15.05.2013 Views

La importancia del mar en la historia de Plentzia en el Antiguo ...

La importancia del mar en la historia de Plentzia en el Antiguo ...

La importancia del mar en la historia de Plentzia en el Antiguo ...

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

<strong>La</strong> <strong>importancia</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>mar</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>historia</strong> <strong>de</strong> Pl<strong>en</strong>tzia <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>Antiguo</strong> Régim<strong>en</strong><br />

Uriarte García, Mª Ánge<strong>la</strong> 1<br />

En este artículo se va a realizar una valoración <strong>de</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s que <strong>de</strong>sarrolló Pl<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong> Edad Mo<strong>de</strong>rna<br />

<strong>en</strong> su estrecha re<strong>la</strong>ción con <strong>el</strong> <strong>mar</strong>. Se t<strong>en</strong>drán <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta los sigui<strong>en</strong>tes aspectos: <strong>el</strong> ord<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to<br />

jurídico e institucional que g<strong>en</strong>eró a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> estos siglos, <strong>la</strong> pesca, <strong>el</strong> comercio con especial énfasis<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> transporte <strong>de</strong> v<strong>en</strong>a, y <strong>la</strong> construcción naval.<br />

Pa<strong>la</strong>bras C<strong>la</strong>ve: Marinería. Cabotaje. Transporte <strong>de</strong> v<strong>en</strong>a. Pesca. Construcción naval. Cofradía.<br />

Artikulu honetan Pl<strong>en</strong>tziak Aro Berrian itsasoarekin estu loturik gauzaturiko jarduer<strong>en</strong> balorazioa egingo<br />

da. Ondoko al<strong>de</strong>rdiak kontuan hartuko dira: m<strong>en</strong><strong>de</strong> horietan sorturiko ord<strong>en</strong>am<strong>en</strong>du juridikoa eta instituziona<strong>la</strong>;<br />

arrantza, merkataritza, zainar<strong>en</strong> garraioa bereziki azpi<strong>mar</strong>ratuz, eta ontzigintza.<br />

Giltza-Hitzak: Marine<strong>la</strong>k. Kabotajea. Zainar<strong>en</strong> garraioa. Arrantza. Itsasontzigintza. Kofradia.<br />

Dans cet article on va réaliser une évaluation <strong>de</strong>s activités dév<strong>el</strong>oppées par Pl<strong>en</strong>cia durant les Temps Mo<strong>de</strong>rnes<br />

dans son étroite re<strong>la</strong>tion avec <strong>la</strong> mer. On ti<strong>en</strong>dra compte <strong>de</strong>s aspects suivants : l’ordonnance juridique<br />

et institutionn<strong>el</strong>le générée au cours <strong>de</strong>s siècles passés, <strong>la</strong> pêche, le commerce <strong>en</strong> insistant sur le<br />

transport <strong>de</strong> métaux bruts, et <strong>la</strong> construction navale.<br />

Mots Clés : Marine. Cabotage. Transport métaux bruts. Pêche. Construction navale. Confrérie.<br />

1. Eusko Ikaskuntza. G<strong>en</strong>eral Á<strong>la</strong>va, 5-1. 01005 Vitoria-Gasteiz. E-mail: <strong>mar</strong>ianuriarte77@yahoo.es


Uriarte García, Mª Ánge<strong>la</strong><br />

88<br />

En este artículo vamos a realizar <strong>el</strong> análisis, más bi<strong>en</strong> un resum<strong>en</strong>, <strong>de</strong> uno <strong>de</strong> los capítulos<br />

más importantes <strong><strong>de</strong>l</strong> pasado <strong>de</strong> <strong>la</strong> vil<strong>la</strong>, su re<strong>la</strong>ción con <strong>el</strong> <strong>mar</strong>, que continúa si<strong>en</strong>do uno<br />

<strong>de</strong> los refer<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> este municipio <strong>mar</strong>inero 1 . Si repasamos los títulos y <strong>la</strong>s aportaciones<br />

que ya se han com<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> estas jornadas sobre <strong>la</strong> <strong>historia</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> municipio, todas han girado<br />

sobre difer<strong>en</strong>tes aspectos que compon<strong>en</strong> esta re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> Pl<strong>en</strong>cia con <strong>el</strong> <strong>mar</strong>, <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> <strong>importancia</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> regu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s llevada a cabo por <strong>la</strong> cofradía <strong>de</strong> <strong>mar</strong>eantes,<br />

<strong>la</strong> r<strong>el</strong>evancia <strong><strong>de</strong>l</strong> tráfico comercial especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong>focado <strong>en</strong> <strong>el</strong> v<strong>en</strong>aqueo, <strong>la</strong><br />

construcción naval… Estas ricas aportaciones nos han situado <strong>en</strong> un contexto <strong>en</strong> <strong>el</strong> que<br />

<strong>el</strong> <strong>mar</strong> se perfi<strong>la</strong> como <strong>el</strong> protagonista <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>de</strong>v<strong>en</strong>ir histórico <strong>de</strong> <strong>la</strong> vil<strong>la</strong>. Para cerrar este<br />

ciclo, int<strong>en</strong>taré hacer una valoración global <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>importancia</strong> <strong>de</strong> estas activida<strong>de</strong>s d<strong>en</strong>tro<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>mar</strong>co <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>Antiguo</strong> Régim<strong>en</strong> insisti<strong>en</strong>do <strong>en</strong> aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s que, como <strong>la</strong> pesca, todavía no<br />

hemos tratado con más <strong>de</strong>t<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to.<br />

Antes <strong>de</strong> com<strong>en</strong>zar con este recorrido vamos a hacer una pequeña matización sobre <strong>la</strong><br />

duración <strong><strong>de</strong>l</strong> mismo. Resulta muy difícil dividir <strong>la</strong> <strong>historia</strong> <strong>en</strong> cajones estancos, más aún<br />

cuando nos vamos a <strong>de</strong>dicar al estudio <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s que supon<strong>en</strong> ciclos <strong>de</strong> muy <strong>la</strong>rga<br />

duración para <strong>la</strong> vil<strong>la</strong> y que sobresal<strong>en</strong> ampliam<strong>en</strong>te los márg<strong>en</strong>es cronológicos que establecemos<br />

con términos como Edad Mo<strong>de</strong>rna o <strong>Antiguo</strong> Régim<strong>en</strong>. <strong>La</strong> pesca, <strong>el</strong> comercio<br />

<strong>mar</strong>ítimo, y <strong>la</strong> construcción naval forman parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> es<strong>en</strong>cia <strong><strong>de</strong>l</strong> municipio seguram<strong>en</strong>te<br />

ya <strong>de</strong>s<strong>de</strong> antes <strong>de</strong> su fundación, y como es <strong>de</strong> suponer no terminan <strong>de</strong> rep<strong>en</strong>te <strong>en</strong> 1812<br />

anunciando tiempos contemporáneos. T<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta este aspecto c<strong>en</strong>traremos<br />

nuestro análisis <strong>en</strong> <strong>el</strong> período que forman los siglos XVI-XVIII, pero nos ad<strong>en</strong>traremos<br />

también <strong>en</strong> parte <strong><strong>de</strong>l</strong> XIX para compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r mejor <strong>el</strong> <strong>de</strong>v<strong>en</strong>ir <strong>de</strong> estos ciclos.<br />

De <strong>la</strong> misma manera, t<strong>en</strong>emos que recalcar a<strong>de</strong>más que, pese a que vamos a estudiar<br />

<strong>el</strong> caso <strong>de</strong> Pl<strong>en</strong>cia, no po<strong>de</strong>mos consi<strong>de</strong>rar a <strong>la</strong> vil<strong>la</strong> como un <strong>en</strong>te ais<strong>la</strong>do <strong>de</strong> su <strong>en</strong>torno,<br />

y m<strong>en</strong>os aún <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>mar</strong>inería, <strong>en</strong> don<strong>de</strong> <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong>s anteiglesias<br />

aledañas es una constante con <strong>la</strong> que nos <strong>en</strong>contramos ya <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> Edad Media; <strong>en</strong><br />

esta re<strong>la</strong>ción simbiótica habría que resaltar <strong>la</strong> que manti<strong>en</strong>e con Górliz, si<strong>en</strong>do difícil separar<br />

<strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>mar</strong>ineras <strong>de</strong> una y otra dada <strong>la</strong> gran interacción <strong>en</strong>tre ambas. Una<br />

vez hechas estas puntualizaciones sobre <strong>el</strong> eje espacio-temporal vamos a iniciar <strong>el</strong><br />

análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s expuestas.<br />

1. LA COYUNTURA GENERAL<br />

[…] Un puerto <strong>mar</strong>ítimo es un lugar geográfico <strong>en</strong> <strong>el</strong> que concurr<strong>en</strong> vías <strong>mar</strong>ítimas y<br />

terrestres. Necesariam<strong>en</strong>te se emp<strong>la</strong>zan <strong>en</strong> lugares don<strong>de</strong> converg<strong>en</strong> factores físicos (<strong>de</strong>f<strong>en</strong>sas<br />

contra <strong>el</strong> vi<strong>en</strong>to y <strong>el</strong> <strong>mar</strong>, amplio ca<strong>la</strong>do, etc.) que posibilit<strong>en</strong> <strong>el</strong> ejercicio <strong>de</strong> una actividad<br />

económica.<br />

Maíz Alkorta (1993) seña<strong>la</strong> a continuación que <strong>el</strong> espacio portuario es un espacio económico<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> que <strong>de</strong>b<strong>en</strong> converger estos tres factores bi<strong>en</strong> <strong>de</strong> forma natural o <strong>de</strong>rivados<br />

<strong>de</strong> obras <strong><strong>de</strong>l</strong> hombre:<br />

1. Este artículo está basado <strong>en</strong> <strong>la</strong> monografía histórico-artística <strong>en</strong> <strong>la</strong> que trabajé gracias a <strong>la</strong> ayuda <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Diputación Foral <strong>de</strong> Bizkaia (URIARTE, M., 2004).


1. Una superficie ext<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> aguas tranqui<strong>la</strong>s y ca<strong>la</strong>do sufici<strong>en</strong>te que asegure su<br />

apertura y utilización durante todo <strong>el</strong> año.<br />

2. Una ord<strong>en</strong>ación interna que permita un rápido y efectivo <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s<br />

activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> carga, <strong>de</strong>scarga y transformación <strong><strong>de</strong>l</strong> pescado.<br />

3. Una infraestructura <strong>de</strong> comunicaciones que lo una con los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> mercado.<br />

Veamos <strong>en</strong> qué manera cumplía Pl<strong>en</strong>cia estas exig<strong>en</strong>cias.<br />

<strong>La</strong> <strong>importancia</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>mar</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>historia</strong> <strong>de</strong> Pl<strong>en</strong>tzia <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>Antiguo</strong> Régim<strong>en</strong><br />

El puerto <strong>de</strong> Pl<strong>en</strong>cia figuraba <strong>en</strong>tre uno <strong>de</strong> los más activos <strong><strong>de</strong>l</strong> Señorío durante <strong>la</strong> Edad<br />

Mo<strong>de</strong>rna, aunque <strong>el</strong> volum<strong>en</strong> <strong>de</strong> pesca y <strong>de</strong> contratación no era comparable al <strong>de</strong> Bermeo<br />

o Lequeitio, adquirió cierto r<strong>el</strong>ieve, sobre todo durante <strong>el</strong> siglo XVIII condicionado tal vez<br />

por su cercanía con Bilbao. En <strong>la</strong> economía <strong>de</strong> Vizcaya <strong>el</strong> <strong>mar</strong> repres<strong>en</strong>taba una <strong>de</strong> sus<br />

bases fundam<strong>en</strong>tales, tanto como fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> recursos alim<strong>en</strong>ticios a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> pesca,<br />

como por ser <strong>la</strong> vía fundam<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> aprovisionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> materias como <strong>el</strong> cereal, <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

que era <strong>de</strong>ficitario. Gracias a su estratégica situación <strong>de</strong> cara al comercio <strong>mar</strong>ítimo, especialm<strong>en</strong>te<br />

respecto a <strong>la</strong>s rutas <strong><strong>de</strong>l</strong> norte <strong>de</strong> Europa, y al <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> industria<br />

ferrona, se consiguió equilibrar una ba<strong>la</strong>nza comercial <strong>mar</strong>cada con <strong>el</strong> signo negativo.<br />

Lo que g<strong>en</strong>eralizamos para <strong>el</strong> Señorío también es aplicable <strong>de</strong> forma más concreta a<br />

nuestra vil<strong>la</strong>, si <strong>la</strong> agricultura repres<strong>en</strong>ta un r<strong>en</strong>glón negativo para <strong>la</strong> economía <strong><strong>de</strong>l</strong> municipio,<br />

esta se va a ver comp<strong>en</strong>sada por <strong>la</strong> pesca y por <strong>la</strong> navegación comercial. El puerto<br />

<strong>de</strong> Pl<strong>en</strong>cia se ext<strong>en</strong>día <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> pu<strong>en</strong>te, cuyos arcos servían <strong>de</strong> protección y a<strong>mar</strong>re <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s embarcaciones, hasta lo que hoy conocemos como <strong>la</strong> p<strong>la</strong>za <strong><strong>de</strong>l</strong> astillero, nombre que<br />

<strong>de</strong>riva <strong>de</strong> su actividad anterior. En esta ribera se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ban los trabajos re<strong>la</strong>cionados<br />

con <strong>el</strong> <strong>mar</strong>: <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> barcos, <strong>el</strong> reparo <strong>de</strong> aparejos, <strong>el</strong> <strong>de</strong>sembarco <strong>de</strong> mercancías<br />

y <strong>de</strong> <strong>la</strong> pesca..., aunque con <strong>el</strong> tiempo otros espacios se fueron ocupando con estas activida<strong>de</strong>s,<br />

como <strong>el</strong> cem<strong>en</strong>terio, como ya veremos <strong>en</strong> <strong>el</strong> apartado <strong>de</strong>dicado a <strong>la</strong> construcción<br />

naval. Una vez pasado <strong>el</strong> pu<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> ría era navegable un tramo hasta <strong>la</strong>s ferrerías<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> Butrón, los embarca<strong>de</strong>ros <strong>de</strong> Pa<strong>la</strong>dos y Arbina, <strong>de</strong>sarrollándose <strong>de</strong> esta manera una<br />

interesante actividad <strong>de</strong> v<strong>en</strong>aqueo para surtir<strong>la</strong>s <strong>de</strong> mineral.<br />

Sin embargo este puerto va a t<strong>en</strong>er un problema constante que afectará <strong>en</strong> su evolución:<br />

<strong>la</strong> barra <strong><strong>de</strong>l</strong> canal impi<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>trada al mismo <strong>de</strong> buques <strong>de</strong> gran tone<strong>la</strong>je, convirtiéndose<br />

Pl<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> puerto para barcos <strong>de</strong> pequeño a mediano arqueo, <strong>de</strong> 50 a 80 tone<strong>la</strong>das <strong>de</strong><br />

media 2 ; <strong>de</strong> hecho, cuando <strong>el</strong> temporal arrecia, <strong>el</strong> paso por esta barra suponía una<br />

acción <strong>de</strong> gran p<strong>el</strong>igro <strong>en</strong> <strong>la</strong> que se requería gran pericia para no naufragar, accid<strong>en</strong>tes<br />

re<strong>la</strong>tivam<strong>en</strong>te frecu<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>la</strong> misma 3 .<br />

2. El escaso ca<strong>la</strong>do <strong><strong>de</strong>l</strong> puerto queda perfectam<strong>en</strong>te repres<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> esta afirmación <strong>de</strong> 1796: Puerto.<br />

El <strong>de</strong> esta vil<strong>la</strong> <strong>de</strong> Pl<strong>en</strong>cia, que es <strong>de</strong> tan poco agua qe a <strong>la</strong> vaja<strong>mar</strong> queda con un pie <strong>de</strong> Agua<br />

surgi<strong>de</strong>ro o fon<strong>de</strong>a<strong>de</strong>ro, para Barcos m<strong>en</strong>ores uno (¿) qe le l<strong>la</strong>man <strong>la</strong> Concha. En <strong>el</strong> Archivo Histórico<br />

Foral <strong>de</strong> Bizkaia (A.H.F.B.), fondo Cofradía <strong>de</strong> <strong>mar</strong>eantes <strong>de</strong> “San Pedro” <strong>de</strong> Pl<strong>en</strong>cia, Libro <strong>de</strong> Cu<strong>en</strong>tas<br />

<strong>de</strong> 1717-1846, sign. 4/2. Pág. 50.<br />

3. Estos accid<strong>en</strong>tes y naufragios fueron una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s causas más frecu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> mortandad <strong>en</strong>tre <strong>la</strong><br />

pob<strong>la</strong>ción activa masculina <strong>de</strong>dicada a estas activida<strong>de</strong>s. <strong>La</strong>s noticias sobre naufragios son re<strong>la</strong>tivam<strong>en</strong>te<br />

frecu<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> los libros parroquiales, <strong>en</strong> don<strong>de</strong> se recog<strong>en</strong> accid<strong>en</strong>tes acaecidos tanto <strong>en</strong> costas cercanas<br />

como <strong>el</strong> ocurrido <strong>en</strong> 1690 durante <strong>la</strong> pesca <strong><strong>de</strong>l</strong> besugo <strong>en</strong> <strong>el</strong> que fallecieron trece hombres, <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> navegación <strong>de</strong> cabotaje por <strong>la</strong>s costas cantábricas, e incluso <strong>en</strong> <strong>la</strong>s carreras a Indias como <strong>en</strong> 1662<br />

don<strong>de</strong> muer<strong>en</strong> cuatro mozos <strong>en</strong> <strong>el</strong> galeón Santiago rumbo a América.<br />

89


Uriarte García, Mª Ánge<strong>la</strong><br />

90<br />

El estado y mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong><strong>de</strong>l</strong> puerto era una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s constantes preocupaciones <strong><strong>de</strong>l</strong> municipio,<br />

si<strong>en</strong>do consci<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>importancia</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> mismo <strong>en</strong> <strong>la</strong> economía <strong>de</strong> <strong>la</strong> vil<strong>la</strong>. Al<br />

igual que <strong>en</strong> <strong>el</strong> resto <strong>de</strong> <strong>la</strong> costa vasca, los puertos repres<strong>en</strong>taban <strong>la</strong> puesta <strong>en</strong> explotación<br />

<strong>de</strong> espacios naturales aptos para <strong>el</strong> cobijo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s embarcaciones, don<strong>de</strong> <strong>la</strong> mano <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

hombre ap<strong>en</strong>as ha modificado <strong>la</strong>s condiciones físicas <strong>de</strong> los mismos. Aun así <strong>en</strong> los<br />

libros <strong>de</strong> cu<strong>en</strong>tas <strong>de</strong> <strong>la</strong> cofradía <strong>de</strong> <strong>la</strong> vil<strong>la</strong> <strong>en</strong>contramos frecu<strong>en</strong>tes partidas dirigidas al<br />

mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong><strong>de</strong>l</strong> puerto, sobre todo a partir <strong><strong>de</strong>l</strong> siglo XIX, cuando <strong>la</strong>s dificulta<strong>de</strong>s que<br />

estaba atravesando <strong>la</strong> actividad <strong>mar</strong>inera <strong>en</strong> <strong>el</strong> municipio hac<strong>en</strong> que sea urg<strong>en</strong>te un<br />

mejor acondicionami<strong>en</strong>to <strong><strong>de</strong>l</strong> mismo. De esta manera, <strong>en</strong> <strong>el</strong> segundo cuarto <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

c<strong>en</strong>turia se sucedieron medidas diversas para mejorar <strong>la</strong>s insta<strong>la</strong>ciones: <strong>en</strong> 1824 se establec<strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>s partidas presupuestarias que irán a parar a estas obras 4 , <strong>en</strong> 1829 <strong>en</strong> un<br />

<strong>de</strong>creto sobre mejoras <strong><strong>de</strong>l</strong> puerto y <strong>la</strong> barra acuerdan ahondar<strong>la</strong> <strong>en</strong> siete pies <strong>de</strong> profundidad<br />

5 , <strong>en</strong> 1833 se <strong>de</strong>creta que no se extraigan moluscos <strong>de</strong> los cimi<strong>en</strong>tos <strong><strong>de</strong>l</strong> pu<strong>en</strong>te y<br />

que no lo atravies<strong>en</strong> carros por <strong>el</strong> mal estado <strong><strong>de</strong>l</strong> mismo etc. Pese a estas medidas <strong>el</strong><br />

<strong>de</strong>terioro <strong><strong>de</strong>l</strong> puerto quedaba ya pat<strong>en</strong>te a mediados <strong><strong>de</strong>l</strong> siglo, un testimonio <strong>de</strong> 1849<br />

recoge <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te información: “qe at<strong>en</strong>dido <strong>el</strong> fatal estado <strong>en</strong> qe estan reducidos los<br />

mu<strong>el</strong>les nuevo y viejo y muy particu<strong>la</strong>rmte <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> a<strong>mar</strong>ra<strong>de</strong>ros e imposivilidad <strong>de</strong> utilizarse<br />

<strong>de</strong> <strong>el</strong>los para <strong>la</strong>s cargas y <strong>de</strong>scargas <strong>de</strong> los buques” 6 . Hasta <strong>el</strong> siglo XIX no se dio<br />

una auténtica acción <strong><strong>de</strong>l</strong> hombre por <strong>la</strong> mejora <strong>de</strong> <strong>la</strong>s insta<strong>la</strong>ciones portuarias.<br />

Pese a <strong>la</strong>s dificulta<strong>de</strong>s que <strong>el</strong> poco ca<strong>la</strong>do <strong><strong>de</strong>l</strong> puerto supusieron para <strong>el</strong> a<strong>mar</strong>re <strong>de</strong> embarcaciones<br />

<strong>de</strong> gran tone<strong>la</strong>je, <strong>la</strong> actividad <strong>mar</strong>inera <strong>de</strong> <strong>la</strong> vil<strong>la</strong> fue una constante <strong>de</strong> gran<br />

r<strong>el</strong>evancia durante toda <strong>la</strong> Edad Mo<strong>de</strong>rna; pero no po<strong>de</strong>mos hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong> una actividad uniforme,<br />

<strong>la</strong> coyuntura <strong><strong>de</strong>l</strong> puerto fue variando según <strong>la</strong>s directrices <strong>de</strong> dos sectores principalm<strong>en</strong>te:<br />

<strong>la</strong> pesca y <strong>el</strong> comercio, si<strong>en</strong>do <strong>la</strong> construcción naval un apartado más continuo<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong><strong>de</strong>l</strong> mismo.<br />

Así pues com<strong>en</strong>zamos <strong>la</strong> Edad Mo<strong>de</strong>rna con <strong>la</strong> hegemonía <strong>el</strong> sector pesquero <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo<br />

XVI, hegemonía refr<strong>en</strong>dada <strong>en</strong> <strong>la</strong> confirmación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ord<strong>en</strong>anzas <strong>de</strong> <strong>la</strong> cofradía <strong>de</strong> <strong>mar</strong>eantes<br />

<strong>de</strong>1524 don<strong>de</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los capítulos giran <strong>en</strong> torno a esta actividad; <strong>el</strong><br />

siglo XVII pudo repres<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> evolución hacia <strong>el</strong> protagonismo <strong><strong>de</strong>l</strong> comercio que queda<br />

<strong>de</strong>finitivam<strong>en</strong>te expuesto <strong>en</strong> <strong>el</strong> XVIII, c<strong>en</strong>turia <strong>de</strong> máxima actividad <strong>en</strong> <strong>el</strong> puerto <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

vil<strong>la</strong>, p<strong>la</strong>smada <strong>en</strong> <strong>el</strong> nuevo capitu<strong>la</strong>do <strong>de</strong> ord<strong>en</strong>anzas <strong>de</strong> <strong>la</strong> cofradía <strong>de</strong> 1791 con c<strong>la</strong>ro<br />

signo mercantil 7 . <strong>La</strong> década <strong>de</strong> los och<strong>en</strong>ta parece poner fin a <strong>la</strong> bonanza comercial <strong>de</strong><br />

4. <strong>La</strong> cofradía <strong>de</strong>creta que los sigui<strong>en</strong>tes ingresos se inviertan <strong>en</strong> <strong>la</strong> mejora <strong>de</strong> <strong>la</strong>s insta<strong>la</strong>ciones: ocho<br />

reales al año por cada barco <strong>de</strong> <strong>la</strong> cofradía que quiera <strong>en</strong>trar <strong>en</strong> <strong>el</strong> puerto, <strong>el</strong> doble si no pert<strong>en</strong>ece a<br />

<strong>la</strong> misma, un pago por cada quintal <strong>de</strong> v<strong>en</strong>a que <strong>en</strong>tra y cuar<strong>en</strong>ta reales a los que no si<strong>en</strong>do hijos <strong>de</strong><br />

cofra<strong>de</strong>s quieran for<strong>mar</strong> parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> cofradía. En A.H.F.B., fondo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Cofradía <strong>de</strong> Mareantes <strong>de</strong> San<br />

Pedro <strong>de</strong> Pl<strong>en</strong>cia, libro <strong>de</strong> acuerdos <strong>de</strong> 1773-1871. Sign. 3/1, <strong>de</strong>creto <strong><strong>de</strong>l</strong> 8 <strong>de</strong> Marzo <strong>de</strong> 1824.<br />

5. El material extraído lo llevarían al paraje conocido como “Muchertoqui”. Se dice que es una obra muy<br />

dificultosa que sus antepasados no pudieron realizar; <strong>en</strong> Junio <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran un prestamista dispuesto a<br />

<strong>de</strong>jarles los once mil reales que cuesta <strong>la</strong> obra con un interés <strong><strong>de</strong>l</strong> 5% anual. Serie <strong>de</strong> <strong>de</strong>cretos <strong>de</strong><br />

1829, sitos <strong>en</strong> <strong>el</strong> A.H.F.B., fondo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Cofradía <strong>de</strong> Mareantes <strong>de</strong> San Pedro <strong>de</strong> Pl<strong>en</strong>cia, Libro <strong>de</strong><br />

Acuerdos <strong>de</strong> 1773-1871, sign. 3/1.<br />

6. En A.H.F.B., fondo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Cofradía <strong>de</strong> Mareantes <strong>de</strong> San Pedro <strong>de</strong> Pl<strong>en</strong>cia, libro <strong>de</strong> acuerdos <strong>de</strong> 1773-<br />

1871, sign. 3/1, pág. 185 anverso.<br />

7. Cuando <strong>de</strong>sarrollemos <strong>el</strong> tema <strong>de</strong> <strong>la</strong> cofradía <strong>de</strong> <strong>mar</strong>eantes estudiaremos más <strong>de</strong>t<strong>en</strong>idam<strong>en</strong>te ambas<br />

compi<strong>la</strong>ciones.


<strong>La</strong> <strong>importancia</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>mar</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>historia</strong> <strong>de</strong> Pl<strong>en</strong>tzia <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>Antiguo</strong> Régim<strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> vil<strong>la</strong> com<strong>en</strong>zando <strong>el</strong> <strong>de</strong>clive <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma al m<strong>en</strong>os <strong>en</strong> su sector portuario, Madoz <strong>en</strong><br />

1845 realiza <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te reflexión respecto al puerto <strong>de</strong> Pl<strong>en</strong>cia: “los naturales se<br />

<strong>de</strong>dican casi <strong>en</strong> su totalidad a <strong>la</strong> navegación, habi<strong>en</strong>do sido esta tan consi<strong>de</strong>rable <strong>en</strong><br />

algun tiempo, que antes <strong>de</strong> <strong>la</strong> fatal guerra <strong>de</strong> 1780, llegaban á 150 los buques <strong>de</strong> 15<br />

a 130 tone<strong>la</strong>das, <strong>de</strong>stinadas al cabotaje; <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad no pasan <strong>de</strong> 5” 8 . <strong>La</strong> <strong>de</strong>cad<strong>en</strong>cia<br />

no sólo se muestra <strong>en</strong> <strong>la</strong> sorpr<strong>en</strong>d<strong>en</strong>te caída <strong>en</strong> <strong>el</strong> número <strong>de</strong> embarcaciones <strong><strong>de</strong>l</strong> puerto,<br />

resulta igualm<strong>en</strong>te significativa <strong>la</strong> comparación <strong><strong>de</strong>l</strong> número <strong>de</strong> matricu<strong>la</strong>dos <strong>en</strong> <strong>la</strong> cofradía<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> siglo XVIII y <strong>el</strong> XIX para comprobar <strong>el</strong> dramático estado <strong>en</strong> <strong>el</strong> que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>la</strong> navegación<br />

a mediados <strong>de</strong> este último.<br />

<strong>La</strong> matricu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> los hombres fue una práctica que <strong>el</strong> Estado com<strong>en</strong>zó a llevar a cabo<br />

<strong>en</strong> 1607 para contro<strong>la</strong>r <strong>el</strong> número <strong>de</strong> <strong>mar</strong>ineros disponibles <strong>en</strong> cada puerto, especificando<br />

<strong>el</strong> número <strong>de</strong> <strong>mar</strong>ineros, grumetes, artilleros e incluso carpinteros con los que contaba<br />

<strong>el</strong> municipio, y efectuar según lo remitido <strong>la</strong>s correspondi<strong>en</strong>tes levas <strong>de</strong> <strong>mar</strong>inería. Esta<br />

finalidad es <strong>la</strong> que los hizo muy impopu<strong>la</strong>res g<strong>en</strong>erando oposición <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes localida<strong>de</strong>s,<br />

más aún <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Provincias Ex<strong>en</strong>tas, don<strong>de</strong> <strong>el</strong> fuero amparaba<br />

ciertos <strong>de</strong>rechos que <strong>la</strong>s levas incumplían. En 1748 se acuerda que no podían practicar<br />

<strong>la</strong> pesca ni <strong>de</strong>dicarse como <strong>mar</strong>ino al comercio <strong>mar</strong>ítimo qui<strong>en</strong>es no estuvieran matricu<strong>la</strong>dos,<br />

a cambio <strong>el</strong> gobierno se comprometía a que fuera <strong>la</strong> provincia <strong>la</strong> que estableciera<br />

como se repartirían los hombres que solicita <strong>la</strong> corona (ZABALA, A., 1981); este es <strong>el</strong><br />

motivo por <strong>el</strong> que a partir <strong>de</strong> mediados <strong><strong>de</strong>l</strong> XVIII <strong>en</strong>contramos series <strong>de</strong> datos más completas<br />

<strong>de</strong> los hombres matricu<strong>la</strong>dos <strong>en</strong> Pl<strong>en</strong>cia. Analicemos <strong>el</strong> número <strong>de</strong> matricu<strong>la</strong>dos<br />

durante <strong>el</strong> siglo XVIII y <strong>la</strong> primera mitad <strong><strong>de</strong>l</strong> XIX.<br />

Grafico 1: <strong>La</strong> evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>mar</strong>inería <strong>en</strong> Pl<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong> Edad Mo<strong>de</strong>rna<br />

Si observamos <strong>la</strong> información <strong><strong>de</strong>l</strong> gráfico es fácil apreciar dos fuertes <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>sos <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

número medio <strong>de</strong> navegantes durante <strong>el</strong> siglo XVIII que rondaría los 170-180. El primer<br />

cambio brusco aparece más o m<strong>en</strong>os <strong>en</strong> <strong>el</strong> primer tercio <strong><strong>de</strong>l</strong> cuadro, este <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>so<br />

estaba motivado por <strong>la</strong> guerra contra Ing<strong>la</strong>terra, <strong>de</strong> hecho <strong>la</strong> caída se produce <strong>en</strong> 1780,<br />

año <strong>en</strong> <strong>el</strong> que se m<strong>en</strong>ciona <strong>en</strong> los libros <strong>de</strong> cu<strong>en</strong>tas <strong>de</strong> <strong>la</strong> cofradía que ses<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> los<br />

8. En <strong>el</strong> Diccionario geográfico estadístico histórico, Ed. Juntas G<strong>en</strong>erales <strong>de</strong> Vizcaya, 1990. Voz Pl<strong>en</strong>cia.<br />

91


Uriarte García, Mª Ánge<strong>la</strong><br />

92<br />

ci<strong>en</strong>to cuar<strong>en</strong>ta y un <strong>mar</strong>ineros que conforman <strong>la</strong>s listas están prisioneros <strong>en</strong> Ing<strong>la</strong>terra,<br />

<strong>la</strong> ca<strong>la</strong>mitosa situación se repite <strong>en</strong> 1784 con diez fallecidos <strong>de</strong> muerte natural, veintiséis<br />

muertos <strong>en</strong> <strong>el</strong> Real Servicio o prisioneros <strong>en</strong> Ing<strong>la</strong>terra y veintidós naufragados. En esta<br />

década <strong>de</strong> los och<strong>en</strong>ta es <strong>la</strong> coyuntura bélica <strong>la</strong> que impi<strong>de</strong> un fructífero <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>mar</strong>inería, y es que <strong>el</strong> comercio es una actividad sujeta a <strong>la</strong> situación internacional: <strong>la</strong><br />

necesidad <strong>de</strong> más hombres <strong>en</strong> <strong>el</strong> servicio a <strong>la</strong> Real Armada y <strong>el</strong> aum<strong>en</strong>to <strong><strong>de</strong>l</strong> corso <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

aguas, con <strong>la</strong> consigui<strong>en</strong>te p<strong>el</strong>igrosidad que <strong>el</strong>lo supone, explican esta pequeña crisis<br />

que podríamos <strong>de</strong>finir como coyuntural.<br />

A partir <strong>de</strong> 1805 <strong>la</strong> curva <strong><strong>de</strong>l</strong> gráfico se sumerge <strong>en</strong> un continuo <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>so <strong><strong>de</strong>l</strong> que ya no<br />

se va a recuperar, nos <strong>en</strong>contramos <strong>en</strong> esta ocasión ante una crisis estructural <strong>en</strong> <strong>la</strong> que<br />

se combinan diversos factores. Por un <strong>la</strong>do habría que contar <strong>de</strong> nuevo con <strong>el</strong> factor<br />

bélico que <strong>de</strong>sestabiliza <strong>el</strong> panorama nacional e internacional retrayéndose así <strong>la</strong> actividad<br />

comercial; <strong>la</strong> guerra <strong>de</strong> <strong>la</strong> Conv<strong>en</strong>ción, <strong>la</strong> <strong>de</strong> In<strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia, y <strong>la</strong> Carlista crean una situación<br />

<strong>de</strong> casi continuo <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to inhibi<strong>en</strong>do a <strong>la</strong> navegación. Por otro, <strong>el</strong> producto<br />

c<strong>la</strong>ve <strong>en</strong> <strong>la</strong>s exportaciones vascas, <strong>el</strong> hierro, va perdi<strong>en</strong>do mercado por <strong>el</strong> retraso tecnológico<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s ferrerías; nos <strong>en</strong>contramos ante <strong>la</strong> crisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> si<strong>de</strong>rurgia tradicional 9 . Lo caótico<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura <strong><strong>de</strong>l</strong> puerto <strong>de</strong> <strong>la</strong> vil<strong>la</strong> también <strong>de</strong>bió influir <strong>en</strong> esta <strong>de</strong>cad<strong>en</strong>cia, <strong>de</strong><br />

hecho <strong>el</strong> problema <strong>de</strong> <strong>la</strong> barra se agravó durante estas fechas, y para D<strong>el</strong>mas es <strong>la</strong> explicación<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> p<strong>en</strong>oso estado <strong>de</strong> <strong>la</strong> navegación <strong>en</strong> 1864 10 ; finalm<strong>en</strong>te <strong>de</strong>s<strong>de</strong> Pl<strong>en</strong>cia se<br />

alu<strong>de</strong> a otra razón <strong>en</strong> 1850, <strong>la</strong>s ma<strong>la</strong>s comunicaciones <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> vil<strong>la</strong> y <strong>la</strong> <strong>de</strong> Bilbao<br />

impid<strong>en</strong> que se <strong>de</strong>sarrolle <strong>la</strong> pesca ya que ésta luego no se pue<strong>de</strong> comercializar 11 .<br />

Pese a <strong>en</strong>contrarnos <strong>en</strong> una coyuntura un tanto crítica <strong>en</strong> <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s<br />

<strong>mar</strong>ineras, éstas seguían t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do una c<strong>la</strong>ra <strong>importancia</strong> para <strong>la</strong> vida económica <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

vil<strong>la</strong> tal y como se refleja <strong>en</strong> <strong>el</strong> estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción activa masculina según <strong>el</strong> c<strong>en</strong>so<br />

<strong>de</strong> Policía <strong>de</strong> 1825. Según los datos que ofrece este c<strong>en</strong>so, concluimos que aproximadam<strong>en</strong>te<br />

<strong>el</strong> 73% <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción masculina se <strong>de</strong>dicaba a activida<strong>de</strong>s re<strong>la</strong>cionadas con<br />

<strong>el</strong> <strong>mar</strong> bi<strong>en</strong> como navegantes, pescadores, o como carpinteros y <strong>de</strong>más oficios que<br />

9. “Ahora bi<strong>en</strong>, mi<strong>en</strong>tras <strong>el</strong> mercado internacional <strong><strong>de</strong>l</strong> hierro fue sufici<strong>en</strong>te para absorber <strong>la</strong> producción<br />

propia, los recursos no faltaron. Sin embargo, a finales <strong><strong>de</strong>l</strong> XVIII esta situación varió tan s<strong>en</strong>siblem<strong>en</strong>te<br />

que <strong>el</strong> hierro vasco fue incapaz <strong>de</strong> mant<strong>en</strong>erse <strong>en</strong> <strong>el</strong> mercado europeo, y fue por o tanto insufici<strong>en</strong>te,<br />

al no <strong>en</strong>contrar mercados alternativos, para cubrir <strong>el</strong> déficit <strong>de</strong> subsist<strong>en</strong>cias” (ZABALA, A., 1985;<br />

pág. 296). <strong>La</strong>s razones que esgrime para explicar esta crisis son tanto <strong>la</strong> inadaptación a <strong>la</strong>s innovaciones<br />

tecnológicas practicadas ya <strong>en</strong> Europa, <strong>la</strong> pérdida <strong><strong>de</strong>l</strong> mercado protegido americano, y <strong>la</strong><br />

apuesta <strong><strong>de</strong>l</strong> gobierno por <strong>el</strong> puerto <strong>de</strong> Santan<strong>de</strong>r.<br />

10. “Parecerá extraño que, hallándose as<strong>en</strong>tada esta vil<strong>la</strong> sobre <strong>la</strong> costa <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>mar</strong> Cantábrico, cuyas aguas<br />

constituy<strong>en</strong> <strong>la</strong> verda<strong>de</strong>ra riqueza <strong>de</strong> los habitantes <strong>de</strong> los puertos, no se <strong>de</strong>diqu<strong>en</strong> los <strong>de</strong> éste a <strong>la</strong><br />

pesca que tanto abunda <strong>en</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s, y sea un pueblo puram<strong>en</strong>te agríco<strong>la</strong>; esto es <strong>de</strong>bido a los bancos<br />

que se forman <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sagüe <strong><strong>de</strong>l</strong> río, los cuales, cerrando su <strong>de</strong>sembocadura, así que <strong>la</strong> <strong>mar</strong> comi<strong>en</strong>za<br />

a agitarse, no permit<strong>en</strong> <strong>el</strong> paso a embarcación alguna, sin gravísimo riesgo <strong>de</strong> que zozobre. Pl<strong>en</strong>cia,<br />

por lo tanto, no cu<strong>en</strong>ta con ningún género <strong>de</strong> navegación, salvo alguno que otro pequeño buque <strong>de</strong><br />

cabotaje que fon<strong>de</strong>a <strong>en</strong> su ría cuando <strong>la</strong> <strong>mar</strong> está <strong>en</strong> calma.” (DELMAS, J.E., 1900; pág. 136).<br />

11. En los estados <strong>de</strong> pesca <strong>de</strong> 1850 se manifiesta lo sigui<strong>en</strong>te: <strong>de</strong>bo manifestar a V. S. I. Es que <strong>en</strong><br />

este puerto antiguam<strong>en</strong>te se <strong>de</strong>dicaban a <strong>la</strong> pesca, principalm<strong>en</strong>te al besugo, hasta siete y ocho<br />

<strong>la</strong>nchas equipadas con diez y ocho a veinte hombres; mas lo intransitable <strong>de</strong> los caminos para <strong>la</strong><br />

capital y otros puntos a falta <strong>de</strong> carretera, especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> épocas <strong>de</strong> invierno, han sido causa <strong>de</strong><br />

que <strong>de</strong>sapareciese o anonadase este ramo tan pingüe e interesante, como fue <strong>en</strong> aqu<strong>el</strong><strong>la</strong> época,<br />

pues que <strong>en</strong> <strong>el</strong> día ni una só<strong>la</strong> <strong>la</strong>ncha esta <strong>de</strong>dicada a <strong>el</strong>lo. En Archivo Histórico Provincial <strong>de</strong> Bizkaia<br />

(A.H.P.B.), fondo administrativo, Sección pesca, registro nº 2, legajo 1.


<strong>La</strong> <strong>importancia</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>mar</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>historia</strong> <strong>de</strong> Pl<strong>en</strong>tzia <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>Antiguo</strong> Régim<strong>en</strong><br />

abarca <strong>la</strong> construcción naval. Estos datos nos hac<strong>en</strong> ver que pese a <strong>en</strong>contrarnos <strong>en</strong> un<br />

período inestable y <strong>de</strong> <strong>mar</strong>cada t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia hacia <strong>la</strong> crisis <strong><strong>de</strong>l</strong> puerto, <strong>el</strong> <strong>mar</strong> continúa<br />

si<strong>en</strong>do <strong>la</strong> base <strong><strong>de</strong>l</strong> sust<strong>en</strong>to <strong>de</strong> tres cuartas partes <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> vil<strong>la</strong>, dato que<br />

abunda <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>importancia</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> mismo.<br />

De hecho, <strong>la</strong> crisis <strong><strong>de</strong>l</strong> siglo XIX no <strong>de</strong>be hacernos olvidar un panorama mucho más<br />

optimista <strong>en</strong> siglos anteriores, <strong>la</strong> pesca y <strong>el</strong> comercio supieron ro<strong>de</strong>arse <strong>de</strong> instrum<strong>en</strong>tos<br />

que facilitaran <strong>la</strong> actividad <strong>mar</strong>inera, <strong>el</strong> más importante <strong>de</strong> <strong>el</strong>los fue quizás <strong>la</strong> cofradía <strong>de</strong><br />

<strong>mar</strong>eantes <strong>de</strong> San Pedro que articuló <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong><strong>de</strong>l</strong> puerto; más a<strong><strong>de</strong>l</strong>ante, y ya como<br />

t<strong>en</strong>tativa para salir <strong>de</strong> <strong>la</strong> crisis <strong>en</strong> <strong>la</strong> que se hal<strong>la</strong>ba <strong>la</strong> vil<strong>la</strong>, surge <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> Náutica, que<br />

int<strong>en</strong>tó for<strong>mar</strong> pilotos con amplios conocimi<strong>en</strong>tos que re<strong>la</strong>nzaran <strong>el</strong> aprovechami<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

los recursos que <strong>el</strong> <strong>mar</strong> ofrecía; veamos <strong>en</strong> qué medida tuvieron éxito ambas instituciones.<br />

Gráfico 2: <strong>La</strong> pob<strong>la</strong>ción activa masculina <strong>en</strong> 1825, c<strong>en</strong>so <strong>de</strong> policía<br />

1.1. <strong>La</strong> cofradía <strong>de</strong> <strong>mar</strong>eantes <strong>de</strong> San Pedro <strong>de</strong> Pl<strong>en</strong>cia<br />

Como seña<strong>la</strong> J.J. Bikandi (1989, pág. 19), “<strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> dar una vía <strong>de</strong> solución a<br />

los problemas internos que nac<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma actividad pesquera, así como <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa<br />

colectiva ante los que pued<strong>en</strong> incidir <strong>de</strong> fuera, son <strong>la</strong>s razones básicas <strong>de</strong> su orig<strong>en</strong> y<br />

<strong>de</strong>sarrollo”. <strong>La</strong> primera noticia acerca <strong>de</strong> una cofradía <strong>en</strong> <strong>el</strong> litoral cantábrico data <strong>de</strong><br />

mediados <strong><strong>de</strong>l</strong> siglo XI <strong>en</strong> <strong>La</strong>redo, cuando los monjes b<strong>en</strong>edictinos <strong>de</strong> Cluny aconsejaron<br />

a los pescadores que se agruparan para mant<strong>en</strong>er <strong>la</strong> imprescindible organización jurídica,<br />

<strong>la</strong>boral y <strong>de</strong> socorro para <strong>de</strong>sempeñar <strong>en</strong> mejores condiciones su duro oficio.<br />

Sin duda <strong>la</strong> cofradía <strong>de</strong> <strong>mar</strong>eantes <strong>de</strong> San Pedro Apóstol fue una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instituciones<br />

más importantes <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>Antiguo</strong> Régim<strong>en</strong> <strong>de</strong> Pl<strong>en</strong>cia, ya que esta regu<strong>la</strong>ba <strong>la</strong> actividad <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> mayor parte <strong>de</strong> los hombres <strong><strong>de</strong>l</strong> municipio, <strong>de</strong> los <strong>de</strong>dicados al <strong>mar</strong>. <strong>La</strong> primera vez<br />

que <strong>la</strong> <strong>en</strong>contramos <strong>en</strong> <strong>la</strong> docum<strong>en</strong>tación es <strong>en</strong> 1524 cuando <strong>el</strong> emperador Carlos y su<br />

madre doña Juana dan <strong>la</strong> conformidad real a sus ord<strong>en</strong>anzas, sin embargo y a t<strong>en</strong>or <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s mismas su exist<strong>en</strong>cia es bastante anterior ya que <strong>en</strong> <strong>la</strong> petición <strong>de</strong> Pl<strong>en</strong>cia figura <strong>el</strong><br />

93


Uriarte García, Mª Ánge<strong>la</strong><br />

94<br />

sigui<strong>en</strong>te <strong>en</strong>unciado: “...ciertos vecinos particu<strong>la</strong>res <strong>de</strong> esta vil<strong>la</strong>, que son <strong>mar</strong>eantes cofra<strong>de</strong>s<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> Señor San Pedro han t<strong>en</strong>ido y ti<strong>en</strong><strong>en</strong> mucho tiempo acá sus ord<strong>en</strong>anzas, así<br />

para navegación y pesquería como para <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> su cabildo y para <strong>la</strong> conservación<br />

<strong>de</strong> dicho cabildo y cofradía...” (DUO, G., 1985).<br />

Para J.I.Erkoreka (1991) no resulta <strong>de</strong>scab<strong>el</strong><strong>la</strong>do remontar <strong>el</strong> orig<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> cofradía al<br />

siglo XV, <strong>de</strong> hecho, <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>mar</strong>ineras son un pres<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> vil<strong>la</strong><br />

ya <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> propio mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> su fundación, <strong>de</strong> ahí que sea compr<strong>en</strong>sible un orig<strong>en</strong><br />

consuetudinario <strong>de</strong> <strong>la</strong> cofradía, es <strong>de</strong>cir, una asociación o junta <strong>de</strong> personas con intereses<br />

comunes que se reunían para regu<strong>la</strong>r y ord<strong>en</strong>ar sus activida<strong>de</strong>s y dirimir sus conflictos<br />

(ARAGÓN RUJUANO, A.; ALBERDI, X., 2000).<br />

Pero, ¿por qué es precisam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> 1524 cuando se <strong>de</strong>ci<strong>de</strong> su formalización? Por un<br />

<strong>la</strong>do nos <strong>en</strong>contramos trece años <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> <strong>la</strong> puesta <strong>en</strong> <strong>mar</strong>cha <strong><strong>de</strong>l</strong> exitoso Consu<strong>la</strong>do<br />

<strong>de</strong> Bilbao, y <strong>en</strong> pl<strong>en</strong>o as<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> este puerto como <strong>la</strong> base <strong><strong>de</strong>l</strong> tráfico <strong>la</strong>nero al<br />

norte <strong>de</strong> Europa; pue<strong>de</strong> que Pl<strong>en</strong>cia viera p<strong>el</strong>igrar su posición respecto al mismo y necesitase<br />

<strong>de</strong> un <strong>de</strong>finitivo empuje a su actividad <strong>mar</strong>inera, a<strong>de</strong>más como explica E. García<br />

Fernán<strong>de</strong>z (1995) “Estas nuevas asociaciones evid<strong>en</strong>cian <strong>la</strong> incapacidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> política<br />

concejil para dar respuestas sufici<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong>s imperiosas <strong>de</strong>mandas, necesida<strong>de</strong>s y especificida<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> algunos <strong>de</strong> los principales y más dinámicos sectores económicos exist<strong>en</strong>tes<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s vil<strong>la</strong>s.” Y es que <strong>el</strong> <strong>mar</strong>co <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ord<strong>en</strong>anzas municipales cada vez se convierte<br />

<strong>en</strong> un espacio más pequeño como para <strong>en</strong>globar toda <strong>la</strong> reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tación <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

gremio <strong>mar</strong>eante, dado <strong>el</strong> dinamismo económico <strong>de</strong> estas activida<strong>de</strong>s y <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong><br />

dar respuestas precisas a <strong>la</strong>s variadas circunstancias sociales y profesionales <strong>en</strong> esta<br />

época <strong>de</strong> profundos cambios.<br />

Como seña<strong>la</strong> Garm<strong>en</strong>dia (1979), es <strong>de</strong> presumir que <strong>la</strong> vida cotidiana haya sido <strong>el</strong> punto<br />

<strong>de</strong> arranque <strong>de</strong> <strong>la</strong> legis<strong>la</strong>ción escrita por los cofra<strong>de</strong>s, y es que <strong>la</strong> <strong>de</strong>dicación a <strong>la</strong>s fa<strong>en</strong>as<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>mar</strong>, y si así proce<strong>de</strong>, su ulterior comercialización, requier<strong>en</strong> <strong>de</strong> una organización socio-económica<br />

efectiva y rápida. En <strong>la</strong>s ord<strong>en</strong>anzas <strong>de</strong> 1524 quedan regu<strong>la</strong>dos todos los<br />

aspectos refer<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong> <strong>mar</strong>inería, sobre todo <strong>en</strong> lo re<strong>la</strong>cionado con <strong>la</strong> pesca, y es que<br />

hay que t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XVI ésta repres<strong>en</strong>taba <strong>la</strong> actividad más importante<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> puerto. En lo refer<strong>en</strong>te a este comp<strong>en</strong>dio <strong>de</strong> ses<strong>en</strong>ta y cinco capítulos hay que hacer<br />

refer<strong>en</strong>cia a difer<strong>en</strong>tes aspectos recogidos <strong>en</strong> <strong>el</strong>los 12 .<br />

<strong>La</strong> cofradía es un vínculo <strong>de</strong> unión que articu<strong>la</strong> <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> colectivos diversos<br />

como pescadores, <strong>mar</strong>ineros y constructores navales, pero no sólo esto, d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong><br />

cada sector también po<strong>de</strong>mos <strong>en</strong>contrar una gran variedad <strong>de</strong> situaciones, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong><br />

apr<strong>en</strong>diz al maestre <strong>de</strong> <strong>la</strong> nave. De hecho <strong>en</strong> <strong>la</strong> institución, <strong>la</strong> solidaridad, <strong>la</strong> “fraternitates”<br />

típica <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cofradías medievales, <strong>en</strong>tre los miembros que <strong>la</strong> compon<strong>en</strong> es un factor<br />

<strong>de</strong> vital <strong>importancia</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> sost<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma; esta solidaridad se refleja <strong>en</strong><br />

varios aspectos, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> ayuda que <strong>la</strong> cofradía ofrece a los viejos que ya no pued<strong>en</strong><br />

salir a navegar 13 , a <strong>la</strong> que los propios cofra<strong>de</strong>s están obligados a ofrecer <strong>en</strong> caso <strong>de</strong><br />

12. También t<strong>en</strong>drán mucha <strong>importancia</strong> <strong>en</strong> estas ord<strong>en</strong>anzas <strong>la</strong> regu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> los aspectos r<strong>el</strong>igiosos a<br />

los que se <strong>de</strong>dicará <strong>la</strong> cofradía, propio <strong>de</strong> una sociedad <strong>en</strong> <strong>la</strong> que <strong>el</strong> compon<strong>en</strong>te r<strong>el</strong>igioso juega un<br />

pap<strong>el</strong> fundam<strong>en</strong>tal.<br />

13. Les correspon<strong>de</strong> <strong>el</strong> quiñón <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pinazas que salgan a <strong>la</strong> pesca <strong><strong>de</strong>l</strong> besugo. Capítulo 10.


<strong>La</strong> <strong>importancia</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>mar</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>historia</strong> <strong>de</strong> Pl<strong>en</strong>tzia <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>Antiguo</strong> Régim<strong>en</strong><br />

robos o naufragar <strong>la</strong> embarcación <strong>de</strong> un compañero 14 , <strong>en</strong>tierros especiales para miembros<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> cofradía...<br />

Todo este conjunto <strong>de</strong> normas contribuía a crear un ambi<strong>en</strong>te <strong>de</strong> comunidad <strong>en</strong>tre los<br />

hombres que conforman <strong>la</strong> cofradía, sin embargo, <strong>en</strong> <strong>el</strong> propio s<strong>en</strong>o <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ord<strong>en</strong>anzas<br />

<strong>en</strong>contramos disposiciones que nos hac<strong>en</strong> ver una realidad bastante más compleja <strong>en</strong><br />

don<strong>de</strong> <strong>la</strong>s disputas <strong>en</strong>tre <strong>mar</strong>ineros y maestres <strong>de</strong>bieron ser re<strong>la</strong>tivam<strong>en</strong>te frecu<strong>en</strong>tes 15 ,<br />

sobre todo por <strong>el</strong> po<strong>de</strong>r que los segundos ejerc<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> institución.<br />

Este po<strong>de</strong>r se ve reflejado a <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> acce<strong>de</strong>r a los cargos más importantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> cofradía,<br />

los dos mayordomos y <strong>el</strong> alcal<strong>de</strong> “ustramán”, al ser necesario ser maestro <strong>de</strong><br />

nave para optar a ser <strong>el</strong>egido; <strong>la</strong>s funciones <strong>de</strong> los mayordomos eran fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te<br />

<strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>en</strong>cargarse <strong>de</strong> <strong>la</strong> “bolsa” <strong>de</strong> <strong>la</strong> cofradía, es <strong>de</strong>cir, solucionar <strong>la</strong>s cu<strong>en</strong>tas <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

misma procurando <strong>de</strong>jar una haci<strong>en</strong>da saneada al sigui<strong>en</strong>te mayordomo, no parece que<br />

t<strong>en</strong>gan un sa<strong>la</strong>rio <strong>de</strong>finido sino más bi<strong>en</strong> un porc<strong>en</strong>taje sobre <strong>la</strong>s multas que se estipu<strong>la</strong>n<br />

para los que incumpl<strong>en</strong> con <strong>la</strong>s ord<strong>en</strong>anzas; <strong>el</strong> cargo <strong><strong>de</strong>l</strong> alcal<strong>de</strong> ustramán repres<strong>en</strong>ta un<br />

interesante aspecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> institución, y es que éste era <strong>el</strong> juez <strong>en</strong> <strong>la</strong>s materias refer<strong>en</strong>tes<br />

a <strong>la</strong> cofradía, <strong>de</strong> esta manera <strong>la</strong> cofradía ti<strong>en</strong>e una capacidad jurisdiccional in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> municipal 16 .<br />

Parece <strong>en</strong> principio que no hubo fuertes choques <strong>en</strong>tre ambas jurisdicciones, <strong>la</strong> municipal<br />

y <strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> cofradía, pero <strong>la</strong>s ord<strong>en</strong>anzas sí que reflejan cierta t<strong>en</strong>sión al m<strong>en</strong>os para estos<br />

primeros mom<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> funcionami<strong>en</strong>to, así <strong>en</strong> <strong>el</strong> capítulo 11 se establece que <strong>la</strong>s juntas<br />

14. Así <strong>en</strong> caso <strong>de</strong> robo por corsario o <strong>de</strong> per<strong>de</strong>r <strong>la</strong> nave se <strong>de</strong>be ayudar a los afectados, cap. 5; a los<br />

cófra<strong>de</strong>s <strong>en</strong>fermos se les <strong>de</strong>be visitar y ve<strong>la</strong>r, cap. 8; los cor<strong><strong>de</strong>l</strong>es y tercas <strong>en</strong>contrados <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>mar</strong> se<br />

<strong>de</strong>bían <strong>de</strong>volver a sus dueños, cap. 38; hay <strong>de</strong>ber <strong>de</strong> socorrer a <strong>la</strong>s pinazas que vana zozobrar y <strong>la</strong>s<br />

<strong>de</strong>más embarcaciones <strong>de</strong>b<strong>en</strong> poner quiñón para satisfacer a <strong>la</strong> que no pudo salir a fa<strong>en</strong>ar por<br />

ayudar, cap.46; cuando an<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>mar</strong> brava una pinaza <strong>de</strong>be estar <strong>de</strong> continuo <strong>en</strong> <strong>la</strong> barra para evitar<br />

que otras zozobres, turnándose según van llegando, cap. 48...<br />

15. Hagamos una re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> los capítulos que os muestran <strong>la</strong> t<strong>en</strong>sión <strong>en</strong>tre los compon<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong> cofradía:<br />

12. Que ninguno hable con ira estando <strong>en</strong> <strong>el</strong> ayuntami<strong>en</strong>to.<br />

18. Que ningún cofra<strong>de</strong> hable mal contra <strong>la</strong> Justizia Real.<br />

19. Que ninguno que fuere reb<strong>el</strong><strong>de</strong> contra lo cont<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> los capítulos <strong>de</strong> esta Nuestras Ord<strong>en</strong>anzas,<br />

que no sean recibidos <strong>en</strong> ninguno fustes <strong>de</strong> <strong>la</strong> dicha Cofradía.<br />

20. Que ninguno hable mal contra los administradores <strong>de</strong> <strong>la</strong> dicha Cofradía.<br />

32. Que ningun Cofra<strong>de</strong> diga mal <strong>de</strong> los Oficiales <strong>de</strong> <strong>la</strong> dicha Cofradía.<br />

16. ERKOREKA (1990-1991; pág. 77) explica <strong>de</strong> <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te manera <strong>la</strong> forma <strong>en</strong> <strong>la</strong> que <strong>la</strong>s cofradías se<br />

fueron haci<strong>en</strong>do con este po<strong>de</strong>r jurisdiccional. “Conforme <strong>la</strong> cofradía iba consolidándose, sin embargo,<br />

fue someti<strong>en</strong>do a su exclusiva disciplina y jurisdicción <strong>el</strong> ámbito material sobre <strong>el</strong> que se ext<strong>en</strong>día <strong>la</strong><br />

actividad profesional <strong>de</strong> sus miembros, <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zando parale<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te, <strong><strong>de</strong>l</strong> ejercicio <strong>de</strong> dicho cometido,<br />

a los órganos <strong>de</strong> gobierno municipales”. Tres capítulos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ord<strong>en</strong>anzas <strong>de</strong> 1524 ac<strong>la</strong>ran <strong>la</strong> capacidad<br />

jurisdiccional <strong>de</strong> <strong>la</strong> cofradía:<br />

53. Que los Jueces Istrumanes s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>ci<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>tre los cofra<strong>de</strong>s sobre <strong>la</strong> navegación,<br />

conforme estas ord<strong>en</strong>anzas.<br />

54. Que ninguno <strong>de</strong> favor al que fuere contra <strong>la</strong>s dichas nuestras ord<strong>en</strong>anzas.<br />

60. Que ninguno ruegue por los que por <strong>la</strong> Cofradía fues<strong>en</strong> cond<strong>en</strong>ados.<br />

95


Uriarte García, Mª Ánge<strong>la</strong><br />

96<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> cofradía sean extramuros 17 , más concretam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> cerro <strong>de</strong> <strong>la</strong> ermita <strong>de</strong> Nuestra<br />

Señora <strong>de</strong> Aguirre como se dice <strong>en</strong> <strong>el</strong> capítulo 52, para evitar <strong>en</strong>redos <strong>en</strong>tre ambas jurisdicciones,<br />

pero por lo <strong>de</strong>más no hemos observado int<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> injer<strong>en</strong>cias municipales<br />

<strong>en</strong> asuntos <strong>de</strong> <strong>la</strong> cofradía.<br />

Con qui<strong>en</strong> sí se mantuvieron re<strong>la</strong>ciones más complicadas, sobre todo <strong>en</strong> <strong>el</strong> ámbito <strong>de</strong> lo<br />

jurisdiccional, fue con <strong>el</strong> Consu<strong>la</strong>do <strong>de</strong> Bilbao que, <strong>en</strong> su afán expansivo, pret<strong>en</strong>dió someter<br />

a su conocimi<strong>en</strong>to todas <strong>la</strong>s cuestiones que se suscitas<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> litoral vizcaíno <strong>en</strong><br />

materia <strong>de</strong> navegación 18 ; así <strong>en</strong> <strong>la</strong> segunda mitad <strong><strong>de</strong>l</strong> XVIII se suscitan dos pleitos por difer<strong>en</strong>tes<br />

interpretaciones <strong><strong>de</strong>l</strong> concepto jurisdiccional <strong>de</strong> <strong>la</strong> cofradía, ya que esta sólo<br />

afectaba por un <strong>la</strong>do a los miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong> cofradía y sólo <strong>en</strong> lo tocante a <strong>la</strong>s materias<br />

que se citan <strong>en</strong> <strong>la</strong>s ord<strong>en</strong>anzas, y <strong>de</strong>s<strong>de</strong> Bilbao se int<strong>en</strong>ta aprovechar esta situación para<br />

aum<strong>en</strong>tar sus po<strong>de</strong>res 19 .<br />

Otros dos cargos completaban <strong>en</strong> un segundo escalón <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r los puestos especiales<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> cofradía: los señeros y los v<strong>en</strong>tadores. Los señeros eran los <strong>en</strong>cargados <strong>de</strong> vigi<strong>la</strong>r<br />

<strong>el</strong> estado <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>mar</strong>, prohibi<strong>en</strong>do <strong>la</strong> salida <strong>de</strong> los barcos <strong>en</strong> caso <strong>de</strong> fuerte temporal, así<br />

mismo eran los que seña<strong>la</strong>ban con sus ban<strong>de</strong>ras <strong>el</strong> comi<strong>en</strong>zo y <strong>el</strong> fin <strong>de</strong> <strong>la</strong> jornada <strong>de</strong><br />

pesca <strong>en</strong> <strong>el</strong> día, los pescadores <strong>de</strong>bían cumplir sus indicaciones bajo p<strong>en</strong>as <strong>de</strong> multas o<br />

no po<strong>de</strong>r salir a <strong>la</strong> pesca al día sigui<strong>en</strong>te 20 ; los v<strong>en</strong>tadores eran los oficiales <strong>en</strong>cargados<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> v<strong>en</strong>ta <strong><strong>de</strong>l</strong> besugo, así pues esta v<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> pescado estaba especialm<strong>en</strong>te protegida<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s ord<strong>en</strong>anzas, señal <strong>de</strong> su <strong>importancia</strong>, a través <strong>de</strong> los v<strong>en</strong>tadores se pret<strong>en</strong>día proteger<br />

a los consumidores <strong>de</strong> <strong>la</strong> vil<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> acción <strong>de</strong> los mu<strong>la</strong>teros y <strong>la</strong>s regatonas,<br />

actuando aquí <strong>la</strong> cofradía conforme a los intereses <strong><strong>de</strong>l</strong> municipio <strong>en</strong> lo que respecta a <strong>la</strong><br />

protección <strong><strong>de</strong>l</strong> mercado local 21 .<br />

<strong>La</strong> cofradía regu<strong>la</strong> no sólo lo refer<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> v<strong>en</strong>ta <strong><strong>de</strong>l</strong> pescado, sino también <strong>la</strong> manera <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> que <strong>de</strong>bían ejercerse pesca y comercio 22 , e incluso <strong>la</strong> manera <strong>en</strong> <strong>la</strong> que se <strong>de</strong>bían con-<br />

17. En <strong>el</strong> 52 se perfi<strong>la</strong> <strong>la</strong> ermita <strong>de</strong> Nuestra Señora <strong>de</strong> Aguirre como <strong>el</strong> lugar <strong>de</strong> reunión <strong>de</strong> <strong>la</strong> Asamblea.<br />

En caso <strong>de</strong> <strong>de</strong>sear ape<strong>la</strong>r contra <strong>el</strong> juicio emitido, primero se solicitará otro por <strong>el</strong> mismo tribunal <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> cofradía, <strong>el</strong> sigui<strong>en</strong>te grado <strong>de</strong> ape<strong>la</strong>ción es ante <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s municipales, <strong>de</strong> ahí a <strong>la</strong>s justicias<br />

<strong>de</strong> Bermeo, tal y como se seña<strong>la</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> carta fundacional <strong>de</strong> <strong>la</strong> vil<strong>la</strong>, y como última instancia <strong>el</strong> rey.<br />

18. Esta última i<strong>de</strong>a y los ejemplos que le sigu<strong>en</strong> a continuación están tomados <strong>de</strong> ERKOREKA, J. I.,<br />

1991; pág. 242.<br />

19. El primer pleito <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s dos jurisdicciones es <strong>de</strong> 1745, cuando José <strong>de</strong> Torrontegui dice que <strong>la</strong><br />

cofradía le pone dificulta<strong>de</strong>s a <strong>la</strong> navegación por no pagar los <strong>de</strong>rechos a <strong>la</strong> misma pese a que él sea<br />

<strong>de</strong> Arminza y no cruce <strong>la</strong> barra <strong>de</strong> Pl<strong>en</strong>cia, <strong>el</strong> Consu<strong>la</strong>do int<strong>en</strong>ta hacerse con <strong>el</strong> caso por no ser <strong>el</strong> litigante<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> cofradía, y esto es lo que suscita <strong>el</strong> conflicto <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> Consu<strong>la</strong>do y <strong>la</strong> cofradía, <strong>el</strong> Juez<br />

Mayor <strong>de</strong> Vizcaya resu<strong>el</strong>ve finalm<strong>en</strong>te que es <strong>la</strong> cofradía <strong>la</strong> que <strong>de</strong>be <strong>en</strong>cargarse <strong>de</strong> solucionar <strong>el</strong> problema<br />

pues es un asunto que atañe directam<strong>en</strong>te a su gremio. Sin embargo <strong>en</strong> 1784 ante otro<br />

pleito es <strong>el</strong> Consu<strong>la</strong>do <strong>el</strong> que sale v<strong>en</strong>cedor sobre cierto acuerdo verbal <strong>en</strong>tre cofra<strong>de</strong>s ya que <strong>la</strong><br />

cofradía cometería <strong>en</strong> tal caso un exceso compet<strong>en</strong>cial.<br />

20. Capítulos 33, 34, y 35 <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ord<strong>en</strong>anzas <strong>de</strong> 1524.<br />

21. Sólo <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> que al terminar <strong>la</strong> jornada los pescadores se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tr<strong>en</strong> <strong>en</strong> Bermeo podrán<br />

v<strong>en</strong><strong>de</strong>r sus capturas allí sigui<strong>en</strong>do sus precios, capítulo 133.<br />

22. Por ejemplo si un comerciante no pagaba un flete, ningún otro maestre <strong>de</strong> <strong>la</strong> cofradía podía contratar<br />

uno con él hasta que se sal<strong>de</strong> <strong>la</strong> primera <strong>de</strong>uda.


<strong>La</strong> <strong>importancia</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>mar</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>historia</strong> <strong>de</strong> Pl<strong>en</strong>tzia <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>Antiguo</strong> Régim<strong>en</strong><br />

tratar a los <strong>mar</strong>ineros 23 , perfilándose <strong>en</strong> todo este tipo <strong>de</strong> medidas un gran proteccionismo<br />

<strong>en</strong> lo tocante a <strong>la</strong> navegación <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, convirtiéndose <strong>en</strong> pequeños monopolios. Para<br />

<strong>el</strong> mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> todas estas prerrogativas, así como para sufragar <strong>la</strong> liberación <strong>de</strong><br />

los cargos ya com<strong>en</strong>tados, se necesitaba <strong>de</strong> una haci<strong>en</strong>da sufici<strong>en</strong>te que garantice <strong>el</strong><br />

bu<strong>en</strong> funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> cofradía, así los acarreos <strong>de</strong> mercancías <strong>de</strong>b<strong>en</strong> pagar 18 <strong>mar</strong>avedís,<br />

100 si fueran a Galicia, y <strong>el</strong> quiñón, <strong>la</strong> parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> captura <strong>de</strong>stinada para <strong>el</strong> consumo<br />

familiar también conocido como far<strong><strong>de</strong>l</strong> o txakurr<strong>en</strong>a 24 , si son <strong>de</strong> pesca 25 , a lo que<br />

hay que añadir lo que g<strong>en</strong>eran <strong>la</strong>s multas por infracciones.<br />

Todos los cofra<strong>de</strong>s <strong>de</strong>bían cargar con <strong>el</strong> pago <strong>de</strong> estos <strong>de</strong>rechos bi<strong>en</strong> sean <strong>de</strong> <strong>la</strong> vil<strong>la</strong> o<br />

<strong>de</strong> Górliz, Barrica y Lemóniz, y sin embargo era Pl<strong>en</strong>cia <strong>la</strong> que monopolizaba los cargos<br />

<strong>de</strong> gobierno <strong>en</strong> <strong>la</strong> misma, situación que afectaba especialm<strong>en</strong>te a Górliz ya que <strong>la</strong> participación<br />

<strong>de</strong> esta anteiglesia <strong>en</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong><strong>de</strong>l</strong> puerto <strong>de</strong> <strong>la</strong> vil<strong>la</strong> era lo que condicionaba<br />

<strong>en</strong> bu<strong>en</strong>a parte su economía; este asunto <strong>de</strong>bió suscitar bastantes problemas<br />

<strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s dos vecinas ya que <strong>en</strong> 1694 <strong>en</strong>contramos una carta <strong>de</strong> Concordia <strong>en</strong>tre ambas<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> que se re<strong>de</strong>fin<strong>en</strong> <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong>tre ambas <strong>en</strong> lo que respecta a <strong>la</strong> cofradía y al<br />

puerto (DUO, G., 1985), <strong>en</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong> habría que <strong>de</strong>stacar que los <strong>de</strong> Górliz pued<strong>en</strong> usar <strong>el</strong><br />

puerto <strong>de</strong> Pl<strong>en</strong>cia sin que se pongan dificulta<strong>de</strong>s por parte <strong>de</strong> los <strong>de</strong> <strong>la</strong> vil<strong>la</strong>, por contra,<br />

también <strong>de</strong>b<strong>en</strong> correspon<strong>de</strong>r con un porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> pagos simi<strong>la</strong>r a los <strong>mar</strong>ineros <strong>de</strong><br />

Pl<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> los gastos por reparos y por los ata<strong>la</strong>yeros más cuatro reales cada vez que un<br />

barco <strong>de</strong> <strong>la</strong> anteiglesia atraviese <strong>el</strong> pu<strong>en</strong>te para llevar v<strong>en</strong>a a <strong>la</strong>s ferrerías <strong><strong>de</strong>l</strong> Butrón.<br />

Pero quizás <strong>el</strong> punto <strong>de</strong> más interés <strong>de</strong> esta Concordia sea <strong>el</strong> número 10 <strong>en</strong> <strong>el</strong> que se<br />

estipu<strong>la</strong> lo sigui<strong>en</strong>te:<br />

[…] Que los mayordomos que lo hubieran <strong>de</strong> ser <strong>de</strong> dicha Cofradía lo sean como hasta aquí<br />

los vecinos <strong>mar</strong>eantes <strong>de</strong> dicha vil<strong>la</strong>, respecto <strong>de</strong> estar <strong>en</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong> establecida y fundada dicha<br />

Cofradía y podrán asistir a lo que ocurriere con más prontitud que no dichos <strong>mar</strong>eantes<br />

vecinos <strong>de</strong> Gorliz. Pero que no han <strong>de</strong> estar imposibilitados <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r ser tales mayordomos, si<br />

lo pret<strong>en</strong>dier<strong>en</strong> dichos vecinos <strong>de</strong> Gorliz.<br />

23. Encontramos varios capítulos que versan sobre que ningún maestre pue<strong>de</strong> apartar <strong>de</strong> su compañía<br />

a un <strong>mar</strong>inero sin causa justificada, que una vez dada <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra por parte <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>mar</strong>inero al maestre<br />

no pu<strong>de</strong> tratar con otro, que <strong>el</strong> maestre no <strong>de</strong>be contratar a otro a no ser que <strong>el</strong> <strong>mar</strong>inero con <strong>el</strong> que<br />

ha realizado <strong>el</strong> acuerdo no se pres<strong>en</strong>te para San Migu<strong>el</strong>, que <strong>en</strong>tre los maestres no se quit<strong>en</strong> a los<br />

<strong>mar</strong>ineros... Capítulos 13, 14, 15, 16, 27, 28, 29...<br />

24. Bikandi explica <strong>el</strong> orig<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> d<strong>en</strong>ominación “txakurr<strong>en</strong>a”, era costumbre llevar <strong>en</strong> los barcos un<br />

perro que saltaba al agua para atrapar los pescados que se escapaban <strong><strong>de</strong>l</strong> anzu<strong>el</strong>o. En “Aspectos sociales<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad pesquera. Los ciclos <strong>la</strong>borables y <strong>la</strong>s compañías”. En: Itsasoa, opus cit, vol. 4;<br />

pp. 149-174.<br />

25. Capítulos 23, 58 y 59. Más tar<strong>de</strong> <strong>en</strong> 1798 se especifica que <strong>el</strong> dinero llega a <strong>la</strong> cofradía <strong>de</strong> tres<br />

formas: por <strong>la</strong> pago anual que <strong>de</strong>b<strong>en</strong> realizar todos los capitanes y <strong>mar</strong>ineros que hal<strong>la</strong>n navegado<br />

ese año, cada barco que llega nuevo al puerto y que quiera meterse <strong>en</strong> <strong>la</strong> cofradía cuatro reales <strong>de</strong><br />

v<strong>el</strong>lón por tone<strong>la</strong>da (a no ser que <strong>el</strong> capitán sea <strong>de</strong> <strong>la</strong> cofradía), y los que quier<strong>en</strong> educarse <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

náutica treinta reales <strong>de</strong> v<strong>el</strong>lón a excepción <strong>de</strong> los que ya pert<strong>en</strong>ezcan a <strong>la</strong> cofradía, a lo que habría<br />

que añadir lo recaudado <strong>en</strong> concepto <strong>de</strong> multas. En 1818 se especifican más los pagos anuales por<br />

los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> San Pedro <strong>de</strong> <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te manera: <strong>el</strong> primer año los hijos <strong>de</strong> cofra<strong>de</strong>s no <strong>de</strong>b<strong>en</strong><br />

pagar, los que se retir<strong>en</strong> <strong>de</strong> navegar temporalm<strong>en</strong>te sólo pagan <strong>la</strong> mitad (<strong>de</strong> nuevo <strong>en</strong>tero cuando<br />

vu<strong>el</strong>van), no se paga si se ha naufragado ese año y no se vu<strong>el</strong>ve a salir al <strong>mar</strong>, no vale <strong>el</strong> pretexto <strong>de</strong><br />

que no se ha obt<strong>en</strong>ido ganancia, y finalm<strong>en</strong>te los mayores <strong>de</strong> ses<strong>en</strong>ta años tampoco pagan aunque<br />

“por su inf<strong>el</strong>icidad o sea como fuere siguiese <strong>en</strong> <strong>el</strong> exercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> navegacion” En A.H.F.B., fondo <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> Cofradía <strong>de</strong> Mareantes <strong>de</strong> San Pedro <strong>de</strong> Pl<strong>en</strong>cia, libro <strong>de</strong> Acuerdos <strong>de</strong> 1773-1871. Sign. 3/1.<br />

97


Uriarte García, Mª Ánge<strong>la</strong><br />

98<br />

A través <strong>de</strong> esta concordia se integra a los vecinos <strong>de</strong> Górliz <strong>en</strong> <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong><br />

acce<strong>de</strong>r a cargos <strong>de</strong> responsabilidad <strong>en</strong> <strong>el</strong> s<strong>en</strong>o <strong>de</strong> <strong>la</strong> cofradía, sin embargo <strong>el</strong> asunto<br />

no parece zanjarse con este acuerdo, y es que <strong>en</strong> <strong>la</strong> práctica continúan si<strong>en</strong>do maestres<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> vil<strong>la</strong> los que ocup<strong>en</strong> los puestos <strong>de</strong> mayordomos y alcal<strong>de</strong>, <strong>en</strong> 1818 vu<strong>el</strong>ve a<br />

suscitarse <strong>la</strong> controversia <strong>en</strong>tre ambos municipios saldándose otra vez <strong>en</strong> los mismos<br />

términos que <strong>en</strong> 1654, ratificando que los <strong>de</strong> Górliz también ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>de</strong>recho a ejercer<br />

tales cargos 26 .<br />

En g<strong>en</strong>eral, <strong>la</strong>s ord<strong>en</strong>anzas <strong>de</strong> 1524 respond<strong>en</strong> a una coyuntura favorable para <strong>el</strong><br />

<strong>de</strong>finitivo <strong>de</strong>spegue <strong>mar</strong>ítimo <strong>de</strong> <strong>la</strong> vil<strong>la</strong>, pero <strong>en</strong>focadas sobre todo <strong>en</strong> <strong>el</strong> ámbito pesquero,<br />

conforme avanza <strong>la</strong> actividad <strong><strong>de</strong>l</strong> puerto nos <strong>en</strong>contramos con un creci<strong>en</strong>te protagonismo<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> comercio que se manifestará sobre todo <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XVIII. Es <strong>en</strong> este siglo cuando se<br />

hace más evid<strong>en</strong>te <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> una nueva redacción <strong>de</strong> ord<strong>en</strong>anzas para <strong>la</strong> vil<strong>la</strong> que<br />

articul<strong>en</strong> y legisl<strong>en</strong> más <strong>la</strong> actividad comercial y <strong>la</strong> navegación, <strong>en</strong> respuesta a estas necesida<strong>de</strong>s<br />

surge una nueva ord<strong>en</strong>ación <strong>de</strong> capítulos <strong>en</strong> 1791 27 <strong>en</strong> don<strong>de</strong> <strong>el</strong> protagonismo<br />

es c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te comercial <strong>de</strong>tallándose con más precisión los tipos <strong>de</strong> contrato y figuras<br />

que aparec<strong>en</strong> <strong>en</strong> torno al comercio <strong>mar</strong>ítimo 28 .<br />

Estas ord<strong>en</strong>anzas a su vez pon<strong>en</strong> <strong>el</strong> epílogo a una exitosa actividad durante <strong>el</strong> XVIII com<strong>en</strong>zando<br />

tras <strong>el</strong><strong>la</strong>s un período <strong>de</strong> <strong>de</strong>clive como ya hemos com<strong>en</strong>tado con anterioridad<br />

tanto por razones coyunturales como estructurales. A<strong>de</strong>más hay que unir al propio<br />

<strong>de</strong>v<strong>en</strong>ir <strong><strong>de</strong>l</strong> puerto <strong>la</strong> evolución política <strong><strong>de</strong>l</strong> XIX, al ser una cofradía un organismo gremial,<br />

éste se va a ver atacado por <strong>el</strong> p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to liberal contrario a este tipo <strong>de</strong> prácticas<br />

monopolísticas 29 . De hecho mi<strong>en</strong>tras estos liberales estuvieron <strong>en</strong> <strong>el</strong> po<strong>de</strong>r (1820-1823)<br />

26. Górliz dice que los alcal<strong>de</strong>s intru<strong>mar</strong>es siempre eran <strong>de</strong> <strong>la</strong> vil<strong>la</strong> lo que no es justo para <strong>el</strong>los pues pagando<br />

lo mismo <strong>de</strong>berían t<strong>en</strong>er los mismos <strong>de</strong>rechos, <strong>la</strong> vil<strong>la</strong> dice que es así porque <strong>de</strong> esta forma <strong>la</strong><br />

justicia es más rápida; al final se llega al acuerdo que los <strong>de</strong> <strong>la</strong> anteiglesia pued<strong>en</strong> acce<strong>de</strong>r al cargo<br />

siempre que se les obligue a reunirse sin <strong>de</strong>moras <strong>en</strong> <strong>el</strong> c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>la</strong> vil<strong>la</strong> para que no hal<strong>la</strong> dispersiones.<br />

En A.H.F.B., fondo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Cofradía <strong>de</strong> Mareantes <strong>de</strong> San Pedro <strong>de</strong> Pl<strong>en</strong>cia, Libro <strong>de</strong> Acuerdos<br />

<strong>de</strong> 1773-1871, sign. 3/1. Pág. 91-96.<br />

En 1834 los problemas se p<strong>la</strong>ntean a <strong>la</strong> inversa, los mayordomos son ahora <strong>de</strong> Górliz, y parece ser<br />

que por <strong>la</strong> noche expid<strong>en</strong> certificados <strong>de</strong> navegación <strong>en</strong> <strong>la</strong> anteiglesia favoreci<strong>en</strong>do así a sus<br />

<strong>mar</strong>ineros, por eso a partir <strong>de</strong> ahora exig<strong>en</strong> que residan <strong>en</strong> <strong>la</strong> anteiglesia. A<strong>de</strong>más los <strong>de</strong> Górliz se<br />

niegan a <strong>en</strong>tregar <strong>la</strong> lista <strong>de</strong> individuos que <strong>de</strong>b<strong>en</strong> pagar los <strong>de</strong>rechos a <strong>la</strong> cofradía, recibi<strong>en</strong>do<br />

“ninguna contestacion ni razon ni pago <strong>en</strong> grave perjuicio <strong>de</strong> esta dha hermandad haci<strong>en</strong>do por lo<br />

mismo un <strong>de</strong>sprecio y rechif<strong>la</strong> a tan justa pret<strong>en</strong>sión”. En A.H.F.B., fondo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Cofradía <strong>de</strong> Mareantes<br />

<strong>de</strong> San Pedro <strong>de</strong> Pl<strong>en</strong>cia, Libro <strong>de</strong> Acuerdos <strong>de</strong> 1773-1871, sign. 3/1.<br />

27. Para Gonzalo Dúo <strong>la</strong> aportación más importante <strong>de</strong> Pl<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>historia</strong>.<br />

28. Para no ext<strong>en</strong><strong>de</strong>rnos <strong>de</strong>masiado <strong>en</strong> este capítulo refer<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> cofradía trataremos estas figuras <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> apartado <strong>de</strong>dicado al comercio <strong><strong>de</strong>l</strong> puerto <strong>de</strong> Pl<strong>en</strong>cia.<br />

29. Durante <strong>la</strong> Ilustración no tuvo mucha cabida <strong>el</strong> p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to liberal, al m<strong>en</strong>os <strong>en</strong> lo tocante a <strong>la</strong>s cofradías,<br />

ya que <strong>el</strong> principal repres<strong>en</strong>tante <strong>de</strong> éste <strong>en</strong> <strong>la</strong>s vascongadas, <strong>la</strong> Real Sociedad Vascongada<br />

<strong>de</strong> Amigos <strong><strong>de</strong>l</strong> País, no se pronunció <strong>de</strong>sfavorablem<strong>en</strong>te respecto a este asunto. Pese a <strong>el</strong>lo sí que<br />

int<strong>en</strong>taron poner <strong>en</strong> práctica una i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> Campomanes para explotar <strong>el</strong> cecial o merluza sa<strong>la</strong>da sin<br />

contar con <strong>la</strong>s cofradías, lo que favorecería los intereses <strong>de</strong> particu<strong>la</strong>res que pret<strong>en</strong>dían <strong>de</strong>dicarse<br />

también al escabechado <strong><strong>de</strong>l</strong> pescado escapando <strong><strong>de</strong>l</strong> control gremial, <strong>en</strong> 1774; rápidam<strong>en</strong>te llegó <strong>la</strong><br />

oposición <strong>de</strong> Bermeo, captando <strong>la</strong> adhesión <strong>de</strong> Lequeitio y E<strong>la</strong>nchove, no así <strong>la</strong> <strong>de</strong> otras cofradías<br />

como <strong>la</strong> <strong>de</strong> Pl<strong>en</strong>cia, que pue<strong>de</strong> que no se interesara por lo escaso <strong>de</strong> su actividad pesquera y <strong>la</strong> reducción<br />

<strong>de</strong> ésta prácticam<strong>en</strong>te al besugo. Finalm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> medida no llegó a ponerse <strong>en</strong> práctica. Esta<br />

pequeña revu<strong>el</strong>ta es recogida por Gracia Cárcamo, J., 1996.


se interrumpe al m<strong>en</strong>os formalm<strong>en</strong>te <strong>el</strong> funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> cofradía 30 ; pero los problemas<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> s<strong>en</strong>o <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma se pres<strong>en</strong>tan constantes, así <strong>la</strong>s refer<strong>en</strong>cias a falta <strong>de</strong><br />

fondos y al impago <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos por parte <strong>de</strong> los cofra<strong>de</strong>s son <strong>la</strong> nota común <strong>en</strong> todo<br />

<strong>el</strong> XIX, evid<strong>en</strong>ciando <strong>el</strong> estado <strong>en</strong> <strong>el</strong> que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>la</strong> navegación <strong>en</strong> <strong>la</strong> vil<strong>la</strong> y <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

anteiglesias que participan <strong>en</strong> <strong>la</strong> cofradía.<br />

Pese a los int<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> reactivación, como <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> Náutica que <strong>en</strong>seguida pasaremos<br />

a estudiar, <strong>la</strong> crisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>mar</strong>inería se hace pl<strong>en</strong>am<strong>en</strong>te visible, afectando por lo tanto a<br />

<strong>la</strong>s instituciones <strong>de</strong>rivadas <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>; <strong>la</strong> cofradía se mant<strong>en</strong>drá <strong>en</strong> funcionami<strong>en</strong>to hasta<br />

comi<strong>en</strong>zos <strong>de</strong> 1871, <strong>la</strong> segunda guerra carlista será <strong>el</strong> colofón que remate una situación<br />

ya agónica. Aun así hay que resaltar <strong>la</strong> tardía superviv<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> estos organismos <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

País Vasco respecto al resto <strong><strong>de</strong>l</strong> Estado 31 , <strong>la</strong> razón <strong>de</strong> esta superviv<strong>en</strong>cia según Erkoreka<br />

es <strong>la</strong> inexist<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>el</strong> sector pesquero vasco <strong>de</strong> una dinámica económica <strong>de</strong> carácter<br />

industrial que forzase <strong>la</strong> quiebra <strong>de</strong>finitiva <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estructuras gremiales.<br />

1.2. <strong>La</strong> Escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> Náutica<br />

<strong>La</strong> <strong>importancia</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>mar</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>historia</strong> <strong>de</strong> Pl<strong>en</strong>tzia <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>Antiguo</strong> Régim<strong>en</strong><br />

Hasta <strong>el</strong> R<strong>en</strong>acimi<strong>en</strong>to <strong>la</strong> transmisión <strong>de</strong> los conocimi<strong>en</strong>tos necesarios para abordar <strong>la</strong><br />

navegación <strong>de</strong> altura se hacía <strong>de</strong> forma oral, a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> práctica <strong>en</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes travesías<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s que <strong>el</strong> <strong>mar</strong>inero participaba. A partir <strong><strong>de</strong>l</strong> siglo XVI, com<strong>en</strong>zando por <strong>la</strong> Casa<br />

<strong>de</strong> Contratación <strong>de</strong> Sevil<strong>la</strong>, y seguida por <strong>el</strong> Consu<strong>la</strong>do <strong>de</strong> Bilbao, se empiezan a regu<strong>la</strong>r<br />

unos estudios que tras un exam<strong>en</strong> certificaban <strong>la</strong> vali<strong>de</strong>z <strong><strong>de</strong>l</strong> piloto 32 ; pero fue durante <strong>la</strong><br />

Ilustración, <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XVIII coincidi<strong>en</strong>do con <strong>el</strong> apogeo <strong>de</strong> <strong>la</strong> navegación <strong>en</strong> <strong>el</strong> país,<br />

cuando se da un verda<strong>de</strong>ro empuje a <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza <strong>de</strong> <strong>la</strong> Náutica, tanto a través <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Real Sociedad Vascongada <strong>de</strong> Amigos <strong><strong>de</strong>l</strong> País como <strong>en</strong> <strong>la</strong>s propias cofradías <strong>de</strong> <strong>mar</strong>eantes,<br />

<strong>en</strong> pl<strong>en</strong>a efervesc<strong>en</strong>cia por <strong>la</strong>s expectativas <strong>de</strong> este comercio.<br />

En 1787 <strong>la</strong> cofradía <strong>de</strong> San Pedro <strong>de</strong> Pl<strong>en</strong>cia contrata formalm<strong>en</strong>te al maestro Martín <strong>de</strong><br />

<strong>La</strong>rragoiti para <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza <strong>de</strong> Náutica <strong>en</strong> <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> pilotos <strong>de</strong> altura por seisci<strong>en</strong>tos<br />

reales anuales; a<strong>de</strong>más los discípulos <strong>de</strong>bían pagar una cuota diaria al mismo, lo que<br />

hace p<strong>en</strong>sar <strong>en</strong> <strong>la</strong> precariedad <strong><strong>de</strong>l</strong> su<strong>el</strong>do o <strong>en</strong> <strong>la</strong> discontinuidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

alumnado (DUO, G., 2000). <strong>La</strong> regu<strong>la</strong>ridad <strong>de</strong> su <strong>en</strong>señanza <strong>la</strong> testimonian los certificados<br />

<strong>de</strong> pilotaje ext<strong>en</strong>didos por <strong>el</strong> maestro <strong>La</strong>rragoiti durante más <strong>de</strong> veinticinco años ante <strong>el</strong><br />

Tribunal <strong><strong>de</strong>l</strong> Consu<strong>la</strong>do <strong>de</strong> Bilbao, y es que para pres<strong>en</strong>tarse al exam<strong>en</strong> <strong>el</strong> Consu<strong>la</strong>do se<br />

exigía una certificación <strong>de</strong> haber cursado los estudios necesarios.<br />

Durante <strong>la</strong> primera mitad <strong><strong>de</strong>l</strong> XIX <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza <strong>de</strong> esta materia se ve interrumpida frecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te<br />

por <strong>la</strong>s propias dificulta<strong>de</strong>s que atraviesa <strong>la</strong> cofradía y <strong>la</strong>s prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes <strong>de</strong><br />

30. En 1823 Pl<strong>en</strong>cia expresará que: “...<strong>en</strong> <strong>el</strong> año 1821, por Decreto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s l<strong>la</strong>madas Cortes se suprimieron<br />

todas <strong>la</strong>s cofradías (...) quedando <strong>en</strong>teram<strong>en</strong>te suprimida <strong>de</strong> dha cofradía <strong>de</strong> <strong>mar</strong>eantes (...) hasta que<br />

<strong>en</strong> este año <strong>de</strong> 1823 que han bu<strong>el</strong>to <strong>la</strong>s cosas al mismo ser y estado anterior ha nombrado <strong>la</strong> vil<strong>la</strong> <strong>de</strong><br />

Pl<strong>en</strong>cia según costumbre <strong>el</strong> mayordomo y alcal<strong>de</strong>s intrumanes” En ERKOREKA, J.I., 1991; p. 78.<br />

31. Una Real Ord<strong>en</strong> <strong>de</strong> 1864 suprimía los gremios <strong>de</strong> <strong>mar</strong>eantes <strong>en</strong> <strong>la</strong>s provincias españo<strong>la</strong>s excepto <strong>en</strong><br />

Vizcaya y Guipúzcoa.<br />

32. Gonzalo Dúo (1998) seña<strong>la</strong> que estos exám<strong>en</strong>es exigían <strong>el</strong> conocimi<strong>en</strong>to <strong><strong>de</strong>l</strong> tratado <strong>de</strong> <strong>la</strong> esfera,<br />

calcu<strong>la</strong>r <strong>la</strong> altura <strong><strong>de</strong>l</strong> sol y <strong><strong>de</strong>l</strong> polo, <strong>el</strong> dibujo <strong>de</strong> cartas <strong>mar</strong>inas, saber calcu<strong>la</strong>r <strong>el</strong> lugar que ocupa una<br />

nave y <strong>el</strong> manejo <strong>de</strong> instrum<strong>en</strong>tos náuticos.<br />

99


Uriarte García, Mª Ánge<strong>la</strong><br />

100<br />

<strong>la</strong>s t<strong>en</strong>siones <strong>en</strong>tre absolutismo y liberalismo propias <strong><strong>de</strong>l</strong> comi<strong>en</strong>zo <strong>de</strong> siglo 33 , pese a<br />

<strong>el</strong>lo, a mediados <strong>de</strong> siglo ya nos <strong>en</strong>contramos con testimonios <strong>en</strong> los que se insiste <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> que continúe <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza <strong>de</strong> Náutica e incluso <strong>de</strong> que se mejore <strong>la</strong><br />

misma 34 . Pero fue <strong>en</strong> 1853 cuando se p<strong>la</strong>ntea por primera vez <strong>el</strong> establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

una escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> náutica tanto para <strong>la</strong> vil<strong>la</strong> como para los municipios vecinos, bajo <strong>el</strong> p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> Górliz y Pl<strong>en</strong>cia conjuntam<strong>en</strong>te; <strong>en</strong> 1856 tras<strong>la</strong>dan <strong>la</strong> petición al gobierno,<br />

y <strong>el</strong> 25 <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 1863 <strong>la</strong> reina autoriza <strong>el</strong> establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> una Escue<strong>la</strong> <strong>de</strong><br />

Náutica <strong>en</strong> <strong>la</strong> vil<strong>la</strong> convocándose a los que forman parte <strong><strong>de</strong>l</strong> gremio <strong>de</strong> <strong>mar</strong>eantes 35 . En<br />

1865 se redacta <strong>el</strong> reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> esta Escue<strong>la</strong> (DUO, G. 1988), y <strong>en</strong> él se <strong>de</strong>cretan los<br />

órganos que se <strong>en</strong>cargarán <strong><strong>de</strong>l</strong> bu<strong>en</strong> funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma: una comisión <strong>de</strong> vigi<strong>la</strong>ncia,<br />

una junta rectora, un presid<strong>en</strong>te, un secretario-contador y un tesorero. Para <strong>el</strong><br />

mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> se estipu<strong>la</strong> que Pl<strong>en</strong>cia corra con dos tercias partes <strong>de</strong> los<br />

gastos y Górliz con otra tercera, a medida que se fueran uni<strong>en</strong>do otros municipios los<br />

porc<strong>en</strong>tajes variaría, pero <strong>en</strong> una primera fase <strong>la</strong> l<strong>la</strong>mada a unirse a <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> sólo fue<br />

escuchada por Barrica. A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>la</strong>s aportaciones <strong>de</strong> los municipios que <strong>en</strong>globa <strong>la</strong><br />

institución, los alumnos <strong>de</strong>bían pagar ciertas cantida<strong>de</strong>s: dos escudos por <strong>el</strong> exam<strong>en</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>trada, diez por <strong>la</strong> matrícu<strong>la</strong> más retribuciones m<strong>en</strong>suales 36 , otros dos para <strong>el</strong> exam<strong>en</strong><br />

ordinario <strong>en</strong> junio, y si se susp<strong>en</strong>día éste, dos más <strong>en</strong> septiembre para <strong>el</strong> extraordinario.<br />

<strong>La</strong>s <strong>en</strong>señanzas se repartían <strong>en</strong> tres cursos <strong>de</strong> un año <strong>de</strong> duración cada uno, com<strong>en</strong>zando<br />

cada curso <strong>el</strong> 1 <strong>de</strong> octubre hasta <strong>el</strong> 30 <strong>de</strong> septiembre. El primer año <strong>de</strong> funcionami<strong>en</strong>to,<br />

1865, contó con 26 alumnos, catorce <strong>de</strong> los cuales eran <strong>de</strong> <strong>la</strong> vil<strong>la</strong>, <strong>en</strong> 1866 44, <strong>en</strong><br />

1867 34, y <strong>en</strong> 1870 39. <strong>La</strong>s materias <strong>la</strong>s impartían dos profesores, uno con grado <strong>de</strong><br />

piloto, y <strong>el</strong> otro bachiller <strong>en</strong> artes, una vez pasados los tres cursos los alumnos recibían<br />

un certificado <strong>de</strong> estudios con <strong>el</strong> cual podían acce<strong>de</strong>r al exam<strong>en</strong> que se realizaba <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

Consu<strong>la</strong>do <strong>de</strong> Bilbao. A<strong>de</strong>más se concedían becas a alumnos <strong>de</strong> <strong>la</strong> vil<strong>la</strong> o <strong>de</strong> Górliz que<br />

no podían pagar <strong>el</strong> coste <strong>de</strong> estos estudios.<br />

En 1870 se interrumpe <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza <strong>de</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> Náutica por <strong>la</strong> tercera guerra Carlista,<br />

y no vu<strong>el</strong>ve a ponerse <strong>en</strong> funcionami<strong>en</strong>to hasta comi<strong>en</strong>zos <strong><strong>de</strong>l</strong> XX ayudada por subv<strong>en</strong>ciones<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Diputación Provincial 37 , <strong>en</strong> una segunda etapa que duraría hasta 1932.<br />

33. Así <strong>en</strong> 1820 <strong>la</strong> cofradía dice que <strong>el</strong> contar con una tripu<strong>la</strong>ción bi<strong>en</strong> formada se ha dificultado mucho<br />

con <strong>la</strong> ord<strong>en</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> 25 <strong>de</strong> Diciembre <strong>de</strong> 1817 por lo cual los exám<strong>en</strong>es para puestos <strong>de</strong> piloto o superiores<br />

se hacían <strong>en</strong> El Ferrol, Cádiz y Cartag<strong>en</strong>a, suponi<strong>en</strong>do <strong>la</strong> lejanía un gran perjuicio por los altos costes<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> tras<strong>la</strong>do; así solicitan que puedan examinarse <strong>en</strong> Bilbao como antes. En A.H.F.B., fondo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Cofradía <strong>de</strong> Mareantes <strong>de</strong> San Pedro <strong>de</strong> Pl<strong>en</strong>cia, Libro <strong>de</strong> Acuerdos <strong>de</strong> 1773-1871, sign. 3/1.<br />

34. Así por ejemplo <strong>en</strong> 1851 sigui<strong>en</strong>do estas directrices se aprueba un presupuesto <strong>de</strong> 400 reales para<br />

<strong>la</strong> compra <strong><strong>de</strong>l</strong> instrum<strong>en</strong>tal que necesitan para <strong>el</strong>lo: una caja <strong>de</strong> sólidos para geometría, un barómetro,<br />

un termómetro, un higrómetro, un sextante, un horizonte artificial, p<strong>la</strong>nos geográficos e hidrográficos,<br />

tab<strong>la</strong>s <strong>de</strong> navegación, tres globos, un r<strong>el</strong>oj, y una aguja <strong>de</strong> <strong>mar</strong>ear con sus quino<strong>la</strong>s. En A.H.F.B.,<br />

fondo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Cofradía <strong>de</strong> Mareantes <strong>de</strong> San Pedro <strong>de</strong> Pl<strong>en</strong>cia, libro <strong>de</strong> acuerdo <strong>de</strong> 1773-1871, sign.<br />

3/1, <strong>de</strong>creto <strong><strong>de</strong>l</strong> 17 <strong>de</strong> Febrero <strong>de</strong> 1851.<br />

35. En A.H.P.B., fondo municipal, Escue<strong>la</strong>s <strong>de</strong> Náutica, Barrica, sign. 006/027. En este docum<strong>en</strong>to <strong>la</strong><br />

reina <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ra por su parte que autoriza <strong>el</strong> establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> “por <strong>la</strong> ingratitud <strong>de</strong> su su<strong>el</strong>o<br />

y por <strong>el</strong> abandono <strong>de</strong> sus mismos hijos”.<br />

36. Los alumnos <strong>de</strong> municipios no inscritos <strong>en</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> <strong>de</strong>bían <strong>de</strong> pagar <strong>el</strong> doble por <strong>la</strong> matrícu<strong>la</strong>.<br />

37. Por ejemplo <strong>en</strong> <strong>el</strong> curso <strong>de</strong> 1912-13 recib<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> Diputación una ayuda <strong>de</strong> 2000 pesetas. En<br />

A.H.P.B., fondo municipal, escue<strong>la</strong>s, Barrica, sign. 0071/002, re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> 1912-13.


En 1921, <strong>en</strong> <strong>el</strong> reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> Oficial <strong>de</strong> Náutica <strong>de</strong> Pl<strong>en</strong>cia 38 se especifican<br />

<strong>la</strong>s asignaturas que los alumnos cursaban durante sus tres años <strong>de</strong> estudio:<br />

– Primer año: Geografía g<strong>en</strong>eral y comercial, Historia <strong>de</strong> España, Aritmética y álgebra,<br />

Geometría p<strong>la</strong>na y <strong><strong>de</strong>l</strong> espacio, Derecho y legis<strong>la</strong>ción <strong>mar</strong>ítima.<br />

– Segundo año: Trigonometría rectilínea y esférica, Física y <strong>el</strong>ectricidad aplicada a<br />

los buques, Elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> contabilidad, Higi<strong>en</strong>e naval, Inglés (Primer curso), Dibujo<br />

hidrográfico.<br />

– Tercer año: Cosmografía y navegación (<strong>de</strong>rrotas, reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> luces, y código internacional<br />

<strong>de</strong> señales), Elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> meteorología y oceanografía, Elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong><br />

mecánica aplicada a los buques, Conocimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s máquinas más g<strong>en</strong>eralizadas<br />

<strong>en</strong> los buques, Estiba <strong>de</strong> carga y maniobras <strong>de</strong> los buques <strong>de</strong> vapor y <strong>de</strong> ve<strong>la</strong>,<br />

Inglés (segundo curso).<br />

Ese mismo año, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s bases para <strong>la</strong> constitución <strong><strong>de</strong>l</strong> patronato <strong>de</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> se da <strong>la</strong><br />

re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> los porc<strong>en</strong>tajes que cada municipio <strong>de</strong>be pagar <strong>en</strong> caso <strong>de</strong> déficit, repartidos<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te manera: Pl<strong>en</strong>cia un 50%, Górliz <strong>el</strong> 25% y Barrica, Urdúliz, Lemóniz y Sope<strong>la</strong>na<br />

un 6,25% cada una. En estos porc<strong>en</strong>tajes se observa <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> bu<strong>en</strong>os pilotos<br />

que <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral los municipios cercanos a <strong>la</strong> vil<strong>la</strong> manifiestan, pero mant<strong>en</strong>iéndose<br />

<strong>el</strong> li<strong>de</strong>razgo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fundadoras, Pl<strong>en</strong>cia y Górliz, con una c<strong>la</strong>ra superioridad <strong>de</strong> <strong>la</strong> primera.<br />

En 1932 <strong>la</strong> problemática situación prebélica que vive <strong>el</strong> Estado dificulta <strong>la</strong> continuación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> misma, <strong>de</strong> hecho <strong>la</strong>s tres décadas <strong>de</strong> <strong>mar</strong>cha <strong>de</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XX son <strong>el</strong><br />

pr<strong>el</strong>udio a su <strong>de</strong>finitiva disolución <strong>en</strong> esta fecha, si<strong>en</strong>do a partir <strong>de</strong> <strong>en</strong>tonces Bilbao <strong>la</strong><br />

que asuma <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza <strong>de</strong> esta disciplina.<br />

2. LA PESCA<br />

Vamos a com<strong>en</strong>zar a estudiar una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s económicas más antiguas que se<br />

<strong>de</strong>bieron practicar <strong>en</strong> Pl<strong>en</strong>cia, y es que, <strong>la</strong> propia carta-pueb<strong>la</strong> fundacional recogía <strong>el</strong><br />

ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> pesca como una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ocupaciones <strong>de</strong> los habitantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> vil<strong>la</strong>. De<br />

hecho, <strong>la</strong> cercanía <strong>de</strong> <strong>la</strong> costa ha condicionado <strong>la</strong> actividad <strong><strong>de</strong>l</strong> hombre <strong>de</strong>s<strong>de</strong> tiempos<br />

prehistóricos, cuando se inició <strong>la</strong> explotación <strong>de</strong> los recursos <strong>mar</strong>inos, y <strong>de</strong>s<strong>de</strong> luego, es<br />

uno <strong>de</strong> los <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos que compon<strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>mar</strong>cha económica <strong><strong>de</strong>l</strong> municipio.<br />

Aun así <strong>la</strong> <strong>importancia</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> pesca va variando durante este periodo <strong>de</strong> tiempo, osci<strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> protagonismo que alcanza a comi<strong>en</strong>zos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Edad Mo<strong>de</strong>rna tal y como<br />

muestran <strong>la</strong>s ord<strong>en</strong>anzas <strong>de</strong> <strong>la</strong> cofradía <strong>de</strong> 1524, a una pequeña recesión conforme<br />

avanza <strong>el</strong> <strong>Antiguo</strong> Régim<strong>en</strong> por <strong>el</strong> progresivo fortalecimi<strong>en</strong>to <strong><strong>de</strong>l</strong> comercio, hasta<br />

alcanzar una parcial recuperación a finales <strong><strong>de</strong>l</strong> XIX. Respecto a <strong>la</strong> recesión <strong>en</strong> los años<br />

c<strong>en</strong>trales, sobre todo <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XVIII, t<strong>en</strong>emos que t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que como indican<br />

J. Enríquez Fernán<strong>de</strong>z y E. Sesmero Cutanda (1995) <strong>el</strong> transporte <strong>de</strong> mercancías se<br />

compaginaba con <strong>la</strong> actividad pesquera <strong>en</strong> los propios viajes haci<strong>en</strong>do aún más lucrativo<br />

<strong>el</strong> comercio.<br />

38. En A.H.P.B., fondo municipal, Barrica, sign. 0071/002.<br />

<strong>La</strong> <strong>importancia</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>mar</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>historia</strong> <strong>de</strong> Pl<strong>en</strong>tzia <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>Antiguo</strong> Régim<strong>en</strong><br />

101


Uriarte García, Mª Ánge<strong>la</strong><br />

102<br />

<strong>La</strong>s ord<strong>en</strong>anzas <strong>de</strong> 1524 seña<strong>la</strong>n dos áreas para <strong>el</strong> ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> pesca: Ir<strong>la</strong>nda y <strong>el</strong><br />

Canto Viejo <strong><strong>de</strong>l</strong> Cantábrico 39 , a<strong>de</strong>más por supuesto <strong>de</strong> <strong>la</strong> pesca <strong>de</strong> litoral que se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ba<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s costas vascas que requería una m<strong>en</strong>or inversión <strong>de</strong> capital; <strong>la</strong>s especies<br />

que m<strong>en</strong>cionan son <strong>el</strong> besugo, <strong>la</strong> sardina, congrios, cabras, y mi<strong>el</strong>gas 40 , y aunque no se<br />

refleje <strong>en</strong> <strong>la</strong>s mismas es muy posible que también se <strong>de</strong>dicaran a <strong>la</strong> pesca <strong>de</strong> <strong>la</strong> merluza<br />

<strong>en</strong> los <strong>mar</strong>es <strong>de</strong> Ir<strong>la</strong>nda, y <strong><strong>de</strong>l</strong> atún cuando comi<strong>en</strong>za su costera <strong>en</strong> verano.<br />

De todos <strong>el</strong>los es <strong>el</strong> besugo <strong>el</strong> que más importantes b<strong>en</strong>eficios g<strong>en</strong>era, un testimonio <strong>de</strong><br />

1637 nos lo <strong>de</strong>muestra: “<strong>la</strong> pesqueria <strong>de</strong> besugos que es su grangeria y <strong>de</strong> que se sust<strong>en</strong>tan”<br />

41 , <strong>de</strong> hecho <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XVIII <strong>la</strong> pesca <strong><strong>de</strong>l</strong> besugo se arri<strong>en</strong>da como un arbitrio<br />

más d<strong>en</strong>ominado <strong>el</strong> trintado <strong><strong>de</strong>l</strong> besugo, que <strong>en</strong> 1727 alcanza los 117 ducados. Esta<br />

era una costera invernal, por lo tanto fácilm<strong>en</strong>te compaginable con <strong>el</strong> comercio, pues <strong>en</strong><br />

esta temporada no se realizaban viajes <strong>la</strong>rgos; <strong>la</strong> pesca se realizaba a anzu<strong>el</strong>o, y ya<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> finales <strong><strong>de</strong>l</strong> XVIII con <strong>la</strong> técnica <strong><strong>de</strong>l</strong> pa<strong>la</strong>ngre, “a base <strong>de</strong> una cuerda <strong>la</strong>rga <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

cual iban <strong>en</strong><strong>la</strong>zadas <strong>de</strong> metro <strong>en</strong> metro cuerdas más pequeñas provistas <strong>de</strong> anzu<strong>el</strong>os<br />

con cebo, que bajaban a <strong>la</strong> profundidad <strong>en</strong> que se <strong>en</strong>contraba <strong>el</strong> besugo, Al amanecer<br />

se levantaban <strong>la</strong> cuerdas para terminar <strong>la</strong> fa<strong>en</strong>a <strong>de</strong> su captura” (ARRIZABALAGA, F;<br />

AGUIRRE, M.A., 1986-1987; p. 235).<br />

En <strong>la</strong>s costas vascas <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XVI, tras siglos <strong>de</strong> experim<strong>en</strong>tación, <strong>el</strong> año pescador<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> sector <strong>de</strong> bajura se estructuraba, <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, <strong>en</strong> torno a cinco pesquerías tradicionales:<br />

una pesquería veraniega y otoñal <strong>de</strong> atún, pesquerías <strong>de</strong> congrio y sardina <strong>en</strong><br />

verano, una pesquería <strong>de</strong> besugo que duraba <strong>de</strong>s<strong>de</strong> noviembre hasta <strong>mar</strong>zo, y otra<br />

más <strong>la</strong>rga <strong>de</strong> merluza, ad<strong>en</strong>trándose más <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>mar</strong> para estas dos últimas (BARKHAM,<br />

M., 2000).<br />

<strong>La</strong> pesca se realizaba <strong>en</strong> pinazas, m<strong>en</strong>ores o abiertas tipo chalupa cerca <strong>de</strong> tierra y algo<br />

mayores para <strong>la</strong> pesca <strong>de</strong> bajura <strong>mar</strong> ad<strong>en</strong>tro. <strong>La</strong>s expediciones <strong>de</strong> altura t<strong>en</strong>ían un carácter<br />

muy distinto a los <strong><strong>de</strong>l</strong> litoral, si <strong>la</strong>s últimas eran contro<strong>la</strong>das por <strong>la</strong> cofradía, <strong>la</strong> primera<br />

se trataba <strong>de</strong> un viaje comercial organizado y financiado por empresarios o armadores,<br />

permaneci<strong>en</strong>do fuera <strong>de</strong> casa cinco o seis meses; a veces estas embarcaciones<br />

se agrupaban para facilitarse ayuda <strong>en</strong> caso necesario, y for<strong>mar</strong> un fr<strong>en</strong>te más compacto<br />

ante <strong>el</strong> p<strong>el</strong>igro <strong>de</strong> corsarios. <strong>La</strong> mayoría <strong>de</strong> los armadores eran inversores <strong>de</strong> pequeña y<br />

mediana esca<strong>la</strong>, como <strong>mar</strong>inos, pescadores-ball<strong>en</strong>eros, navieros, que se asociaban para<br />

<strong>la</strong> duración <strong>de</strong> una expedición, pero algunos eran acauda<strong>la</strong>dos merca<strong>de</strong>res, y es que los<br />

39. En Ir<strong>la</strong>nda se pescaba merluza, congrio, ar<strong>en</strong>que y sardinas; <strong>en</strong> <strong>el</strong> área cantábrica c<strong>en</strong>tral y ori<strong>en</strong>tal<br />

se contrataba a pescadores-ball<strong>en</strong>eros vascos para <strong>la</strong> caza <strong>de</strong> cetáceos, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> realizar activida<strong>de</strong>s<br />

pesqueras <strong>de</strong> especies m<strong>en</strong>ores.<br />

40. APRAIZ, J.A. y ASTUI, A. (1989) m<strong>en</strong>cionan <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los sigui<strong>en</strong>tes ca<strong>la</strong><strong>de</strong>ros <strong>en</strong> torno a <strong>la</strong><br />

casta <strong>de</strong> Pl<strong>en</strong>cia: Basam<strong>en</strong>di, fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> punta <strong>de</strong> Vil<strong>la</strong>no <strong>en</strong> Gaminiz, se fa<strong>en</strong>a <strong>en</strong> fondos <strong>de</strong> fango<br />

y piedra <strong>de</strong> hasta 200 brazas para capturar besugo, a mayor profundidad se capturan también<br />

bróto<strong>la</strong>s y meros; Yustumanku, fr<strong>en</strong>te a Arminza, se fa<strong>en</strong>a <strong>en</strong> fondos <strong>de</strong> piedra y fango hasta <strong>la</strong>s 130<br />

brazas para capturar besugo y merluza, a mayor fondo se obti<strong>en</strong><strong>en</strong> bróto<strong>la</strong>s, congrios, etc.; Akarka<strong>la</strong>,<br />

fr<strong>en</strong>te a Basordas, se pescan merluza y besugo <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s 80 y 110 brazas <strong>en</strong> fondos <strong>de</strong> piedra<br />

y ar<strong>en</strong>a; Apo, al Norte <strong><strong>de</strong>l</strong> monte Jata, se pesca besugo y merluza <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s 100 y 200 brazas <strong>en</strong><br />

fondos <strong>de</strong> cascajo, piedra y fango; Txillemanku, situado fr<strong>en</strong>te a Bakio, se capturan besugos y<br />

merluza <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s 120 y 200 brazas <strong>en</strong> fondos <strong>de</strong> fango y ar<strong>en</strong>a.<br />

41. En A.H.F.B., Archivo <strong>de</strong> Pl<strong>en</strong>cia, Libro <strong>de</strong> Acuerdos <strong>de</strong> 1635-1648, sign. 6/1, <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>creto <strong><strong>de</strong>l</strong> 3 <strong>de</strong><br />

Marzo <strong>de</strong> 1637.


<strong>La</strong> <strong>importancia</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>mar</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>historia</strong> <strong>de</strong> Pl<strong>en</strong>tzia <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>Antiguo</strong> Régim<strong>en</strong><br />

b<strong>en</strong>eficios que se g<strong>en</strong>eraban <strong>en</strong> este tipo <strong>de</strong> pesca solían ser sustanciosos. Una vez capturado<br />

<strong>el</strong> pescado su v<strong>en</strong>ta correspondía a los v<strong>en</strong>tadores <strong>de</strong> <strong>la</strong> cofradía, esta v<strong>en</strong>ta<br />

podía ser para consumirse <strong>en</strong> fresco o a mu<strong>la</strong>teros que lo transport<strong>en</strong> a escabecherías<br />

más o m<strong>en</strong>os cercanas para su conservación 42 , y es que <strong>en</strong> <strong>la</strong> vil<strong>la</strong> no parece <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>rse<br />

una industria conservera hasta <strong>el</strong> XIX.<br />

Los contratos <strong>la</strong>borables normalm<strong>en</strong>te se hacían por apa<strong>la</strong>brami<strong>en</strong>to <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> dueño o<br />

dueños <strong><strong>de</strong>l</strong> barco (sosigua) y <strong>el</strong> pret<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te trabajador (tostartekoa) por periodos que<br />

su<strong>el</strong><strong>en</strong> ser <strong>de</strong> un año. Entre <strong>la</strong> tripu<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>contramos tres tipos <strong>de</strong> categorías sigui<strong>en</strong>do<br />

una organización estrictam<strong>en</strong>te gremial: <strong>el</strong> maestro, <strong>el</strong> que mejor conoce <strong>la</strong>s ca<strong>la</strong>s, rutas<br />

y <strong>en</strong>tresijos <strong>de</strong> <strong>la</strong> pesca, que normalm<strong>en</strong>te coincidía con <strong>la</strong> figura <strong><strong>de</strong>l</strong> dueño <strong>de</strong> <strong>la</strong> embarcación<br />

o al m<strong>en</strong>os <strong>de</strong> parte <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>; <strong>el</strong> oficial, categoría intermedia <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> <strong>de</strong> maestro y<br />

apr<strong>en</strong>diz que su<strong>el</strong>e correspon<strong>de</strong>rse con <strong>el</strong> pescador normal o tostarteko; y finalm<strong>en</strong>te <strong>el</strong><br />

apr<strong>en</strong>diz, <strong>el</strong> “txo” o “muti<strong>la</strong>”, <strong>en</strong>cargado <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>la</strong>bores más <strong>mar</strong>ginales <strong>de</strong> <strong>la</strong> fa<strong>en</strong>a como<br />

los recados o <strong>la</strong> limpieza. Cada uno <strong>de</strong> <strong>el</strong>los recibía una parte proporcional a su posición<br />

<strong>de</strong> los b<strong>en</strong>eficios obt<strong>en</strong>idos, previo paga <strong>de</strong> <strong>la</strong>s posibles <strong>de</strong>udas contraídas antes <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

salida al <strong>mar</strong> <strong>en</strong> concepto <strong>de</strong> equipami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> material o reparos.<br />

Aun así, como afirma Erkoreka (2000), no po<strong>de</strong>mos hab<strong>la</strong>r <strong><strong>de</strong>l</strong> típico taller gremial <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

organización <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad pesquera, sino <strong>de</strong> una “compañía”, los pescadores no eran<br />

jornaleros al servicio <strong><strong>de</strong>l</strong> dueño <strong>de</strong> <strong>la</strong> embarcación, sino socios <strong>de</strong> una compañía a <strong>la</strong><br />

que aportaban su trabajo y <strong>en</strong> cuya conformación confluían junto con los maestres; esta<br />

cualidad <strong>de</strong> compañero se muestra como hemos visto también <strong>en</strong> <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> retribución,<br />

que no se realiza mediante un sa<strong>la</strong>rio, sino a través <strong><strong>de</strong>l</strong> reparto <strong>de</strong> porc<strong>en</strong>tajes.<br />

No sabemos <strong>en</strong> qué medida participaron los vecinos <strong>de</strong> Pl<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong> explotación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

pesquerías <strong>de</strong> Terranova 43 , ya que <strong>de</strong> forma directa no se ha reflejado <strong>en</strong> <strong>la</strong> docum<strong>en</strong>tación;<br />

esta actividad g<strong>en</strong>eró importantes b<strong>en</strong>eficios a los <strong>mar</strong>ineros vascos que ya <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1526<br />

<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ron esta actividad 44 , prueba <strong>de</strong> <strong>el</strong>lo son los numerosos topónimos <strong>de</strong> raíz vasca<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> zona 45 . Según <strong>la</strong> tesis tradicional fue <strong>la</strong> pau<strong>la</strong>tina <strong>de</strong>saparición <strong>de</strong> cetáceos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

costas vascas <strong>la</strong> que animó a los <strong>mar</strong>ineros <strong><strong>de</strong>l</strong> país a ad<strong>en</strong>trarse hasta Gro<strong>en</strong><strong>la</strong>ndia <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

caza <strong>de</strong> <strong>la</strong> ball<strong>en</strong>a, <strong>de</strong>sarrollándose más tar<strong>de</strong> <strong>la</strong> pesca <strong><strong>de</strong>l</strong> baca<strong>la</strong>o; otros autores como<br />

Huxley (1989) apuntan explicaciones a <strong>la</strong> inversa, fue <strong>la</strong> pesca <strong><strong>de</strong>l</strong> baca<strong>la</strong>o <strong>la</strong> que atrajo<br />

a los pescadores <strong>de</strong>sarrollándose <strong>de</strong>spués <strong>la</strong> captura <strong>de</strong> los cetáceos.<br />

42. A veces nos <strong>en</strong>contramos con contratos <strong>de</strong> algunos maestres que se compromet<strong>en</strong> a v<strong>en</strong><strong>de</strong>r todo <strong>el</strong><br />

besugo capturado a un escabechero como <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> Don Joseph <strong><strong>de</strong>l</strong> Barco, vecino <strong>de</strong> Liébana, al<br />

que ocho maestres abastecerán <strong>de</strong> besugo para escabeche o freír. En A.H.F.B., protocolos notariales<br />

<strong>de</strong> Juan <strong>de</strong> Igartua (1696-1706), contrato <strong><strong>de</strong>l</strong> 5 <strong>de</strong> Diciembre <strong>de</strong> 1698.<br />

43. Como indica BARKHAM, M. (2003), <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>mos por Terranova no sólo <strong>la</strong> is<strong>la</strong> <strong>en</strong> sí sino toda <strong>la</strong><br />

actual costa atlántica canadi<strong>en</strong>se <strong>de</strong>s<strong>de</strong> Nueva Escocia hasta <strong>el</strong> sur <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>La</strong>brador.<br />

44. Su <strong>importancia</strong> queda testimoniada con <strong>el</strong> ejemplo que apunta E. Fernán<strong>de</strong>z <strong>de</strong> Pinedo para<br />

Lequeitio, <strong>en</strong> este municipio <strong>en</strong>tre 1680 y 1729 <strong>el</strong> 24% <strong>de</strong> fallecidos fuera <strong>de</strong> Lequeitio lo hicieron<br />

<strong>en</strong> Terranova.<br />

45. Respecto a este punto hay que hacer refer<strong>en</strong>cia al topónimo P<strong>la</strong>c<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> Terranova tal y como se<br />

recoge <strong>en</strong> <strong>el</strong> Diccionario <strong>de</strong> <strong>historia</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> País Vasco, <strong>de</strong> MONTERO, M. y GARCÍA DE CORTAZAR, F. En<br />

<strong>la</strong> voz Pesca. Nos es difícil valorar si este topónimo se refiere a P<strong>la</strong>c<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> Butrón, es <strong>de</strong>cir,<br />

Pl<strong>en</strong>cia, o a <strong>la</strong> P<strong>la</strong>s<strong>en</strong>cia guipuzcoana, a t<strong>en</strong>or <strong>de</strong> <strong>la</strong> escasez docum<strong>en</strong>tal <strong>en</strong> lo refer<strong>en</strong>te a pesca para<br />

este periodo, ya que <strong>la</strong> docum<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong> cofradía conservada comi<strong>en</strong>za <strong>en</strong> 1773 <strong>en</strong> lo refer<strong>en</strong>te<br />

a los libros <strong>de</strong> acuerdos.<br />

103


Uriarte García, Mª Ánge<strong>la</strong><br />

104<br />

Los datos que t<strong>en</strong>emos <strong>de</strong> Pl<strong>en</strong>cia apuntan hacia <strong>la</strong> segunda explicación, y es que a mediados<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> XVII <strong>en</strong>contramos testimonios <strong>de</strong> cómo se practicaba <strong>la</strong> pesca <strong>de</strong> <strong>la</strong> ball<strong>en</strong>a<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> vil<strong>la</strong>, <strong>en</strong> 1639 un <strong>de</strong>creto da lic<strong>en</strong>cia para <strong>la</strong> caza <strong>de</strong> ball<strong>en</strong>as <strong>en</strong> <strong>el</strong> puerto <strong>de</strong> Arum<strong>en</strong>za<br />

pagando veinte ducados al procurador por cada ball<strong>en</strong>a mayor capturada y diez<br />

por <strong>la</strong> m<strong>en</strong>or, <strong>la</strong> caza <strong>de</strong> este cetáceo ocupaba una gran superficie <strong>en</strong> <strong>el</strong> puerto, <strong>de</strong> ahí<br />

<strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> obt<strong>en</strong>er lic<strong>en</strong>cia para <strong>el</strong>lo 46 ; <strong>en</strong> otra lic<strong>en</strong>cia concedida <strong>en</strong> 1643 se com<strong>en</strong>ta<br />

lo sigui<strong>en</strong>te: “Durante <strong>el</strong> dho tpo, sin facer aus<strong>en</strong>cia ninguna sop<strong>en</strong>a <strong>de</strong> quesi por<br />

su culpa <strong>de</strong> nob<strong>en</strong>ir passar<strong>en</strong> algunas ball<strong>en</strong>as – Pagara como si hubiere muerto” 47 ,<br />

ésto parece indicar que todavía no era infrecu<strong>en</strong>te <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> ball<strong>en</strong>a <strong>en</strong> nuestras<br />

costas. A partir <strong>de</strong> estas fechas no hemos vu<strong>el</strong>to a <strong>en</strong>contrar refer<strong>en</strong>cias a capturas <strong>de</strong><br />

cetáceos <strong>en</strong> <strong>la</strong> vil<strong>la</strong>, posiblem<strong>en</strong>te porque los intereses <strong><strong>de</strong>l</strong> comercio iban restando<br />

espacio a <strong>la</strong> pesca y más aún <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> ball<strong>en</strong>a que como ya hemos indicado necesitaba<br />

<strong>de</strong> un gran espacio para su transformación <strong>en</strong> <strong>el</strong> saín, <strong>el</strong> aceite <strong>de</strong> ball<strong>en</strong>a 48 .<br />

En cualquier caso dicho comercio estuvo organizado y contro<strong>la</strong>do por merca<strong>de</strong>res-empresarios<br />

<strong>de</strong> tipo mediano que diversificarían sus inversiones tanto <strong>en</strong> estas pesquerías<br />

como <strong>en</strong> <strong>el</strong> comercio <strong>de</strong> hierro, y <strong>la</strong> construcción naval <strong>en</strong> forma <strong>de</strong> compañías dispuestas<br />

por varios socios (BARKHAM, M., 2003).<br />

El siglo XVIII repres<strong>en</strong>ta una c<strong>en</strong>turia <strong>de</strong> contracción <strong>en</strong> <strong>el</strong> sector pesquero para todo <strong>el</strong> País<br />

Vasco, condicionado tanto por <strong>la</strong> <strong>de</strong>saparición <strong>de</strong> <strong>la</strong> pesca <strong>de</strong> altura tras <strong>el</strong> tratado <strong>de</strong><br />

Utrecht como por los intereses comerciales que c<strong>en</strong>trarán los esfuerzos <strong>de</strong> los habitantes<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> costa. Así pues, <strong>la</strong> pesca se ciñe a <strong>la</strong> bajura con productos locales como <strong>el</strong> besugo, <strong>la</strong><br />

merluza, <strong>el</strong> atún y <strong>la</strong> sardina, t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do un éxito mayor <strong>el</strong> besugo y <strong>el</strong> atún al <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>rse<br />

una pot<strong>en</strong>te industria <strong>de</strong> escabechado <strong>en</strong> algunas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones costeras como<br />

Bermeo, Lequeitio u Ondarroa 49 . No parece ser éste <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> Pl<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> don<strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

noticias <strong>de</strong> pesquería son muy escasas a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> este siglo, ya que <strong>el</strong> protagonista <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

mismo va a ser por un <strong>la</strong>do <strong>el</strong> comercio 50 , y <strong>en</strong> sus décadas finales <strong>la</strong>s levas <strong>de</strong> <strong>mar</strong>inería y<br />

46. Bikandi (1989) <strong>de</strong>scribe <strong>el</strong> <strong>la</strong>borioso proceso <strong>de</strong> varar y <strong>de</strong>spiezar <strong>la</strong> ball<strong>en</strong>a. Para facilitar <strong>la</strong> <strong>la</strong>bor <strong>de</strong> remolque<br />

y alzado solía haber <strong>en</strong> los puertos un equipo <strong>de</strong> cables, poleas y pa<strong>la</strong>ncas a tal fin; una vez <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> puerto <strong>el</strong> cetáceo era tasado por un arrantzale s<strong>el</strong>eccionado por <strong>la</strong> Iglesia, y a continuación com<strong>en</strong>zaba<br />

su subasta pública para posteriorm<strong>en</strong>te com<strong>en</strong>zar con su <strong>de</strong>sp<strong>el</strong>lejo y <strong>de</strong>spiece por parte <strong><strong>de</strong>l</strong> trinchador.<br />

47. <strong>La</strong>s dos refer<strong>en</strong>cias se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> <strong>el</strong> A.H.F.B., archivo <strong>de</strong> Pl<strong>en</strong>cia, Libro <strong>de</strong> Acuerdos <strong>de</strong> 1635-<br />

1648, ref. 6/1.<br />

48. TUCK, J.A. y GRENIER, R. (1982) Describ<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te manera <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> <strong>de</strong>rretir <strong>la</strong>s grasas<br />

que llevaban a cabo ingleses y ho<strong>la</strong>n<strong>de</strong>ses <strong>en</strong> Spitsberg<strong>en</strong>: primero <strong>la</strong>s tras<strong>la</strong>dan a unos vara<strong>de</strong>ros<br />

<strong>de</strong> ma<strong>de</strong>ra don<strong>de</strong> se <strong>de</strong>scuartizan y trocean, los <strong>la</strong>rdos o pedazos <strong>de</strong> grasa se metían <strong>en</strong> ton<strong>el</strong>es y<br />

se subían por una rampa hasta los cal<strong>de</strong>ros, luego dos hombres subidos a una p<strong>la</strong>taforma o<br />

andamio se <strong>en</strong>cargaban <strong>de</strong> sacar <strong>el</strong> aceite o saín <strong>de</strong> los cal<strong>de</strong>ros y verterlos <strong>en</strong> <strong>el</strong> bote don<strong>de</strong> se<br />

<strong>en</strong>fría y purifica.<br />

49. Tampoco po<strong>de</strong>mos exagerar <strong>la</strong> <strong>importancia</strong> <strong>de</strong> esta primera industria conservera, al m<strong>en</strong>os por lo que<br />

se refiere al volum<strong>en</strong> global <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción, y es que tal y como recoge LÓPEZ, E. (1997), <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración<br />

<strong>en</strong> escabeche era una opción secundaria respecto a <strong>la</strong> v<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> fresco, <strong>de</strong> hecho <strong>en</strong> un informe<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Diputación Foral <strong>de</strong> Vizcaya a Madrid acerca <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>de</strong>stino <strong><strong>de</strong>l</strong> pescado <strong>de</strong> 1828 se afirma<br />

que se pescaron aproximadam<strong>en</strong>te 60.000 arrobas <strong>de</strong> besugo, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuales 40.000 se v<strong>en</strong>dieron<br />

<strong>en</strong> fresco, y 16.000 <strong>en</strong> escabeche.<br />

50. Aun así y como seña<strong>la</strong> ERKOREKA, J.I. (2000, pág. 190): “En los piertos <strong>en</strong> los que <strong>la</strong> actividad pesquera<br />

coexistía con <strong>la</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> transporte <strong>mar</strong>ítimo <strong>de</strong> cabotaje, muchos <strong>mar</strong>ineros se <strong>en</strong>rro<strong>la</strong>ban durante<br />

<strong>el</strong> invierno <strong>en</strong> <strong>la</strong>nchas <strong>de</strong> altura, para <strong>de</strong>dicarse, fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te, a <strong>la</strong> pesca <strong>de</strong> besugo y durante<br />

<strong>el</strong> resto <strong><strong>de</strong>l</strong> año embarcaban <strong>en</strong> pataches y otras embarcaciones <strong>de</strong> cabotaje”.


<strong>La</strong> <strong>importancia</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>mar</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>historia</strong> <strong>de</strong> Pl<strong>en</strong>tzia <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>Antiguo</strong> Régim<strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> comi<strong>en</strong>zo <strong>de</strong> <strong>la</strong> crisis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s portuarias, a lo que hay que su<strong>mar</strong> <strong>la</strong> retracción<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda <strong>de</strong> productos pesqueros <strong>en</strong> esta aguda crisis finisecu<strong>la</strong>r, con una cada vez<br />

m<strong>en</strong>or salida comercial <strong>en</strong> unos mercados copados <strong>en</strong> gran parte por sa<strong>la</strong>zones europeas.<br />

El panorama que se le pres<strong>en</strong>ta a <strong>la</strong> vil<strong>la</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XIX parece bastante oscuro para <strong>la</strong><br />

primera mitad <strong>de</strong> siglo, don<strong>de</strong> los datos para <strong>el</strong> sector pesquero son muy escasos. En 1831<br />

un informe <strong>de</strong> estados <strong>de</strong> pesca <strong>en</strong>uncia que <strong>de</strong> Diciembre a Mayo se han pescado sólo<br />

200 arrobas <strong>de</strong> besugo consumido fresco <strong>en</strong> <strong>la</strong> vil<strong>la</strong>, no van a hacer un <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>do estado <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> cuestión porque como <strong>el</strong>los mismos afirman <strong>la</strong> pesca ha sido casi inexist<strong>en</strong>te 51 , <strong>de</strong><br />

hecho, durante <strong>la</strong> ocupación por parte <strong>de</strong> los carlistas <strong>de</strong> <strong>la</strong> vil<strong>la</strong>, <strong>la</strong> actividad pesquera<br />

quedó prohibida. Des<strong>de</strong> 1850 se citan dos razones que explican <strong>la</strong> situación postrada <strong>de</strong><br />

este sector, por un <strong>la</strong>do <strong>el</strong> mal estado <strong>de</strong> <strong>la</strong>s carreteras que comunican a <strong>la</strong> vil<strong>la</strong> por tierra,<br />

y por otro los gran<strong>de</strong>s cargos y gabe<strong>la</strong>s que pesan sobre <strong>la</strong> industria pesquera, pid<strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

ex<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> todo <strong>de</strong>recho y cargas sobre <strong>la</strong> sal, aceite y vinagre para int<strong>en</strong>tar un empuje <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

escabechado y se les conce<strong>de</strong>rá; pese a <strong>el</strong>lo <strong>en</strong> 1859 <strong>la</strong> pesca es muy escasa, 88 arrobas<br />

(15 <strong>de</strong> besugo, 72 <strong>de</strong> atún y 1 <strong>de</strong> merluza) con tan sólo tres embarcaciones empleadas <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong>lo 52 . En 1869 t<strong>en</strong>emos <strong>la</strong> primera noticia <strong>de</strong> <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una escabechería <strong>en</strong> <strong>la</strong> vil<strong>la</strong><br />

propiedad <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>mar</strong>qués <strong>de</strong> Torrecil<strong>la</strong>, aunque no parece <strong>en</strong>contrarse <strong>en</strong> muy bu<strong>en</strong> estado 53 .<br />

Como seña<strong>la</strong>n F. Arrizaba<strong>la</strong>ga y M.A. Aguirre (1988-1989, pág. 331), “toda manipu<strong>la</strong>ción<br />

<strong>de</strong> los productos pesqueros que consiguiese prolongar <strong>el</strong> periodo <strong>de</strong> su valor <strong>de</strong> uso<br />

como bi<strong>en</strong> <strong>de</strong> consumo, suponía una serie <strong>de</strong> v<strong>en</strong>tajas a <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> su comercialización”,<br />

<strong>el</strong> establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> industria conservera <strong>en</strong> <strong>la</strong> vil<strong>la</strong> dio un nuevo empuje al <strong>de</strong>sarrollo<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> pesca, sobre todo <strong>en</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> los och<strong>en</strong>ta, que es cuando parece que <strong>en</strong>tra<br />

<strong>en</strong> funcionami<strong>en</strong>to <strong>la</strong> escabechería a t<strong>en</strong>or <strong>de</strong> los sigui<strong>en</strong>tes datos 54 :<br />

Año Arrobas Consumo fresco Escabechado Nº Embarcaciones<br />

1879 448 448 – 3<br />

1880 4.260 100 4.160 8<br />

1881 5.554 2.054 3.500 11<br />

1882 9.600 – 9.600 13<br />

1882 10.100 100 10.000 31<br />

51. En A.H.P.B., fondo administrativo, sector pesquero, Registro nº 1, Legajo 3.<br />

52. GRACIA, J. (1996) exti<strong>en</strong><strong>de</strong> esta crisis a <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eralidad <strong><strong>de</strong>l</strong> sector vizcaíno <strong>de</strong>s<strong>de</strong> finales <strong><strong>de</strong>l</strong> siglo XVIII<br />

a los años cuar<strong>en</strong>ta <strong><strong>de</strong>l</strong> XIX, sugiere que <strong>el</strong> motivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> “<strong>de</strong>fici<strong>en</strong>te situación” <strong>de</strong> <strong>la</strong> pesca <strong>en</strong> <strong>el</strong> País<br />

Vasco habría que buscar<strong>la</strong> “<strong>en</strong> una estructura empresarial arcaica y tan fuertem<strong>en</strong>te asociada a <strong>la</strong><br />

realidad <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>Antiguo</strong> Régim<strong>en</strong> pre-capitalista que hacía imposible los cambios necesarios para que<br />

se operase una mo<strong>de</strong>rnización tecnológica y organizativa”.<br />

Otros autores como LÓPEZ-LOSA, E. (2000) cuestionan esta teoría acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> crisis <strong><strong>de</strong>l</strong> sector pesquero<br />

durante este periodo, durante este periodo al m<strong>en</strong>os, para <strong>de</strong>terminados puertos como<br />

Lequeitio, Bermeo, Ondarroa, afectando más ésta a los puertos pequeños. En cualquier caso lo que<br />

está c<strong>la</strong>ro es que <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> Pl<strong>en</strong>cia <strong>la</strong> situación podría <strong>de</strong>finirse como crítica, a<strong>de</strong>más sin una auténtica<br />

recuperación posterior.<br />

53. En <strong>el</strong> Archivo Municipal <strong>de</strong> Pl<strong>en</strong>cia (A. M .P.), Libro <strong>de</strong> Actas <strong>de</strong> 1868-1880, Ref. 72. Decreto <strong><strong>de</strong>l</strong> 16<br />

<strong>de</strong> Noviembre <strong>de</strong> 1869.<br />

54. En <strong>el</strong> A.H.P.B., fondo administrativo, sector pesquero, Registro 1 y 2.<br />

105


Uriarte García, Mª Ánge<strong>la</strong><br />

106<br />

Azcárraga <strong>en</strong>umera <strong>en</strong> 1885 <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> tres escabecherías <strong>en</strong> <strong>la</strong> vil<strong>la</strong> <strong>de</strong> Pl<strong>en</strong>cia<br />

(HOMOBONO, 1993), irrumpi<strong>en</strong>do <strong>la</strong> actividad conservera con vigor tras <strong>la</strong> guerra y con<br />

nuevos avances técnicos <strong>en</strong> cuanto a <strong>la</strong> manipu<strong>la</strong>ción y esterilización <strong><strong>de</strong>l</strong> proceso <strong>de</strong><br />

manufactura; <strong>la</strong>s empresas <strong>en</strong> cuestión eran Arruza y Cía. “<strong>La</strong> Pl<strong>en</strong>ciana” 55 , Gardoqui y<br />

Cía, y Zalbi<strong>de</strong>a y Cía. El establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fábricas <strong>de</strong> escabeche <strong>en</strong> <strong>la</strong> vil<strong>la</strong> coincidió<br />

con <strong>la</strong> llegada <strong>de</strong> capitales indianos que impulsaron <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> nuevos negocios y<br />

socieda<strong>de</strong>s <strong>en</strong> un int<strong>en</strong>to <strong>de</strong> aprovechar <strong>la</strong>s medidas para <strong>la</strong> reactivación <strong><strong>de</strong>l</strong> puerto <strong>de</strong><br />

Pl<strong>en</strong>cia como <strong>la</strong> prolongación <strong>de</strong> <strong>la</strong> línea <strong><strong>de</strong>l</strong> ferrocarril <strong>de</strong> Bilbao a <strong>La</strong>s Ar<strong>en</strong>as hasta <strong>la</strong><br />

vil<strong>la</strong> <strong>en</strong> 1893 (IBÁÑEZ, M. et Alii, 1997). El escabechado era <strong>el</strong> tratami<strong>en</strong>to con una<br />

salsa cuyo compon<strong>en</strong>te principal y básico era <strong>el</strong> vinagre, que permite cocinar/sazonar <strong>el</strong><br />

pescado ral<strong>en</strong>tizando <strong>el</strong> proceso bacteriológico, sin tratarse <strong>de</strong> una conserva <strong>en</strong> s<strong>en</strong>tido<br />

estricto. En 1899 V. Reparaz cifra <strong>el</strong> número <strong>de</strong> escabecherías <strong>de</strong> Pl<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> dos con <strong>la</strong><br />

fusión <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong> Gardoqui y <strong>la</strong> <strong>de</strong> Zalbi<strong>de</strong>a.<br />

Pese al crecimi<strong>en</strong>to que se refleja <strong>en</strong> <strong>el</strong> cuadro <strong>de</strong> pesca como <strong>la</strong> insta<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s escabecheras<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> vil<strong>la</strong>, hay que apuntar un aspecto importante <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción al volum<strong>en</strong> <strong>de</strong><br />

pesca: a partir <strong>de</strong> 1880, es <strong>de</strong>cir, cuando se dispara <strong>el</strong> aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s capturas, <strong>la</strong> gran<br />

mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s embarcaciones y hombres que se <strong>de</strong>dican a <strong>la</strong> pesca <strong>en</strong> <strong>la</strong> vil<strong>la</strong> provi<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

<strong>de</strong> Ondarroa, no ejerciéndose esta actividad directam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>s<strong>de</strong> Pl<strong>en</strong>cia, con lo que <strong>la</strong><br />

reactivación pesquera se podría <strong>de</strong>finir como muy re<strong>la</strong>tiva, al no ser llevada a cabo por<br />

<strong>el</strong> propio municipio. De hecho a finales <strong>de</strong> siglo <strong>el</strong> ayuntami<strong>en</strong>to com<strong>en</strong>ta que <strong>la</strong> construcción<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s dos gran<strong>de</strong>s fábricas <strong>de</strong> escabeche <strong>de</strong> pescado no ha t<strong>en</strong>ido <strong>el</strong> éxito esperado<br />

ya que <strong>el</strong> puerto y <strong>la</strong> ría están casi inhábiles por <strong>la</strong> ar<strong>en</strong>a que se acumu<strong>la</strong> 56 .<br />

Una vez com<strong>en</strong>tada <strong>la</strong> situación <strong><strong>de</strong>l</strong> sector pesquero <strong>de</strong> <strong>la</strong> vil<strong>la</strong> vamos a recoger un testimonio<br />

que nos da una i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> vida <strong>de</strong> estos pescadores, <strong>mar</strong>cada por los<br />

p<strong>el</strong>igros <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>mar</strong> 57 :<br />

[...] los mas indig<strong>en</strong>tes o <strong>de</strong>sgraciados <strong>de</strong> socieda<strong>de</strong>s conocidas son los que pert<strong>en</strong>ec<strong>en</strong> a <strong>la</strong><br />

c<strong>la</strong>se <strong>de</strong> meros pescadores, mirando esta <strong>de</strong>sgracia vajo todos aspectos: <strong>el</strong>los <strong>de</strong>b<strong>en</strong> luchar<br />

diaria y constantem<strong>en</strong>te con uno <strong>de</strong> los cuatro <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos, y acaso <strong>el</strong> mas fuerte temible, se<br />

han <strong>de</strong> conseguir <strong>el</strong> fruto que se propusieron, que algunas veces no bastandoles sus precauciones<br />

y esfuerzos sobrehumanos, se v<strong>en</strong> sumergidos los vaj<strong>el</strong>es por los impulsos <strong><strong>de</strong>l</strong> embra-<br />

55. Esta escabechería ocupada <strong>el</strong> edificio <strong>en</strong>ca<strong>la</strong>do al <strong>la</strong>do <strong><strong>de</strong>l</strong> mu<strong>el</strong>le. Este tipo <strong>de</strong> negocios eran familiares,<br />

<strong>la</strong> gestión se realizaba <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> propia casa <strong><strong>de</strong>l</strong> propietario, que solía residir muy próximo a <strong>la</strong><br />

fábrica, como <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> “<strong>La</strong> Pl<strong>en</strong>ciana”, cuyos propietarios construyeron <strong>la</strong>s casas <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>te.<br />

56. En A.H.P.B., fondo administrativo, sector puertos, sign. 1652/7.<br />

<strong>La</strong>s consecu<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> este insufici<strong>en</strong>te empuje se <strong>de</strong>jaron <strong>en</strong>trever incluso <strong>en</strong> lo que respecta al ferrocarril.<br />

El proyecto <strong>de</strong> comunicación <strong>de</strong> <strong>La</strong>s Ar<strong>en</strong>as con Pl<strong>en</strong>cia fue fruto <strong>de</strong> <strong>la</strong> concesión obt<strong>en</strong>ida<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Diputación por parte <strong>de</strong> Don José Mª Aramberria y O<strong>la</strong>veaga, financiándose <strong>la</strong>s 600.000<br />

pesetas necesarias para <strong>la</strong>s obras con 97.000 donadas por <strong>la</strong> propia Diputación y <strong>el</strong> resto repartidas<br />

<strong>en</strong> forma <strong>de</strong> acciones por valor <strong>de</strong> 500 pesetas. Entre los mayores contribuy<strong>en</strong>tes <strong>en</strong>contramos ap<strong>el</strong>lidos<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> vil<strong>la</strong> como M<strong>en</strong>chaca, O<strong>la</strong>guib<strong>el</strong>, Gorordo, Lopategui...Sin embargo <strong>la</strong>s expectativas levantadas<br />

con <strong>el</strong> tr<strong>en</strong> no llegaron a cumplirse, sobre todo <strong>en</strong> lo refer<strong>en</strong>te al transporte <strong>de</strong> mercancías,<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> pescado <strong>de</strong> Pl<strong>en</strong>cia hacia Bilbao. Como consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> todo <strong>el</strong>lo se tuvo que acce<strong>de</strong>r a <strong>la</strong> v<strong>en</strong>ta<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> ferrocarril a <strong>la</strong> Cía <strong><strong>de</strong>l</strong> Ferrocarril <strong>de</strong> Santan<strong>de</strong>r a Bilbao <strong>en</strong> 1899. En OLAIZOLA ELORDI, J.: I C<strong>en</strong>t<strong>en</strong>ario<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> ferrocarril a Pl<strong>en</strong>cia. Ed. Eusko Tr<strong>en</strong>bi<strong>de</strong>ak; Ayuntami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Pl<strong>en</strong>cia, 1993.<br />

57. En A.H.P.B., fondo administrativo, sector pesquero, Registro 1, legajo1, <strong><strong>de</strong>l</strong> 25 <strong>de</strong> Mayo <strong>de</strong> 1852;<br />

pese a datar <strong>de</strong> finales <strong>de</strong> <strong>la</strong> Edad Mo<strong>de</strong>rna creo que lo que <strong>en</strong> él se explica se pue<strong>de</strong> extrapo<strong>la</strong>r para<br />

todo <strong>el</strong> <strong>Antiguo</strong> Régim<strong>en</strong>.


vecido <strong>mar</strong>, <strong>en</strong>trahi<strong>en</strong>do a sus tripu<strong>la</strong>ntes <strong>en</strong> mas o m<strong>en</strong>os numero para sepultarlos <strong>en</strong> su profundidad.<br />

<strong>La</strong> retribución <strong><strong>de</strong>l</strong> trabajo es bi<strong>en</strong> insignificante como lo sabe V.S.Y. y asi que <strong>la</strong> parte<br />

mas m<strong>en</strong>esterosa <strong>de</strong> este so<strong>la</strong>r es <strong>la</strong> que se hal<strong>la</strong> <strong>en</strong> sus puertos.<br />

Antes <strong>de</strong> terminar con <strong>el</strong> apartado <strong>de</strong> <strong>la</strong> pesca y com<strong>en</strong>zar con <strong>el</strong> comercio, haremos<br />

una refer<strong>en</strong>cia a <strong>la</strong> recolección <strong>de</strong> <strong>mar</strong>isco que se llevaba a cabo <strong>en</strong> <strong>la</strong> ría, sobre todo <strong>en</strong><br />

los pi<strong>la</strong>res <strong><strong>de</strong>l</strong> pu<strong>en</strong>te 58 . Entre 1671 y 1672 t<strong>en</strong>emos noticias <strong>de</strong> <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una<br />

chirlería que <strong>la</strong> vil<strong>la</strong> arr<strong>en</strong>daba anualm<strong>en</strong>te por 75 ducados 59 ; D<strong>el</strong>mas <strong>en</strong> 1864 realiza <strong>el</strong><br />

sigui<strong>en</strong>te com<strong>en</strong>tario respecto a esta explotación: “Pl<strong>en</strong>cia era afamada por sus ricos<br />

cria<strong>de</strong>ros <strong>de</strong> ostras, y con verdad se <strong>de</strong>cía que estos <strong>mar</strong>iscos cogidos <strong>en</strong> su ría eran los<br />

más sabrosos <strong>de</strong> <strong>la</strong> costa cantábrica. Abandonada esta industria durante una <strong>la</strong>rga serie<br />

<strong>de</strong> años, una empresa reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te formada se ha propuesto <strong>de</strong>volver<strong>la</strong> <strong>el</strong> nombre<br />

que había com<strong>en</strong>zado a per<strong>de</strong>r. Hoy se <strong>de</strong>dica a explotar<strong>la</strong> con int<strong>el</strong>ig<strong>en</strong>cia, y no<br />

dudamos que si es constante y sabe aprovechar <strong>la</strong>s exc<strong>el</strong><strong>en</strong>tes condiciones con que le<br />

brinda <strong>la</strong> naturaleza, los cria<strong>de</strong>ros <strong>de</strong> ostras <strong>de</strong> Pl<strong>en</strong>cia serán un día uno <strong>de</strong> los ramos<br />

verda<strong>de</strong>ros <strong>de</strong> su riqueza”. Esta optimista afirmación parece que no se contrasta con <strong>la</strong><br />

realidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> vil<strong>la</strong>, ya que <strong>en</strong> <strong>la</strong> docum<strong>en</strong>tación no <strong>en</strong>contramos testimonios que aval<strong>en</strong><br />

esta provechosa explotación.<br />

3. EL COMERCIO<br />

<strong>La</strong> <strong>importancia</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>mar</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>historia</strong> <strong>de</strong> Pl<strong>en</strong>tzia <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>Antiguo</strong> Régim<strong>en</strong><br />

Vamos a com<strong>en</strong>zar <strong>el</strong> estudio <strong>de</strong> una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s variables económicas más importantes que<br />

condicionaron <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>Antiguo</strong> Régim<strong>en</strong> <strong>en</strong> Pl<strong>en</strong>cia, <strong>el</strong> comercio. Cuando hab<strong>la</strong>mos<br />

<strong>de</strong> su <strong>importancia</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> Edad Mo<strong>de</strong>rna no hay que olvidar sus comi<strong>en</strong>zos <strong>en</strong> <strong>la</strong> etapa medieval,<br />

y es que al estudiar <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s re<strong>la</strong>cionadas con <strong>el</strong> <strong>mar</strong> para <strong>el</strong> municipio, hay<br />

que hacer pres<strong>en</strong>te <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> que nos <strong>en</strong>contramos ante ciclos <strong>de</strong> <strong>la</strong>rga duración, unas<br />

formas <strong>de</strong> vida que han variado sustancialm<strong>en</strong>te poco a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> casi seis siglos <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

su refr<strong>en</strong>dami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong> carta fundacional <strong>de</strong> 1299 60 ; <strong>de</strong> ahí que <strong>el</strong> crítico siglo XIX sea<br />

incluido <strong>en</strong> esta época mo<strong>de</strong>rna y no <strong>en</strong> <strong>la</strong> contemporánea, porque <strong>la</strong> crisis que <strong>el</strong> sector<br />

<strong>mar</strong>inero experim<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> esta c<strong>en</strong>turia supone <strong>el</strong> fin <strong>de</strong> un ciclo <strong>de</strong> muy <strong>la</strong>rga duración.<br />

El <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> este tipo <strong>de</strong> actividad está c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te amparado por <strong>el</strong> fuero, que prácticam<strong>en</strong>te<br />

regu<strong>la</strong> un comercio libre, es <strong>de</strong>cir, <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> introducir mercancía <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

Señorío sin pagar por <strong>el</strong>lo importantes <strong>de</strong>rechos aduaneros 61 , lo que favoreció extraordinariam<strong>en</strong>te<br />

<strong>el</strong> impulso comercial <strong>de</strong> los puertos que los compon<strong>en</strong>, y <strong>en</strong>tre <strong>el</strong>los <strong>el</strong> <strong>de</strong><br />

Pl<strong>en</strong>cia. Sin embargo esta <strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia comercial también ti<strong>en</strong>e su cara negativa, y es<br />

que <strong>el</strong> comercio es una actividad muy <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong> los influjos exteriores, es <strong>de</strong>cir, <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> coyuntura internacional y <strong><strong>de</strong>l</strong> propio <strong>de</strong>v<strong>en</strong>ir económico <strong><strong>de</strong>l</strong> reino, <strong>de</strong> ahí que durante<br />

periodos <strong>de</strong> crisis económicas, como <strong>en</strong> <strong>la</strong> primera mitad <strong><strong>de</strong>l</strong> XVII con <strong>la</strong> <strong>de</strong>cad<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

58. Ya hemos com<strong>en</strong>tado con anterioridad <strong>el</strong> estado <strong>de</strong> este pu<strong>en</strong>te cuyo cuidado exigía <strong>en</strong>tre otras<br />

cosas <strong>el</strong> cese <strong>de</strong> este tipo <strong>de</strong> actividad para no dañar sus cimi<strong>en</strong>tos.<br />

59. En A.H.F.B., archivo <strong>de</strong> Pl<strong>en</strong>cia, Libro <strong>de</strong> Acuerdos <strong>de</strong>1664-1679, ref.13/1.<br />

60. Ya <strong>en</strong> 1353 se firman tratados <strong>de</strong> alianzas <strong>mar</strong>ítimas <strong>en</strong>tre repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s vil<strong>la</strong>s <strong>de</strong> Bermeo,<br />

Pl<strong>en</strong>cia, Bilbao, Lequeitio y Ondarroa con los comisionados <strong>de</strong> Bayona y Biarritz para ratificar una paz<br />

dura<strong>de</strong>ra que facilite <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones comerciales (ARIZAGA, B. y BOCHACA, M., 2003).<br />

61. Con estas condiciones Bilbao se convierte <strong>en</strong> casi un puerto franco, lo que explica su atractivo para<br />

<strong>el</strong> exterior.<br />

107


Uriarte García, Mª Ánge<strong>la</strong><br />

108<br />

los Habsburgo 62 , o bélicas, como <strong>la</strong> experim<strong>en</strong>tada <strong>de</strong>s<strong>de</strong> fines <strong><strong>de</strong>l</strong> XVIII, se vea muy dificultado,<br />

haci<strong>en</strong>do que esta <strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia comercial se convierta <strong>en</strong> <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eradora <strong>de</strong><br />

una crisis más g<strong>en</strong>eral <strong>en</strong> estas temporadas 63 .<br />

En <strong>el</strong> siglo XVIII <strong>el</strong> cabotaje pres<strong>en</strong>ta una posición r<strong>el</strong>evante <strong>en</strong> <strong>el</strong> comercio vizcaíno, y es<br />

que no hay que olvidar que los navíos que zarpaban <strong>de</strong> los distintos puertos europeos<br />

rara vez utilizaban un puerto cantábrico que no fuera Bilbao 64 . El rotundo éxito <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

función comercial bilbaína no <strong>de</strong>be <strong>en</strong>mascarar <strong>la</strong> actuación <strong>de</strong> otros puertos como <strong>el</strong><br />

<strong>de</strong> Pl<strong>en</strong>cia, que también ejercieron una interesante actividad <strong>en</strong> <strong>la</strong> rama <strong><strong>de</strong>l</strong> comercio,<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> nuestra vil<strong>la</strong> especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> transporte <strong>de</strong> v<strong>en</strong>a a otros puntos <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

norte p<strong>en</strong>insu<strong>la</strong>r.<br />

3.1. <strong>La</strong>s prácticas comerciales<br />

Antes <strong>de</strong> com<strong>en</strong>zar <strong>el</strong> estudio más <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> <strong>la</strong>s funciones comerciales que realizaba<br />

<strong>la</strong> vil<strong>la</strong> vamos a hacer un análisis <strong>de</strong> los instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> los que se valían para facilitar<br />

<strong>la</strong>s mismas. Difer<strong>en</strong>tes tipos <strong>de</strong> contratos y <strong>de</strong> re<strong>la</strong>ciones se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n para agilizar los<br />

intercambios y que contribuy<strong>en</strong> a socializar <strong>la</strong> actividad comercial.<br />

El barco se pres<strong>en</strong>ta como <strong>el</strong> bi<strong>en</strong> fundam<strong>en</strong>tal para <strong>la</strong> realización <strong>de</strong> los intercambios,<br />

y todo lo re<strong>la</strong>cionado con él será una constante refer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> los protocolos notariales.<br />

En cuanto a sus formas <strong>de</strong> propiedad <strong>en</strong>contramos dos difer<strong>en</strong>tes fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te:<br />

<strong>la</strong> propiedad única <strong><strong>de</strong>l</strong> navío, o lo más común, <strong>la</strong> propiedad <strong>en</strong> parzonería; a través <strong>de</strong><br />

este último sistema se adquiría un porc<strong>en</strong>taje <strong><strong>de</strong>l</strong> barco, que osci<strong>la</strong>ba <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> mitad<br />

a incluso una 32ª parte <strong><strong>de</strong>l</strong> total. <strong>La</strong> parzonería permite <strong>la</strong> participación <strong>en</strong> <strong>el</strong> comercio<br />

a personas que no están directam<strong>en</strong>te ligadas a él, a<strong>de</strong>más es una manera <strong>de</strong> diversificación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s r<strong>en</strong>tas <strong>de</strong> los notables por una parte y <strong>de</strong> sectores pobres <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

sociedad como <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s viudas, que a través <strong>de</strong> estas pequeñas participaciones,<br />

casi a modo <strong>de</strong> acciones, obt<strong>en</strong>ían un plus dinerario para sus mermadas economías<br />

domésticas.<br />

Así pues <strong>en</strong> este tipo <strong>de</strong> contrato <strong>el</strong> b<strong>en</strong>eficio era <strong>el</strong> proporcional al porc<strong>en</strong>taje <strong>en</strong> pert<strong>en</strong><strong>en</strong>cia<br />

una vez <strong>de</strong>scontados los su<strong>el</strong>dos <strong>de</strong> los <strong>mar</strong>ineros, que solían ir por soldada o<br />

media ganancia y pérdida, y gastos originados por otros conceptos como reparos etc.;<br />

frecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, y sobre todo <strong>en</strong> embarcaciones <strong>de</strong> poco arqueo, tanto <strong>el</strong> capitán como<br />

62. Como seña<strong>la</strong> BILBAO, L.M. (2003), <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XVII eclosionan <strong>la</strong>s guerras políticas y económicas que<br />

llevan al sistema comercial practicam<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> quiebra. Ni los circuitos comerciales ni los productos<br />

exportados coincidían con los nuevos núcleos que iba emergi<strong>en</strong>do, rompiéndose <strong>el</strong> eje atlántico.<br />

63. Como seña<strong>la</strong> M. Garate: “El <strong>mar</strong>co <strong>en</strong> <strong>el</strong> que se movía <strong>el</strong> comercio <strong><strong>de</strong>l</strong> País, estaba mediatizado por sus<br />

propias instituciones, así como por <strong>el</strong> régim<strong>en</strong> que imperaba <strong>en</strong> <strong>el</strong> comercio americano. Los fueros y <strong>la</strong>s<br />

aduanas fueron puntos <strong>de</strong> fricción que presidieron los acuerdos <strong>en</strong> materia comercial alcanzados <strong>en</strong>tre<br />

<strong>la</strong> Corona y <strong>el</strong> Señorío, y Provincia, fr<strong>en</strong>te al tráfico con América, cuando no con Europa”.<br />

El conflicto se ext<strong>en</strong><strong>de</strong>rá durante <strong>el</strong> siglo XVIII y parte <strong><strong>de</strong>l</strong> XIX, finalizando a mediados <strong>de</strong> este último<br />

con los inicios <strong>de</strong> <strong>la</strong> abolición foral y <strong>el</strong> <strong>de</strong>finitivo tras<strong>la</strong>do <strong>de</strong> <strong>la</strong>s aduanas <strong><strong>de</strong>l</strong> interior a <strong>la</strong> costa.<br />

64. PRIOTTI, J. (2003) indica <strong>la</strong>s tres funciones que ejerce Bilbao <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong>s mercancías que<br />

llegan a su puerto: una <strong>de</strong> consumo <strong>en</strong> su propio mercado, <strong>de</strong> redistribución <strong>mar</strong>ítima favoreci<strong>en</strong>do<br />

<strong>el</strong> cabotaje por <strong>el</strong> norte p<strong>en</strong>insu<strong>la</strong>r, y <strong>de</strong> redistribución terrestre hacia Castil<strong>la</strong>.


<strong>La</strong> <strong>importancia</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>mar</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>historia</strong> <strong>de</strong> Pl<strong>en</strong>tzia <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>Antiguo</strong> Régim<strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> propia tripu<strong>la</strong>ción eran los armadores y parcioneros <strong>de</strong> sus barcos, pero <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong><br />

naves <strong>de</strong>dicadas a un cabotaje <strong>de</strong> más <strong>en</strong>vergadura, lo común es que <strong>el</strong> capitán sí que<br />

se mant<strong>en</strong>ga <strong>en</strong> este tipo <strong>de</strong> contrato, pero se separa <strong>el</strong> concepto <strong>de</strong> tripu<strong>la</strong>ción <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>de</strong><br />

dueño. <strong>La</strong> <strong>importancia</strong> económica <strong>de</strong> esta fórmu<strong>la</strong> <strong>de</strong> propiedad se <strong>de</strong>muestra <strong>en</strong> <strong>la</strong>s capitu<strong>la</strong>ciones<br />

matrimoniales, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que <strong>el</strong> cabeza <strong>de</strong> familia por lo g<strong>en</strong>eral se reserva <strong>la</strong><br />

propiedad <strong>de</strong> <strong>la</strong> parte <strong><strong>de</strong>l</strong> navío, convirti<strong>en</strong>do al hijo <strong>en</strong> asa<strong>la</strong>riado suyo, o que se <strong>la</strong><br />

v<strong>en</strong>da por un <strong>el</strong>evado precio, es <strong>de</strong>cir, no se su<strong>el</strong>e ce<strong>de</strong>r a <strong>la</strong> ligera.<br />

Lo b<strong>en</strong>eficioso <strong>de</strong> este tipo <strong>de</strong> socieda<strong>de</strong>s no impi<strong>de</strong> que a veces estas <strong>de</strong>se<strong>en</strong> disolverse,<br />

lo que podría provocar una <strong>la</strong>rga sucesión <strong>de</strong> pleitos que mant<strong>en</strong>drían <strong>la</strong> embarcación<br />

varada <strong>en</strong> puerto provocando pérdidas mi<strong>en</strong>tras dure <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> disolución. Para<br />

evitar esta incómoda situación se formu<strong>la</strong>ron <strong>la</strong>s “axaguas”, un capítulo importante<br />

d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ord<strong>en</strong>anzas <strong>de</strong> <strong>la</strong> cofradía <strong>de</strong> 1791 65 , y cuya r<strong>el</strong>evancia <strong>de</strong>staca Guiard <strong>en</strong><br />

su estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> industria nal vizcaína. Veamos cómo <strong>de</strong>fine <strong>la</strong> cofradía a estas axaguas:<br />

[...] por este nombre <strong>de</strong> Axaguas se han <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dido <strong>en</strong> esta Cofradía y Gremio aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s provocaciones<br />

que alguno o algunos Porcionistas e Interesados <strong>en</strong> algún Navío (...) hac<strong>en</strong> a otro o<br />

otros Parcioneros <strong>en</strong> él, para que, o reciban <strong>la</strong> parte que correspon<strong>de</strong> al provocante y <strong>de</strong>mandante<br />

<strong>en</strong> su valor, o le <strong>de</strong>j<strong>en</strong> <strong>la</strong> que les pert<strong>en</strong>ezca <strong>en</strong> <strong>la</strong> misma <strong>en</strong>varcación por lo queigualm<strong>en</strong>te<br />

valiere; cuio método seguido y practicado <strong>de</strong>s<strong>de</strong> inmemorial tiempo ha sido muy útil y b<strong>en</strong>eficioso<br />

(...) con <strong>el</strong> se evitan los perjuicios, disturbios y otros daños que podían originarse al Parcionero,<br />

por mant<strong>en</strong>erse <strong>en</strong> comunión con <strong>el</strong> otro, a qui<strong>en</strong> provoca para <strong>la</strong> v<strong>en</strong>ta.<br />

El sistema consiste <strong>en</strong> que un experto tasa <strong>el</strong> valor <strong>de</strong> <strong>la</strong> parte que se <strong>de</strong>sea poner <strong>en</strong><br />

axagua, conocida también por afogue, y ésta se les ofrece a los <strong>de</strong>más porcioneros que<br />

<strong>de</strong>bían adquirir<strong>la</strong> o <strong>de</strong> lo contrario v<strong>en</strong><strong>de</strong>r su parte al <strong>de</strong>mandante; sólo los capitanes,<br />

por su doble interés <strong>en</strong> <strong>el</strong> barco, podían bajar <strong>el</strong> precio <strong>de</strong> <strong>la</strong> tasación inicial.<br />

Equipar un barco para <strong>el</strong> comi<strong>en</strong>zo <strong>de</strong> <strong>la</strong> temporada suponía una fuerte suma <strong>de</strong> gastos<br />

para su aviami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> concepto <strong>de</strong> reparaciones avitual<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to, mejora <strong>de</strong> los aparejos<br />

etc. A veces los propios dueños o parcioneros eran capaces <strong>de</strong> <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tarse a estas<br />

sumas por sí mismos, pero era muy frecu<strong>en</strong>te recurrir al préstamo como forma <strong>de</strong><br />

abordar estos gastos. Había dos tipos <strong>de</strong> préstamos que eran los más utilizados: por una<br />

parte uno <strong>de</strong> los sistemas consistía <strong>en</strong> <strong>de</strong>volver <strong>el</strong> importe <strong><strong>de</strong>l</strong> mismo al final <strong>de</strong> <strong>la</strong> temporada<br />

más una cantidad <strong>de</strong> reales prefijada <strong>de</strong> antemano por cada viaje realizado 66 , <strong>la</strong><br />

otra manera resultaba un poco más arriesgada, no fijando una cantidad <strong>de</strong>terminada<br />

por viaje, sino un porc<strong>en</strong>taje, si<strong>en</strong>do los b<strong>en</strong>eficios <strong><strong>de</strong>l</strong> prestamista más fluctuantes pero<br />

con <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> que fueran mayores que con <strong>la</strong> otra fórmu<strong>la</strong>, interesando esta práctica<br />

m<strong>en</strong>os a los capitanes.<br />

A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> este tipo <strong>de</strong> contratos, <strong>el</strong> comercio g<strong>en</strong>eraba una serie <strong>de</strong> figuras <strong>de</strong>stinadas<br />

a facilitar <strong>la</strong> actividad como seguros, tanto sobre <strong>el</strong> barco como por <strong>la</strong> mercancía, letras<br />

65. Este tipo <strong>de</strong> fórmu<strong>la</strong> será tratada <strong>en</strong> <strong>la</strong>s mismas <strong>en</strong> once puntos, lo que nos da una i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>importancia</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s mismas.<br />

66. BARKHAM, M. (2003) seña<strong>la</strong> que tanto <strong>en</strong> Vizcaya como <strong>en</strong> Guipúzcoa <strong>el</strong> sistema <strong>de</strong> a<strong><strong>de</strong>l</strong>antos o<br />

ver<strong>la</strong>gssystem era una práctica común <strong>en</strong>tre los merca<strong>de</strong>res-empresarios. En este sistema los productores<br />

so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te manufacturaban cuando se recibían pedidos <strong>de</strong> merca<strong>de</strong>res, qui<strong>en</strong>es les a<strong><strong>de</strong>l</strong>antaban<br />

parte o todo <strong>el</strong> coste <strong>de</strong> los artículos.<br />

109


Uriarte García, Mª Ánge<strong>la</strong><br />

110<br />

<strong>de</strong> cambio para <strong>la</strong>s transacciones internacionales, etc. Con todo <strong>el</strong>lo se pret<strong>en</strong>día ayudar<br />

al <strong>de</strong>sarrollo comercial, cuyos ramos principales, <strong>el</strong> v<strong>en</strong>aqueo y <strong>el</strong> cabotaje pasamos a<br />

estudiar a continuación.<br />

3.2. El transporte <strong>de</strong> v<strong>en</strong>a<br />

R. Uriarte (2003) ofrece una interesante visión global que explica <strong>el</strong> éxito <strong><strong>de</strong>l</strong> hierro<br />

vasco <strong>en</strong> los mercados. Parti<strong>en</strong>do <strong>de</strong> <strong>la</strong>s v<strong>en</strong>tajas geográficas (zona costera, con numerosos<br />

ríos y bosques, mineral <strong>de</strong> calidad), si lo unimos a su experi<strong>en</strong>cia y conexiones comerciales<br />

<strong>de</strong>rivadas <strong>de</strong> su acción <strong>en</strong> <strong>la</strong> exportación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong>na merina cast<strong>el</strong><strong>la</strong>na, junto<br />

con <strong>la</strong> baja presión fiscal y aduanera, po<strong>de</strong>mos compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>el</strong> empuje <strong>de</strong> una actividad<br />

c<strong>la</strong>ve <strong>en</strong> <strong>la</strong> economía <strong><strong>de</strong>l</strong> Señorío y <strong>en</strong> especial <strong><strong>de</strong>l</strong> puerto <strong>de</strong> Bilbao.<br />

D<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s comerciales que ejerció <strong>la</strong> vil<strong>la</strong>, <strong>el</strong> transporte <strong>de</strong> v<strong>en</strong>a <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

los c<strong>en</strong>tros mineros a <strong>la</strong>s ferrerías protagonizó <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo económico <strong>de</strong> Pl<strong>en</strong>cia durante<br />

<strong>el</strong> <strong>Antiguo</strong> Régim<strong>en</strong>, y especialm<strong>en</strong>te <strong>el</strong> siglo XVIII. El v<strong>en</strong>aqueo es uno <strong>de</strong> los sectores<br />

que g<strong>en</strong>era <strong>la</strong> industria si<strong>de</strong>rúrgica para su abastecimi<strong>en</strong>to, y dada <strong>la</strong> <strong>importancia</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

hierro <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s exportaciones <strong><strong>de</strong>l</strong> Señorío es fácil compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>el</strong> cuidado que éste<br />

pondrá <strong>en</strong> <strong>el</strong> bu<strong>en</strong> funcionami<strong>en</strong>to <strong><strong>de</strong>l</strong> sistema tanto <strong>de</strong> producción como <strong><strong>de</strong>l</strong> transporte<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> mineral. El pap<strong>el</strong> que <strong>la</strong> cofradía <strong>de</strong> <strong>mar</strong>eantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> vil<strong>la</strong> va a <strong>de</strong>sempeñar <strong>en</strong> este<br />

terr<strong>en</strong>o es <strong>de</strong> <strong>de</strong>stacado interés <strong>en</strong> <strong>el</strong> conjunto <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad transportista, y es que<br />

Pl<strong>en</strong>cia y Mundaca serán los puertos que más interv<strong>en</strong>drán <strong>en</strong> esta actividad.<br />

El transporte <strong><strong>de</strong>l</strong> mineral estaba sujeto a estrictas condiciones que salvaguard<strong>en</strong> su continuidad,<br />

así R. Uriarte Ayo (1983) seña<strong>la</strong> dos importantes medidas a este respecto: por<br />

un <strong>la</strong>do <strong>la</strong> prohibición absoluta <strong>de</strong> extraer v<strong>en</strong>a hacia “reinos extraños”, y por otro, disposiciones<br />

por parte <strong>de</strong> los ferrones vizcaínos a <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> abastecerse <strong><strong>de</strong>l</strong> mineral. Esta<br />

última disposición resultaba especialm<strong>en</strong>te perjudicial para <strong>la</strong> flota <strong>de</strong> Pl<strong>en</strong>cia, ya que se<br />

concretaba <strong>en</strong> restricciones legales <strong>en</strong> cuanto a <strong>la</strong>s temporadas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que se permitía<br />

<strong>la</strong> libre extracción <strong>de</strong> v<strong>en</strong>a para fuera <strong>de</strong> Vizcaya, obligando a <strong>la</strong>s embarcaciones v<strong>en</strong>aqueras<br />

a permanecer <strong>en</strong> puerto a falta <strong>de</strong> fletes durante <strong>la</strong>rgos periodos; así pues nos<br />

<strong>en</strong>contramos ante una actividad muy estacional, c<strong>en</strong>trada <strong>en</strong> <strong>la</strong> primavera y sobre todo<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> época estival, “<strong>de</strong>spués <strong>de</strong> Septre. Lo rezio <strong>de</strong> los temporales, y <strong>la</strong> alteración <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

Mar, obliga a los Barcos pequeños <strong>de</strong>stinados a este giro a retirarse a sus Puertos” 67 .<br />

Pese a esta contrariedad t<strong>en</strong>emos que seña<strong>la</strong>r un rasgo positivo <strong>de</strong>rivado <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>dicación<br />

parcial a lo <strong>la</strong>rgo <strong><strong>de</strong>l</strong> año al transporte <strong>de</strong> v<strong>en</strong>a, y es que durante los meses <strong>de</strong> inactividad<br />

los <strong>mar</strong>ineros podían <strong>de</strong>dicarse a otra actividad, si<strong>en</strong>do así compatibles <strong>el</strong> <strong>mar</strong> con <strong>la</strong>s<br />

fa<strong>en</strong>as agríco<strong>la</strong>s <strong>en</strong> una bu<strong>en</strong>a parte <strong><strong>de</strong>l</strong> año, y g<strong>en</strong>erándose unas economías mixtas<br />

apoyadas <strong>en</strong> gran parte por <strong>la</strong> <strong>la</strong>bor que <strong>la</strong>s mujeres realizaban <strong>en</strong> <strong>el</strong> hogar 68 .<br />

Esta situación tuvo una respuesta c<strong>la</strong>ra por parte <strong>de</strong> Pl<strong>en</strong>cia y Mundaca, <strong>la</strong>s principales<br />

interesadas <strong>en</strong> anu<strong>la</strong>r <strong>la</strong> disposición ya que <strong>la</strong> interrupción <strong>de</strong> esta actividad transportista<br />

67. En A.H.P.B., V<strong>en</strong>as, Registro 1.<br />

68. De esta forma no es extraño <strong>en</strong>contrar <strong>en</strong> los protocolos notariales escrituras que dan po<strong>de</strong>r a <strong>la</strong>s esposas<br />

<strong>de</strong> estos <strong>mar</strong>ineros antes <strong>de</strong> embarcarse <strong>en</strong> <strong>la</strong> temporada <strong>de</strong> viajes para que sean <strong>el</strong><strong>la</strong>s <strong>la</strong>s <strong>en</strong>cargadas<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> organización <strong>de</strong> todo lo refer<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> casa y a los po<strong>de</strong>res que <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong> pued<strong>en</strong> <strong>de</strong>rivar.


<strong>La</strong> <strong>importancia</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>mar</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>historia</strong> <strong>de</strong> Pl<strong>en</strong>tzia <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>Antiguo</strong> Régim<strong>en</strong><br />

suponía <strong>la</strong> miseria <strong>de</strong> los hombres <strong>de</strong>dicados a esta actividad, que eran <strong>la</strong> mayor parte<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción activa masculina 69 .<br />

Vamos a estudiar un poco más <strong>la</strong> manera <strong>en</strong> <strong>la</strong> que se realizaba esta actividad. El transporte<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> v<strong>en</strong>a se realizaba <strong>en</strong> pataches y quecha<strong>mar</strong>ines, naves <strong>de</strong> bajo arqueo 70 que<br />

arribaban a los difer<strong>en</strong>tes embarca<strong>de</strong>ros exist<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> mineral: <strong>en</strong> Portugalete Galindo,<br />

Causo y Ugarte, y <strong>en</strong> Somorrostro Musques. En <strong>el</strong> embarque <strong><strong>de</strong>l</strong> hierro t<strong>en</strong>ían prefer<strong>en</strong>cia<br />

<strong>la</strong>s naves <strong><strong>de</strong>l</strong> Señorío, y <strong>el</strong> alcal<strong>de</strong> <strong>de</strong> Billeteros <strong>de</strong>bía poner cuidado <strong>en</strong> salvaguardar<br />

esta prefer<strong>en</strong>cia con un sistema <strong>de</strong> escrupuloso respeto a los turnos según <strong>el</strong> ord<strong>en</strong> <strong>de</strong><br />

llegada al embarca<strong>de</strong>ro 71 ; para <strong>el</strong> acceso al mineral <strong>de</strong> Galindo y Ugarte era necesario <strong>el</strong><br />

empleo <strong>de</strong> gabarras ya que <strong>la</strong>s embarcaciones <strong>de</strong> mediano arqueo no podían llegar<br />

hasta él, no <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> Musques. <strong>La</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> mu<strong>el</strong>les suponía una nueva dificultad<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> tráfico, ya que al amontonarse <strong>el</strong> mineral <strong>en</strong> <strong>la</strong>s oril<strong>la</strong>s, éste se hume<strong>de</strong>cía y<br />

adquiría impurezas con <strong>la</strong>s <strong>mar</strong>eas, <strong>el</strong> alcal<strong>de</strong> <strong>de</strong> Billeteros era nuevam<strong>en</strong>te <strong>el</strong> <strong>en</strong>cargado<br />

<strong>de</strong> inspeccionar que <strong>la</strong> v<strong>en</strong>a se embarcase limpia, “separando <strong>la</strong> tierra, miñon, calon y<br />

qualquier otra cosa semejante” 72 ; <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> v<strong>en</strong>a embarcada era siempre <strong>la</strong> misma<br />

<strong>en</strong> cada embarcación, lo que nos hace p<strong>en</strong>sar que éstas iban al máximo <strong>de</strong> su capacidad<br />

73 . Estos fletes eran contratados por ferrones que <strong>en</strong> verano acumu<strong>la</strong>ban los materiales<br />

necesarios para po<strong>de</strong>r trabajar <strong>en</strong> los meses invernales, <strong>el</strong> <strong>de</strong>stino <strong>de</strong> los v<strong>en</strong>aqueros <strong>de</strong><br />

Pl<strong>en</strong>cia era muy variado, por una parte abastecían <strong>la</strong>s ferrerías <strong><strong>de</strong>l</strong> Butrón y a otras <strong>de</strong><br />

Señorío 74 , pero a<strong>de</strong>más lo transportaban a Guipúzcoa (San Sebastián, Orio, Zarauz,<br />

Deba, Fu<strong>en</strong>terrabía, Zumaya) que suponía casi <strong>el</strong> 50% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s extracciones globales,<br />

Cantabria, Asturias, Galicia 75 ... es <strong>de</strong>cir, realizaban un v<strong>en</strong>aqueo <strong>de</strong> Bayona a Bayona,<br />

abarcando todo <strong>el</strong> norte p<strong>en</strong>insu<strong>la</strong>r.<br />

Durante <strong>el</strong> siglo XVIII Pl<strong>en</strong>cia protagonizó este tipo <strong>de</strong> transporte <strong>de</strong> v<strong>en</strong>a <strong><strong>de</strong>l</strong> Señorío, tomemos<br />

un cuadro para ejemplificarlo:<br />

69. Muy <strong>el</strong>ocu<strong>en</strong>te es <strong>la</strong> Exposición <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Cofradías <strong>de</strong> Mareantes <strong>de</strong> Pl<strong>en</strong>cia y Mundaca <strong><strong>de</strong>l</strong> 10 <strong>de</strong> julio<br />

<strong>de</strong> 1792: “porque hallándose prohivida <strong>la</strong> extracción hasta <strong>el</strong> día primero <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> cada año, está<br />

ociosa toda <strong>la</strong> <strong>mar</strong>inería <strong>en</strong> <strong>el</strong> tiempo más preciso, pa<strong>de</strong>ci<strong>en</strong>do no pocas necesida<strong>de</strong>s para <strong>el</strong><br />

sust<strong>en</strong>to <strong>de</strong> sus personas y <strong>de</strong> sus familias (...). Que muchas embarcaciones se hal<strong>la</strong>n sin ocupación<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> tiempo más propio pa navegar; Que <strong>la</strong> <strong>mar</strong>inería queda sin exercicio, reducidas a graves<br />

miserias, o a <strong>de</strong>dicarse a otros ministerios m<strong>en</strong>os útiles”. Citado por R. Uriarte Ayo (1983).<br />

70. De unas 30 tone<strong>la</strong>das <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> los pataches, y rondando <strong>la</strong>s 17 los quecha<strong>mar</strong>ines.<br />

71. El 15 <strong>de</strong> Julio <strong>de</strong> 1792 se confirma un <strong>de</strong>creto que da <strong>el</strong> Señorío “sobre <strong>el</strong> turno, o alternativa<br />

rigurosa <strong>de</strong> cargar v<strong>en</strong>as <strong>en</strong> los puertos <strong>de</strong> este dho Señorío á un con los vag<strong>el</strong>es qe sub<strong>en</strong> al mismo<br />

puerto <strong>de</strong> Galindo sin gabarras a cargar dha v<strong>en</strong>a y <strong>de</strong>mas que compr<strong>en</strong><strong>de</strong>”. <strong>La</strong> cofradía aña<strong>de</strong> que<br />

si no se respeta se per<strong>de</strong>rán los b<strong>en</strong>eficios <strong><strong>de</strong>l</strong> flete para reparos <strong>de</strong> <strong>la</strong> ría. En A.H.F.B., fondo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Cofradía <strong>de</strong> Mareantes <strong>de</strong> San Pedro <strong>de</strong> Pl<strong>en</strong>cia, Libro <strong>de</strong> Acuerdos <strong>de</strong> 1773-1871, sign. 3/1.<br />

72. Recogido por URIARTE AYO, R. (1984).<br />

73. Pongamos <strong>el</strong> ejemplo <strong>de</strong> Don Cristobal <strong>de</strong> Lopategui, que <strong>en</strong> 1831 carga para Pl<strong>en</strong>cia 350 quintales<br />

<strong>el</strong> 2 <strong>de</strong> Junio, 21 <strong>de</strong> Junio, 6 <strong>de</strong> Julio, 12 <strong>de</strong> Julio, 21 <strong>de</strong> Julio, 9 <strong>de</strong> Agosto y <strong>el</strong> 23 <strong>de</strong> Agosto. En<br />

A.H.P.B., V<strong>en</strong>as, Registro 2, Legajo 7, nº 8.<br />

74. Al parecer, excepto <strong>la</strong>s ferrerías <strong>de</strong> Busturia, surtían <strong>de</strong> hierro al resto <strong>de</strong> Vizcaya. En 1780 ferrones<br />

<strong>de</strong> esta merindad se quejan <strong><strong>de</strong>l</strong> mal servicio <strong>de</strong> v<strong>en</strong>aqueo a sus ferrerías, y <strong>el</strong> Corregidor por <strong>el</strong>lo susp<strong>en</strong><strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> extracción <strong>de</strong> mineral durante <strong>el</strong> mes <strong>de</strong> Junio, Pl<strong>en</strong>cia pi<strong>de</strong> que lo reconsi<strong>de</strong>re al m<strong>en</strong>os <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> caso <strong>de</strong> su cofradía, ya que sus embarcaciones no podían cubrir esa zona por su bajo ca<strong>la</strong>do.<br />

75. En estas ocasiones <strong>de</strong> transporte <strong>de</strong> v<strong>en</strong>a a más <strong>la</strong>rga distancia procuraban t<strong>en</strong>er contratados para<br />

<strong>la</strong> vu<strong>el</strong>ta fletes <strong>de</strong> retorno con los que hacer más productivo <strong>el</strong> viaje.<br />

111


Uriarte García, Mª Ánge<strong>la</strong><br />

112<br />

Porc<strong>en</strong>tajes <strong>de</strong> participación <strong>de</strong> los difer<strong>en</strong>tes puertos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s extracciones <strong>de</strong> mineral.<br />

Puertos 1791 1792 1793 1794 1829 1833 1842<br />

Pl<strong>en</strong>cia 46,66 49,19 37,05 50,85 0,75 2,15 0,89<br />

Mundaca 24,88 15,74 24,19 21,70 25,07 37,47 20,51<br />

Górliz 2 3,84 9,70 3,60 1,95 1,26 1,61<br />

Fu<strong>en</strong>te: Uriarte Ayo, R. (1983).<br />

<strong>La</strong> <strong>importancia</strong> <strong>de</strong> Pl<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>el</strong> v<strong>en</strong>aqueo queda sobradam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>mostrada <strong>en</strong> este<br />

cuadro si observamos los porc<strong>en</strong>tajes que <strong>la</strong> vil<strong>la</strong> repres<strong>en</strong>taba sobre <strong>el</strong> conjunto <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

actividad, cercanos al 50% e incluso superándolos. En 1829 nos <strong>en</strong>contramos con un<br />

drástico <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>so <strong><strong>de</strong>l</strong> transporte <strong>de</strong> v<strong>en</strong>a hasta situarnos <strong>en</strong> cifras que casi no superan<br />

<strong>el</strong> 1%, para Uriarte Ayo esta brusca caída se <strong>de</strong>be a un cambio <strong>de</strong> ori<strong>en</strong>tación <strong>en</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> flota pl<strong>en</strong>ciana, más aplicada a partir <strong>de</strong> ahora al tráfico <strong>de</strong> altura, testimonio<br />

<strong>de</strong> <strong>el</strong>lo es un informe fechado <strong>en</strong> Pl<strong>en</strong>cia <strong>el</strong> 21 <strong>de</strong> Marzo <strong>de</strong> 1835 <strong>en</strong> <strong>el</strong> que se<br />

apunta lo sigui<strong>en</strong>te: “No es <strong>la</strong> pesca <strong>el</strong> principal objeto <strong>de</strong> los navegantes <strong>de</strong> este<br />

gremio, sino <strong>la</strong> Navegación <strong>de</strong> altura y mucha parte <strong>de</strong> América” 76 .<br />

Sin negar este cambio <strong>en</strong> <strong>la</strong> ori<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>mar</strong>inería <strong>en</strong> <strong>la</strong> vil<strong>la</strong> 77 , consi<strong>de</strong>ro que nos<br />

hal<strong>la</strong>mos ante un f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o más complejo <strong>en</strong> c<strong>la</strong>ra re<strong>la</strong>ción con <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> crisis que<br />

está experim<strong>en</strong>tando <strong>el</strong> puerto <strong>de</strong> Pl<strong>en</strong>cia, <strong>en</strong> esta <strong>de</strong>cad<strong>en</strong>cia juegan diversos factores<br />

como <strong>la</strong>s propias dificulta<strong>de</strong>s <strong>en</strong> infraestructura, <strong>la</strong> negativa coyuntura internacional que<br />

hace muy insegura <strong>la</strong> navegación 78 , <strong>la</strong> crisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> si<strong>de</strong>rurgia tradicional... una conjunción<br />

<strong>de</strong> diversas circunstancias que nos ayudan a compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>el</strong> cuasi cese <strong>de</strong> una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s<br />

más lucrativas para <strong>la</strong> vil<strong>la</strong> durante <strong>la</strong> Edad Mo<strong>de</strong>rna.<br />

3.3. El cabotaje<br />

A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> los viajes <strong>de</strong>dicados al abastecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> v<strong>en</strong>a a <strong>la</strong>s ferrerías, también<br />

fueron frecu<strong>en</strong>tes, aunque <strong>en</strong> este ramo no <strong>de</strong>spuntaron <strong>de</strong> una forma tan c<strong>la</strong>ra como<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> anterior, los fletes <strong>de</strong> otro tipo <strong>de</strong> mercancías como ma<strong>de</strong>ra, productos coloniales,<br />

pescado, carbón... D<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> este cabotaje realizado por pataches y quecha<strong>mar</strong>ines<br />

principalm<strong>en</strong>te, t<strong>en</strong>dríamos que realizar una división distingui<strong>en</strong>do un cabotaje <strong>de</strong> radio<br />

corto, que abarcaría puertos <strong><strong>de</strong>l</strong> norte <strong><strong>de</strong>l</strong> Estado, y un cabotaje fuera <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fronteras<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> reino, don<strong>de</strong> <strong>de</strong>stacarían <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones con puertos franceses e ingleses.<br />

76. En A.C.J.G., Marina, Registro 72, nº3. En “El tráfico <strong>mar</strong>ítimo <strong><strong>de</strong>l</strong>...” Opus cit; pág. 184.<br />

77. Y <strong>de</strong> hecho ya estudiamos <strong>en</strong> <strong>el</strong> capítulo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mografía <strong>la</strong> incid<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> emigración a América<br />

<strong>en</strong> Pl<strong>en</strong>cia.<br />

78. Des<strong>de</strong> finales <strong><strong>de</strong>l</strong> XVIII hasta ya cumplido <strong>el</strong> primer tercio <strong><strong>de</strong>l</strong> XIX <strong>la</strong>s guerras parec<strong>en</strong> suce<strong>de</strong>rse <strong>de</strong><br />

manera casi continua, infectando <strong>el</strong> <strong>mar</strong> <strong>de</strong> corsarios y causando como ya hemos com<strong>en</strong>tado con<br />

anterioridad numerosas pérdidas tanto humanas como materiales.


<strong>La</strong> <strong>importancia</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>mar</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>historia</strong> <strong>de</strong> Pl<strong>en</strong>tzia <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>Antiguo</strong> Régim<strong>en</strong><br />

<strong>La</strong>s re<strong>la</strong>ciones con <strong>el</strong> norte p<strong>en</strong>insu<strong>la</strong>r fueron muy frecu<strong>en</strong>tes, y gracias a <strong>el</strong><strong>la</strong>s <strong>la</strong> vil<strong>la</strong> se<br />

abastecía <strong>de</strong> productos muy variados: <strong>de</strong> San Sebastián llegaban productos como habas,<br />

harinas, cirue<strong>la</strong>s, cacao, extracto <strong>de</strong> regaliz, ma<strong>de</strong>ra, sal, azúcar, bebidas, tabaco, cueros,<br />

etc.; <strong>de</strong> Asturias y Galicia se recibían sardinas, grasa, sidra, piedras <strong>de</strong> afi<strong>la</strong>r, escobas,<br />

frutas, ar<strong>en</strong>ques, etc., salvo <strong>de</strong> Gijón, <strong>de</strong> don<strong>de</strong> se exportaba casi exclusivam<strong>en</strong>te carbón<br />

según recoge A. Zaba<strong>la</strong> (1985). En ocasiones parece que se les pres<strong>en</strong>taron algunos<br />

problemas <strong>en</strong> <strong>el</strong> tráfico con estos puertos, como <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> Riba<strong>de</strong>s<strong>el</strong><strong>la</strong>, que <strong>en</strong><br />

1787 muestra cierta prefer<strong>en</strong>cia a <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> contratar servicios con <strong>mar</strong>ineros y barcos<br />

asturianos por <strong>la</strong> cercanía <strong>de</strong> éstos, dándoles ciertos privilegios, lo que motiva <strong>la</strong>s quejas<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s cofradías <strong>de</strong> Pl<strong>en</strong>cia y <strong>de</strong> Mundaca, que una vez más actuando <strong>de</strong> forma conjunta<br />

consigu<strong>en</strong> resolver <strong>la</strong> situación <strong>en</strong> su favor 79 .<br />

Un caso más especial será <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> vil<strong>la</strong>, y <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral <strong>la</strong>s <strong><strong>de</strong>l</strong> comercio vizcaíno,<br />

con Santan<strong>de</strong>r. Esta última int<strong>en</strong>tó erigirse a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Edad Mo<strong>de</strong>rna <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

puerto capaz <strong>de</strong> competir con Bilbao <strong>en</strong> <strong>el</strong> Norte, aunque sin éxito, al m<strong>en</strong>os hasta<br />

casi <strong>el</strong> siglo XIX; <strong>la</strong> apertura al comercio americano <strong>de</strong> ciertos puertos <strong><strong>de</strong>l</strong> reino a<br />

finales <strong><strong>de</strong>l</strong> XVIII favoreció extraordinariam<strong>en</strong>te a Santan<strong>de</strong>r, que adquirió una <strong>importancia</strong><br />

r<strong>el</strong>evante <strong>en</strong> su función <strong>de</strong> importadora <strong>de</strong> coloniales 80 y reexportadora <strong>de</strong> productos<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> norte como <strong>el</strong> hierro vasco. Pongamos un ejemplo <strong>en</strong> nuestra vil<strong>la</strong>, según <strong>el</strong> “Estado<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> movimi<strong>en</strong>to <strong>mar</strong>ítimo <strong>en</strong> <strong>el</strong> puerto <strong>de</strong> Pl<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> 1855” <strong>de</strong> ses<strong>en</strong>ta viajes realizados<br />

treinta y dos t<strong>en</strong>ían como <strong>de</strong>stino Santan<strong>de</strong>r, a don<strong>de</strong> llegaban los buques con <strong>la</strong>stre<br />

o ma<strong>de</strong>ras o carbón y salían con productos diversos proced<strong>en</strong>tes <strong>la</strong> mayoría <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

mercado americano 81 .<br />

<strong>La</strong>s embarcaciones realizaban numerosos viajes a lo <strong>la</strong>rgo <strong><strong>de</strong>l</strong> año, para poner un ejemplo<br />

vamos a analizar <strong>la</strong> trayectoria <strong>de</strong> un navío <strong>de</strong> <strong>la</strong> vil<strong>la</strong>, <strong>el</strong> “San Nicolás” 82 <strong>en</strong> 1828, según<br />

lo re<strong>la</strong>ta A. Zaba<strong>la</strong> (1984): sus viajes empezaron <strong>en</strong> Pl<strong>en</strong>cia con <strong>la</strong>stre, <strong>de</strong> don<strong>de</strong> salió a<br />

buscar carga a Bilbao, una vez provisto <strong>de</strong> cane<strong>la</strong> y otras merca<strong>de</strong>rías embarcó a Santan<strong>de</strong>r,<br />

<strong>de</strong> don<strong>de</strong> con nueva carga <strong>de</strong> harina partió hacia Coruña, puerto al que llegó tras<br />

una arribada forzosa a Gijón; <strong><strong>de</strong>l</strong> puerto gallego salió a Santan<strong>de</strong>r, y <strong>de</strong> aquí con azúcar<br />

a Bilbao, <strong>de</strong> don<strong>de</strong> retornaría al puerto montañés con fan<strong>de</strong>ría; <strong>de</strong>scargada ésta, toma<br />

flete a Bayona con café, llegando a su <strong>de</strong>stino tras una arribada forzosa a San Juan <strong>de</strong><br />

Luz; una vez <strong>de</strong> cargar tab<strong>la</strong>s <strong>de</strong> pino, guadañas, cane<strong>la</strong> y fan<strong>de</strong>ría g<strong>en</strong>eral <strong>en</strong> los<br />

mu<strong>el</strong>les <strong><strong>de</strong>l</strong> Adour salió con <strong>de</strong>stino a Santan<strong>de</strong>r, <strong>de</strong> don<strong>de</strong> partió para un <strong>de</strong>scanso <strong>de</strong><br />

un mes a su puerto <strong>de</strong> orig<strong>en</strong>, Pl<strong>en</strong>cia. Pue<strong>de</strong> que éste no sea <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s embarcaciones<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> vil<strong>la</strong>, pero sí que <strong>de</strong>bió ser muy común <strong>la</strong> función <strong>de</strong> cabotaje <strong>en</strong>tre<br />

79. En septiembre <strong>de</strong> 1789 <strong>en</strong> El Ferrol se <strong>de</strong>creta que “suplican se sirva mandar se guard<strong>en</strong> y cump<strong>la</strong>n<br />

los anteriores Decretos y q a los suplicantes se les ati<strong>en</strong>da y admitan a los cargam<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> ma<strong>de</strong>ra<br />

y mas comisiones qe se ofrescan sin distinción ni prefer<strong>en</strong>cia alguna sino por <strong>el</strong> ord<strong>en</strong> y tiempo <strong>de</strong><br />

sus <strong>en</strong>tradas por corto qe sea”. En A.H.F.B., fondo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Cofradía <strong>de</strong> Mareantes <strong>de</strong> San Pedro <strong>de</strong><br />

Pl<strong>en</strong>cia, Libro <strong>de</strong> Acuerdos <strong>de</strong> 1773-1871, sign. 3/1.<br />

80. De Santan<strong>de</strong>r llegaban cacao <strong>de</strong> Caracas y Guayaquil, palo campeche, extracto <strong>de</strong> regaliz, azúcar <strong>de</strong><br />

Veracruz y <strong>La</strong> Habana, me<strong>la</strong>za, cigarros, cueros al p<strong>el</strong>o <strong>de</strong> Bu<strong>en</strong>os Aires, cueros curtidos, sal, arroz,<br />

y otros alim<strong>en</strong>tos.<br />

81. Docum<strong>en</strong>to publicado por HORMAZA, J.M. (1986; pp. 77-78).<br />

82. Consultando <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> embarcaciones que publica Teófilo Guiard <strong>en</strong> su obra <strong>La</strong> industria naval<br />

vizcaína, creemos que <strong>la</strong> m<strong>en</strong>cionada embarcación es <strong>la</strong> <strong>de</strong> “San Nicolás <strong>de</strong> Bari”, <strong>de</strong> ses<strong>en</strong>ta tone<strong>la</strong>das<br />

<strong>de</strong> arqueo, que ti<strong>en</strong>e por dueño a Juan Bautista <strong>de</strong> Andraca.<br />

113


Uriarte García, Mª Ánge<strong>la</strong><br />

114<br />

puertos distintos a los <strong>de</strong> su orig<strong>en</strong> actuando <strong>de</strong> esta manera como transportistas <strong>de</strong><br />

productos que no necesariam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>b<strong>en</strong> proce<strong>de</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> vil<strong>la</strong> o sus inmediaciones, y que<br />

tampoco ti<strong>en</strong><strong>en</strong> porqué t<strong>en</strong>er por <strong>de</strong>stino a <strong>la</strong> misma.<br />

En <strong>el</strong> análisis <strong><strong>de</strong>l</strong> cabotaje no hay que olvidar <strong>el</strong> comercio internacional <strong>en</strong> <strong>el</strong> que también<br />

participó nuestra vil<strong>la</strong> con un interesante pap<strong>el</strong> <strong>en</strong> <strong>de</strong>terminados puertos. Hay que<br />

seña<strong>la</strong>r que fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> compet<strong>en</strong>cia bilbaína este pap<strong>el</strong> <strong>de</strong> Pl<strong>en</strong>cia se nos muestra <strong>en</strong> su<br />

verda<strong>de</strong>ra dim<strong>en</strong>sión, como una actividad <strong>de</strong> <strong>importancia</strong> mucho m<strong>en</strong>or <strong>en</strong> <strong>la</strong> economía<br />

local respecto a <strong>la</strong> significación <strong><strong>de</strong>l</strong> v<strong>en</strong>aqueo, y es que <strong>el</strong> comercio internacional t<strong>en</strong>ía<br />

un <strong>de</strong>stino c<strong>la</strong>ro <strong>en</strong> <strong>el</strong> Señorío, Bilbao. Hay que com<strong>en</strong>tar también <strong>la</strong> posición españo<strong>la</strong><br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> mercado internacional para compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r mejor <strong>el</strong> pap<strong>el</strong> <strong>de</strong> Pl<strong>en</strong>cia: <strong>la</strong> p<strong>en</strong>ínsu<strong>la</strong> era<br />

<strong>la</strong> proveedora <strong>de</strong> materias primas <strong>de</strong> calidad, al tiempo que importaba manufacturas,<br />

<strong>de</strong>bido a una producción industrial prácticam<strong>en</strong>te inexist<strong>en</strong>te, y productos <strong>de</strong>stinados a<br />

<strong>la</strong> provisión <strong><strong>de</strong>l</strong> mercado americano; esta situación <strong>mar</strong>cará <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones que establezcan<br />

los puertos más importantes <strong><strong>de</strong>l</strong> reino, y también <strong>la</strong>s <strong>de</strong> otros <strong>de</strong> m<strong>en</strong>or <strong>en</strong>vergadura<br />

como <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> nuestro municipio.<br />

El cabotaje internacional practicado por Pl<strong>en</strong>cia se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ba <strong>en</strong> dos áreas fundam<strong>en</strong>tales:<br />

Ing<strong>la</strong>terra, y sobre todo Francia, <strong>de</strong>stacando su actuación <strong>en</strong> Bretaña y <strong>en</strong> <strong>el</strong> sur<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> país galo. En <strong>el</strong> caso inglés A. Zaba<strong>la</strong> 83 av<strong>en</strong>tura que posiblem<strong>en</strong>te pataches pl<strong>en</strong>cianos<br />

fueran los <strong>en</strong>cargados <strong>de</strong> articu<strong>la</strong>r <strong>el</strong> comercio <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> norte <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>en</strong>ínsu<strong>la</strong> y <strong>el</strong> puerto<br />

<strong>de</strong> Bristol, éstos transportarían <strong>la</strong>na <strong>de</strong>s<strong>de</strong> Bilbao, y un vez <strong>en</strong> Bristol fletarían azúcar, alcoholes,<br />

jabón, vidrio, manufacturas <strong>de</strong> cobre, <strong>la</strong>drillos, tejas, etc.<br />

Pero parece ser que don<strong>de</strong> con más fuerza se <strong>de</strong>sarrolló <strong>el</strong> cabotaje <strong>de</strong> <strong>la</strong> vil<strong>la</strong> fue <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

zona <strong>de</strong> Bretaña <strong>en</strong> Francia, su puerto principal era Nantes, <strong>de</strong> don<strong>de</strong> España importaba<br />

azúcar, vino, aguardi<strong>en</strong>te, paños, cereales, pap<strong>el</strong>, etc. 84 ; y a don<strong>de</strong> se exportaba fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te<br />

<strong>la</strong>na y antes <strong><strong>de</strong>l</strong> siglo XVIII también metales preciosos. Una vez abandonado<br />

Nantes los navíos se <strong>de</strong>dicaban a recorrer Bretaña y algunos ni siquiera volvían a su<br />

puerto <strong>de</strong> orig<strong>en</strong>, realizando activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> transporte <strong>en</strong>tre los propios puertos bretones;<br />

Pl<strong>en</strong>cia aparece c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te ligada a este cabotaje, <strong>de</strong> hecho Zaba<strong>la</strong> recoge <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> barcos <strong>de</strong> <strong>la</strong> vil<strong>la</strong> <strong>en</strong> los sigui<strong>en</strong>tes puertos: <strong>en</strong> S. Gilles 23, <strong>en</strong> Mor<strong>la</strong>ix 3, <strong>en</strong><br />

<strong>La</strong>n<strong>de</strong>rnau 6, <strong>en</strong> S. De Olonne 26, uno <strong>en</strong> Brest, 3 <strong>en</strong> Chateaulin, 4 <strong>en</strong> Quimper, uno<br />

<strong>en</strong> Port L Abbe, y uno <strong>en</strong> Poulingu<strong>en</strong>; esta actuación tuvo una <strong>importancia</strong> notable <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> década <strong>de</strong> los ses<strong>en</strong>ta <strong><strong>de</strong>l</strong> siglo XVIII, <strong>de</strong>teriorándose <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones a partir <strong>de</strong> los set<strong>en</strong>ta<br />

por <strong>la</strong>s visicitu<strong>de</strong>s <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> Consu<strong>la</strong>do <strong>de</strong> Bilbao y Nantes. En <strong>la</strong> costa francesa cabría<br />

<strong>de</strong>stacar otro puerto con <strong>el</strong> que Pl<strong>en</strong>cia mantuvo unas re<strong>la</strong>ciones constantes, Bayona,<br />

<strong>de</strong> don<strong>de</strong> se importaban aguardi<strong>en</strong>tes, productos forestales, paños <strong>de</strong> Carcasonne<br />

y pap<strong>el</strong>, y a don<strong>de</strong> se exportaba fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te <strong>la</strong>na; Zaba<strong>la</strong> docum<strong>en</strong>ta estas re<strong>la</strong>ciones<br />

<strong>de</strong> Pl<strong>en</strong>cia con <strong>el</strong> puerto <strong><strong>de</strong>l</strong> Adour dando <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes cifras para <strong>el</strong> siglo<br />

XVIII: 12 salidas <strong>en</strong> 1761, 20 <strong>en</strong> 1763, 20 <strong>en</strong> 1766, 14 <strong>en</strong> 1767, 10 <strong>en</strong> 1776, 23 <strong>en</strong><br />

1779, y 17 <strong>en</strong> 1780; aunque frecu<strong>en</strong>tes, estas salidas fueron comercialm<strong>en</strong>te poco<br />

significativas, ya que <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s veces los cabotistas pl<strong>en</strong>cianos arribaban <strong>de</strong><br />

vacío, cargaban allí <strong>la</strong> mercancía, y <strong>la</strong> transportaban prefer<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te al Oeste <strong>de</strong><br />

83. Los datos tomados acerca <strong><strong>de</strong>l</strong> comercio internacional están tomados <strong>de</strong> ZABALA, A. (1983).<br />

84. ORELLA, J. L. (2003) realiza un interesante <strong>de</strong>sglose <strong><strong>de</strong>l</strong> variado repertorio <strong>de</strong> intercambio <strong>en</strong> estas<br />

rutas comerciales.


Vizcaya, sobre todo a Santoña, aunque también se llegaba a San Vic<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> Barquera,<br />

L<strong>la</strong>nes, Riba<strong>de</strong>s<strong>el</strong><strong>la</strong> o Vil<strong>la</strong>viciosa.<br />

<strong>La</strong> rama <strong><strong>de</strong>l</strong> cabotaje es una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s que más afectadas se va a ver por <strong>la</strong> coyuntura<br />

bélica <strong>de</strong> finales <strong><strong>de</strong>l</strong> XVIII y <strong>de</strong> XIX, ya que <strong>la</strong>s aguas, infectadas <strong>de</strong> corsarios 85 hacían <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

comercio una actividad <strong>de</strong> <strong>en</strong>orme inseguridad como ya hemos com<strong>en</strong>tado con anterioridad.<br />

El <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>so <strong><strong>de</strong>l</strong> cabotaje practicado por <strong>la</strong> vil<strong>la</strong> es pat<strong>en</strong>te sobre todo a partir <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> década <strong>de</strong> los nov<strong>en</strong>ta <strong><strong>de</strong>l</strong> XVIII, sumiéndose <strong>en</strong> <strong>la</strong> crisis g<strong>en</strong>eral que comi<strong>en</strong>za a vivir<br />

<strong>el</strong> puerto.<br />

4. LA CONSTRUCCIÓN NAVAL<br />

<strong>La</strong> <strong>importancia</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>mar</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>historia</strong> <strong>de</strong> Pl<strong>en</strong>tzia <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>Antiguo</strong> Régim<strong>en</strong><br />

Para completar este apartado refer<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> economía <strong>mar</strong>inera <strong>de</strong> <strong>la</strong> vil<strong>la</strong> hay que hacer<br />

un acercami<strong>en</strong>to al mundo <strong>de</strong> <strong>la</strong> construcción naval, pres<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> misma <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

tiempos medievales. De nuevo nos <strong>en</strong>contramos ante una <strong>de</strong> esas activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> ciclo<br />

<strong>la</strong>rgo <strong>en</strong> Pl<strong>en</strong>cia, y que con <strong>la</strong> crisis <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>Antiguo</strong> Régim<strong>en</strong> y los cambios experim<strong>en</strong>tados<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> mundo <strong>de</strong> los astilleros <strong>de</strong>jará <strong>de</strong> t<strong>en</strong>er <strong>el</strong> valor que repres<strong>en</strong>tó durante casi seis siglos.<br />

Un problema que se va a p<strong>la</strong>ntear <strong>en</strong> su estudio es que <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los contratos<br />

re<strong>la</strong>cionados con <strong>el</strong> ramo se hacían <strong>de</strong> forma oral, con <strong>la</strong>s dificulta<strong>de</strong>s que <strong>el</strong>lo conlleva<br />

a <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> pleitos y rec<strong>la</strong>maciones que fueron abundantes por incumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

pa<strong>la</strong>bra dada; a<strong>de</strong>más, hasta mediados <strong><strong>de</strong>l</strong> XIX, <strong>la</strong>s estadísticas industriales que se<br />

llevan a cabo no incluy<strong>en</strong> como industrias, ni siquiera como g<strong>en</strong>eradoras <strong>de</strong> r<strong>en</strong>tas, a los<br />

astilleros, computándose <strong>la</strong> riqueza <strong>en</strong> <strong>el</strong> ramo <strong><strong>de</strong>l</strong> tráfico 86 .<br />

A lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> muchos siglos, <strong>la</strong> construcción naval ha sido una cuestión <strong>de</strong> primer ord<strong>en</strong>,<br />

puesto que <strong>el</strong> po<strong>de</strong>río y riqueza <strong>de</strong> una nación <strong>de</strong>p<strong>en</strong>día, <strong>en</strong> gran parte, <strong><strong>de</strong>l</strong> dominio y control<br />

que se tuviese sobre los <strong>mar</strong>es. Esta fue una realidad que aún tomó mayor <strong>importancia</strong> tras <strong>el</strong><br />

<strong>de</strong>scubrimi<strong>en</strong>to <strong><strong>de</strong>l</strong> Nuevo Mundo 87 .<br />

Como seña<strong>la</strong> M. Barkham (1989), <strong>la</strong>s provincias <strong>de</strong> Vizcaya y Guipúzcoa for<strong>mar</strong>on <strong>el</strong><br />

principal núcleo <strong>de</strong> <strong>la</strong> construcción naval españo<strong>la</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XVI, conservando un lugar<br />

igualm<strong>en</strong>te <strong>de</strong>stacado con posterioridad.<br />

Es <strong>el</strong> siglo XVI <strong>la</strong> época <strong>de</strong> florecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los astilleros vizcaínos, consolidándose <strong>la</strong> infraestructura<br />

<strong>de</strong> los mismos <strong>en</strong> puertos como Mundaca, Busturia, Ea, E<strong>la</strong>nchove... <strong>La</strong>s<br />

ord<strong>en</strong>anzas <strong>de</strong> <strong>la</strong> vil<strong>la</strong> <strong>de</strong> Pl<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> 1508 son <strong>de</strong> nuevo un reflejo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>importancia</strong> que<br />

esta actividad repres<strong>en</strong>taba para los habitantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma, incidiéndose <strong>en</strong> aspectos<br />

como <strong>la</strong> explotación forestal, <strong>la</strong> actividad <strong>de</strong> los maestres <strong>de</strong> naos, y <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong> los<br />

navíos construidos <strong>en</strong> <strong>la</strong> vil<strong>la</strong>. Se docum<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una astillero, pero se<br />

observa como <strong>la</strong> insta<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> ting<strong>la</strong>dos se <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>za a <strong>la</strong> <strong>mar</strong>g<strong>en</strong> <strong>de</strong>recha <strong>de</strong> <strong>la</strong> ría, <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>s m<strong>en</strong>cionadas ord<strong>en</strong>anzas se especifica lo sigui<strong>en</strong>te: “que ninguno nin algunos vesinos<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> dicha vil<strong>la</strong> nin foranos no sean hosados <strong>de</strong> fazer carp<strong>en</strong>teria ni ca<strong>la</strong>fatear <strong>en</strong> <strong>el</strong> cimiterio<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> dha yglesia ninguna pinaça nin bat<strong>el</strong> nin galion mayor ni m<strong>en</strong>or, so p<strong>en</strong>a <strong>de</strong><br />

85. Actividad <strong>en</strong> <strong>la</strong> que a veces participaba también <strong>la</strong> propia Pl<strong>en</strong>cia.<br />

86. Apuntado por ZABALA, A. (1989; p. 202).<br />

87. En ODRIOZOLA, L. (1998; p. 96).<br />

115


Uriarte García, Mª Ánge<strong>la</strong><br />

116<br />

seysçi<strong>en</strong>tos <strong>mar</strong>avedis...” 88 . En <strong>el</strong> siglo XIX <strong>el</strong> número <strong>de</strong> astilleros con los que contaba<br />

<strong>la</strong> vil<strong>la</strong> era <strong>de</strong> dos, uno situado <strong>en</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>za que lleva <strong>el</strong> mismo nombre, y otro <strong>de</strong> m<strong>en</strong>or<br />

obraje <strong>en</strong> <strong>el</strong> camposanto, lo que nos indica <strong>el</strong> progresivo éxito que t<strong>en</strong>drá esta actividad<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> economía local.<br />

<strong>La</strong> localización <strong>de</strong> un astillero v<strong>en</strong>ía <strong>de</strong>terminada <strong>en</strong> parte por <strong>la</strong> facilidad <strong><strong>de</strong>l</strong> transporte<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s materias primas necesarias, fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> ma<strong>de</strong>ra, hasta <strong>el</strong>los, y porque<br />

reunían <strong>la</strong>s condiciones necesarias para construir barcos: piso firme y l<strong>la</strong>no para almac<strong>en</strong>ar<br />

ma<strong>de</strong>ram<strong>en</strong> y hacer <strong>la</strong> construcción, situados <strong>de</strong> tal forma que se podía efectuar con<br />

cierta seguridad <strong>la</strong> botadura <strong>de</strong> los cascos terminados 89 . <strong>La</strong> actividad que se realizaba <strong>en</strong><br />

los mismos era incesante, llevada a cabo por carpinteros, herreros, ca<strong>la</strong>fates... un importante<br />

grupo <strong>de</strong> profesionales <strong>en</strong> distintos grados <strong>de</strong>dicados a <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> buques.<br />

<strong>La</strong> construcción <strong>de</strong> un navío se podía dividir según A. Zaba<strong>la</strong> (1985) <strong>en</strong> tres sectores:<br />

por una parte <strong>en</strong> lo refer<strong>en</strong>te al casco, su articu<strong>la</strong>ción, y ca<strong>la</strong>fateado para impermeabilizarlo<br />

90 , así como <strong>la</strong>s <strong>la</strong>nchas que <strong>el</strong> mismo pueda llevar; <strong>la</strong> arbo<strong>la</strong>dura, incluido su transporte<br />

y su ajuste; y finalm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> aplicación <strong><strong>de</strong>l</strong> ve<strong>la</strong>m<strong>en</strong> y <strong>la</strong> jarcia necesarios para su<br />

puesta a punto. El coste <strong>de</strong> estos tres apartados varía según <strong>la</strong>s características <strong><strong>de</strong>l</strong> navío<br />

<strong>en</strong> cuestión, <strong>el</strong> arqueo, <strong>la</strong> arbo<strong>la</strong>dura etc.; si se necesita un mástil <strong>de</strong> mucha altura, no<br />

sería sufici<strong>en</strong>te con los robles <strong>de</strong> <strong>la</strong> vil<strong>la</strong> y habría que importar ma<strong>de</strong>ra <strong>de</strong>s<strong>de</strong> Marquina<br />

o Navarra, <strong>el</strong>evando <strong>el</strong> precio consi<strong>de</strong>rablem<strong>en</strong>te; <strong>la</strong> partida <strong>de</strong> <strong>la</strong> ferretería también supone<br />

un gasto importante, sobre todo <strong>en</strong> <strong>la</strong>s anc<strong>la</strong>s, aunque también hay que incluir <strong>la</strong><br />

c<strong>la</strong>vazón y otras herrami<strong>en</strong>tas necesarias para montar <strong>la</strong> arbo<strong>la</strong>dura; finalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> un<br />

punto <strong>de</strong> varios habría que incluir los gastos <strong>de</strong> equipami<strong>en</strong>to como <strong>el</strong> poliam<strong>en</strong> 91 , ve<strong>la</strong>s<br />

que procedían <strong><strong>de</strong>l</strong> Norte <strong>de</strong> Bretaña, <strong>la</strong> ferretería <strong>de</strong> cocina, <strong>la</strong>s pa<strong>la</strong>s para <strong>el</strong> v<strong>en</strong>aqueo,<br />

ban<strong>de</strong>ras, remos...<br />

Sin duda <strong>el</strong> capítulo <strong>de</strong> lo refer<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> ma<strong>de</strong>ra y su trabajo suponía una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

<strong>la</strong>bores <strong>de</strong> mayor r<strong>el</strong>evancia <strong>en</strong> <strong>la</strong> construcción naval, incluye dos tipos <strong>de</strong> trabajos:<br />

88. Recogido <strong>de</strong> RIVERA MEDINA, A.M. (1983).<br />

89. Ibi<strong>de</strong>m., p. 250.<br />

90. En <strong>la</strong>s ord<strong>en</strong>anzas <strong>de</strong> <strong>la</strong> Cofradía se recoge lo sigui<strong>en</strong>te respecto a <strong>la</strong> <strong>la</strong>bor <strong><strong>de</strong>l</strong> ca<strong>la</strong>fateado: “es una<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s cosas más es<strong>en</strong>ciales para <strong>la</strong> navegación que <strong>el</strong> navío esté estanco y seco <strong>de</strong> aquil<strong>la</strong> y<br />

costado, <strong>en</strong> lo que consiste <strong>la</strong> seguridad <strong>en</strong> <strong>la</strong>s vidas <strong>de</strong> los <strong>mar</strong>eantes, ó á lo m<strong>en</strong>os su m<strong>en</strong>or<br />

trabajo <strong>en</strong> <strong>la</strong> bomba, y también <strong>el</strong> que no pa<strong>de</strong>zcan averías los géneros <strong>de</strong> comercio que se carga,<br />

cuios objetos merec<strong>en</strong> toda <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción”.<br />

Bikandi (1989) apunta como <strong>en</strong> <strong>la</strong>s ord<strong>en</strong>anzas se regu<strong>la</strong> <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> mom<strong>en</strong>to <strong><strong>de</strong>l</strong> apa<strong>la</strong>brami<strong>en</strong>to<br />

<strong>en</strong>tre <strong>el</strong> capitán o <strong>el</strong> interesado y los maestros ca<strong>la</strong>fates, que eran los que <strong>de</strong>terminaban<br />

<strong>el</strong> día <strong><strong>de</strong>l</strong> comi<strong>en</strong>zo <strong><strong>de</strong>l</strong> trabajo. Luego se repartían a los ca<strong>la</strong>fates por los barcos <strong>de</strong> <strong>la</strong> manera más<br />

equitativa posible, <strong>en</strong> función <strong>de</strong> su profesionalidad y oficio.<br />

91. Respecto al cor<strong><strong>de</strong>l</strong>aje RIVERA MEDINA, A.M. (1988, pág. 87) com<strong>en</strong>ta lo sigui<strong>en</strong>te: “El cor<strong><strong>de</strong>l</strong>aje <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s embarcaciones <strong>en</strong> <strong>la</strong> antigüedad se fabricaba con esparto, prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona <strong>de</strong> influ<strong>en</strong>cia<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>mar</strong> Egeo, hasta una época que se sitúa <strong>en</strong>tre los siglos XVI y XVII, mom<strong>en</strong>to <strong>en</strong> que se reemp<strong>la</strong>za<br />

<strong>el</strong> esparto, mucho más b<strong>la</strong>ndo, por <strong>el</strong> cáñamo. El m<strong>en</strong>or precio <strong><strong>de</strong>l</strong> cáñamo y <strong>el</strong> dinamismo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

ruta <strong><strong>de</strong>l</strong> Báltico podían ser <strong>la</strong>s causas <strong>de</strong> este cambio. Lo cierto es que al final <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>Antiguo</strong> Régim<strong>en</strong><br />

se convirtió <strong>en</strong> <strong>la</strong> fibra vegetal predominante <strong>en</strong> <strong>la</strong> factura <strong>de</strong> cabos. (...) <strong>La</strong> Corona no tardó, por<br />

una parte <strong>en</strong> estimu<strong>la</strong>r y privilegiar <strong>el</strong> cultivo <strong><strong>de</strong>l</strong> cáñamo, y por otra parte crear una ord<strong>en</strong>ación que<br />

protegiera <strong>la</strong> importación <strong>de</strong> <strong>la</strong> materia prima, que se consi<strong>de</strong>raba vital para los intereses <strong>de</strong> <strong>la</strong> Real<br />

Armada.”.


<strong>La</strong> <strong>importancia</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>mar</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>historia</strong> <strong>de</strong> Pl<strong>en</strong>tzia <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>Antiguo</strong> Régim<strong>en</strong><br />

por un <strong>la</strong>do <strong>el</strong> realizado antes <strong>de</strong> que <strong>la</strong> ma<strong>de</strong>ra llegue al astillero, y por otro <strong>el</strong> que se<br />

lleva a cabo ya <strong>en</strong> <strong>la</strong> ribera. Respecto al primero, éste compr<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>la</strong>bores <strong>de</strong> s<strong>el</strong>ección<br />

<strong>de</strong> los árboles a ta<strong>la</strong>r, su ta<strong>la</strong>do, <strong>de</strong>sbrozado y <strong>de</strong>vastado, aserrar <strong>la</strong>s tab<strong>la</strong>s <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

cantidad y forma necesarias, y <strong>el</strong> tras<strong>la</strong>do hasta <strong>el</strong> astillero; estas <strong>la</strong>bores implicaban<br />

a un bu<strong>en</strong> número <strong>de</strong> asa<strong>la</strong>riados, que solían contratarse por trabajos concretos, <strong>el</strong><br />

bosquero o perito <strong>en</strong> ma<strong>de</strong>ra, <strong>el</strong>ige los pies <strong>de</strong> árboles más conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes para <strong>la</strong> construcción,<br />

y supervisaba <strong>la</strong> tarea <strong>de</strong> los aserradores que eran los <strong>en</strong>cargados <strong>de</strong> trabajar<br />

<strong>la</strong> ma<strong>de</strong>ra hasta obt<strong>en</strong>er <strong>la</strong>s formas y curvaturas necesarias, <strong>la</strong>s tab<strong>la</strong>s obt<strong>en</strong>idas eran<br />

transportadas por carros <strong>de</strong> bueyes que también llevaban <strong>el</strong> mineral <strong>de</strong> hierro a <strong>la</strong>s ferrerías<br />

y <strong>de</strong> éstas <strong>el</strong> e<strong>la</strong>borado al astillero 92 . El astillero era <strong><strong>de</strong>l</strong> dominio <strong>de</strong> los carpinteros<br />

<strong>de</strong> ribera, los maestres carpinteros eran los que trazaban y construían <strong>el</strong> barco 93 ,<br />

aunque <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>de</strong> <strong>la</strong> habilidad <strong>de</strong> los mismos estaban o no capacitados para los<br />

<strong>de</strong> gran tone<strong>la</strong>je (mayores <strong>de</strong> 150 o 200 tone<strong>la</strong>das) 94 , sus conocimi<strong>en</strong>tos eran empíricos,<br />

y <strong>de</strong> hecho Barkham (1989) afirma que muchos <strong>de</strong> <strong>el</strong>los no sabían ni leer ni escribir;<br />

tras <strong>la</strong> figura <strong><strong>de</strong>l</strong> maestre se situaban toda una serie <strong>de</strong> oficiales carpinteros y<br />

apr<strong>en</strong>dices que por lo g<strong>en</strong>eral también conocían <strong>el</strong> oficio <strong><strong>de</strong>l</strong> ca<strong>la</strong>fateado, así como ton<strong>el</strong>eros,<br />

cor<strong><strong>de</strong>l</strong>eros, y otra serie <strong>de</strong> artesanos <strong>de</strong> ocupación más polival<strong>en</strong>te que <strong>la</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

maestro 95 .<br />

Una vez construido <strong>el</strong> barco era <strong>la</strong>bor <strong>de</strong> los ca<strong>la</strong>fates impermeabilizarlo mediante <strong>el</strong><br />

acop<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> estopa <strong>en</strong> <strong>la</strong>s juntas <strong>de</strong> <strong>la</strong> ma<strong>de</strong>ra y su posterior baño <strong>en</strong> brea cali<strong>en</strong>te<br />

para s<strong>el</strong><strong>la</strong>rlo, aun así <strong>la</strong> conjunción <strong>de</strong> agua, aire e insectos terminaba por corromper <strong>la</strong><br />

ma<strong>de</strong>ra con <strong>el</strong> tiempo. Para at<strong>en</strong>uar y ral<strong>en</strong>tizar este proceso se optó por realizar ciertas<br />

medidas prev<strong>en</strong>tivas que mejoraron con los avances <strong>de</strong> <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia. Una primera acción<br />

se llevaba a cabo <strong>en</strong> <strong>la</strong> s<strong>el</strong>ección <strong>de</strong> los árboles a ta<strong>la</strong>r para <strong>la</strong> obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> ma<strong>de</strong>ra,<br />

empleándose los p<strong>la</strong>ntados <strong>en</strong> <strong>la</strong> parte norte <strong>de</strong> los bosques, zonas más afectadas por<br />

<strong>la</strong>s inclem<strong>en</strong>cias meteorológicas, y por lo tanto con un tratami<strong>en</strong>to “natural” contra <strong>la</strong><br />

humedad; a<strong>de</strong>más <strong>el</strong> ta<strong>la</strong>do se realizaba durante los meses <strong>de</strong> noviembre, diciembre y<br />

<strong>en</strong>ero <strong>de</strong> cada año durante <strong>la</strong> fase lunar <strong>de</strong> cuarto m<strong>en</strong>guante, pues parece que tanto <strong>la</strong><br />

época como <strong>la</strong> fase lunar afectaba a <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> ma<strong>de</strong>ra extraída <strong>en</strong> <strong>la</strong> ta<strong>la</strong>. Aún con<br />

estas medidas <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> podredumbre <strong>de</strong> <strong>la</strong> ma<strong>de</strong>ra resultaba difícil <strong>de</strong> fr<strong>en</strong>ar, se siguieron<br />

varios métodos para mejorar <strong>en</strong> este aspecto como cubrir <strong>la</strong> parte que se va a<br />

sumergir <strong>de</strong> <strong>la</strong> embarcación con p<strong>la</strong>nchas <strong>de</strong> metal o c<strong>la</strong>vazón, lo que aum<strong>en</strong>taba <strong>el</strong><br />

peso <strong>de</strong> <strong>la</strong> nave por <strong>el</strong> contrario, o medidas como <strong>la</strong>s adoptadas por los portugueses<br />

como que<strong>mar</strong> exteriorm<strong>en</strong>te varias veces los barcos para que que<strong>de</strong> una capa <strong>de</strong> carbón<br />

por fuera más ais<strong>la</strong>nte, medida que llevaba implícito <strong>el</strong> p<strong>el</strong>igro <strong>de</strong> un inc<strong>en</strong>dio mayor por<br />

lo que pocas veces se llevaría a cabo <strong>en</strong> una sociedad gravem<strong>en</strong>te preocupada por los<br />

problemas que ocasiona <strong>el</strong> fuego; fue a finales <strong><strong>de</strong>l</strong> XVIII cuando un vi<strong>en</strong>és <strong>de</strong>scubrió un<br />

nuevo “cinabrio”, una especie <strong>de</strong> barniz muy fuerte y corrosivo capaz <strong>de</strong> preservar <strong>la</strong> ma-<br />

92. Estas <strong>la</strong>bores solían realizar<strong>la</strong>s campesinos <strong>en</strong> busca <strong>de</strong> un complem<strong>en</strong>to monetario a <strong>la</strong> economía<br />

familiar, que como po<strong>de</strong>mos apreciar <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> vil<strong>la</strong>, permite un grado <strong>de</strong> diversificación <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> ingresos amplio por <strong>la</strong> diversidad <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s que se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

<strong>mar</strong>co urbano.<br />

93. A m<strong>en</strong>udo, <strong>el</strong>los también llevaban a cabo <strong>la</strong> <strong>la</strong>bor <strong><strong>de</strong>l</strong> bosquero.<br />

94. En los astilleros <strong>de</strong> Pl<strong>en</strong>cia por lo g<strong>en</strong>eral <strong>la</strong>s naves construidas no llegaban a alcanzar ese tone<strong>la</strong>je.<br />

95. Entre éstos <strong>en</strong>contramos a otro tipo <strong>de</strong> carpinteros, “los <strong>de</strong> b<strong>la</strong>nco”, cuya <strong>la</strong>bor <strong>en</strong> sí era <strong>de</strong> m<strong>en</strong>or<br />

<strong>importancia</strong>, eran los <strong>en</strong>cargados <strong>de</strong> realizar <strong>la</strong>s <strong>la</strong>bores interiores <strong>de</strong> los barcos, tales como los ca<strong>mar</strong>otes,<br />

muebles, mamparas, etc.<br />

117


Uriarte García, Mª Ánge<strong>la</strong><br />

118<br />

<strong>de</strong>ra <strong><strong>de</strong>l</strong> agua, <strong>el</strong> aire e insectos, dando a <strong>la</strong> ma<strong>de</strong>ra una duración tres veces superior a<br />

<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s condiciones normales 96 .<br />

<strong>La</strong> actividad realizada <strong>en</strong> los astilleros era incesante, <strong>de</strong> sol a sol, con unas condiciones<br />

<strong>la</strong>borables francam<strong>en</strong>te duras y que ap<strong>en</strong>as conoc<strong>en</strong> variaciones <strong>de</strong> un puerto a otro, <strong>de</strong><br />

ahí que <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te <strong>de</strong>scripción <strong><strong>de</strong>l</strong> trabajo <strong>en</strong> los astilleros <strong>de</strong> Antonio <strong>de</strong> Gaztañeta <strong>en</strong><br />

1711 se pueda extrapo<strong>la</strong>r al caso <strong>de</strong> Pl<strong>en</strong>cia y acercarnos más al mundo que s vivía <strong>en</strong><br />

los mismos:<br />

[...] <strong>en</strong> esta tierra (solo <strong>en</strong> los Astilleros don<strong>de</strong> se fabricaban vag<strong>el</strong>es) trabajaban <strong>de</strong> luz <strong>en</strong> luz<br />

todo <strong>el</strong> año, sin distinzión <strong>de</strong> tiempo y sólo se les da un ora para medio día para comer, pues<br />

a <strong>la</strong>s doze se l<strong>la</strong>ma y hasta <strong>la</strong> una no bu<strong>el</strong>v<strong>en</strong>; y esta Canal <strong>de</strong> los Passajes, así carpinteros<br />

como ga<strong>la</strong>fates y <strong>mar</strong>ineros <strong>en</strong> <strong>el</strong> verano, no se mueb<strong>en</strong> <strong>de</strong> tierra para hir a bordo hasta que<br />

d<strong>en</strong> <strong>la</strong>s seis y a <strong>la</strong>s ocho dadas todos sal<strong>en</strong> <strong>en</strong> tierra a almorzar, asta <strong>la</strong>s nueve dadas no se<br />

muev<strong>en</strong>, a <strong>la</strong>s doze dadass vu<strong>el</strong>v<strong>en</strong> a comer y hsta <strong>la</strong> una no se mueb<strong>en</strong> para ir a bordo y a<br />

<strong>la</strong>s seis <strong>de</strong> <strong>la</strong> tar<strong>de</strong> <strong>de</strong>jan <strong>el</strong> trabajo (...) todos los dias que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> que amaneze hasta <strong>la</strong>s seis<br />

están trabajando para otro como <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong>s seis <strong>de</strong> <strong>la</strong> tar<strong>de</strong> hasta anochezer, y solo a <strong>la</strong>s horas<br />

expresadas como comunidad [...] 97 .<br />

Según M. Barkham, dos factores estimu<strong>la</strong>ron <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> barcos <strong>en</strong> <strong>el</strong> País Vasco,<br />

<strong>el</strong> aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda y los subsidios <strong>de</strong> <strong>la</strong> corona para fabricarlos, y a<strong>de</strong>más cada<br />

vez <strong>de</strong> mayor tamaño, y es que <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> armada y <strong>la</strong> Carrera <strong>de</strong> Indias impulsaron<br />

notablem<strong>en</strong>te esta actividad 98 . <strong>La</strong> tipología <strong>de</strong> navíos construidos <strong>en</strong> los astilleros<br />

vascos evoluciona a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Edad Mo<strong>de</strong>rna, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> nao <strong>de</strong> uso múltiple <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

siglo XVI a una gran especialización <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XIX, distinguiéndose fragatas, corbetas,<br />

cache<strong>mar</strong>ines, <strong>la</strong>nchas, ba<strong>la</strong>ndras, po<strong>la</strong>cras, lugres, goletas 99 ... barcos <strong>de</strong>stinados a difer<strong>en</strong>tes<br />

tipos <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s, y por lo tanto más aptos para fines concretos.<br />

<strong>La</strong> construcción naval es una actividad que al igual que <strong>el</strong> comercio o <strong>la</strong> pesca experim<strong>en</strong>tará<br />

importantes cambios <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> siglo XVI al XIX. El siglo XVI es una etapa <strong>de</strong> florecimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> construcción naval, <strong>en</strong> parte gracias a <strong>la</strong> coyuntura excepcional <strong>de</strong><br />

apoyo a <strong>la</strong> industria naval empr<strong>en</strong>dida por los monarcas cast<strong>el</strong><strong>la</strong>nos <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los albores<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> siglo XV y continuada por Carlos V y F<strong>el</strong>ipe II, que se refleja <strong>en</strong> una etapa <strong>de</strong> mayor<br />

ord<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to jurídico <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad como ya hemos podido comprobar anteriorm<strong>en</strong>te;<br />

96. En ODRIOZOLA, L. (1998; p. 139).<br />

97. Í<strong>de</strong>m, p. 136.<br />

98. El propio autor seña<strong>la</strong> otra posible hipótesis acerca <strong><strong>de</strong>l</strong> carácter <strong>de</strong> <strong>la</strong> influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> Corona <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

construcción naval no tan positiva, Hasta 1570 carecía <strong>de</strong> barcos propios <strong>en</strong> <strong>el</strong> Atlántico, <strong>de</strong>p<strong>en</strong>día<br />

ara sus empresas <strong>de</strong> naos que requisaba o alqui<strong>la</strong>ba, e incluso <strong>de</strong>spués <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>de</strong>sastre <strong>de</strong> <strong>la</strong> Armada<br />

Inv<strong>en</strong>cible continuó basándose <strong>en</strong> ba4rcos <strong>de</strong> particu<strong>la</strong>res. Los perjuicios que esta política ocasionaba<br />

a los mismos eran importantes, los dueños <strong>de</strong> los barcos recibían una especie <strong>de</strong> “su<strong>el</strong>do” por <strong>el</strong><br />

alquiler <strong><strong>de</strong>l</strong> barco, su<strong>el</strong>dos que no comp<strong>en</strong>saban <strong>la</strong> pérdida <strong>de</strong> fletes y que llegaban con muchos<br />

años <strong>de</strong> retraso si es que lo hacían, pudi<strong>en</strong>do llegar <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> arruinarse <strong>en</strong> <strong>la</strong> inversión. Í<strong>de</strong>m, pp.<br />

241.<br />

99. <strong>La</strong> mayor parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad constructora se c<strong>en</strong>traba <strong>en</strong> torno a los cache<strong>mar</strong>ines y los<br />

bergantines. Los primeros t<strong>en</strong>ían su orig<strong>en</strong> <strong>en</strong> Francia, <strong>de</strong> carácter mixto para cabotaje y pesca, al<br />

que a<strong>de</strong>más se le podía dar un uso bélico; se trataba <strong>de</strong> embarcaciones <strong>de</strong> proa casi recta y popa<br />

ligeram<strong>en</strong>te redon<strong>de</strong>ada para albergar un timón sólido, su arqueo solía rondar <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s 20 y 65 tone<strong>la</strong>das.<br />

Los bergantines eran buques <strong>de</strong> casco fino y grácil con una capacidad <strong>de</strong> arqueo <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s<br />

70 y 200 tone<strong>la</strong>das. En ZABALA, A. (1989).


<strong>La</strong> <strong>importancia</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>mar</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>historia</strong> <strong>de</strong> Pl<strong>en</strong>tzia <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>Antiguo</strong> Régim<strong>en</strong><br />

J.L. Casado Soto (1998) recoge <strong>en</strong> una re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> naos y otros navíos que se hal<strong>la</strong>n<br />

<strong>en</strong>tre los puertos <strong>de</strong> Santan<strong>de</strong>r y Fu<strong>en</strong>terrabía <strong>de</strong> Enero <strong>de</strong> 1533, sobre Pl<strong>en</strong>cia se<br />

indica lo sigui<strong>en</strong>te:<br />

– Un galeón <strong>de</strong> Diego <strong>de</strong> Çabal, <strong>de</strong> LXX ton<strong>el</strong>es. Bi<strong>en</strong> aparejado. Sin flete.<br />

– Demás <strong>de</strong> los dichos navíos hay <strong>en</strong> los dichos lugares XXXII zabras <strong>de</strong> diversos portes, <strong>la</strong>s<br />

quales son fáciles <strong>de</strong> aparejar, porque va <strong>en</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s poca g<strong>en</strong>te.<br />

– Hal<strong>la</strong>ronse <strong>en</strong> los astilleros <strong>de</strong> <strong>la</strong>s dichas partes XII naos que se están <strong>la</strong>brando, a todas <strong>la</strong>s<br />

quales faltan aparejos, y paresçe que no podran servir por <strong>el</strong> pres<strong>en</strong>te con <strong>la</strong> brevedad que<br />

se requiere.<br />

– Esperase <strong>la</strong> flota <strong>de</strong> F<strong>la</strong>n<strong>de</strong>s y <strong>la</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> Andaluzia.<br />

Entre <strong>la</strong>s tipologías que se m<strong>en</strong>cionan <strong>en</strong> <strong>el</strong> docum<strong>en</strong>to hay que <strong>de</strong>stacar <strong>el</strong> <strong>el</strong>evado<br />

número <strong>de</strong> zabras, este tipo <strong>de</strong> embarcaciones <strong>de</strong>rivaban <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pinazas, término que a<br />

<strong>la</strong>rgo <strong><strong>de</strong>l</strong> XVI ti<strong>en</strong>e un uso g<strong>en</strong>érico refiriéndose <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral a barcos pequeños que <strong>en</strong>globarían<br />

tanto a zabras como chalupas y galeones 100 . D<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>la</strong>s d<strong>en</strong>ominadas pinazas<br />

<strong>en</strong>contraríamos dos grupos, <strong>la</strong>s <strong>de</strong> m<strong>en</strong>or tone<strong>la</strong>je empleadas para <strong>la</strong> pesca costera, y<br />

otras, <strong>la</strong>s “pinazas mayores” que alcanzaban los doce metros <strong>de</strong> eslora, popa redonda,<br />

dos medias cubiertas y dos palos o mástiles (mayor y trinquete), su tripu<strong>la</strong>ción era más<br />

numerosa, <strong>en</strong>tre diez a doce hombres, y sus funciones más diversas, así podía compaginar<br />

<strong>la</strong> pesca invernal con un activo comercio <strong>de</strong> cabotaje veraniego, y es que era frecu<strong>en</strong>te<br />

que unida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s tipologías navales se utilizaran <strong>en</strong> tareas propias <strong>de</strong> otro tipo<br />

<strong>de</strong> embarcaciones siempre que <strong>la</strong> ocasión lo requiriese. Como afirma J. L. Casado Soto<br />

(1998), <strong>La</strong> necesidad económica <strong>de</strong> mant<strong>en</strong>er los buques ocupados <strong>en</strong> empresas r<strong>en</strong>tables<br />

durante <strong>la</strong> mayor parte <strong><strong>de</strong>l</strong> tiempo posible a lo <strong>la</strong>rgo <strong><strong>de</strong>l</strong> año, <strong>en</strong> concurr<strong>en</strong>cia con <strong>el</strong> imperativo<br />

estratégico, eran los condicionantes que propiciaban tal promiscuidad.<br />

Des<strong>de</strong> finales <strong><strong>de</strong>l</strong> XVI este exitoso panorama se torna <strong>en</strong> crisis <strong>en</strong> <strong>el</strong> Señorío, abandonándose<br />

<strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> navíos <strong>de</strong> alto porte como <strong>la</strong>s naos (<strong>de</strong> 100 a 250 tone<strong>la</strong>das),<br />

que a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> los och<strong>en</strong>ta se pue<strong>de</strong> explicar por <strong>el</strong> <strong>de</strong>sastre <strong>de</strong> <strong>la</strong> Armada<br />

Inv<strong>en</strong>cible y <strong>el</strong> pau<strong>la</strong>tino increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> hostilida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> <strong>el</strong> Atlántico, lo que hace <strong>de</strong>sc<strong>en</strong><strong>de</strong>r<br />

<strong>la</strong> inversión <strong>de</strong> <strong>la</strong> iniciativa privada <strong>en</strong> <strong>el</strong> sector que se hace notar especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> los<br />

astilleros <strong>de</strong> m<strong>en</strong>or <strong>en</strong>vergadura <strong>de</strong> <strong>la</strong>s costas vascas, como <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> Pl<strong>en</strong>cia 101 . <strong>La</strong><br />

crisis se va a g<strong>en</strong>eralizar <strong>en</strong> <strong>el</strong> XVII coincidi<strong>en</strong>do con <strong>el</strong> <strong>de</strong>clive comercial que afecta directam<strong>en</strong>te<br />

a <strong>la</strong> actividad constructora que <strong>de</strong> nuevo se ve fr<strong>en</strong>ada.<br />

A partir <strong><strong>de</strong>l</strong> segundo cuarto <strong><strong>de</strong>l</strong> siglo XVIII <strong>el</strong> panorama <strong>de</strong> los astilleros vizcaínos vu<strong>el</strong>ve a<br />

cambiar con <strong>la</strong> reactivación <strong><strong>de</strong>l</strong> comercio <strong>en</strong> sus difer<strong>en</strong>tes puertos tras superarse los<br />

avatares bélicos <strong><strong>de</strong>l</strong> comi<strong>en</strong>zo <strong>de</strong> <strong>la</strong> c<strong>en</strong>turia. En <strong>el</strong> primer tercio <strong>de</strong> siglo ocurre un im-<br />

100. <strong>La</strong> utilización <strong><strong>de</strong>l</strong> término galeón para <strong>de</strong>scribir embarcaciones <strong>de</strong> <strong>el</strong>evado porte no se g<strong>en</strong>eraliza<br />

hasta <strong>la</strong> segunda mitad <strong><strong>de</strong>l</strong> siglo XVI, lo que explica una división <strong>en</strong>tre galeones m<strong>en</strong>ores, <strong>en</strong>tre los<br />

que <strong>en</strong>tra <strong>el</strong> citado <strong>en</strong> <strong>la</strong> vil<strong>la</strong>, y mayores con un porte <strong>de</strong> 100 a 160 tone<strong>la</strong>das. En BARKHAM, M.<br />

(1998).<br />

101. No es este <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> aqu<strong>el</strong>los astilleros ligados a <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> galeones para <strong>el</strong> rey, que t<strong>en</strong>ía<br />

que rehacer una flota tras <strong>la</strong> <strong>de</strong>rrota, que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1590 a 1639 experim<strong>en</strong>taran <strong>el</strong>evadas cotas <strong>de</strong><br />

producción como fue <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> R<strong>en</strong>tería, Deva, Lequeitio, Motrico, o Zumaya. En ODRIOZOLA, L.<br />

(1999).<br />

119


Uriarte García, Mª Ánge<strong>la</strong><br />

120<br />

portante hito <strong>en</strong> <strong>la</strong> construcción naval <strong>en</strong> lo refer<strong>en</strong>te a su reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tación: se imponía<br />

un método para <strong>la</strong> construcción naval por Real Decreto, <strong>el</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> guipuzcoano Don Antonio<br />

<strong>de</strong> Gaztañeta, haciéndose los buques según los p<strong>la</strong>nos <strong><strong>de</strong>l</strong> m<strong>en</strong>cionado arquitecto naval.<br />

Tras este primer paso los sistemas constructivos fueron modificándose <strong>en</strong> busca <strong>de</strong> mejoras<br />

para los navíos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Real Armada, aunque con anterioridad ya se habían publicado<br />

tratados como <strong>el</strong> <strong>de</strong> Tomé Cano, Arte <strong>de</strong> fabricar, fortificar y aparejar naos <strong>de</strong> 1608, e<br />

incluso se habían promulgado ord<strong>en</strong>anzas acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong>s dim<strong>en</strong>siones que <strong>de</strong>bían guardar<br />

los barcos <strong>de</strong>stinados a <strong>la</strong> Carrera <strong>de</strong> Indias 102 . Aunque <strong>la</strong> incid<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> estas mejoras<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> conocimi<strong>en</strong>to constructor no afectara mucho a una producción <strong>de</strong> tipo más<br />

artesanal como <strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> vil<strong>la</strong> <strong>de</strong> Pl<strong>en</strong>cia, no hay duda <strong>de</strong> que son reflejo <strong>de</strong> un nuevo<br />

interés e impulso <strong><strong>de</strong>l</strong> sector que pronto comi<strong>en</strong>za a dar sus resultados, <strong>la</strong> r<strong>el</strong>evancia <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> construcción naval <strong>de</strong> Pl<strong>en</strong>cia a finales <strong><strong>de</strong>l</strong> siglo XVIII era tal, que <strong>en</strong> <strong>el</strong> Señorío se pres<strong>en</strong>taba<br />

como <strong>la</strong> mayor pot<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> este ramo con 59 embarcaciones <strong>en</strong>tre mayores y<br />

m<strong>en</strong>ores, fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s 15 <strong>de</strong> Bilbao y <strong>la</strong>s otras 34 restantes <strong>de</strong> los <strong>de</strong>más puertos <strong>en</strong><br />

conjunto <strong>en</strong> 1797 103 .<br />

Tras <strong>el</strong> periodo <strong>de</strong> apogeo <strong>de</strong> finales <strong><strong>de</strong>l</strong> XVIII <strong>en</strong> esta materia, <strong>el</strong> siglo XIX va pres<strong>en</strong>tando<br />

una gradual rec<strong>en</strong>sión <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> construcción naval <strong>en</strong> todas <strong>la</strong>s vascongadas,<br />

situación que se explica no sólo por <strong>la</strong>s propias dificulta<strong>de</strong>s que <strong>la</strong>s t<strong>en</strong>siones y guerras<br />

internas que se produc<strong>en</strong> <strong>en</strong> esta c<strong>en</strong>turia y que afectan a <strong>la</strong> coyuntura económica g<strong>en</strong>eral,<br />

sino también por <strong>la</strong> crisis <strong><strong>de</strong>l</strong> comercio a niv<strong>el</strong> internacional por conti<strong>en</strong>das que<br />

superan <strong>el</strong> ámbito nacional y que dificultan <strong>el</strong> aprovisionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> material como jarcia,<br />

ve<strong>la</strong>m<strong>en</strong>, y arbo<strong>la</strong>dura, necesarios <strong>en</strong> los astilleros. En 1801 ya se experim<strong>en</strong>tan los<br />

efectos <strong>de</strong> estas dificulta<strong>de</strong>s <strong>en</strong> <strong>el</strong> número <strong>de</strong> navíos que forman parte <strong><strong>de</strong>l</strong> puerto <strong>de</strong><br />

Pl<strong>en</strong>cia, lo que nos indica <strong>en</strong> cierta manera <strong>el</strong> grado <strong>de</strong> actividad <strong>de</strong> sus astilleros, <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do<br />

<strong>de</strong> los 59 <strong>de</strong> 1797 a 33, que <strong>en</strong> 1828 se reduc<strong>en</strong> <strong>de</strong> nuevo a 12; <strong>el</strong><br />

<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>so <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad es tan acusado <strong>en</strong> <strong>la</strong>s décadas posteriores que <strong>en</strong> 1890 sólo<br />

<strong>en</strong>contramos una embarcación <strong>en</strong> <strong>la</strong> flota <strong>de</strong> <strong>la</strong> vil<strong>la</strong> 104 . Esta contracción es g<strong>en</strong>eral <strong>en</strong><br />

toda <strong>la</strong> provincia, aunque expresada <strong>de</strong> forma más dramática <strong>en</strong> Pl<strong>en</strong>cia; <strong>la</strong> actividad <strong>de</strong><br />

los astilleros volverá a t<strong>en</strong>er un fuerte protagonismo <strong>en</strong> <strong>el</strong> sector industrial <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XX<br />

sobre todo a oril<strong>la</strong>s <strong><strong>de</strong>l</strong> Nervión, pero Pl<strong>en</strong>cia no reto<strong>mar</strong>á este sector <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> XIX.<br />

Con <strong>el</strong> comi<strong>en</strong>zo <strong>de</strong> los problemas <strong>en</strong> <strong>el</strong> puerto <strong>la</strong> construcción naval aparece con más interés<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> docum<strong>en</strong>tación, así Guiard (1917) recoge para 1800 un <strong>de</strong>creto por <strong>el</strong> que<br />

los barcos nuevos construidos <strong>en</strong> astilleros pl<strong>en</strong>cianos para fuera <strong><strong>de</strong>l</strong> Señorío pagarían<br />

una imposición <strong>de</strong> cuatro reales para <strong>la</strong> caja <strong>de</strong> <strong>la</strong> Cofradía, <strong>en</strong> 1815 se ord<strong>en</strong>ó que los<br />

capitanes o qui<strong>en</strong>quiera que int<strong>en</strong>tase <strong>la</strong>brar nave y abrir excavaciones para <strong>el</strong>lo <strong>en</strong> los<br />

su<strong>el</strong>os <strong>de</strong> <strong>la</strong> vil<strong>la</strong> había <strong>de</strong> pedir lic<strong>en</strong>cia a los alcal<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>mar</strong>. Pero los problemas se <strong>de</strong>satan<br />

ya con bastante urg<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> 1819, cuando <strong>en</strong> los <strong>de</strong>cretos municipales se establece<br />

una lucha <strong>en</strong>tre los intereses <strong>de</strong> burgueses constructores navales, repres<strong>en</strong>tados por<br />

Migu<strong>el</strong> <strong>de</strong> Cucullu y Juan Bautista Muñecas, y los <strong><strong>de</strong>l</strong> común <strong>de</strong> <strong>la</strong> vil<strong>la</strong> que <strong>de</strong>seaban <strong>la</strong><br />

creación <strong>de</strong> un parque arbo<strong>la</strong>do, ya que estos individuos llevaban a cabo una explotación<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> Camposanto con fines particu<strong>la</strong>res, todo <strong>el</strong>lo coincidi<strong>en</strong>do con un periodo liberal <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

que se fom<strong>en</strong>ta este tipo <strong>de</strong> actuaciones por razones económicas; se llega a una solución<br />

102. En ODRIOZOLA, L. (1998).<br />

103. En ZABALA, A. (1989).<br />

104. Ibi<strong>de</strong>m.


compartida reparti<strong>en</strong>do <strong>el</strong> Camposanto <strong>la</strong> mitad como astillero y <strong>la</strong> otra como mu<strong>el</strong>le, fijando<br />

unos impuestos <strong>de</strong> tres reales por tone<strong>la</strong>da <strong>de</strong> arqueo construida <strong>en</strong> <strong>la</strong>s naves.<br />

Hemos m<strong>en</strong>cionado a dos nombres <strong>de</strong>dicados a esta actividad, pero fueron auténticas<br />

sagas familiares <strong>la</strong>s que llevaron a cabo esta <strong>la</strong>bor constructora, con ap<strong>el</strong>lidos que recoge<br />

Guiard y <strong>en</strong> los que se mezc<strong>la</strong>n <strong>la</strong> vil<strong>la</strong> con <strong>la</strong>s anteiglesias cercanas: Man<strong>en</strong>e, Arana, O<strong>la</strong>guib<strong>el</strong>,<br />

Andraca, Zuazo, Arteta, Fano, Ajeo, Muñecas, Sertucha, Uriarte, Artamoniz, Cucullu,<br />

Garay, M<strong>en</strong>chaca, Lopategui, Gorordo, Barasorda, Igartua, San<strong><strong>de</strong>l</strong>iz, Egusquiza etc. Será<br />

muy frecu<strong>en</strong>te <strong>en</strong>contrar estos ap<strong>el</strong>lidos <strong>en</strong>tre los principales cargos <strong>de</strong> <strong>la</strong> vil<strong>la</strong>. Los<br />

ap<strong>el</strong>lidos citados formaban parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s familias más pudi<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> Pl<strong>en</strong>tzia, con inversiones<br />

que a m<strong>en</strong>udo se complem<strong>en</strong>taban con <strong>la</strong>s realizadas <strong>en</strong> <strong>el</strong> sector comercial, si<strong>en</strong>do<br />

usual que se embarcaran <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong>bor <strong>de</strong> <strong>la</strong> construcción y <strong>de</strong>spués <strong>el</strong>los mismos fletas<strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> navío <strong>en</strong> busca <strong>de</strong> los b<strong>en</strong>eficios <strong><strong>de</strong>l</strong> tráfico, incluso capitaneando <strong>el</strong> propio barco. <strong>La</strong>s<br />

inversiones podían realizarse <strong>de</strong> forma individual, o bi<strong>en</strong> <strong>en</strong>tre varios con distintos porc<strong>en</strong>tajes<br />

<strong>en</strong> los b<strong>en</strong>eficios según lo aportado por cada miembro; este tipo <strong>de</strong> inversión<br />

permitía <strong>la</strong> obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> b<strong>en</strong>eficios <strong>en</strong> este ramo a otros personajes m<strong>en</strong>os pudi<strong>en</strong>tes<br />

que participaban <strong>en</strong> <strong>la</strong> construcción naval con inferiores porc<strong>en</strong>tajes, pequeños comerciantes<br />

y artesanos <strong>en</strong>traron <strong>de</strong> esta manera a for<strong>mar</strong> parte <strong><strong>de</strong>l</strong> circuito inversor directam<strong>en</strong>te<br />

re<strong>la</strong>cionado con <strong>el</strong> <strong>mar</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> vil<strong>la</strong> animada gracias a <strong>la</strong> construcción naval y al comercio<br />

<strong>de</strong> cierto “espíritu empresarial” <strong>en</strong> sectores más amplios <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción 105 .<br />

El ramo <strong>de</strong> <strong>la</strong> construcción también se vio seriam<strong>en</strong>te afectado por <strong>la</strong> coyuntura bélica<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> XIX, insertándose <strong>en</strong> <strong>la</strong> crisis g<strong>en</strong>eral que vive <strong>el</strong> puerto; Guiard nos explica que para<br />

fines <strong><strong>de</strong>l</strong> XIX Pl<strong>en</strong>cia y su distrito ya no participaban <strong>de</strong> <strong>la</strong> industria naval, <strong>en</strong> un mom<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> éxito <strong>de</strong> esta actividad <strong>en</strong> otras áreas <strong><strong>de</strong>l</strong> Señorío.<br />

<strong>La</strong> estrecha re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> Pl<strong>en</strong>cia con <strong>el</strong> <strong>mar</strong> no termina <strong>en</strong> <strong>la</strong> ya citada crisis <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>mar</strong>inería <strong><strong>de</strong>l</strong> siglo XIX. A lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> un par <strong>de</strong> siglos <strong>la</strong> vil<strong>la</strong> ha ido readaptando su perfil<br />

a uno más tranquilo y vacacional pero mirando siempre al <strong>mar</strong>. Hoy nos cuesta imaginar<br />

<strong>el</strong> trasiego <strong>de</strong> pataches y zafras <strong>en</strong> <strong>la</strong> ría surcada por embarcaciones <strong>de</strong> recreo, <strong>el</strong><br />

ruidoso fa<strong>en</strong>ar <strong>de</strong> los carpinteros <strong>en</strong> los astilleros <strong>de</strong> <strong>la</strong> ribera, los quehaceres re<strong>la</strong>cionados<br />

con <strong>la</strong> pesca y <strong>la</strong>s conserveras… Y sin embargo, <strong>la</strong> aportación <strong>de</strong> <strong>la</strong> vil<strong>la</strong> <strong>de</strong> Pl<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>historia</strong> <strong>mar</strong>inera <strong>de</strong> Vizcaya no ha sido m<strong>en</strong>or, r<strong>el</strong>evante incluso <strong>en</strong> áreas como <strong>el</strong> transporte<br />

<strong>de</strong> hierro. Un paseo por sus tranqui<strong>la</strong>s calles todavía nos rememora <strong>en</strong> su <strong>en</strong>tramado,<br />

<strong>en</strong> algunos restos <strong>de</strong> su patrimonio, este rico pasado <strong>mar</strong>inero, una <strong>historia</strong> que<br />

<strong>en</strong>orgullece a sus habitantes, y que merece un reconocimi<strong>en</strong>to como <strong>en</strong> <strong>el</strong> que <strong>en</strong> estas<br />

jornadas se está ofreci<strong>en</strong>do.<br />

105. En BARKHAM, M. (1989).<br />

<strong>La</strong> <strong>importancia</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>mar</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>historia</strong> <strong>de</strong> Pl<strong>en</strong>tzia <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>Antiguo</strong> Régim<strong>en</strong><br />

121


Uriarte García, Mª Ánge<strong>la</strong><br />

122<br />

5. BIBLIOGRAFÍA<br />

APRAIZ, J.A.; ASTUI, A. “<strong>La</strong> pesca <strong>en</strong> Euskalerria. <strong>La</strong> pesca <strong>de</strong> litoral”. En Itsasoa: <strong>el</strong> <strong>mar</strong> <strong>de</strong> Euskalerria,<br />

su naturaleza, sus hombres y su <strong>historia</strong>, vol. II. San Sebastián: Ed. Etor, 1989; pp. 119-<br />

220.<br />

ARIZAGA, B.; BOCHACA, M. “El comercio <strong>mar</strong>ítimo <strong>de</strong> los puertos <strong><strong>de</strong>l</strong> País Vasco <strong>en</strong> <strong>el</strong> Golfo <strong>de</strong> Vizcaya<br />

a finales <strong>de</strong> <strong>la</strong> Edad Media”. En: Itsas Memoria, vol. IV. San Sebastián: Museo Naval,<br />

2003; pp. 41-55.<br />

ARAGÓN RUJUANO, A.; ALBERDI, X. “El proceso <strong>de</strong> institucionalización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cofradías guipuzcoanas<br />

durante <strong>la</strong> Edad Mo<strong>de</strong>rna. Cofradías <strong>de</strong> <strong>mar</strong>eantes y <strong>de</strong> podavines”. En: Vasconia, nº 30, 2000;<br />

pp. 205-222.<br />

ARRIZABALAGA, F.; AGUIRRE M.A. “Aproximación al sector pesquero vizcaíno <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XIX. Producción<br />

y comercialización”. En: Bermeo, nº 6, 1986-1987; pp. 19-300.<br />

BARKHAM, M. “<strong>La</strong> construcción naval <strong>en</strong> Zumaia. (1560-1600)”. En: Itsasoa: <strong>el</strong> <strong>mar</strong> <strong>de</strong> Euskalherria,<br />

su naturaleza, sus hombres y su <strong>historia</strong>, vol. II. San Sebastián: Etor, 1989; pp. 211-276.<br />

—. “<strong>La</strong> industria pesquera <strong>en</strong> <strong>el</strong> País Vasco p<strong>en</strong>insu<strong>la</strong>r al principio <strong>de</strong> <strong>la</strong> Edad Mo<strong>de</strong>rna: ¿una edad<br />

<strong>de</strong> oro?”. En: Itsas Memoria, vol. III. San Sebastián: Museo Naval, 2000; pp. 29-75.<br />

—. “<strong>La</strong>s pequeñas embarcaciones costera vascas <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XVI: notas <strong>de</strong> investigación y docum<strong>en</strong>tos<br />

<strong>de</strong> archivo sobre <strong>el</strong> “galeon”, <strong>la</strong> “chalupa” y al “pinaza””. En: Itsas Memoria, vol. II. San<br />

Sebastián: Museo Naval, 1998; pp. 201-222.<br />

—. “El comercio <strong>mar</strong>ítimo vizcaíno y guipuzcoano con <strong>el</strong> Atlántico p<strong>en</strong>insu<strong>la</strong>r (Asturias, Galicia, Portugal,<br />

y Andalucía) y con los archipié<strong>la</strong>gos <strong>de</strong> Canarias y Ma<strong>de</strong>ira al principio <strong>de</strong> <strong>la</strong> Edad Mo<strong>de</strong>rna”. En:<br />

Itsas Memoria, vol. IV. San Sebastián: Museo Naval, 2003; pp. 147-165.<br />

BIKANDI, J.J. “Aspectos sociales <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad pesquera. Los ciclos <strong>la</strong>borables y <strong>la</strong>s compañías”.<br />

En: Itsasoa: <strong>el</strong> <strong>mar</strong> <strong>de</strong> Euskalherria, su naturaleza, sus hombres y su <strong>historia</strong>., vol. IV. San Sebastián:<br />

Etor, 1989; pp. 149-174.<br />

—. “Cofradía <strong>de</strong> pescadores”. En: Itsasoa: <strong>el</strong> <strong>mar</strong> <strong>de</strong> Euskalherria, su naturaleza, sus hombres y su<br />

<strong>historia</strong>, vol. VI. San Sebastián: Etor, 1989; pp. 19-44.<br />

BILBAO, L.M. “Comercio y transporte internacionales <strong>en</strong> los puertos <strong>de</strong> Vizcaya y Guipúzcoa durante<br />

<strong>el</strong> siglo XVII (1600-16590). Una visión panorámica”. En: Itsas Memoria, vol. IV. San Sebastián:<br />

Museo Naval, 2003; pp. 259-287.<br />

CASADO SOTO, J.L. “Aproximación a <strong>la</strong> tipología naval cantábrica <strong>en</strong> <strong>la</strong> primera mitad <strong><strong>de</strong>l</strong> siglo XVI”.<br />

En: Itsas Memoria, vol. II. San Sebastián: Museo Naval, 1998; pp. 169-193.<br />

DELMAS, J.E. Guía histórico <strong>de</strong>scriptiva <strong><strong>de</strong>l</strong> viajero <strong>en</strong> <strong>el</strong> Señorío <strong>de</strong> Vizcaya. Bilbao: Ed. <strong>La</strong> Gran<br />

Enciclopedia Vasca, 1900.<br />

DUO, G. “Cuatro aspectos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza <strong>de</strong> náutica <strong>en</strong> <strong>el</strong> País Vasco (s. XVI-XIX)”. En: Cua<strong>de</strong>rnos<br />

<strong>de</strong> Sección <strong>de</strong> Geografía e Historia, nº 27, 1998; pp. 87-99.<br />

—. “Modificaciones <strong>en</strong> <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> trabajo <strong>de</strong> los maestros <strong>de</strong> Náutica, <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> <strong>Antiguo</strong><br />

Régim<strong>en</strong> y <strong>el</strong> liberalismo”. En: Cua<strong>de</strong>rnos <strong>de</strong> Sección <strong>de</strong> Historia y Geografía, nº 30, 2000.<br />

—. “Transcripción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ord<strong>en</strong>anzas <strong>de</strong> S. Pedro <strong>de</strong> <strong>la</strong> vil<strong>la</strong> <strong>de</strong> Pl<strong>en</strong>cia”. En: Pl<strong>en</strong>tzia azter<strong>la</strong>nak.<br />

Pl<strong>en</strong>cia: Ayuntami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Pl<strong>en</strong>cia, 1985.<br />

ENRÍQUEZ FERNÁNDEZ, J.; SESMERO CUTANDA, E. “<strong>La</strong> pesca <strong>en</strong> Vizcaya. A comi<strong>en</strong>zos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Edad<br />

Mo<strong>de</strong>rna”. En: L av<strong>en</strong>ture <strong>mar</strong>itime, du golfe <strong>de</strong> Gascogne á Terre-Neuve. Editions du CTHS,<br />

1995; pp. 377-387.<br />

ERKOREKA, J.I. “Aproximación histórica al estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones institucionales <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s<br />

cofradías <strong>de</strong> <strong>mar</strong>eantes y los municipios costeros vascos”. En: Bermeo, nº 8, 1990-1991; pp.<br />

171-223.<br />

—. “<strong>La</strong>s compañías <strong>de</strong> pesca <strong><strong>de</strong>l</strong> litoral vasco durante <strong>el</strong> <strong>Antiguo</strong> Régim<strong>en</strong>”. En: Itsas Memoria, vol.<br />

III. San Sebastián: Museo Naval, 2000; pp. 179-222.


<strong>La</strong> <strong>importancia</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>mar</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>historia</strong> <strong>de</strong> Pl<strong>en</strong>tzia <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>Antiguo</strong> Régim<strong>en</strong><br />

—. Análisis histórico-institucional <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cofradías <strong>de</strong> <strong>mar</strong>eantes <strong><strong>de</strong>l</strong> País Vasco. Gasteiz: Gobierno<br />

Vasco, Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Agricultura y Pesca, 1991.<br />

FERNÁNDEZ DE PINEDO, E. “Estructura <strong>de</strong> los sectores agropecuario y pesquero vascos (1700-<br />

1870)”. En: Nov<strong>en</strong>o Congreso <strong>de</strong> Estudios Vascos; pp. 97-108.<br />

GARATE, M. “El sector mercantil vascongado durante <strong>el</strong> siglo XVIII. Una aproximación historiográfica”.<br />

En: Itsas Memoria, vol. I. San Sebastián: Museo Naval; pp. 70-89.<br />

GARCÍA FERNÁNDEZ, E. “<strong>La</strong>s cofradías <strong>de</strong> pilotos, <strong>mar</strong>eantes y pescadores vascas (siglos XIV al<br />

XVI)”. En: L’av<strong>en</strong>ture <strong>mar</strong>itime, du golfe <strong>de</strong> gascogne á Terre-Neuve. Comité <strong>de</strong>s Travaux historiques<br />

et sci<strong>en</strong>tifiques, Editions du CTHS, 1995.<br />

GARMENDIA LARRAÑAGA, J. Gremios, oficios y cofradías <strong>en</strong> <strong>el</strong> País Vasco. Caja <strong>de</strong> Ahorros Provincial<br />

<strong>de</strong> Guipúzcoa, 1979.<br />

GRACIA CÁRCAMO, J. “El sector pesquero <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>historia</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> País Vasco: esbozo <strong>de</strong> los conocimi<strong>en</strong>tos<br />

actuales y problemas abiertos a <strong>la</strong> futura investigación historiográfica”. En: Itsas Memoria, vol.<br />

I. San Sebastián: Museo Naval, 1996.<br />

GUIARD, T. <strong>La</strong> industria naval vizcaína. Bilbao: Bilbaína <strong>de</strong> B<strong>el</strong><strong>la</strong>s Artes, 1917.<br />

HOMOBONO, J.I. Conservas <strong>de</strong> pescado y litografía <strong>en</strong> <strong>el</strong> litoral Cantábrico. Madrid: FEVE, 1995.<br />

HORMAZA, J.M. “Apuntes etnohistóricos <strong>de</strong> Pl<strong>en</strong>cia (y II)”. En: Pl<strong>en</strong>tzia azter<strong>la</strong>nak II. Pl<strong>en</strong>cia: Ayuntami<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> vil<strong>la</strong> <strong>de</strong> Pl<strong>en</strong>tzia, 1986; pp. 15-91.<br />

HUXLEY, S. “Los vascos y <strong>la</strong>s pesquerías transatlánticas (1517-1713)”. En: Itsasoa: <strong>el</strong> <strong>mar</strong> <strong>de</strong> Euskalherria,<br />

su naturaleza, sus hombres y su <strong>historia</strong>, vol. III. San Sebastián: Etor, 1989; pp. 27-148.<br />

IBÁÑEZ, M.; TORRECILLA, M.J.; ZABALA, M. “El patrimonio conservero <strong>en</strong> Bizkaia”. En: VVAA.: <strong>La</strong>s<br />

conservas <strong>de</strong> pescado <strong>en</strong> <strong>el</strong> País Vasco. Industria y patrimonio. San Sebastián: Museo Naval,<br />

1997; pp. 189-211.<br />

LÓPEZ, E. “Escabeche, sa<strong>la</strong>zón y conserva. Una primera aproximación a <strong>la</strong> transformación <strong><strong>de</strong>l</strong> pescado<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> País Vasco (1795-1975)”. En: VVAA.: <strong>La</strong>s conservas <strong>de</strong> pescado <strong>en</strong> <strong>el</strong> País Vasco.<br />

Industria y patrimonio. San Sebastián: Museo Naval, 1997; pp. 189-211.<br />

LÓPEZ-LOSA, E. “<strong>La</strong> pesca <strong>en</strong> <strong>el</strong> País Vasco. Una visión a <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo (siglos XIX y XX)”. En: Itsas<br />

Memoria, vol. III. San Sebastián: Museo Naval, 2000; pp. 239-277.<br />

MAIZ ALKORTA, J.A. “Estructura portuaria pesquera vizcaína”. En: Ernaroa, nº 9-10, 1993.<br />

MONTERO, M.; GARCÏA DE CORTAZAR, F. Diccionario <strong>de</strong> <strong>historia</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> Pais Vasco. San Sebastián:<br />

Txertoa, 1983.<br />

ODRIOZOLA, L. “<strong>La</strong> construcción naval <strong>en</strong> Gipuzcoa. Siglos XVI-XVIII”. En: Itsas Memoria, vol. II,<br />

1998; pp. 93-146.<br />

—. “<strong>La</strong> industria naval como motor <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía <strong>en</strong> los siglos XVI-XVII”. En: GRACIA CARCAMO,<br />

J.; MIEZA R.M. (Eds.): Haci<strong>en</strong>do Historia Hom<strong>en</strong>aje a Mª Ang<strong>el</strong>es <strong>La</strong>rrea. Leioa: Universidad <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

País Vasco, 1999; pp. 63-84.<br />

ORELLA, J.L. “Comercianes vascos <strong>en</strong> Normandía, F<strong>la</strong>n<strong>de</strong>s y <strong>La</strong> Hansa: 1452-1526”. En: Itsas Memoria,<br />

vol. IV. San Sebastián: Museo Naval, 2003; pp. 65-115.<br />

PRIOTTI, J. “El comercio <strong>de</strong> los puertos vascos p<strong>en</strong>insu<strong>la</strong>res con <strong>el</strong> noroeste europeo durante <strong>el</strong><br />

siglo XVI”. En: Itsas Memoria, vol. IV. San Sebastián: Museo Naval, 2003; pp. 193-207.<br />

RIVERA MEDINA, A.M. “Paisaje naval, construcción y ag<strong>en</strong>tes sociales <strong>en</strong> Vizcaya: <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> medioevo<br />

a <strong>la</strong> actualidad”. En: Itsas Memoria, vol. II. San Sebastián: Museo Naval, 1998; pp. 49-93.<br />

TUCK, J.A.; GRENIER, R. “Establecimi<strong>en</strong>to ball<strong>en</strong>ero vasco <strong><strong>de</strong>l</strong> siglo XVI <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>La</strong>brador”. En: Investigación<br />

y ci<strong>en</strong>cia, Enero 1982; pp. 82-91.<br />

URIARTE AYO, R. “El tráfico <strong>mar</strong>ítimo <strong>de</strong> mineral <strong>de</strong> hierro vizcaíno (1700-1850)”. En: Historia <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> economía <strong>mar</strong>ítima <strong><strong>de</strong>l</strong> País Vasco. San Sebastián: Txertoa, 1983; pp. 135-186.<br />

—. Estructura, <strong>de</strong>sarrollo y crisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> si<strong>de</strong>rurgia tradicional vizcaína (1700-1840). Lejona: UPV,<br />

1984.<br />

123


Uriarte García, Mª Ánge<strong>la</strong><br />

124<br />

—. “El hierro vasco y los mercados europeo y colonial durante <strong>el</strong> <strong>Antiguo</strong> Régim<strong>en</strong>”. En: Itsas Memoria,<br />

vol. IV. San Sebastián: Museo Naval, 2003; pp. 313-327.<br />

URIARTE GARCÍA, M. Pl<strong>en</strong>tzia. Estudio histórico-artístico. Bilbao: Diputación Foral <strong>de</strong> Bizkaia, 2004.<br />

VV.AA. Diccionario geográfico estadístico histórico. Juntas G<strong>en</strong>erales <strong>de</strong> Vizcaya, 1990. Voz Pl<strong>en</strong>cia.<br />

ZABALA, A. “Notas sobre <strong>la</strong> crisis <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>Antiguo</strong> Régim<strong>en</strong> <strong>en</strong> Vizcaya”. En: Historia <strong><strong>de</strong>l</strong> País Vasco-<br />

Siglo XVIII. Universidad <strong>de</strong> Deusto, 1985.<br />

—. “<strong>La</strong> construcción naval <strong>en</strong> <strong>el</strong> País Vasco <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XIX”. En: Itsasoa: <strong>el</strong> <strong>mar</strong> <strong>de</strong> Euskalerria, su<br />

naturaleza, sus hombres y su <strong>historia</strong>, vol. 7, 1989.<br />

—. “<strong>La</strong> evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>mar</strong>inería <strong>en</strong> <strong>el</strong> norte durante <strong>el</strong> siglo XVIII”. En: Bermeo, nº 1, 1981; pp.<br />

203-218.<br />

—. “Notas sobre <strong>el</strong> cabotaje vasco <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XVIII”. En: Ernaroa, nº 1, 1985; pp. 109-127.<br />

—. Arquitectura naval <strong>en</strong> <strong>el</strong> País Vasco. Gobierno Vasco, 1984.<br />

—. <strong>La</strong> función comercial <strong><strong>de</strong>l</strong> País Vasco <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XVIII. Zarautz: Itxarop<strong>en</strong>a, 1983.

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!