <strong>Un</strong> <strong>en</strong><strong>la</strong>ce químico que se pres<strong>en</strong>ta cuando los átomos compart<strong>en</strong> electrones <strong>en</strong>tre sí se<br />

d<strong>en</strong>omina:<br />

a) Iónico b) Coval<strong>en</strong>te<br />

c) Metálico d) Magnético<br />

4. El nombre que antiguam<strong>en</strong>te se daba a <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> combinación <strong>de</strong> un átomo es:<br />

a) Número <strong>de</strong> masa b) Número atómico<br />

c) Número <strong>de</strong> oxidación d) Val<strong>en</strong>cia<br />

5. De acuerdo a <strong>la</strong> teoría <strong>de</strong> Kossel y Lewis, ¿cuántos electrones se necesitan <strong>en</strong> los niveles <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>ergía más externos <strong>de</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los átomos, para que sean químicam<strong>en</strong>te estables?<br />

a) 2 b) 4<br />

c) 6 d) 8<br />

6. ¿Qué nombre recibe el compuesto binario que se forma al reaccionar el litio y el cloro?<br />

a) Cloruro <strong>de</strong> litio b) Clorato <strong>de</strong> litio<br />

c) Clorito <strong>de</strong> litio d) Perclorato <strong>de</strong> litio<br />

7. ¿Qué tipo <strong>de</strong> <strong>en</strong><strong>la</strong>ce químico se forma cuando los electrones se transfier<strong>en</strong> <strong>de</strong> un átomo a<br />

otro?<br />

a) Iónico b) Coval<strong>en</strong>te<br />

c) Magnético d) Metálico<br />

8. ¿Por qué los gases nobles no forman compuestos fácilm<strong>en</strong>te? porque…<br />

a) no ti<strong>en</strong><strong>en</strong> ningún electrón externo b) ti<strong>en</strong><strong>en</strong> niveles <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía externos vacíos<br />

c) ti<strong>en</strong><strong>en</strong> 7 electrones <strong>en</strong> sus niveles <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía externos<br />

d) los subniveles s y p están ll<strong>en</strong>os


162<br />

9. Fuerza que manti<strong>en</strong>e unidos a los átomos <strong>en</strong> un compuesto.<br />

a) Fórmu<strong>la</strong> química b) En<strong>la</strong>ce químico<br />

c) Electromagnética d) Número atómico<br />

10. ¿Cuál es <strong>la</strong> carga <strong>de</strong>l ion monoatómico que forma el azufre?<br />

a) 1- b) 1+ c) 2+ d) 2-<br />

Tipos <strong>de</strong> <strong>en</strong><strong>la</strong>ce<br />

<strong>Química</strong> <strong>G<strong>en</strong>eral</strong><br />

Los <strong>en</strong><strong>la</strong>ces <strong>en</strong>tre los átomos e iones pued<strong>en</strong> ser <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes tipos: coval<strong>en</strong>tes (simple, doble,<br />

triple y coordinado), iónicos, metálicos y <strong>la</strong>s interacciones que se dan <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s molécu<strong>la</strong>s, como<br />

<strong>la</strong>s fuerzas <strong>de</strong> van <strong>de</strong>r Waals y los <strong>en</strong><strong>la</strong>ce pu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> hidróg<strong>en</strong>o.<br />

A continuación abordaremos cada uno <strong>de</strong> los tipos <strong>de</strong> <strong>en</strong><strong>la</strong>ce y sus mo<strong>de</strong>los téoricos que nos<br />

permit<strong>en</strong> explicar <strong>la</strong>s propieda<strong>de</strong>s físicas y químicas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s sustancias, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> un punto <strong>de</strong> vista<br />

macroscópico, submicroscópico y simbólico.<br />

3.3 En<strong>la</strong>ce Coval<strong>en</strong>te<br />

El <strong>en</strong><strong>la</strong>ce coval<strong>en</strong>te se <strong>de</strong>fine como <strong>la</strong> fuerza <strong>de</strong> atracción que resulta al compartir electrones<br />

<strong>en</strong>tre dos átomos no metálicos. Esta i<strong>de</strong>a fue propuesta <strong>en</strong> 1913 por Lewis, y sigue si<strong>en</strong>do un<br />

concepto fundam<strong>en</strong>tal <strong>en</strong> <strong>la</strong> compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong>l <strong>en</strong><strong>la</strong>ce químico.<br />

El término coval<strong>en</strong>cia significa literalm<strong>en</strong>te "val<strong>en</strong>cia compartida" (así lo indica el prefijo "co")<br />

y <strong>en</strong> efecto <strong>la</strong> coval<strong>en</strong>cia se refiere a un tipo <strong>de</strong> <strong>en</strong><strong>la</strong>ce que se pres<strong>en</strong>ta cuando átomos no<br />

metálicos que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> valores <strong>de</strong> electronegatividad iguales o muy cercanos se un<strong>en</strong> <strong>en</strong>tre sí<br />

comparti<strong>en</strong>do sus electrones.<br />

La electronegatividad es una medida<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> atracción que ejerce un átomo<br />

<strong>de</strong> una molécu<strong>la</strong> sobre el par <strong>de</strong><br />

electrones compartidos. Cuanto más<br />

electronegativo es un átomo, mayor<br />

será su t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia a atraer los electrones<br />

<strong>de</strong>l <strong>en</strong><strong>la</strong>ce.<br />

La difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> electronegatividad<br />

nos permite c<strong>la</strong>sificar al <strong>en</strong><strong>la</strong>ce<br />

coval<strong>en</strong>te como: no po<strong>la</strong>r o po<strong>la</strong>r.<br />

Valores re<strong>la</strong>tivos <strong>de</strong> electronegativida<strong>de</strong>s,<br />

según <strong>la</strong> esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> Pauling, para los elem<strong>en</strong>tos<br />

repres<strong>en</strong>tativos<br />

1<br />

H<br />

2.1<br />

Li<br />

1.0<br />

Na<br />

0.9<br />

K<br />

0.8<br />

Rb<br />

0.8<br />

Cs<br />

0.8<br />

Fr<br />

0.7<br />

2 13 14 15 16 17<br />

Be B C N O F<br />

1.5 2.0 2.5 3.0 3.5 4.0<br />

Mg Al Si P S Cl<br />

1.2 1.5 1.8 2.1 2.5 3.0<br />

Ca Ga Ge As Se Br<br />

1.0 1.6 1.8 2.0 2.4 2.8<br />

Sr In Sn Sb Te I<br />

1.0 1.7 1.8 1.9 2.1 2.5<br />

Ba Tl Pb Bi Po At<br />

0.9<br />

Ra<br />

0.9<br />

1.8 1.8 1.9 2.0 2.2<br />

18


En<strong>la</strong>ce químico y nom<strong>en</strong>c<strong>la</strong>tura 163<br />

En<strong>la</strong>ce coval<strong>en</strong>te no po<strong>la</strong>r<br />

Se dice que un <strong>en</strong><strong>la</strong>ce coval<strong>en</strong>te es no po<strong>la</strong>r cuando <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> electronegatividad <strong>en</strong>tre<br />

los dos átomos unidos es cero.<br />

<strong>Un</strong> ejemplo <strong>de</strong> ello, son <strong>la</strong>s molécu<strong>la</strong>s homonucleares: I , Br , Cl , F , O , N , H .<br />

2 2 2 2 2 2 2<br />

Molécu<strong>la</strong> homonuclear: Partícu<strong>la</strong> formada por átomos <strong>de</strong>l mismo elem<strong>en</strong>to<br />

En<strong>la</strong>ce coval<strong>en</strong>te po<strong>la</strong>r<br />

Cl 2 N 2 O 2 H 2<br />

Se dice que un <strong>en</strong><strong>la</strong>ce coval<strong>en</strong>te es po<strong>la</strong>r, cuando al unirse átomos difer<strong>en</strong>tes, <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

electronegatividad es mayor <strong>de</strong> cero y m<strong>en</strong>or <strong>de</strong> 1.9.<br />

<strong>Un</strong> ejemplo <strong>de</strong> ello, son <strong>la</strong>s molécu<strong>la</strong>s heteronucleares: H O, HCl, NH , HBr, CH , CO, CO ,<br />

2 3 4 2<br />

CH 4 NH 3 H 2 O SO 2 CO 2<br />

Molécu<strong>la</strong> heteronuclear: Partícu<strong>la</strong> formada por átomos <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes elem<strong>en</strong>tos<br />

En este tipo <strong>de</strong> <strong>en</strong><strong>la</strong>ce el par <strong>de</strong> electrones compartido queda más cerca <strong>de</strong>l átomo más<br />

electronegativo, originándose así un dipolo, esto es, el átomo más electronegativo quedará con<br />

una carga parcial negativa (δ − ) y el átomo m<strong>en</strong>os electronegativo quedará con una carga parcial<br />

positiva (δ + ).<br />

Dipolo eléctrico: Sistema <strong>de</strong> dos cargas <strong>de</strong> signo opuesto e igual magnitud cercanas<br />

<strong>en</strong>tre sí.


164<br />

<strong>Química</strong> <strong>G<strong>en</strong>eral</strong><br />

¿Cómo <strong>de</strong>terminar si una molécu<strong>la</strong> es po<strong>la</strong>r o no po<strong>la</strong>r?<br />

Para pre<strong>de</strong>cir si una molécu<strong>la</strong> es po<strong>la</strong>r o no, necesitamos consi<strong>de</strong>rar su geometría molecu<strong>la</strong>r y<br />

si <strong>la</strong> molécu<strong>la</strong> ti<strong>en</strong>e o no <strong>en</strong><strong>la</strong>ces po<strong>la</strong>res.<br />

<strong>Un</strong>a molécu<strong>la</strong> será no po<strong>la</strong>r si satisface todas <strong>la</strong>s condiciones sigui<strong>en</strong>tes:<br />

a) Si todos los átomos (o grupos) terminales son iguales, CH 4 , CO 2 , PCl 5 , BCl 3 , SF 6 , BeCl 2 .<br />

b) Si todos los átomos (o grupos) terminales están dispuestos simétricam<strong>en</strong>te alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong>l<br />

átomo c<strong>en</strong>tral, A, <strong>en</strong> <strong>la</strong> disposición geométrica que se muestra <strong>en</strong> <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te fiigura.<br />

BeCl 2 , CO 2 BF 3 , BCl 3 , CH 4 , CCl 4 , SiH 4 ,<br />

c) Si los átomos (o grupos) terminales ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>la</strong>s mismas cargas parciales.<br />

<strong>Un</strong>a molécu<strong>la</strong> es po<strong>la</strong>r si cumple con cualquiera <strong>de</strong> <strong>la</strong>s condiciones sigui<strong>en</strong>tes:<br />

a) Si uno o más átomos terminales son difer<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> los otros: CHCl , CO, HCl, etc.<br />

3<br />

b) Si los átomos terminales no están dispuestos simétricam<strong>en</strong>te: H O, etc.<br />

2<br />

c) Si posee pares <strong>de</strong> electrones libres, NH , H O,<br />

3 2<br />

En<strong>la</strong>ce coval<strong>en</strong>te simple<br />

Otra forma <strong>de</strong> c<strong>la</strong>sificar a los <strong>en</strong><strong>la</strong>ces coval<strong>en</strong>tes es tomar <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta el número <strong>de</strong> pares <strong>de</strong><br />

electrones compartidos <strong>en</strong>tre los átomos..<br />

En<strong>la</strong>ce coval<strong>en</strong>te simple o s<strong>en</strong>cillo: En<strong>la</strong>ce formado por <strong>la</strong> unión <strong>de</strong> dos átomos<br />

<strong>de</strong> elem<strong>en</strong>tos no metálicos al compartir un par <strong>de</strong> electrones <strong>en</strong>tre ellos, don<strong>de</strong> cada<br />

átomo aporta un electrón.<br />

Algunos ejemplos <strong>de</strong> molécu<strong>la</strong>s con <strong>en</strong><strong>la</strong>ces coval<strong>en</strong>tes simples o s<strong>en</strong>cillos: F 2 , Cl 2 , Br 2 , I 2 , H 2 O,<br />

H 2 S, HCl, HBr, HF, HI, CH 4 , NH 3 , BCl 3 , PCl 3 , PCl 5 , CCl 4 , NF 3,<br />

Al <strong>en</strong><strong>la</strong>ce coval<strong>en</strong>te simple también se le conoce como <strong>en</strong><strong>la</strong>ce sigma (σ) y es el primer<br />

<strong>en</strong><strong>la</strong>ce que se forma <strong>en</strong>tre dos átomos.


En<strong>la</strong>ce químico y nom<strong>en</strong>c<strong>la</strong>tura 165<br />

Mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong>l <strong>en</strong><strong>la</strong>ce coval<strong>en</strong>te<br />

La formación <strong>de</strong>l <strong>en</strong><strong>la</strong>ce coval<strong>en</strong>te se pue<strong>de</strong> ilustrar utilizando los mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> Bohr o <strong>la</strong>s estructuras<br />

<strong>de</strong> Lewis.<br />

Molécu<strong>la</strong> <strong>de</strong> flúor, F2 <strong>Un</strong> ejemplo <strong>de</strong> <strong>en</strong><strong>la</strong>ce coval<strong>en</strong>te simple, es el que se forma cuando se un<strong>en</strong> los átomos <strong>de</strong> flúor<br />

para formar <strong>la</strong> molécu<strong>la</strong> <strong>de</strong> flúor (F ). En el<strong>la</strong>, cada átomo <strong>de</strong> flúor completa su nivel <strong>de</strong> val<strong>en</strong>cia<br />

2<br />

comparti<strong>en</strong>do mutuam<strong>en</strong>te su electrón <strong>de</strong>sapareado.<br />

+9 + +9 +9 +9<br />

F + F<br />

F F<br />

El par electrónico <strong>de</strong> <strong>en</strong><strong>la</strong>ce se muestra como un par <strong>de</strong> puntos <strong>en</strong>tre los dos átomos <strong>de</strong> flúor,<br />

pero con frecu<strong>en</strong>cia se utiliza un guión para repres<strong>en</strong>tarlo. En <strong>la</strong> molécu<strong>la</strong> <strong>de</strong> F 2 , pue<strong>de</strong> repres<strong>en</strong>tarse<br />

como F ___ F.<br />

¿Sabías qué ... el flúor es un gas <strong>de</strong> color amarillo pálido, más d<strong>en</strong>so que el aire, corrosivo<br />

y <strong>de</strong> olor p<strong>en</strong>etrante e irritante, sumam<strong>en</strong>te tóxico y el no metal más reactivo?<br />

Fluoruro <strong>de</strong> hidróg<strong>en</strong>o, HF<br />

El hidróg<strong>en</strong>o y el flúor reaccionan formando un gas incoloro l<strong>la</strong>mado fluoruro <strong>de</strong> hidróg<strong>en</strong>o.<br />

Tanto el hidróg<strong>en</strong>o como el flúor necesitan un electrón para alcanzar configuración <strong>de</strong> gas noble,<br />

así que compart<strong>en</strong> un par <strong>de</strong> electrones y forman un <strong>en</strong><strong>la</strong>ce coval<strong>en</strong>te simple. Esta reacción es<br />

muy explosiva y se pue<strong>de</strong> repres<strong>en</strong>tar como:<br />

+1 +9 +9<br />

+<br />

+1<br />

H +<br />

F H F<br />

¿Sabías qué ...el fluoruro <strong>de</strong> hidróg<strong>en</strong>o es sumam<strong>en</strong>te corrosivo y <strong>de</strong>be conservarse <strong>en</strong><br />

recipi<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> plomo, acero o recipi<strong>en</strong>tes plásticos. El fluoruro <strong>de</strong> hidróg<strong>en</strong>o ataca al vidrio,<br />

por lo que se utiliza <strong>en</strong> el grabado <strong>de</strong>l mismo, <strong>en</strong> termómetros, cristalería y cerámica.


166<br />

a) Dos átomos <strong>de</strong> cloro<br />

c) Tres átomos <strong>de</strong> hidróg<strong>en</strong>o y un<br />

átomo <strong>de</strong> nitróg<strong>en</strong>o<br />

e) Dos átomos <strong>de</strong> hidróg<strong>en</strong>o y un átomo<br />

<strong>de</strong> oxíg<strong>en</strong>o<br />

En<strong>la</strong>ce coval<strong>en</strong>te doble<br />

<strong>Química</strong> <strong>G<strong>en</strong>eral</strong><br />

Actividad 3.3 Utiliza <strong>la</strong>s estructuras <strong>de</strong> Lewis para mostrar <strong>la</strong> formación<br />

<strong>de</strong> <strong>en</strong><strong>la</strong>ces coval<strong>en</strong>tes simples <strong>en</strong>tre los sigui<strong>en</strong>tes átomos.<br />

b) Cuatro átomos <strong>de</strong> hidróg<strong>en</strong>o y un átomo<br />

<strong>de</strong> carbono<br />

d) Dos átomos <strong>de</strong> hidróg<strong>en</strong>o y un átomo<br />

<strong>de</strong> azufre<br />

d) <strong>Un</strong> átomo <strong>de</strong> hidróg<strong>en</strong>o y un átomo <strong>de</strong><br />

bromo<br />

El <strong>en</strong><strong>la</strong>ce coval<strong>en</strong>te doble, es el <strong>en</strong><strong>la</strong>ce que se forma por <strong>la</strong> unión <strong>de</strong> dos átomos <strong>de</strong><br />

elem<strong>en</strong>tos no metálicos al compartir dos pares <strong>de</strong> electrones <strong>en</strong>tre ellos, don<strong>de</strong> cada átomo<br />

aporta dos electrones.<br />

El <strong>en</strong><strong>la</strong>ce coval<strong>en</strong>te doble es el segundo <strong>en</strong><strong>la</strong>ce que se forma <strong>en</strong>tre dos átomos y se conoce<br />

también como <strong>en</strong><strong>la</strong>ce pi (π).<br />

Molécu<strong>la</strong> <strong>de</strong> oxíg<strong>en</strong>o, O2 La formación <strong>de</strong> <strong>la</strong> molécu<strong>la</strong> <strong>de</strong> oxíg<strong>en</strong>o es un ejemplo <strong>de</strong> ello, cada átomo aporta dos electrones<br />

para completar su octeto.<br />

O + O<br />

O O o bi<strong>en</strong> O O<br />

Molécu<strong>la</strong> <strong>de</strong> dióxido <strong>de</strong> carbono, CO 2<br />

En <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> <strong>la</strong> molécu<strong>la</strong> <strong>de</strong> dióxido <strong>de</strong> carbono, el átomo <strong>de</strong> carbono comparte dos<br />

pares <strong>de</strong> electrones con cada átomo <strong>de</strong> oxíg<strong>en</strong>o.<br />

O + C + O O C O o bi<strong>en</strong> O C O


En<strong>la</strong>ce químico y nom<strong>en</strong>c<strong>la</strong>tura 167<br />

La teoría <strong>en</strong><strong>la</strong>ce val<strong>en</strong>cia nos permite corre<strong>la</strong>cionar el número <strong>de</strong> <strong>en</strong><strong>la</strong>ces coval<strong>en</strong>tes que pue<strong>de</strong><br />

formar un átomo <strong>de</strong> un elem<strong>en</strong>to con su posición <strong>en</strong> <strong>la</strong> tab<strong>la</strong> periódica. Por ejemplo, los halóg<strong>en</strong>os<br />

pose<strong>en</strong> 7 electrones <strong>de</strong> val<strong>en</strong>cia, pero sólo uno <strong>de</strong> ellos queda <strong>de</strong>sapareado al construir sus<br />

estructuras <strong>de</strong> Lewis. La teoría <strong>en</strong><strong>la</strong>ce val<strong>en</strong>cia nos dice que el número <strong>de</strong> <strong>en</strong><strong>la</strong>ces coval<strong>en</strong>tes<br />

que pue<strong>de</strong> formar un átomo, <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong>l número <strong>de</strong> electrones <strong>de</strong>sapareados que posee, por<br />

tanto, los halóg<strong>en</strong>os sólo pued<strong>en</strong> formar un <strong>en</strong><strong>la</strong>ce coval<strong>en</strong>te simple.<br />

¿De los átomos <strong>de</strong> los elem<strong>en</strong>tos, B, C, Si,<br />

N, P, O y S, cuáles consi<strong>de</strong>ras que pued<strong>en</strong><br />

formar <strong>en</strong><strong>la</strong>ces coval<strong>en</strong>tes dobles?<br />

Exist<strong>en</strong> muchos compuestos <strong>de</strong>l carbono que<br />

pose<strong>en</strong> <strong>en</strong><strong>la</strong>ces coval<strong>en</strong>tes dobles como los<br />

al<strong>de</strong>hídos, <strong>la</strong>s cetonas, los ácidos carboxílicos<br />

, los ésteres, <strong>la</strong>s amidas y <strong>en</strong> todos ellos aparece<br />

el <strong>en</strong><strong>la</strong>ce C=O, asímismo <strong>en</strong> los alqu<strong>en</strong>os<br />

don<strong>de</strong> aparece el <strong>en</strong><strong>la</strong>ce C=C.<br />

Al<strong>de</strong>hído<br />

En<strong>la</strong>ce coval<strong>en</strong>te triple<br />

Ácido carboxílico<br />

IIIA IVA VA VIA VIIA<br />

B C<br />

Número <strong>de</strong> <strong>en</strong><strong>la</strong>ces coval<strong>en</strong>tes que<br />

pued<strong>en</strong> formar algunos átomos <strong>de</strong><br />

elem<strong>en</strong>tos repres<strong>en</strong>tativos.<br />

Molécu<strong>la</strong> <strong>de</strong> nitróg<strong>en</strong>o, N2 En <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> <strong>la</strong> molécu<strong>la</strong> <strong>de</strong> nitróg<strong>en</strong>o, N , cada átomo comparte tres pares <strong>de</strong> electrones<br />

2<br />

para completar su octeto.<br />

N + N<br />

N N o bi<strong>en</strong> N N<br />

Si<br />

N<br />

P<br />

Amida<br />

Alqu<strong>en</strong>o Cetona<br />

Éster<br />

El <strong>en</strong><strong>la</strong>ce coval<strong>en</strong>te triple se <strong>de</strong>fine como el <strong>en</strong><strong>la</strong>ce formado por <strong>la</strong> unión <strong>de</strong> dos<br />

átomos <strong>de</strong> elem<strong>en</strong>tos no metálicos al compartir tres pares <strong>de</strong> electrones <strong>en</strong>tre ellos,<br />

don<strong>de</strong> cada átomo aporta tres electrones. Es el tercer <strong>en</strong><strong>la</strong>ce que se forma <strong>en</strong>tre dos<br />

átomos y está constituido por un <strong>en</strong><strong>la</strong>ce sigma (σ) y dos <strong>en</strong><strong>la</strong>ces pi (π).<br />

O<br />

S<br />

F<br />

Cl<br />

Br<br />

I


168<br />

Molécu<strong>la</strong> <strong>de</strong> cianuro <strong>de</strong> hidróg<strong>en</strong>o, HCN<br />

<strong>Química</strong> <strong>G<strong>en</strong>eral</strong><br />

En <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> <strong>la</strong> molécu<strong>la</strong> <strong>de</strong> cianuro <strong>de</strong> hidróg<strong>en</strong>o, tanto el hidróg<strong>en</strong>o como el carbono y el<br />

nitróg<strong>en</strong>o logran configuración <strong>de</strong> gas noble.<br />

H + C + N H C N o bi<strong>en</strong> H C N<br />

¿Sabías qué ... el cianuro <strong>de</strong> hidróg<strong>en</strong>o es un gas incoloro, altam<strong>en</strong>te v<strong>en</strong><strong>en</strong>oso, que ti<strong>en</strong>e<br />

un ligero olor a alm<strong>en</strong>dras y que algunas frutas como el aguacate y <strong>la</strong>s alm<strong>en</strong>dras amargas lo<br />

conti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> su semil<strong>la</strong>? <strong>Un</strong>a conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> 300 ppm (partes por millón)<strong>en</strong> el aire, es<br />

sufici<strong>en</strong>te para matar a un ser humano <strong>en</strong> cuestión <strong>de</strong> minutos.<br />

De los átomos que pued<strong>en</strong> formar <strong>en</strong><strong>la</strong>ces coval<strong>en</strong>tes triples, sólo t<strong>en</strong>emos al nitróg<strong>en</strong>o, al<br />

oxíg<strong>en</strong>o y al carbono. Exist<strong>en</strong> compuestos <strong>de</strong>l carbono que pose<strong>en</strong> molécu<strong>la</strong>s con <strong>en</strong><strong>la</strong>ces<br />

coval<strong>en</strong>tes triples, como los alquinos, don<strong>de</strong> aparece el <strong>en</strong><strong>la</strong>ce C C.<br />

C O<br />

Propino Monóxido <strong>de</strong> carbono 2-butino<br />

En<strong>la</strong>ce coval<strong>en</strong>te coordinado<br />

<strong>Un</strong> tipo especial <strong>de</strong> <strong>en</strong><strong>la</strong>ce coval<strong>en</strong>te lo constituye el <strong>en</strong><strong>la</strong>ce coval<strong>en</strong>te coordinado, que es una<br />

variante <strong>de</strong>l <strong>en</strong><strong>la</strong>ce coval<strong>en</strong>te simple.<br />

El <strong>en</strong><strong>la</strong>ce coval<strong>en</strong>te coordinado se <strong>de</strong>fine como <strong>la</strong> unión química <strong>en</strong>tre dos átomos <strong>de</strong><br />

elem<strong>en</strong>tos no metálicos que resulta <strong>de</strong> compartir un par <strong>de</strong> electrones, los cuales son aportados<br />

por uno <strong>de</strong> los átomos y el otro sólo contribuye con un orbital vacío.<br />

Este <strong>en</strong><strong>la</strong>ce se simboliza con una flecha para indicar <strong>la</strong> proced<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los dos electrones,<br />

porque una vez formado, éste es idéntico al <strong>en</strong><strong>la</strong>ce coval<strong>en</strong>te simple.<br />

+<br />

Formación <strong>de</strong>l ion amonio, NH4 Si analizamos <strong>la</strong> molécu<strong>la</strong> <strong>de</strong> amoníaco, <strong>en</strong>contraremos <strong>en</strong> el<strong>la</strong> un par <strong>de</strong> electrones libres <strong>en</strong> el<br />

átomo <strong>de</strong> nitróg<strong>en</strong>o, los cuales son compartidos con el ion hidróg<strong>en</strong>o, para formar el ion amonio.<br />

El ion hidróg<strong>en</strong>o pue<strong>de</strong> ser proporcionado por un ácido o por el agua.<br />

H +<br />

+


En<strong>la</strong>ce químico y nom<strong>en</strong>c<strong>la</strong>tura 169<br />

Formación <strong>de</strong>l ion hidronio, H 3 O +<br />

El ion hidróg<strong>en</strong>o también conocido como protón es una especie inestable por lo que siempre<br />

se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra unida a otros átomos. En solución acuosa forma el ion hidronio, al unirse por<br />

medio <strong>de</strong> un <strong>en</strong><strong>la</strong>ce coval<strong>en</strong>te coordinado a <strong>la</strong> molécu<strong>la</strong> <strong>de</strong> agua.<br />

H +<br />

+<br />

Molécu<strong>la</strong> <strong>de</strong> ácido sulfúrico, H 2 SO 4<br />

En <strong>la</strong> molécu<strong>la</strong> <strong>de</strong> ácido sulfúrico, el átomo <strong>de</strong> azufre completa su octeto, al compartir sus electrones<br />

con los oxíg<strong>en</strong>os unidos al hidróg<strong>en</strong>o, por tanto, <strong>la</strong> única forma <strong>de</strong> que los oxíg<strong>en</strong>os que<br />

no pose<strong>en</strong> hidróg<strong>en</strong>o complet<strong>en</strong> su octeto, es formando <strong>en</strong><strong>la</strong>ces coval<strong>en</strong>tes coordinados con el<br />

átomo <strong>de</strong> azufre, como se muestra <strong>en</strong> <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te estructura <strong>de</strong> Lewis.<br />

Actividad 3.4 Completa <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes estructuras <strong>de</strong> Lewis, seña<strong>la</strong>ndo<br />

mediante guiones o flechas los tipos <strong>de</strong> <strong>en</strong><strong>la</strong>ce que se pres<strong>en</strong>tan <strong>en</strong>tre<br />

los átomos <strong>en</strong> cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s molécu<strong>la</strong>s.<br />

H 3 PO 4 HNO 3 H 2 CO 3<br />

CH 3 COOH<br />

CH 3 COCH 3


170<br />

Propieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los compuestos coval<strong>en</strong>tes no po<strong>la</strong>res<br />

<strong>Química</strong> <strong>G<strong>en</strong>eral</strong><br />

1. Los compuestos coval<strong>en</strong>tes no po<strong>la</strong>res son insolubles <strong>en</strong> disolv<strong>en</strong>tes po<strong>la</strong>res como el<br />

agua, pero solubles <strong>en</strong> disolv<strong>en</strong>tes no po<strong>la</strong>res, como el tetracloruro <strong>de</strong> carbono (CCl 4 ), el<br />

b<strong>en</strong>c<strong>en</strong>o (C 6 H 6 ) y el éter etílico (CH 3 -CH 2 -O-CH 2 -CH 3 ).<br />

2. En estado sólido y líquido normalm<strong>en</strong>te ti<strong>en</strong><strong>en</strong> bajos puntos <strong>de</strong> fusión y <strong>de</strong> ebullición respectivam<strong>en</strong>te,<br />

esto se <strong>de</strong>be a que <strong>la</strong>s fuerzas que un<strong>en</strong> a <strong>la</strong>s molécu<strong>la</strong>s son muy débiles.<br />

3. No conduc<strong>en</strong> <strong>la</strong> corri<strong>en</strong>te eléctrica, dado que sus molécu<strong>la</strong>s no ti<strong>en</strong><strong>en</strong> carga y sus átomos<br />

están unidos por <strong>en</strong><strong>la</strong>ces coval<strong>en</strong>tes.<br />

Propieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los compuestos coval<strong>en</strong>tes po<strong>la</strong>res<br />

1. Los compuestos coval<strong>en</strong>tes po<strong>la</strong>res son<br />

solubles <strong>en</strong> disolv<strong>en</strong>tes po<strong>la</strong>res, como el<br />

agua, <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> dipolos <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>s molécu<strong>la</strong>s. Por ejemplo, el alcohol etílico<br />

es soluble <strong>en</strong> agua <strong>en</strong> todas <strong>la</strong>s proporciones.<br />

Su solubilidad se explica por <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong>l grupo -OH, <strong>en</strong> <strong>la</strong> molécu<strong>la</strong>, con el cual<br />

se forman <strong>en</strong><strong>la</strong>ces pu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> hidróg<strong>en</strong>o <strong>en</strong>tre<br />

<strong>la</strong>s molécu<strong>la</strong>s <strong>de</strong> agua y alcohol.<br />

2. En estado sólido sus puntos <strong>de</strong> fusión son mayores que los no po<strong>la</strong>res, pero m<strong>en</strong>ores que<br />

los iónicos. En estado líquido su punto <strong>de</strong> ebullición es m<strong>en</strong>or que el <strong>de</strong>l agua, pero mayor<br />

que el <strong>de</strong> los compuestos no po<strong>la</strong>res.<br />

3. No conduc<strong>en</strong> <strong>la</strong> corri<strong>en</strong>te eléctrica.<br />

Es necesario t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que <strong>la</strong>s propieda<strong>de</strong>s que se m<strong>en</strong>cionan son g<strong>en</strong>eralizaciones, ya<br />

que tanto <strong>en</strong> compuestos coval<strong>en</strong>tes po<strong>la</strong>res, como <strong>en</strong> los no po<strong>la</strong>res, exist<strong>en</strong> excepciones.<br />

Es importante resaltar a<strong>de</strong>más, que el tipo <strong>de</strong> <strong>en</strong><strong>la</strong>ce no es tampoco <strong>de</strong>terminante para conocer<br />

<strong>la</strong>s propieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong>s sustancias, sino que <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>cia importante <strong>la</strong> hace su estructura.<br />

(Plinio Sosa, 2000).<br />

Sustancias molecu<strong>la</strong>res y reticu<strong>la</strong>res<br />

○ ○ ○ ○<br />

Las sustancias que se forman cuando se un<strong>en</strong> los átomos e iones, pued<strong>en</strong> ser c<strong>la</strong>sificadas <strong>en</strong><br />

función <strong>de</strong> su estructura, como molecu<strong>la</strong>res o reticu<strong>la</strong>res.<br />

Se dice que una sustancia es molecu<strong>la</strong>r cuando su porción mínima repres<strong>en</strong>tativa está<br />

constituida por átomos o molécu<strong>la</strong>s sueltas. Estas molécu<strong>la</strong>s pued<strong>en</strong> unirse a través <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong><strong>la</strong>ces intermolecu<strong>la</strong>res como <strong>la</strong>s l<strong>la</strong>madas fuerzas <strong>de</strong> van <strong>de</strong>r Waals o <strong>en</strong><strong>la</strong>ces pu<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong> hidróg<strong>en</strong>o. Ejemplos <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s t<strong>en</strong>emos al SO 2 , P 4 , S 8 , H 2 , Cl 2 , He, etc.<br />

○ ○ ○○ ○ ○


En<strong>la</strong>ce químico y nom<strong>en</strong>c<strong>la</strong>tura 171<br />

Se dice que una sustancia es reticu<strong>la</strong>r cuando su porción mínima repres<strong>en</strong>tativa es una<br />

celda unitaria, constituida por un <strong>en</strong>tramado <strong>de</strong> átomos o iones. Estos pued<strong>en</strong> estar unidos<br />

por <strong>en</strong><strong>la</strong>ces iónicos, coval<strong>en</strong>tes o metálicos.<br />

Sustancias reticu<strong>la</strong>res coval<strong>en</strong>tes<br />

Ejemplos <strong>de</strong> sustancias reticu<strong>la</strong>res coval<strong>en</strong>tes son el diamante, el grafito y el cuarzo.<br />

La fórmu<strong>la</strong> SiO sugiere <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> pequeñas molécu<strong>la</strong>s <strong>de</strong><br />

2<br />

dióxido <strong>de</strong> silicio, semejantes a <strong>la</strong>s molécu<strong>la</strong>s <strong>de</strong> dióxido <strong>de</strong><br />

carbono, CO . Sin embargo, <strong>la</strong>s molécu<strong>la</strong>s <strong>de</strong> dióxido <strong>de</strong> silicio<br />

2<br />

no exist<strong>en</strong>. En <strong>la</strong> naturaleza el dióxido <strong>de</strong> silicio se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra<br />

como un sólido cristalino, don<strong>de</strong> cada átomo <strong>de</strong> silicio está<br />

unido a cuatro átomos <strong>de</strong> oxíg<strong>en</strong>o formando un tetraedro y<br />

cada átomo <strong>de</strong> oxíg<strong>en</strong>o a dos átomos <strong>de</strong> silicio.<br />

Cuando el SiO se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> su forma cristalina, se le l<strong>la</strong>ma<br />

2<br />

sílice, cuando se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra formando gran<strong>de</strong>s cristales, le<br />

l<strong>la</strong>mamos cuarzo y cuando lo t<strong>en</strong>emos como un montón <strong>de</strong><br />

diminutos cristales, le l<strong>la</strong>mamos ar<strong>en</strong>a.<br />

Características <strong>de</strong> sustancias molecu<strong>la</strong>res y reticu<strong>la</strong>res coval<strong>en</strong>tes<br />

Tipo <strong>de</strong><br />

sustancia<br />

Reticu<strong>la</strong>r<br />

Molecu<strong>la</strong>r<br />

Diamante Grafito<br />

Porción<br />

mínima<br />

repres<strong>en</strong>tativa<br />

Átomos o<br />

celdas<br />

unitarias<br />

Molécu<strong>la</strong>s o<br />

átomos<br />

Fuerzas que<br />

manti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

unida<strong>de</strong>s juntas<br />

En<strong>la</strong>ce<br />

coval<strong>en</strong>te<br />

Fuerzas <strong>de</strong> van<br />

<strong>de</strong>r Waals,<br />

<strong>en</strong><strong>la</strong>ce pu<strong>en</strong>te <strong>de</strong><br />

hidróg<strong>en</strong>o<br />

Características<br />

g<strong>en</strong>erales<br />

SiO 2 <strong>en</strong> su forma cristalina, el cuarzo<br />

Duros, altos puntos <strong>de</strong> fusión,<br />

malos conductores <strong>de</strong>l calor y <strong>la</strong><br />

electricidad.<br />

Suaves, bajos puntos <strong>de</strong> fusión,<br />

malos conductores <strong>de</strong>l calor y <strong>la</strong><br />

electricidad.<br />

Ejemplos<br />

Diamante(C),<br />

grafito(C), SiO 2<br />

(cuarzo)<br />

Neón, CO 2 , I 2 , Br 2 ,<br />

P 4 , S 8 , H 2 O,<br />

C 6 H 12 O 6 , C 12 H 22 O 11


172<br />

3.3.1 Compuestos coval<strong>en</strong>tes<br />

<strong>Química</strong> <strong>G<strong>en</strong>eral</strong><br />

Los compuestos coval<strong>en</strong>tes resultan <strong>de</strong> <strong>la</strong> unión <strong>de</strong> elem<strong>en</strong>tos no metálicos, <strong>en</strong>tre ellos t<strong>en</strong>emos<br />

a los óxidos ácidos también conocidos como anhídridos, los oxiácidos conocidos como<br />

oxácidos, los hidrácidos y los hidruros coval<strong>en</strong>tes.<br />

Óxidos ácidos o anhídridos<br />

Los óxidos ácidos o anhídridos son compuestos coval<strong>en</strong>tes binarios que resultan <strong>de</strong> <strong>la</strong> combinación<br />

<strong>de</strong> un no metal con el oxíg<strong>en</strong>o. Ejemplo:<br />

Nivel simbólico<br />

Nivel submicroscópico<br />

Los anhídridos se caracterizan porque al reaccionar con el agua produc<strong>en</strong> oxiácidos. Ejemplos:<br />

Nivel simbólico<br />

Nivel submicroscópico<br />

Se les d<strong>en</strong>omina anhídridos, porque provi<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>de</strong> ácidos inorgánicos completam<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong>shidratados. Aunque no todos los óxidos ácidos son anhídridos.<br />

Para dar nombre a los óxidos ácidos se pue<strong>de</strong> utilizar <strong>la</strong> nom<strong>en</strong>c<strong>la</strong>tura clásica (común), <strong>la</strong> <strong>de</strong><br />

Stock y <strong>la</strong> <strong>de</strong>scriptiva, estas dos últimas <strong>de</strong> <strong>la</strong> IUPAC.<br />

Nom<strong>en</strong>c<strong>la</strong>tura común<br />

En <strong>la</strong> nom<strong>en</strong>c<strong>la</strong>tura común o clásica se utilizan los sufijos oso e ico.<br />

Para los elem<strong>en</strong>tos no metálicos (o metaloi<strong>de</strong>s) que pres<strong>en</strong>tan sólo dos números <strong>de</strong> oxidación,<br />

como el boro (B) , el carbono (C) y el silicio (Si), se utilizará el sufijo oso para el m<strong>en</strong>or y el ico<br />

para el mayor número <strong>de</strong> oxidación. Ejemplos:<br />

B 2 0 3<br />

CO 2<br />

+<br />

+<br />

Anhídrido bórico<br />

Anhídrido hipocloroso<br />

Ácido hipocloroso<br />

Anhídrido carbónico (más conocido como dióxido <strong>de</strong> carbono)


En<strong>la</strong>ce químico y nom<strong>en</strong>c<strong>la</strong>tura 173<br />

B 2 O Anhídrido boroso<br />

CO Anhídrido carbonoso (más conocido como monóxido <strong>de</strong> carbono)<br />

Cuando el elem<strong>en</strong>to no metálico pres<strong>en</strong>ta más <strong>de</strong> dos números <strong>de</strong> oxidación, se utilizarán prefijos<br />

y sufijos <strong>de</strong> acuerdo con sus números <strong>de</strong> oxidación. Para ello utilizaremos <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te<br />

tab<strong>la</strong>.<br />

No. <strong>de</strong> oxidación Prefijo Nombre <strong>de</strong>l no metal o metaloi<strong>de</strong> Sufijo<br />

Ejemplo:<br />

+1 +2<br />

+3 +4<br />

+5 +6<br />

Actividad 3.5 Anota <strong>la</strong> fórmu<strong>la</strong> y nombres comunes <strong>de</strong> los óxidos ácidos<br />

<strong>de</strong>l silicio.<br />

+7 Per<br />

Fórmu<strong>la</strong> Nombre<br />

Hipo oso<br />

+1 -2<br />

N 2 O Anhídrido hiponitroso<br />

+3 -2<br />

N 2 O 3 Anhídrido nitroso<br />

+5 -2<br />

N 2 O 5 Anhídrido nítrico<br />

Actividad 3.6 Determina los óxidos ácidos restantes, que resultan <strong>de</strong><br />

combinar los no metales o metaloi<strong>de</strong>s con el oxíg<strong>en</strong>o y escribe el nombre<br />

común a cada uno <strong>de</strong> ellos. Para ello, es importante m<strong>en</strong>cionar que el<br />

flúor no forma óxidos ácidos.<br />

IIIA IVA VA VIA VIIA<br />

B C N O F<br />

Si P S Cl<br />

As Se Br<br />

Te I<br />

oso<br />

ico<br />

ico


174<br />

Fórmu<strong>la</strong> Nombre común<br />

<strong>Química</strong> <strong>G<strong>en</strong>eral</strong>


En<strong>la</strong>ce químico y nom<strong>en</strong>c<strong>la</strong>tura 175<br />

Para dar nombre a los óxidos ácidos o anhídridos se pue<strong>de</strong> utilizar <strong>la</strong> nom<strong>en</strong>c<strong>la</strong>tura Stock y <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>scriptiva.<br />

Nom<strong>en</strong>c<strong>la</strong>tura Stock<br />

Como ya lo m<strong>en</strong>cionamos, <strong>la</strong> nom<strong>en</strong>c<strong>la</strong>tura Stock consiste <strong>en</strong> colocar <strong>de</strong>spués <strong>de</strong>l nombre <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> función química, el número <strong>de</strong> oxidación <strong>de</strong>l elem<strong>en</strong>to no metálico (o metaloi<strong>de</strong>) con el que se<br />

está combinando el oxíg<strong>en</strong>o.<br />

N O Óxido <strong>de</strong> nitróg<strong>en</strong>o (I)<br />

2<br />

NO Óxido <strong>de</strong> nitróg<strong>en</strong>o (II)<br />

N 2 O 3 Óxido <strong>de</strong> nitróg<strong>en</strong>o (III)<br />

NO 2<br />

Óxido <strong>de</strong> nitróg<strong>en</strong>o (IV)<br />

N 2 O 5 Óxido <strong>de</strong> nitróg<strong>en</strong>o (V)<br />

Nom<strong>en</strong>c<strong>la</strong>tura <strong>de</strong>scriptiva<br />

Este tipo <strong>de</strong> nom<strong>en</strong>c<strong>la</strong>tura es mucho más fácil para nombrar o escribir <strong>la</strong> fórmu<strong>la</strong> <strong>de</strong> un compuesto,<br />

dado que ésta expresa <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> átomos <strong>de</strong> cada elem<strong>en</strong>to pres<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>la</strong> molécu<strong>la</strong>.<br />

Los prefijos griegos <strong>de</strong>scrib<strong>en</strong> el número <strong>de</strong> átomos <strong>en</strong> <strong>la</strong> molécu<strong>la</strong><br />

Prefijo griego Número Compuesto Nombre<br />

mono 1 CO Monóxido <strong>de</strong> carbono<br />

di- 2 SO 2 Dióxido <strong>de</strong> azufre<br />

tri- 3 B 2 O 3 Trióxido <strong>de</strong> diboro<br />

tetra- 4<br />

p<strong>en</strong>ta 5 P 2 O 5 P<strong>en</strong>tóxido <strong>de</strong> difósforo<br />

* hexa- 6 As O Hexóxido <strong>de</strong> tetraarsénico<br />

4 6<br />

hepta- 7 Cl 2 O 7 Heptóxido <strong>de</strong> dicloro<br />

octa- 8<br />

nona- (o <strong>en</strong>e) 9<br />

<strong>de</strong>ca 10 P 4 O 10 Decóxido <strong>de</strong> tetrafósforo<br />

*<strong>Un</strong> dímero es una molécu<strong>la</strong> compuesta <strong>de</strong> dos molécu<strong>la</strong>s idénticas simples. Las molécu<strong>la</strong>s As 2 0 3 y P 2 0 5<br />

<strong>en</strong> realidad exist<strong>en</strong> como As 4 0 6 y P 4 0 10 .


176<br />

Fórmu<strong>la</strong><br />

N 0 2<br />

SO 2<br />

SiO 2<br />

TeO 2<br />

As 4 O 6<br />

P 4 O 10<br />

B 2 0 3<br />

CO<br />

CO 2<br />

SeO 2<br />

<strong>Química</strong> <strong>G<strong>en</strong>eral</strong><br />

El dióxido <strong>de</strong> azufre (SO 2 ) y el dióxido <strong>de</strong> nitróg<strong>en</strong>o NO 2 se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> el aire contaminado y<br />

son <strong>de</strong> los contaminantes más peligrosos para el ser humano. La pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> estos y otros<br />

óxidos ácidos <strong>en</strong> <strong>la</strong> atmósfera, provoca <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> lluvia ácida y aceleran <strong>la</strong> oxidación <strong>de</strong><br />

productos e<strong>la</strong>borados con hierro.<br />

El monóxido <strong>de</strong> carbono producido principalm<strong>en</strong>te por <strong>la</strong> combustión incompleta <strong>de</strong> <strong>la</strong> gasolina<br />

<strong>en</strong> los automóviles y <strong>en</strong> los cigarrillos, es uno <strong>de</strong> los mayores contaminantes <strong>de</strong>l aire, capaz <strong>de</strong><br />

provocar <strong>la</strong> muerte.<br />

Oxiácidos<br />

Actividad 3.6 Escribe el nombre <strong>de</strong> los sigui<strong>en</strong>tes oxidos ácidos<br />

utilizando para ello, cualquiera <strong>de</strong> los tres tipos <strong>de</strong> nom<strong>en</strong>c<strong>la</strong>tura.<br />

Nombre Usos<br />

Se usó como anestésico.<br />

Como <strong>de</strong>sinfectante y preservativo <strong>en</strong> <strong>la</strong> industria<br />

alim<strong>en</strong>ticia. Como ag<strong>en</strong>te b<strong>la</strong>nqueador <strong>en</strong><br />

textiles, papel, aceite, etc. Como fumigante.<br />

En <strong>la</strong> obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>l silicio y sus compuestos.<br />

En <strong>la</strong> fabricación <strong>de</strong> vidrio y abrasivos.<br />

Se usa para colorear el vidrio.<br />

En <strong>la</strong> fabricación <strong>de</strong> vidrio. Como Insecticida y<br />

eliminación <strong>de</strong> roedores. Como preservativo <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> ma<strong>de</strong>ra.<br />

Como ag<strong>en</strong>te <strong>de</strong>shidratante.<br />

Se usa <strong>en</strong> <strong>la</strong> fabricación <strong>de</strong> vidrio resist<strong>en</strong>te al<br />

calor (pyrex) y te<strong>la</strong>s incombustibles.<br />

Como combustible, ag<strong>en</strong>te reductor y <strong>en</strong> <strong>la</strong> síntesis<br />

<strong>de</strong>l metanol.<br />

Como refrigerante, <strong>en</strong> <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> bebidas<br />

carbonatadas y como extinguidor <strong>de</strong> fuego.<br />

Como antioxidante <strong>en</strong> <strong>la</strong> fabricación <strong>de</strong> aceites.<br />

Sin duda, <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas conoce el término ácido. La pa<strong>la</strong>bra ácido provi<strong>en</strong>e <strong>de</strong>l<br />

<strong>la</strong>tín acidus, que significa agrio. Este término fue utilizado originalm<strong>en</strong>te para referirse al vinagre.<br />

Exist<strong>en</strong> dos tipos <strong>de</strong> ácidos inorgánicos: Los hidrácidos y los oxiácidos.<br />

Los oxiácidos conocidos también por el nombre <strong>de</strong> oxácidos y oxoácidos, son compuestos<br />

coval<strong>en</strong>tes ternarios que resultan <strong>de</strong> <strong>la</strong> combinación <strong>de</strong> un óxido ácido con el agua.


En<strong>la</strong>ce químico y nom<strong>en</strong>c<strong>la</strong>tura 177<br />

Usualm<strong>en</strong>te son reconocidos por sus fórmu<strong>la</strong>s químicas (H XO ), que g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te inician con<br />

n n<br />

hidróg<strong>en</strong>o, seguido <strong>de</strong>l elem<strong>en</strong>to no metálico (o metaloi<strong>de</strong>) y finalm<strong>en</strong>te el oxíg<strong>en</strong>o.<br />

Se les l<strong>la</strong>ma oxiácidos porque d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> su molécu<strong>la</strong> conti<strong>en</strong><strong>en</strong> oxíg<strong>en</strong>o. Se pued<strong>en</strong> c<strong>la</strong>sificar<br />

<strong>en</strong>: monopróticos, dipróticos o polipróticos, <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>de</strong>l número <strong>de</strong> iones H + disponibles o<br />

sustituibles <strong>en</strong> el ácido.<br />

El número <strong>de</strong> hidróg<strong>en</strong>os que posee cada ácido, g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te se pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>terminar si se<br />

conoce el grupo al que pert<strong>en</strong>ece el elem<strong>en</strong>to no metálico c<strong>en</strong>tral, al utilizar <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te expresión:<br />

8 - Número <strong>de</strong> grupo. = No. <strong>de</strong> hidróg<strong>en</strong>os <strong>de</strong>l ácido<br />

Esto sólo se cumple para los elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>l grupo V, VI y VIIA , con excepción <strong>de</strong> los ácidos <strong>de</strong>l<br />

nitróg<strong>en</strong>o, que sólo llevan un hidróg<strong>en</strong>o.<br />

Nom<strong>en</strong>c<strong>la</strong>tura común<br />

IIIA IVA VA VIA VIIA<br />

3H 2H 3H 2H 1H<br />

B C N* O F<br />

Si P S Cl<br />

As Se Br<br />

Te I<br />

La IUPAC recomi<strong>en</strong>da, que <strong>la</strong> perman<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> nombres tradicionales sea limitado sólo a compuestos<br />

muy comunes, que ya ti<strong>en</strong><strong>en</strong> nombres establecidos. Sin embargo, <strong>la</strong> nom<strong>en</strong>c<strong>la</strong>tura<br />

común sigue t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do un fuerte arraigo. Veamos algunas consi<strong>de</strong>raciones:<br />

Si un elem<strong>en</strong>to forma so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te un oxiácido, este llevará <strong>la</strong> terminación ico.<br />

H 2 CO 3 ácido carbónico<br />

Cuando un elem<strong>en</strong>to no metálico (o metaloi<strong>de</strong>) pres<strong>en</strong>ta dos estados <strong>de</strong> oxidación, se usa <strong>la</strong><br />

terminación –oso, para el m<strong>en</strong>or estado <strong>de</strong> oxidación, e –ico para el mayor.<br />

H 3 BO 2 ácido boroso<br />

H 3 BO 3 ácido bórico<br />

En caso <strong>de</strong> que el elem<strong>en</strong>to c<strong>en</strong>tral pres<strong>en</strong>te tres ó más estados <strong>de</strong> oxidación, se utilizarán los<br />

prefijos hipo o per según corresponda.<br />

Prefijo Sufijo Números <strong>de</strong> oxidación Fórmu<strong>la</strong> Nombre<br />

hipo oso +1 +2 HClO Ácido hipocloroso<br />

oso + 3 +4 HClO Ácido cloroso<br />

2<br />

ico + 5 +6 HClO Ácido clórico<br />

3<br />

per ico + 7 HClO4 Ácido perclórico


178<br />

HBrO<br />

<strong>Química</strong> <strong>G<strong>en</strong>eral</strong><br />

Ácido Nombre <strong>de</strong>l ácido Radical Nombre <strong>de</strong>l radical<br />

H 3 PO 4<br />

H 2 SO 4<br />

H 2 SO 3<br />

Ácido hipobromoso BrO Hipobromito<br />

-<br />

Ácido bromico - BrO3 3-<br />

Ácido fosforoso PO3 Ácido nítrico - NO3 2- SO3 3-<br />

Ácido bórico BO3 Fosfato<br />

Sulfato<br />

HClO Hipoclorito<br />

Ácido nitroso Nitrito<br />

HIO -<br />

4 IO4 H 2 SiO 4<br />

HlO<br />

H 3 AsO 4<br />

HMnO 4<br />

H 2 CrO 4<br />

Actividad 3.7 Completa <strong>la</strong> tab<strong>la</strong>, según corresponda, con <strong>la</strong>s fórmu<strong>la</strong>s<br />

o nombres comunes <strong>de</strong> algunos ácidos o radicales.<br />

Ácido carbónico Carbonato<br />

2- SiO4 Ácido yódico Yodato<br />

Ácido perclórico Perclorato<br />

Ácido selénico<br />

lO -<br />

3- AsO4 - MnO4 Sel<strong>en</strong>ato<br />

Ácido telúrico Telurato<br />

2- CrO4


En<strong>la</strong>ce químico y nom<strong>en</strong>c<strong>la</strong>tura 179<br />

Aplicaciones <strong>de</strong> los oxiácidos <strong>en</strong> <strong>la</strong> vida diaria<br />

El ácido sulfúrico se utiliza <strong>en</strong> <strong>la</strong> fabricación <strong>de</strong> fertilizantes, explosivos, pinturas, así como <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

metalurgia.<br />

El ácido fosfórico se utiliza <strong>en</strong> <strong>la</strong> fabricación <strong>de</strong> fertilizantes, <strong>de</strong>terg<strong>en</strong>tes, jabones y para acidu<strong>la</strong>r<br />

los refrescos <strong>de</strong> co<strong>la</strong>.<br />

El ácido nítrico es un ácido fuerte que se utiliza <strong>en</strong> <strong>la</strong> fabricación <strong>de</strong> fertilizantes, explosivos,<br />

<strong>la</strong>cas, fibras sintéticas, drogas, colorantes y a<strong>de</strong>más como ag<strong>en</strong>te oxidante.<br />

En <strong>la</strong> vida diaria utilizamos también ácidos orgánicos, como el ácido cítrico, ascórbico (vitamina<br />

C), acético y acetilsalicílico. El ácido cítrico como su nombre lo indica, se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra pres<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong> frutas como limones, naranjas y toronjas. El ácido acético diluido se conoce como vinagre,<br />

el cual se aña<strong>de</strong> para <strong>la</strong> preparación <strong>de</strong> chiles <strong>en</strong> escabeche, <strong>en</strong>sa<strong>la</strong>das o a<strong>de</strong>rezos. La vitamina<br />

C es el ácido ascórbico.<br />

Ácido cítrico<br />

HO<br />

CH2 HO CH<br />

Precauciones que <strong>de</strong>b<strong>en</strong> t<strong>en</strong>erse al utilizar ácidos y bases fuertes<br />

Los ácidos minerales como el sulfúrico, el clorhídrico y el nítrico son muy corrosivos, <strong>de</strong>struy<strong>en</strong><br />

los tejidos; al igual que algunas bases como el hidróxido <strong>de</strong> sodio.<br />

Si <strong>de</strong> manera accid<strong>en</strong>tal cae <strong>en</strong> tu piel alguna <strong>de</strong> estas sustancias aplica bastante agua <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

zona afectada, con <strong>la</strong> finalidad <strong>de</strong> diluir ya sea el ácido o <strong>la</strong> base. Posteriorm<strong>en</strong>te si tratas <strong>de</strong><br />

neutralizar una base fuerte, se <strong>de</strong>be emplear un ácido débil como el vinagre o el ácido bórico,<br />

H 3 BO 3 ; este último sobre todo si el accid<strong>en</strong>te ha ocurrido <strong>en</strong> los ojos. Así mismo, para neutralizar<br />

<strong>la</strong> quemadura <strong>de</strong> un ácido fuerte hay que usar una base débil como <strong>la</strong> leche <strong>de</strong> magnesia,<br />

Mg(OH) 2 o el bicarbonato <strong>de</strong> sodio, NaHCO 3 .<br />

Esta es una reacción <strong>de</strong> neutralización: ácido + base sal + agua<br />

<strong>Un</strong>a precaución que siempre <strong>de</strong>berás t<strong>en</strong>er pres<strong>en</strong>te:<br />

O<br />

OH OH<br />

Ácido ascórbico<br />

Ácido acetilsalicílico<br />

¡Nunca le <strong>de</strong>s <strong>de</strong> “beber” agua al ácido!<br />

O<br />

Ácido acético<br />

Esto significa que no <strong>de</strong>be agregarse agua al ácido porque al caer ésta se cali<strong>en</strong>ta y evapora<br />

viol<strong>en</strong>tam<strong>en</strong>te pudi<strong>en</strong>do salpicar partes <strong>de</strong> tu cuerpo. Por ello, lo que <strong>de</strong>be hacerse para preparar<br />

una disolución ácida, es añadir l<strong>en</strong>tam<strong>en</strong>te el ácido al agua.


180<br />

3.4 En<strong>la</strong>ce iónico<br />

<strong>Química</strong> <strong>G<strong>en</strong>eral</strong><br />

De acuerdo al mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong>l <strong>en</strong><strong>la</strong>ce iónico, éste se forma <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> atracción <strong>en</strong>tre iones <strong>de</strong><br />

carga opuesta (cationes y aniones), que se forman cuando uno o más electrones se transfier<strong>en</strong><br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> el nivel <strong>de</strong> val<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un átomo hasta el nivel <strong>de</strong> val<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> otro.<br />

En este mo<strong>de</strong>lo se consi<strong>de</strong>ra que existe una transfer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> electrones <strong>en</strong>tre los átomos, el<br />

átomo que pier<strong>de</strong> electrones queda cargado positivam<strong>en</strong>te (metal) y el que los gana queda<br />

cargado negativam<strong>en</strong>te (no metal).<br />

Este mo<strong>de</strong>lo nos permite explicar <strong>de</strong> manera s<strong>en</strong>cil<strong>la</strong> <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> los compuestos iónicos,<br />

como si sólo se unieran dos partícu<strong>la</strong>s <strong>de</strong> carga opuesta. Sin embargo, <strong>la</strong>s interacciones no son<br />

unidireccionales, sino que forman re<strong>de</strong>s con <strong>en</strong><strong>la</strong>ces multidireccionales.<br />

Veamos el caso <strong>de</strong>l cloruro <strong>de</strong> sodio.<br />

Cristal <strong>de</strong> NaCl (halita)<br />

+ Cl Na +<br />

Na Cl -<br />

Mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> un<br />

cristal <strong>de</strong> NaCl<br />

Mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> <strong>la</strong> parte frontal <strong>de</strong> un<br />

cristal <strong>de</strong> NaCl<br />

1. ¿<strong>Un</strong> ion <strong>de</strong> sodio se <strong>en</strong><strong>la</strong>za so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te al ion cloruro que le donó su electrón? Falso. <strong>Un</strong> ion<br />

positivo será atraído por cualquier ion negativo vecino, ya que no importa cómo <strong>la</strong>s partícu<strong>la</strong>s<br />

adquirieron su carga. La atracción electrostática <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> carga, y<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> distancia <strong>en</strong>tre los dos objetos cargados.<br />

2. <strong>Un</strong> átomo <strong>de</strong> sodio pue<strong>de</strong> formar sólo un <strong>en</strong><strong>la</strong>ce iónico, porque<br />

ti<strong>en</strong>e un electrón <strong>en</strong> su capa <strong>de</strong> val<strong>en</strong>cia. Falso: un ion <strong>de</strong> sodio<br />

se pue<strong>de</strong> <strong>en</strong><strong>la</strong>zar fuertem<strong>en</strong>te a tantos iones cloruro como pueda<br />

empacar con eficacia alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> él <strong>en</strong> una red cristalina regu<strong>la</strong>r.<br />

En el NaCl habrá seis iones cloruro <strong>en</strong><strong>la</strong>zados fuertem<strong>en</strong>te a<br />

cada ion <strong>de</strong> sodio y seis iones sodio <strong>en</strong><strong>la</strong>zados fuertem<strong>en</strong>te a<br />

cada ion cloruro.<br />

3. Los iones sodio al unirse con los iones cloruro forman <strong>la</strong> molécu<strong>la</strong><br />

<strong>de</strong> cloruro <strong>de</strong> sodio. Falso: No se forman molécu<strong>la</strong>s, se<br />

forman re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> iones o estructuras cristalinas. La fórmu<strong>la</strong> NaCl<br />

repres<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> celda unitaria o <strong>la</strong> mínima porción repres<strong>en</strong>tativa<br />

<strong>de</strong>l cristal <strong>de</strong> cloruro <strong>de</strong> sodio.


En<strong>la</strong>ce químico y nom<strong>en</strong>c<strong>la</strong>tura 181<br />

Propieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los compuestos iónicos<br />

Las propieda<strong>de</strong>s macroscópicas <strong>de</strong> los compuestos iónicos pued<strong>en</strong> explicarse por el<br />

acomodo <strong>de</strong> los iones <strong>en</strong> <strong>la</strong> red cristalina. La estructura cristalina le<br />

confiere estabilidad al sistema. Algunas <strong>de</strong> estas propieda<strong>de</strong>s son:<br />

1. En estado sólido no existe conductividad<br />

eléctrica, ya que <strong>la</strong>s cargas se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran<br />

totalm<strong>en</strong>te fijas <strong>en</strong> <strong>la</strong> red cristalina, mi<strong>en</strong>tras que<br />

si ésta se rompe, ya sea mediante <strong>la</strong> fusión o <strong>la</strong><br />

disolución, los iones adquier<strong>en</strong> movilidad y<br />

pued<strong>en</strong> transportar <strong>la</strong> carga <strong>de</strong> una terminal<br />

eléctrica a <strong>la</strong> otra.<br />

Mo<strong>de</strong>lo que repres<strong>en</strong>ta el rompimi<strong>en</strong>to mecánico <strong>de</strong><br />

una red cristalina <strong>de</strong> NaCl<br />

Mo<strong>de</strong>lo que repres<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> disolución <strong>de</strong> un<br />

cristal <strong>de</strong> NaCl <strong>en</strong> agua<br />

2. Los sólidos iónicos son duros, pero<br />

quebradizos, esto es una consecu<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong>l arreglo cristalino. Sin embargo, si se<br />

aplica <strong>la</strong> fuerza sufici<strong>en</strong>te para <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zar<br />

ligeram<strong>en</strong>te a los iones <strong>de</strong> su posición,<br />

los iones <strong>de</strong> carga igual quedarán <strong>en</strong> contacto,<br />

y <strong>la</strong> int<strong>en</strong>sa repulsión <strong>en</strong>tre ellos provocará<br />

<strong>la</strong> ruptura <strong>de</strong>l cristal.<br />

3. Los compuestos iónicos son solubles <strong>en</strong> disolv<strong>en</strong>tes po<strong>la</strong>res como el agua. No obstante,<br />

si se es un poco más estricto diríamos que exist<strong>en</strong> compuestos que pres<strong>en</strong>tan <strong>en</strong><strong>la</strong>ce iónico<br />

y no son solubles <strong>en</strong> este tipo <strong>de</strong> disolv<strong>en</strong>tes, por ejemplo, el oxido <strong>de</strong> aluminio, el carbonato<br />

<strong>de</strong> calcio, etc.<br />

4. Los compuestos iónicos ti<strong>en</strong><strong>en</strong> altos punto <strong>de</strong> fusión, si<strong>en</strong>do ésta una consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

fuerza que manti<strong>en</strong>e unidos a los iones <strong>en</strong> <strong>la</strong> red cristalina. Sin embargo ésta no es una<br />

prueba fehaci<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l carácter iónico <strong>de</strong> una sustancia, si no <strong>de</strong>l número <strong>de</strong> <strong>en</strong><strong>la</strong>ces formados<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> red cristalina, ya que una sustancia como el diamante, <strong>en</strong> <strong>la</strong> cual sus átomos se un<strong>en</strong><br />

por <strong>en</strong><strong>la</strong>ces coval<strong>en</strong>tes, pres<strong>en</strong>ta también un elevado punto <strong>de</strong> fusión (3550 0 C). El punto <strong>de</strong><br />

fusión <strong>de</strong>l LiF es <strong>de</strong> 845 0 C y el <strong>de</strong>l MgO es <strong>de</strong> 2800 0 C.<br />

Sustancias reticu<strong>la</strong>res iónicas<br />

Las sustancias reticu<strong>la</strong>res iónicas, como su nombre lo indica, están constituidas por re<strong>de</strong>s cristalinas<br />

<strong>de</strong> átomos o iones. Ejemplo <strong>de</strong> sustancias reticu<strong>la</strong>res iónicas, son los óxidos básicos,<br />

sales, hidróxidos e hidruros iónicos como el CaO, Na 2 SO 4 , Ca(OH) 2 , LiH, respectivam<strong>en</strong>te.


182<br />

Características <strong>de</strong> sustancias reticu<strong>la</strong>res iónicas<br />

Tipo <strong>de</strong><br />

sustancia<br />

Iónica<br />

Porción<br />

mínima<br />

repres<strong>en</strong>tativa<br />

Celda unitaria<br />

iones positivos<br />

y negativos<br />

3.4.1 Compuestos iónicos<br />

<strong>Química</strong> <strong>G<strong>en</strong>eral</strong><br />

Como ya lo hemos seña<strong>la</strong>do, los compuestos iónicos están constituidos por cationes y aniones.<br />

A excepción <strong>de</strong>l ion amonio, todos los cationes se <strong>de</strong>rivan <strong>de</strong> átomos metálicos. Los compuestos<br />

iónicos más simples son los compuestos binarios (que están formados por dos elem<strong>en</strong>tos),<br />

aquellos que se forman <strong>de</strong> <strong>la</strong> unión química <strong>de</strong> un metal con un no metal, ejemplo <strong>de</strong> ello, son <strong>la</strong>s<br />

sales binarias, los hidruros y los óxidos <strong>de</strong> cualquier catión metálico. Sin embargo exist<strong>en</strong><br />

compuestos iónicos ternarios y cuaternarios como los hidróxidos y <strong>la</strong>s oxisales respectivam<strong>en</strong>te.<br />

En este apartado revisaremos <strong>la</strong> nom<strong>en</strong>c<strong>la</strong>tura <strong>de</strong> cada uno <strong>de</strong> esto tipos <strong>de</strong> compuestos iónicos.<br />

Nom<strong>en</strong>c<strong>la</strong>tura <strong>de</strong> óxidos básicos o metálicos<br />

Los óxidos básicos o metálicos, son compuestos iónicos binarios que resultan <strong>de</strong> <strong>la</strong> combinación<br />

<strong>de</strong> un metal con el oxíg<strong>en</strong>o.<br />

Nivel simbólico<br />

Nivel submicroscópico<br />

Fuerzas que<br />

manti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

unida<strong>de</strong>s juntas<br />

Atracción<br />

electrostática<br />

Na<br />

Na<br />

Na<br />

Na<br />

+ O O<br />

+<br />

Características<br />

g<strong>en</strong>erales<br />

Duros, quebradizos, altos puntos<br />

<strong>de</strong> fusión, malos conductores <strong>de</strong>l<br />

calor y <strong>la</strong> electricidad <strong>en</strong> forma<br />

sólida.<br />

Na +<br />

Na +<br />

O<br />

Na +<br />

Na +<br />

O<br />

2-<br />

2-<br />

Óxido <strong>de</strong> sodio<br />

Ejemplos<br />

NaF, LiF, CaO,<br />

MgO, NaCl, CsCl


En<strong>la</strong>ce químico y nom<strong>en</strong>c<strong>la</strong>tura 183<br />

Se d<strong>en</strong>ominan óxidos básicos porque al reaccionar con el agua forman hidróxidos o bases, o<br />

porque al reaccionar con los ácidos forman sales.<br />

Para dar nombre a los óxidos básicos se utilizan dos tipos <strong>de</strong> nom<strong>en</strong>c<strong>la</strong>tura. El sistema IUPAC<br />

o <strong>de</strong> Stock que es el más reci<strong>en</strong>te y <strong>la</strong> nom<strong>en</strong>c<strong>la</strong>tura común, <strong>en</strong> <strong>la</strong> que se emplean los sufijos<br />

oso e ico, que es el más antiguo.<br />

Sistema Stock<br />

El sistema Stock se d<strong>en</strong>ominó así, <strong>en</strong> honor al químico alemán Alfred Stock (1876-1946). En el<br />

sistema Stock se utiliza un número romano <strong>en</strong>tre paréntesis <strong>de</strong>spués <strong>de</strong>l nombre <strong>de</strong>l metal,<br />

para indicar el número <strong>de</strong> oxidación <strong>de</strong>l metal, cuando éste posee más <strong>de</strong> un estado <strong>de</strong> oxida-<br />

ción.<br />

Óxido <strong>de</strong> sodio<br />

Nivel submicroscópico <strong>de</strong> <strong>la</strong> reacción<br />

<strong>de</strong> formación <strong>de</strong>l hidróxido<br />

<strong>de</strong> sodio<br />

Óxido <strong>de</strong> sodio<br />

Nom<strong>en</strong>c<strong>la</strong>tura común<br />

+<br />

+1 -2<br />

Cu O óxido <strong>de</strong> cobre (I)<br />

2<br />

+2 -2<br />

CuO óxido <strong>de</strong> cobre (II)<br />

Hidróxido <strong>de</strong> sodio<br />

Cloruro <strong>de</strong> sodio<br />

En <strong>la</strong> nom<strong>en</strong>c<strong>la</strong>tura común se utiliza <strong>la</strong> raíz <strong>la</strong>tina <strong>de</strong>l metal con los sufijos oso o ico; el sufijo oso<br />

repres<strong>en</strong>ta el número <strong>de</strong> oxidación más bajo y el sufijo ico el número <strong>de</strong> oxidación más<br />

alto.<br />

+1 -2<br />

Cu O óxido <strong>de</strong> cuproso<br />

2<br />

+2 -2<br />

CuO óxido <strong>de</strong> cúprico


184<br />

Nombres sistemáticos y comunes <strong>de</strong> algunos cationes.<br />

Catión<br />

Catión/ Fórmu<strong>la</strong> Nombre Stock<br />

M + / O2- Anión<br />

Cu 2+<br />

Al 3+<br />

Na +<br />

Mg 2+<br />

Cr 3+<br />

K +<br />

Cu 1+<br />

Cu 2+<br />

Fe 2+<br />

Fe 3+<br />

Pb 2+<br />

Pb 4+<br />

Sn 2+<br />

Sn 4+<br />

2+ Hg2 Hg 2+<br />

Au +1<br />

Au +3<br />

Co +2<br />

Nombre <strong>de</strong>l catión<br />

Sistema Stock Nom<strong>en</strong>c<strong>la</strong>tura común<br />

Cobre (I)<br />

Cobre (II)<br />

Hierro(II)<br />

Hierro(III)<br />

Plomo(II)<br />

Plomo(IV)<br />

Estaño(II)<br />

Estaño(IV)<br />

Mercurio (I)<br />

Mercurio(II)<br />

Oro (I)<br />

Oro (III)<br />

Cobalto (II)<br />

ion cuproso<br />

ion cúprico<br />

ion ferroso<br />

ion férrico<br />

ion plumboso<br />

ion plúmbico<br />

ion estannoso<br />

ion estánico<br />

ion mercuroso (un dímero)<br />

ion mercúrico<br />

ion auroso<br />

ion áurico<br />

ion cobaltoso<br />

Nombre común<br />

CuO Óxido <strong>de</strong> cobre (II) Óxido <strong>de</strong> cúprico<br />

<strong>Química</strong> <strong>G<strong>en</strong>eral</strong><br />

Actividad 3.8 Completa <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te tab<strong>la</strong>, según corresponda, con<br />

<strong>la</strong>s fórmu<strong>la</strong>s o nombres sistemáticos y comunes <strong>de</strong> algunos óxidos<br />

básicos.


En<strong>la</strong>ce químico y nom<strong>en</strong>c<strong>la</strong>tura 185<br />

M + / O2- Catión/ Anión<br />

Fe 3+<br />

Hg 2+<br />

Li +<br />

Pt 2+<br />

Fe 2+<br />

Ca 2+<br />

Pb 4+<br />

Fórmu<strong>la</strong> Nombre Stock<br />

Nombre común<br />

a) Óxido <strong>de</strong> estroncio ____________ f) Óxido auroso ____________<br />

b) Óxido <strong>de</strong> bario ____________ g) Óxido cobáltico ____________<br />

c) Óxido plumboso ____________ h) Óxido <strong>de</strong> estaño (IV) __________<br />

d) Óxido niquélico ____________ i) Óxido <strong>de</strong> cobre (I) ____________<br />

e) Óxido <strong>de</strong> cromo (VI) ____________ j) Óxido <strong>de</strong> p<strong>la</strong>ta ____________<br />

a) Cr 2 O 3<br />

_____________________________________________________________<br />

b) FeO _____________________________________________________________<br />

c) PbO 2<br />

d) Au 2 O 3<br />

Actividad 3.9 Escriba <strong>la</strong> fórmu<strong>la</strong> química <strong>de</strong> los sigui<strong>en</strong>tes óxidos<br />

básicos.<br />

Actividad 3.10 Escriba el nombre Stock y común <strong>de</strong> los sigui<strong>en</strong>tes<br />

óxidos básicos, don<strong>de</strong> sea posible.<br />

_____________________________________________________________<br />

_____________________________________________________________<br />

e) ZnO _____________________________________________________________<br />

f) Rb 2 O _____________________________________________________________<br />

g) Cu 2 O _____________________________________________________________


186<br />

<strong>Química</strong> <strong>G<strong>en</strong>eral</strong><br />

Actividad 3.11 En <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te tab<strong>la</strong> se muestran <strong>la</strong>s fórmu<strong>la</strong>s químicas<br />

y los usos <strong>de</strong> algunos óxidos básicos, escriba sus nombres haci<strong>en</strong>do<br />

uso <strong>de</strong> los dos tipos <strong>de</strong> nom<strong>en</strong>c<strong>la</strong>tura.<br />

Fórmu<strong>la</strong> Nombre común Nombre Stock Usos<br />

BeO<br />

MgO<br />

CaO<br />

Al 2 O 3<br />

SnO 2<br />

Na 2 O 2<br />

GeO 2<br />

PbO<br />

PbO 2<br />

HgO<br />

CrO 2<br />

Cr 2 O 3<br />

MnO 2<br />

TiO 2<br />

Se usa <strong>en</strong> los reactores atómicos<br />

como regu<strong>la</strong>dor <strong>de</strong> temperatura.<br />

En <strong>la</strong> fabricación <strong>de</strong> <strong>la</strong>drillos refractarios<br />

(para hornos) e instrum<strong>en</strong>tos<br />

ópticos y talco.<br />

En <strong>la</strong> construcción: fabricación <strong>de</strong><br />

acero y cem<strong>en</strong>to. En el tratami<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> agua.<br />

En <strong>la</strong> fabricación <strong>de</strong> abrasivos, refractarios,<br />

cerámica y gemas artificiales.<br />

En <strong>la</strong> obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> Sn y sus compuestos.<br />

Como b<strong>la</strong>nqueador <strong>en</strong> <strong>la</strong> industria<br />

textil.<br />

En <strong>la</strong> fabricación <strong>de</strong> transistores y<br />

<strong>de</strong> vidrios que transmit<strong>en</strong> luz<br />

infrarroja.<br />

En <strong>la</strong> fabricación <strong>de</strong> acumu<strong>la</strong>dores;<br />

e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> cerámica y vidrio.<br />

Como cátodo <strong>en</strong> los acumu<strong>la</strong>dores<br />

(baterías <strong>de</strong> autos). Como ag<strong>en</strong>te<br />

oxidante <strong>en</strong> <strong>la</strong> fabricación <strong>de</strong> cerillos<br />

y <strong>en</strong> <strong>la</strong> pirotecnia.<br />

En <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> pintura marina<br />

y pigm<strong>en</strong>tos para porce<strong>la</strong>na. Como<br />

ánodo <strong>en</strong> <strong>la</strong>s baterías <strong>de</strong> mercurio.<br />

En <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> cintas magnéticas.<br />

En <strong>la</strong> fabricación <strong>de</strong> abrasivos, refractarios<br />

y semiconductores. Como<br />

pigm<strong>en</strong>to ver<strong>de</strong> para colorear el vidrio.<br />

En <strong>la</strong> fabricación <strong>de</strong> acero. Como<br />

compon<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pi<strong>la</strong>s alcalinas y<br />

pi<strong>la</strong>s secas y <strong>en</strong> <strong>la</strong> fabricación <strong>de</strong><br />

pinturas para los textiles.<br />

Como colorante <strong>en</strong> cerámica, <strong>en</strong> pintura<br />

y <strong>la</strong>ca b<strong>la</strong>nca.


En<strong>la</strong>ce químico y nom<strong>en</strong>c<strong>la</strong>tura 187<br />

Nom<strong>en</strong>c<strong>la</strong>tura <strong>de</strong> hidróxidos o bases<br />

Los hidróxidos son compuestos iónicos ternarios, que resultan <strong>de</strong> <strong>la</strong> combinación <strong>de</strong> un óxido<br />

básico con el agua, o <strong>de</strong> <strong>la</strong> combinación <strong>de</strong> un metal activo con el agua.<br />

Na +<br />

+<br />

Na<br />

O<br />

2-<br />

+<br />

O<br />

H<br />

H<br />

Na +<br />

Na +<br />

Usos o aplicaciones <strong>de</strong> algunos hidróxidos <strong>en</strong> <strong>la</strong> vida cotidiana<br />

O<br />

O<br />

H _<br />

H _<br />

Óxido <strong>de</strong> sodio Hidróxido <strong>de</strong> sodio<br />

Los hidróxidos son bases, pero <strong>de</strong>be quedar c<strong>la</strong>ro que no todas <strong>la</strong>s bases son hidróxidos. Se<br />

d<strong>en</strong>ominan así por <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l ion hidróxido (OH- )unido al ion metálico.<br />

Los hidróxidos o bases son sustancias que <strong>en</strong> disolución acuosa pres<strong>en</strong>tan <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes características:<br />

a) En solución acuosa muestran reacción básica, es <strong>de</strong>cir, disocian iones oxhidrilo (OH- )<br />

monoval<strong>en</strong>tes y electronegativos.<br />

b) Tiñ<strong>en</strong> <strong>de</strong> azul el papel tornasol rojo.<br />

c) Colorean <strong>de</strong> rosa fucsia al adicionarles f<strong>en</strong>olftaleína.<br />

d) Su pH es superior a 7.<br />

e) Ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> reaccionar vigorosam<strong>en</strong>te con los ácidos, dando como resultado sal<br />

y agua.<br />

El hidróxido <strong>de</strong> litio (LiOH), es un compuesto utilizado <strong>en</strong> <strong>la</strong> fabricación <strong>de</strong> jabón a base <strong>de</strong> litio,<br />

para limpiar grasas. Fue utilizado para eliminar el CO 2 <strong>en</strong> <strong>la</strong> cabina <strong>de</strong> <strong>la</strong> nave espacial Apolo,<br />

ya que al reaccionar con este se forma carbonato <strong>de</strong> litio.<br />

El hidróxido <strong>de</strong> sodio (NaOH) también se utiliza <strong>en</strong> <strong>la</strong> fabricación <strong>de</strong> jabón y como <strong>de</strong>stapacaños<br />

o quitacochambre <strong>en</strong> <strong>la</strong> cocina <strong>de</strong> los hogares y restaurantes.<br />

El hidróxido <strong>de</strong> potasio (KOH) también se utiliza <strong>en</strong> <strong>la</strong> manufactura <strong>de</strong> jabones ligeros.<br />

El Hidróxido <strong>de</strong> calcio, Ca(OH) , se utiliza <strong>en</strong> <strong>la</strong> construcción para hacer argamasa o mezc<strong>la</strong><br />

2<br />

utilizada <strong>en</strong> <strong>la</strong> construcción para <strong>la</strong> pega <strong>de</strong> <strong>la</strong>drillos. También se utiliza <strong>en</strong> <strong>la</strong> nixtamalización <strong>de</strong>l<br />

maíz, para e<strong>la</strong>borar tortil<strong>la</strong>s.<br />

El hidróxido <strong>de</strong> magnesio, Mg(OH) , se utiliza como antiácido<br />

2<br />

estomacal, <strong>la</strong>xante y para obt<strong>en</strong>er Mg a partir <strong>de</strong> él. El hidróxido<br />

<strong>de</strong> aluminio Al(OH) , mezc<strong>la</strong>do con el hidróxido <strong>de</strong> magnesio son<br />

3<br />

el principio activo <strong>de</strong>l «Melox» utilizado como antiácido y<br />

antif<strong>la</strong>tul<strong>en</strong>to.


188<br />

Catión/ Anión Fórmu<strong>la</strong> Nombre Stock<br />

M + / OH -<br />

Fe 3+<br />

Hg 2+<br />

Li +<br />

Pt 2+<br />

Fe 2+<br />

Ca 2+<br />

Pb 4+<br />

Au 3+<br />

Zn 2+<br />

K +<br />

Sn 2+<br />

Pt 4+<br />

Ni 2+<br />

Pb 2+<br />

Co 3+<br />

Nombre común<br />

<strong>Química</strong> <strong>G<strong>en</strong>eral</strong><br />

Actividad 3.12 En <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te tab<strong>la</strong> combina los cationes metálicos<br />

(M + ) con el anión (OH - ), para formar los hidróxidos, escriba su fórmu<strong>la</strong><br />

química y los nombres que les correspond<strong>en</strong>.<br />

Fe(OH) 3 Hidróxido <strong>de</strong> hierro (III) Hidróxido férrico<br />

Actividad 3.13 Escriba <strong>la</strong> fórmu<strong>la</strong> química <strong>de</strong> los sigui<strong>en</strong>tes hidróxidos.<br />

a) Hidróxido <strong>de</strong> cobalto (II) __________ g) Hidróxido cúprico _____________<br />

b) Hidróxido <strong>de</strong> níquel (III) __________ h) Hidróxido <strong>de</strong> p<strong>la</strong>ta _____________<br />

c) Hidróxido mercuroso __________ i) Hidróxido <strong>de</strong> cuproso _____________<br />

d) Hidróxido <strong>de</strong> manganeso (IV) __________ j) Hidróxido <strong>de</strong> cadmio _____________<br />

e) Hidróxido <strong>de</strong> amonio __________ k) Hidróxido <strong>de</strong> magnesio _____________


En<strong>la</strong>ce químico y nom<strong>en</strong>c<strong>la</strong>tura 189<br />

Nom<strong>en</strong>c<strong>la</strong>tura <strong>de</strong> sales<br />

Las sales son sustancias iónicas que se forman al reaccionar g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te un ácido con una<br />

base, produciéndose así una reacción <strong>de</strong> neutralización. Exist<strong>en</strong> dos tipos <strong>de</strong> sales: binarias y<br />

ternarias. Cuando <strong>la</strong> sal provi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> <strong>la</strong> reacción <strong>de</strong> un ácido binario (HF, HCl, HBr, HI), ésta<br />

pue<strong>de</strong> ser binaria o ternaria. Si <strong>la</strong> sal provi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> un ácido ternario (H 2 SO 4 , HNO 3 , H 3 PO 4 , HClO,<br />

etc.), ésta pue<strong>de</strong> ser ternaria o cuaternaria.<br />

Las sales haloi<strong>de</strong>as mejor conocidas como haluros, son sales que se forman g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> combinación <strong>de</strong> un ácido binario (hidrácido) con una base. Al dar nombre a los haluros, éstos<br />

siempre llevarán <strong>la</strong> terminación uro.<br />

Anión<br />

Catión<br />

Zn 2+<br />

K +<br />

Sn 2+<br />

Pt 4+<br />

Ni 2+<br />

Pb 2+<br />

Co 3+<br />

Cloruro<br />

<strong>de</strong> hidróg<strong>en</strong>o<br />

Grupo IVA(14)<br />

C 4- Carburo<br />

Hidróxido<br />

<strong>de</strong> sodio<br />

Grupo VA(15)<br />

N 3- Nitruro<br />

Si4- Siliciuro P3- Fosfuro<br />

Cloruro<br />

<strong>de</strong> sodio<br />

Grupo VIA(16)<br />

S 2- Sulfuro<br />

Se 2- Sel<strong>en</strong>iuro<br />

Te 2- Telururo<br />

Grupo VIIA(17)<br />

F - Fluoruro<br />

Cl - Cloruro<br />

Br - Bromuro<br />

I - Yoduro<br />

Aniones monoatómicos según su posición <strong>en</strong> <strong>la</strong> tab<strong>la</strong> periódica<br />

Actividad 3.14 Combina los cationes y aniones respectivos y asigna<br />

nombre Stock a cada sal formada.<br />

F - Cl - S 2-<br />

N 3- P 3- Br - C 4--


190<br />

Anión<br />

Catión<br />

Fe 2+<br />

Na +<br />

Sn 4+<br />

Pt 2+<br />

Mg 2+<br />

Ca 2+<br />

Au 3+<br />

F - Cl - S 2-<br />

<strong>Química</strong> <strong>G<strong>en</strong>eral</strong><br />

N 3- P 3- Br - I -<br />

Actividad 3.15 Escriba <strong>la</strong> fórmu<strong>la</strong> o el nombre <strong>de</strong> cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

sigui<strong>en</strong>tes sales.<br />

a) Cloruro <strong>de</strong> bario _______________ n) Nitruro <strong>de</strong> potasio ________________<br />

b) Bromuro <strong>de</strong> p<strong>la</strong>ta _______________ o) Fosfuro <strong>de</strong> berilio ________________<br />

c) Yoduro <strong>de</strong> mercurio (II)____________ p) Cloruro <strong>de</strong> hierro (II) ______________<br />

d) Fluoruro <strong>de</strong> hierro (III) ____________ q) Bromuro <strong>de</strong> niquel (II) _____________<br />

e) Sulfuro <strong>de</strong> litio _______________ r) Yoduro <strong>de</strong> cobre (II) _______________<br />

f) Sel<strong>en</strong>uro <strong>de</strong> berilio ______________ s) Fluoruro <strong>de</strong> oro (III) _______________<br />

g) Carburo <strong>de</strong> sodio _______________ t) Sulfuro <strong>de</strong> cobre (I) _______________<br />

h) SrCl 2 ____________________ u) CuS _____________________<br />

i) CaF 2 ____________________ v) PtBr 4 _____________________<br />

j) Ag 2 Se ____________________ w) K 2 Te _____________________<br />

k) Na 3 N ____________________ x) BaS _____________________<br />

l) AlCl 3 ____________________ y) SnCl 4 _____________________<br />

m) PbI 2 ____________________ z) PbBr 4 _____________________


En<strong>la</strong>ce químico y nom<strong>en</strong>c<strong>la</strong>tura 191<br />

Las oxisales son sustancias que como su nombre lo indica, conti<strong>en</strong><strong>en</strong> oxíg<strong>en</strong>o y se pued<strong>en</strong><br />

formar, al combinar un oxiácido con un hidróxido o un metal activo.<br />

Dep<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>de</strong>l número <strong>de</strong> hidróg<strong>en</strong>os sustituidos <strong>en</strong> el ácido por el metal, <strong>la</strong>s oxisales pued<strong>en</strong><br />

ser: neutras, ácidas, dobles y básicas.<br />

Fórmu<strong>la</strong> Tipo <strong>de</strong> oxisal<br />

CaSO4 Oxisal neutra<br />

Ca(HSO ) 4 2 Oxisal ácida<br />

Ca Na (SO ) 2 4 2 Oxisal doble<br />

Oxisal básica<br />

CaOHNO 3<br />

Nom<strong>en</strong>c<strong>la</strong>tura para <strong>la</strong>s oxisales<br />

Zn + H 2 SO 4 ZnSO 4 + H 2<br />

H 2 SO 4 + 2 NH 4 OH (NH 4 ) 2 SO 4 + 2 H 2 O<br />

H 2 SO 4 + Ca(OH) 2 CaSO 4 + 2 H 2 O<br />

2 H 2 SO 4 + 2 Na 2 NaHSO 4 + H 2<br />

En nuestro caso pondremos énfasis <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

oxisales neutras y sólo abordaremos algunas<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s otras oxisales <strong>de</strong> mayor uso <strong>en</strong> <strong>la</strong> vida<br />

cotidiana.<br />

Para dar nombre a <strong>la</strong>s oxisales es necesario apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r los nombres y fórmu<strong>la</strong>s <strong>de</strong> los oxianiones<br />

o radicales. Para ello, consi<strong>de</strong>raremos <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes reg<strong>la</strong>s:<br />

1. La carga <strong>en</strong> el oxianión o radical será numéricam<strong>en</strong>te igual al número <strong>de</strong> iones hidróg<strong>en</strong>o<br />

que se sustituy<strong>en</strong> o liberan <strong>de</strong> <strong>la</strong> molécu<strong>la</strong> <strong>de</strong>l ácido.<br />

2. Los nombres <strong>de</strong> los oxianiones se <strong>de</strong>rivan <strong>de</strong>l nombre <strong>de</strong>l oxiácido que le da orig<strong>en</strong> y cambian<br />

<strong>la</strong>s terminaciones oso e ico <strong>de</strong>l ácido por ito y ato, respectivam<strong>en</strong>te.<br />

1- 1- Así, el ion nitrito (NO ) se <strong>de</strong>riva <strong>de</strong>l ácido nitroso (HNO2 ), y el ion nitrato (NO ), <strong>de</strong>l ácido<br />

2<br />

3<br />

nítrico (HNO ). 3<br />

NaNO 3 Ca(NO 3 ) 2 Al(NO 2 ) 3<br />

Nitrato <strong>de</strong> sodio Nitrato <strong>de</strong> calcio Nitrito <strong>de</strong> aluminio<br />

3. Al dar nombre a <strong>la</strong>s oxisales, primero se nombra al oxianión o anión poliatómico y <strong>en</strong>seguida<br />

el nombre <strong>de</strong>l metal.<br />

4. Por último, se anota el número <strong>de</strong> oxidación <strong>de</strong>l metal <strong>en</strong>tre paréntesis <strong>en</strong> aquellos casos que<br />

así lo amerite.<br />

CuSO 4 Pb(SO 4 ) 2<br />

Sulfato <strong>de</strong> cobre (II) Sulfato <strong>de</strong> plomo (IV)


192<br />

Catión<br />

Anión<br />

Fe 2+<br />

Na +<br />

Sn 4+<br />

Pt 2+<br />

Mg 2+<br />

Ca 2+<br />

Au 3+<br />

Nombre y fórmu<strong>la</strong> <strong>de</strong> algunos radicales o aniones poliatómicos<br />

Nombre <strong>de</strong>l radical Radical<br />

1-<br />

Bromato BrO3 Hipobromito BrO1- 3-<br />

Fosfato PO4 3-<br />

Fosfito PO3 2-<br />

Sulfato SO4 2-<br />

Sulfito SO3 1-<br />

Bromato BrO3 Hipobromito BrO1- 3-<br />

Fosfato PO4 3-<br />

Fosfito PO3 2-<br />

Sulfato SO4 2-<br />

Sulfito SO3 1-<br />

Perclorato ClO4 1-<br />

Clorato ClO3 <strong>Química</strong> <strong>G<strong>en</strong>eral</strong><br />

Nombre <strong>de</strong>l radical Radical<br />

1-<br />

Clorito ClO2 1-<br />

Hipoclorito ClO<br />

2-<br />

Cromato CrO4 2<br />

Dicromato Cr O 2 7<br />

1-<br />

Peryodato IO4 1-<br />

Yodato IO3 1-<br />

Permanganato MnO4 2-<br />

Silicato SiO3 1-<br />

Nitrato NO3 1<br />

Nitrito NO2 3-<br />

Ars<strong>en</strong>ato AsO4 3-<br />

Ars<strong>en</strong>ito AsO3 2-<br />

Borato BO3 2-<br />

Carbonato CO3 Actividad 3.16 Combina los cationes y aniones respectivos y asigna<br />

nombre a cada sal formada.<br />

2- 2- CO SO - 3- -<br />

3<br />

4<br />

NO PO IO 3<br />

4<br />

4


En<strong>la</strong>ce químico y nom<strong>en</strong>c<strong>la</strong>tura 193<br />

Catión<br />

Anión<br />

Fe 3+<br />

K +<br />

Pb 4+<br />

Li +<br />

Ag +<br />

Ba 2+<br />

Cu 2+<br />

2- 3-<br />

SiO BO - -<br />

3<br />

3<br />

NO IO 3-<br />

2<br />

3<br />

AsO4 Actividad 3.17 De manera co<strong>la</strong>borativa asigna fórmu<strong>la</strong> química a<br />

cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes oxisales.<br />

a) Carbonato <strong>de</strong> amonio _______________ b) Fosfito <strong>de</strong> zinc ________________<br />

c) Sulfato <strong>de</strong> aluminio _______________ d) Nitrato <strong>de</strong> p<strong>la</strong>ta ________________<br />

e) Sulfato <strong>de</strong> cadmio _______________ f) Fosfato <strong>de</strong> potasio _______________<br />

g) Permanganato <strong>de</strong> potasio______________ h) Hipoclorito <strong>de</strong> sodio ______________<br />

i) Nitrito <strong>de</strong> calcio _______________ j) Carbonato <strong>de</strong> cobre (II)_____________<br />

k) Yodato <strong>de</strong> cobre (I) _______________ l) Yodito <strong>de</strong> oro (III) ________________<br />

m) Ars<strong>en</strong>ato <strong>de</strong> plomo (II) _______________ n) Clorito <strong>de</strong> magnesio ______________<br />

o) Bromato <strong>de</strong> hierro (II) _______________ p) Bromito <strong>de</strong> cobre (I) ______________<br />

q) Perclorato <strong>de</strong> potasio _______________ r) Peryodato <strong>de</strong> sodio_______________<br />

s) Borato <strong>de</strong> cobalto (III) _______________ t) Ars<strong>en</strong>ito <strong>de</strong> p<strong>la</strong>ta ________________


194<br />

Fórmu<strong>la</strong><br />

CaSO 4<br />

KMnO 4<br />

Al 2 (SO 4 ) 3<br />

Li 2 CO 3<br />

KNO 3<br />

K 2 CO 3<br />

NaNO 3<br />

Na 3 PO 4<br />

MgSO 4 . 7H 2 0<br />

Mg(ClO 4 ) 2<br />

Na 2 CO 3<br />

Nombre Usos<br />

<strong>Química</strong> <strong>G<strong>en</strong>eral</strong><br />

Actividad 3.18 De manera co<strong>la</strong>borativa escriba el nombre <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

sigui<strong>en</strong>tes oxisales, utilizando <strong>la</strong> nom<strong>en</strong>c<strong>la</strong>tura apropiada.<br />

Se usa como yeso <strong>en</strong> <strong>la</strong> construcción;<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> gises y <strong>en</strong><br />

el <strong>en</strong>yesado <strong>de</strong> huesos rotos.<br />

Se emplea como ag<strong>en</strong>te oxidante,<br />

<strong>de</strong>sinfectante y <strong>en</strong> <strong>la</strong> purificación <strong>de</strong>l<br />

agua y aire.<br />

Se usa <strong>en</strong> el curtido <strong>de</strong> pieles. Como<br />

mordi<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> industria papelera y<br />

textil. En <strong>la</strong> fabricación <strong>de</strong> te<strong>la</strong>s a prueba<br />

<strong>de</strong> fuego y repel<strong>en</strong>tes al agua.<br />

Como ag<strong>en</strong>te c<strong>la</strong>rificante <strong>de</strong> aceites.<br />

En el tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l agua. Como<br />

<strong>de</strong>colorante, <strong>de</strong>odorizante y antitranspirante.<br />

El carbonato <strong>de</strong> litio es usado <strong>en</strong><br />

medicina como <strong>de</strong>presor <strong>de</strong>l sistema<br />

nervioso, se usa como tranquilizante<br />

<strong>en</strong> el tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

esquizofr<strong>en</strong>ia.<br />

En <strong>la</strong> fabricación <strong>de</strong> fertilizantes, explosivos,<br />

cohetes, cerillos y <strong>en</strong> el tratami<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong>l tabaco.<br />

En <strong>la</strong> fabricación <strong>de</strong> vidrios especiales<br />

para instrum<strong>en</strong>tos ópticos.<br />

En <strong>la</strong> fabricación <strong>de</strong> explosivos y fertilizantes.<br />

En <strong>la</strong> fabricación <strong>de</strong> <strong>de</strong>terg<strong>en</strong>tes y<br />

como ab<strong>la</strong>ndador <strong>de</strong>l agua.<br />

En <strong>la</strong> fabricación <strong>de</strong> fertilizantes,<br />

<strong>la</strong>xantes y analgésicos. Como mordi<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong> tintorería. Para <strong>la</strong>var tejidos<br />

infectados (Sal <strong>de</strong> Epsom).<br />

Como <strong>de</strong>secante.<br />

En <strong>la</strong> fabricación <strong>de</strong> vidrio y<br />

<strong>de</strong>terg<strong>en</strong>tes. Como ab<strong>la</strong>ndador <strong>de</strong><br />

agua.


En<strong>la</strong>ce químico y nom<strong>en</strong>c<strong>la</strong>tura 195<br />

Fórmu<strong>la</strong><br />

KBrO 3<br />

Sr(NO 3 ) 2<br />

BaSO 4<br />

BaCO 3<br />

Ba(NO 3 ) 2<br />

Ca(CIO) 2<br />

CaCO 3<br />

NH 4 NO 3<br />

NaCIO<br />

KCIO 3<br />

Nombre Usos<br />

Como ag<strong>en</strong>te oxidante y como aditivo<br />

<strong>en</strong> alim<strong>en</strong>tos.<br />

En <strong>la</strong> fabricación <strong>de</strong> cohetes para señales<br />

luminosas (rojo).<br />

Como pigm<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>tección <strong>de</strong> úlceras<br />

gastrointestinales a través <strong>de</strong><br />

radiografías.<br />

Como v<strong>en</strong><strong>en</strong>o para ratas.<br />

En <strong>la</strong> fabricación <strong>de</strong> cohetes para<br />

señales luminosas (ver<strong>de</strong>)<br />

Como ag<strong>en</strong>te b<strong>la</strong>nqueador: <strong>de</strong> harina,<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> industria textil y papelera,<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> refinación <strong>de</strong> azúcar y como<br />

b<strong>la</strong>nqueador doméstico (clorálex).<br />

Principal constituy<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong>s conchas<br />

marinas, corales, cáscara <strong>de</strong> huevo,<br />

caracoles, mármol, per<strong>la</strong>s. Es el principal<br />

ingredi<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l cem<strong>en</strong>to. Se utiliza<br />

como antiácido <strong>en</strong> <strong>la</strong> fabricación<br />

<strong>de</strong> vinos y pastas d<strong>en</strong>tales.<br />

En <strong>la</strong> fabricación <strong>de</strong> fertilizantes, explosivos,<br />

insecticidas y herbicidas.<br />

Como combustible sólido para cohetes.<br />

Se utiliza como b<strong>la</strong>nqueador y <strong>de</strong>sinfectante.<br />

Se usa como ag<strong>en</strong>te oxidante y <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> explosivos y cerillos.


196<br />

Nom<strong>en</strong>c<strong>la</strong>tura <strong>de</strong> hidruros iónicos<br />

<strong>Química</strong> <strong>G<strong>en</strong>eral</strong><br />

Los hidruros iónicos son compuestos que resultan <strong>de</strong> <strong>la</strong> unión química <strong>en</strong>tre un metal y el hidróg<strong>en</strong>o.<br />

En este tipo <strong>de</strong> compuestos el hidróg<strong>en</strong>o se pres<strong>en</strong>ta como anión, H - , y son nombrados<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> forma sigui<strong>en</strong>te:<br />

Fórmu<strong>la</strong> Nombre<br />

LiH Hidruro <strong>de</strong> litio<br />

NaH Hidruro <strong>de</strong> sodio<br />

Hidruro <strong>de</strong> magnesio<br />

MgH 2<br />

Hidruros iónicos<br />

CaH2 Hidruro <strong>de</strong> calcio<br />

Los hidruros formados con los metales <strong>de</strong><br />

AlH3 Hidruro <strong>de</strong> aluminio transición se conoc<strong>en</strong> como hidruros<br />

HgH2 PbH4 GaH3 Hidruro <strong>de</strong> mercurio (II)<br />

Hidruro <strong>de</strong> plomo (IV)<br />

Hidruro <strong>de</strong> galio (III)<br />

intersticiales, porque consist<strong>en</strong> <strong>en</strong> una red metálica<br />

más o m<strong>en</strong>os distorsionada, d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> cual se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran dispersos los átomos<br />

<strong>de</strong> hidróg<strong>en</strong>o, ocupando los huecos disponi-<br />

KH Hidruro <strong>de</strong> potasio bles <strong>en</strong> <strong>la</strong> estructura <strong>de</strong>l metal.<br />

Debido a esto, es muy difícil contar con un bu<strong>en</strong> cont<strong>en</strong>edor metálico para el hidróg<strong>en</strong>o, ya que<br />

éste se mete <strong>en</strong>tre los intersticios metálicos. De los metales <strong>de</strong> transición, el pa<strong>la</strong>dio es el que<br />

mayor capacidad ti<strong>en</strong>e para absorber hidróg<strong>en</strong>o y formar hidruros.<br />

Fórmu<strong>la</strong><br />

LiH<br />

LiAlH 4<br />

Conozca más...<br />

Hidruros metálicos<br />

Actividad 3.18 Escriba los nombres <strong>de</strong> los sigui<strong>en</strong>tes hidruros.<br />

Nombre Usos<br />

Como ag<strong>en</strong>te reductor <strong>en</strong> síntesis orgánica.<br />

En <strong>la</strong> síntesis <strong>de</strong> compuestos farmacéuticos<br />

y perfumes.<br />

La fácil absorción <strong>de</strong>l H 2 por el metal pa<strong>la</strong>dio se ha empleado para separar H 2 <strong>de</strong><br />

otros gases y para <strong>la</strong> purificación <strong>de</strong>l hidróg<strong>en</strong>o a esca<strong>la</strong> industrial. A una temperatura <strong>de</strong><br />

300 a 400 K, el H 2 se disocia <strong>en</strong> hidróg<strong>en</strong>o atómico sobre <strong>la</strong> superficie <strong>de</strong>l Pd. Los átomos<br />

<strong>de</strong> H se disuelv<strong>en</strong> <strong>en</strong> metal y bajo <strong>la</strong> presión <strong>de</strong> H 2 , los átomos se difund<strong>en</strong> y se recombinan<br />

para formar H 2 sobre <strong>la</strong> superficie opuesta. Debido a que ninguna otra molécu<strong>la</strong> pres<strong>en</strong>ta<br />

esta propiedad, el resultado es hidróg<strong>en</strong>o (H 2 ) absolutam<strong>en</strong>te puro.


En<strong>la</strong>ce químico y nom<strong>en</strong>c<strong>la</strong>tura 197<br />

3.5 En<strong>la</strong>ce metálico<br />

Los metales son sustancias reticu<strong>la</strong>res, es <strong>de</strong>cir están constituidos por una red cristalina. En un<br />

cristal metálico, los átomos se pued<strong>en</strong> imaginar como una estructura <strong>de</strong> iones positivos inmersos<br />

<strong>en</strong> una nube <strong>de</strong> electrones externos <strong>de</strong>slocalizados. Como ejemplos <strong>de</strong> sustancias reticu<strong>la</strong>res<br />

metálicas se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran todos los elem<strong>en</strong>tos metálicos.<br />

Mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> un cristal metálico<br />

Cada circulo repres<strong>en</strong>ta a un ion metálico y el área gris repres<strong>en</strong>ta a los electrones externos<br />

<strong>de</strong>slocalizados. En el mo<strong>de</strong>lo se repres<strong>en</strong>tan a los átomos metálicos como iones, pero <strong>en</strong> realidad<br />

sigu<strong>en</strong> si<strong>en</strong>do una red <strong>de</strong> átomos metálicos, porque sus electrones los sigu<strong>en</strong> comparti<strong>en</strong>do<br />

aunque estén <strong>de</strong>slocalizados.<br />

Empaquetami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los<br />

átomos <strong>de</strong> un metal<br />

La gran fuerza <strong>de</strong> cohesión que le da resist<strong>en</strong>cia mecánica a <strong>la</strong>s estructuras metálicas se explica<br />

a partir <strong>de</strong> esta <strong>de</strong>slocalización <strong>de</strong> electrones y <strong>la</strong> gran movilidad <strong>de</strong> los electrones<br />

<strong>de</strong>slocalizados explica el brillo metálico y <strong>la</strong> bu<strong>en</strong>a conductibilidad térmica y eléctrica <strong>de</strong> los<br />

metales. Tal como pue<strong>de</strong> apreciarse <strong>en</strong> <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te figura.<br />

Características <strong>de</strong> <strong>la</strong>s sustancias reticu<strong>la</strong>res metálicas<br />

Tipo <strong>de</strong><br />

sustancia<br />

Porción<br />

mínima<br />

repres<strong>en</strong>tativa<br />

Metálica Átomos<br />

Fuerzas que<br />

manti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

unida<strong>de</strong>s juntas<br />

En<strong>la</strong>ce<br />

metálico<br />

Mo<strong>de</strong>los que repres<strong>en</strong>tan a un cristal metálico<br />

Electrones <strong>de</strong>slocalizados<br />

Repres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo electrónico<br />

<strong>de</strong> un cristal metálico<br />

Características<br />

g<strong>en</strong>erales<br />

B<strong>la</strong>ndos o duros, <strong>de</strong> bajos a altos<br />

puntos <strong>de</strong> fusión, bu<strong>en</strong>os conductores<br />

<strong>de</strong>l calor y <strong>la</strong> electricidad.<br />

Ejemplos<br />

Todos los metales:<br />

Fe, Zn, Ca,<br />

Na, Cu, Ag, etc.


198<br />

3.6 En<strong>la</strong>ces intermolecu<strong>la</strong>res<br />

<strong>Química</strong> <strong>G<strong>en</strong>eral</strong><br />

¿Se pued<strong>en</strong> atraer <strong>la</strong>s molécu<strong>la</strong>s <strong>de</strong> un elem<strong>en</strong>to o <strong>de</strong> un compuesto? ¿Qué pasaría si no se<br />

atrajeran?<br />

A <strong>la</strong>s fuerzas que manti<strong>en</strong><strong>en</strong> unidos a los átomos d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>la</strong> molécu<strong>la</strong> se les d<strong>en</strong>omina fuerzas<br />

interatómicas o intramolecu<strong>la</strong>res y a <strong>la</strong>s fuerzas <strong>de</strong> atracción que se establec<strong>en</strong> <strong>en</strong>tre<br />

<strong>la</strong>s molécu<strong>la</strong>s, se les l<strong>la</strong>man fuerzas intermolecu<strong>la</strong>res.<br />

Los <strong>en</strong><strong>la</strong>ces intermolecu<strong>la</strong>res son conocidos como fuerzas intermolecu<strong>la</strong>res o atracciones<br />

intermolecu<strong>la</strong>res y son fuerzas <strong>de</strong> atracción que se establec<strong>en</strong> <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s molécu<strong>la</strong>s.<br />

Las fuerzas intermolecu<strong>la</strong>res son g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te más débiles que <strong>la</strong>s fuerzas intramolecu<strong>la</strong>res,<br />

por ello se requiere m<strong>en</strong>or <strong>en</strong>ergía para evaporar <strong>la</strong>s molécu<strong>la</strong>s <strong>de</strong> un líquido que para romper<br />

sus <strong>en</strong><strong>la</strong>ces químicos internos.<br />

3.6.1 Fuerzas <strong>de</strong> van <strong>de</strong>r Waals<br />

Las fuerzas intermolecu<strong>la</strong>res son <strong>de</strong> naturaleza electrostática y se d<strong>en</strong>ominan fuerzas <strong>de</strong> van<br />

<strong>de</strong>r Waals, <strong>en</strong> memoria <strong>de</strong>l físico ho<strong>la</strong>ndés. Este tipo <strong>de</strong> fuerzas son importantes <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>terminación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s propieda<strong>de</strong>s físicas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s sustancias, tales como el punto <strong>de</strong> ebullición, puntos<br />

<strong>de</strong> fusión, solubilidad, estado <strong>de</strong> agregación <strong>de</strong> <strong>la</strong> materia, <strong>en</strong>tre otras.<br />

Las fuerzas <strong>de</strong> van <strong>de</strong>r Waals pued<strong>en</strong> ser <strong>de</strong> tres tipos:<br />

a) Fuerzas dipolo-dipolo<br />

Son fuerzas <strong>de</strong> atracción que se establec<strong>en</strong> <strong>en</strong>tre molécu<strong>la</strong>s po<strong>la</strong>res, por ejemplo, HCl, H 2 O,<br />

HBr, etc. En este caso, <strong>la</strong>s molécu<strong>la</strong>s se alinean <strong>de</strong> tal forma que el extremo con carga parcial<br />

negativa (δ − ) <strong>de</strong> una molécu<strong>la</strong> es atraída por el extremo con carga parcial positiva (δ + ) <strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

otra .<br />

La atracción dipolo-dipolo<br />

existe <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s molécu<strong>la</strong>s<br />

que son dipolos perman<strong>en</strong>tes<br />

HCl<br />

b) Fuerzas <strong>de</strong> inducción <strong>de</strong> dipolo<br />

Son fuerzas <strong>de</strong> atracción que se pres<strong>en</strong>tan cuando una molécu<strong>la</strong> po<strong>la</strong>r induce un dipolo temporal<br />

<strong>en</strong> una molécu<strong>la</strong> no po<strong>la</strong>r, lo que ocasiona que se pres<strong>en</strong>te también <strong>en</strong>tre el<strong>la</strong>s un <strong>en</strong><strong>la</strong>ce<br />

temporal.<br />

δ + δ −<br />

δ + δ − δ + δ − δ + δ −<br />

HCl<br />

Antes <strong>de</strong> <strong>la</strong> inducción Después <strong>de</strong> <strong>la</strong> inducción<br />

δ +<br />

HCl<br />

δ −


En<strong>la</strong>ce químico y nom<strong>en</strong>c<strong>la</strong>tura 199<br />

<strong>Un</strong> dipolo inducido pue<strong>de</strong> pres<strong>en</strong>tarse <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s molécu<strong>la</strong>s <strong>de</strong> agua y el oxíg<strong>en</strong>o molecu<strong>la</strong>r, O 2, el<br />

nitróg<strong>en</strong>o, N 2 o el cloro, Cl 2 .<br />

δ +<br />

δ −<br />

δ + δ +<br />

δ +<br />

δ − δ − δ −<br />

c) Fuerzas <strong>de</strong> dispersión <strong>de</strong> London o fuerzas <strong>de</strong> London<br />

Las fuerzas intermolecu<strong>la</strong>res que se pres<strong>en</strong>tan <strong>en</strong>tre molécu<strong>la</strong>s no po<strong>la</strong>res, como el Cl 2 , N 2 , O 2 ,<br />

CH 4 , CO 2 , I 2 , etc. se les d<strong>en</strong>omina fuerzas <strong>de</strong> dispersión <strong>de</strong> London. Estas fuerzas son <strong>de</strong>l tipo<br />

dipolo inducido-dipolo inducido.<br />

Este tipo <strong>de</strong> fuerzas explican <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l estado líquido y sólido, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s sustancias no<br />

po<strong>la</strong>res.<br />

Las sustancias que están compuestas <strong>de</strong> molécu<strong>la</strong>s no po<strong>la</strong>res normalm<strong>en</strong>te son gases o líquidos,<br />

con un bajo punto <strong>de</strong> ebullición. Las sustancias que están compuestas <strong>de</strong> molécu<strong>la</strong>s po<strong>la</strong>res,<br />

usualm<strong>en</strong>te ti<strong>en</strong><strong>en</strong> puntos <strong>de</strong> ebullición más altos que los compuestos no po<strong>la</strong>res. Muchas<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s molécu<strong>la</strong>s po<strong>la</strong>res son sólidas, bajo condiciones normales.<br />

δ + δ − δ + δ − δ + δ −<br />

3.6.1 En<strong>la</strong>ce pu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> hidróg<strong>en</strong>o<br />

δ +<br />

δ +<br />

δ +<br />

δ −<br />

δ −<br />

δ + δ +<br />

Exist<strong>en</strong> fuerzas <strong>de</strong> atracción <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s molécu<strong>la</strong>s<br />

no po<strong>la</strong>res como resultado <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

formación <strong>de</strong> dipolos temporales.<br />

δ +<br />

δ −<br />

δ + δ +<br />

δ +<br />

δ −<br />

δ −<br />

δ + δ +<br />

El <strong>en</strong><strong>la</strong>ce por pu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> hidróg<strong>en</strong>o es un tipo especial <strong>de</strong> fuerzas dipolo-dipolo que se pres<strong>en</strong>ta<br />

cuando el hidróg<strong>en</strong>o <strong>de</strong> molécu<strong>la</strong>s po<strong>la</strong>res se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra unido a nitróg<strong>en</strong>o (N), oxíg<strong>en</strong>o (O) o<br />

flúor (F). El hidróg<strong>en</strong>o parcialm<strong>en</strong>te positivo (δ+) <strong>de</strong> una molécu<strong>la</strong>, es atraído por el nitróg<strong>en</strong>o,<br />

oxíg<strong>en</strong>o o flúor, parcialm<strong>en</strong>te negativo (δ-) <strong>de</strong> <strong>la</strong> otra molécu<strong>la</strong>.<br />

○ ○ ○ ○<br />

○ ○ ○ ○<br />

○ ○ ○ ○<br />

○ ○ ○ ○<br />

○ ○<br />

○ ○ ○ ○<br />

○ ○ ○ ○<br />

○ ○ ○<br />

○ ○<br />

○ ○ ○ ○<br />

○ ○ ○<br />

En<strong>la</strong>ce pu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> hidróg<strong>en</strong>o <strong>en</strong>tre<br />

<strong>la</strong>s molécu<strong>la</strong>s <strong>de</strong> agua


200<br />

<strong>Química</strong> <strong>G<strong>en</strong>eral</strong><br />

La <strong>en</strong>ergía promedio <strong>de</strong> un <strong>en</strong><strong>la</strong>ce por pu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> hidróg<strong>en</strong>o es mucho mayor que <strong>la</strong>s otras<br />

atracciones dipolo-dipolo, por tal razón los <strong>en</strong><strong>la</strong>ces por pu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> hidróg<strong>en</strong>o influy<strong>en</strong> <strong>de</strong> manera<br />

<strong>de</strong>terminante <strong>en</strong> <strong>la</strong>s estructuras y propieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> muchos compuestos.<br />

A partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>en</strong><strong>la</strong>ces por pu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> hidróg<strong>en</strong>o se pued<strong>en</strong> explicar varias propieda<strong>de</strong>s.<br />

Por ejemplo:<br />

a) El por qué compuestos <strong>de</strong> baja masa molecu<strong>la</strong>r, como el agua, ti<strong>en</strong><strong>en</strong> puntos <strong>de</strong> ebullición<br />

altos (100° C).<br />

b) El por qué algunas sustancias son muy solubles <strong>en</strong> otras, por ejemplo, el alcohol etílico es<br />

muy soluble <strong>en</strong> agua, ya que ambos forman pu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> hidróg<strong>en</strong>o.<br />

Actividad 3.19 Re<strong>la</strong>ciona ambas columnas.<br />

1. Es <strong>la</strong> unión que existe <strong>en</strong>tre dos átomos ( ) Estructura <strong>de</strong> Lewis<br />

2. Repres<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> estructura interna <strong>de</strong> un átomo ( ) Metales<br />

3. Repres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> un <strong>en</strong><strong>la</strong>ce que se hace por ( ) Pu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> hidróg<strong>en</strong>o<br />

medio <strong>de</strong> puntos o cruces<br />

4. En<strong>la</strong>ce que se forma por atracción <strong>en</strong>tre iones ( ) O = O<br />

<strong>de</strong> carga contraria<br />

5. Es un átomo o grupo <strong>de</strong> átomos con carga ( ) Ion<br />

eléctrica.<br />

6. <strong>Un</strong> ejemplo <strong>de</strong> molécu<strong>la</strong> po<strong>la</strong>r es... ( ) Coval<strong>en</strong>te<br />

7.Compuestos con estructura cristalina ( ) En<strong>la</strong>ce químico<br />

maleables y bu<strong>en</strong>os conductores <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

electricidad<br />

8. Es una molécu<strong>la</strong> no po<strong>la</strong>r ( ) Kernel<br />

9. En<strong>la</strong>ce que se forma cuando se compart<strong>en</strong> ( ) Iónico<br />

electrones<br />

10. Fuerza intermolecu<strong>la</strong>r que se pres<strong>en</strong>ta <strong>en</strong>tre ( ) HCl<br />

átomos muy electronegativos y el hidróg<strong>en</strong>o.<br />

¿Sabías qué ...los <strong>en</strong><strong>la</strong>ces pu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> hidróg<strong>en</strong>o son los responsables <strong>de</strong> que el agua no<br />

se evapore tan fácilm<strong>en</strong>te y que por tanto, permanezca líquida? Esto permite <strong>la</strong> vida <strong>en</strong> el<br />

p<strong>la</strong>neta Tierra.


En<strong>la</strong>ce químico y nom<strong>en</strong>c<strong>la</strong>tura 201<br />

El sigui<strong>en</strong>te mapa conceptual está referido a <strong>la</strong> c<strong>la</strong>sificación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s sustancias como molecu<strong>la</strong>res<br />

o reticu<strong>la</strong>res, mismo que te pue<strong>de</strong> servir <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia para construir o e<strong>la</strong>borar el mapa que se<br />

te pi<strong>de</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te actividad.<br />

Actividad 3.19 E<strong>la</strong>bora un mapa conceptual utilizando los conceptos<br />

que se proporcionan. Si es posible incorpora más conceptos a tu mapa.<br />

Conceptos<br />

En<strong>la</strong>ce químico Coval<strong>en</strong>te coordinado<br />

Iónico<br />

Coval<strong>en</strong>te<br />

+ Ejemplos N , O , HF, NaCl, H SO , F , NH , CaO<br />

2 2 2 4 2 4<br />

Coval<strong>en</strong>te po<strong>la</strong>r<br />

Metálico Coval<strong>en</strong>te no po<strong>la</strong>r<br />

Solubles <strong>en</strong> agua Compuestos<br />

Insolubles <strong>en</strong> agua Pa<strong>la</strong>bras conectoras posibles<br />

Triple pued<strong>en</strong> ser<br />

Doble se divid<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />

Simple pres<strong>en</strong>tan<br />

Punto <strong>de</strong> fusión alto<br />

Punto <strong>de</strong> fusión bajo<br />

son


202<br />

Horizontales<br />

1. Capacidad <strong>de</strong> los átomos para atraer los electrones <strong>de</strong> <strong>en</strong><strong>la</strong>ce.<br />

5. Nombre que recibe el grupo don<strong>de</strong> se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra el elem<strong>en</strong>to más electronegativo.<br />

6. Compuestos con puntos <strong>de</strong> fusión elevados.<br />

<strong>Química</strong> <strong>G<strong>en</strong>eral</strong><br />

Actividad 3.19 Contesta el sigui<strong>en</strong>te crucigrama <strong>en</strong> forma co<strong>la</strong>borativa.<br />

8. En<strong>la</strong>ce que se origina cuando uno <strong>de</strong> los átomos aporta el par <strong>de</strong> electrones <strong>de</strong> <strong>en</strong><strong>la</strong>ce.<br />

10. Nombre que recib<strong>en</strong> los iones positivos.<br />

En<strong>la</strong>ce Químico<br />

12. Elem<strong>en</strong>tos que <strong>en</strong> condiciones normales ti<strong>en</strong><strong>en</strong> configuraciones electrónicas estables.<br />

15. Nombre que recib<strong>en</strong> <strong>la</strong>s distintas formas como se un<strong>en</strong> los átomos.<br />

17. Partícu<strong>la</strong> subatómica fundam<strong>en</strong>tal <strong>en</strong> <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> <strong>en</strong><strong>la</strong>ces.<br />

18. Molécu<strong>la</strong> con <strong>en</strong><strong>la</strong>ce coval<strong>en</strong>te doble, indisp<strong>en</strong>sable <strong>en</strong> <strong>la</strong> respiración animal.<br />

19. T<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los átomos a completar ocho electrones <strong>en</strong> su último nivel.


En<strong>la</strong>ce químico y nom<strong>en</strong>c<strong>la</strong>tura 203<br />

Verticales<br />

2. Nombre que recib<strong>en</strong> los iones negativos.<br />

3. Átomo o grupo <strong>de</strong> átomos que ha ganado o perdido electrones.<br />

4. Compuesto po<strong>la</strong>r indisp<strong>en</strong>sable para <strong>la</strong> vida.<br />

7. En<strong>la</strong>ce que se forma al compartir dos pares <strong>de</strong> electrones <strong>en</strong>tre dos átomos.<br />

8. En<strong>la</strong>ce que se forma <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> compartición <strong>de</strong> electrones <strong>en</strong>tre los átomos.<br />

9. Propuso <strong>la</strong> repres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> los <strong>en</strong><strong>la</strong>ces por puntos y cruces.<br />

11. Molécu<strong>la</strong> con <strong>en</strong><strong>la</strong>ce coval<strong>en</strong>te triple, su elem<strong>en</strong>to constituy<strong>en</strong>te pert<strong>en</strong>ece al grupo VA.<br />

13. Región espacio <strong>en</strong>ergética don<strong>de</strong> se localizan los electrones.<br />

14. Elem<strong>en</strong>to más electronegativo <strong>de</strong> <strong>la</strong> tab<strong>la</strong> periódica.<br />

16. En<strong>la</strong>ce formado por transfer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> electrones.<br />

ENLACE<br />

COVALENTE<br />

IONICO<br />

METALICO<br />

COORDINADO<br />

ELECTRONEGATIVIDAD<br />

CATION<br />

Actividad 3.20 Encu<strong>en</strong>tra los conceptos <strong>en</strong>listados abajo, <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

sigui<strong>en</strong>te ejercicio d<strong>en</strong>ominado sopa <strong>de</strong> letras.<br />

ANION<br />

ELECTRON<br />

LEWIS<br />

OCTETO<br />

COMPUESTO<br />

ELEMENTO<br />

RETICULARES<br />

MOLECULAS<br />

IONES<br />

CRISTAL<br />

ATOMO<br />

GASES<br />

SÓLIDOS


204<br />

<strong>Química</strong> <strong>G<strong>en</strong>eral</strong><br />

Actividad 3.21 Contesta <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes preguntas re<strong>la</strong>cionadas con<br />

<strong>en</strong><strong>la</strong>ce químico y nom<strong>en</strong>c<strong>la</strong>tura<br />

1. La reg<strong>la</strong> <strong>de</strong>l octeto se basa <strong>en</strong>:<br />

a) La configuración electrónica externa <strong>de</strong> los elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> transición<br />

b) La estabilidad química <strong>de</strong> los gases nobles <strong>de</strong>bido a su configuración electrónica<br />

externa<br />

c) La configuración electrónica <strong>de</strong>l elem<strong>en</strong>to con número atómico 8<br />

d) a y b son correctas<br />

e) Ninguna <strong>de</strong> <strong>la</strong>s anteriores<br />

2. ¿Cuál <strong>de</strong> los sigui<strong>en</strong>tes <strong>en</strong>unciados caracteriza <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> un <strong>en</strong><strong>la</strong>ce iónico?<br />

a) Metal + no metal, transfer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> electrones<br />

b) No metal + no metal, compartición <strong>de</strong> electrones<br />

c) Metal + metal, cationes <strong>en</strong>vueltos con una nube <strong>de</strong> electrones <strong>de</strong>slocalizados<br />

d) No metal + metal, compartición <strong>de</strong> electrones<br />

e) Ninguna <strong>de</strong> <strong>la</strong>s anteriores<br />

3. El <strong>en</strong><strong>la</strong>ce por pu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> hidróg<strong>en</strong>o une...<br />

a) átomos b) molécu<strong>la</strong>s c) mezc<strong>la</strong>s d) iones e) ninguna <strong>de</strong> <strong>la</strong>s anteriores<br />

4. La po<strong>la</strong>ridad <strong>en</strong> <strong>la</strong>s molécu<strong>la</strong>s se pres<strong>en</strong>ta cuando se un<strong>en</strong>...<br />

a) iones positivos<br />

b) átomos <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>te electronegatividad<br />

c) iones negativos<br />

d) átomos con igual electronegatividad<br />

e) ninguna <strong>de</strong> <strong>la</strong>s anteriores<br />

5. El <strong>en</strong><strong>la</strong>ce coval<strong>en</strong>te coordinado o dátivo, se establece cuando los electrones compartidos<br />

son...<br />

a) donados por uno <strong>de</strong> los átomos <strong>en</strong><strong>la</strong>zados<br />

b) atraídos mutuam<strong>en</strong>te<br />

c) aportados por los dos átomos <strong>en</strong><strong>la</strong>zados<br />

d) aportados por cada átomo <strong>de</strong> <strong>la</strong> molécu<strong>la</strong><br />

e) ninguna <strong>de</strong> <strong>la</strong>s anteriores<br />

6. Son ejemplos <strong>de</strong> compuestos coval<strong>en</strong>tes:<br />

a) H O, Cl b) O , Li S<br />

2 2<br />

2 2<br />

c) Todas <strong>la</strong>s anteriores d) NaCl, KBr<br />

7. Al per<strong>de</strong>r o ganar electrones un átomo se transforma <strong>en</strong> un...<br />

a) elem<strong>en</strong>to b) compuesto<br />

c) cualesquiera <strong>de</strong> los anteriores d) ion<br />

8. El <strong>en</strong><strong>la</strong>ce por pu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> hidróg<strong>en</strong>o pue<strong>de</strong> establecerse <strong>en</strong>tre molécu<strong>la</strong>s...<br />

a) no po<strong>la</strong>res que conti<strong>en</strong><strong>en</strong> hidróg<strong>en</strong>o<br />

b) po<strong>la</strong>res que no conti<strong>en</strong><strong>en</strong> hidróg<strong>en</strong>o


En<strong>la</strong>ce químico y nom<strong>en</strong>c<strong>la</strong>tura 205<br />

c) po<strong>la</strong>res que conti<strong>en</strong><strong>en</strong> hidróg<strong>en</strong>o<br />

d) no po<strong>la</strong>res que no conti<strong>en</strong><strong>en</strong> hidróg<strong>en</strong>o<br />

e) ninguna <strong>de</strong> <strong>la</strong>s anteriores<br />

9. ¿Cuáles <strong>de</strong> los sigui<strong>en</strong>tes pares <strong>de</strong> elem<strong>en</strong>tos son sólidos?<br />

a) H 2 , Ne b) Ca, Ag c) Ga, O 2 d) K, Cl 2 e) Ninguno <strong>de</strong> los anteriores<br />

10. ¿Cuál <strong>de</strong> los sigui<strong>en</strong>tes compuestos es coval<strong>en</strong>te po<strong>la</strong>r?<br />

a) HF b) CCl 4 c) O 2 d) Todos los anteriores e) Ninguno <strong>de</strong> los anteriores<br />

11. De los sigui<strong>en</strong>tes compuestos ¿cuál pres<strong>en</strong>ta mayor punto <strong>de</strong> fusión?<br />

a) CO 2 b) Cl 2 c) KCl d) HBr e) No se pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>terminar<br />

12. En esta molécu<strong>la</strong> se establece el <strong>en</strong><strong>la</strong>ce por pu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> hidróg<strong>en</strong>o:<br />

a) BaS b) H 2 O c) C 2 H 6<br />

d) Los incisos b) y c) son correctos e) Ninguna <strong>de</strong> <strong>la</strong>s anteriores<br />

13. Todos los compuestos sigui<strong>en</strong>tes son iónicos, con excepción <strong>de</strong>:<br />

a)MgBr 2 b) CaI 2 c) CCl 4 d) NaCl e) AlCl 3<br />

14. Para formarse un <strong>en</strong><strong>la</strong>ce iónico se requiere <strong>de</strong>...<br />

a) dos metales b) dos no metales c) un no metal y un metal<br />

d) dos metaloi<strong>de</strong>s e) ninguna <strong>de</strong> <strong>la</strong>s anteriores<br />

15. ¿Con cuál elem<strong>en</strong>to, el cloro pue<strong>de</strong> formar un <strong>en</strong><strong>la</strong>ce coval<strong>en</strong>te simple; con <strong>la</strong> carac<br />

terística <strong>de</strong> que ambos elem<strong>en</strong>tos cump<strong>la</strong>n <strong>la</strong> reg<strong>la</strong> <strong>de</strong>l octeto?<br />

a) Hidróg<strong>en</strong>o b) Cloro c) Potasio d) Calcio e) Sodio<br />

16. ¿Cuál <strong>de</strong> los sigui<strong>en</strong>tes elem<strong>en</strong>tos formaría un <strong>en</strong><strong>la</strong>ce iónico con el flúor?<br />

a) Sodio b) Litio c) Calcio d) Magnesio e) Todos los anteriores<br />

17. El cloruro <strong>de</strong> potasio <strong>en</strong> solución acuosa conduce <strong>la</strong> corri<strong>en</strong>te eléctrica <strong>de</strong>bido a que<br />

a) los iones no se disocian al estar <strong>en</strong> contacto con el agua<br />

b) los iones se disocian al estar <strong>en</strong> contacto con el agua<br />

c) los átomos compart<strong>en</strong> un par <strong>de</strong> electrones<br />

d) los átomos compart<strong>en</strong> dos pares <strong>de</strong> electrones<br />

e) ningunas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s anteriores<br />

18. El NaCl es un compuesto iónico <strong>de</strong>bido a que...<br />

a) los átomos compart<strong>en</strong> electrones b) está unido un metal con un no metal<br />

c) dos no metales se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran unidos d) los incisos a y b son correctos<br />

e) ninguna <strong>de</strong> <strong>la</strong>s anteriores<br />

19.¿Cuál <strong>de</strong> los sigui<strong>en</strong>tes compuestos pres<strong>en</strong>ta <strong>en</strong><strong>la</strong>ces coval<strong>en</strong>tes coordinados?<br />

a) H 2 SO 4 b) HNO 3 c) H 3 PO 4 d) HClO 3 e) Todas <strong>la</strong>s anteriores


206<br />

<strong>Química</strong> <strong>G<strong>en</strong>eral</strong><br />

20. Cuando se un<strong>en</strong> elem<strong>en</strong>tos metálicos que ti<strong>en</strong><strong>en</strong>: uno, dos o tres electrones <strong>de</strong><br />

val<strong>en</strong>cia con no metales, lo hac<strong>en</strong>...<br />

a) comparti<strong>en</strong>do electrones b) ganando electrones c) perdi<strong>en</strong>do electrones<br />

d) cedi<strong>en</strong>do y ganando electrones e) ninguna <strong>de</strong> <strong>la</strong>s anteriores<br />

21. ¿Qué suce<strong>de</strong> cuando dos átomos <strong>de</strong> electronegativida<strong>de</strong>s muy difer<strong>en</strong>tes, se<br />

un<strong>en</strong>?<br />

a) El <strong>de</strong> mayor electronegatividad, gana electrones<br />

b) El <strong>de</strong> m<strong>en</strong>or electronegatividad gana electrones<br />

c) El <strong>de</strong> m<strong>en</strong>or electronegatividad pier<strong>de</strong> electrones<br />

d) Los incisos a y c son correctos<br />

e) Ninguna <strong>de</strong> <strong>la</strong>s anteriores es correcta<br />

22. Cuando el átomo <strong>de</strong> magnesio participa <strong>en</strong> una reacción química...<br />

a) pier<strong>de</strong> un electrón b) gana un electrón c) pier<strong>de</strong> dos electrones<br />

d) gana dos electrones e) ninguna <strong>de</strong> <strong>la</strong>s anteriores es correcta<br />

23. ¿En los sigui<strong>en</strong>tes pares <strong>de</strong> elem<strong>en</strong>tos, cuál <strong>en</strong><strong>la</strong>ce pres<strong>en</strong>ta mayor po<strong>la</strong>ridad?<br />

a) H _ I b) C-H c) H-Cl d) H-O e) H-F<br />

24. ¿Cuál es <strong>la</strong> estructura <strong>de</strong> Lewis para el ion aluminio?<br />

a) b) c) d)<br />

e) Ninguna <strong>de</strong> <strong>la</strong>s anteriores es correcta<br />

25. La estructura <strong>de</strong> Lewis para el átomo <strong>de</strong> fósforo es:<br />

a) b) c) d)<br />

e) Ninguna <strong>de</strong> <strong>la</strong>s anteriores es correcta<br />

26. ¿Cuál <strong>de</strong> <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes repres<strong>en</strong>taciones <strong>de</strong> iones es correcta?<br />

a) Na 2+ b) S - c) P 3- d) Mg 3+ e) Fe +<br />

27. ¿Cuál <strong>de</strong> <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes molécu<strong>la</strong>s es po<strong>la</strong>r?<br />

a) CH4 d) NH3 b) CO2 c) CCl4 e) Ninguna <strong>de</strong> <strong>la</strong>s anteriores es correcta<br />

28. ¿Cuál <strong>de</strong> <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes molécu<strong>la</strong>s es no po<strong>la</strong>r?<br />

a) CH 4 b) HF c) HCl d) H 2 O e) HI<br />

29. Compuesto más utilizado <strong>en</strong> el hogar y <strong>en</strong> nuestra vida cotidiana.<br />

a) Cloruro <strong>de</strong> sodio b) Sulfato <strong>de</strong> sodio<br />

c) Hidróxido <strong>de</strong> sodio d) Carbonato <strong>de</strong> sodio e) Nitrato <strong>de</strong> sodio


En<strong>la</strong>ce químico y nom<strong>en</strong>c<strong>la</strong>tura 207<br />

30. El óxido <strong>de</strong> aluminio se utiliza <strong>en</strong> <strong>la</strong> fabricación <strong>de</strong> abrasivos, refractarios, cerámica.<br />

¿Cuál es <strong>la</strong> fórmu<strong>la</strong> <strong>de</strong> este óxido?<br />

a) AlO b) AlO 2 c) Al 2 O 3 d) Al 3 O 2 e) Al 2 O 5<br />

-3 31. El nombre correcto <strong>de</strong>l anion PO es...<br />

4<br />

a) hipofosfito b) fosfito<br />

c) fosfato d) perfosfato<br />

e) ninguna <strong>de</strong> <strong>la</strong>s anteriores<br />

32. El carbonato <strong>de</strong> calcio se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> <strong>la</strong> composición <strong>de</strong> <strong>la</strong>s conchas marinas, ¿cuál<br />

es <strong>la</strong> fórmu<strong>la</strong> <strong>de</strong> dicho compuesto?<br />

a) CaCO b) KCO 2<br />

c) CaCO 2<br />

e) CaCO 3<br />

d) CaCO 4<br />

33. La fórmu<strong>la</strong> que correspon<strong>de</strong> a <strong>la</strong> unión <strong>de</strong> los iones Mg 2+ y N 3- es <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te:<br />

a) Mg 2 N 3<br />

c) Mg 3 N 2<br />

e) Ninguna <strong>de</strong> <strong>la</strong>s anteriores<br />

b) MgN<br />

d) 3MgN 2<br />

34. La fórmu<strong>la</strong> correcta para el cloruro <strong>de</strong> calcio es:<br />

a) CaCl b) Ca 2 Cl<br />

c) 2ClCa d) CaCl 2<br />

e) Ninguna <strong>de</strong> <strong>la</strong>s anteriores<br />

35. El hidróxido <strong>de</strong> sodio es muy utilizado <strong>en</strong> <strong>la</strong> vida diaria para quitar el cochambre <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

cocina y como <strong>de</strong>stapacaños. ¿Cuál <strong>de</strong> <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes fórmu<strong>la</strong>s correspon<strong>de</strong> a dicho compuesto?<br />

a) NaOH b) Na 2 CO 3<br />

c) Ca(OH) 2<br />

e) Ninguna <strong>de</strong> <strong>la</strong>s anteriores<br />

d) SoOH<br />

36. El NaHCO 3 , es un compuesto con múltiples usos <strong>en</strong> el hogar: como <strong>de</strong>odorizante <strong>en</strong> los<br />

refrigeradores, como abrasivo <strong>en</strong> <strong>la</strong> limpieza <strong>de</strong> alhajas, hornos, parril<strong>la</strong>s.<br />

a) Carbonato <strong>de</strong> sodio b) Cloruro <strong>de</strong> sodio<br />

c) Bicarbonato <strong>de</strong> sodio d) Hidruro <strong>de</strong> sodio e) Ninguno <strong>de</strong> <strong>la</strong>s anteriores


208<br />

<strong>Química</strong> <strong>G<strong>en</strong>eral</strong><br />

37.El anhídrido sulfúrico es un gas tóxico y uno <strong>de</strong> los causantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> lluvia ácida, ¿cuál <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes fórmu<strong>la</strong>s correspon<strong>de</strong> a dicho compuesto?<br />

a) HSO b)SO 2<br />

c) H 2 SO 3 d) SO 3 e) H 2 SO 4<br />

38. El H 2 SO 4 es un compuesto muy utilizado <strong>en</strong> los acumu<strong>la</strong>dores <strong>de</strong> automóvil, ¿cuál es el<br />

nombre <strong>de</strong> este compuesto?<br />

a) Acido hiposulfuroso b) Anhídrido sulfuroso<br />

c) Acido sulfúrico d) Anhídrido sulfúrico<br />

e) Ninguno <strong>de</strong> los anteriores<br />

39. La cal es un compuesto muy utilizado <strong>en</strong> <strong>la</strong> construcción, <strong>la</strong> preparación <strong>de</strong> frutas <strong>de</strong><br />

conserva y <strong>en</strong> <strong>la</strong> nixtamalización <strong>de</strong>l maíz. ¿Cuál es <strong>la</strong> fórmu<strong>la</strong> <strong>de</strong> dicho compuesto?<br />

a) K 2 O b) CaO<br />

c) CaCO 3 d) NaOH e) CO 3

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!