18.05.2013 Views

transporte de solutos en el flujo de agua en riego por surcos - Helvia ...

transporte de solutos en el flujo de agua en riego por surcos - Helvia ...

transporte de solutos en el flujo de agua en riego por surcos - Helvia ...

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

TRANSPORTE DE SOLUTOS EN EL FLUJO<br />

DE AGUA EN RIEGO POR SURCOS<br />

TESIS DOCTORAL<br />

MARÍA NOFUENTES MUÑOZ<br />

DIRECTORES:<br />

MARÍA JOSÉ POLO GÓMEZ<br />

JUAN VICENTE GIRÁLDEZ CERVERA<br />

Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Agronomía<br />

Universidad <strong>de</strong> Córdoba<br />

Octubre 2007


UNIVERSIDAD DE CÓRDOBA<br />

DEPARTAMENTO DE AGRONOMÍA<br />

E.T.S.I.AGRÓNOMOS Y MONTES<br />

María José Polo Gómez y Juan Vic<strong>en</strong>te Girál<strong>de</strong>z Cervera, profesores <strong>de</strong>l<br />

Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Agronomía <strong>de</strong> la Universidad <strong>de</strong> Córdoba, como directores <strong>de</strong> la<br />

tesis doctoral <strong>de</strong> la alumna <strong>de</strong> tercer ciclo <strong>de</strong> este Departam<strong>en</strong>to María Nofu<strong>en</strong>tes<br />

Muñoz, titulada Trans<strong>por</strong>te <strong>de</strong> <strong>solutos</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> <strong>en</strong> <strong>riego</strong> <strong>por</strong> <strong>surcos</strong>,<br />

informa que la doctoranda ha cubierto los objetivos propuestos <strong>en</strong> la tesis.<br />

En su <strong>de</strong>sarrollo, la doctoranda ha abordado <strong>el</strong> estudio <strong>de</strong>l movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los<br />

<strong>solutos</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>flujo</strong> superficial bajo un triple <strong>en</strong>foque: experim<strong>en</strong>tal <strong>en</strong> campo,<br />

experim<strong>en</strong>tal <strong>en</strong> canales <strong>de</strong> <strong>flujo</strong> <strong>en</strong> laboratorio, y teórico con la <strong>el</strong>aboración <strong>de</strong><br />

mo<strong>de</strong>los que integran y explican los anteriores resultados, con completa<br />

satisfacción.<br />

Por todo <strong>el</strong>lo creemos que proce<strong>de</strong> la pres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> la tesis para la tramitación <strong>de</strong><br />

la exposición y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa.<br />

Córdoba, 15 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 2007<br />

María José Polo Gómez Juan Vic<strong>en</strong>te Girál<strong>de</strong>z Cervera<br />

Campus <strong>de</strong> Rabanales<br />

Colonia <strong>de</strong> San José, Edif. 4,<br />

1º<strong>de</strong>r.<br />

14071 CÓRDOBA<br />

SPAIN<br />

T<strong>el</strong>éf. 34 - 957 - 21 26 62


Este trabajo se ha llevado a cabo <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> los proyectos AGL 2000-1476<br />

Manejo integrado <strong>de</strong> <strong>riego</strong> <strong>por</strong> <strong>surcos</strong> y AGL 03-01958 Trans<strong>por</strong>te <strong>de</strong> agroquímicos y<br />

sedim<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> <strong>surcos</strong> <strong>de</strong> <strong>riego</strong>. Financiado <strong>por</strong> <strong>el</strong> Plan Nacional <strong>de</strong> I+D+I <strong>de</strong>l<br />

Ministerio <strong>de</strong> Educación y Ci<strong>en</strong>cia.


Resum<strong>en</strong>: El <strong>riego</strong> <strong>por</strong> <strong>surcos</strong> es <strong>el</strong> sistema <strong>de</strong> <strong>riego</strong> <strong>por</strong> superficie más efici<strong>en</strong>te, y<br />

sigue si<strong>en</strong>do usado <strong>en</strong> la actualidad tanto <strong>en</strong> países <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo como <strong>en</strong> países avanzados.<br />

La aplicación <strong>de</strong> nutri<strong>en</strong>tes al <strong>agua</strong> <strong>de</strong> <strong>riego</strong> es un método <strong>de</strong> fertilización efici<strong>en</strong>te y<br />

económico que, a<strong>de</strong>más, evita posibles daños cuando <strong>el</strong> cultivo está establecido, pero<br />

obt<strong>en</strong>er resultados satisfactorios no es s<strong>en</strong>cillo, ya que la efici<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> la fertilización<br />

<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>en</strong> gran medida <strong>de</strong> las variables <strong>de</strong>l <strong>riego</strong>. En este trabajo se evalúa la influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

las características <strong>de</strong>l <strong>flujo</strong> superficial <strong>de</strong> <strong>agua</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>trans<strong>por</strong>te</strong> <strong>de</strong> fertilizante y, <strong>por</strong> tanto, <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> resultado final <strong>de</strong> la fertirrigación: r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> aplicación (Ra) y uniformidad <strong>de</strong><br />

distribución (UD) final. Para <strong>el</strong>lo, se han realizado una serie <strong>de</strong> <strong>en</strong>sayos <strong>en</strong> campo don<strong>de</strong> las<br />

variables <strong>de</strong> diseño fueron <strong>el</strong> caudal aplicado <strong>en</strong> cabecera, <strong>el</strong> mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> aplicación <strong>de</strong>l<br />

fertilizante al <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> y <strong>el</strong> número <strong>de</strong> <strong>riego</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> que se realiza <strong>el</strong> proceso (primer o<br />

segundo <strong>riego</strong>). El análisis <strong>de</strong> estos resultados se realizó programando un mo<strong>de</strong>lo numérico<br />

1D que resu<strong>el</strong>ve las ecuaciones <strong>de</strong> circulación <strong>de</strong> <strong>agua</strong> y <strong>trans<strong>por</strong>te</strong> <strong>de</strong> sustancias <strong>en</strong><br />

superficie, sobre medio <strong>por</strong>oso (incluy<strong>en</strong>do la compon<strong>en</strong>te <strong>de</strong> infiltración), utilizando un<br />

coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> dispersión longitudinal (E) uniforme y constante. El mo<strong>de</strong>lo se calibró con<br />

los resultados experim<strong>en</strong>tales <strong>de</strong> los <strong>en</strong>sayos <strong>de</strong> campo y se obtuvo una expresión<br />

adim<strong>en</strong>sional <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> valor efectivo <strong>de</strong> E y las variables <strong>de</strong> operación <strong>de</strong>l proceso <strong>de</strong><br />

fertir<strong>riego</strong> (condiciones <strong>de</strong>l <strong>flujo</strong> superficial <strong>de</strong> <strong>agua</strong>, tiempos <strong>de</strong> aplicación <strong>de</strong>l fertilizante) y<br />

<strong>el</strong> tipo <strong>de</strong> su<strong>el</strong>o; esta r<strong>el</strong>ación ha sido validada con medidas <strong>de</strong> <strong>en</strong>sayos previos. Usando esta<br />

r<strong>el</strong>ación para <strong>el</strong>egir <strong>el</strong> valor <strong>de</strong> E correspondi<strong>en</strong>te a cada caso, se efectuaron numerosas<br />

simulaciones numéricas <strong>de</strong>l proceso <strong>de</strong> fertir<strong>riego</strong> <strong>en</strong> <strong>surcos</strong>, para evaluar la influ<strong>en</strong>cia sobre<br />

los resultados <strong>de</strong> Ra y UD <strong>de</strong>: las condiciones iniciales <strong>de</strong>l su<strong>el</strong>o, <strong>el</strong> mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> la<br />

aplicación <strong>de</strong> fertilizante y su duración. Los resultados óptimos alcanzados correspon<strong>de</strong>n a<br />

aplicaciones cortas realizadas antes <strong>de</strong> que <strong>el</strong> fr<strong>en</strong>te <strong>de</strong> avance <strong>de</strong>l <strong>agua</strong> alcanzara <strong>el</strong> final <strong>de</strong>l<br />

surco, disminuy<strong>en</strong>do Ra y aum<strong>en</strong>tando UD con aplicaciones tardías, ya <strong>en</strong> condiciones<br />

perman<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong>, y viceversa. El mo<strong>de</strong>lo acoplado permite g<strong>en</strong>erar diagramas<br />

<strong>de</strong> operación óptima <strong>de</strong> fertir<strong>riego</strong>.<br />

Para realizar una primera aproximación <strong>de</strong>l proceso <strong>de</strong> <strong>trans<strong>por</strong>te</strong> <strong>en</strong> condiciones<br />

marcadam<strong>en</strong>te transitorias, se completó <strong>el</strong> trabajo con un estudio experim<strong>en</strong>tal <strong>de</strong>l proceso<br />

<strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> sustancias <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o al <strong>flujo</strong> superficial <strong>de</strong> <strong>agua</strong> y su <strong>trans<strong>por</strong>te</strong>, a<br />

partir <strong>de</strong> <strong>en</strong>sayos <strong>en</strong> un canal hidráulico <strong>de</strong> p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te constante que se r<strong>el</strong>l<strong>en</strong>ó <strong>de</strong> su<strong>el</strong>o,<br />

utilizando <strong>el</strong> caudal <strong>en</strong> cabecera como variable <strong>de</strong> diseño experim<strong>en</strong>tal. En una sección<br />

estrecha (franja estrecha) se colocó su<strong>el</strong>o con alta conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> trazador y se midió la<br />

conductividad <strong>el</strong>éctrica <strong>de</strong>l <strong>agua</strong> como indicador <strong>de</strong> su conc<strong>en</strong>tración <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>flujo</strong> superficial<br />

<strong>de</strong> <strong>agua</strong>. El mo<strong>de</strong>lo numérico 1D anteriorm<strong>en</strong>te <strong>de</strong>scrito se utilizó para cuantificar <strong>el</strong> caudal<br />

<strong>en</strong> cada punto <strong>de</strong>l canal y, con este, estimar las cargas efectuadas <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o. Los<br />

resultados obt<strong>en</strong>idos muestran que a mayores caudales <strong>de</strong> <strong>en</strong>trada se alcanzan mayores<br />

valores <strong>de</strong> conc<strong>en</strong>tración <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong>, aunque la duración <strong>de</strong>l proceso <strong>de</strong><br />

transfer<strong>en</strong>cia disminuye. Asimismo, cuando la longitud <strong>de</strong>l tramo conc<strong>en</strong>trado <strong>en</strong> sustancia<br />

aum<strong>en</strong>ta, <strong>el</strong> proceso global <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cia no aum<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> forma lineal <strong>en</strong> r<strong>el</strong>ación con <strong>el</strong><br />

caso <strong>de</strong> franja estrecha con las mismas condiciones <strong>de</strong> <strong>flujo</strong>.


Abstract: Furrow irrigation is the most effici<strong>en</strong>t surface irrigation system, used<br />

nowadays in both <strong>de</strong>v<strong>el</strong>oped and <strong>de</strong>v<strong>el</strong>oping countries. Nutri<strong>en</strong>t application to surface<br />

water is an effici<strong>en</strong>t and economic fertilization method, which avoids crop damage.<br />

However, final good results are not easy to achieve, <strong>de</strong>p<strong>en</strong>ding strongly on water flow<br />

variables. This work evaluates the surface flow effects on fertilizer trans<strong>por</strong>t, and the final<br />

fertigation results: Application Effici<strong>en</strong>cy (Ea) and Distribution Uniformity (UD). To this<br />

purpose, a serial of fi<strong>el</strong>d experim<strong>en</strong>ts were carried out, with the inflow water flow, the<br />

fertilizer application mom<strong>en</strong>t, and the irrigation number (first or second irrigation) as<br />

<strong>de</strong>sign variables. A 1-D numerical mo<strong>de</strong>l was programmed to analyze the experim<strong>en</strong>tal<br />

results, which solves shallow water and solute trans<strong>por</strong>t equations over <strong>por</strong>ous medium<br />

(including infiltration as a boundary condition), by means of uniform and constant value of<br />

the Longitudinal Dispersion Coeffici<strong>en</strong>t (E). The mo<strong>de</strong>l was calibrated and validated, and a<br />

dim<strong>en</strong>sionless expression betwe<strong>en</strong> E effective values found and the fertigation process<br />

variables (surface flow characteristics, fertilizer application time) and soil type; this<br />

r<strong>el</strong>ationship was also validated from previous experim<strong>en</strong>tal work. This function was used to<br />

choose the E value corresponding to each individual run of the 1D numerical trans<strong>por</strong>t<br />

mo<strong>de</strong>l in a series of simulated performances of fertigation cases, carried out to evaluate the<br />

effects of soil initial conditions, fertilizer application mom<strong>en</strong>t and duration on the final<br />

values of Ea and UD. Optimal results were obtained for short applications occurring<br />

before the water flow reached the <strong>en</strong>d of the furrow, with <strong>de</strong>creasing Ea and increasing<br />

UD values for later applications un<strong>de</strong>r steady flow conditions, and vice versa. The validated<br />

coupled mo<strong>de</strong>l allows the g<strong>en</strong>eration of optimal operational fertigation diagrams.<br />

Finally, a first approximation to trans<strong>por</strong>t 1D mo<strong>de</strong>lling un<strong>de</strong>r transi<strong>en</strong>t conditions was<br />

achieved by laboratory work. Solute transfer from soil to surface runoff, and trans<strong>por</strong>t<br />

process characterization was approached from serial of experim<strong>en</strong>ts in a hydraulic flume<br />

with uniform slope, filled with soil, with the inflow water rate as <strong>de</strong>sign variable. A<br />

conc<strong>en</strong>trated short section (short fringe) of soil was located 4 m downstream from the<br />

inflow water source, and water <strong>el</strong>ectrical conductivity was measured as a tracer of solute<br />

conc<strong>en</strong>tration in surface flow. The water flow characteristics along the chann<strong>el</strong> were<br />

calculated by the 1D numerical mo<strong>de</strong>l <strong>de</strong>scribed above, and used to estimate solute loads<br />

from soil to runoff. The results showed an int<strong>en</strong>sification of the transfer process with<br />

increasing water flow rates, together with a reduction of its significant duration. Besi<strong>de</strong>s,<br />

wh<strong>en</strong> the conc<strong>en</strong>trated fringe is longer, the global transfer process exhibits strong nonlinearity,<br />

by comparison to the results with a short fringe and similar water flow conditions.


Agra<strong>de</strong>cimi<strong>en</strong>tos<br />

Son muchas las personas que han hecho posible la realización <strong>de</strong> este trabajo y a las que<br />

quiero expresar mi más sincero agra<strong>de</strong>cimi<strong>en</strong>to.<br />

A mis directores <strong>por</strong> su inestimable ayuda y paci<strong>en</strong>cia durante estos años.<br />

Al profesor Luis Teixeira <strong>por</strong> facilitarnos <strong>el</strong> laboratorio <strong>de</strong> la Escu<strong>el</strong>a <strong>de</strong> Caminos, Canales<br />

y Puertos <strong>de</strong> la Universidad <strong>de</strong> Castilla la Mancha, <strong>en</strong> <strong>el</strong> que se realizó una parte<br />

experim<strong>en</strong>tal im<strong>por</strong>tante <strong>de</strong> este trabajo.<br />

A Eduardo, <strong>el</strong> mejor técnico que uno se pue<strong>de</strong> <strong>en</strong>contrar <strong>en</strong> un laboratorio <strong>de</strong> hidráulica,<br />

con él no existieron los problemas.<br />

A Rafa, José Manu<strong>el</strong> y “<strong>el</strong> Rubio” <strong>por</strong> los días <strong>de</strong> trabajo <strong>en</strong> <strong>el</strong> campo, que a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> duros<br />

fueron muy divertidos.<br />

A Tani <strong>por</strong> su ayuda <strong>en</strong> los <strong>en</strong>sayos <strong>de</strong> laboratorio. A Isa <strong>por</strong> su trabajo tanto <strong>en</strong><br />

laboratorio como <strong>en</strong> campo.<br />

A Pilar García-Navarro, <strong>por</strong> su gran ayuda, apoyo y ánimo <strong>en</strong> la realización <strong>de</strong>l método<br />

numérico. El mes que compartí con su grupo <strong>en</strong> Zaragoza fue un punto <strong>de</strong> inflexión <strong>en</strong> mi<br />

trayecto; quisiera agra<strong>de</strong>cerles a todos haberme hecho s<strong>en</strong>tir como <strong>en</strong> casa.<br />

A Javier Murillo, <strong>por</strong> tantas conversaciones <strong>en</strong> las que nunca <strong>de</strong>jó <strong>de</strong> resolverme problemas<br />

numéricos, su apoyo durante meses ha sido <strong>de</strong> una ayuda incalculable.<br />

A Cristina, mi compañera y amiga, <strong>de</strong> la que siempre he recibido apoyo durante la<br />

realización <strong>de</strong> este trabajo.<br />

A María José, mi amiga, contigo nunca <strong>de</strong>jo <strong>de</strong> crecer.<br />

A las incor<strong>por</strong>aciones <strong>de</strong>l último año, El<strong>en</strong>a, Jesús y Marta, y a todos los compañeros <strong>de</strong>l<br />

área, <strong>el</strong> día a día siempre es más divertido.<br />

A mis padres y hermana <strong>por</strong> su confianza y compr<strong>en</strong>sión siempre.<br />

A Javi, mi compañero <strong>de</strong> viaje, <strong>de</strong>l que siempre he recibido apoyo y confianza,<br />

animándome a hacer un esfuerzo más <strong>en</strong> los mom<strong>en</strong>tos críticos.


A Javi


INDICE GENERAL<br />

1. Introducción y objetivos .................................................................. 1<br />

1.1 Descripción <strong>de</strong>l fertir<strong>riego</strong> <strong>por</strong> <strong>surcos</strong>......................................................................... 5<br />

1.2 Trans<strong>por</strong>te <strong>de</strong>l fertilizante <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>flujo</strong> superficial <strong>de</strong> <strong>agua</strong> ......................................... 7<br />

1.3 Mo<strong>de</strong>lado <strong>de</strong>l fertir<strong>riego</strong> <strong>por</strong> <strong>surcos</strong>............................................................................. 8<br />

Objetivos ................................................................................................................................ 13<br />

2. Mo<strong>de</strong>lado 1-D <strong>de</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> y <strong>solutos</strong> <strong>en</strong> un surco <strong>de</strong> <strong>riego</strong>....... 15<br />

2.1 Flujo <strong>de</strong> <strong>agua</strong> ................................................................................................................... 15<br />

2.1.1 Operación <strong>de</strong>l <strong>riego</strong> <strong>por</strong> <strong>surcos</strong> .......................................................................... 15<br />

2.1.2 Clasificación <strong>de</strong>l <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong>............................................................................. 17<br />

2.1.3 Ecuaciones que <strong>de</strong>scrib<strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong>........................................................ 18<br />

2.1.3.1 Mo<strong>de</strong>lado <strong>de</strong>l proceso <strong>de</strong> infiltración................................................... 20<br />

2.1.3.2 Estimación <strong>de</strong> los parámetros <strong>de</strong> la función <strong>de</strong> infiltración.............. 21<br />

2.2 Flujo <strong>de</strong> <strong>solutos</strong>............................................................................................................... 25<br />

2.2.1 Ecuación <strong>de</strong>l <strong>trans<strong>por</strong>te</strong> <strong>de</strong> <strong>solutos</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong>................................... 25<br />

2.2.2 Clasificación <strong>de</strong>l régim<strong>en</strong> <strong>en</strong> función <strong>de</strong> los procesos <strong>de</strong> <strong>trans<strong>por</strong>te</strong> ............ 29<br />

2.3 Mo<strong>de</strong>lado numérico ....................................................................................................... 33<br />

2.3.1 Formas <strong>de</strong> <strong>de</strong>scribir <strong>el</strong> movimi<strong>en</strong>to y propieda<strong>de</strong>s principales <strong>de</strong> los esquemas<br />

numéricos.............................................................................................................. 34<br />

2.3.1.1 Dominio <strong>de</strong> cálculo, aproximación <strong>de</strong> las <strong>de</strong>rivadas y propieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

los esquemas numéricos ........................................................................ 34<br />

2.3.2 Clasificación <strong>de</strong> los términos <strong>de</strong> las ecuaciones <strong>de</strong> Saint V<strong>en</strong>ant................... 37<br />

2.3.3 Resolución <strong>de</strong> los puntos interiores <strong>de</strong> la malla ............................................... 38<br />

2.3.3.1 Tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los términos dinámicos............................................... 38<br />

2.3.3.2 Tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> la infiltración ................................................................ 41<br />

2.3.3.3 Tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> la fricción...................................................................... 41<br />

2.3.4 Condiciones <strong>de</strong> contorno .................................................................................... 42<br />

2.3.5 Tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>solutos</strong> ........................................................................................ 44<br />

3. Ensayos <strong>de</strong> campo: Diseño, calibración <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> y<br />

resultados experim<strong>en</strong>tales ................................................................... 48<br />

3.1 Descripción <strong>de</strong> los <strong>en</strong>sayos ........................................................................................... 48<br />

3.1.1. Diseño experim<strong>en</strong>tal............................................................................................ 48<br />

i


ii<br />

3.1.2 Medidas <strong>de</strong> caudal <strong>de</strong> <strong>en</strong>trada y salida ............................................................... 51<br />

3.1.3 Aplicación y medida <strong>de</strong> trazador ........................................................................ 52<br />

3.1.4 Geometría <strong>de</strong> los <strong>surcos</strong> ...................................................................................... 53<br />

3.1.5 Toma <strong>de</strong> muestras <strong>de</strong> su<strong>el</strong>o para <strong>el</strong> análisis <strong>de</strong> bromuro................................. 53<br />

3.2 Medidas experim<strong>en</strong>tales y calibración <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> <strong>agua</strong> ...................................... 55<br />

3.3 Evolución <strong>de</strong>l soluto <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>flujo</strong> superficial <strong>de</strong> <strong>agua</strong>: Resultados experim<strong>en</strong>tales.. 58<br />

3.3.1 Evolución tem<strong>por</strong>al <strong>de</strong> soluto <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong>............................................ 58<br />

3.3.2 R<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> aplicación <strong>de</strong> <strong>agua</strong> y <strong>de</strong> soluto................................................ 64<br />

3.3.3 Estimación <strong>de</strong> la masa <strong>de</strong> trazador infiltrada a partir <strong>de</strong> muestreos <strong>de</strong> su<strong>el</strong>o65<br />

3.3.4 Uniformidad <strong>de</strong> distribución longitudinal <strong>de</strong> soluto <strong>en</strong> <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o.................... 66<br />

3.4 Conclusiones.................................................................................................................... 70<br />

4. Optimización <strong>de</strong> la fertirrigación <strong>en</strong> <strong>surcos</strong> .................................... 71<br />

4.1 Calibración <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> <strong>trans<strong>por</strong>te</strong> <strong>de</strong> <strong>solutos</strong>....................................................... 72<br />

4.1.1 Distribución vertical <strong>de</strong> <strong>solutos</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o ...................................................... 80<br />

4.2 R<strong>el</strong>ación <strong>de</strong>l coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> dispersión longitudinal con las variables <strong>de</strong> operación <strong>de</strong><br />

fertir<strong>riego</strong>......................................................................................................................... 84<br />

4.2.1 Obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> una función paramétrica que r<strong>el</strong>acione <strong>el</strong> coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong><br />

dispersión con las variables <strong>de</strong> operación <strong>de</strong> fertir<strong>riego</strong>................................. 85<br />

4.2.2 Validación .............................................................................................................. 88<br />

4.2.2.1 Calibración <strong>de</strong>l <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong>.................................................................. 89<br />

4.2.2.2 Estimación <strong>de</strong>l coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> dispersión longitudinal y validación <strong>de</strong> la<br />

función E * -T * ........................................................................................................90<br />

4.3 Simulación <strong>de</strong> operaciones <strong>de</strong> fertir<strong>riego</strong>................................................................. 95<br />

4.3.1 Resultado <strong>de</strong> las simulaciones ............................................................................. 96<br />

4.3.2 Influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> <strong>riego</strong> <strong>en</strong> que se realice la aplicación.......................... 101<br />

4.4 Curvas <strong>de</strong> operación <strong>de</strong>l fertir<strong>riego</strong>.............................................................................. 103<br />

4.5 Conclusiones.................................................................................................................... 107<br />

5. Transfer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>solutos</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o al <strong>flujo</strong> superficial <strong>de</strong> <strong>agua</strong>109<br />

5.1 Introducción y objetivos................................................................................................ 109<br />

5.2 Ensayos <strong>de</strong> laboratorio................................................................................................... 112<br />

5.2.1 Descripción <strong>de</strong> los <strong>en</strong>sayos.................................................................................. 112<br />

5.3 Resultados........................................................................................................................ 116<br />

5.3.1 Resultados experim<strong>en</strong>tales................................................................................... 116


5.3.2 Dinámica <strong>de</strong>l proceso <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cia: obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> una función <strong>de</strong> carga<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o........................................................................................................ 119<br />

5.3.3 Mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> <strong>trans<strong>por</strong>te</strong> <strong>de</strong> <strong>solutos</strong> <strong>en</strong> superficie: casos <strong>de</strong> franja estrecha ..... 124<br />

5.3.3.1 Calibración <strong>de</strong>l <strong>en</strong>sayo correspondi<strong>en</strong>te a la franja <strong>de</strong> 0.7 m <strong>de</strong><br />

longitud .................................................................................................... 127<br />

5.4 Conclusiones ................................................................................................................... 129<br />

6. Conclusiones........................................................................................................131<br />

A. Trans<strong>por</strong>te superficial <strong>en</strong> <strong>el</strong> surco <strong>de</strong> sustancias aplicadas al <strong>agua</strong> <strong>de</strong> <strong>riego</strong> ............ 131<br />

B. Transfer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> sustancias <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la superficie <strong>de</strong>l su<strong>el</strong>o al <strong>flujo</strong> superficial <strong>de</strong> <strong>agua</strong><br />

................................................................................................................................................. 132<br />

7. Bibliografía ..........................................................................................................134<br />

Anejos ......................................................................................................................144<br />

Anejo I .....................................................................................................................145<br />

Anejo II....................................................................................................................148<br />

Anejo III ..................................................................................................................153<br />

Lista <strong>de</strong> símbolos.....................................................................................................155<br />

iii


INDICE DE TABLAS<br />

1.1 Superficie regada a cada tipo <strong>de</strong> cultivo................................................................................2<br />

3.1 Fracciones <strong>de</strong> ar<strong>en</strong>a, limo y arcilla <strong>en</strong> <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o <strong>de</strong> la parc<strong>el</strong>a experim<strong>en</strong>tal .......................49<br />

3.2 Características <strong>de</strong> los <strong>en</strong>sayos <strong>de</strong> campo ...............................................................................50<br />

3.3 Características geométricas <strong>de</strong> los <strong>surcos</strong>..............................................................................55<br />

3.4 Valores ajustados <strong>de</strong> los parámetros <strong>de</strong> la ecuación <strong>de</strong> infiltración y <strong>en</strong> coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong><br />

aspereza <strong>de</strong> Manning <strong>en</strong> todos los <strong>en</strong>sayos <strong>de</strong> campo........................................................56<br />

3.5 Errores r<strong>el</strong>ativos <strong>de</strong> los valores calculados y medidos <strong>de</strong> las curvas <strong>de</strong> avance, y <strong>el</strong><br />

error <strong>de</strong>l balance <strong>de</strong> masa <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo...................................................................................57<br />

3.6 Valores <strong>de</strong> la conc<strong>en</strong>tración y carga iniciales <strong>en</strong> cada <strong>en</strong>sayo.............................................58<br />

3.7 R<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> aplicación <strong>de</strong> <strong>agua</strong>........................................................................................64<br />

3.8 R<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> aplicación <strong>de</strong> soluto.....................................................................................65<br />

3.9 Resultado <strong>de</strong>l análisis <strong>de</strong> las muestras <strong>de</strong> su<strong>el</strong>o ....................................................................66<br />

3.10 Uniformidad <strong>de</strong> distribución <strong>de</strong> soluto ...............................................................................69<br />

4.1 Valores <strong>de</strong>l coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> dispersión longitudinal...............................................................79<br />

4.2 Coefici<strong>en</strong>tes ajustados <strong>de</strong> la ecuación 4.3..............................................................................87<br />

4.3 Características <strong>de</strong> los <strong>en</strong>sayos utilizados <strong>en</strong> la validación <strong>de</strong> la función E*-T* ...............89<br />

4.4 Parámetros ajustados <strong>de</strong> la ecuación <strong>de</strong> infiltración ............................................................89<br />

4.5 Errores <strong>en</strong> la calibración <strong>de</strong> los <strong>en</strong>sayos <strong>de</strong> <strong>agua</strong> .................................................................90<br />

4.6 Valores estimados <strong>de</strong>l coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> dispersión longitudinal............................................91<br />

4.7 Comparación <strong>de</strong> los valores <strong>de</strong> r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> aplicación, experim<strong>en</strong>tal y<br />

calculado....................................................................................................................................94<br />

4.8 Valores estimados <strong>de</strong> E <strong>en</strong> las simulaciones correspondi<strong>en</strong>tes a primer <strong>riego</strong>................97<br />

4.9 Valores estimados <strong>de</strong> E <strong>en</strong> las simulaciones correspondi<strong>en</strong>tes a segundo <strong>riego</strong>.............98<br />

4.10 Ra y UD <strong>en</strong> las simulaciones correspondi<strong>en</strong>tes a primer <strong>riego</strong>........................................99<br />

4.11 Ra y UD <strong>en</strong> las simulaciones correspondi<strong>en</strong>tes a segundo <strong>riego</strong>.....................................100<br />

4.12 Valores <strong>de</strong>l coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> Dispersión Longitudinal, Ra y UD ........................................106<br />

5.1 Caudal <strong>de</strong> <strong>en</strong>trada, masa <strong>de</strong> trazador y humedad inicial <strong>de</strong>l su<strong>el</strong>o.....................................115<br />

5.2 Valores ajustados <strong>de</strong> los parámetros <strong>de</strong> la ecuación <strong>de</strong> infiltración y <strong>el</strong> coefici<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong> aspereza <strong>de</strong> Manning <strong>en</strong> todos los <strong>en</strong>sayos <strong>de</strong> laboratorio...........................................116<br />

5.3 Parámetros <strong>de</strong> la función <strong>de</strong> carga ajustada para los <strong>en</strong>sayos <strong>de</strong> franja estrecha.............122<br />

iv


INDICE DE FIGURAS<br />

2.1 Tiempos característicos y fases principales <strong>de</strong>l <strong>riego</strong> <strong>por</strong> <strong>surcos</strong>............................. 17<br />

2.2 Malla discreta <strong>de</strong> puntos <strong>de</strong>l dominio <strong>en</strong> <strong>el</strong> espacio y tiempo.................................. 35<br />

3.1 Parc<strong>el</strong>a experim<strong>en</strong>tal ...................................................................................................... 49<br />

3.2 Aforadores situados <strong>en</strong> la cabecera <strong>de</strong> los <strong>surcos</strong>...................................................... 51<br />

3.3 Aforadores situados <strong>en</strong> la cola <strong>de</strong> los <strong>surcos</strong>.............................................................. 52<br />

3.4 Estación <strong>de</strong> medida durante un <strong>en</strong>sayo....................................................................... 52<br />

3.5 Perfilómetro <strong>de</strong> varillas.................................................................................................. 53<br />

3.6 Puntos <strong>de</strong> toma <strong>de</strong> muestras <strong>de</strong> su<strong>el</strong>o <strong>en</strong> las estaciones <strong>de</strong> medida <strong>de</strong>l surco....... 54<br />

3.7 Curva <strong>de</strong> avance e hidrograma <strong>de</strong> escorr<strong>en</strong>tía para los <strong>en</strong>sayos realizados <strong>en</strong><br />

primer <strong>riego</strong> (<strong>en</strong>sayos 1 y 2).......................................................................................... 56<br />

3.8 Curva <strong>de</strong> avance e hidrograma <strong>de</strong> escorr<strong>en</strong>tía para los <strong>en</strong>sayos realizados <strong>en</strong><br />

segundo <strong>riego</strong> (<strong>en</strong>sayos 3 y 4)....................................................................................... 57<br />

3.9 Evolución tem<strong>por</strong>al <strong>de</strong> la conc<strong>en</strong>tración y carga <strong>de</strong> soluto durante <strong>el</strong> <strong>en</strong>sayo 1... 59<br />

3.10 Evolución tem<strong>por</strong>al <strong>de</strong> la conc<strong>en</strong>tración y carga <strong>de</strong> soluto durante <strong>el</strong> <strong>en</strong>sayo 2. 60<br />

3.11 Evolución tem<strong>por</strong>al <strong>de</strong> la conc<strong>en</strong>tración y carga <strong>de</strong> soluto durante <strong>el</strong> <strong>en</strong>sayo 3. 62<br />

3.12 Evolución tem<strong>por</strong>al <strong>de</strong> la conc<strong>en</strong>tración y carga <strong>de</strong> soluto durante <strong>el</strong> <strong>en</strong>sayo 4. 63<br />

3.13 Ejemplo <strong>de</strong> la longitud asignada a cada estación <strong>de</strong> muestreo .............................. 65<br />

3.14 Masa r<strong>el</strong>ativa acumulada infiltrada <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>en</strong>sayo 1 ................................................... 67<br />

3.15 Masa r<strong>el</strong>ativa acumulada infiltrada <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>en</strong>sayo 2 ................................................... 67<br />

3.16 Masa r<strong>el</strong>ativa acumulada infiltrada <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>en</strong>sayo 3 ................................................... 68<br />

3.17 Masa r<strong>el</strong>ativa acumulada infiltrada <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>en</strong>sayo 4 ................................................... 68<br />

4.1 Ensayo 1 (primer <strong>riego</strong>), aplicación 2. Conc<strong>en</strong>tración r<strong>el</strong>ativa experim<strong>en</strong>tal y<br />

calculada y características <strong>de</strong> la calibración <strong>en</strong> la tabla asociada.............................. 72<br />

4.2 Ensayo 1 (primer <strong>riego</strong>), aplicación 3. Conc<strong>en</strong>tración r<strong>el</strong>ativa experim<strong>en</strong>tal y<br />

calculada y características <strong>de</strong> la calibración <strong>en</strong> la tabla asociada.............................. 73<br />

4.3 Ensayo 2 (primer <strong>riego</strong>), aplicación 1. Conc<strong>en</strong>tración r<strong>el</strong>ativa experim<strong>en</strong>tal y<br />

calculada y características <strong>de</strong> la calibración <strong>en</strong> la tabla asociada.............................. 74<br />

4.4 Ensayo 2 (primer <strong>riego</strong>), aplicación 2. Conc<strong>en</strong>tración r<strong>el</strong>ativa experim<strong>en</strong>tal y<br />

calculada y características <strong>de</strong> la calibración <strong>en</strong> la tabla asociada.............................. 74<br />

4.5 Ensayo 2 (primer <strong>riego</strong>), aplicación 3. Conc<strong>en</strong>tración r<strong>el</strong>ativa experim<strong>en</strong>tal y<br />

calculada y características <strong>de</strong> la calibración <strong>en</strong> la tabla asociada.............................. 75<br />

v


4.6 Ensayo 3 (segundo <strong>riego</strong>), aplicación 1. Conc<strong>en</strong>tración r<strong>el</strong>ativa experim<strong>en</strong>tal y<br />

calculada y características <strong>de</strong> la calibración <strong>en</strong> la tabla asociada.............................. 76<br />

4.7 Ensayo 3 (segundo <strong>riego</strong>), aplicación 2. Conc<strong>en</strong>tración r<strong>el</strong>ativa experim<strong>en</strong>tal y<br />

calculada y características <strong>de</strong> la calibración <strong>en</strong> la tabla asociada.............................. 76<br />

4.8 Ensayo 3 (segundo <strong>riego</strong>), aplicación 3. Conc<strong>en</strong>tración r<strong>el</strong>ativa experim<strong>en</strong>tal y<br />

calculada y características <strong>de</strong> la calibración <strong>en</strong> la tabla asociada.............................. 77<br />

4.9 Ensayo 4 (segundo <strong>riego</strong>), aplicación 1. Conc<strong>en</strong>tración r<strong>el</strong>ativa experim<strong>en</strong>tal y<br />

calculada y características <strong>de</strong> la calibración <strong>en</strong> la tabla asociada.............................. 78<br />

4.10 Ensayo 4 (segundo <strong>riego</strong>), aplicación 2. Conc<strong>en</strong>tración r<strong>el</strong>ativa experim<strong>en</strong>tal y<br />

calculada y características <strong>de</strong> la calibración <strong>en</strong> la tabla asociada.............................. 78<br />

4.11 Ensayo 4 (segundo <strong>riego</strong>), aplicación 3. Conc<strong>en</strong>tración r<strong>el</strong>ativa experim<strong>en</strong>tal y<br />

calculada y características <strong>de</strong> la calibración <strong>en</strong> la tabla asociada.............................. 79<br />

4.12 Distribución vertical <strong>de</strong>l soluto <strong>en</strong> <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o <strong>en</strong> <strong>el</strong> primer <strong>en</strong>sayo ........................... 81<br />

4.13 Distribución vertical <strong>de</strong>l soluto <strong>en</strong> <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o <strong>en</strong> <strong>el</strong> segundo <strong>en</strong>sayo ........................ 81<br />

4.14 Distribución vertical <strong>de</strong>l soluto <strong>en</strong> <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o <strong>en</strong> <strong>el</strong> tercer <strong>en</strong>sayo............................. 82<br />

4.15 Distribución vertical <strong>de</strong>l soluto <strong>en</strong> <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o <strong>en</strong> <strong>el</strong> cuarto <strong>en</strong>sayo............................ 83<br />

4.16 Valores <strong>de</strong> E calibrados fr<strong>en</strong>te al tiempo <strong>de</strong> aplicación. Ensayos 1 y 3, primer<br />

y segundo <strong>riego</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> primer grupo <strong>de</strong> <strong>surcos</strong>; <strong>en</strong>sayos 2 y 4, primer y segundo<br />

<strong>riego</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> segundo grupo <strong>de</strong> <strong>surcos</strong> ........................................................................... 85<br />

4.17 Evolución tem<strong>por</strong>al a lo largo <strong>de</strong>l <strong>riego</strong> <strong>de</strong> la v<strong>el</strong>ocidad media superficial <strong>de</strong>l<br />

<strong>agua</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> surco para los <strong>en</strong>sayos 1 y 2 (primer <strong>riego</strong>), y 3 y 4 (segundo <strong>riego</strong>).... 87<br />

4.18 Función paramétrica adim<strong>en</strong>sional que r<strong>el</strong>aciona <strong>el</strong> coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> dispersión<br />

longitudinal efectivo <strong>en</strong> un <strong>riego</strong> con <strong>el</strong> tiempo <strong>de</strong> aplicación <strong>de</strong>l fertilizante ...... 88<br />

4.19 Tiempos <strong>de</strong> avance e hidrogramas <strong>de</strong> escorr<strong>en</strong>tía, experim<strong>en</strong>tales y calculados. 90<br />

4.20 Evolución tem<strong>por</strong>al <strong>de</strong> soluto experim<strong>en</strong>tal y calculada. Ensayo 0.1, aplicación<br />

1 ........................................................................................................................................ 91<br />

4.21 Evolución tem<strong>por</strong>al <strong>de</strong> soluto experim<strong>en</strong>tal y calculada. Ensayo 0.1, aplicación<br />

2 ........................................................................................................................................ 92<br />

4.22 Evolución tem<strong>por</strong>al <strong>de</strong> soluto experim<strong>en</strong>tal y calculada. Ensayo 0.2, aplicación<br />

1 ........................................................................................................................................ 92<br />

4.23 Evolución tem<strong>por</strong>al <strong>de</strong> soluto experim<strong>en</strong>tal y calculada. Ensayo 0.2, aplicación<br />

2 ........................................................................................................................................ 93<br />

4.24 Influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l or<strong>de</strong>n <strong>de</strong>l <strong>riego</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> aplicación............................. 102<br />

4.25 Influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> <strong>riego</strong> <strong>en</strong> la uniformidad <strong>de</strong> distribución .......................... 102<br />

vi


4.26 Curva <strong>de</strong> operación <strong>de</strong> fertir<strong>riego</strong> <strong>en</strong> primer <strong>riego</strong>.................................................. 103<br />

4.27 Curva <strong>de</strong> operación <strong>de</strong> fertir<strong>riego</strong> <strong>en</strong> segundo <strong>riego</strong>............................................... 104<br />

4.28 Evolución tem<strong>por</strong>al <strong>de</strong> la conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> fertilizante <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>agua</strong> <strong>de</strong> <strong>riego</strong> a lo<br />

largo <strong>de</strong>l surco................................................................................................................. 105<br />

4.29 Distribución longitudinal final <strong>de</strong> fertilizante <strong>en</strong> <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o....................................... 105<br />

4.30 Distribución vertical final <strong>de</strong> fertilizante <strong>en</strong> <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o ............................................... 105<br />

5.1 Canal <strong>de</strong> laboratorio ....................................................................................................... 112<br />

5.2 Preparación y recogida <strong>de</strong>l su<strong>el</strong>o <strong>en</strong> campo................................................................ 113<br />

5.3 Canal r<strong>el</strong>l<strong>en</strong>o <strong>de</strong> su<strong>el</strong>o y estructura <strong>de</strong> remanso <strong>en</strong> <strong>el</strong> extremo <strong>de</strong> <strong>en</strong>trada <strong>de</strong><br />

<strong>agua</strong> <strong>en</strong> la cabecera......................................................................................................... 114<br />

5.4 Tiempo <strong>de</strong> avance medido y tiempos calculados <strong>en</strong> los <strong>en</strong>sayos............................. 116<br />

5.5 Evolución tem<strong>por</strong>al <strong>de</strong> los números <strong>de</strong> Reynolds y Frou<strong>de</strong>.................................... 117<br />

5.6 Evolución tem<strong>por</strong>al <strong>de</strong> soluto <strong>en</strong> los <strong>en</strong>sayos 1 y 2 (est. 2 sobre la franja; est. 1<br />

y est. 3 <strong>agua</strong>s arriba y <strong>agua</strong>s abajo, respectivam<strong>en</strong>te) ................................................ 117<br />

5.7 Evolución tem<strong>por</strong>al <strong>de</strong> soluto <strong>en</strong> los <strong>en</strong>sayos 3 y 4 (est. 2 sobre la franja; est. 1<br />

y est. 3 <strong>agua</strong>s arriba y <strong>agua</strong>s abajo, respectivam<strong>en</strong>te) ................................................ 118<br />

5.8 Evolución tem<strong>por</strong>al <strong>de</strong> soluto <strong>en</strong> los <strong>en</strong>sayos 5 y 6 (est. 2 sobre la franja; est. 1<br />

y est. 3 <strong>agua</strong>s arriba y <strong>agua</strong>s abajo, respectivam<strong>en</strong>te) ................................................ 118<br />

5.9 Evolución tem<strong>por</strong>al <strong>de</strong> soluto <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>en</strong>sayo 7 (est. 2 sobre la franja; est. 1 y est.<br />

3 <strong>agua</strong>s arriba y <strong>agua</strong>s abajo, respectivam<strong>en</strong>te) .......................................................... 118<br />

5.10 Evolución tem<strong>por</strong>al <strong>de</strong> la carga <strong>de</strong> soluto y <strong>el</strong> caudal <strong>en</strong> la sección don<strong>de</strong> se<br />

situó <strong>el</strong> trazador <strong>en</strong> los <strong>en</strong>sayos 1 y 2 respectivam<strong>en</strong>te............................................. 120<br />

5.11 Evolución tem<strong>por</strong>al <strong>de</strong> la carga <strong>de</strong> soluto y <strong>el</strong> caudal <strong>en</strong> la sección don<strong>de</strong> se<br />

situó <strong>el</strong> trazador <strong>en</strong> los <strong>en</strong>sayos 3 y 4 respectivam<strong>en</strong>te............................................. 120<br />

5.12 Evolución tem<strong>por</strong>al <strong>de</strong> la carga <strong>de</strong> soluto y <strong>el</strong> caudal <strong>en</strong> la sección don<strong>de</strong> se<br />

situó <strong>el</strong> trazador <strong>en</strong> los <strong>en</strong>sayos 5 y 6 respectivam<strong>en</strong>te............................................. 121<br />

5.13 V<strong>el</strong>ocidad media <strong>de</strong>l <strong>flujo</strong> y caudal <strong>de</strong> <strong>en</strong>trada fr<strong>en</strong>te a fr<strong>en</strong>te a β y W0................ 122<br />

5.14 Función <strong>de</strong> carga experim<strong>en</strong>tal (puntos) y ajustada (línea)..................................... 123<br />

5.15 Ampliación <strong>de</strong> la figura 80 correspondi<strong>en</strong>te a los 50 primeros segundos............ 123<br />

5.16 Estaciones 2 y 3 <strong>de</strong>l <strong>en</strong>sayo 1 respectivam<strong>en</strong>te. Los símbolos repres<strong>en</strong>tan los<br />

datos experim<strong>en</strong>tales y la línea <strong>el</strong> resultado obt<strong>en</strong>ido con <strong>el</strong> mo<strong>de</strong>lo..................... 124<br />

5.17 Estaciones 2 y 3 <strong>de</strong>l <strong>en</strong>sayo 2 respectivam<strong>en</strong>te. Los símbolos repres<strong>en</strong>tan los<br />

datos experim<strong>en</strong>tales y la línea <strong>el</strong> resultado obt<strong>en</strong>ido con <strong>el</strong> mo<strong>de</strong>lo..................... 125<br />

vii


5.18 Estaciones 2 y 3 <strong>de</strong>l <strong>en</strong>sayo 3 respectivam<strong>en</strong>te. Los símbolos repres<strong>en</strong>tan los<br />

datos experim<strong>en</strong>tales y la línea <strong>el</strong> resultado obt<strong>en</strong>ido con <strong>el</strong> mo<strong>de</strong>lo..................... 125<br />

5.19 Estaciones 2 y 3 <strong>de</strong>l <strong>en</strong>sayo 4 respectivam<strong>en</strong>te. Los símbolos repres<strong>en</strong>tan los<br />

datos experim<strong>en</strong>tales y la línea <strong>el</strong> resultado obt<strong>en</strong>ido con <strong>el</strong> mo<strong>de</strong>lo..................... 125<br />

5.20 Estaciones 2 y 3 <strong>de</strong>l <strong>en</strong>sayo 5 respectivam<strong>en</strong>te. Los símbolos repres<strong>en</strong>tan los<br />

datos experim<strong>en</strong>tales y la línea <strong>el</strong> resultado obt<strong>en</strong>ido con <strong>el</strong> mo<strong>de</strong>lo..................... 126<br />

5.21 Estaciones 2 y 3 <strong>de</strong>l <strong>en</strong>sayo 6 respectivam<strong>en</strong>te. Los símbolos repres<strong>en</strong>tan los<br />

datos experim<strong>en</strong>tales y la línea <strong>el</strong> resultado obt<strong>en</strong>ido con <strong>el</strong> mo<strong>de</strong>lo..................... 126<br />

5.22 Estaciones 2 y 3 <strong>de</strong>l <strong>en</strong>sayo 7 respectivam<strong>en</strong>te........................................................ 128<br />

viii


1. Introducción<br />

y objetivos<br />

El aum<strong>en</strong>to creci<strong>en</strong>te <strong>de</strong> la superficie cultivada <strong>en</strong> regadío <strong>en</strong> los últimos 50 años<br />

contribuye a que <strong>el</strong> <strong>agua</strong> sea un recurso cada vez más escaso. Esta escasez se ac<strong>en</strong>túa con la<br />

frecu<strong>en</strong>te inefici<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los sistemas <strong>de</strong> <strong>riego</strong>, lo que provoca conflictos <strong>en</strong>tre los distintos<br />

grupos <strong>de</strong>mandantes <strong>de</strong> <strong>agua</strong>. Las malas perspectivas <strong>de</strong> aum<strong>en</strong>tar los recursos hidráulicos y<br />

la preocupación <strong>por</strong> la preservación <strong>de</strong> la calidad <strong>de</strong> las <strong>agua</strong>s hac<strong>en</strong> necesario mejorar <strong>el</strong><br />

uso <strong>de</strong>l <strong>agua</strong> <strong>de</strong> <strong>riego</strong>.<br />

El Ministerio <strong>de</strong> Agricultura, Pesca y Alim<strong>en</strong>tación ha <strong>el</strong>aborado un análisis <strong>de</strong> los<br />

regadíos españoles durante <strong>el</strong> periodo 2002/2006, basado <strong>en</strong> los resultados <strong>de</strong> la Encuesta<br />

<strong>de</strong> Superficies y R<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> Cultivos (ESYRCE) (MAPA, 2006), <strong>en</strong> la que se ha<br />

v<strong>en</strong>ido recogi<strong>en</strong>do anualm<strong>en</strong>te información sobre los sistemas <strong>de</strong> <strong>riego</strong> ligados a parc<strong>el</strong>as y<br />

a los cultivos que las ocupan.<br />

D<strong>el</strong> total <strong>de</strong> la superficie <strong>de</strong> regadío <strong>en</strong> España, que asci<strong>en</strong><strong>de</strong> a 3.3 Mha, <strong>el</strong> <strong>riego</strong><br />

localizado se utiliza <strong>en</strong> <strong>el</strong> 41.6 % <strong>de</strong> la superficie, concretam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> 1.381.835 hectáreas,<br />

fr<strong>en</strong>te al <strong>riego</strong> <strong>por</strong> gravedad, que supone un 35 % <strong>de</strong>l total. Ambos sistemas supon<strong>en</strong> <strong>el</strong> 76<br />

% <strong>de</strong> los regadíos, situándose <strong>en</strong> posiciones inferiores <strong>el</strong> <strong>riego</strong> <strong>por</strong> aspersión, utilizado <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

23.4 % <strong>de</strong> la superficie.<br />

1


1. Introducción y objetivos<br />

De acuerdo con <strong>el</strong> análisis sectorial, <strong>de</strong>staca <strong>el</strong> predominio <strong>de</strong>l <strong>riego</strong> localizado <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

olivar y <strong>el</strong> viñedo, <strong>por</strong> <strong>en</strong>cima <strong>de</strong>l 85 %, seguido <strong>por</strong> los frutales y los cítricos, con más <strong>de</strong>l<br />

60 %. Los datos recogidos <strong>de</strong>muestran también que la mitad <strong>de</strong> la superficie <strong>de</strong> hortalizas,<br />

incluidas las <strong>de</strong> inverna<strong>de</strong>ro, se riega con estos sistemas más mo<strong>de</strong>rnos, realizándose <strong>el</strong><br />

resto <strong>por</strong> gravedad y aspersión, empleándose también este último sistema <strong>de</strong> <strong>riego</strong> para la<br />

mitad <strong>de</strong> la superficie <strong>de</strong>dicada a tubérculos y cultivos industriales, como la remolacha, <strong>el</strong><br />

girasol o <strong>el</strong> algodón. Sólo los cereales y las plantas forrajeras son cultivos <strong>en</strong> los que se<br />

utiliza principalm<strong>en</strong>te <strong>el</strong> <strong>riego</strong> <strong>por</strong> gravedad, <strong>en</strong> prácticam<strong>en</strong>te <strong>el</strong> 60 % <strong>de</strong> su superficie. En<br />

la tabla 1.1 se pres<strong>en</strong>ta la superficie total regada y la correspondi<strong>en</strong>te a <strong>riego</strong> <strong>por</strong> gravedad<br />

para cada tipo <strong>de</strong> cultivo.<br />

2<br />

Cultivo<br />

Tabla 1.1. Superficie regada asociada a cada tipo <strong>de</strong> cultivo.<br />

Superficie total<br />

(Mha)<br />

Superficie regada<br />

(%)<br />

Superficie regada<br />

<strong>por</strong> gravedad (%)<br />

Cereales 6.56 26.7 58.7<br />

Cítricos 0.32 9.3 28.6<br />

Forrajeras 0.86 8.5 59.3<br />

Frutales 1.05 7.6 32.7<br />

Hortalizas 0.23 6.2 20.3<br />

Industriales 0.78 6.1 30.0<br />

Leguminosas grano 0.27 0.7 23.7<br />

Olivar 2.48 16.7 7.2<br />

Tubérculos 0.06 1.4 18.5<br />

Viñedo 1.13 9.6 4.0<br />

Aunque la evolución <strong>de</strong> los sistemas <strong>de</strong> <strong>riego</strong> ti<strong>en</strong><strong>de</strong> hacia <strong>el</strong> <strong>riego</strong> localizado,<br />

actualm<strong>en</strong>te <strong>el</strong> 35 % <strong>de</strong> la superficie total regada <strong>en</strong> España utiliza <strong>el</strong> <strong>riego</strong> <strong>por</strong> superficie,<br />

que se caracteriza <strong>por</strong>que <strong>el</strong> <strong>agua</strong> se distribuye <strong>en</strong> <strong>el</strong> campo a la vez que se va infiltrando, lo<br />

que hace que distintos puntos <strong>de</strong>l campo estén cubiertos <strong>de</strong> <strong>agua</strong> durante distintos tiempos;<br />

esta particularidad complica <strong>el</strong> manejo <strong>de</strong>l sistema y, <strong>por</strong> tanto, que <strong>el</strong> resultado final sea <strong>el</strong><br />

<strong>de</strong>seado, especialm<strong>en</strong>te cuando la v<strong>el</strong>ocidad <strong>de</strong> infiltración es alta, <strong>el</strong> terr<strong>en</strong>o no está bi<strong>en</strong><br />

explanado o <strong>el</strong> manejo no es a<strong>de</strong>cuado. Por tanto, es muy im<strong>por</strong>tante que <strong>el</strong> diseño sea


1. Introducción y objetivos<br />

bu<strong>en</strong>o y evite pérdidas im<strong>por</strong>tantes <strong>de</strong> <strong>agua</strong>, tanto <strong>por</strong> escorr<strong>en</strong>tía como <strong>por</strong> filtración<br />

profunda.<br />

El diseño, evaluación y simulación <strong>de</strong> los sistemas <strong>de</strong> <strong>riego</strong> <strong>por</strong> superficie radica <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> las propieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> infiltración <strong>de</strong>l su<strong>el</strong>o y <strong>de</strong>l movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l <strong>agua</strong><br />

sobre <strong>el</strong> mismo. La variación espacial (y tem<strong>por</strong>al) <strong>de</strong> la v<strong>el</strong>ocidad <strong>de</strong> infiltración hace que<br />

<strong>el</strong> manejo <strong>de</strong> estos sistemas sea especialm<strong>en</strong>te complejo.<br />

Exist<strong>en</strong> varios tipos <strong>de</strong> <strong>riego</strong> <strong>por</strong> superficie:<br />

1. Riego <strong>por</strong> inundación: consiste <strong>en</strong> hacer discurrir <strong>el</strong> <strong>agua</strong> <strong>por</strong> <strong>el</strong> terr<strong>en</strong>o, y<br />

según <strong>el</strong> tipo <strong>de</strong> su<strong>el</strong>o, su niv<strong>el</strong>ación y cultivo, la infiltración varía <strong>de</strong> una forma<br />

u otra. La forma <strong>de</strong> la superficie a regar, <strong>el</strong> tablar, es g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te rectangular, y<br />

su tamaño su<strong>el</strong>e variar <strong>en</strong>tre 0.3 y 0.7 ha. Se caracteriza <strong>por</strong>que la parc<strong>el</strong>a <strong>de</strong>be<br />

estar perfectam<strong>en</strong>te niv<strong>el</strong>ada y <strong>el</strong> <strong>agua</strong> avanza <strong>de</strong>bido a su propia inercia.<br />

2. Riego <strong>por</strong> escorr<strong>en</strong>tía <strong>en</strong> tablar: se caracteriza <strong>por</strong> una p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> tablar.<br />

Pue<strong>de</strong>n ser libres o cerrados, según esté abierta o cerrada la cola <strong>de</strong>l tablar.<br />

3. Riego <strong>por</strong> <strong>surcos</strong>: este tipo se caracteriza <strong>por</strong>que la superficie <strong>de</strong>l su<strong>el</strong>o está<br />

ondulada formando canales a lo largo <strong>de</strong> los que circula <strong>el</strong> <strong>agua</strong> <strong>de</strong> forma<br />

in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te. La correcta explanación es muy im<strong>por</strong>tante para que <strong>el</strong> <strong>agua</strong><br />

corra sin dificultad, sin <strong>en</strong>contrar obstáculos <strong>en</strong> su recorrido, pero sin causar<br />

erosión.<br />

La aplicación <strong>de</strong> nutri<strong>en</strong>tes al cultivo con <strong>el</strong> <strong>agua</strong> <strong>de</strong> <strong>riego</strong>, “fertir<strong>riego</strong>”, es un<br />

método <strong>de</strong> fertilización efici<strong>en</strong>te y económico, que a<strong>de</strong>más reduce <strong>el</strong> gasto <strong>en</strong>ergético, <strong>el</strong><br />

número <strong>de</strong> labores agrícolas, la compactación <strong>de</strong>l su<strong>el</strong>o, y evita los inconv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l uso<br />

<strong>de</strong> maquinaria cuando <strong>el</strong> cultivo está establecido (Abbasi et al., 2003b). Su práctica implica<br />

que la efici<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> la fertilización <strong>de</strong>p<strong>en</strong>da <strong>en</strong> gran medida <strong>de</strong> las variables <strong>de</strong>l <strong>riego</strong>. Así,<br />

<strong>por</strong> ejemplo, la efici<strong>en</strong>cia global <strong>de</strong>l fertir<strong>riego</strong> alcanza valores altos <strong>en</strong> <strong>riego</strong> localizado,<br />

tanto <strong>en</strong> RENDIMIENTO como <strong>en</strong> UNIFORMIDAD <strong>de</strong> DISTRIBUCIÓN, dadas su<br />

escorr<strong>en</strong>tía nula y la <strong>el</strong>evada <strong>de</strong>nsidad <strong>de</strong> puntos <strong>de</strong> aplicación. En <strong>el</strong> otro extremo, <strong>en</strong> los<br />

3


1. Introducción y objetivos<br />

sistemas <strong>de</strong> <strong>riego</strong> <strong>por</strong> gravedad esta efici<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l fertir<strong>riego</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> las condiciones <strong>de</strong><br />

<strong>trans<strong>por</strong>te</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>flujo</strong> superficial <strong>de</strong> <strong>agua</strong>, las cuales quedan <strong>de</strong>terminadas, <strong>por</strong> una parte,<br />

<strong>por</strong> las características y <strong>el</strong> estado <strong>de</strong>l su<strong>el</strong>o <strong>en</strong> <strong>el</strong> mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l <strong>riego</strong> y <strong>por</strong> <strong>el</strong> manejo que se<br />

haga <strong>de</strong> este, y <strong>por</strong> otra, <strong>por</strong> lo que se podrían <strong>de</strong>nominar los aspectos tem<strong>por</strong>ales <strong>de</strong> la<br />

aplicación <strong>de</strong>l fertilizante: mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l inicio <strong>de</strong> esta, su duración y <strong>el</strong> número <strong>de</strong>l <strong>riego</strong> <strong>en</strong><br />

que se lleve a cabo. Esta efici<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> punto <strong>de</strong> vista agrícola conlleva asimismo una<br />

a<strong>de</strong>cuada gestión <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> punto <strong>de</strong> vista ambi<strong>en</strong>tal, pues las pérdidas <strong>de</strong> <strong>agua</strong> con<br />

nutri<strong>en</strong>tes <strong>por</strong> escorr<strong>en</strong>tía o filtración profunda acarrean un gran riesgo <strong>de</strong> contaminación<br />

<strong>de</strong> <strong>agua</strong>s superficiales y subterráneas.<br />

Por tanto, es interesante <strong>el</strong> estudio <strong>de</strong> esta práctica <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>riego</strong> <strong>por</strong> superficie <strong>de</strong>bido<br />

a la gran s<strong>en</strong>sibilidad <strong>de</strong> la uniformidad <strong>de</strong> distribución <strong>de</strong>l <strong>agua</strong>, y <strong>de</strong>l fertilizante, a las<br />

variables <strong>de</strong>l manejo <strong>en</strong> estos sistemas (Boldt et al., 1994; Abbasi et al., 2003a). Pero también<br />

hay que <strong>de</strong>stacar que estos sistemas <strong>de</strong> <strong>riego</strong> son la única alternativa exist<strong>en</strong>te <strong>en</strong> numerosas<br />

regiones <strong>de</strong>l mundo, <strong>en</strong>contrándose <strong>en</strong> la bibliografía trabajos que evalúan estos sistemas<br />

<strong>en</strong> las zonas regables <strong>de</strong> China, concretam<strong>en</strong>te <strong>el</strong> noroeste <strong>de</strong>l país (Kang et al., 2000),<br />

Uzbekistán (Horst et al., 2005; Ibragimov et al., 2007), Pakistán (Latif et al., 2004), Irán<br />

(Sepaskhah et al., 2002; Rasoulza<strong>de</strong>h et al., 2003), Turquía (Akkuzu et al., 2007), si<strong>en</strong>do<br />

también muy utilizado <strong>en</strong> países con un gran <strong>de</strong>sarrollo tecnológico como son EE.UU.<br />

(Playán et al., 2004; Zerihun et al., 2005a), Australia (Esfandiari et al., 2001; Khatri et al.,<br />

2006) y Francia (Taconet et al., 2006), <strong>en</strong>tre otros. Por todo <strong>el</strong>lo se justifica <strong>el</strong> interés <strong>en</strong><br />

profundizar <strong>en</strong> <strong>el</strong> conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> aqu<strong>el</strong>los aspectos <strong>de</strong> su manejo que optimic<strong>en</strong> su<br />

gestión y permitan establecer pautas <strong>de</strong> fertir<strong>riego</strong> efici<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> punto <strong>de</strong> vista <strong>de</strong>l<br />

cultivo, <strong>de</strong> los recursos y <strong>de</strong>l <strong>en</strong>torno.<br />

D<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> las modalida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>riego</strong> <strong>por</strong> gravedad, <strong>el</strong> <strong>riego</strong> <strong>por</strong> <strong>surcos</strong> necesita<br />

normalm<strong>en</strong>te m<strong>en</strong>os cantidad <strong>de</strong> <strong>agua</strong> para regar a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te la misma superficie que <strong>el</strong><br />

<strong>riego</strong> <strong>por</strong> inundación o <strong>por</strong> escorr<strong>en</strong>tía <strong>en</strong> tablar, <strong>por</strong> lo que las pérdidas <strong>por</strong> filtración<br />

profunda o escorr<strong>en</strong>tía son m<strong>en</strong>ores. A<strong>de</strong>más, evita la aparición <strong>de</strong> posibles <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s<br />

<strong>en</strong> cultivos como <strong>el</strong> maíz, <strong>el</strong> algodón, la remolacha, <strong>el</strong> m<strong>el</strong>ón, <strong>el</strong> tomate, <strong>el</strong> naranjo o<br />

limonero, <strong>en</strong>tre otros, al no existir contacto directo <strong>agua</strong>-planta (parte aérea). Estas<br />

4


1. Introducción y objetivos<br />

características hac<strong>en</strong> <strong>de</strong>l <strong>riego</strong> <strong>por</strong> <strong>surcos</strong> un sistema g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te más efici<strong>en</strong>te y a<strong>de</strong>cuado<br />

<strong>en</strong>tre los sistemas <strong>de</strong> <strong>riego</strong> <strong>por</strong> superficie.<br />

1.1. Descripción <strong>de</strong>l fertir<strong>riego</strong> <strong>por</strong> <strong>surcos</strong><br />

La práctica <strong>de</strong>l fertir<strong>riego</strong> se pue<strong>de</strong> realizar <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes formas <strong>en</strong> función <strong>de</strong>l<br />

mom<strong>en</strong>to <strong>en</strong> que se aplica fertilizante al <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> y la duración <strong>de</strong> esta aplicación,<br />

buscando siempre como objetivo final obt<strong>en</strong>er la mejor efici<strong>en</strong>cia, <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dida <strong>de</strong> modo<br />

global. Uno <strong>de</strong> los factores fundam<strong>en</strong>tales para que se produzcan bu<strong>en</strong>os resultados es que<br />

la mezcla que se produzca <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> y <strong>el</strong> fertilizante sea completa; así todo lo<br />

que se infiltre cont<strong>en</strong>drá nutri<strong>en</strong>tes que quedarán a disposición <strong>de</strong>l cultivo. Cuando la<br />

r<strong>el</strong>ación <strong>de</strong> mezcla <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> fertilizante y <strong>el</strong> <strong>agua</strong> sea constante durante <strong>el</strong> <strong>riego</strong>, la<br />

uniformidad <strong>de</strong> aplicación <strong>de</strong>l fertilizante será la misma que la <strong>de</strong>l <strong>riego</strong> (Playán y Faci,<br />

1997a) obt<strong>en</strong>iéndose así los mismos resultados <strong>en</strong> efici<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>riego</strong> y fertilización, con lo<br />

que <strong>el</strong> manejo <strong>de</strong> la fertirrigación resulta más s<strong>en</strong>cillo, al ir compaginados a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te<br />

ambos movimi<strong>en</strong>tos. Pero cuando la aplicación <strong>de</strong> fertilizante se realiza <strong>de</strong> forma puntual, o<br />

durante un intervalo <strong>de</strong> tiempo m<strong>en</strong>or que <strong>el</strong> tiempo <strong>de</strong>l <strong>riego</strong>, la uniformidad <strong>de</strong>l<br />

fertilizante será mayor, m<strong>en</strong>or o igual que la <strong>de</strong>l <strong>riego</strong> <strong>por</strong> lo que <strong>el</strong> manejo <strong>de</strong> la<br />

fertirrigación será más difícil.<br />

Normalm<strong>en</strong>te la aplicación <strong>de</strong> fertilizante se realiza <strong>en</strong> forma <strong>de</strong> solución<br />

conc<strong>en</strong>trada, aplicándolo al <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> durante un tiempo <strong>de</strong>terminado; <strong>el</strong> mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

aplicación pue<strong>de</strong> influir consi<strong>de</strong>rablem<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> tipo <strong>de</strong> mezcla que se producirá <strong>en</strong>tre la<br />

solución conc<strong>en</strong>trada y <strong>el</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong>, <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>por</strong> ejemplo <strong>de</strong> si se realiza al<br />

comi<strong>en</strong>zo <strong>de</strong>l <strong>riego</strong> o cuando se han alcanzado condiciones perman<strong>en</strong>tes. Este trabajo<br />

pret<strong>en</strong><strong>de</strong> incidir, <strong>en</strong>tre otros aspectos, <strong>en</strong> <strong>el</strong> análisis <strong>de</strong>l mom<strong>en</strong>to óptimo <strong>de</strong> la aplicación.<br />

Los primeros <strong>en</strong>sayos experim<strong>en</strong>tales dirigidos a estudiar <strong>el</strong> fertir<strong>riego</strong> <strong>en</strong> <strong>riego</strong> <strong>por</strong><br />

superficie utilizaron fertilizante <strong>en</strong> estado sólido, aplicándolo directam<strong>en</strong>te al <strong>flujo</strong><br />

superficial; <strong>el</strong> resultado obt<strong>en</strong>ido fue bastante negativo <strong>por</strong> una baja uniformidad <strong>de</strong><br />

distribución final <strong>de</strong> fertilizante <strong>en</strong> <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o (Playán y Faci, 1997b). Posteriorm<strong>en</strong>te se utilizó<br />

5


1. Introducción y objetivos<br />

fertilizante disu<strong>el</strong>to previam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>agua</strong>, facilitando la mezcla fertilizante-<strong>agua</strong> <strong>de</strong> <strong>riego</strong>,<br />

obt<strong>en</strong>iéndose mejores resultados pero sin solucionar todos los problemas ya que, <strong>por</strong> un<br />

lado, si la uniformidad <strong>de</strong> distribución <strong>de</strong>l <strong>agua</strong> es baja también lo es la <strong>de</strong>l fertilizante, y <strong>por</strong><br />

otro, cuando se produzcan pérdidas <strong>por</strong> escorr<strong>en</strong>tía, se per<strong>de</strong>rá fertilizante (Playán y Faci,<br />

1997a).<br />

El manejo <strong>de</strong> estos sistemas con <strong>el</strong> acoplami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> fertilizante no es s<strong>en</strong>cillo ya<br />

que, aunque la uniformidad <strong>de</strong> distribución <strong>de</strong>l <strong>agua</strong> sea a<strong>de</strong>cuada, si <strong>el</strong> r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

aplicación es bajo y se produc<strong>en</strong> pérdidas <strong>por</strong> escorr<strong>en</strong>tía al final <strong>de</strong>l surco, se producirán<br />

pérdidas <strong>de</strong> fertilizante, con la consecu<strong>en</strong>te pérdida económica y posible contaminación<br />

<strong>agua</strong>s abajo. Se pue<strong>de</strong> producir <strong>el</strong> caso contrario: que existi<strong>en</strong>do un bu<strong>en</strong> r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

aplicación existan pérdidas <strong>por</strong> filtración profunda con la consecu<strong>en</strong>te salida <strong>de</strong> fertilizante,<br />

favoreciéndose la contaminación <strong>de</strong> acuíferos. Una a<strong>de</strong>cuada programación <strong>de</strong>be<br />

contemplar, <strong>por</strong> tanto, ambas efici<strong>en</strong>cias (Eis<strong>en</strong>hauer et al., 1991).<br />

Los índices que evalúan <strong>el</strong> resultado <strong>de</strong> la fertirrigación son los mismos que se<br />

utilizan <strong>en</strong> <strong>riego</strong>, así se pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>finir <strong>el</strong> r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> aplicación <strong>de</strong> fertilizante como la<br />

difer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre la cantidad a<strong>por</strong>tada al sistema y la que lo abandona (ec. 1.1). La<br />

uniformidad <strong>de</strong> distribución, adoptando la <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> Merriam y K<strong>el</strong>ler (1978), es la<br />

r<strong>el</strong>ación <strong>en</strong>tre la aplicación media <strong>de</strong> fertilizante <strong>de</strong>l m<strong>en</strong>or cuarto <strong>de</strong> la parc<strong>el</strong>a y la<br />

aplicación media total aplicada (ec. 1.2). Un bu<strong>en</strong> resultado <strong>en</strong> la fertirrigación <strong>de</strong>be<br />

consi<strong>de</strong>rar ambos índices tanto para <strong>el</strong> <strong>agua</strong> como para <strong>el</strong> fertilizante, lo que implica un<br />

bu<strong>en</strong> diseño y manejo. Ambas <strong>de</strong>finiciones se expresan como:<br />

6<br />

Ra fert<br />

Me − Ms<br />

= 100<br />

(1.1)<br />

Me<br />

M 25<br />

UD = 100<br />

(1.2)<br />

fert<br />

M t<br />

don<strong>de</strong> Me y Ms repres<strong>en</strong>tan la masa <strong>de</strong> fertilizante <strong>de</strong> <strong>en</strong>trada y <strong>de</strong> salida <strong>de</strong> la zona<br />

radicular, respectivam<strong>en</strong>te. M 25 y M t , la masa media <strong>de</strong> fertilizante infiltrada <strong>en</strong> <strong>el</strong> cuarto<br />

<strong>de</strong>l surco don<strong>de</strong> la infiltración <strong>de</strong> fertilizante es m<strong>en</strong>or y la masa media infiltrada <strong>en</strong> todo <strong>el</strong>


1. Introducción y objetivos<br />

surco, respectivam<strong>en</strong>te. Sabillón y Merkley (2004) utilizan <strong>en</strong> su trabajo como función a<br />

maximizar <strong>el</strong> producto <strong>de</strong> Rafert (<strong>en</strong> tanto <strong>por</strong> uno), y un coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> uniformidad<br />

equival<strong>en</strong>te al coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> Christians<strong>en</strong>, <strong>de</strong>sarrollado para cuantificar la uniformidad <strong>de</strong><br />

aplicación <strong>de</strong>l <strong>agua</strong>, expresado también <strong>en</strong> tanto <strong>por</strong> uno. Este coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> uniformidad<br />

no distingue las zonas más <strong>de</strong>sfavorables <strong>de</strong>l surco (Zerihun et al., 2003), ya que<br />

pro<strong>por</strong>ciona la <strong>de</strong>sviación media <strong>de</strong> la distribución con respecto a la uniformidad <strong>de</strong><br />

distribución media, <strong>por</strong> lo tanto <strong>en</strong> este trabajo se ha escogido la propuesta <strong>de</strong> Merriam y<br />

K<strong>el</strong>ler para evaluar la Uniformidad <strong>de</strong> Distribución.<br />

1.2. Trans<strong>por</strong>te <strong>de</strong>l fertilizante <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>flujo</strong><br />

superficial <strong>de</strong> <strong>agua</strong><br />

El <strong>trans<strong>por</strong>te</strong> <strong>de</strong>l fertilizante <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> está condicionado <strong>por</strong> los procesos<br />

<strong>de</strong> advección y dispersión, que a su vez <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>n <strong>de</strong> las condiciones <strong>de</strong>l <strong>flujo</strong> superficial<br />

(que <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>n <strong>de</strong>l proceso <strong>de</strong> infiltración) y <strong>de</strong> las características <strong>de</strong> la aplicación. Cuando<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>trans<strong>por</strong>te</strong> domina la advección, <strong>el</strong> movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> las partículas <strong>de</strong> fertilizante queda<br />

sufici<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>de</strong>scrito <strong>por</strong> <strong>el</strong> campo medio <strong>de</strong> v<strong>el</strong>ocida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong>, y <strong>el</strong> grado <strong>de</strong><br />

mezcla durante su avance experim<strong>en</strong>ta poca variación con respecto a su valor inicial <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

punto <strong>de</strong> aplicación. Cuando <strong>el</strong> <strong>trans<strong>por</strong>te</strong> está dominado <strong>por</strong> los procesos difusivos, se<br />

favorece la mezcla <strong>agua</strong>-fertilizante a lo largo <strong>de</strong>l surco y <strong>el</strong> movimi<strong>en</strong>to neto <strong>de</strong> las<br />

partículas <strong>de</strong> fertilizante no se pue<strong>de</strong> explicar sufici<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te con <strong>el</strong> valor medio <strong>de</strong><br />

v<strong>el</strong>ocidad <strong>de</strong>l <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong>; estas condiciones se produc<strong>en</strong> cuando <strong>el</strong> <strong>flujo</strong> ti<strong>en</strong>e carácter<br />

transitorio que pot<strong>en</strong>cia la difusión turbul<strong>en</strong>ta, ya que la v<strong>el</strong>ocidad <strong>de</strong>l <strong>flujo</strong> <strong>en</strong> un punto<br />

sufre unas fluctuaciones aleatorias y las partículas fluidas sigu<strong>en</strong> trayectorias irregulares<br />

(Rutherford, 1994).<br />

El estado inicial <strong>de</strong>l su<strong>el</strong>o condiciona directam<strong>en</strong>te <strong>el</strong> tipo <strong>de</strong> <strong>flujo</strong> que se dará <strong>en</strong><br />

superficie; así, <strong>el</strong> <strong>flujo</strong> circulante sobre un su<strong>el</strong>o recién labrado y seco obe<strong>de</strong>cerá a una<br />

infiltración alta que necesitará más tiempo para estabilizarse que cuando <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o pres<strong>en</strong>ta<br />

una mayor humedad inicial, o haya recibido <strong>agua</strong> previam<strong>en</strong>te y t<strong>en</strong>ga un lecho más<br />

consolidado. Este último alcanzará antes las condiciones <strong>de</strong> <strong>flujo</strong> perman<strong>en</strong>te con una<br />

7


1. Introducción y objetivos<br />

v<strong>el</strong>ocidad superficial media mayor y, <strong>por</strong> tanto, t<strong>en</strong>drá un carácter más advectivo <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

proceso <strong>de</strong> <strong>trans<strong>por</strong>te</strong> (Chapra, 1997).<br />

Todo esto influye <strong>en</strong> <strong>el</strong> resultado final <strong>de</strong> la fertirrigación, tanto <strong>en</strong> <strong>el</strong> r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> aplicación, que será mayor <strong>en</strong> los casos <strong>de</strong> mayor infiltración, como <strong>en</strong> la uniformidad<br />

<strong>de</strong> distribución <strong>de</strong>l fertilizante <strong>en</strong> <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o, que se verá favorecida <strong>por</strong> los <strong>flujo</strong>s más<br />

uniformes. Por eso es im<strong>por</strong>tante, <strong>en</strong> cada caso, realizar la aplicación <strong>de</strong>l fertilizante cuando<br />

las condiciones <strong>de</strong>l <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> favorezcan los valores a<strong>de</strong>cuados finales tanto <strong>de</strong>l<br />

r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to como <strong>de</strong> la uniformidad <strong>de</strong>l fertir<strong>riego</strong>.<br />

1.3. Mo<strong>de</strong>lado <strong>de</strong>l fertir<strong>riego</strong> <strong>por</strong> <strong>surcos</strong><br />

Diversos autores han estudiado y mo<strong>de</strong>lado la fertirrigación <strong>en</strong> <strong>surcos</strong>; <strong>en</strong>tre los<br />

primeros se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran trabajos como <strong>el</strong> <strong>de</strong> Boldt et al. (1994), que <strong>de</strong>sarrolló <strong>el</strong> mo<strong>de</strong>lo<br />

SIFUM (Surge Irrigation Fertigation Uniformity Mo<strong>de</strong>l) <strong>de</strong> simulación <strong>de</strong> la distribución,<br />

uniformidad y pérdidas <strong>por</strong> escorr<strong>en</strong>tía superficial <strong>de</strong> la fertirrigación <strong>en</strong> <strong>riego</strong> <strong>por</strong> pulsos<br />

<strong>en</strong> <strong>surcos</strong>. Este mo<strong>de</strong>lo no resu<strong>el</strong>ve la ecuación <strong>de</strong> <strong>trans<strong>por</strong>te</strong>; utiliza las salidas <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo<br />

<strong>de</strong> simulación <strong>de</strong> circulación <strong>de</strong> <strong>agua</strong> <strong>en</strong> <strong>surcos</strong> <strong>de</strong> <strong>riego</strong> SIRMOD (Walker, 1993) y, con los<br />

valores <strong>de</strong> infiltración, estima la cantidad <strong>de</strong> fertilizante que se infiltra <strong>en</strong> cada punto. El<br />

mo<strong>de</strong>lo es puram<strong>en</strong>te advectivo y asume un movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l soluto <strong>de</strong> tipo pistón.<br />

García-Navarro et al. (2000) mo<strong>de</strong>laron <strong>el</strong> <strong>trans<strong>por</strong>te</strong> <strong>de</strong> <strong>solutos</strong> <strong>en</strong> <strong>riego</strong> <strong>por</strong><br />

superficie resolvi<strong>en</strong>do las ecuaciones <strong>de</strong> Saint V<strong>en</strong>ant que <strong>de</strong>scrib<strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> y la<br />

ecuación <strong>de</strong> advección-dispersión para <strong>el</strong> <strong>trans<strong>por</strong>te</strong> <strong>de</strong> soluto utilizando <strong>el</strong> esquema<br />

numérico <strong>de</strong> MacCormack. Calibraron y validaron su mo<strong>de</strong>lo 1D con los datos<br />

experim<strong>en</strong>tales <strong>de</strong> <strong>en</strong>sayos realizados previam<strong>en</strong>te <strong>por</strong> Playán y Faci (1997b) <strong>en</strong> <strong>riego</strong> <strong>en</strong><br />

tablar. En su trabajo comparan dos tipos <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>los, advección pura y adveccióndispersión;<br />

calibran <strong>el</strong> coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> dispersión longitudinal para <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>flujo</strong><br />

perman<strong>en</strong>te, con lecho impermeable, y lo validan con los resultados obt<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> lecho<br />

permeable, adoptando un valor constante <strong>de</strong> este coefici<strong>en</strong>te <strong>en</strong> todos los casos. Los<br />

resultados obt<strong>en</strong>idos con <strong>el</strong> mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> advección-dispersión mejoraron los<br />

8


1. Introducción y objetivos<br />

correspondi<strong>en</strong>tes al supuesto <strong>de</strong> <strong>trans<strong>por</strong>te</strong> advectivo, <strong>por</strong> lo que evi<strong>de</strong>nciaron la<br />

im<strong>por</strong>tancia <strong>de</strong>l efecto <strong>de</strong> la dispersión <strong>en</strong> estas condiciones <strong>de</strong> <strong>trans<strong>por</strong>te</strong>.<br />

Abbasi et al. (2003b) pres<strong>en</strong>taron un trabajo <strong>en</strong> <strong>el</strong> que <strong>de</strong>sarrollaron un mo<strong>de</strong>lo 1D<br />

advección-dispersión (utilizando <strong>el</strong> método numérico <strong>de</strong> Crank-Nicholson) para evaluar la<br />

uniformidad <strong>de</strong> distribución <strong>de</strong>l soluto <strong>en</strong> <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o. Estimaron <strong>el</strong> coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> dispersión<br />

longitudinal a partir <strong>de</strong>l producto <strong>de</strong> la v<strong>el</strong>ocidad <strong>de</strong>l <strong>flujo</strong> <strong>en</strong> cada punto y la dispersividad<br />

longitudinal, Dl (m), con un ajuste previo <strong>de</strong> este parámetro resultante <strong>en</strong> Dl =1 m, que<br />

produjo un intervalo <strong>de</strong> variación <strong>de</strong>l coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> dispersión longitudinal <strong>en</strong>tre 4.10 -8 y<br />

0.00745 m 2 s -1 . Estos autores simularon varios casos <strong>de</strong> los que poseían resultados<br />

experim<strong>en</strong>tales (Abbasi et al., 2003a): <strong>el</strong> primero con <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> salida libre al final <strong>de</strong>l surco y<br />

la aplicación <strong>de</strong> fertilizante durante toda la duración <strong>de</strong>l <strong>riego</strong>; y <strong>el</strong> segundo con <strong>surcos</strong><br />

bloqueados al final, <strong>por</strong> lo que no existían pérdidas <strong>por</strong> escorr<strong>en</strong>tía, con aplicaciones <strong>de</strong><br />

soluto durante todo <strong>el</strong> <strong>riego</strong>, sólo durante la primera mitad <strong>de</strong>l <strong>riego</strong> y sólo durante la<br />

segunda mitad <strong>de</strong>l <strong>riego</strong>. Los mejores resultados <strong>de</strong> uniformidad <strong>de</strong> distribución, tanto<br />

experim<strong>en</strong>tales como calculados, los obtuvieron cuando los <strong>surcos</strong> estaban bloqueados <strong>en</strong><br />

cola y la aplicación <strong>de</strong> fertilizante se realizaba durante todo <strong>el</strong> <strong>riego</strong> o durante la segunda<br />

mitad <strong>de</strong>l <strong>riego</strong>.<br />

El trabajo pres<strong>en</strong>tado <strong>por</strong> Sabillón y Merkley (2004) <strong>de</strong>sarrolla un mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong><br />

<strong>trans<strong>por</strong>te</strong> advectivo, con <strong>el</strong> que los autores evaluaban la efici<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> aplicación y<br />

uniformidad <strong>de</strong> distribución. Los resultados <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo los compararon con dos conjuntos<br />

<strong>de</strong> datos <strong>de</strong> campo y con resultados simulados con <strong>el</strong> programa SIRMOD II (Walker,<br />

2002). Los mejores resultados los obtuvieron con aplicaciones <strong>de</strong>l fertilizante <strong>en</strong> un<br />

intervalo corto <strong>de</strong> tiempo y con alta conc<strong>en</strong>tración. Concluyeron que <strong>el</strong> mom<strong>en</strong>to óptimo<br />

<strong>en</strong> que se ha <strong>de</strong> realizar la aplicación <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> las condiciones <strong>de</strong> infiltración, así, si la<br />

infiltración se produce l<strong>en</strong>tam<strong>en</strong>te se <strong>de</strong>be aplicar <strong>el</strong> fertilizante cuando <strong>el</strong> fr<strong>en</strong>te <strong>de</strong> avance<br />

<strong>de</strong>l <strong>agua</strong> ha recorrido <strong>el</strong> 85-90% <strong>de</strong> la longitud total <strong>de</strong>l surco, pero si la infiltración inicial<br />

es alta se <strong>de</strong>be t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta la p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l terr<strong>en</strong>o, <strong>de</strong> modo que para p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes muy<br />

pequeñas <strong>el</strong> tiempo <strong>de</strong> inicio <strong>de</strong> la aplicación <strong>de</strong>be ser alto con respecto al tiempo <strong>de</strong><br />

avance, este tiempo va <strong>de</strong>creci<strong>en</strong>do con <strong>el</strong> aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> la p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te, <strong>por</strong> lo que resulta<br />

difícil establecer una línea g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> actuación.<br />

9


1. Introducción y objetivos<br />

Zerihun et al. (2005a; 2005b) fueron más allá y <strong>de</strong>sarrollaron y comprobaron un<br />

mo<strong>de</strong>lo que acopla <strong>el</strong> movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>solutos</strong> <strong>en</strong> superficie y <strong>en</strong> <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o. El <strong>trans<strong>por</strong>te</strong><br />

superficial <strong>de</strong> soluto lo resolvieron separando la advección y la difusión, utilizando <strong>el</strong><br />

método <strong>de</strong> las características para resolver la advección y <strong>el</strong> esquema implícito <strong>de</strong><br />

Preismann <strong>en</strong> difer<strong>en</strong>cias finitas para resolver la difusión. El <strong>trans<strong>por</strong>te</strong> subsuperficial lo<br />

simularon con <strong>el</strong> mo<strong>de</strong>lo HYDRUS-1D (Simunek et al., 1998), y mediante un programa<br />

auxiliar acoplaron ambos <strong>trans<strong>por</strong>te</strong>s, utilizando los resultados <strong>de</strong>l <strong>trans<strong>por</strong>te</strong> superficial<br />

como condiciones <strong>de</strong> contorno <strong>en</strong> <strong>el</strong> subsuperficial. El cálculo <strong>de</strong>l coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> dispersión<br />

longitudinal lo plantearon <strong>de</strong> forma similar a Abbasi et al. (2003b), asumi<strong>en</strong>do que <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>l sumando <strong>de</strong> la difusión molecular y <strong>el</strong> producto <strong>de</strong> la dispersividad y la v<strong>el</strong>ocidad media<br />

<strong>de</strong>l <strong>flujo</strong>. El valor <strong>de</strong> este producto lo estimaron a su vez para <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>flujo</strong> superficial a<br />

partir <strong>de</strong> la expresión <strong>de</strong> El<strong>de</strong>r (1959, <strong>en</strong> Zerihun et al., 2005b), <strong>en</strong> la que <strong>el</strong> coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong><br />

dispersión es función <strong>de</strong> la v<strong>el</strong>ocidad <strong>de</strong> corte, <strong>el</strong> calado y <strong>de</strong> la constante <strong>de</strong> El<strong>de</strong>r, a la que<br />

le asignan <strong>el</strong> valor <strong>de</strong> 4 (una vez realizados varios tanteos). El mo<strong>de</strong>lo lo evaluaron con<br />

<strong>en</strong>sayos realizados <strong>en</strong> tablares con p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te cero y 0.1% y <strong>en</strong> canteros con salida libre <strong>de</strong><br />

escorr<strong>en</strong>tía y p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te media <strong>de</strong>l 0.1%, aplicando <strong>el</strong> soluto durante todo <strong>el</strong> tiempo <strong>de</strong><br />

<strong>riego</strong>.<br />

En <strong>el</strong> trabajo <strong>de</strong> Zapata et al. (2005), se pres<strong>en</strong>ta un análisis <strong>de</strong>l fertir<strong>riego</strong> <strong>por</strong><br />

<strong>surcos</strong> a partir <strong>de</strong> cuatro <strong>en</strong>sayos, <strong>en</strong> los que la única variante fue <strong>el</strong> caudal <strong>de</strong> <strong>en</strong>trada.<br />

Calibraron y validaron un mo<strong>de</strong>lo <strong>en</strong> <strong>el</strong> que resolvían separadam<strong>en</strong>te la advección y la<br />

dispersión. Para la advección utilizaron <strong>el</strong> método upwind con corrección TVD (Total<br />

Variation Diminishing). El término difusivo lo resolvieron mediante un método<br />

conservativo, c<strong>en</strong>trado e implícito. El coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> dispersión longitudinal lo estimaron<br />

utilizando la expresión <strong>de</strong> Rutherford (1994) que r<strong>el</strong>aciona este coefici<strong>en</strong>te con la anchura y<br />

la v<strong>el</strong>ocidad <strong>de</strong> corte. Estos autores obtuvieron resultados satisfactorios con <strong>el</strong> mo<strong>de</strong>lo, una<br />

vez que compararon los resultados observados con los calculados, vieron que <strong>el</strong> mo<strong>de</strong>lo<br />

reproducía mejor <strong>el</strong> <strong>trans<strong>por</strong>te</strong> <strong>en</strong> los casos <strong>en</strong> los que <strong>el</strong> caudal <strong>de</strong> <strong>en</strong>trada era mayor.<br />

Str<strong>el</strong>koff et al. (2006) pres<strong>en</strong>taron un mo<strong>de</strong>lo semi-lagrangiano simplificado, que<br />

<strong>de</strong>sprecia los efectos <strong>de</strong> dispersión y no permite <strong>el</strong> com<strong>por</strong>tami<strong>en</strong>to reactivo <strong>de</strong> la sustancia<br />

trans<strong>por</strong>tada. Los resultados obt<strong>en</strong>idos los compararon con los resultados obt<strong>en</strong>idos a<br />

10


1. Introducción y objetivos<br />

partir <strong>de</strong> un mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> advección-dispersión propuesto <strong>por</strong> Perea-Estrada (2005), <strong>en</strong> <strong>el</strong> que<br />

se estimaba <strong>el</strong> valor <strong>de</strong>l coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> dispersión longitudinal a partir <strong>de</strong> la ecuación <strong>de</strong><br />

Fischer (1968). El mo<strong>de</strong>lo es útil para una primera estimación grosso modo <strong>de</strong> la<br />

distribución longitudinal <strong>de</strong> fertilizante <strong>en</strong> <strong>el</strong> surco.<br />

Merece la p<strong>en</strong>a <strong>de</strong>stacar que <strong>en</strong> <strong>el</strong> mo<strong>de</strong>lado <strong>de</strong>l fertir<strong>riego</strong> <strong>por</strong> <strong>surcos</strong> es im<strong>por</strong>tante<br />

t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>el</strong> efecto <strong>de</strong>l coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> dispersión longitudinal, como <strong>de</strong>mostraron<br />

García-Navarro et al. (2000) <strong>en</strong> su trabajo, ya que influye notablem<strong>en</strong>te <strong>en</strong> la a<strong>de</strong>cuada<br />

repres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l <strong>trans<strong>por</strong>te</strong> cuando <strong>el</strong> <strong>flujo</strong> ti<strong>en</strong>e carácter transitorio, <strong>de</strong>bido a su directa<br />

<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> la v<strong>el</strong>ocidad <strong>de</strong>l mismo. No todos los trabajos pres<strong>en</strong>tados hasta ahora<br />

ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>el</strong> efecto <strong>de</strong> la dispersión <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>trans<strong>por</strong>te</strong>, aunque algunos <strong>de</strong> <strong>el</strong>los lo<br />

evalúan a partir <strong>de</strong> expresiones empíricas obt<strong>en</strong>idas <strong>en</strong> <strong>el</strong> estudio <strong>de</strong>l <strong>trans<strong>por</strong>te</strong> <strong>en</strong> ríos,<br />

cuyas características <strong>de</strong> <strong>flujo</strong> se alejan <strong>de</strong> las que se puedan pres<strong>en</strong>tar <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>riego</strong> <strong>por</strong> <strong>surcos</strong>.<br />

De ahí que para una evaluación correcta <strong>de</strong>l fertir<strong>riego</strong> sea necesario acotar <strong>el</strong> intervalo <strong>de</strong><br />

variación <strong>de</strong> este coefici<strong>en</strong>te <strong>en</strong> función <strong>de</strong>l tipo <strong>de</strong> <strong>flujo</strong>; este es uno <strong>de</strong> los aspectos<br />

incluidos <strong>en</strong> los objetivos <strong>de</strong> este trabajo: establecer una r<strong>el</strong>ación <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong><br />

dispersión longitudinal y las condiciones <strong>de</strong>l <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> surco, así como su<br />

influ<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>el</strong> mo<strong>de</strong>lado <strong>de</strong>l <strong>trans<strong>por</strong>te</strong> <strong>en</strong> cada caso. Para <strong>el</strong>lo se han realizado una serie<br />

<strong>de</strong> <strong>en</strong>sayos <strong>de</strong> campo <strong>en</strong> los que se realizaron tres aplicaciones <strong>de</strong> soluto <strong>por</strong> <strong>en</strong>sayo, y así<br />

po<strong>de</strong>r evaluar <strong>el</strong> <strong>trans<strong>por</strong>te</strong> <strong>de</strong>l mismo <strong>en</strong> distintas condiciones <strong>de</strong>l <strong>flujo</strong>, y <strong>en</strong> los que se ha<br />

t<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>el</strong> r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> aplicación y la uniformidad <strong>de</strong> distribución a la hora <strong>de</strong><br />

evaluar la calidad <strong>de</strong> la fertirrigación. La mayoría <strong>de</strong> los trabajos hasta ahora pres<strong>en</strong>tados se<br />

basan <strong>en</strong> <strong>el</strong> análisis <strong>de</strong> la uniformidad <strong>de</strong> distribución <strong>de</strong> soluto <strong>en</strong> <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o como índice <strong>de</strong><br />

calidad <strong>de</strong> la fertirrigación.<br />

Otro aspecto im<strong>por</strong>tante que pue<strong>de</strong> influir <strong>en</strong> <strong>el</strong> resultado final <strong>de</strong> la fertirrigación y<br />

que no se ha t<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta hasta ahora es <strong>el</strong> efecto <strong>de</strong>l <strong>flujo</strong> superficial <strong>de</strong> <strong>agua</strong> sobre los<br />

<strong>solutos</strong> que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tr<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o <strong>de</strong>bido a una fertilización previa, es <strong>de</strong>cir, la<br />

extracción <strong>de</strong> los <strong>solutos</strong> <strong>de</strong>l su<strong>el</strong>o <strong>por</strong> <strong>el</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> y su <strong>trans<strong>por</strong>te</strong> <strong>en</strong> superficie. Este<br />

proceso pue<strong>de</strong> influir <strong>en</strong> <strong>el</strong> resultado final tanto <strong>de</strong>l R<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Aplicación como <strong>de</strong> la<br />

Uniformidad <strong>de</strong> Distribución <strong>de</strong>l soluto <strong>en</strong> <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o. El análisis <strong>de</strong> este proceso es otro <strong>de</strong><br />

11


1. Introducción y objetivos<br />

los aspectos incluidos <strong>en</strong> los objetivos <strong>de</strong> este trabajo, r<strong>el</strong>acionar este proceso con las<br />

condiciones <strong>de</strong>l <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong>.<br />

En <strong>el</strong> trabajo aquí pres<strong>en</strong>tado se ha programado un mo<strong>de</strong>lo 1-D para la simulación<br />

<strong>de</strong> la circulación <strong>de</strong> <strong>agua</strong> como <strong>de</strong>l <strong>trans<strong>por</strong>te</strong> <strong>de</strong> <strong>solutos</strong>.<br />

12


Objetivos<br />

En este estado <strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to y la experi<strong>en</strong>cia previa, <strong>el</strong> objetivo g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> este<br />

trabajo ha sido profundizar <strong>en</strong> los aspectos que condicionan <strong>el</strong> <strong>trans<strong>por</strong>te</strong> superficial <strong>de</strong><br />

sustancias <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>agua</strong> <strong>de</strong> <strong>riego</strong> <strong>por</strong> <strong>surcos</strong>. En concreto, se han <strong>de</strong>sarrollado los sigui<strong>en</strong>tes<br />

objetivos específicos:<br />

A. Trans<strong>por</strong>te superficial <strong>en</strong> <strong>el</strong> surco <strong>de</strong> sustancias aplicadas <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>agua</strong> <strong>de</strong> <strong>riego</strong><br />

o Caracterización 1-D <strong>de</strong>l <strong>trans<strong>por</strong>te</strong> superficial <strong>de</strong> sustancias<br />

aplicadas <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>agua</strong> <strong>de</strong> <strong>riego</strong>, <strong>en</strong> función <strong>de</strong>l diseño <strong>de</strong>l fertir<strong>riego</strong><br />

(r<strong>el</strong>ación <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> dispersión longitudinal y las<br />

condiciones <strong>de</strong>l <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> con respecto a la aplicación <strong>de</strong>l<br />

fertilizante).<br />

o R<strong>el</strong>ación <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> diseño <strong>de</strong>l fertir<strong>riego</strong> y su efici<strong>en</strong>cia global,<br />

t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>el</strong> R<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Aplicación y la Uniformidad<br />

<strong>de</strong> Distribución <strong>de</strong> soluto <strong>en</strong> <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o (diagramas <strong>de</strong> operación <strong>de</strong>l<br />

fertir<strong>riego</strong> <strong>por</strong> <strong>surcos</strong>).<br />

B. Transfer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> sustancias <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la superficie <strong>de</strong>l su<strong>el</strong>o al <strong>flujo</strong> superficial <strong>de</strong> <strong>agua</strong><br />

o R<strong>el</strong>ación <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cia y las condiciones <strong>de</strong>l <strong>flujo</strong><br />

superficial <strong>de</strong> <strong>agua</strong>.<br />

o Caracterización 1-D <strong>de</strong> las condiciones transitorias <strong>en</strong> <strong>el</strong> mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong><br />

<strong>trans<strong>por</strong>te</strong> superficial.<br />

Para abordar dichos objetivos, se programó un mo<strong>de</strong>lo 1D <strong>de</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> y <strong>solutos</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

surco <strong>de</strong> <strong>riego</strong>, basado <strong>en</strong> los trabajos <strong>de</strong> García-Navarro et al. (2000), García-Navarro et al.<br />

(2004) y Playán et al. (2004), aunque supone una i<strong>de</strong>alización <strong>de</strong>bido a los supuestos <strong>de</strong><br />

partida admitidos, que se <strong>de</strong>scrib<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> capítulo 2, sus resultados son a<strong>de</strong>cuados y han<br />

sido validados <strong>en</strong> los difer<strong>en</strong>tes trabajos que hasta ahora se han com<strong>en</strong>tado, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong><br />

a<strong>por</strong>tar s<strong>en</strong>cillez <strong>en</strong> la resolución <strong>de</strong> las ecuaciones que <strong>de</strong>scrib<strong>en</strong> estos procesos y<br />

pro<strong>por</strong>cionar resultados <strong>de</strong> utilidad práctica.<br />

El mo<strong>de</strong>lo se calibró para los distintos casos estudiados utilizando la información<br />

recogida <strong>en</strong> <strong>en</strong>sayos <strong>de</strong> campo y laboratorio diseñados para tales fines, y se <strong>de</strong>scribe <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

13


1. Introducción y objetivos<br />

capítulo 2 <strong>de</strong> este trabajo. Los capítulos 3 y 4 recog<strong>en</strong> los aspectos estudiados <strong>en</strong> <strong>el</strong> punto<br />

A; <strong>en</strong> <strong>el</strong> capítulo 3 se pres<strong>en</strong>ta <strong>el</strong> diseño experim<strong>en</strong>tal, así como los resultados obt<strong>en</strong>idos <strong>en</strong><br />

campo. Se calibra <strong>el</strong> mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong>l <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> y se analizan los datos experim<strong>en</strong>tales. El<br />

capítulo 4 se <strong>de</strong>dica a la calibración <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> <strong>trans<strong>por</strong>te</strong> <strong>de</strong> <strong>solutos</strong>; se <strong>de</strong>duce una<br />

expresión paramétrica que permite estimar <strong>el</strong> valor <strong>de</strong>l coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> dispersión<br />

longitudinal a partir <strong>de</strong> las condiciones <strong>de</strong>l <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> y <strong>de</strong>l mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> aplicación <strong>de</strong>l<br />

soluto y se valida. El capítulo termina con la realización <strong>de</strong> una serie <strong>de</strong> simulaciones que<br />

permit<strong>en</strong> <strong>de</strong>ducir las curvas <strong>de</strong> operación <strong>de</strong> fertir<strong>riego</strong>.<br />

El capítulo 5, se <strong>de</strong>dica a los aspectos recogidos <strong>en</strong> <strong>el</strong> punto B, don<strong>de</strong> se <strong>de</strong>scribe <strong>el</strong><br />

proceso <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>solutos</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o al <strong>flujo</strong> superficial y los <strong>en</strong>sayos<br />

realizados <strong>en</strong> laboratorio. Se aña<strong>de</strong>n los resultados tanto experim<strong>en</strong>tales como los<br />

obt<strong>en</strong>idos con <strong>el</strong> mo<strong>de</strong>lo. Por último, se han incluido unas conclusiones finales <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

capítulo 6, junto con un apartado <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cias global <strong>de</strong>l trabajo. Información más<br />

<strong>de</strong>tallada <strong>de</strong> los <strong>en</strong>sayos <strong>de</strong> campo y laboratorio realizados aparec<strong>en</strong> <strong>en</strong> los anejos I, II y III.<br />

14


2. Mo<strong>de</strong>lo 1-D <strong>de</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong><br />

y <strong>solutos</strong> <strong>en</strong> un surco <strong>de</strong> <strong>riego</strong><br />

2.1. Flujo <strong>de</strong> <strong>agua</strong><br />

2.1.1. Operación <strong>de</strong>l <strong>riego</strong> <strong>por</strong> <strong>surcos</strong><br />

En <strong>el</strong> <strong>riego</strong> <strong>por</strong> superficie, <strong>en</strong> particular <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>riego</strong> <strong>por</strong> <strong>surcos</strong>, exist<strong>en</strong> diversos<br />

ev<strong>en</strong>tos o fases que ayudan a compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r y a analizar <strong>el</strong> movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l <strong>agua</strong> a lo largo <strong>de</strong><br />

una superficie. Estas fases se difer<strong>en</strong>cian y clasifican <strong>en</strong> función <strong>de</strong> sus tiempos<br />

característicos:<br />

• Tiempo <strong>de</strong> inicio (ti) es <strong>el</strong> instante <strong>en</strong> <strong>el</strong> que <strong>el</strong> <strong>agua</strong> <strong>en</strong>tra <strong>en</strong> la cabecera <strong>de</strong>l<br />

surco.<br />

• Tiempo <strong>de</strong> avance (ta) <strong>en</strong> un punto x es <strong>el</strong> instante transcurrido <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong><br />

tiempo <strong>de</strong> inicio hasta que <strong>el</strong> <strong>agua</strong> llega a dicho punto <strong>de</strong>s<strong>de</strong> cabecera. La curva <strong>de</strong><br />

avance muestra la evolución <strong>de</strong>l fr<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l <strong>flujo</strong> a lo largo <strong>de</strong>l surco.<br />

• Tiempo <strong>de</strong> corte (tc) es <strong>el</strong> instante <strong>en</strong> <strong>el</strong> que <strong>el</strong> <strong>agua</strong> <strong>de</strong>ja <strong>de</strong> <strong>en</strong>trar <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

surco, o tiempo <strong>en</strong> <strong>el</strong> que se corta la <strong>en</strong>trada <strong>de</strong> <strong>agua</strong> <strong>en</strong> cabecera.<br />

• Tiempo <strong>de</strong> vaciado (tv) es <strong>el</strong> instante <strong>en</strong> <strong>el</strong> que <strong>el</strong> <strong>agua</strong> <strong>de</strong>saparece <strong>en</strong> la<br />

cabecera <strong>de</strong>l surco.<br />

15


2. Mo<strong>de</strong>lo 1-D <strong>de</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> y <strong>solutos</strong> <strong>en</strong> un surco <strong>de</strong> <strong>riego</strong><br />

16<br />

• Tiempo <strong>de</strong> receso (tr) <strong>en</strong> un punto x es <strong>el</strong> instante <strong>en</strong> <strong>el</strong> que <strong>de</strong>saparece <strong>el</strong><br />

<strong>agua</strong> <strong>en</strong> la superficie <strong>de</strong>l surco <strong>en</strong> dicho punto. La curva <strong>de</strong> receso muestra la<br />

evolución <strong>de</strong>l agotami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>agua</strong> <strong>en</strong> superficie a lo largo <strong>de</strong>l surco.<br />

• Tiempo <strong>de</strong> o<strong>por</strong>tunidad o tiempo <strong>de</strong> contacto (top) <strong>en</strong> un punto x es <strong>el</strong><br />

intervalo <strong>de</strong> tiempo durante <strong>el</strong> cual existe <strong>agua</strong> sobre la superficie <strong>en</strong> dicho punto;<br />

es la difer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> tiempo <strong>de</strong> receso y <strong>el</strong> tiempo <strong>de</strong> avance, <strong>por</strong> lo que no será<br />

constante a lo largo <strong>de</strong>l surco.<br />

Así, <strong>en</strong> un surco se suce<strong>de</strong>n las sigui<strong>en</strong>tes fases <strong>de</strong>l <strong>riego</strong> (Walker et al., 1987, § 5):<br />

• Fase <strong>de</strong> avance: fase compr<strong>en</strong>dida <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> tiempo <strong>de</strong> inicio y <strong>el</strong> tiempo <strong>de</strong><br />

avance hasta <strong>el</strong> final <strong>de</strong>l surco, es <strong>de</strong>cir, es <strong>el</strong> intervalo que transcurre <strong>de</strong>s<strong>de</strong> que<br />

comi<strong>en</strong>za <strong>el</strong> <strong>riego</strong> hasta que todos los puntos <strong>de</strong>l surco están cubiertos <strong>de</strong> <strong>agua</strong>.<br />

• Fase <strong>de</strong> almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to: fase compr<strong>en</strong>dida <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> tiempo <strong>de</strong> avance hasta<br />

<strong>el</strong> final <strong>de</strong>l surco y <strong>el</strong> tiempo <strong>de</strong> corte. Es <strong>el</strong> intervalo que transcurre <strong>de</strong>s<strong>de</strong> que todo<br />

<strong>el</strong> surco está cubierto <strong>de</strong> <strong>agua</strong> hasta que se corta <strong>el</strong> caudal <strong>en</strong> cabecera, y durante <strong>el</strong><br />

mismo la altura <strong>de</strong> <strong>agua</strong> <strong>en</strong> cada punto <strong>de</strong>l surco aum<strong>en</strong>ta hasta alcanzar su valor<br />

máximo y mant<strong>en</strong>erse <strong>en</strong> este.<br />

• Fase <strong>de</strong> agotami<strong>en</strong>to: fase compr<strong>en</strong>dida <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> tiempo <strong>de</strong> corte y <strong>el</strong> <strong>de</strong><br />

vaciado. Es <strong>el</strong> intervalo que transcurre <strong>de</strong>s<strong>de</strong> que se corta <strong>el</strong> caudal <strong>en</strong> cabecera<br />

hasta que <strong>en</strong> dicha cabecera <strong>de</strong>saparece <strong>el</strong> <strong>agua</strong> <strong>de</strong> la superficie <strong>de</strong>l su<strong>el</strong>o.<br />

• Fase <strong>de</strong> receso: fase compr<strong>en</strong>dida <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> tiempo <strong>de</strong> vaciado y <strong>el</strong> tiempo <strong>de</strong><br />

receso al final <strong>de</strong>l surco. Es <strong>el</strong> intervalo que transcurre <strong>de</strong>s<strong>de</strong> que <strong>de</strong>ja <strong>de</strong> haber <strong>agua</strong><br />

<strong>en</strong> cabecera hasta que <strong>de</strong>saparece <strong>de</strong>l resto <strong>de</strong> los puntos <strong>de</strong>l surco.<br />

En la figura 2.1 se han repres<strong>en</strong>tado las fases <strong>de</strong>l <strong>riego</strong> y los tiempos característicos<br />

que las <strong>de</strong>fin<strong>en</strong>, así como la lámina <strong>de</strong> <strong>agua</strong> requerida <strong>por</strong> <strong>el</strong> cultivo (Hr) y la infiltrada (H).


t<br />

tr<br />

tv<br />

tc<br />

ta<br />

Hr<br />

H<br />

receso<br />

2. Mo<strong>de</strong>lo 1-D <strong>de</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> y <strong>solutos</strong> <strong>en</strong> un surco <strong>de</strong> <strong>riego</strong><br />

agotami<strong>en</strong>to<br />

almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to<br />

lámina requerida<br />

Figura 2.1. Tiempos característicos y fases principales <strong>de</strong>l <strong>riego</strong> <strong>por</strong> <strong>surcos</strong>.<br />

2.1.2. Clasificación <strong>de</strong>l <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong><br />

lámina infiltrada<br />

avance<br />

El <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> que discurre <strong>en</strong> un canal abierto se pue<strong>de</strong> clasificar <strong>en</strong> función <strong>de</strong> la<br />

variación <strong>de</strong> la v<strong>el</strong>ocidad o <strong>el</strong> calado <strong>en</strong> <strong>el</strong> espacio y <strong>el</strong> tiempo (Chow, 1959 § 1.2):<br />

Flujo uniforme y no uniforme (o variado): <strong>el</strong> <strong>flujo</strong> se consi<strong>de</strong>ra uniforme<br />

cuando <strong>el</strong> calado se manti<strong>en</strong>e constante <strong>en</strong> <strong>el</strong> espacio (no varían <strong>de</strong> un punto a otro<br />

<strong>en</strong> la dirección <strong>de</strong>l avance <strong>de</strong>l <strong>flujo</strong>). Por <strong>el</strong> contrario, no es uniforme cuando <strong>el</strong><br />

calado no se manti<strong>en</strong>e constante <strong>en</strong> <strong>el</strong> espacio.<br />

Flujo perman<strong>en</strong>te (o estacionario) y no perman<strong>en</strong>te (o variable o<br />

transitorio): <strong>el</strong> <strong>flujo</strong> es perman<strong>en</strong>te cuando <strong>el</strong> calado se manti<strong>en</strong>e constante <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

tiempo, aunque sí pue<strong>de</strong> variar <strong>en</strong> <strong>el</strong> espacio. Por <strong>el</strong> contrario, si <strong>el</strong> calado no se<br />

manti<strong>en</strong>e constante <strong>en</strong> <strong>el</strong> tiempo, <strong>el</strong> <strong>flujo</strong> no es perman<strong>en</strong>te, sino transitorio.<br />

El movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l <strong>agua</strong> sobre un campo <strong>de</strong> <strong>riego</strong> se pue<strong>de</strong> caracterizar como<br />

variado y variable, aunque cuando la v<strong>el</strong>ocidad <strong>de</strong> infiltración se estabiliza y se hace<br />

constante <strong>en</strong> <strong>el</strong> tiempo, <strong>el</strong> <strong>flujo</strong> pasaría a ser variado y perman<strong>en</strong>te.<br />

L<br />

x<br />

17


2. Mo<strong>de</strong>lo 1-D <strong>de</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> y <strong>solutos</strong> <strong>en</strong> un surco <strong>de</strong> <strong>riego</strong><br />

2.1.3. Ecuaciones que <strong>de</strong>scrib<strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong><br />

El movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l <strong>agua</strong> que discurre sobre la superficie <strong>de</strong>l su<strong>el</strong>o <strong>en</strong> un surco se<br />

caracteriza <strong>por</strong> su transitoriedad t<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do hacia gradualm<strong>en</strong>te variado. El caudal <strong>en</strong><br />

cualquier punto <strong>de</strong>l surco varía con <strong>el</strong> tiempo hasta que la v<strong>el</strong>ocidad <strong>de</strong> infiltración y <strong>el</strong><br />

calado se estabilizan y se hac<strong>en</strong> constantes <strong>en</strong> <strong>el</strong> tiempo, <strong>en</strong> este mom<strong>en</strong>to <strong>el</strong> <strong>flujo</strong> pasa a<br />

t<strong>en</strong>er carácter perman<strong>en</strong>te.<br />

El movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l <strong>agua</strong> se pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>scribir mediante las ecuaciones <strong>de</strong> conservación<br />

<strong>de</strong> masa, <strong>de</strong> cantidad <strong>de</strong> movimi<strong>en</strong>to y <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía. Cuando <strong>el</strong> <strong>flujo</strong> es discontinuo (cuando<br />

exist<strong>en</strong> <strong>en</strong>tradas o salidas <strong>de</strong> <strong>flujo</strong>) se pue<strong>de</strong>n usar las ecuaciones <strong>de</strong> conservación <strong>de</strong> masa y<br />

cantidad <strong>de</strong> movimi<strong>en</strong>to o las ecuaciones <strong>de</strong> conservación <strong>de</strong> masa y <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía, mi<strong>en</strong>tras<br />

que cuando <strong>el</strong> <strong>flujo</strong> es continuo se emplean las ecuaciones <strong>de</strong> conservación <strong>de</strong> masa y <strong>de</strong><br />

cantidad <strong>de</strong> movimi<strong>en</strong>to (Cunge et al., 1980, § 2). A este último caso correspon<strong>de</strong>n las<br />

ecuaciones <strong>de</strong> Saint V<strong>en</strong>ant (Cunge et al., 1980, § 2), que part<strong>en</strong> <strong>de</strong> las ecuaciones <strong>de</strong><br />

Navier-Stokes bajo las hipótesis <strong>de</strong> fluido incompresible, newtoniano y con viscosidad<br />

constante, homogéneo e isótropo. Las ecuaciones tridim<strong>en</strong>sionales se integran <strong>en</strong> la<br />

dirección vertical para obt<strong>en</strong>er la aproximación bidim<strong>en</strong>sional. Las ecuaciones <strong>en</strong> una<br />

dim<strong>en</strong>sión se obti<strong>en</strong><strong>en</strong> integrando <strong>de</strong> nuevo las ecuaciones <strong>en</strong> la dirección transversal a la<br />

principal y admiti<strong>en</strong>do las sigui<strong>en</strong>tes hipótesis:<br />

18<br />

1. El <strong>flujo</strong> se consi<strong>de</strong>ra unidim<strong>en</strong>sional, así se caracteriza <strong>el</strong> campo <strong>de</strong><br />

v<strong>el</strong>ocida<strong>de</strong>s como U(x,t), es <strong>de</strong>cir, para cada sección transversal la superficie<br />

libre <strong>de</strong>l <strong>agua</strong> <strong>en</strong> la dirección transversal se consi<strong>de</strong>ra horizontal.<br />

2. La curvatura <strong>de</strong> las líneas <strong>de</strong> corri<strong>en</strong>te es pequeña, <strong>de</strong>spreciando así la<br />

compon<strong>en</strong>te vertical <strong>de</strong> la ac<strong>el</strong>eración y consi<strong>de</strong>rando hidrostática la<br />

distribución vertical <strong>de</strong> presiones.<br />

3. Los efectos <strong>de</strong> fricción y turbul<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>bidos a la resist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los<br />

contornos se pue<strong>de</strong>n t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta aplicando las mismas leyes que <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso<br />

<strong>de</strong> <strong>flujo</strong> uniforme.


2. Mo<strong>de</strong>lo 1-D <strong>de</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> y <strong>solutos</strong> <strong>en</strong> un surco <strong>de</strong> <strong>riego</strong><br />

4. La p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te media <strong>de</strong>l lecho es pequeña, <strong>por</strong> lo que <strong>el</strong> cos<strong>en</strong>o <strong>de</strong>l ángulo<br />

que su eje longitudinal forma con la horizontal (θ) se pue<strong>de</strong> sustituir <strong>por</strong> la<br />

unidad.<br />

cos θ ≈ 1 → s<strong>en</strong>θ<br />

≈ tgθ<br />

≈ θ<br />

(2.1)<br />

Con lo anterior, incluy<strong>en</strong>do la infiltración como un término sumi<strong>de</strong>ro <strong>en</strong> la<br />

ecuación <strong>de</strong> conservación <strong>de</strong> la masa al admitir la hipótesis 1D, y utilizando como variables<br />

<strong>de</strong> estado caudal y área <strong>de</strong> la sección transversal (Q, A, y con esta última, <strong>el</strong> calado h), <strong>en</strong><br />

lugar <strong>de</strong> v<strong>el</strong>ocidad y calado (U, h), estas ecuaciones se escrib<strong>en</strong> <strong>de</strong> la forma expresada <strong>en</strong><br />

(2.2) y (2.3),<br />

∂A<br />

∂Q<br />

∂Z<br />

+ + = 0<br />

∂t<br />

∂x<br />

∂t<br />

2<br />

∂Q<br />

∂ ⎛ Q 1 ⎞<br />

+<br />

gAh = gA<br />

t x ⎜ +<br />

A ⎟<br />

∂ ∂ ⎝ 2 ⎠<br />

( S − S )<br />

<strong>en</strong> las que <strong>en</strong> cada punto x e instante t, A es <strong>el</strong> área <strong>de</strong> la sección transversal a la dirección<br />

<strong>de</strong>l <strong>flujo</strong> o área mojada, Q es <strong>el</strong> caudal circulante, Z es <strong>el</strong> volum<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> infiltrada <strong>por</strong><br />

unidad <strong>de</strong> longitud <strong>de</strong> surco, g es la ac<strong>el</strong>eración <strong>de</strong> la gravedad. S0 es la p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l lecho<br />

<strong>en</strong> la dirección longitudinal <strong>de</strong>l surco, tomada con valor positivo <strong>en</strong> <strong>el</strong> s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> avance <strong>de</strong>l<br />

<strong>agua</strong>,<br />

S<br />

∂y<br />

= −<br />

∂x<br />

0<br />

f<br />

(2.2)<br />

(2.3)<br />

0 (2.4)<br />

y la p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong> fricción, Sf,, se pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>scribir <strong>en</strong> función <strong>de</strong>l coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> aspereza <strong>de</strong><br />

Manning, n,<br />

don<strong>de</strong> R h es <strong>el</strong> radio hidráulico,<br />

2<br />

Q Q n<br />

S f = (2.5)<br />

2<br />

A R<br />

4 / 3<br />

h<br />

A<br />

Rh = (2.6)<br />

P<br />

19


2. Mo<strong>de</strong>lo 1-D <strong>de</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> y <strong>solutos</strong> <strong>en</strong> un surco <strong>de</strong> <strong>riego</strong><br />

con P, <strong>el</strong> perímetro mojado <strong>de</strong> la sección transversal.<br />

2.1.3.1. Mo<strong>de</strong>lado <strong>de</strong>l proceso <strong>de</strong> infiltración<br />

El coci<strong>en</strong>te <strong>de</strong> infiltración ∂ Z / ∂t<br />

pue<strong>de</strong> ser <strong>de</strong>scrito mediante alguna <strong>de</strong> las<br />

funciones <strong>de</strong> infiltración que reproduc<strong>en</strong> satisfactoriam<strong>en</strong>te <strong>el</strong> movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l <strong>agua</strong>. Una<br />

<strong>de</strong> las primeras ecuaciones <strong>de</strong> infiltración fue <strong>de</strong>sarrollada <strong>por</strong> Kostiakov <strong>en</strong> 1932<br />

(Sepaskhah et al., 2002):<br />

20<br />

Z = kt<br />

(2.7)<br />

<strong>en</strong> la que Z es <strong>el</strong> volum<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> infiltrado <strong>por</strong> unidad <strong>de</strong> longitud <strong>de</strong> surco <strong>en</strong> un punto<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> que llega <strong>el</strong> fr<strong>en</strong>te <strong>de</strong> avance, top es <strong>el</strong> tiempo <strong>de</strong> o<strong>por</strong>tunidad y k y a (adim<strong>en</strong>sional y<br />

con valores m<strong>en</strong>ores que 1) son parámetros empíricos obt<strong>en</strong>idos a partir <strong>de</strong> las medidas <strong>de</strong><br />

infiltración realizadas <strong>en</strong> un su<strong>el</strong>o <strong>de</strong>terminado. Al <strong>de</strong>rivar esta ecuación con respecto al<br />

tiempo se obti<strong>en</strong>e la v<strong>el</strong>ocidad <strong>de</strong> infiltración. Se observa que, a medida que aum<strong>en</strong>ta <strong>el</strong><br />

tiempo <strong>de</strong> o<strong>por</strong>tunidad, la v<strong>el</strong>ocidad <strong>de</strong> infiltración ti<strong>en</strong><strong>de</strong> a cero. En realidad, a medida que<br />

<strong>el</strong> tiempo <strong>de</strong> o<strong>por</strong>tunidad aum<strong>en</strong>ta, la v<strong>el</strong>ocidad <strong>de</strong> infiltración ti<strong>en</strong><strong>de</strong> a estabilizarse. Para<br />

t<strong>en</strong>er esto <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta, se aña<strong>de</strong> a la ecuación 2.7 un término constante, obt<strong>en</strong>iéndose así la<br />

ecuación <strong>de</strong> Lewis-Kostiakov (2.8), utilizada <strong>en</strong> numerosos trabajos (Walker, 1989; Playán y<br />

Faci, 1997a, b; Alazba, 1999; Brufau et al., 2002):<br />

a<br />

op<br />

Z ⋅<br />

a<br />

= k ⋅ top<br />

+ f 0 top<br />

(2.8)<br />

<strong>en</strong> la que f0 es la v<strong>el</strong>ocidad <strong>de</strong> infiltración para condiciones perman<strong>en</strong>tes, aunque no se<br />

alcance <strong>en</strong> todos los puntos <strong>de</strong>l surco a la vez. Utilizando la ecuación (2.8), <strong>el</strong> término<br />

∂ Z / ∂t<br />

queda expresado <strong>de</strong> la forma,<br />

∂Z a−1<br />

= aktop<br />

+<br />

∂t<br />

f<br />

0<br />

(2.9)


2. Mo<strong>de</strong>lo 1-D <strong>de</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> y <strong>solutos</strong> <strong>en</strong> un surco <strong>de</strong> <strong>riego</strong><br />

Clemm<strong>en</strong>s (1981) propuso una modificación <strong>de</strong> la ecuación <strong>de</strong> Lewis-Kostiakov, la<br />

ecuación <strong>de</strong> infiltración ramificada, muy conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te cuando los tiempos <strong>de</strong> o<strong>por</strong>tunidad<br />

alcanzan valores altos, como su<strong>el</strong>e ocurrir <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>riego</strong> <strong>por</strong> <strong>surcos</strong>. Oyonarte y<br />

Mateos (2002) y Mateos y Oyonarte (2005) obtuvieron resultados satisfactorios con este<br />

mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> infiltración. En este mo<strong>de</strong>lo se estima <strong>el</strong> tiempo <strong>de</strong> o<strong>por</strong>tunidad a partir <strong>de</strong>l cual<br />

la infiltración se estabiliza, tf: ( a−1)<br />

1/<br />

⎛ f 0 ⎞<br />

t f = ⎜ ⎟<br />

(2.10)<br />

⎝ ak ⎠<br />

La expresión completa <strong>en</strong> función <strong>de</strong> t f<br />

Z = kt<br />

Z = kt<br />

a<br />

f<br />

+ f<br />

0<br />

a<br />

f<br />

si<br />

t<br />

op<br />

≤ t<br />

( top<br />

− t f ) si top<br />

> t f<br />

2.1.3.2. Estimación <strong>de</strong> los parámetros <strong>de</strong> la función <strong>de</strong> infiltración<br />

f<br />

(2.11)<br />

El carácter empírico <strong>de</strong> la función <strong>de</strong> infiltración requiere la utilización <strong>de</strong> datos<br />

experim<strong>en</strong>tales para la estimación <strong>de</strong> sus parámetros. Elliot y Walker (1982) propusieron <strong>el</strong><br />

“método <strong>de</strong> los dos puntos” para evaluar los parámetros <strong>de</strong> la ec. 2.11, que se basa <strong>en</strong> la<br />

ecuación <strong>de</strong>l balance <strong>de</strong> masa <strong>de</strong> <strong>agua</strong> y requiere los valores medidos <strong>de</strong> los caudales <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>trada y salida, así como <strong>el</strong> tiempo <strong>de</strong> avance <strong>de</strong>l fr<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>agua</strong> <strong>en</strong> dos puntos <strong>de</strong><br />

refer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l surco, <strong>por</strong> ejemplo <strong>el</strong> punto medio <strong>de</strong>l surco y <strong>el</strong> final. El método es aplicable<br />

<strong>en</strong> <strong>surcos</strong> con cierta p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te, y produce una ecuación <strong>de</strong> infiltración media para todo <strong>el</strong><br />

surco.<br />

El procedimi<strong>en</strong>to comi<strong>en</strong>za con la <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> la v<strong>el</strong>ocidad <strong>de</strong> infiltración<br />

establizada, f0, a partir <strong>de</strong> los valores medidos <strong>de</strong>l caudal <strong>de</strong> <strong>en</strong>trada y <strong>de</strong> salida cuando <strong>el</strong><br />

movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l <strong>agua</strong> se hace perman<strong>en</strong>te,<br />

21


2. Mo<strong>de</strong>lo 1-D <strong>de</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> y <strong>solutos</strong> <strong>en</strong> un surco <strong>de</strong> <strong>riego</strong><br />

22<br />

f<br />

Q<br />

− Q<br />

s<br />

= 0<br />

0 (2.12)<br />

Q0 y Qs son <strong>el</strong> caudal <strong>de</strong> <strong>en</strong>trada y <strong>el</strong> <strong>de</strong> salida, respectivam<strong>en</strong>te, y l es la longitud <strong>de</strong>l surco.<br />

Aplicando las ecuaciones <strong>de</strong> balance <strong>de</strong> <strong>agua</strong> <strong>en</strong> los tiempos <strong>de</strong> avance hasta los puntos<br />

situados <strong>en</strong> la mitad (l/2) y <strong>el</strong> final <strong>de</strong> surco (l), y adoptando la ecuación <strong>de</strong> infiltración <strong>de</strong><br />

Lewis-Kostiakov (ec. 2.8), se obti<strong>en</strong>e:<br />

Q t<br />

0 l / 2<br />

Q t<br />

0 l<br />

a<br />

σ y A0l<br />

ktl<br />

/ 2l<br />

f t<br />

= + σ z +<br />

2 2 2<br />

l<br />

0 l / 2<br />

l<br />

( 1+<br />

r)<br />

(2.13)<br />

a f 0tl<br />

l<br />

= σ y A0l<br />

+ σ zktl<br />

l +<br />

(2.14)<br />

1+<br />

r<br />

<strong>en</strong> las que t l/2 es <strong>el</strong> tiempo <strong>de</strong> avance <strong>en</strong> <strong>el</strong> punto c<strong>en</strong>tral <strong>de</strong>l surco, t l <strong>el</strong> tiempo <strong>de</strong> avance <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> final <strong>de</strong>l surco, A0 la sección transversal <strong>en</strong> cabecera, σ un factor <strong>de</strong> forma <strong>de</strong>l<br />

y<br />

almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to superficial que toma valores constantes <strong>en</strong>tre 0.7 y 0.8, σ un factor <strong>de</strong><br />

z<br />

forma <strong>de</strong> almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to subsuperficial. El parámetro r se pue<strong>de</strong> estimar a partir <strong>de</strong> la<br />

función pot<strong>en</strong>cial que <strong>de</strong>scribe la trayectoria <strong>de</strong> avance (Walker et al., 1987) que r<strong>el</strong>aciona<br />

los tiempos <strong>de</strong> avance <strong>de</strong>l <strong>flujo</strong> con la distancia <strong>en</strong> <strong>el</strong> surco.<br />

El valor <strong>de</strong> A o se pue<strong>de</strong> estimar a partir <strong>de</strong> la expresión,<br />

A<br />

⎛<br />

⎜<br />

Q n ⎞<br />

⎟<br />

⎝ ⎠<br />

don<strong>de</strong> C2 y C1 son dos parámetros que se calculan como,<br />

C2<br />

0<br />

0 = C1<br />

(2.15)<br />

⎜ 60 S ⎟<br />

0<br />

3σ<br />

2 C 2 =<br />

(2.16)<br />

5σ<br />

2 − 2γ<br />

2


2. Mo<strong>de</strong>lo 1-D <strong>de</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> y <strong>solutos</strong> <strong>en</strong> un surco <strong>de</strong> <strong>riego</strong><br />

C<br />

0.<br />

67 2<br />

1 C1 1 1.<br />

67 ⎟<br />

1<br />

⎟<br />

⎛ γ ⎞<br />

= σ ⎜<br />

(2.17)<br />

⎝σ<br />

⎠<br />

σ 1 , σ 2 , γ 1,<br />

γ 2 son parámetros empíricos que se estiman a partir <strong>de</strong> las r<strong>el</strong>aciones<br />

pot<strong>en</strong>ciales <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> calado y <strong>el</strong> área mojada o <strong>el</strong> perímetro mojado:<br />

Por otra parte, r se pue<strong>de</strong> estimar a partir <strong>de</strong> la expresión:<br />

σ 2 h = σ1A (2.18)<br />

γ 2 P = γ1h (2.19)<br />

( l / ll<br />

/ 2 )<br />

( t / t )<br />

log<br />

r = (2.20)<br />

log<br />

l<br />

l / 2<br />

<strong>en</strong> don<strong>de</strong> l l/2 es la longitud hasta <strong>el</strong> punto medio <strong>de</strong>l surco.<br />

Por último, σ se obti<strong>en</strong>e a partir <strong>de</strong>:<br />

z<br />

+ r(<br />

1−<br />

a)<br />

+<br />

( 1+<br />

a)(<br />

1+<br />

r')<br />

don<strong>de</strong> <strong>el</strong> parámetro a se calcula a partir <strong>de</strong> la expresión,<br />

a 1<br />

σ =<br />

(2.21)<br />

z<br />

( Vl<br />

/ Vl<br />

/ 2 )<br />

( t / t )<br />

ln<br />

a = (2.22)<br />

ln<br />

y Vl y Vl/2 repres<strong>en</strong>tan <strong>el</strong> volum<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> <strong>por</strong> unidad <strong>de</strong> longitud que alcanza <strong>el</strong> final y <strong>el</strong><br />

punto medio <strong>de</strong>l surco, respectivam<strong>en</strong>te,<br />

l<br />

l / 2<br />

23


2. Mo<strong>de</strong>lo 1-D <strong>de</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> y <strong>solutos</strong> <strong>en</strong> un surco <strong>de</strong> <strong>riego</strong><br />

24<br />

V<br />

l<br />

V<br />

Q t<br />

=<br />

l<br />

−<br />

A<br />

−<br />

f<br />

t<br />

0 l<br />

0 l / 2<br />

σ y 0<br />

(2.23)<br />

( 1+<br />

r)<br />

2Q0t l / 2 f 0tl<br />

/ 2<br />

= − y A0<br />

−<br />

l<br />

( 1+<br />

r)<br />

l / 2<br />

σ (2.24)<br />

Una vez obt<strong>en</strong>ido lo anterior, <strong>el</strong> parámetro k <strong>de</strong> la ecuación <strong>de</strong> infiltración se estima<br />

con la sigui<strong>en</strong>te expresión,<br />

V<br />

k = (2.25)<br />

σ<br />

Los coefici<strong>en</strong>tes, f0 y k calculados <strong>en</strong> este punto ti<strong>en</strong><strong>en</strong> dim<strong>en</strong>siones <strong>de</strong> [L 3 L -1 T -1 ] y<br />

[L 3 L -1 T -a ] respectivam<strong>en</strong>te. Si los coefici<strong>en</strong>tes se divi<strong>de</strong>n <strong>por</strong> la separación <strong>en</strong>tre <strong>surcos</strong>, la<br />

ecuación <strong>de</strong> infiltración se expresa <strong>en</strong> unida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> longitud, que repres<strong>en</strong>ta la lámina<br />

infiltrada y se <strong>de</strong>signará H.<br />

l<br />

a<br />

zt<br />

l


2.2. Flujo <strong>de</strong> <strong>solutos</strong><br />

2. Mo<strong>de</strong>lo 1-D <strong>de</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> y <strong>solutos</strong> <strong>en</strong> un surco <strong>de</strong> <strong>riego</strong><br />

Cuando una sustancia se introduce <strong>en</strong> <strong>el</strong> s<strong>en</strong>o <strong>de</strong> un fluido es trans<strong>por</strong>tada <strong>de</strong> un<br />

punto a otro <strong>en</strong> <strong>el</strong> medio, y simultáneam<strong>en</strong>te pue<strong>de</strong> sufrir reacciones o interactuar con <strong>el</strong><br />

medio, pero cuando la sustancia es conservativa, que es la asunción <strong>de</strong> este trabajo, se<br />

ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta sólo los procesos físicos <strong>en</strong> <strong>el</strong> mo<strong>de</strong>lado <strong>de</strong>l <strong>trans<strong>por</strong>te</strong>. Por tanto, cuando<br />

se vierte una sustancia <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> suce<strong>de</strong>n dos cosas, primero es trans<strong>por</strong>tada <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

<strong>el</strong> punto <strong>de</strong> vertido <strong>por</strong> la corri<strong>en</strong>te mediante <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> advección, segundo, actúa sobre<br />

<strong>el</strong>la <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> difusión o dispersión lo que provoca su expansión (Rutherford, 1994, §<br />

1.1). El uso <strong>de</strong>l término advección <strong>en</strong> lugar <strong>de</strong> convección evita posibles confusiones<br />

<strong>de</strong>bido al uso específico <strong>de</strong> este último <strong>en</strong> <strong>el</strong> campo <strong>de</strong> estudio <strong>de</strong>l movimi<strong>en</strong>to provocado<br />

<strong>por</strong> estratificación vertical inestable <strong>de</strong>l fluido <strong>de</strong>bido a gradi<strong>en</strong>tes verticales <strong>de</strong> temperatura<br />

(corri<strong>en</strong>tes convectivas) (Rutherford, 1994, § 1.3).<br />

2.2.1. Ecuación <strong>de</strong> <strong>trans<strong>por</strong>te</strong> <strong>de</strong> <strong>solutos</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong><br />

La ecuación que <strong>de</strong>scribe <strong>el</strong> <strong>trans<strong>por</strong>te</strong> <strong>de</strong> una sustancia <strong>en</strong> medio fluido es la<br />

ecuación <strong>de</strong> advección-difusión, que <strong>en</strong> su forma más g<strong>en</strong>eral <strong>en</strong> las tres direcciones <strong>de</strong>l<br />

espacio para una sustancia cualquiera se pres<strong>en</strong>ta como,<br />

∂ c ∂ c ∂ c ∂ c<br />

+ u + v + w − D<br />

∂ t ∂ x ∂ y ∂ z<br />

m<br />

2<br />

2 2<br />

⎛ ∂ c ∂ c ∂ c ⎞<br />

⎜ + + = −Kc<br />

x y z ⎟ = −Kc<br />

2 2 2<br />

⎝ ∂x<br />

∂y<br />

∂z<br />

⎟<br />

2 2 2<br />

⎝ ∂ ∂ ∂ ⎠<br />

Advección Difusión molecular Degradación<br />

(2.26)<br />

don<strong>de</strong> x, y y z repres<strong>en</strong>tan las distancias longitudinal, vertical y transversal, respectivam<strong>en</strong>te;<br />

c y q( u,<br />

v,<br />

w)<br />

r<br />

son las variables instantáneas conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> sustancia y v<strong>el</strong>ocidad <strong>de</strong>l<br />

fluido (u, v, w, compon<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> x, y, z, respectivam<strong>en</strong>te); Dm es <strong>el</strong> coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> difusión<br />

molecular; K es la constante cinética <strong>de</strong> primer or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> reacción química <strong>de</strong> la sustancia.<br />

25


2. Mo<strong>de</strong>lo 1-D <strong>de</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> y <strong>solutos</strong> <strong>en</strong> un surco <strong>de</strong> <strong>riego</strong><br />

Los sumandos advectivos a la izquierda <strong>de</strong> la igualdad <strong>de</strong>scrib<strong>en</strong> <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong><br />

<strong>trans<strong>por</strong>te</strong> <strong>de</strong> una sustancia <strong>en</strong> <strong>el</strong> s<strong>en</strong>o <strong>de</strong> un fluido sin que exista cambio alguno <strong>en</strong> las<br />

distancias r<strong>el</strong>ativas <strong>en</strong>tre las partículas <strong>de</strong> soluto, es <strong>de</strong>cir, la nube <strong>de</strong> partículas se traslada<br />

sin <strong>de</strong>formarse con <strong>el</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong>.<br />

El sumando difusivo a la izquierda <strong>de</strong> la igualdad <strong>de</strong>scribe <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> difusión<br />

molecular e implica variación <strong>de</strong> la distribución espacial <strong>de</strong> partículas <strong>de</strong> soluto <strong>en</strong> respuesta<br />

al gradi<strong>en</strong>te <strong>de</strong> su conc<strong>en</strong>tración, <strong>de</strong>bido al movimi<strong>en</strong>to Browniano inducido a su vez <strong>por</strong><br />

los movimi<strong>en</strong>tos aleatorios <strong>de</strong> las moléculas <strong>de</strong> soluto. A este niv<strong>el</strong>, la difusión <strong>de</strong> una<br />

sustancia <strong>en</strong> medio fluido se <strong>de</strong>scribe a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te mediante la primera ley <strong>de</strong> Fick<br />

(1855) que, para una dirección <strong>de</strong>l espacio cualquiera, r, se escribe como,<br />

26<br />

∂c<br />

= −D<br />

(2.27)<br />

∂r<br />

J r m<br />

∂ c<br />

don<strong>de</strong> Jr repres<strong>en</strong>ta <strong>el</strong> <strong>flujo</strong> o la <strong>de</strong>nsidad <strong>de</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> sustancia <strong>en</strong> la dirección r, y es <strong>el</strong><br />

∂r<br />

gradi<strong>en</strong>te <strong>de</strong> conc<strong>en</strong>tración <strong>en</strong> dicha dirección <strong>de</strong> dicho <strong>flujo</strong>. Dm <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> la sustancia y<br />

<strong>el</strong> fluido <strong>en</strong> que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tre, y es asimismo función <strong>de</strong> la temperatura.<br />

Por último, <strong>el</strong> término a la <strong>de</strong>recha <strong>de</strong> la igualdad repres<strong>en</strong>ta la pérdida <strong>de</strong> sustancia<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> fluido <strong>por</strong> reacciones químicas, suponi<strong>en</strong>do que estas sigu<strong>en</strong> un proceso químico con<br />

cinética <strong>de</strong> primer or<strong>de</strong>n. K <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> la reacción química <strong>en</strong> cuestión y <strong>de</strong> la temperatura<br />

(<strong>por</strong> tanto, específica para la sustancia y <strong>el</strong> fluido). Si la sustancia es conservativa, <strong>en</strong>tonces<br />

K=0 y se anula este término.<br />

El régim<strong>en</strong> <strong>de</strong>l <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> inci<strong>de</strong>, <strong>por</strong> tanto, <strong>en</strong> <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> <strong>trans<strong>por</strong>te</strong> y su<br />

influ<strong>en</strong>cia queda recogida <strong>en</strong> los términos advectivos. Cuando <strong>el</strong> régim<strong>en</strong> es laminar, las<br />

partículas <strong>de</strong> <strong>agua</strong> se muev<strong>en</strong> or<strong>de</strong>nadam<strong>en</strong>te y <strong>el</strong> campo <strong>de</strong> v<strong>el</strong>ocida<strong>de</strong>s es unidireccional,<br />

<strong>por</strong> lo que <strong>el</strong> <strong>flujo</strong> no induce mezcla <strong>de</strong> la sustancia, sino que ésta se produce<br />

fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te <strong>por</strong> difusión molecular y, <strong>por</strong> tanto, <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> las propieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> la<br />

sustancia y <strong>de</strong>l fluido. En cambio, cuando <strong>el</strong> régim<strong>en</strong> es turbul<strong>en</strong>to, las trayectorias erráticas<br />

multidireccionales <strong>de</strong> las partículas fluidas induc<strong>en</strong> la mezcla <strong>de</strong> las sustancias inmersas <strong>en</strong>


2. Mo<strong>de</strong>lo 1-D <strong>de</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> y <strong>solutos</strong> <strong>en</strong> un surco <strong>de</strong> <strong>riego</strong><br />

<strong>el</strong> fluido, disminuy<strong>en</strong>do los gradi<strong>en</strong>tes espaciales <strong>de</strong> su conc<strong>en</strong>tración. Esta mezcla ti<strong>en</strong>e los<br />

mismos efectos finales que una difusión fickiana (<strong>de</strong> hecho se mo<strong>de</strong>la matemáticam<strong>en</strong>te<br />

como tal sustituy<strong>en</strong>do <strong>el</strong> coefici<strong>en</strong>te Dm <strong>por</strong> un coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> difusión turbul<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> la<br />

dirección estudiada), <strong>por</strong> lo que recibe <strong>el</strong> nombre <strong>de</strong> difusión turbul<strong>en</strong>ta, pero se lleva a cabo<br />

con una int<strong>en</strong>sidad mucho mayor que la mezcla <strong>de</strong>bida a procesos <strong>de</strong> difusión molecular.<br />

En régim<strong>en</strong> turbul<strong>en</strong>to, la <strong>de</strong>scomposición <strong>de</strong> la conc<strong>en</strong>tración y las compon<strong>en</strong>tes<br />

<strong>de</strong> v<strong>el</strong>ocidad <strong>en</strong> un sumando medio (<strong>en</strong> <strong>el</strong> tiempo) y un sumando <strong>de</strong> fluctuación aleatoria<br />

para <strong>de</strong>scribir la variabilidad tem<strong>por</strong>al <strong>de</strong> las variables instantáneas. Esto permite promediar<br />

la ecuación (2.26) durante un periodo T, una vez sustituidas las variables instantáneas <strong>por</strong> la<br />

suma <strong>de</strong> ambos términos <strong>en</strong> cada sumando y <strong>de</strong>sarrollados éstos. De esta forma <strong>el</strong> proceso,<br />

para una sustancia conservativa (K=0) y <strong>de</strong>spreciando la contribución <strong>de</strong> la difusión<br />

molecular fr<strong>en</strong>te a la correspondi<strong>en</strong>te a la difusión turbul<strong>en</strong>ta, se pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>scribir como,<br />

∂c<br />

+ u<br />

∂t<br />

∂c<br />

+ u<br />

∂x<br />

∂c<br />

+ u<br />

∂y<br />

∂c<br />

∂ ⎛ ∂c<br />

⎞ ∂ ⎛ ∂c<br />

⎞ ∂ ⎛ ∂c<br />

⎞<br />

= ⎜e<br />

x ⎟ + ⎜e<br />

y ⎟ + ⎜e<br />

z ⎟<br />

∂z<br />

∂x<br />

⎝ ∂x<br />

⎠ ∂y<br />

⎝ ∂y<br />

⎠ ∂z<br />

⎝ ∂z<br />

⎠<br />

x y<br />

z<br />

(2.28)<br />

don<strong>de</strong> c es la conc<strong>en</strong>tración media <strong>de</strong> soluto (<strong>en</strong> un periodo T <strong>de</strong> integración); ux, uy, uz las<br />

v<strong>el</strong>ocida<strong>de</strong>s medias <strong>en</strong> las tres direcciones <strong>de</strong>l espacio; ex, ey, y ez los coefici<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> difusión<br />

turbul<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> las tres direcciones <strong>de</strong>l espacio. Los términos a la <strong>de</strong>recha <strong>de</strong> la igualdad<br />

provi<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>de</strong> la sustitución <strong>de</strong> los términos advectivos instantáneos <strong>por</strong> la suma <strong>de</strong> sus<br />

compon<strong>en</strong>tes media y <strong>de</strong> fluctuación. En concreto, <strong>de</strong> los productos cruzados resultantes<br />

<strong>de</strong> las <strong>de</strong>rivadas parciales don<strong>de</strong> intervi<strong>en</strong><strong>en</strong> sólo compon<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> fluctuación, productos<br />

que no se anulan al promediar la ecuación (2.26) <strong>en</strong> T, y que repres<strong>en</strong>tan matemáticam<strong>en</strong>te<br />

la mezcla inducida <strong>por</strong> dichas fluctuaciones. Estos productos se <strong>de</strong>scrib<strong>en</strong> como una<br />

difusión fickiana sustituy<strong>en</strong>do Dm <strong>por</strong> un coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> difusión turbul<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> la dirección<br />

correspondi<strong>en</strong>te, cuyo valor <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>por</strong> tanto fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> las condiciones <strong>de</strong>l<br />

<strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong>.<br />

En sistemas don<strong>de</strong> una dirección <strong>de</strong>l movimi<strong>en</strong>to fluido es predominante, como <strong>el</strong><br />

caso objeto <strong>de</strong> este trabajo, se supone mezcla completa <strong>en</strong> las otras dos direcciones <strong>en</strong> un<br />

intervalo <strong>de</strong> tiempo r<strong>el</strong>ativam<strong>en</strong>te corto. Por tanto, se pue<strong>de</strong> admitir que existe mezcla<br />

27


2. Mo<strong>de</strong>lo 1-D <strong>de</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> y <strong>solutos</strong> <strong>en</strong> un surco <strong>de</strong> <strong>riego</strong><br />

completa <strong>en</strong> la sección transversal a partir <strong>de</strong> cierta distancia <strong>de</strong>l punto <strong>de</strong> vertido <strong>de</strong><br />

sustancia (lo que se <strong>de</strong>nomina longitud <strong>de</strong> mezcla). A partir <strong>de</strong> la misma, no exist<strong>en</strong><br />

gradi<strong>en</strong>tes transversal ni vertical <strong>de</strong> conc<strong>en</strong>tración, <strong>por</strong> lo que ambos términos se anulan <strong>en</strong><br />

la ecuación. En otros casos, dichos términos no se anulan aunque su contribución pue<strong>de</strong><br />

ser poco significativa <strong>en</strong> comparación con <strong>el</strong> resto <strong>de</strong> términos.<br />

T<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta todo lo <strong>de</strong>scrito anteriorm<strong>en</strong>te, cuando se trabaja con sistemas<br />

don<strong>de</strong> la dirección longitudinal <strong>de</strong>l <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> (x) es predominante, se pue<strong>de</strong> utilizar un<br />

mo<strong>de</strong>lo 1D para <strong>el</strong> <strong>trans<strong>por</strong>te</strong> <strong>de</strong> sustancias <strong>en</strong> <strong>el</strong> mismo promediando la ecuación <strong>de</strong><br />

advección-difusión, o <strong>de</strong> advección-difusión turbul<strong>en</strong>ta, <strong>en</strong> la sección transversal a dicha<br />

dirección. Para <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> sustancia conservativa, esto lleva a una expresión como la<br />

ecuación (2.29), don<strong>de</strong> C repres<strong>en</strong>ta la conc<strong>en</strong>tración promediada <strong>en</strong> la sección transversal,<br />

<strong>en</strong> la que se ha sustituido <strong>en</strong> <strong>el</strong> término advectivo la v<strong>el</strong>ocidad media <strong>en</strong> la sección<br />

transversal, U, <strong>por</strong> <strong>el</strong> coci<strong>en</strong>te Q/A,<br />

28<br />

∂(<br />

AC ) ∂(<br />

QC)<br />

∂ ⎛ ∂C<br />

+ = ⎜ AE<br />

∂t<br />

∂x<br />

∂x<br />

⎝ ∂x<br />

⎞<br />

⎟<br />

⎠<br />

(2.29)<br />

En <strong>el</strong> término difusivo aparece un coefici<strong>en</strong>te, E, con dim<strong>en</strong>siones <strong>de</strong> coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong><br />

difusión fickiana (las mismas que Dm y ex, ey, ez), que recoge tanto los efectos <strong>de</strong> los procesos<br />

difusivos exist<strong>en</strong>tes como la difusión ficticia que pue<strong>de</strong> producirse al promediar la<br />

conc<strong>en</strong>tración <strong>en</strong> la sección transversal <strong>en</strong> zonas sin mezcla completa. Por eso, la versión<br />

1D <strong>de</strong> la ecuación <strong>de</strong> <strong>trans<strong>por</strong>te</strong> <strong>de</strong> sustancias <strong>en</strong> medio fluido se <strong>de</strong>nomina <strong>de</strong> forma<br />

g<strong>en</strong>eral ecuación <strong>de</strong> advección-dispersión, reservando <strong>el</strong> término dispersión para incluir tanto<br />

efectos físicos como efectos numéricos, y a E se le da <strong>el</strong> nombre <strong>de</strong> coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> dispersión<br />

longitudinal. El valor <strong>de</strong> E <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> las condiciones <strong>de</strong>l <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong>, <strong>de</strong> la geometría <strong>de</strong>l<br />

sistema y, <strong>en</strong> casos lejanos a la turbul<strong>en</strong>cia completa, <strong>de</strong> la sustancia trans<strong>por</strong>tada.<br />

En <strong>el</strong> caso <strong>de</strong>l a<strong>por</strong>te <strong>de</strong> sustancias <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>agua</strong> <strong>de</strong> <strong>riego</strong> <strong>en</strong> un surco, es necesario<br />

∂ Z<br />

añadir un término sumi<strong>de</strong>ro, C , que repres<strong>en</strong>ta la pérdida <strong>de</strong> sustancia asociada a la<br />

∂t<br />

infiltración, quedando la ecuación (2.30a) <strong>de</strong> la forma:


2. Mo<strong>de</strong>lo 1-D <strong>de</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> y <strong>solutos</strong> <strong>en</strong> un surco <strong>de</strong> <strong>riego</strong><br />

∂(<br />

AC ) ∂(<br />

QC)<br />

∂Z<br />

∂ ⎛ ∂C<br />

⎞<br />

+ + C = ⎜ AE ⎟<br />

∂t<br />

∂x<br />

∂t<br />

∂x<br />

⎝ ∂x<br />

⎠<br />

(2.30a)<br />

Si se <strong>de</strong>sarrollan las <strong>de</strong>rivadas parciales <strong>de</strong> los productos (AC) y (QC), t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong><br />

cu<strong>en</strong>ta la ecuación (2.2) <strong>de</strong> balance <strong>de</strong> <strong>agua</strong>, la ecuación (2.30a) queda,<br />

∂C<br />

∂C<br />

∂ ⎛ ∂C<br />

⎞<br />

A + Q = ⎜ AE ⎟<br />

(2.30b)<br />

∂t<br />

∂x<br />

∂x<br />

⎝ ∂x<br />

⎠<br />

Para una mayor compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> los procesos aquí <strong>de</strong>scritos <strong>de</strong> forma resumida y su<br />

mo<strong>de</strong>lado matemático se pue<strong>de</strong>n consultar numerosos textos <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia (e.g. Fischer et<br />

al., 1979; James, 1993; Rutherford, 1994)<br />

2.2.2. Clasificación <strong>de</strong>l régim<strong>en</strong> <strong>en</strong> función <strong>de</strong> los procesos <strong>de</strong><br />

<strong>trans<strong>por</strong>te</strong><br />

La ecuación (2.30b) se pue<strong>de</strong> expresar <strong>de</strong> forma adim<strong>en</strong>sional, a partir <strong>de</strong> los<br />

valores C0, U0, A0 correspondi<strong>en</strong>tes a un punto con condiciones <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia constantes,<br />

bi<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> espacio, bi<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> tiempo, o <strong>en</strong> ambos, y la longitud l <strong>de</strong>l dominio <strong>de</strong><br />

integración,<br />

A<br />

*<br />

∂C<br />

∂t<br />

*<br />

*<br />

+ Q<br />

*<br />

∂C<br />

∂x<br />

*<br />

*<br />

∂<br />

=<br />

∂x<br />

*<br />

U 0l<br />

Pe =<br />

E<br />

⎛ 1<br />

⎜ ⋅ A<br />

⎝ Pe<br />

*<br />

∂C<br />

∂x<br />

*<br />

*<br />

⎞<br />

⎟<br />

⎠<br />

(2.31)<br />

También, si la ecuación se integra <strong>en</strong> una zona <strong>de</strong> longitud l’ <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l dominio l <strong>en</strong> don<strong>de</strong><br />

∂U<br />

∂ A<br />

se pueda <strong>de</strong>spreciar y , a partir <strong>de</strong> los valores <strong>de</strong> C0, U, A y l’<br />

∂x<br />

∂x<br />

29


2. Mo<strong>de</strong>lo 1-D <strong>de</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> y <strong>solutos</strong> <strong>en</strong> un surco <strong>de</strong> <strong>riego</strong><br />

30<br />

* *<br />

*<br />

∂C<br />

∂C<br />

∂ ⎛ 1 ∂C<br />

⎞<br />

+ =<br />

* * *<br />

*<br />

t x x ⎜ ⋅<br />

Pe x ⎟<br />

∂ ∂ ∂ ⎝ ∂ ⎠<br />

Ul<br />

Pe =<br />

E<br />

'<br />

(2.32)<br />

Pe es un término adim<strong>en</strong>sional que recibe <strong>el</strong> nombre <strong>de</strong> número <strong>de</strong> Peclet (James,<br />

1993, § 5.7.1), cuyo valor <strong>de</strong>termina la im<strong>por</strong>tancia r<strong>el</strong>ativa <strong>de</strong> los términos advectivo y<br />

dispersivo <strong>en</strong> la ecuación (2.29) y, <strong>en</strong> <strong>de</strong>finitiva, <strong>de</strong> la influ<strong>en</strong>cia r<strong>el</strong>ativa <strong>de</strong>l <strong>trans<strong>por</strong>te</strong><br />

advectivo y dispersivo <strong>en</strong> la evolución espaciotem<strong>por</strong>al <strong>de</strong> la conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> sustancia <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> sistema. Cuando Pe < 0.1 dominan los efectos difusivos, mi<strong>en</strong>tras que si Pe > 10 domina<br />

la advección; <strong>en</strong> <strong>el</strong> intervalo acotado <strong>por</strong> ambos valores ambos tipos <strong>de</strong> efectos <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser<br />

consi<strong>de</strong>rados si se quiere caracterizar a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> <strong>trans<strong>por</strong>te</strong>.<br />

Por lo tanto, se pue<strong>de</strong> clasificar <strong>el</strong> <strong>flujo</strong> <strong>en</strong> función <strong>de</strong> las condiciones <strong>de</strong> <strong>trans<strong>por</strong>te</strong><br />

analizando <strong>el</strong> valor <strong>de</strong> Pe <strong>en</strong> cada tramo y su evolución tem<strong>por</strong>al, <strong>en</strong> su caso. A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> las<br />

características <strong>de</strong>l <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong>, uniformidad y estacionariedad o no <strong>de</strong>l campo <strong>de</strong><br />

v<strong>el</strong>ocida<strong>de</strong>s, <strong>el</strong> valor <strong>de</strong> E es <strong>de</strong>terminante <strong>en</strong> <strong>el</strong> cálculo <strong>de</strong> Pe. Este coefici<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral,<br />

<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong>l valor <strong>de</strong> v<strong>el</strong>ocidad media <strong>en</strong> la sección <strong>en</strong> estudio, es función <strong>de</strong> x y <strong>de</strong> t. En la<br />

práctica, se adopta un valor constante <strong>en</strong> ambos dominios, espacial y tem<strong>por</strong>al, para<br />

obt<strong>en</strong>er soluciones tanto analíticas como numéricas <strong>de</strong> la ecuación (2.30), o (2.32), valor<br />

efectivo que <strong>de</strong>be reflejar <strong>el</strong> com<strong>por</strong>tami<strong>en</strong>to real <strong>de</strong>l sistema lo más a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te<br />

posible pero <strong>de</strong> forma g<strong>en</strong>eral.<br />

Así, <strong>en</strong> la fertirrigación <strong>por</strong> <strong>surcos</strong>, existe un periodo inicial con carácter transitorio<br />

y v<strong>el</strong>ocida<strong>de</strong>s más bajas; un periodo medio con carácter perman<strong>en</strong>te <strong>en</strong> todo <strong>el</strong> surco<br />

aunque variado <strong>en</strong> cuanto a la v<strong>el</strong>ocidad, y con v<strong>el</strong>ocida<strong>de</strong>s más <strong>el</strong>evadas, si transcurre <strong>el</strong><br />

tiempo sufici<strong>en</strong>te para que <strong>en</strong> toda la longitud <strong>de</strong>l surco la v<strong>el</strong>ocidad <strong>de</strong> infiltración se<br />

estabilice; y un periodo final <strong>de</strong> nuevo transitorio <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> tiempo <strong>de</strong> corte, <strong>en</strong> <strong>el</strong> que las<br />

v<strong>el</strong>ocida<strong>de</strong>s van disminuy<strong>en</strong>do <strong>de</strong> valor hasta anularse. Esto hace que se sucedan distintas<br />

condiciones pot<strong>en</strong>ciales <strong>de</strong> <strong>trans<strong>por</strong>te</strong> a lo largo <strong>de</strong>l <strong>riego</strong>, que <strong>de</strong>terminan que <strong>el</strong> mom<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> inicio <strong>de</strong> la aplicación <strong>de</strong> fertilizante (primera variable <strong>de</strong> diseño <strong>de</strong>l fertir<strong>riego</strong>) pueda<br />

<strong>en</strong>contrarse con condiciones predominantem<strong>en</strong>te advectivas o dispersivas, o mixtas, y <strong>por</strong>


2. Mo<strong>de</strong>lo 1-D <strong>de</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> y <strong>solutos</strong> <strong>en</strong> un surco <strong>de</strong> <strong>riego</strong><br />

tanto que la evolución <strong>de</strong> la conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> fertilizante <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>flujo</strong> superficial pres<strong>en</strong>te<br />

características muy difer<strong>en</strong>tes según <strong>el</strong> caso. Paral<strong>el</strong>o razonami<strong>en</strong>to pue<strong>de</strong> seguirse para la<br />

duración <strong>de</strong> la aplicación <strong>de</strong> fertilizante, segunda variable <strong>de</strong> operación <strong>de</strong> fertir<strong>riego</strong>.<br />

De igual forma, <strong>el</strong> número <strong>de</strong> <strong>riego</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> que se realice la fertirrigación (tercera<br />

variable <strong>de</strong> diseño posible) <strong>de</strong>termina qué tipo <strong>de</strong> condiciones serán predominantes, <strong>en</strong> su<br />

caso. En <strong>el</strong> primer <strong>riego</strong>, <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra m<strong>en</strong>os consolidado, la v<strong>el</strong>ocidad <strong>de</strong><br />

infiltración es más <strong>el</strong>evada y, <strong>por</strong> tanto, la v<strong>el</strong>ocidad <strong>de</strong>l <strong>agua</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>flujo</strong> superficial es más<br />

pequeña y <strong>el</strong> inicio <strong>de</strong> condiciones perman<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>el</strong> surco se retrasa; esto favorece un<br />

avance más l<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l <strong>agua</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> surco, con mayor r<strong>el</strong>evancia <strong>de</strong> los efectos difusivos <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

proceso <strong>de</strong> <strong>trans<strong>por</strong>te</strong>. En <strong>el</strong> segundo <strong>riego</strong> y sucesivos, los efectos son contrarios: la<br />

superficie <strong>de</strong>l su<strong>el</strong>o se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra más s<strong>el</strong>lada, la v<strong>el</strong>ocidad <strong>de</strong> infiltración es más pequeña, la<br />

v<strong>el</strong>ocidad <strong>de</strong>l <strong>agua</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>flujo</strong> superficial más <strong>el</strong>evada, y se a<strong>de</strong>lanta <strong>el</strong> inicio <strong>de</strong> condiciones<br />

perman<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>el</strong> surco; con esto, la influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los efectos difusivos se ve aminorada.<br />

Con todo <strong>el</strong>lo, es fácil <strong>de</strong>ducir que, <strong>en</strong> <strong>el</strong> mo<strong>de</strong>lado 1-D <strong>de</strong> este proceso, es muy<br />

im<strong>por</strong>tante adoptar un valor efectivo a<strong>de</strong>cuado para <strong>el</strong> coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> dispersión<br />

longitudinal, E, que reproduzca <strong>el</strong> carácter medio <strong>de</strong> la evolución espaciotem<strong>por</strong>al <strong>de</strong> las<br />

condiciones <strong>de</strong> <strong>trans<strong>por</strong>te</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> sistema.<br />

En trabajos anteriores, la <strong>el</strong>ección <strong>de</strong>l coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> dispersión longitudinal se ha<br />

realizado <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes formas, así, García-Navarro et al. (2000) calibraron <strong>el</strong> mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong><br />

<strong>trans<strong>por</strong>te</strong> para <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> lecho impermeable, obt<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do un valor <strong>de</strong> E constante que<br />

utilizaron <strong>en</strong> los casos <strong>de</strong> lecho permeable. Abbasi et al. (2003b) utilizaron un valor<br />

constante <strong>de</strong> la dispersividad que multiplicaban <strong>por</strong> <strong>el</strong> valor <strong>de</strong> la v<strong>el</strong>ocidad <strong>de</strong>l <strong>flujo</strong> <strong>en</strong><br />

cada punto, obt<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do un valor <strong>de</strong> E variable <strong>en</strong> cada punto pero que <strong>de</strong>p<strong>en</strong>día <strong>de</strong> la<br />

dispersividad que la consi<strong>de</strong>raban constante. Este mismo <strong>en</strong>foque se pue<strong>de</strong> observar <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

trabajo <strong>de</strong> Zerihun et al. (2005a; 2005b). Otros autores como Zapata et al. (2005) optaron<br />

<strong>por</strong> utilizar la expresión <strong>de</strong> Rutherford (1994), <strong>en</strong> la que se r<strong>el</strong>aciona E con la v<strong>el</strong>ocidad <strong>de</strong><br />

corte <strong>de</strong>l <strong>flujo</strong>. Esta expresión, junto con la propuesta <strong>por</strong> Fischer (1966) o El<strong>de</strong>r (1959)<br />

(<strong>en</strong> Fischer et al., 1979) que también r<strong>el</strong>acionan E con la v<strong>el</strong>ocidad <strong>de</strong> corte, y dan una<br />

31


2. Mo<strong>de</strong>lo 1-D <strong>de</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> y <strong>solutos</strong> <strong>en</strong> un surco <strong>de</strong> <strong>riego</strong><br />

primera aproximación <strong>de</strong>l valor E, sobre todo <strong>en</strong> los casos <strong>en</strong> los que <strong>el</strong> <strong>flujo</strong> es<br />

perman<strong>en</strong>te, ya que estas expresiones provi<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>de</strong> la caracterización <strong>de</strong>l <strong>trans<strong>por</strong>te</strong> <strong>en</strong> ríos.<br />

En este trabajo, la fase transitoria <strong>de</strong>l <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> ti<strong>en</strong>e gran im<strong>por</strong>tancia <strong>de</strong>bido a<br />

su duración <strong>en</strong> <strong>el</strong> tiempo, <strong>por</strong> lo que no se ha recurrido a ninguna expresión <strong>de</strong> las<br />

m<strong>en</strong>cionadas, y se ha caracterizado <strong>el</strong> valor <strong>de</strong> E para cada caso <strong>de</strong> forma individual,<br />

pudi<strong>en</strong>do así r<strong>el</strong>acionarlo con <strong>el</strong> tipo <strong>de</strong> <strong>flujo</strong> y evaluar su influ<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>el</strong> resultado final <strong>de</strong><br />

la fertirrigación.<br />

32


2.3. Mo<strong>de</strong>lado numérico<br />

2. Mo<strong>de</strong>lo 1-D <strong>de</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> y <strong>solutos</strong> <strong>en</strong> un surco <strong>de</strong> <strong>riego</strong><br />

Aunque las ecuaciones difer<strong>en</strong>ciales que gobiernan <strong>el</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> y <strong>solutos</strong> <strong>en</strong><br />

corri<strong>en</strong>tes libres son conocidas <strong>de</strong>s<strong>de</strong> hace décadas, exist<strong>en</strong> numerosos casos don<strong>de</strong> su<br />

integración analítica no se ha obt<strong>en</strong>ido, fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> condiciones transitorias. En<br />

paral<strong>el</strong>o, la <strong>el</strong>evada y creci<strong>en</strong>te capacidad <strong>de</strong> cálculo <strong>de</strong> los or<strong>de</strong>nadores exist<strong>en</strong>te hoy día, ha<br />

hecho posible obt<strong>en</strong>er soluciones numéricas aproximadas para una variadísima gama <strong>de</strong><br />

circunstancias y condiciones. Tanto es así, que la Dinámica <strong>de</strong> Fluidos Computacional (e.g.<br />

Ferziger y Periá, 2002, § 2.1) es <strong>en</strong> sí un área <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l estudio <strong>de</strong> la Dinámica <strong>de</strong> Fluidos,<br />

con revistas ci<strong>en</strong>tíficas especializadas <strong>en</strong> la misma.<br />

La <strong>el</strong>ección <strong>de</strong> un esquema numérico a<strong>de</strong>cuado es fundam<strong>en</strong>tal para po<strong>de</strong>r resolver<br />

satisfactoriam<strong>en</strong>te <strong>el</strong> problema planteado, ya que hay abundantes métodos con<br />

características difer<strong>en</strong>tes. La idoneidad <strong>de</strong> los distintos métodos para resolver problemas<br />

concretos está <strong>de</strong>mostrada <strong>en</strong> numerosos trabajos, y se continúan mejorando los esquemas<br />

exist<strong>en</strong>tes, nuevos esquemas, criterios, etc. Este trabajo no ti<strong>en</strong>e como objetivos específicos<br />

abundar <strong>en</strong> los aspectos numéricos <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lado <strong>de</strong> <strong>agua</strong> y <strong>solutos</strong> <strong>en</strong> <strong>surcos</strong> <strong>de</strong> <strong>riego</strong>. Para<br />

resolver <strong>el</strong> cálculo <strong>de</strong> las variables <strong>de</strong> estado <strong>de</strong>l <strong>flujo</strong> conjunto <strong>de</strong> <strong>agua</strong> y <strong>solutos</strong> <strong>en</strong> surco<br />

<strong>de</strong> <strong>riego</strong>, básicos para lograr los objetivos planteados, se ha recogido la experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> otros<br />

autores. En concreto, se ha adoptado <strong>el</strong> método predictor-corrector <strong>de</strong> MacCormack <strong>por</strong><br />

su s<strong>en</strong>cillez y a<strong>de</strong>cuada resolución <strong>de</strong> las ecuaciones <strong>de</strong> St. V<strong>en</strong>ant (F<strong>en</strong>nema y Chaudhry,<br />

1986; García-Navarro y Sabirón, 1992; Playán y Faci, 1997b; García-Navarro et al., 2000;<br />

Burguete, 2003; García-Navarro et al., 2004; Maikaka, 2004) y <strong>de</strong> advección-dispersión,<br />

sigui<strong>en</strong>do las pautas establecidas <strong>por</strong> García-Navarro et al. (2000).<br />

Las ecuaciones <strong>de</strong> Saint. V<strong>en</strong>ant se resu<strong>el</strong>v<strong>en</strong> <strong>de</strong> forma análoga al esquema seguido<br />

<strong>por</strong> Maikaka (2004), que se caracteriza <strong>por</strong> separar los términos <strong>de</strong> estas ecuaciones según<br />

sus propieda<strong>de</strong>s, difer<strong>en</strong>ciando los términos dinámicos, los <strong>de</strong> infiltración y los <strong>de</strong> fricción.<br />

La ecuación <strong>de</strong> advección-dispersión se resu<strong>el</strong>ve a partir <strong>de</strong>l esquema seguido <strong>por</strong> García-<br />

Navarro et al. (2000), que resu<strong>el</strong>ve <strong>de</strong> forma separada los términos advectivo y dispersivo <strong>de</strong><br />

la ecuación.<br />

33


2. Mo<strong>de</strong>lo 1-D <strong>de</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> y <strong>solutos</strong> <strong>en</strong> un surco <strong>de</strong> <strong>riego</strong><br />

2.3.1. Formas <strong>de</strong> <strong>de</strong>scribir <strong>el</strong> movimi<strong>en</strong>to y propieda<strong>de</strong>s principales <strong>de</strong><br />

los esquemas numéricos<br />

En g<strong>en</strong>eral, exist<strong>en</strong> dos <strong>en</strong>foques para analizar problemas <strong>en</strong> Mecánica <strong>de</strong> Fluidos (y <strong>en</strong><br />

otras ramas <strong>de</strong> la Física). El método Euleriano se basa <strong>en</strong> <strong>el</strong> concepto <strong>de</strong> “campo” para<br />

repres<strong>en</strong>tar las variables <strong>de</strong> estado, es <strong>de</strong>cir, <strong>el</strong> movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l fluido (y <strong>de</strong> los<br />

compon<strong>en</strong>tes inmersos <strong>en</strong> él) queda <strong>de</strong>scrito <strong>por</strong> la repres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> sus variables<br />

(presión, <strong>de</strong>nsidad, v<strong>el</strong>ocidad, etc.) <strong>en</strong> función <strong>de</strong>l espacio y <strong>el</strong> tiempo. El método<br />

Lagrangiano consiste <strong>en</strong> seguir <strong>el</strong> movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> partículas concretas <strong>de</strong>l fluido y cómo<br />

cambian sus propieda<strong>de</strong>s a lo largo <strong>de</strong>l tiempo mi<strong>en</strong>tras se <strong>de</strong>splazan.<br />

En Mecánica <strong>de</strong> Fluidos es más usual la primera formulación, la Euleriana, tanto <strong>en</strong><br />

trabajos experim<strong>en</strong>tales como analíticos, a excepción <strong>de</strong> casos concretos don<strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntificar<br />

las trayectorias <strong>de</strong> partículas específicas es <strong>de</strong> interés.<br />

2.3.1.1. Dominio <strong>de</strong> cálculo, aproximación <strong>de</strong> las <strong>de</strong>rivadas y propieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los<br />

esquemas numéricos<br />

Se ha adoptado un esquema <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>cias finitas. El espacio don<strong>de</strong> se mueve <strong>el</strong> <strong>flujo</strong>, o<br />

dominio, se subdivi<strong>de</strong> o discretiza <strong>en</strong> un conjunto <strong>de</strong> c<strong>el</strong>das, cada una <strong>de</strong> las cuales<br />

constituye <strong>el</strong> volum<strong>en</strong> <strong>de</strong> control don<strong>de</strong> realizar <strong>el</strong> balance <strong>de</strong> masa y cantidad <strong>de</strong><br />

movimi<strong>en</strong>to para <strong>de</strong>terminar las variables <strong>de</strong>l <strong>flujo</strong>, según <strong>el</strong> método numérico utilizado (e.g.<br />

Brufau y García-Navarro, 2000; Burguete y García-Navarro, 2004a), a lo largo <strong>de</strong> la<br />

sucesión <strong>de</strong> intervalos <strong>de</strong> tiempo <strong>en</strong> los que se divi<strong>de</strong> <strong>el</strong> periodo <strong>de</strong> cálculo. La<br />

discretización espacial 1-D <strong>de</strong>l surco <strong>de</strong> <strong>riego</strong> da lugar, <strong>por</strong> tanto, a una malla con N nodos<br />

(xi) que divi<strong>de</strong>n la longitud <strong>de</strong>l surco <strong>en</strong> N-1 <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> longitud ∆ x (ver figura 2.2). En<br />

g<strong>en</strong>eral se usa un valor <strong>de</strong> ∆x constante, aunque a veces se recurre a intervalos variables<br />

cuando se requiere un mayor refinami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> la repres<strong>en</strong>tación espacial <strong>de</strong>l dominio <strong>de</strong><br />

cálculo <strong>en</strong> ciertas zonas. Para este estudio se ha adoptado un mallado uniforme, como se<br />

verá más a<strong>de</strong>lante. En cuanto a la discretización tem<strong>por</strong>al, también se pue<strong>de</strong> <strong>el</strong>egir <strong>en</strong>tre<br />

∆t variable o constante, que divi<strong>de</strong>n <strong>el</strong> periodo <strong>en</strong> estudio <strong>en</strong> M-1 intervalos separados <strong>por</strong><br />

M instantes (t m ). En <strong>el</strong> estudio <strong>de</strong> <strong>flujo</strong>s transitorios, especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>trans<strong>por</strong>te</strong><br />

34


2. Mo<strong>de</strong>lo 1-D <strong>de</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> y <strong>solutos</strong> <strong>en</strong> un surco <strong>de</strong> <strong>riego</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>solutos</strong> <strong>en</strong> medio fluido, es habitual adoptar intervalos <strong>de</strong> tiempo variables cuyo valor se<br />

va ajustando <strong>en</strong> función <strong>de</strong> los criterios <strong>de</strong> estabilidad a satisfacer (Burguete, 2003; Maikaka,<br />

2004; Murillo, 2006).<br />

t<br />

t m+1<br />

t m<br />

Figura 2.2. Malla discreta <strong>de</strong> puntos <strong>de</strong>l dominio <strong>en</strong> <strong>el</strong> espacio y tiempo.<br />

Para resolver las ecuaciones que r<strong>el</strong>acionan las variables discretas, <strong>el</strong> esquema<br />

seguido se basa <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>en</strong> serie <strong>de</strong> Taylor <strong>de</strong> las mismas, que para primer or<strong>de</strong>n y<br />

una variable cualquiera F(x,t) se pue<strong>de</strong> escribir como,<br />

∂F<br />

∂F<br />

2<br />

2<br />

( x ∆x,<br />

t + ∆t)<br />

= F(<br />

x,<br />

t)<br />

+ ∆x<br />

+ ∆t<br />

+ O(<br />

∆x<br />

, ∆x∆t,<br />

t )<br />

F i ∆<br />

+ (2.33)<br />

∂x<br />

∂t<br />

<strong>de</strong> don<strong>de</strong> pue<strong>de</strong>n aproximarse las <strong>de</strong>rivadas <strong>en</strong> difer<strong>en</strong>cias finitas. Las difer<strong>en</strong>cias pue<strong>de</strong>n<br />

ser c<strong>en</strong>tradas o <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tradas, y con difer<strong>en</strong>te grado <strong>de</strong> aproximación. Se han usado<br />

difer<strong>en</strong>cias <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tradas para las <strong>de</strong>rivadas parciales con respecto a x (2.34, 2.35), y<br />

análogam<strong>en</strong>te para las <strong>de</strong>rivadas parciales con respecto a t (2.36).<br />

m m<br />

m<br />

∂ F Fi+1<br />

− Fi<br />

⎛ ∂F<br />

⎞<br />

(2.34)<br />

≈<br />

∂x<br />

F<br />

∆x<br />

= ⎜ ⎟<br />

⎝ ∂x<br />

⎠<br />

i<br />

m m<br />

m<br />

∂F Fi<br />

− Fi−1<br />

⎛ ∂F<br />

⎞<br />

(2.35)<br />

≈<br />

∂x<br />

m+<br />

1<br />

i−1<br />

F 1<br />

m<br />

i−<br />

xi-1 xi xi+1 x<br />

∆x<br />

F<br />

m<br />

F i<br />

m+<br />

1<br />

i<br />

m + 1<br />

Fi<br />

+ 1<br />

F 1<br />

m<br />

i +<br />

= ⎜ ⎟<br />

⎝ ∂x<br />

⎠<br />

i<br />

35


2. Mo<strong>de</strong>lo 1-D <strong>de</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> y <strong>solutos</strong> <strong>en</strong> un surco <strong>de</strong> <strong>riego</strong><br />

36<br />

∂F<br />

Fi<br />

≈<br />

∂t<br />

m+1<br />

− Fi<br />

∆t<br />

m<br />

(2.36)<br />

m<br />

m+<br />

1<br />

don<strong>de</strong> F i repres<strong>en</strong>ta <strong>el</strong> valor <strong>de</strong> la función <strong>en</strong> <strong>el</strong> nodo x i para <strong>el</strong> <strong>de</strong> tiempo actual m, F i<br />

<strong>el</strong> valor <strong>de</strong> la función <strong>en</strong> <strong>el</strong> mismo nodo que <strong>el</strong> anterior pero <strong>en</strong> <strong>el</strong> instante <strong>de</strong> tiempo<br />

t + ∆t<br />

. Los subíndices i+1 e i-1 sitúan a la función <strong>en</strong> los nodos posterior y anterior<br />

respectivam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> la función objetivo.<br />

En cuanto a las propieda<strong>de</strong>s matemáticas <strong>de</strong> los métodos numéricos, se hace un<br />

breve com<strong>en</strong>tario. Para su profundización se pue<strong>de</strong> consultar abundante bibliografía<br />

específica (e.g. Carnahan et al., 1969, § 6.6; Hamminng, 1973, § II.21; Hirsch, 2001, § 7.2),<br />

<strong>en</strong>contrando sus <strong>de</strong>finiciones claras y esquemáticas <strong>en</strong> los trabajos <strong>de</strong> Maikaka (2004) y<br />

Burguete (2003).<br />

Consist<strong>en</strong>cia: Es la primera propiedad que <strong>de</strong>be cumplir un esquema<br />

numérico, ya que <strong>de</strong>be producir una bu<strong>en</strong>a aproximación <strong>de</strong> las ecuaciones<br />

que está resolvi<strong>en</strong>do. Un esquema es consist<strong>en</strong>te cuando <strong>el</strong> error <strong>de</strong><br />

truncación ti<strong>en</strong><strong>de</strong> a cero al refinar la malla.<br />

Error <strong>de</strong> truncación: Es una medida <strong>de</strong> cómo <strong>el</strong> esquema numérico se<br />

aproxima localm<strong>en</strong>te a la ecuación difer<strong>en</strong>cial.<br />

Estabilidad: Un esquema será estable si no amplifica ninguna compon<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong> las condiciones iniciales.<br />

Converg<strong>en</strong>cia: El mo<strong>de</strong>lo converge si la solución discreta <strong>de</strong>l esquema<br />

ti<strong>en</strong><strong>de</strong> a la solución exacta cuando ∆ x y ∆ t ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n a cero.<br />

Conservación: El mo<strong>de</strong>lo es conservativo si la variación observada <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

periodo <strong>de</strong> tiempo analizado <strong>en</strong> la variable conservada es igual a la<br />

difer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre los <strong>flujo</strong>s <strong>en</strong>trante y sali<strong>en</strong>te, <strong>por</strong> <strong>el</strong> área respectiva <strong>de</strong> paso,<br />

más la contribución <strong>de</strong>l término fu<strong>en</strong>te.


2. Mo<strong>de</strong>lo 1-D <strong>de</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> y <strong>solutos</strong> <strong>en</strong> un surco <strong>de</strong> <strong>riego</strong><br />

2.3.2. Clasificación <strong>de</strong> los términos <strong>de</strong> las ecuaciones <strong>de</strong> Saint V<strong>en</strong>ant<br />

Las ecuaciones <strong>de</strong> Saint V<strong>en</strong>ant (ec. 2.2 y 2.3) <strong>en</strong> forma conservativa se pue<strong>de</strong>n<br />

expresar mediante los vectores U, F, G:<br />

don<strong>de</strong>,<br />

∂U<br />

∂F<br />

+ = G<br />

∂t<br />

∂x<br />

(2.37)<br />

⎛ A⎞<br />

U = ⎜ ⎟<br />

(2.38)<br />

⎝Q<br />

⎠<br />

repres<strong>en</strong>ta <strong>el</strong> vector <strong>de</strong> las variables conservadas, área mojada y caudal. El <strong>flujo</strong>, F, <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

segundo término <strong>de</strong> la ecuación (2.37) es:<br />

⎛ Q ⎞<br />

F =<br />

⎜ ⎟<br />

⎜ Q 1<br />

+ gAh⎟<br />

⎝ A 2 ⎠<br />

2 (2.39)<br />

El término G es <strong>el</strong> término fu<strong>en</strong>te o sumi<strong>de</strong>ro, <strong>de</strong>bido a la p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te, la fricción <strong>en</strong><br />

la dirección <strong>de</strong>l <strong>flujo</strong> y los efectos <strong>de</strong> la infiltración <strong>en</strong> <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o, don<strong>de</strong><br />

<strong>el</strong> producto (Pz), t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que:<br />

1 ∂Z<br />

∂z<br />

∂Z<br />

z = = ≈ Pz<br />

P'<br />

∂t<br />

∂t<br />

∂t<br />

( )⎟ ⎟<br />

⎛ − Pz ⎞<br />

G = ⎜<br />

⎝ gA S0<br />

− S f ⎠<br />

∂ Z<br />

se expresa como<br />

∂t<br />

(2.40)<br />

(2.41)<br />

Debido a las difer<strong>en</strong>tes propieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los términos involucrados <strong>en</strong> las ecuaciones,<br />

resulta conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te separarlos para construir un mo<strong>de</strong>lo computacional efici<strong>en</strong>te y bi<strong>en</strong><br />

estructurado,<br />

37


2. Mo<strong>de</strong>lo 1-D <strong>de</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> y <strong>solutos</strong> <strong>en</strong> un surco <strong>de</strong> <strong>riego</strong><br />

38<br />

∂U<br />

=<br />

∂t<br />

f<br />

don<strong>de</strong> f f agrupa todos los términos <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo dinámico sin fricción ni infiltración,<br />

f i conti<strong>en</strong>e los términos <strong>de</strong> infiltración,<br />

y f r los <strong>de</strong> fricción,<br />

f f<br />

f<br />

⎛ 0 ⎛ Q<br />

⎞<br />

⎞<br />

∂ ⎜ 2<br />

= −<br />

⎟<br />

⎜<br />

⎟<br />

∂ ⎜ Q 1<br />

+ ⎟<br />

⎝ gAS ⎠ x gAh<br />

0<br />

⎝ A 2 ⎠<br />

⎛− Pz⎞<br />

= ⎜ ⎟<br />

⎝ 0 ⎠<br />

+<br />

f<br />

i<br />

+<br />

f<br />

r<br />

(2.42)<br />

(2.43)<br />

f i (2.44)<br />

f<br />

r<br />

⎛ 0<br />

= ⎜<br />

⎝−<br />

gAS<br />

f<br />

⎞<br />

⎟<br />

⎠<br />

(2.45)<br />

Una vez que se han clasificado los <strong>flujo</strong>s y términos fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> las ecuaciones <strong>en</strong><br />

estos tres términos, se resolverán <strong>de</strong> forma in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te y <strong>por</strong> or<strong>de</strong>n, los valores <strong>de</strong> las<br />

variables obt<strong>en</strong>idos con <strong>el</strong> término dinámico se utilizarán para calcular la infiltración, y una<br />

vez que se actualic<strong>en</strong> las variables (t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta la infiltración) se proce<strong>de</strong>rá al cálculo<br />

<strong>de</strong> la fricción, <strong>en</strong> estos pasos se sigue <strong>el</strong> algoritmo:<br />

con,<br />

m<br />

i<br />

f<br />

i<br />

( ) m<br />

f<br />

∆ U = ∆t<br />

(2.46)<br />

inf<br />

i<br />

f<br />

i<br />

( ) f<br />

f<br />

∆ U = ∆t<br />

inf<br />

(2.47)<br />

r<br />

i<br />

( ) inf<br />

f<br />

r<br />

i<br />

i<br />

∆ U = ∆t<br />

(2.48)<br />

∆U<br />

= ∆U<br />

+ ∆U<br />

+ ∆U<br />

f<br />

i<br />

inf<br />

i<br />

r<br />

i<br />

(2.49)


m<br />

i<br />

2. Mo<strong>de</strong>lo 1-D <strong>de</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> y <strong>solutos</strong> <strong>en</strong> un surco <strong>de</strong> <strong>riego</strong><br />

∆U<br />

= U −U<br />

m+1<br />

i<br />

2.3.3. Resolución <strong>de</strong> los puntos interiores <strong>de</strong> la malla<br />

2.3.3.1. Tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los términos dinámicos<br />

m<br />

i<br />

(2.50)<br />

El esquema numérico escogido para <strong>el</strong> tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los términos dinámicos <strong>en</strong><br />

los puntos interiores <strong>de</strong> la malla es <strong>el</strong> <strong>de</strong> McCormack. Se trata <strong>de</strong> un esquema explícito, que<br />

resu<strong>el</strong>ve las ecuaciones t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>el</strong> valor <strong>de</strong> las variables <strong>en</strong> <strong>el</strong> paso <strong>de</strong> tiempo<br />

anterior, esta simplificación justifica la gran aceptación y aplicación <strong>de</strong> los esquemas<br />

explícitos <strong>en</strong> Dinámica <strong>de</strong> Fluidos Computacional, aunque ti<strong>en</strong><strong>en</strong> la limitación <strong>de</strong> que <strong>el</strong> paso <strong>de</strong><br />

tiempo está condicionado <strong>por</strong> la condición <strong>de</strong> estabilidad que se imponga (Burguete y<br />

García-Navarro, 2004a). Es un esquema <strong>de</strong> segundo or<strong>de</strong>n <strong>en</strong> espacio y tiempo, y consta <strong>de</strong><br />

dos pasos.<br />

Su v<strong>en</strong>taja resi<strong>de</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> carácter no c<strong>en</strong>trado alterno <strong>de</strong> la difer<strong>en</strong>ciación espacial,<br />

que lo hace más efici<strong>en</strong>te que las técnicas clásicas <strong>en</strong> difer<strong>en</strong>cias c<strong>en</strong>tradas (García-Navarro,<br />

y Brufau, 2001). Usa difer<strong>en</strong>cias unilaterales (hacia a<strong>de</strong>lante o hacia atrás) para aproximar<br />

las <strong>de</strong>rivadas espaciales.<br />

Parti<strong>en</strong>do <strong>de</strong>l sistema <strong>de</strong> ecuaciones (2.37), conocida su solución para <strong>el</strong> tiempo m,<br />

se obti<strong>en</strong>e la solución tem<strong>por</strong>al m+1 <strong>en</strong> dos pasos. El primero se llama paso predictor, y<br />

pro<strong>por</strong>ciona una primera aproximación <strong>de</strong> la solución. Los valores obt<strong>en</strong>idos se usan <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

sigui<strong>en</strong>te paso, <strong>de</strong>nominado corrector; y la solución final se calcula como <strong>el</strong> promedio <strong>de</strong>l<br />

resultado obt<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> ambos pasos.<br />

• Paso predictor:<br />

U<br />

( ) m<br />

f<br />

p m<br />

i = U + ∆t<br />

f 1<br />

(2.51)<br />

i+<br />

2<br />

39


2. Mo<strong>de</strong>lo 1-D <strong>de</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> y <strong>solutos</strong> <strong>en</strong> un surco <strong>de</strong> <strong>riego</strong><br />

• Paso corrector:<br />

40<br />

U<br />

c<br />

i<br />

p<br />

i<br />

( ) p<br />

f<br />

= U + ∆t<br />

(2.52)<br />

La variación <strong>de</strong> U es <strong>el</strong> promedio <strong>de</strong>l resultado obt<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> ambos pasos:<br />

U<br />

f<br />

i<br />

f<br />

1<br />

i−<br />

2<br />

p c<br />

U i + U i = (2.53)<br />

2<br />

Este esquema <strong>de</strong> segundo or<strong>de</strong>n <strong>en</strong> espacio y tiempo es, a<strong>de</strong>más, conservativo<br />

puesto que se pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>finir <strong>el</strong> sigui<strong>en</strong>te <strong>flujo</strong> numérico:<br />

F<br />

F<br />

mac<br />

1<br />

i<br />

2<br />

=<br />

m<br />

i 1 +<br />

+<br />

+ Fi<br />

2<br />

La condición <strong>de</strong> estabilidad <strong>de</strong>l esquema es:<br />

p<br />

(2.54)<br />

CFL ≤ 1<br />

(2.55)<br />

si<strong>en</strong>do CFL <strong>el</strong> número <strong>de</strong> Courant-Friedrichs-Lewy (Hirsch, 2001, § 8.1):<br />

( u + c<strong>el</strong>)<br />

∆t<br />

CFL =<br />

≤ 1<br />

(2.56)<br />

∆x<br />

don<strong>de</strong> u y c<strong>el</strong> son <strong>el</strong> módulo <strong>de</strong> la v<strong>el</strong>ocidad y la c<strong>el</strong>eridad <strong>de</strong> la onda respectivam<strong>en</strong>te. Esta<br />

última se calcula como:<br />

A<br />

c<strong>el</strong> = g<br />

(2.57)<br />

b


2.3.3.2. Tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> la infiltración<br />

2. Mo<strong>de</strong>lo 1-D <strong>de</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> y <strong>solutos</strong> <strong>en</strong> un surco <strong>de</strong> <strong>riego</strong><br />

Una vez calculados los valores <strong>de</strong> las variables dinámicas, U , se proce<strong>de</strong> al cálculo<br />

<strong>de</strong> la influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> la infiltración, repres<strong>en</strong>tada <strong>por</strong> la variables<br />

f<br />

i<br />

inf<br />

U i , y se resolverán<br />

ecuaciones s<strong>en</strong>cillas <strong>de</strong>l tipo, <strong>en</strong> las que <strong>el</strong> objetivo es calcular <strong>el</strong> área <strong>de</strong> <strong>agua</strong> infiltrada, Ainf, <strong>en</strong> cada nodo.<br />

∂A<br />

= −Ql<br />

∂t<br />

A<br />

= Ql<br />

∂t<br />

∂ inf<br />

(2.58)<br />

(2.59)<br />

Ql repres<strong>en</strong>ta <strong>el</strong> área infiltrada <strong>por</strong> unidad <strong>de</strong> tiempo. Estas ecuaciones se resu<strong>el</strong>v<strong>en</strong> con <strong>el</strong><br />

sigui<strong>en</strong>te esquema explícito,<br />

f ⎛ A ⎞<br />

Ql i ⎜<br />

, i i<br />

(2.60)<br />

⎝ ∆t<br />

⎠<br />

( ) ⎟ f<br />

i f f<br />

= mín⎜<br />

P z<br />

i<br />

i<br />

f<br />

i<br />

( ) f<br />

Ql<br />

A = A − ∆t<br />

(2.61)<br />

Este esquema asegura la conservación <strong>de</strong> la masa e impi<strong>de</strong> que se g<strong>en</strong>er<strong>en</strong> valores<br />

negativos <strong>de</strong>l área superficial, esto es, evita que numéricam<strong>en</strong>te se g<strong>en</strong>ere más <strong>agua</strong><br />

infiltrada <strong>de</strong> la disponible <strong>en</strong> la superficie.<br />

2.3.3.3. Tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> la fricción<br />

Una vez que se ha incor<strong>por</strong>ado la infiltración al mo<strong>de</strong>lo, se proce<strong>de</strong>rá a calcular las<br />

variables correspondi<strong>en</strong>tes al término <strong>de</strong> fricción, ec. 2.41 y 2.45. Aislado <strong>el</strong> término <strong>de</strong><br />

fricción y utilizando <strong>el</strong> mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> Manning, se resolverá una ecuación escalar <strong>de</strong>l tipo:<br />

i<br />

41


2. Mo<strong>de</strong>lo 1-D <strong>de</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> y <strong>solutos</strong> <strong>en</strong> un surco <strong>de</strong> <strong>riego</strong><br />

2.3.4. Condiciones <strong>de</strong> contorno<br />

42<br />

2<br />

∂Q<br />

n Q Q P<br />

= −gA<br />

10 3<br />

∂t<br />

A<br />

4 3<br />

(2.62)<br />

Para simular correctam<strong>en</strong>te los problemas <strong>de</strong> propagación no sólo se <strong>de</strong>b<strong>en</strong><br />

resolver las ecuaciones <strong>en</strong> <strong>el</strong> interior <strong>de</strong>l dominio, sino que <strong>de</strong>b<strong>en</strong> imponerse <strong>en</strong> sus<br />

fronteras las condiciones <strong>de</strong> contorno a<strong>de</strong>cuadas.<br />

De acuerdo con <strong>el</strong> carácter hiperbólico <strong>de</strong> las ecuaciones que gobiernan <strong>el</strong><br />

movimi<strong>en</strong>to, <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> régim<strong>en</strong> subcrítico es necesaria una condición física <strong>de</strong> contorno<br />

y otra correspondi<strong>en</strong>te al esquema numérico <strong>en</strong> ambas fronteras, mi<strong>en</strong>tras que, si <strong>el</strong><br />

régim<strong>en</strong> es supercrítico, se requier<strong>en</strong> dos condiciones externas <strong>en</strong> la frontera <strong>agua</strong>s arriba, y<br />

<strong>el</strong> esquema proveerá las dos condiciones necesarias <strong>en</strong> la frontera <strong>agua</strong>s abajo (Burguete y<br />

García-Navarro, 2004b). Las condiciones <strong>de</strong> contorno físicas exig<strong>en</strong> <strong>el</strong> conocimi<strong>en</strong>to, bi<strong>en</strong><br />

empírico o bi<strong>en</strong> teórico, <strong>de</strong> lo que ocurre <strong>en</strong> las fronteras. Las más usadas <strong>en</strong> problemas <strong>de</strong><br />

<strong>riego</strong> son: imponer la evolución tem<strong>por</strong>al <strong>de</strong>l caudal o <strong>el</strong> calado <strong>en</strong> la <strong>en</strong>trada, e imponer la<br />

evolución tem<strong>por</strong>al <strong>de</strong>l caudal o <strong>el</strong> calado <strong>en</strong> la salida.<br />

Las condiciones <strong>de</strong> contorno numéricas extra<strong>en</strong> la información <strong>de</strong>l dominio <strong>de</strong><br />

cálculo. Un método s<strong>en</strong>cillo es <strong>el</strong> basado exclusivam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> la ecuación difer<strong>en</strong>cial <strong>de</strong><br />

conservación <strong>de</strong> masa, propuesto <strong>por</strong> Jin y Fread (1997), <strong>el</strong> método <strong>de</strong> la conservación <strong>de</strong> masa<br />

local, y utiliza información sobre la conservación <strong>de</strong> la masa <strong>en</strong>tre dos puntos contiguos a<br />

las fronteras. La ecuación (2.2), expresada <strong>de</strong> la forma,<br />

∂A<br />

∂Q<br />

+ = −Pz<br />

∂t<br />

∂x<br />

se aproxima, discretizando respecto al tiempo <strong>en</strong> <strong>el</strong> nodo <strong>de</strong> <strong>en</strong>trada, como<br />

∂A<br />

≈<br />

∂t<br />

A<br />

1<br />

− A<br />

∆t<br />

(2.63)<br />

m+<br />

m<br />

1 1<br />

(2.64)


y respecto al espacio <strong>en</strong> forma <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>trada, como<br />

2. Mo<strong>de</strong>lo 1-D <strong>de</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> y <strong>solutos</strong> <strong>en</strong> un surco <strong>de</strong> <strong>riego</strong><br />

( Q − Q )<br />

m+<br />

1<br />

( )<br />

( Q2<br />

− Q1<br />

)<br />

−<br />

∂Q<br />

2 1 ≈ θ + 1 θ<br />

(2.65)<br />

∂x<br />

∆x<br />

∆x<br />

<strong>en</strong> don<strong>de</strong> se ha incluido <strong>el</strong> parámetro θ con 0 ≤ θ ≤ 1.<br />

Dep<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>de</strong>l valor que se le<br />

asigne a θ, 0, 0.5 o 1, la ecuación se resolverá <strong>de</strong> forma explícita, semi-implícita o implícita<br />

respectivam<strong>en</strong>te.<br />

A<br />

m+<br />

1<br />

1<br />

<strong>de</strong> don<strong>de</strong>, <strong>de</strong>spejando<br />

− A<br />

∆t<br />

m<br />

1<br />

m+<br />

1<br />

1<br />

( Q − Q )<br />

m+<br />

1<br />

m<br />

( )<br />

( Q2<br />

− Q1<br />

)<br />

−θ<br />

m<br />

( ) m<br />

Pz<br />

2 1<br />

+ θ + 1 = − 1 (2.66)<br />

∆x<br />

∆x<br />

A , se llega a:<br />

[ ( ) ( )( ) ] ( ) m<br />

m<br />

m+<br />

1<br />

Q − Q + −θ<br />

Q − Q − t Pz<br />

∆t<br />

θ (2.67)<br />

∆x<br />

m<br />

m+<br />

1<br />

A1 = A1<br />

−<br />

2 1 1 2 2 ∆ 1<br />

Para resolver la ecuación (2.67) hace falta <strong>de</strong>finir<br />

contorno <strong>en</strong> la <strong>en</strong>trada, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> haber resu<strong>el</strong>to<br />

m+<br />

1<br />

2<br />

Q como condición <strong>de</strong><br />

m+<br />

1<br />

1<br />

Q mediante <strong>el</strong> esquema numérico que<br />

resu<strong>el</strong>ve los puntos interiores <strong>de</strong> la malla <strong>de</strong>scrito anteriorm<strong>en</strong>te. El mismo procedimi<strong>en</strong>to<br />

se repite <strong>en</strong> <strong>el</strong> extremo <strong>agua</strong>s abajo, los únicos cambios son<br />

serán, respectivam<strong>en</strong>te,<br />

<strong>en</strong> la salida.<br />

Q y<br />

m+<br />

1<br />

N<br />

m+<br />

1<br />

N −1<br />

Q y<br />

m+<br />

1<br />

1<br />

Q que <strong>agua</strong>s abajo<br />

m+<br />

1<br />

2<br />

m+<br />

1<br />

Q , don<strong>de</strong> Q se <strong>de</strong>finirá como condición <strong>de</strong> contorno<br />

N<br />

[ ( ) ( )( ) ] ( ) m<br />

m+<br />

1<br />

m<br />

Q − Q + 1− θ Q − Q − t Pz<br />

m+<br />

1 m ∆t<br />

AN = AN<br />

− θ N N −1<br />

N N −1<br />

∆ N (2.68)<br />

∆x<br />

<strong>en</strong> este caso, se ha resu<strong>el</strong>to la ecuación <strong>de</strong> forma explícita, asignándole a theta <strong>el</strong> valor <strong>de</strong> 0.<br />

43


2. Mo<strong>de</strong>lo 1-D <strong>de</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> y <strong>solutos</strong> <strong>en</strong> un surco <strong>de</strong> <strong>riego</strong><br />

2.3.5. Tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>solutos</strong><br />

El <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>solutos</strong> se repres<strong>en</strong>ta a partir <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo 1-D <strong>de</strong> advección-dispersión<br />

propuesto <strong>por</strong> García-Navarro et al. (2000). La cantidad <strong>de</strong> sustancia <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> se<br />

especifica mediante su conc<strong>en</strong>tración volumétrica, C, y se admite que <strong>el</strong> <strong>trans<strong>por</strong>te</strong> <strong>de</strong> esta<br />

sustancia es mixto, no se <strong>de</strong>sprecian los efectos difusivos <strong>en</strong> ningún caso.<br />

En <strong>el</strong> contexto <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> <strong>agua</strong> propuesto anteriorm<strong>en</strong>te, C, la conc<strong>en</strong>tración<br />

promediada <strong>en</strong> la sección transversal, es <strong>el</strong> objetivo principal y su evolución<br />

espaciotem<strong>por</strong>al <strong>en</strong> <strong>el</strong> surco queda <strong>de</strong>scrita <strong>por</strong> la ecuación (2.30a) o la (2.30b). Para <strong>el</strong><br />

mo<strong>de</strong>lado numérico se ha adoptado la forma expresada <strong>en</strong> (2.30a) que se reproduce aquí,<br />

44<br />

( AC)<br />

∂(<br />

QC)<br />

∂<br />

∂t<br />

+<br />

∂x<br />

+ PzC =<br />

∂ ⎛ ∂C<br />

⎞<br />

⎜ AE ⎟<br />

∂x<br />

⎝ ∂x<br />

⎠<br />

(2.69)<br />

La resolución numérica <strong>de</strong> la ecuación anterior se lleva a cabo <strong>en</strong> tres fases: primero<br />

se resu<strong>el</strong>ve <strong>el</strong> término advectivo, <strong>en</strong> dos pasos sucesivos, y <strong>de</strong> forma acoplada con <strong>el</strong><br />

cálculo <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> circulación <strong>de</strong> <strong>agua</strong>, resolviéndose conjuntam<strong>en</strong>te y satisfaci<strong>en</strong>do la<br />

condición <strong>de</strong> estabilidad (ec. 2.78); a continuación, se resu<strong>el</strong>ve <strong>el</strong> término dispersivo; <strong>por</strong><br />

último se resu<strong>el</strong>ve <strong>el</strong> término <strong>de</strong>bido a la infiltración.<br />

• Fase 1: Advección<br />

La parte advectiva <strong>de</strong> la ecuación (2.69) se recoge <strong>en</strong> la ecuación (2.70), y se acopla<br />

con <strong>el</strong> mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> circulación <strong>de</strong> <strong>agua</strong> y se resu<strong>el</strong>ve como su término dinámico, es <strong>de</strong>cir, se<br />

le aplica <strong>el</strong> método <strong>de</strong> MacCormack.<br />

Paso advectivo-predictor:<br />

( AC)<br />

∂(<br />

QC)<br />

∂<br />

∂t<br />

= −<br />

∂x<br />

(2.70)


Paso advectivo-corrector:<br />

2. Mo<strong>de</strong>lo 1-D <strong>de</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> y <strong>solutos</strong> <strong>en</strong> un surco <strong>de</strong> <strong>riego</strong><br />

( ) ( ) ( ) m<br />

p<br />

m<br />

AC AC − ∆t<br />

QC<br />

i<br />

( AC)<br />

c<br />

i<br />

= (2.71)<br />

i<br />

p<br />

i<br />

1<br />

i+<br />

2<br />

= ( AC)<br />

− ∆t(<br />

QC)<br />

(2.72)<br />

La variación <strong>de</strong> (AC) <strong>por</strong> <strong>el</strong> término advectivo es <strong>el</strong> promedio <strong>de</strong>l resultado<br />

obt<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> ambos pasos:<br />

• Fase 2: Dispersión<br />

( AC)<br />

mac<br />

i<br />

p<br />

1<br />

i−<br />

2<br />

p<br />

c<br />

( AC)<br />

i + ( AC)<br />

i<br />

= (2.73)<br />

2<br />

Para resolver numéricam<strong>en</strong>te <strong>el</strong> término <strong>de</strong> dispersión (ec. 2.74) se aplica un<br />

esquema estándar <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>cias c<strong>en</strong>tradas, <strong>en</strong> <strong>el</strong> que se utilizarán los valores calculados <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> paso anterior:<br />

∆t<br />

⎡<br />

⎢<br />

∆x<br />

⎢<br />

⎢⎣<br />

⎣<br />

disp<br />

mac<br />

( AC)<br />

− ( AC)<br />

= ⎡(<br />

AE)<br />

i<br />

i<br />

∂<br />

( AC )<br />

∂t<br />

⎤<br />

⎥⎦<br />

=<br />

∂ ⎛ ∂C<br />

⎞<br />

⎜ AE ⎟<br />

∂x<br />

⎝ ∂x<br />

⎠<br />

mac ( C)<br />

− ( C)<br />

∆x<br />

− ⎡<br />

⎢⎣<br />

⎤<br />

⎥⎦<br />

mac ( C)<br />

− ( C)<br />

∆x<br />

⎤<br />

⎥<br />

⎦<br />

(2.74)<br />

m+<br />

1<br />

mac<br />

m+<br />

1<br />

mac<br />

1<br />

i−1<br />

i<br />

i<br />

i+<br />

1<br />

i−<br />

( AE)<br />

1<br />

(2.75)<br />

i+<br />

2<br />

2<br />

La evaluación <strong>de</strong> las cantida<strong>de</strong>s ⎡(<br />

AE ) 1 ⎤<br />

i−<br />

⎢⎣ 2 ⎥⎦<br />

forma lineal:<br />

y ⎡(<br />

AE) 1 ⎤<br />

i+<br />

⎢⎣ 2 ⎥⎦<br />

se realiza <strong>de</strong> una<br />

⎡<br />

⎢⎣<br />

( )<br />

m+<br />

1<br />

( AE)<br />

( AE)<br />

m+<br />

1<br />

m+<br />

1<br />

m+<br />

1<br />

1 ⎤ ⎡ i + i−1<br />

⎤<br />

AE i = ⎢<br />

(2.76)<br />

2<br />

− ⎥⎦<br />

2 ⎥<br />

⎣<br />

⎦<br />

45


2. Mo<strong>de</strong>lo 1-D <strong>de</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> y <strong>solutos</strong> <strong>en</strong> un surco <strong>de</strong> <strong>riego</strong><br />

46<br />

⎡<br />

⎢⎣<br />

( )<br />

( AE)<br />

( AE)<br />

m+<br />

1<br />

m+<br />

1<br />

1 ⎤ ⎡ i+<br />

1 + i ⎤<br />

AE i = ⎢<br />

(2.77)<br />

2<br />

+ ⎥⎦<br />

2 ⎥<br />

⎣<br />

⎦<br />

La condición <strong>de</strong> estabilidad <strong>de</strong>l esquema <strong>en</strong> este caso queda <strong>de</strong>terminada <strong>por</strong> la<br />

combinación <strong>de</strong> ambos términos <strong>de</strong> advección y dispersión. El paso <strong>de</strong> tiempo está<br />

limitado <strong>por</strong> <strong>el</strong> número <strong>de</strong> Peclet y <strong>el</strong> número <strong>de</strong> CFL (Burguete y García-Navarro, 2004a;<br />

Murillo, 2005), <strong>por</strong> lo que se ti<strong>en</strong>e que cumplir la sigui<strong>en</strong>te expresión:<br />

Pe + CFL ≤ 1<br />

(2.78)<br />

Por tanto, para asegurar la estabilidad <strong>de</strong>l esquema acoplado <strong>de</strong> <strong>agua</strong> y <strong>solutos</strong>, se<br />

adoptará <strong>en</strong> cada paso <strong>el</strong> valor <strong>de</strong> intervalo <strong>de</strong> tiempo resultado <strong>de</strong> tomar la condición más<br />

restrictiva <strong>en</strong>tre las ecuaciones (2.55) y (2.78).<br />

• Fase 3: Infiltración<br />

La contribución <strong>de</strong>l término asociado a la infiltración a la variación <strong>de</strong> (AC) vi<strong>en</strong>e dada<br />

<strong>por</strong>:<br />

que se pue<strong>de</strong> expresar <strong>de</strong> la forma<br />

( AC)<br />

∂<br />

∂t<br />

m+<br />

1<br />

i<br />

= −PzC<br />

( AC) = ( AC)<br />

− P<br />

disp<br />

i<br />

f<br />

i<br />

z<br />

f<br />

i<br />

C<br />

disp<br />

i<br />

(2.79)<br />

(2.80)<br />

<strong>de</strong> don<strong>de</strong> se obti<strong>en</strong><strong>en</strong> los valores finales <strong>de</strong> conc<strong>en</strong>tración a lo largo <strong>de</strong>l surco para ese<br />

instante <strong>de</strong> cálculo como,<br />

C = A ⋅(<br />

AC)<br />

(2.81)<br />

m+<br />

1<br />

i<br />

−(<br />

m+<br />

1)<br />

i<br />

m+<br />

1<br />

i


2. Mo<strong>de</strong>lo 1-D <strong>de</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> y <strong>solutos</strong> <strong>en</strong> un surco <strong>de</strong> <strong>riego</strong><br />

La masa infiltrada <strong>por</strong> unidad <strong>de</strong> longitud <strong>en</strong> <strong>el</strong> surco se acumula sigui<strong>en</strong>do la<br />

sigui<strong>en</strong>te expresión,<br />

m+<br />

1<br />

m<br />

disp m+<br />

1<br />

( ) = ( AC ) + PzC ∆t<br />

AC (2.82)<br />

y la masa <strong>de</strong> soluto que sale <strong>de</strong>l surco <strong>por</strong> escorr<strong>en</strong>tía,<br />

inf<br />

i<br />

Ms<br />

t<br />

final<br />

= ∑<br />

n=1<br />

Q<br />

inf<br />

m<br />

N<br />

i<br />

⋅C<br />

m<br />

N<br />

⋅∆t<br />

i<br />

m<br />

(2.83)<br />

47


3. Ensayos <strong>de</strong> campo: Diseño,<br />

calibración <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>agua</strong> y resultados experim<strong>en</strong>tales<br />

3.1. Descripción <strong>de</strong> los <strong>en</strong>sayos<br />

Para evaluar la influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l régim<strong>en</strong> <strong>de</strong>l <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> <strong>en</strong> las condiciones <strong>de</strong><br />

<strong>trans<strong>por</strong>te</strong> <strong>de</strong>l fertilizante y disponer <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo 1-D <strong>de</strong> <strong>agua</strong> y <strong>solutos</strong> <strong>en</strong> <strong>surcos</strong> <strong>de</strong> <strong>riego</strong><br />

operativo para la simulación <strong>de</strong> las difer<strong>en</strong>tes operaciones <strong>de</strong> fertir<strong>riego</strong>, se requiere<br />

información experim<strong>en</strong>tal con la que calibrar los parámetros <strong>de</strong> las ecuaciones <strong>de</strong><br />

infiltración y advección-dispersión (ec. 2.11 y 2.29 respectivam<strong>en</strong>te). Con este fin se<br />

realizaron una serie <strong>de</strong> <strong>en</strong>sayos <strong>en</strong> parc<strong>el</strong>as <strong>de</strong> <strong>surcos</strong>, cuyo diseño y <strong>de</strong>sarrollo se <strong>de</strong>scrib<strong>en</strong><br />

a continuación. Se ha calibrado <strong>el</strong> mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong>l <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> para po<strong>de</strong>r analizar <strong>de</strong> forma<br />

completa los resultados experim<strong>en</strong>tales.<br />

3.1.1. Diseño experim<strong>en</strong>tal<br />

Para la realización <strong>de</strong> los <strong>en</strong>sayos se escogió una parc<strong>el</strong>a experim<strong>en</strong>tal <strong>en</strong> la finca<br />

Alameda <strong>de</strong>l Obispo <strong>de</strong> Córdoba, con su<strong>el</strong>o aluvial <strong>de</strong> clase textural franca, con alto<br />

48


3. Ensayos <strong>de</strong> campo: Diseño, calibración <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> y resultados experim<strong>en</strong>tales<br />

cont<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> carbonato cálcico y pobre <strong>en</strong> materia orgánica, clasificado como Typic<br />

xerofluv<strong>en</strong>t (Soil Survey Staff, 1999), o como Eutric fluvisol (FAO, 1988). La parc<strong>el</strong>a, <strong>de</strong> 135 m<br />

<strong>de</strong> longitud y 0.8 % <strong>de</strong> p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te, se gra<strong>de</strong>ó varias veces antes <strong>de</strong> a<strong>por</strong>car <strong>surcos</strong>, a los que<br />

se les dio una separación <strong>de</strong> 0.75 m. La figura 3.1 muestra la parc<strong>el</strong>a experim<strong>en</strong>tal, con un<br />

grupo <strong>de</strong> <strong>surcos</strong> <strong>de</strong> <strong>riego</strong>.<br />

49<br />

Figura 3.1. Parc<strong>el</strong>a experim<strong>en</strong>tal.<br />

En la tabla 3.1 se pres<strong>en</strong>tan las características texturales medias <strong>de</strong>l su<strong>el</strong>o resultado<br />

<strong>de</strong> unos <strong>en</strong>sayos realizados durante los veranos <strong>de</strong> 1994 y 1995 (Fernán<strong>de</strong>z-Gómez, 2004).<br />

Tabla 3.1. Fracciones <strong>de</strong> ar<strong>en</strong>a, limo y arcilla <strong>en</strong> <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o <strong>de</strong> la parc<strong>el</strong>a experim<strong>en</strong>tal.<br />

Año<br />

Ar<strong>en</strong>a<br />

(%)<br />

Limo<br />

(%)<br />

Arcilla<br />

(%)<br />

1994 35.0 44.3 20.6<br />

1995 32.6 45.6 21.8<br />

Se han adoptado como variables <strong>de</strong> diseño <strong>de</strong> los <strong>en</strong>sayos <strong>el</strong> mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> aplicación<br />

<strong>de</strong>l fertilizante y <strong>el</strong> or<strong>de</strong>n <strong>de</strong>l <strong>riego</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> que se realiza dicha aplicación (primer o segundo<br />

<strong>riego</strong>). En todos los <strong>en</strong>sayos, la aplicación <strong>de</strong> una misma cantidad <strong>de</strong> trazador <strong>en</strong> cabecera<br />

se realizó <strong>en</strong> idénticas condiciones <strong>de</strong> conc<strong>en</strong>tración y duración <strong>de</strong> la aplicación. El caudal<br />

<strong>de</strong> <strong>agua</strong> <strong>en</strong> cabecera, constante durante <strong>el</strong> <strong>en</strong>sayo, se ajustó <strong>en</strong> función <strong>de</strong>l or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> <strong>riego</strong>


3. Ensayos <strong>de</strong> campo: Diseño, calibración <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> y resultados experim<strong>en</strong>tales<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> que se aplicó <strong>el</strong> soluto para conseguir una misma lámina infiltrada t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta<br />

la mayor compactación <strong>de</strong>l su<strong>el</strong>o <strong>en</strong> <strong>el</strong> segundo <strong>riego</strong>, tal y como se realiza <strong>en</strong> la practica <strong>de</strong>l<br />

<strong>riego</strong> (ver valores <strong>en</strong> la tabla 3.2).<br />

Los <strong>en</strong>sayos se llevaron a cabo durante <strong>el</strong> verano <strong>de</strong> 2003. Se regaron dos grupos <strong>de</strong><br />

3 <strong>surcos</strong> <strong>en</strong> la parc<strong>el</strong>a. En cada grupo las medidas se efectuaron <strong>en</strong> <strong>el</strong> surco c<strong>en</strong>tral,<br />

actuando <strong>de</strong> guarda los otros dos. Se realizaron dos <strong>riego</strong>s. El primer <strong>riego</strong> tuvo lugar los<br />

días 22 y 23 <strong>de</strong> julio (un grupo <strong>de</strong> <strong>surcos</strong> cada día), sobre <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o recién gra<strong>de</strong>ado y<br />

a<strong>por</strong>cado. El segundo <strong>riego</strong> se realizó durante los días 5 y 6 <strong>de</strong> agosto, sin que mediara<br />

ninguna labor tras <strong>el</strong> primer <strong>riego</strong>, y sin que ocurriera precipitación alguna <strong>en</strong>tre ambos<br />

<strong>riego</strong>s. En total, se efectuaron cuatro <strong>en</strong>sayos <strong>de</strong> <strong>riego</strong>.<br />

En la tabla 3.2 se muestran las características <strong>de</strong> los cuatro <strong>en</strong>sayos, con tres<br />

aplicaciones difer<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> cada uno <strong>de</strong> <strong>el</strong>los, <strong>en</strong> los que se usaron como trazadores<br />

bromuro potásico y nitrato potásico, según los casos. Se pue<strong>de</strong> observar <strong>el</strong> <strong>riego</strong> al que<br />

correspon<strong>de</strong> cada uno (primer o segundo <strong>riego</strong>), <strong>el</strong> caudal <strong>de</strong> <strong>en</strong>trada, <strong>el</strong> tiempo <strong>de</strong> avance<br />

<strong>de</strong>l <strong>flujo</strong> hasta <strong>el</strong> final <strong>de</strong>l surco y los tiempos <strong>en</strong> los que se realizó la aplicación <strong>de</strong><br />

fertilizante <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> comi<strong>en</strong>zo <strong>de</strong>l <strong>en</strong>sayo. Las tres aplicaciones realizadas <strong>en</strong> cada <strong>en</strong>sayo<br />

correspon<strong>de</strong>n a la fase transitoria, inicio <strong>de</strong> condiciones perman<strong>en</strong>tes y perman<strong>en</strong>tes para <strong>el</strong><br />

<strong>flujo</strong> superficial <strong>de</strong> <strong>agua</strong>, respectivam<strong>en</strong>te. Se <strong>de</strong>scartó la primera aplicación <strong>de</strong>l <strong>en</strong>sayo 1<br />

<strong>de</strong>bido a problemas durante la realización <strong>de</strong>l <strong>en</strong>sayo.<br />

Ensayo<br />

Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong><br />

<strong>riego</strong><br />

Tabla 3.2. Características <strong>de</strong> los <strong>en</strong>sayos <strong>de</strong> campo.<br />

T inicio aplicación trazador<br />

Q0<br />

(L/s)<br />

tavance<br />

Ap. 1 Ap. 2 Ap. 3<br />

min<br />

1 1 0.86 75.5 −* 105.8 176.6<br />

2 1 1.14 62.8 55.4 81.3 166.4<br />

3 2 0.66 39.5 34.5 58.4 87.4<br />

4 2 0.62 43.5 36.7 * 62.0 95.0<br />

* BrK como trazador; NO 3K <strong>en</strong> <strong>el</strong> resto.<br />

50


3. Ensayos <strong>de</strong> campo: Diseño, calibración <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> y resultados experim<strong>en</strong>tales<br />

La primera aplicación <strong>en</strong> cada <strong>en</strong>sayo se realizó cuando <strong>el</strong> fr<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>agua</strong> había<br />

recorrido <strong>el</strong> 88% <strong>de</strong> la longitud <strong>de</strong>l surco, 87% y 84% para los <strong>en</strong>sayos 2, 3 y 4,<br />

respectivam<strong>en</strong>te. Esta <strong>el</strong>ección correspon<strong>de</strong> a resultados previos obt<strong>en</strong>idos <strong>por</strong> Domínguez<br />

et al. (2003).<br />

3.1.2. Medidas <strong>de</strong> caudal <strong>de</strong> <strong>en</strong>trada y salida<br />

El caudal <strong>de</strong> <strong>en</strong>trada y salida se midió <strong>en</strong> cada <strong>en</strong>sayo utilizando aforadores<br />

<strong>por</strong>tátiles tipo RBC (Clemm<strong>en</strong>s et al., 1984). Estos aforadores ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un estrechami<strong>en</strong>to<br />

largo <strong>en</strong> <strong>el</strong> que se produce una transición gradual <strong>de</strong>l <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>en</strong>trada hasta conseguir<br />

régim<strong>en</strong> crítico, condiciones <strong>en</strong> las que se r<strong>el</strong>aciona <strong>de</strong> forma directa <strong>el</strong> calado con <strong>el</strong> caudal.<br />

Las figuras 3.2 y 3.3 muestran los aforadores colocados <strong>en</strong> la cabecera y cola <strong>de</strong> los<br />

<strong>surcos</strong> durante los <strong>en</strong>sayos. Se dispuso un plástico <strong>en</strong> cabecera para po<strong>de</strong>r mant<strong>en</strong>er <strong>el</strong><br />

caudal <strong>de</strong> <strong>en</strong>trada y evitar la erosión y consecu<strong>en</strong>te <strong>de</strong>formación <strong>de</strong>l cauce <strong>en</strong> dicho punto.<br />

51<br />

Figura 3.2. Aforadores situados <strong>en</strong> la cabecera <strong>de</strong> los <strong>surcos</strong>.


3. Ensayos <strong>de</strong> campo: Diseño, calibración <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> y resultados experim<strong>en</strong>tales<br />

Figura 3.3. Aforadores situados <strong>en</strong> la cola <strong>de</strong> los <strong>surcos</strong>.<br />

3.1.3. Aplicación y medida <strong>de</strong>l trazador<br />

Los trazadores utilizados fueron NO3K y BrK, que se aplicaron <strong>en</strong> cabecera <strong>en</strong><br />

forma <strong>de</strong> solución conc<strong>en</strong>trada, 5 kg <strong>de</strong> trazador disu<strong>el</strong>tos <strong>en</strong> 22.5 L <strong>de</strong> <strong>agua</strong>, mediante un<br />

pulso <strong>de</strong> 4 minutos <strong>de</strong> duración realizado <strong>en</strong> distintos mom<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> comi<strong>en</strong>zo <strong>de</strong>l<br />

<strong>riego</strong> (aplicaciones 1, 2, 3 <strong>en</strong> la tabla 3.2). El movimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> superficie <strong>de</strong>l soluto se evaluó<br />

midi<strong>en</strong>do la evolución tem<strong>por</strong>al <strong>de</strong> la conductividad <strong>el</strong>éctrica (CE) <strong>de</strong>l <strong>agua</strong> <strong>en</strong> secciones<br />

transversales <strong>en</strong> <strong>el</strong> surco (<strong>en</strong> cabecera, y a 33.75 m, 67.5 m, 101.25 m y 135 m <strong>de</strong> la misma)<br />

con conductímetros <strong>por</strong>tátiles.<br />

La figura 3.4 muestra una estación <strong>de</strong> medida, pudiéndose observar la situación <strong>de</strong><br />

la célula <strong>de</strong> medida <strong>de</strong>l conductímetro situada <strong>en</strong> <strong>el</strong> surco c<strong>en</strong>tral.<br />

Figura 3.4. Estación <strong>de</strong> medida durante un <strong>en</strong>sayo.<br />

52


3. Ensayos <strong>de</strong> campo: Diseño, calibración <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> y resultados experim<strong>en</strong>tales<br />

Los conductímetros utilizados se calibraron <strong>el</strong> día previo a los <strong>en</strong>sayos usando<br />

soluciones con una amplia gama <strong>de</strong> conc<strong>en</strong>traciones <strong>de</strong> los trazadores, <strong>en</strong> las que se midió<br />

la CE. La r<strong>el</strong>ación <strong>en</strong>tre su conc<strong>en</strong>tración y CE es lineal; <strong>en</strong> <strong>el</strong> Anejo I se recog<strong>en</strong> las rectas<br />

calibradas. Para comprobar <strong>el</strong> estado <strong>de</strong> los conductímetros durante cada <strong>en</strong>sayo, se<br />

tomaron varias muestras <strong>de</strong> <strong>agua</strong> <strong>por</strong> cada estación para analizar <strong>en</strong> laboratorio la<br />

conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong>l trazador.<br />

3.1.4. Geometría <strong>de</strong> los <strong>surcos</strong><br />

Para <strong>de</strong>terminar la geometría <strong>de</strong> los <strong>surcos</strong> se utilizó un perfilómetro <strong>de</strong> varillas,<br />

figura 3.5, con una separación <strong>en</strong>tre varillas <strong>de</strong> 10 mm, que permite la reproducción <strong>en</strong><br />

pap<strong>el</strong> <strong>de</strong> la sección transversal <strong>de</strong>l surco. Se tomaron medidas <strong>en</strong> las cinco estaciones <strong>de</strong><br />

muestreo <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> cada <strong>en</strong>sayo. En <strong>el</strong> Anejo II se recog<strong>en</strong> las medidas tomadas <strong>en</strong><br />

campo con <strong>el</strong> perfilómetro <strong>de</strong> varillas.<br />

53<br />

Figura 3.5. Perfilómetro <strong>de</strong> varillas.<br />

3.1.5. Toma <strong>de</strong> muestras <strong>de</strong> su<strong>el</strong>o para <strong>el</strong> análisis <strong>de</strong> bromuro<br />

Se ha escogido como trazador BrK <strong>en</strong> los <strong>en</strong>sayos <strong>por</strong> la gran movilidad <strong>de</strong>l ión Br -<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o, que permite estimar <strong>el</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> a su través, así como <strong>por</strong> su fácil extracción<br />

y análisis sin <strong>en</strong>mascarami<strong>en</strong>to <strong>por</strong> la pres<strong>en</strong>cia previa <strong>de</strong> la sustancia <strong>en</strong> <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o, como<br />

suce<strong>de</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> los compuestos <strong>de</strong> nitratos. Al t<strong>en</strong>er que <strong>de</strong>scartarse la primera<br />

aplicación <strong>de</strong>l primer <strong>en</strong>sayo, correspondi<strong>en</strong>te a una aplicación <strong>de</strong> bromuro, sólo se<br />

muestreó <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o <strong>en</strong> <strong>el</strong> surco correspondi<strong>en</strong>te al <strong>en</strong>sayo 4, tomándose muestras con


3. Ensayos <strong>de</strong> campo: Diseño, calibración <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> y resultados experim<strong>en</strong>tales<br />

barr<strong>en</strong>a a difer<strong>en</strong>tes profundida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> <strong>el</strong> perfil <strong>de</strong> su<strong>el</strong>o <strong>en</strong> las cinco estaciones <strong>de</strong> medida y<br />

<strong>en</strong> las secciones intermedias <strong>en</strong>tre las estaciones. En cada estación <strong>de</strong> medida se<br />

s<strong>el</strong>eccionaron cinco puntos <strong>de</strong> la sección (figura 3.6), un punto <strong>de</strong> recogida <strong>en</strong> cada lomo,<br />

para po<strong>de</strong>r ver <strong>el</strong> efecto bidim<strong>en</strong>sional <strong>de</strong>l movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l <strong>agua</strong> <strong>en</strong> los <strong>de</strong>pósitos <strong>de</strong><br />

bromuro, otros dos puntos <strong>en</strong> la zona media <strong>de</strong> la p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong> bajada hacia <strong>el</strong> lecho, y otro<br />

punto <strong>en</strong> <strong>el</strong> c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong>l lecho. En cada punto se tomaron 10 muestras <strong>de</strong> 0.15 m <strong>de</strong> espesor<br />

cada una, <strong>por</strong> lo que <strong>en</strong> se alcanzó una profundidad total <strong>de</strong> 1.5 m <strong>de</strong> su<strong>el</strong>o. De esta forma<br />

se pue<strong>de</strong> integrar fácilm<strong>en</strong>te la masa total <strong>de</strong> bromuro <strong>en</strong> la sección <strong>de</strong> surco.<br />

Figura 3.6. Puntos <strong>de</strong> toma <strong>de</strong> muestras <strong>de</strong> su<strong>el</strong>o <strong>en</strong> las estaciones <strong>de</strong> medida <strong>de</strong>l surco.<br />

Las muestras <strong>de</strong> su<strong>el</strong>o recogidas se analizaron <strong>en</strong> laboratorio, <strong>en</strong> <strong>el</strong> Anejo III se<br />

<strong>de</strong>sarrolla <strong>el</strong> método utilizado, obt<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do la cantidad <strong>de</strong> bromuro ret<strong>en</strong>ido <strong>por</strong> <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o,<br />

que se utilizó para cerrar <strong>el</strong> balance <strong>de</strong> masa a escala <strong>de</strong> surco, como una comprobación<br />

adicional. Se <strong>de</strong>cidió tomar las muestras <strong>en</strong> las estaciones <strong>de</strong> medida <strong>de</strong> conductividad<br />

<strong>el</strong>éctrica, para po<strong>de</strong>r comparar las lecturas <strong>de</strong> los conductímetros con la masa <strong>de</strong> bromuro<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o, aunque también se tomaron muestras <strong>en</strong> las secciones intermedias a estas<br />

estaciones y así po<strong>de</strong>r estimar la cantidad <strong>de</strong> soluto <strong>en</strong> todo <strong>el</strong> surco con <strong>el</strong> apoyo <strong>de</strong> 9<br />

estaciones muestreadas. Los resultados obt<strong>en</strong>idos se contrastaron con las estimaciones <strong>de</strong><br />

masa realizadas a partir <strong>de</strong> las medidas <strong>de</strong> CE <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>agua</strong>, pudi<strong>en</strong>do verificar las lecturas <strong>de</strong><br />

los conductímetros.<br />

54


3. Ensayos <strong>de</strong> campo: Diseño, calibración <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> y resultados experim<strong>en</strong>tales<br />

3.2. Medidas experim<strong>en</strong>tales y calibración <strong>de</strong>l<br />

mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong>l <strong>agua</strong><br />

Una vez <strong>de</strong>sarrollado <strong>el</strong> mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong>, es necesario calibrarlo con las<br />

medidas experim<strong>en</strong>tales, para po<strong>de</strong>r simular posteriorm<strong>en</strong>te <strong>el</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>solutos</strong> y obt<strong>en</strong>er<br />

conclusiones. La fase <strong>de</strong> receso no se ha calculado <strong>en</strong> los <strong>surcos</strong>, ya que para trabajar con <strong>el</strong><br />

<strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>solutos</strong> no es necesaria.<br />

Para llevar a cabo la calibración es necesario <strong>de</strong>finir la geometría <strong>de</strong>l surco, <strong>en</strong> este<br />

trabajo se ha asumido forma trapecial y constante para cada <strong>en</strong>sayo, y sus características <strong>de</strong><br />

obtuvieron a partir <strong>de</strong> las medidas <strong>de</strong> los perfiles tomados <strong>en</strong> los <strong>surcos</strong> <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> cada<br />

<strong>en</strong>sayo y que se pue<strong>de</strong>n consultar <strong>en</strong> <strong>el</strong> Anejo II. De los cinco perfiles medidos<br />

correspondi<strong>en</strong>tes a cada <strong>en</strong>sayo, se escogieron las características (base y ángulo <strong>de</strong>l talud<br />

lateral) <strong>de</strong>l más repres<strong>en</strong>tativo. Como se pue<strong>de</strong> observar <strong>en</strong> la tabla 3.3, a cada <strong>en</strong>sayo le<br />

correspon<strong>de</strong>n unas características propias.<br />

55<br />

Tabla 3.3. Características geométricas <strong>de</strong> los <strong>surcos</strong><br />

Ensayo base (m) tg α<br />

1 0.14 1.6<br />

2 0.12 2.1<br />

3 0.09 1.2<br />

4 0.10 1.5<br />

Los parámetros <strong>de</strong> calibración <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> <strong>agua</strong> son los <strong>de</strong> la ecuación <strong>de</strong><br />

infiltración y <strong>el</strong> coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> aspereza <strong>de</strong> Manning. Los datos experim<strong>en</strong>tales usados <strong>en</strong> la<br />

calibración son las curvas <strong>de</strong> avance <strong>en</strong> cada <strong>en</strong>sayo y los hidrogramas <strong>de</strong> escorr<strong>en</strong>tía<br />

medidos <strong>en</strong> la cola <strong>de</strong>l surco (fig. 3.7 y 3.8 para <strong>en</strong>sayos <strong>de</strong> primer y segundo <strong>riego</strong>,<br />

respectivam<strong>en</strong>te). Los parámetros <strong>de</strong> la ecuación <strong>de</strong> infiltración se estimaron con <strong>el</strong> método<br />

<strong>de</strong>scrito <strong>en</strong> <strong>el</strong> apartado 2.1.3.2. Todos los parámetros se ajustaron con <strong>el</strong> mo<strong>de</strong>lo hasta que<br />

las difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>tre las curvas <strong>de</strong> avance, experim<strong>en</strong>tal y calculada, fueron mínimas. Se


3. Ensayos <strong>de</strong> campo: Diseño, calibración <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> y resultados experim<strong>en</strong>tales<br />

analizaron también los hidrogramas <strong>de</strong> salida, consigui<strong>en</strong>do que <strong>el</strong> resultado <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo<br />

siguiera la t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> las medidas tomadas <strong>en</strong> campo. En la tabla 3.4 se pres<strong>en</strong>tan los<br />

valores <strong>de</strong> los parámetros <strong>de</strong> calibración para cada <strong>en</strong>sayo.<br />

Tabla 3.4. Valores ajustados <strong>de</strong> los parámetros <strong>de</strong> la ecuación <strong>de</strong> infiltración y <strong>el</strong> coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong><br />

aspereza <strong>de</strong> Manning <strong>en</strong> todos los <strong>en</strong>sayos <strong>de</strong> campo.<br />

Ensayo Riego k (m s -a ) a f0 (m s -1 ) n (S.I.)<br />

1 1º 0.022 0.27 1.10 10-5 0.037<br />

2 1º 0.022 0.269 7.30 10-6 0.040<br />

3 2º 0.015 0.26 6.68 10-6 0.020<br />

4 2º 0.016 0.21 3.92 10-6 0.017<br />

En las figuras 3.7 y 3.8 se pres<strong>en</strong>tan las curvas <strong>de</strong> avance y los hidrogramas <strong>de</strong><br />

escorr<strong>en</strong>tía calculados y medidos para los <strong>en</strong>sayos realizados <strong>en</strong> primer y segundo <strong>riego</strong><br />

respectivam<strong>en</strong>te. Se observa que los tiempos <strong>de</strong> avance son mayores <strong>en</strong> los <strong>en</strong>sayos<br />

correspondi<strong>en</strong>tes al primer <strong>riego</strong>, esto era <strong>de</strong> esperar ya que <strong>el</strong> cont<strong>en</strong>ido inicial <strong>de</strong><br />

humedad <strong>en</strong> <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o es m<strong>en</strong>or <strong>en</strong> estos <strong>en</strong>sayos. Los hidrogramas <strong>de</strong> escorr<strong>en</strong>tía obt<strong>en</strong>idos<br />

con <strong>el</strong> mo<strong>de</strong>lo están <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l rango <strong>de</strong> valores medidos <strong>en</strong> cada <strong>en</strong>sayo, <strong>por</strong> lo que se<br />

<strong>de</strong>duce que <strong>el</strong> mo<strong>de</strong>lo reproduce <strong>el</strong> movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>agua</strong> satisfactoriam<strong>en</strong>te. En la tabla 3.5<br />

se pres<strong>en</strong>tan los errores r<strong>el</strong>ativos calculados <strong>en</strong>tre las curvas <strong>de</strong> avance obt<strong>en</strong>idas con <strong>el</strong><br />

mo<strong>de</strong>lo y las medidas para todos los <strong>en</strong>sayos, y <strong>el</strong> error <strong>de</strong> balance <strong>de</strong> masa que<br />

pro<strong>por</strong>ciona <strong>el</strong> mo<strong>de</strong>lo.<br />

t, min<br />

85<br />

68<br />

51<br />

34<br />

17<br />

0<br />

experim<strong>en</strong>tal: símbolo<br />

calculado: línea<br />

0 27 54 81 108 135<br />

x, m<br />

1<br />

2<br />

Q, Ls -1<br />

1<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

experim<strong>en</strong>tal: símbolo<br />

calculado: línea<br />

0<br />

40 80 120 160 200 240<br />

t, min<br />

Figura 3.7. Curva <strong>de</strong> avance e hidrograma <strong>de</strong> escorr<strong>en</strong>tía para los <strong>en</strong>sayos realizados <strong>en</strong> primer<br />

<strong>riego</strong> (<strong>en</strong>sayos 1 y 2).<br />

2<br />

1<br />

56


3. Ensayos <strong>de</strong> campo: Diseño, calibración <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> y resultados experim<strong>en</strong>tales<br />

57<br />

t, min<br />

85<br />

68<br />

51<br />

34<br />

17<br />

0<br />

experim<strong>en</strong>tal: símbolo<br />

calculado: línea<br />

0 27 54 81 108 135<br />

x, m<br />

4<br />

3<br />

Q, Ls -1<br />

1<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

experim<strong>en</strong>tal: símbolo<br />

calculado: línea<br />

3<br />

4<br />

0<br />

40 80 120 160 200 240<br />

t, min<br />

Figura 3.8. Curva <strong>de</strong> avance e hidrograma <strong>de</strong> escorr<strong>en</strong>tía para los <strong>en</strong>sayos realizados <strong>en</strong> segundo<br />

<strong>riego</strong> (<strong>en</strong>sayos 3 y 4).<br />

Tabla 3.5. Errores r<strong>el</strong>ativos <strong>de</strong> los valores calculados y medidos <strong>de</strong> las curvas <strong>de</strong> avance, y error <strong>de</strong>l<br />

balance <strong>de</strong> masa <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo.<br />

Error Error balance<br />

Ensayo Riego<br />

r<strong>el</strong>ativo <strong>de</strong> masa (%)<br />

1 1º 0.06 0.92<br />

2 1º 0.08 2.21<br />

3 2º 0.05 1.16<br />

4 2º 0.02 0.98<br />

Los errores r<strong>el</strong>ativos calculados a partir <strong>de</strong> las curvas <strong>de</strong> avance, experim<strong>en</strong>tal y<br />

calculada, indican <strong>el</strong> bu<strong>en</strong> ajuste <strong>de</strong> los parámetros <strong>de</strong> calibración. El error <strong>en</strong> <strong>el</strong> balance <strong>de</strong><br />

masa que pro<strong>por</strong>ciona <strong>el</strong> mo<strong>de</strong>lo <strong>en</strong> cada <strong>en</strong>sayo se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> los valores<br />

esperados. Éstos no difier<strong>en</strong> mucho <strong>de</strong> los obt<strong>en</strong>idos <strong>por</strong> Brufáu et al. (2002), dón<strong>de</strong> <strong>el</strong><br />

mo<strong>de</strong>lo que usan pres<strong>en</strong>ta errores <strong>de</strong>l balance <strong>de</strong> masa <strong>en</strong>tre 1.4 y 1.7 %; <strong>el</strong> mo<strong>de</strong>lo<br />

utilizado <strong>por</strong> Abbasi et al. (2003b) pro<strong>por</strong>ciona errores <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> 0.004 y 1.8 %. En los<br />

resultados pres<strong>en</strong>tados <strong>por</strong> Maikaka (2004) <strong>el</strong> error <strong>de</strong>l balance <strong>de</strong> masa obt<strong>en</strong>ido con <strong>el</strong><br />

esquema <strong>de</strong> MacCormack y las condiciones <strong>de</strong> contorno <strong>de</strong> conservación local (utilizadas<br />

<strong>en</strong> este estudio) varía <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> 3 y <strong>el</strong> 5%.


3. Ensayos <strong>de</strong> campo: Diseño, calibración <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> y resultados experim<strong>en</strong>tales<br />

3.3. Evolución <strong>de</strong>l soluto <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>flujo</strong> superficial <strong>de</strong><br />

<strong>agua</strong>: Resultados experim<strong>en</strong>tales<br />

3.3.1. Evolución tem<strong>por</strong>al <strong>de</strong> soluto <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong><br />

En cada estación <strong>de</strong> muestreo, los <strong>flujo</strong>s <strong>de</strong> soluto superficial y a través <strong>de</strong>l su<strong>el</strong>o se<br />

calcularon a partir <strong>de</strong> la conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> soluto medida y <strong>de</strong>l caudal estimado con <strong>el</strong><br />

mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> <strong>en</strong> cada instante. En las figuras 3.9-3.12 se pue<strong>de</strong> observar cómo<br />

evoluciona <strong>en</strong> cada <strong>en</strong>sayo la conc<strong>en</strong>tración superficial <strong>de</strong> soluto para cada una <strong>de</strong> las<br />

aplicaciones efectuadas. Se analizaron los casos <strong>de</strong> régim<strong>en</strong> transitorio (Ap. 1), comi<strong>en</strong>zo<br />

<strong>de</strong>l régim<strong>en</strong> perman<strong>en</strong>te (Ap. 2) y <strong>en</strong> régim<strong>en</strong> perman<strong>en</strong>te (Ap. 3) <strong>en</strong> las cinco estaciones <strong>de</strong><br />

muestreo, así como la carga <strong>de</strong> soluto asociada, W(t), calculada como <strong>el</strong> producto <strong>de</strong> la<br />

conc<strong>en</strong>tración medida, C, y <strong>el</strong> caudal circulante calculado con <strong>el</strong> mo<strong>de</strong>lo, Q (según se ha<br />

<strong>de</strong>scrito <strong>en</strong> <strong>el</strong> capítulo 2).<br />

W = Q ⋅C<br />

(3.1)<br />

Las figuras 3.9 a 3.12 repres<strong>en</strong>tan ambas variables normalizadas con respecto a sus<br />

valores durante la aplicación <strong>en</strong> la cabecera <strong>de</strong>l surco, C0 y W0 (tabla 3.6), respectivam<strong>en</strong>te.<br />

Tabla 3.6. Valores <strong>de</strong> conc<strong>en</strong>tración y carga iniciales <strong>en</strong> cada <strong>en</strong>sayo.<br />

Ensayo Riego C0 (g/L) W0 (g/s)<br />

1 1º 14.9 12.8<br />

2 1º 11.3 12.9<br />

3 2º 19.4 12.8<br />

4 2º<br />

* Aplicación <strong>de</strong> BrK.<br />

22.6*<br />

20.7<br />

14.0*<br />

12.8<br />

58


3. Ensayos <strong>de</strong> campo: Diseño, calibración <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> y resultados experim<strong>en</strong>tales<br />

En g<strong>en</strong>eral, se aprecia <strong>el</strong> efecto <strong>de</strong>l <strong>trans<strong>por</strong>te</strong> advectivo-difusivo <strong>en</strong> la evolución<br />

tem<strong>por</strong>al <strong>de</strong> soluto <strong>en</strong> las aplicaciones <strong>de</strong> todos los <strong>en</strong>sayos. La disminución <strong>de</strong> los valores<br />

máximos <strong>de</strong> conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> soluto <strong>en</strong> las curvas conforme se aproximan al final <strong>de</strong>l<br />

surco, es <strong>de</strong>bida, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> a la infiltración <strong>de</strong>l mismo <strong>en</strong> <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o, al efecto <strong>de</strong> la<br />

dispersión, que favorece <strong>el</strong> aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> la amplitud <strong>de</strong> las bases <strong>de</strong> las curvas durante este<br />

recorrido. Estas t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias las <strong>en</strong>contraron <strong>en</strong> los resultados obt<strong>en</strong>idos <strong>por</strong> Playán y Faci<br />

(1997b) y García-Navarro et al. (2000) <strong>en</strong> los <strong>en</strong>sayos realizados <strong>en</strong> tablares y Domínguez et<br />

al. (2003) y Zapata et al. (2005) <strong>en</strong> los <strong>en</strong>sayos realizados <strong>en</strong> <strong>surcos</strong>.<br />

59<br />

C/C0<br />

C/C0<br />

1<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0<br />

80 90 100<br />

t, min<br />

110 120<br />

1<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0<br />

160 170 180<br />

t, min<br />

190 200<br />

Aplicación 2<br />

W/W 0<br />

Aplicación 3<br />

W/W 0<br />

1<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0<br />

80 90 100<br />

t, min<br />

110 120<br />

1<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0<br />

160 170 180<br />

t, min<br />

190 200<br />

Figura 3.9. Evolución tem<strong>por</strong>al <strong>de</strong> la conc<strong>en</strong>tración y carga <strong>de</strong> soluto durante <strong>el</strong> <strong>en</strong>sayo 1.<br />

+ Estación 1, estación 2, estación 3, estación 4, x estación 5


3. Ensayos <strong>de</strong> campo: Diseño, calibración <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> y resultados experim<strong>en</strong>tales<br />

C/C0<br />

C/C0<br />

C/C0<br />

1<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0<br />

50 60 70<br />

t, min<br />

80 90<br />

1<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0<br />

80 90 100<br />

t, min<br />

110 120<br />

1<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0<br />

160 170 180<br />

t, min<br />

190 200<br />

Aplicación 1<br />

W/W 0<br />

Aplicación 2<br />

W/W 0<br />

Aplicación 3<br />

W/W 0<br />

1<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0<br />

50 60 70<br />

t, min<br />

80 90<br />

1<br />

0<br />

80 90 100<br />

t, min<br />

110 120<br />

1<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0<br />

160 170 180<br />

t, min<br />

190 200<br />

Figura 3.10. Evolución tem<strong>por</strong>al <strong>de</strong> la conc<strong>en</strong>tración y carga <strong>de</strong> soluto durante <strong>el</strong> <strong>en</strong>sayo 2.<br />

+ Estación 1, estación 2, estación 3, estación 4, x estación 5<br />

60


3. Ensayos <strong>de</strong> campo: Diseño, calibración <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> y resultados experim<strong>en</strong>tales<br />

Las figuras 3.9 y 3.10 muestran la evolución tem<strong>por</strong>al <strong>de</strong> la conc<strong>en</strong>tración y <strong>de</strong> carga<br />

<strong>en</strong> los <strong>en</strong>sayos correspondi<strong>en</strong>tes a primer <strong>riego</strong>. Se pue<strong>de</strong> observar que la conc<strong>en</strong>tración<br />

disminuye <strong>de</strong> forma pronunciada <strong>en</strong>tre la segunda estación y la tercera, <strong>en</strong> la segunda<br />

aplicación <strong>de</strong> ambos <strong>en</strong>sayos. La tercera aplicación <strong>de</strong>l segundo <strong>en</strong>sayo también pres<strong>en</strong>ta<br />

esta t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia, mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong> la primera aplicación la disminución <strong>de</strong> conc<strong>en</strong>tración se<br />

produce <strong>de</strong> forma gradual <strong>en</strong>tre las cinco estaciones. En la última aplicación <strong>de</strong>l primer<br />

<strong>en</strong>sayo la disminución <strong>de</strong> la conc<strong>en</strong>tración <strong>en</strong>tre las estaciones es muy pequeña.<br />

En los <strong>en</strong>sayos correspondi<strong>en</strong>tes a segundo <strong>riego</strong> que se pres<strong>en</strong>tan <strong>en</strong> las figuras<br />

3.11 y 3.12, se observan unas t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias parecidas, aunque más suaves, <strong>por</strong> ejemplo, todas<br />

las aplicaciones <strong>de</strong>l tercer <strong>en</strong>sayo y la primera aplicación <strong>de</strong>l <strong>en</strong>sayo 4 pres<strong>en</strong>tan una<br />

disminución gradual <strong>de</strong> la conc<strong>en</strong>tración <strong>en</strong>tre las cinco estaciones. No es así <strong>en</strong> las<br />

aplicaciones correspondi<strong>en</strong>tes al cuarto <strong>en</strong>sayo, <strong>en</strong> las que existe una disminución<br />

pronunciada <strong>en</strong>tre las dos primeras estaciones, aunque <strong>de</strong> un or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> magnitud m<strong>en</strong>or que<br />

las pres<strong>en</strong>tadas <strong>en</strong> los casos <strong>de</strong> primer <strong>riego</strong>.<br />

Se pue<strong>de</strong> observar que los efectos difusivos son más significativos <strong>en</strong> <strong>el</strong> primer<br />

<strong>riego</strong> que <strong>en</strong> <strong>el</strong> segundo, esto se pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>ber a que estos <strong>en</strong>sayos al ser más l<strong>en</strong>tos, la tasa<br />

<strong>de</strong> infiltración es mayor, y la influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> la v<strong>el</strong>ocidad media <strong>de</strong>l <strong>flujo</strong> para que <strong>el</strong><br />

<strong>trans<strong>por</strong>te</strong> sea advectivo es m<strong>en</strong>or. Los <strong>en</strong>sayos realizados <strong>en</strong> segundo <strong>riego</strong> al t<strong>en</strong>er <strong>el</strong><br />

lecho más compactado y una mayor humedad inicial <strong>en</strong> <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o, ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong><br />

más rápido que favorece <strong>el</strong> <strong>trans<strong>por</strong>te</strong> advectivo (<strong>de</strong> ahí que <strong>en</strong> la práctica <strong>el</strong> caudal aplicado<br />

<strong>en</strong> cabecera <strong>en</strong> 2º <strong>riego</strong> y sucesivos disminuya).<br />

61


3. Ensayos <strong>de</strong> campo: Diseño, calibración <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> y resultados experim<strong>en</strong>tales<br />

C/C0<br />

C/C0<br />

C/C0<br />

1<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0<br />

30 40 50 60<br />

t, min<br />

1<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0<br />

50 60 70 80<br />

t, min<br />

1<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0<br />

80 90 100<br />

t, min<br />

110 120<br />

Aplicación 1<br />

W/W 0<br />

Aplicación 2<br />

W/W 0<br />

Aplicación 3<br />

W/W 0<br />

1<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0<br />

30 40 50 60<br />

t, min<br />

1<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0<br />

50 60 70 80<br />

t, min<br />

1<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0<br />

80 90 100<br />

t, min<br />

110 120<br />

Figura 3.11. Evolución tem<strong>por</strong>al <strong>de</strong> la conc<strong>en</strong>tración y carga <strong>de</strong> soluto durante <strong>el</strong> <strong>en</strong>sayo 3.<br />

+ Estación 1, estación 2, estación 3, estación 4, x estación 5<br />

62


3. Ensayos <strong>de</strong> campo: Diseño, calibración <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> y resultados experim<strong>en</strong>tales<br />

63<br />

C/C0<br />

C/C0<br />

C/C0<br />

1<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0<br />

30 40 50 60<br />

t, min<br />

1<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0<br />

50 60 70 80<br />

t, min<br />

1<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0<br />

80 90 100<br />

t, min<br />

110 120<br />

Aplicación 1<br />

W/W 0<br />

Aplicación 2<br />

W/W 0<br />

Aplicación 3<br />

W/W 0<br />

1<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0<br />

30 40 50 60<br />

t, min<br />

1<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0<br />

50 60 70 80<br />

t, min<br />

1<br />

0<br />

80 90 100<br />

t, min<br />

110 120<br />

Figura 3.12. Evolución tem<strong>por</strong>al <strong>de</strong> la conc<strong>en</strong>tración carga <strong>de</strong> soluto durante <strong>el</strong> <strong>en</strong>sayo 4.<br />

+ Estación 1, estación 2, estación 3, estación 4, x estación 5


3. Ensayos <strong>de</strong> campo: Diseño, calibración <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> y resultados experim<strong>en</strong>tales<br />

Asimismo, para un mismo <strong>en</strong>sayo se observa cómo, a medida que la aplicación <strong>de</strong><br />

soluto se retrasa con respecto al inicio <strong>de</strong>l <strong>riego</strong>, la disminución <strong>de</strong>l valor máximo <strong>de</strong><br />

conc<strong>en</strong>tración es m<strong>en</strong>os marcada; esto se <strong>de</strong>be al mayor tiempo <strong>de</strong> o<strong>por</strong>tunidad para<br />

infiltrarse <strong>el</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> con soluto <strong>en</strong> las aplicaciones más tempranas, aun <strong>en</strong> condiciones<br />

transitorias (<strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong>) con v<strong>el</strong>ocidad superficial <strong>de</strong>l <strong>agua</strong> m<strong>en</strong>or. Esto, a su vez<br />

condiciona la cantidad final <strong>de</strong> soluto que se infiltra <strong>en</strong> cada sección transversal <strong>de</strong>l mismo<br />

y, con <strong>el</strong>lo, los valores <strong>de</strong> uniformidad <strong>de</strong> distribución <strong>de</strong> soluto <strong>en</strong> cada caso (or<strong>de</strong>n <strong>de</strong><br />

<strong>riego</strong> y tiempo <strong>de</strong> inicio <strong>de</strong> la aplicación). El área <strong>en</strong>cerrada bajo las curvas <strong>de</strong> carga <strong>en</strong> cada<br />

estación permite estimar la cantidad <strong>de</strong> soluto infiltrada <strong>en</strong> dicha sección.<br />

3.3.2. R<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> aplicación <strong>de</strong> <strong>agua</strong> y <strong>de</strong> soluto<br />

Para realizar una bu<strong>en</strong>a operación <strong>de</strong> fertirrigación, hay que combinar<br />

simultáneam<strong>en</strong>te un bu<strong>en</strong> manejo <strong>de</strong>l <strong>agua</strong> y <strong>de</strong>l fertilizante. Este trabajo se ha c<strong>en</strong>trado <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> estudio <strong>de</strong>l <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>solutos</strong>, sin embargo se pres<strong>en</strong>tan los resultados <strong>de</strong> r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

aplicación <strong>de</strong> <strong>agua</strong> que servirán para completar las conclusiones g<strong>en</strong>erales.<br />

El cálculo <strong>de</strong>l r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> aplicación <strong>de</strong> <strong>agua</strong> es muy s<strong>en</strong>cillo si se dispone <strong>de</strong><br />

los hidrogramas <strong>de</strong> <strong>en</strong>trada y <strong>de</strong> escorr<strong>en</strong>tía. Así, utilizando la ecuación 1.1 para <strong>el</strong> <strong>agua</strong> se<br />

obti<strong>en</strong><strong>en</strong> los resultados <strong>de</strong> la tabla 3.7; <strong>en</strong> la tabla 3.8 se recog<strong>en</strong> los correspondi<strong>en</strong>tes al<br />

trazador. Se observa que para <strong>el</strong> caso <strong>de</strong>l <strong>agua</strong> los r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>tos son bajos, <strong>por</strong> <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong>l<br />

50 % excepto para <strong>el</strong> <strong>en</strong>sayo 1 que es <strong>de</strong>l 69%. Una programación completa <strong>de</strong> fertir<strong>riego</strong><br />

ha <strong>de</strong> t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>agua</strong> y fertilizante.<br />

Tabla 3.7. R<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> aplicación <strong>de</strong> <strong>agua</strong>.<br />

Ensayo Ra (%)<br />

1 69<br />

2 45<br />

3 46<br />

4 41<br />

64


3. Ensayos <strong>de</strong> campo: Diseño, calibración <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> y resultados experim<strong>en</strong>tales<br />

65<br />

Ensayo<br />

Tabla 3.8. R<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> aplicación <strong>de</strong> soluto.<br />

Ra (%)<br />

Ap. 1 Ap. 2 Ap. 3<br />

1 _ 65.5 58.5<br />

2 68.1 65.7 62.1<br />

3 50.7 43.6 49.0<br />

4 69.0 48.7 50.5<br />

Se pue<strong>de</strong> observar que los mejores resultados <strong>de</strong> r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> aplicación se<br />

produc<strong>en</strong> <strong>en</strong> las primeras aplicaciones <strong>de</strong> cada <strong>en</strong>sayo; esto no sorpr<strong>en</strong><strong>de</strong> ya que <strong>en</strong> estos<br />

casos la infiltración es mayor que <strong>en</strong> las últimas aplicaciones, <strong>en</strong> las que la v<strong>el</strong>ocidad media<br />

<strong>de</strong>l <strong>flujo</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> surco es mayor y la infiltración m<strong>en</strong>or, <strong>por</strong> lo que se per<strong>de</strong>rá más cantidad <strong>de</strong><br />

trazador <strong>por</strong> escorr<strong>en</strong>tía al final <strong>de</strong>l surco, a igualdad <strong>de</strong> otras condiciones.<br />

3.3.3. Estimación <strong>de</strong> la masa <strong>de</strong> trazador infiltrada a partir <strong>de</strong><br />

muestreos <strong>de</strong> su<strong>el</strong>o<br />

Como se ha <strong>de</strong>scrito <strong>en</strong> <strong>el</strong> apartado 3.1.5, se muestreó <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o correspondi<strong>en</strong>te al<br />

<strong>en</strong>sayo 4. Estos resultados son necesarios para cerrar <strong>el</strong> balance <strong>de</strong> masa y compararlo con<br />

<strong>el</strong> resultado obt<strong>en</strong>ido a partir <strong>de</strong> las medidas <strong>de</strong> conc<strong>en</strong>tración <strong>en</strong> superficie. Para integrar la<br />

masa infiltrada a lo largo <strong>de</strong>l surco se interpola linealm<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre los datos <strong>de</strong> las estaciones<br />

<strong>de</strong> muestreo. En la figura 3.13 se pue<strong>de</strong> observar la longitud asignada a la estación <strong>de</strong><br />

muestreo intermedia <strong>en</strong>tre las estaciones 2 y 3.<br />

E2-3<br />

L2-3<br />

Figura 3.13. Ejemplo <strong>de</strong> la longitud asignada a cada estación <strong>de</strong> muestreo.


3. Ensayos <strong>de</strong> campo: Diseño, calibración <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> y resultados experim<strong>en</strong>tales<br />

A partir <strong>de</strong> las medidas geométricas <strong>de</strong> los <strong>surcos</strong> tomadas <strong>en</strong> campo, se estima que<br />

<strong>el</strong> perímetro medio <strong>de</strong>l surco ronda los 0.5 m. Con los datos <strong>de</strong> superficie asignados a cada<br />

estación <strong>de</strong> muestreo, se calcula la masa total infiltrada <strong>en</strong> <strong>el</strong> surco. En la tabla 3.9 se<br />

pres<strong>en</strong>ta la cantidad <strong>de</strong> bromuro <strong>por</strong> unidad <strong>de</strong> superficie correspondi<strong>en</strong>te a cada estación<br />

<strong>de</strong> muestreo.<br />

Tabla 3.9. Resultado <strong>de</strong>l análisis <strong>de</strong> las muestras <strong>de</strong> su<strong>el</strong>o.<br />

Estación 1 1-2 2 2-3 3 3-4 4 4-5 5<br />

Br, g m -2 15.6 33.5 26.2 40.1 23.4 38.6 36.3 38.8 51.5<br />

El r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> aplicación para <strong>el</strong> <strong>en</strong>sayo 4 obt<strong>en</strong>ido a partir <strong>de</strong> estos análisis es<br />

<strong>de</strong>l 63 %. Este resultado concuerda con <strong>el</strong> obt<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> <strong>el</strong> apartado anterior y corrobora<br />

experim<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te <strong>el</strong> análisis <strong>de</strong> r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> aplicación realizado con los valores <strong>de</strong><br />

conc<strong>en</strong>tración <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>flujo</strong> superficial, que es muy s<strong>en</strong>sible a variaciones <strong>en</strong> la estimación la<br />

misma.<br />

Estos resultados no son a<strong>de</strong>cuados para evaluar la distribución final <strong>de</strong> soluto <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

su<strong>el</strong>o una vez finalizado <strong>el</strong> <strong>riego</strong>, ya que <strong>el</strong> muestreo se realizó una semana <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> los<br />

<strong>en</strong>sayos y durante esos días es normal que se produzca la redistribución no sólo <strong>de</strong> <strong>agua</strong><br />

sino <strong>de</strong> sustancias <strong>en</strong> <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o <strong>de</strong>bido a la eva<strong>por</strong>ación <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la superficie <strong>de</strong>l su<strong>el</strong>o (Abbasi<br />

et al., 2003c).<br />

3.3.4. Uniformidad <strong>de</strong> distribución longitudinal <strong>de</strong> soluto <strong>en</strong> <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o<br />

La uniformidad <strong>de</strong> distribución, UD, es <strong>el</strong> segundo índice que se usa para <strong>de</strong>scribir<br />

la calidad <strong>de</strong> los resultados <strong>de</strong> la fertirrigación. Se pue<strong>de</strong> repres<strong>en</strong>tar gráficam<strong>en</strong>te a partir<br />

<strong>de</strong> la masa infiltrada acumulada <strong>por</strong> unidad <strong>de</strong> longitud normalizada con respecto a la<br />

media, M*. En las gráficas que se pres<strong>en</strong>tan a continuación se han repres<strong>en</strong>tado los valores<br />

experim<strong>en</strong>tales y los calculados con <strong>el</strong> mo<strong>de</strong>lo. La masa infiltrada <strong>en</strong> cada estación obt<strong>en</strong>ida<br />

<strong>de</strong> forma experim<strong>en</strong>tal se estima a partir <strong>de</strong> los valores <strong>de</strong> infiltración y <strong>de</strong> la conc<strong>en</strong>tración<br />

66


3. Ensayos <strong>de</strong> campo: Diseño, calibración <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> y resultados experim<strong>en</strong>tales<br />

registrada <strong>en</strong> superficie <strong>en</strong> los <strong>en</strong>sayos. L* es la distancia a cabecera <strong>en</strong> r<strong>el</strong>ación a la longitud<br />

total <strong>de</strong> surco, X/L.<br />

67<br />

M*<br />

M*<br />

1<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0<br />

1<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0<br />

Ensayo 1 Aplicación 2<br />

0 0.25 0.5 0.75 1<br />

L*<br />

M*<br />

1<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0<br />

Ensayo 1 Aplicación 3<br />

0 0.25 0.5 0.75 1<br />

L*<br />

Figura 3.14. Masa r<strong>el</strong>ativa acumulada infiltrada <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>en</strong>sayo 1.<br />

Ensayo 2 Aplicación 1<br />

0 0.25 0.5 0.75 1<br />

L*<br />

M*<br />

1<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0<br />

Ensayo 2 Aplicación 3<br />

M*<br />

1<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0 0.25 0.5 0.75 1<br />

L*<br />

0<br />

Ensayo 2 Aplicación 2<br />

0 0.25 0.5 0.75 1<br />

L*<br />

Figura 3.15. Masa r<strong>el</strong>ativa acumulada infiltrada <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>en</strong>sayo 2.


3. Ensayos <strong>de</strong> campo: Diseño, calibración <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> y resultados experim<strong>en</strong>tales<br />

M*<br />

M*<br />

1<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0<br />

1<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0<br />

Ensayo 3 Aplicación 1<br />

0 0.25 0.5 0.75 1<br />

L*<br />

M*<br />

1<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0<br />

Ensayo 3 Aplicación 3<br />

M*<br />

1<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0 0.25 0.5 0.75 1<br />

L*<br />

0<br />

Ensayo 3 Aplicación 2<br />

0 0.25 0.5 0.75 1<br />

L*<br />

Figura 3.16. Masa r<strong>el</strong>ativa acumulada infiltrada <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>en</strong>sayo 3.<br />

Ensayo 4 Aplicación 1<br />

0 0.25 0.5 0.75 1<br />

L*<br />

M*<br />

1<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0<br />

Ensayo 4 Aplicación 3<br />

M*<br />

1<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0 0.25 0.5 0.75 1<br />

L*<br />

0<br />

Ensayo 4 Aplicación 2<br />

0 0.25 0.5 0.75 1<br />

L*<br />

Figura 3.17. Masa r<strong>el</strong>ativa acumulada infiltrada <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>en</strong>sayo 4.<br />

68


3. Ensayos <strong>de</strong> campo: Diseño, calibración <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> y resultados experim<strong>en</strong>tales<br />

En g<strong>en</strong>eral <strong>el</strong> mo<strong>de</strong>lo recoge la t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia observada <strong>en</strong> los resultados<br />

experim<strong>en</strong>tales, aunque <strong>en</strong> algunos casos como las dos últimas aplicaciones <strong>de</strong>l <strong>en</strong>sayo 2 y<br />

la primera <strong>de</strong>l <strong>en</strong>sayo 4 parece que sigu<strong>en</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias difer<strong>en</strong>tes. Esto se pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>ber a la<br />

variabilidad espacial <strong>de</strong> la infiltración y <strong>de</strong> las propieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l su<strong>el</strong>o, que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> gran<br />

influ<strong>en</strong>cia <strong>el</strong> los sistemas <strong>de</strong> <strong>riego</strong> <strong>por</strong> superficie (Zapata y Playán, 2000), t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong><br />

cu<strong>en</strong>ta a<strong>de</strong>más, que la distribución espacial <strong>de</strong> <strong>solutos</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o ti<strong>en</strong>e mayor variabilidad<br />

espacial que <strong>el</strong> <strong>agua</strong>, <strong>por</strong> lo que su mo<strong>de</strong>lado resulta más complicado (Abbasi et al., 2003d).<br />

En la tabla 3.10 se muestran los valores <strong>de</strong> UD obt<strong>en</strong>idos para cada caso con la ecuación 2.<br />

69<br />

Tabla 3.10. Uniformidad <strong>de</strong> distribución <strong>de</strong> soluto <strong>de</strong> soluto.<br />

UD<br />

Ensayo Ap. 1<br />

Ap. 2<br />

Ap. 3<br />

Medido Calculado Medido Calculado Medido Calculado<br />

1 _ _ 0.77 0.83 0.91 0.94<br />

2 0.76 0.97 0.75 0.97 0.88 0.96<br />

3 0.89 0.95 0.94 0.97 0.82 0.97<br />

4 0.91 0.91 0.88 0.96 0.90 0.97<br />

Las mayores uniformida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> distribución se produc<strong>en</strong>, como cabía esperar, <strong>en</strong> las<br />

últimas aplicaciones <strong>de</strong> cada <strong>en</strong>sayo, dadas las condiciones perman<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong>.<br />

Los valores pro<strong>por</strong>cionados <strong>por</strong> <strong>el</strong> mo<strong>de</strong>lo son <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral bastante bu<strong>en</strong>os para todas las<br />

aplicaciones. En algunas aplicaciones, sin embargo, <strong>el</strong> valor calculado es mayor que <strong>el</strong><br />

experim<strong>en</strong>tal, esto también suce<strong>de</strong> <strong>en</strong> los resultados obt<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> <strong>el</strong> trabajo <strong>de</strong> Abbasi et al.<br />

(2003b) para <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> circulación <strong>en</strong> surco con escorr<strong>en</strong>tía libre. Esto muestra una <strong>de</strong> las<br />

limitaciones <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo 1-D utilizado, que ti<strong>en</strong>e m<strong>en</strong>or repercusión <strong>en</strong> las variables <strong>de</strong>l<br />

<strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> que <strong>en</strong> las <strong>de</strong>l <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> soluto y t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que <strong>el</strong> movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>agua</strong><br />

y soluto <strong>en</strong> <strong>surcos</strong> es <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral bidim<strong>en</strong>sional (Izadi et al., 1993).


3. Ensayos <strong>de</strong> campo: Diseño, calibración <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> y resultados experim<strong>en</strong>tales<br />

3.4. Conclusiones<br />

En <strong>el</strong> análisis <strong>de</strong> los datos experim<strong>en</strong>tales se observa que <strong>el</strong> tipo <strong>de</strong> <strong>trans<strong>por</strong>te</strong> <strong>de</strong>l<br />

soluto <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>flujo</strong> superficial es distinto <strong>en</strong>tre los <strong>en</strong>sayos realizados <strong>en</strong> <strong>el</strong> primer <strong>riego</strong> y los<br />

realizados <strong>en</strong> <strong>el</strong> segundo <strong>riego</strong>. Las figuras 3.9 a 3.12 muestran estas difer<strong>en</strong>cias, ya que <strong>el</strong><br />

<strong>trans<strong>por</strong>te</strong> se produce <strong>de</strong> forma más suave <strong>en</strong> los <strong>en</strong>sayos correspondi<strong>en</strong>tes al segundo<br />

<strong>riego</strong>. Esto influirá <strong>en</strong> <strong>el</strong> resultado final <strong>de</strong> la fertirrigación.<br />

Los mejores resultados <strong>de</strong> r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> aplicación se produc<strong>en</strong> <strong>en</strong> las primeras<br />

aplicaciones <strong>de</strong> cada <strong>en</strong>sayo, no si<strong>en</strong>do así con los valores obt<strong>en</strong>idos <strong>de</strong> uniformidad <strong>de</strong><br />

distribución, que se produc<strong>en</strong> para las aplicaciones <strong>en</strong> condiciones perman<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l <strong>flujo</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>agua</strong>.<br />

El mo<strong>de</strong>lo utilizado caracteriza <strong>de</strong> forma muy satisfactoria <strong>el</strong> movimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong><br />

superficie, no si<strong>en</strong>do así para <strong>el</strong> subsuperficial; esto se justifica <strong>por</strong> <strong>el</strong> movimi<strong>en</strong>to<br />

bidim<strong>en</strong>sional <strong>de</strong>l <strong>flujo</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> surco, a lo que hay que sumar <strong>el</strong> carácter empírico <strong>de</strong> la<br />

ecuación <strong>de</strong> infiltración, que se asume constante <strong>en</strong> todo <strong>el</strong> surco, obviando la variabilidad<br />

espacial <strong>de</strong>l su<strong>el</strong>o, todo esto hace que <strong>el</strong> mo<strong>de</strong>lo utilizado no pro<strong>por</strong>cione una información<br />

completa <strong>de</strong> la distribución <strong>de</strong> soluto <strong>en</strong> <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o. Esto se pue<strong>de</strong> contrastar con los<br />

resultados obt<strong>en</strong>idos <strong>por</strong> Abbasi et al. (2003b), <strong>en</strong> los que <strong>el</strong> mo<strong>de</strong>lo pro<strong>por</strong>ciona unos<br />

resultados <strong>de</strong> uniformidad que están <strong>por</strong> <strong>en</strong>cima <strong>de</strong> los medidos para <strong>el</strong> caso <strong>en</strong>sayado <strong>de</strong><br />

<strong>surcos</strong> con escorr<strong>en</strong>tía.<br />

70


4. Optimización <strong>de</strong> la fertirrigación<br />

<strong>en</strong> <strong>surcos</strong><br />

La optimización <strong>de</strong> la fertirrigación implica mejorar los resultados tanto <strong>de</strong><br />

r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> aplicación como <strong>de</strong> uniformidad <strong>de</strong> distribución <strong>de</strong>l fertilizante. Estos<br />

resultados <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>n <strong>de</strong>l or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> <strong>riego</strong>, <strong>el</strong> mom<strong>en</strong>to y la duración <strong>de</strong> la aplicación, para<br />

una operación <strong>de</strong>l <strong>riego</strong> dada. En <strong>el</strong> capítulo anterior se pres<strong>en</strong>taron los resultados<br />

experim<strong>en</strong>tales y su análisis, <strong>en</strong> los que se observaron difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> <strong>el</strong> resultado final <strong>de</strong> la<br />

fertirrigación, <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>de</strong> cuando se realice la aplicación <strong>de</strong> soluto. En este trabajo se<br />

int<strong>en</strong>ta ahondar <strong>en</strong> las razones que marcan estas difer<strong>en</strong>cias, para <strong>el</strong>lo se proce<strong>de</strong>rá a la<br />

calibración <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> <strong>trans<strong>por</strong>te</strong> <strong>de</strong> <strong>solutos</strong> utilizando como parámetro <strong>de</strong> calibración<br />

<strong>el</strong> coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> dispersión longitudinal. En segundo lugar se busca una función que<br />

r<strong>el</strong>acione este coefici<strong>en</strong>te con las variables <strong>de</strong> operación <strong>de</strong>l fertir<strong>riego</strong>, para usar <strong>en</strong><br />

simulaciones que abarqu<strong>en</strong> un intervalo amplio <strong>de</strong> las mismas sin per<strong>de</strong>r confianza <strong>en</strong> sus<br />

resultados. A continuación, se pres<strong>en</strong>tan los resultados <strong>de</strong> las simulaciones efectuadas con<br />

<strong>el</strong> tiempo <strong>de</strong> inicio y la duración <strong>de</strong> la aplicación <strong>de</strong> fertilizante como variables <strong>de</strong> diseño<br />

tanto <strong>en</strong> primer como segundo <strong>riego</strong>. Por último, se g<strong>en</strong>eran curvas <strong>de</strong> operación <strong>de</strong>l<br />

fertir<strong>riego</strong> <strong>en</strong> <strong>surcos</strong> a partir <strong>de</strong> los resultados anteriores, y se extra<strong>en</strong> conclusiones<br />

refer<strong>en</strong>tes al manejo óptimo <strong>de</strong> este sistema.<br />

71


4. Optimización <strong>de</strong> la fertirrigación <strong>en</strong> <strong>surcos</strong><br />

4.1 Calibración <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> <strong>trans<strong>por</strong>te</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>solutos</strong><br />

Una vez calibrado <strong>el</strong> mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong>l <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong>, se proce<strong>de</strong> a la calibración <strong>de</strong>l<br />

mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> <strong>trans<strong>por</strong>te</strong> <strong>de</strong> <strong>solutos</strong> utilizando como parámetro <strong>de</strong> calibración <strong>el</strong> coefici<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong> dispersión longitudinal, consi<strong>de</strong>rándolo constante, tanto <strong>en</strong> <strong>el</strong> tiempo como <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

espacio para cada aplicación <strong>de</strong> soluto. Como <strong>en</strong> este trabajo se busca optimizar la<br />

fertirrigación, <strong>el</strong> criterio seguido <strong>en</strong> la calibración fue <strong>en</strong>contrar un valor <strong>de</strong>l coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong><br />

dispersión que pro<strong>por</strong>cione unas condiciones <strong>de</strong> <strong>trans<strong>por</strong>te</strong> similares a las <strong>en</strong>sayadas,<br />

obt<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>el</strong> mismo valor <strong>de</strong> r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> aplicación que <strong>el</strong> obt<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> <strong>el</strong> análisis<br />

experim<strong>en</strong>tal. En las figuras que se muestran a continuación, se ha repres<strong>en</strong>tado la<br />

evolución tem<strong>por</strong>al, experim<strong>en</strong>tal y calculada, <strong>de</strong> soluto para todos los <strong>en</strong>sayos y<br />

aplicaciones, don<strong>de</strong> C* es la conc<strong>en</strong>tración r<strong>el</strong>ativa (C/C0) y t* <strong>el</strong> tiempo r<strong>el</strong>ativo (t/t<strong>riego</strong>). Cada figura conti<strong>en</strong>e una tabla con <strong>el</strong> caudal <strong>de</strong> <strong>en</strong>trada <strong>de</strong> cada caso, la v<strong>el</strong>ocidad media <strong>de</strong>l<br />

<strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> surco durante la circulación <strong>de</strong> soluto, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> que <strong>en</strong>tra <strong>en</strong> <strong>el</strong> surco hasta<br />

que lo abandona, la conc<strong>en</strong>tración inicial <strong>de</strong> soluto y <strong>el</strong> valor <strong>de</strong>l coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> dispersión<br />

longitudinal resultado <strong>de</strong> las calibraciones. El error <strong>de</strong>l balance <strong>de</strong> masa varía <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> 1-5%.<br />

72<br />

Q 0<br />

(L/s)<br />

C*<br />

1<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0<br />

0.5 0.55 0.6<br />

t*<br />

0.65 0.7<br />

u<br />

(m/s)<br />

C0<br />

(g/L)<br />

E<br />

(m 2 /s)<br />

0.86 0.180 15 0.018<br />

C*<br />

C*<br />

1<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0<br />

0.5<br />

1<br />

0.55 0.6<br />

t*<br />

0.65 0.7<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0<br />

0.5 0.55 0.6<br />

t*<br />

0.65 0.7<br />

C*<br />

C*<br />

1<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0<br />

0.5<br />

1<br />

0.55 0.6<br />

t*<br />

0.65 0.7<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0<br />

0.5 0.55 0.6<br />

t*<br />

0.65 0.7<br />

Figura 4.1. Ensayo 1 (primer <strong>riego</strong>), aplicación 2. Conc<strong>en</strong>tración r<strong>el</strong>ativa experim<strong>en</strong>tal + y<br />

calculada y características <strong>de</strong> la calibración <strong>en</strong> la tabla asociada. Estaciones 1 a 5, respectivam<strong>en</strong>te


C*<br />

Q 0<br />

(L/s)<br />

1<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0<br />

0.9 0.95 1 1.05<br />

t*<br />

u<br />

(m/s)<br />

C0<br />

(g/L)<br />

E<br />

(m 2 /s)<br />

0.86 0.181 15 0.021<br />

C*<br />

C*<br />

1<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0<br />

0.9 0.95 1 1.05<br />

t*<br />

1<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0<br />

0.9 0.95 1 1.05<br />

t*<br />

4. Optimización <strong>de</strong> la fertirrigación <strong>en</strong> <strong>surcos</strong><br />

C*<br />

C*<br />

1<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0<br />

0.9 0.95 1 1.05<br />

t*<br />

1<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0<br />

0.9 0.95 1 1.05<br />

t*<br />

Figura 4.2. Ensayo 1 (primer <strong>riego</strong>), aplicación 3. Conc<strong>en</strong>tración r<strong>el</strong>ativa experim<strong>en</strong>tal + y<br />

calculada y características <strong>de</strong> la calibración <strong>en</strong> la tabla asociada. Estaciones 1 a 5, respectivam<strong>en</strong>te.<br />

La distribución <strong>de</strong> soluto <strong>en</strong> <strong>el</strong> espacio se produce <strong>en</strong> términos g<strong>en</strong>erales <strong>de</strong> forma<br />

a<strong>de</strong>cuada, esto es, la amplitud <strong>de</strong> las curvas experim<strong>en</strong>tales y calculadas se manti<strong>en</strong>e. En <strong>el</strong><br />

<strong>en</strong>sayo 4, <strong>por</strong> <strong>el</strong> contrario las curvas simuladas prácticam<strong>en</strong>te coinci<strong>de</strong>n con las<br />

experim<strong>en</strong>tales. Esto pue<strong>de</strong> indicar que <strong>en</strong> este caso <strong>el</strong> lecho <strong>de</strong>l surco está más<br />

estabilizado, y la función <strong>de</strong> infiltración es más repres<strong>en</strong>tativa <strong>en</strong> este caso <strong>de</strong> todos los<br />

puntos <strong>de</strong>l surco (Abbasi et al., 2003a). Aun así, no hay que olvidar que <strong>el</strong> proceso se<br />

<strong>de</strong>scribe <strong>en</strong> una dim<strong>en</strong>sión está mo<strong>de</strong>lando <strong>en</strong> 1D, <strong>por</strong> lo que los resultados están sujetos a<br />

todas las hipótesis <strong>de</strong> partida, que <strong>en</strong> campo a veces pue<strong>de</strong>n reflejar insufici<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>el</strong><br />

com<strong>por</strong>tami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l sistema.<br />

73


4. Optimización <strong>de</strong> la fertirrigación <strong>en</strong> <strong>surcos</strong><br />

Q 0<br />

(L/s)<br />

74<br />

C*<br />

1<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0<br />

0.28 0.32 0.36<br />

t*<br />

0.4 0.44<br />

C*<br />

C*<br />

1<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0<br />

0.28 0.32 0.36<br />

t*<br />

0.4 0.44<br />

1<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0<br />

0.28 0.32 0.36<br />

t*<br />

0.4 0.44<br />

C*<br />

C*<br />

1<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0<br />

0.28 0.32 0.36<br />

t*<br />

0.4 0.44<br />

1<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0<br />

0.28 0.32 0.36<br />

t*<br />

0.4 0.44<br />

Figura 4.3. Ensayo 2 (primer <strong>riego</strong>), aplicación 1. Conc<strong>en</strong>tración r<strong>el</strong>ativa experim<strong>en</strong>tal + y<br />

calculada y características <strong>de</strong> la calibración <strong>en</strong> la tabla asociada. Estaciones 1 a 5, respectivam<strong>en</strong>te.<br />

C*<br />

u<br />

(m/s)<br />

1<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

C0<br />

(g/L)<br />

E<br />

(m 2 /s)<br />

1.14 0.186 11.3 0.011<br />

Q 0<br />

(L/s)<br />

0<br />

0.4 0.45 0.5 0.55<br />

t*<br />

u<br />

(m/s)<br />

C0<br />

(g/L)<br />

E<br />

(m 2 /s)<br />

1.14 0.190 11.3 0.055<br />

C*<br />

C*<br />

1<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0<br />

0.4 0.45 0.5 0.55<br />

t*<br />

1<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0<br />

0.4 0.45 0.5 0.55<br />

t*<br />

C*<br />

C*<br />

1<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0<br />

0.4 0.45 0.5 0.55<br />

t*<br />

1<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0<br />

0.4 0.45 0.5 0.55<br />

t*<br />

Figura 4.4. Ensayo 2 (primer <strong>riego</strong>), aplicación 2. Conc<strong>en</strong>tración r<strong>el</strong>ativa experim<strong>en</strong>tal + y<br />

calculada y características <strong>de</strong> la calibración <strong>en</strong> la tabla asociada. Estaciones 1 a 5, respectivam<strong>en</strong>te.


Q 0<br />

(L/s)<br />

C*<br />

1<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0<br />

0.84 0.88 0.92<br />

t*<br />

0.96 1<br />

u<br />

(m/s)<br />

C0<br />

(g/L)<br />

E<br />

(m 2 /s)<br />

1.14 0.193 11.3 0.06<br />

C*<br />

C*<br />

1<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0<br />

0.84 0.88 0.92<br />

t*<br />

0.96 1<br />

1<br />

0<br />

0.84 0.88 0.92<br />

t*<br />

0.96 1<br />

4. Optimización <strong>de</strong> la fertirrigación <strong>en</strong> <strong>surcos</strong><br />

C*<br />

C*<br />

1<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

1<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0<br />

0.84 0.88 0.92<br />

t*<br />

0.96 1<br />

0<br />

0.84 0.88 0.92<br />

t*<br />

0.96 1<br />

Figura 4.5. Ensayo 2 (primer <strong>riego</strong>), aplicación 3. Conc<strong>en</strong>tración r<strong>el</strong>ativa experim<strong>en</strong>tal + y<br />

calculada y características <strong>de</strong> la calibración <strong>en</strong> la tabla asociada. Estaciones 1 a 5, respectivam<strong>en</strong>te.<br />

A continuación se pres<strong>en</strong>tan las figuras con los resultados <strong>de</strong> la calibración <strong>de</strong> los<br />

<strong>en</strong>sayos correspondi<strong>en</strong>tes al segundo <strong>riego</strong>. Se pue<strong>de</strong> observar que <strong>el</strong> difer<strong>en</strong>te estado<br />

inicial <strong>de</strong>l su<strong>el</strong>o se refleja <strong>en</strong> <strong>el</strong> valor <strong>de</strong> la v<strong>el</strong>ocidad media <strong>de</strong>l <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> durante <strong>el</strong><br />

<strong>trans<strong>por</strong>te</strong> <strong>de</strong>l soluto con respecto a los <strong>en</strong>sayos realizados <strong>en</strong> primer <strong>riego</strong>, que pasa <strong>de</strong><br />

0.18 – 0.19 a 0.24 – 0.29.<br />

Los valores obt<strong>en</strong>idos <strong>de</strong>l coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> dispersión longitudinal, muestran <strong>el</strong> efecto<br />

<strong>de</strong>l or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> <strong>riego</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> que se realiza cada aplicación, pudi<strong>en</strong>do difer<strong>en</strong>ciarse dos grupos<br />

<strong>de</strong> resultados: los correspondi<strong>en</strong>tes a <strong>riego</strong> 1 y a <strong>riego</strong> 2, como se había planteado al inicio<br />

<strong>de</strong>l trabajo. Si se comparan los <strong>en</strong>sayos correspondi<strong>en</strong>tes a primer y segundo <strong>riego</strong><br />

realizados <strong>en</strong> <strong>el</strong> mismo grupo <strong>de</strong> <strong>surcos</strong>, es <strong>de</strong>cir, comparando <strong>el</strong> <strong>en</strong>sayo 1 con <strong>el</strong> 3 y <strong>el</strong><br />

<strong>en</strong>sayo 2 con <strong>el</strong> 4, se ve que los mayores valores <strong>de</strong>l coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> dispersión correspon<strong>de</strong>n<br />

al primer <strong>riego</strong>. Esto pue<strong>de</strong> explicarse <strong>por</strong> un mayor grado <strong>de</strong> turbul<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l <strong>flujo</strong> <strong>en</strong> estos<br />

casos, ya que los <strong>en</strong>sayos <strong>de</strong> segundo <strong>riego</strong> part<strong>en</strong> <strong>de</strong> un lecho más consolidado, con m<strong>en</strong>or<br />

aspereza, que favorece la estabilización <strong>de</strong>l <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong>.<br />

75


4. Optimización <strong>de</strong> la fertirrigación <strong>en</strong> <strong>surcos</strong><br />

Q 0<br />

(L/s)<br />

76<br />

C*<br />

1<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0<br />

0.28 0.32 0.36<br />

t*<br />

0.4 0.44 0.48<br />

C*<br />

C*<br />

1<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0<br />

0.28 0.32 0.36<br />

t*<br />

1<br />

0.4 0.44 0.48<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0<br />

0.28 0.32 0.36<br />

t*<br />

0.4 0.44 0.48<br />

C*<br />

C*<br />

1<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0<br />

0.28 0.32 0.36<br />

t*<br />

1<br />

0.4 0.44 0.48<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0<br />

0.28 0.32 0.36<br />

t*<br />

0.4 0.44 0.48<br />

Figura 4.6. Ensayo 3 (segundo <strong>riego</strong>), aplicación 1. Conc<strong>en</strong>tración r<strong>el</strong>ativa experim<strong>en</strong>tal + y<br />

calculada y características <strong>de</strong> la calibración <strong>en</strong> la tabla asociada. Estaciones 1 a 5, respectivam<strong>en</strong>te.<br />

C*<br />

u<br />

(m/s)<br />

1<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

C0<br />

(g/L)<br />

E<br />

(m 2 /s)<br />

0.66 0.24 19.4 0.001<br />

Q 0<br />

(L/s)<br />

0<br />

0.44 0.48 0.52 0.56<br />

t*<br />

0.6 0.64<br />

u<br />

(m/s)<br />

C0<br />

(g/L)<br />

E<br />

(m 2 /s)<br />

0.66 0.24 19.4 0.01<br />

C*<br />

C*<br />

1<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0<br />

0.44 0.48 0.52 0.56<br />

t*<br />

1<br />

0.6 0.64<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0<br />

0.44 0.48 0.52 0.56<br />

t*<br />

0.6 0.64<br />

C*<br />

C*<br />

1<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0<br />

0.44 0.48 0.52 0.56<br />

t*<br />

1<br />

0.6 0.64<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0<br />

0.44 0.48 0.52 0.56<br />

t*<br />

0.6 0.64<br />

Figura 4.7. Ensayo 3 (segundo <strong>riego</strong>), aplicación 2. Conc<strong>en</strong>tración r<strong>el</strong>ativa experim<strong>en</strong>tal + y<br />

calculada y características <strong>de</strong> la calibración <strong>en</strong> la tabla asociada. Estaciones 1 a 5, respectivam<strong>en</strong>te.


Q 0<br />

(L/s)<br />

C*<br />

1<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0<br />

0.68 0.72 0.76<br />

t*<br />

0.8 0.84 0.88<br />

u<br />

(m/s)<br />

C0<br />

(g/L)<br />

E<br />

(m 2 /s)<br />

0.66 0.26 19.4 0.02<br />

C*<br />

C*<br />

1<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0<br />

0.68 0.72 0.76<br />

t*<br />

1<br />

0.8 0.84 0.88<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0<br />

0.68 0.72 0.76<br />

t*<br />

0.8 0.84 0.88<br />

4. Optimización <strong>de</strong> la fertirrigación <strong>en</strong> <strong>surcos</strong><br />

C*<br />

C*<br />

1<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0<br />

0.68 0.72 0.76<br />

t*<br />

1<br />

0.8 0.84 0.88<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0<br />

0.68 0.72 0.76<br />

t*<br />

0.8 0.84 0.88<br />

Figura 4.8. Ensayo 3 (segundo <strong>riego</strong>), aplicación 3. Conc<strong>en</strong>tración r<strong>el</strong>ativa experim<strong>en</strong>tal + y<br />

calculada y características <strong>de</strong> la calibración <strong>en</strong> la tabla asociada. Estaciones 1 a 5, respectivam<strong>en</strong>te.<br />

Se pue<strong>de</strong> observar <strong>en</strong> las aplicaciones <strong>de</strong> los <strong>en</strong>sayos 1 a 3 cómo las curvas<br />

calculadas se van <strong>de</strong>sfasando con respecto a las experim<strong>en</strong>tales, tardando más tiempo <strong>en</strong><br />

llegar al final <strong>de</strong>l surco. Este <strong>de</strong>sfase es más acusado <strong>en</strong> las últimas estaciones <strong>de</strong> medida. El<br />

<strong>en</strong>sayo 1 pres<strong>en</strong>ta un <strong>de</strong>sfase <strong>de</strong> 10 minutos <strong>en</strong> la última estación <strong>de</strong> las dos aplicaciones.<br />

Este hecho que ha sido observado <strong>en</strong> casos <strong>de</strong> simulaciones 1-D similares (Playán y Faci,<br />

1997b; Zapata et al., 2005) se pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>ber a la gran variabilidad espacial <strong>de</strong> la infiltración <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> surco, que no se ti<strong>en</strong>e <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> <strong>el</strong> mo<strong>de</strong>lo, ya que se usa una ecuación única <strong>de</strong><br />

infiltración para todo <strong>el</strong> surco. Por tanto, la mayor discordancia <strong>en</strong>tre los valores simulados<br />

y observados se produce <strong>en</strong> la v<strong>el</strong>ocidad <strong>de</strong> <strong>de</strong>splazami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l fr<strong>en</strong>te <strong>de</strong> soluto.<br />

77


4. Optimización <strong>de</strong> la fertirrigación <strong>en</strong> <strong>surcos</strong><br />

78<br />

C*<br />

Q 0<br />

(L/s)<br />

1<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0<br />

0.28 0.32 0.36<br />

t*<br />

0.4 0.44 0.48<br />

C*<br />

C*<br />

1<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0<br />

0.28 0.32 0.36<br />

t*<br />

1<br />

0.4 0.44 0.48<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

C*<br />

0<br />

0.28 0.32 0.36<br />

t*<br />

0.4 0.44 0.48<br />

C*<br />

1<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0<br />

0.28 0.32 0.36<br />

t*<br />

1<br />

0.4 0.44 0.48<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0<br />

0.28 0.32 0.36<br />

t*<br />

0.4 0.44 0.48<br />

Figura 4.9. Ensayo 4 (segundo <strong>riego</strong>), aplicación 1. Conc<strong>en</strong>tración r<strong>el</strong>ativa experim<strong>en</strong>tal + y<br />

calculada y características <strong>de</strong> la calibración <strong>en</strong> la tabla asociada. Estaciones 1 a 5, respectivam<strong>en</strong>te.<br />

C*<br />

u<br />

(m/s)<br />

1<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

C0<br />

(g/L)<br />

E<br />

(m 2 /s)<br />

0.62 0.282 22.5 0.013<br />

Q 0<br />

(L/s)<br />

0<br />

0.48 0.52 0.56<br />

t*<br />

0.6 0.64<br />

u<br />

(m/s)<br />

C0<br />

(g/L)<br />

E<br />

(m 2 /s)<br />

0.62 0.287 20.6 0.028<br />

C*<br />

C*<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0<br />

0.48<br />

1<br />

0.52 0.56<br />

t*<br />

0.6 0.64<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

C*<br />

0<br />

0.48 0.52 0.56<br />

t*<br />

0.6 0.64<br />

C*<br />

1<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0<br />

0.48<br />

1<br />

0.52 0.56<br />

t*<br />

0.6 0.64<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0<br />

0.48 0.52 0.56<br />

t*<br />

0.6 0.64<br />

Figura 4.10. Ensayo 4 (segundo <strong>riego</strong>), aplicación 2. Conc<strong>en</strong>tración r<strong>el</strong>ativa experim<strong>en</strong>tal + y<br />

calculada y características <strong>de</strong> la aplicación <strong>en</strong> la tabla asociada. Estaciones 1 a 5, respectivam<strong>en</strong>te.


C*<br />

Q 0<br />

(L/s)<br />

1<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0<br />

0.76 0.8 0.84<br />

t*<br />

0.88 0.92<br />

u<br />

(m/s)<br />

C0<br />

(g/L)<br />

E<br />

(m 2 /s)<br />

0.62 0.289 20.6 0.033<br />

C*<br />

C*<br />

1<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0<br />

0.76<br />

1<br />

0.8 0.84<br />

t*<br />

0.88 0.92<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0<br />

0.76 0.8 0.84<br />

t*<br />

0.88 0.92<br />

4. Optimización <strong>de</strong> la fertirrigación <strong>en</strong> <strong>surcos</strong><br />

C*<br />

C*<br />

1<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0<br />

0.76<br />

1<br />

0.8 0.84<br />

t*<br />

0.88 0.92<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0<br />

0.76 0.8 0.84<br />

t*<br />

0.88 0.92<br />

Figura 4.11. Ensayo 4 (segundo <strong>riego</strong>), aplicación 3. Conc<strong>en</strong>tración r<strong>el</strong>ativa experim<strong>en</strong>tal + y<br />

calculada y características <strong>de</strong> la calibración <strong>en</strong> la tabla asociada. Estaciones 1 a 5, respectivam<strong>en</strong>te.<br />

La evolución <strong>de</strong> E <strong>en</strong> las distintas aplicaciones <strong>de</strong> un mismo <strong>en</strong>sayo muestra cómo<br />

aum<strong>en</strong>ta su valor conforme lo hace la v<strong>el</strong>ocidad media <strong>de</strong>l <strong>flujo</strong>, incluso para pequeñas<br />

variaciones <strong>de</strong> ésta, sobre todo, si se compara la primera aplicación con la última. Esto<br />

<strong>de</strong>muestra cómo <strong>el</strong> valor que se adopte <strong>de</strong> E influye consi<strong>de</strong>rablem<strong>en</strong>te <strong>en</strong> los resultados <strong>de</strong><br />

la distribución final <strong>de</strong> <strong>solutos</strong>. Por lo tanto, es im<strong>por</strong>tante po<strong>de</strong>r estimar <strong>el</strong> valor <strong>de</strong> este<br />

coefici<strong>en</strong>te con precisión para po<strong>de</strong>r simular <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> forma fiable <strong>en</strong> casos <strong>en</strong> los que<br />

no se disponga <strong>de</strong> datos experim<strong>en</strong>tales. En la tabla 4.1 se recog<strong>en</strong> los valores <strong>de</strong>l<br />

coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> dispersión calculados <strong>en</strong> la calibración <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo para cada aplicación.<br />

Tabla 4.1. Valores <strong>de</strong>l coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> dispersión longitudinal.<br />

E (m 2 s -1 )<br />

Ensayo<br />

Ap. 1 Ap. 2 Ap. 3<br />

1 0.018 0.021<br />

2 0.011 0.055 0.060<br />

3 0.001 0.010 0.020<br />

4 0.013 0.028 0.033<br />

79


4. Optimización <strong>de</strong> la fertirrigación <strong>en</strong> <strong>surcos</strong><br />

Como se ha com<strong>en</strong>tado previam<strong>en</strong>te, <strong>el</strong> valor <strong>de</strong> este coefici<strong>en</strong>te varía <strong>en</strong> función<br />

<strong>de</strong> las condiciones <strong>de</strong>l <strong>flujo</strong>; los resultados obt<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> la calibración <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong><br />

<strong>trans<strong>por</strong>te</strong> con los datos <strong>de</strong> campo pon<strong>en</strong> <strong>de</strong> manifiesto la influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> este coefici<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> resultado final <strong>de</strong> cualquier simulación para unas características <strong>de</strong> <strong>flujo</strong> concretas.<br />

En <strong>riego</strong> <strong>por</strong> <strong>surcos</strong>, <strong>en</strong> <strong>el</strong> que <strong>el</strong> <strong>flujo</strong> es gradualm<strong>en</strong>te variado, <strong>el</strong> mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

aplicación <strong>de</strong> fertilizante es crucial para obt<strong>en</strong>er los mejores resultados, y para simular los<br />

efectos <strong>de</strong> este mom<strong>en</strong>to con <strong>el</strong> mo<strong>de</strong>lo explicado, es necesario t<strong>en</strong>er bi<strong>en</strong> acotado <strong>el</strong> valor<br />

<strong>de</strong>l coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> dispersión longitudinal. Es interesante <strong>por</strong> tanto, r<strong>el</strong>acionar este<br />

coefici<strong>en</strong>te con las características <strong>de</strong>l <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> y po<strong>de</strong>r estimar <strong>de</strong> forma a<strong>de</strong>cuada su<br />

valor para introducirlo <strong>en</strong> <strong>el</strong> mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> simulación bajo condiciones no <strong>en</strong>sayadas. El<br />

obt<strong>en</strong>er una función que r<strong>el</strong>acione <strong>el</strong> valor <strong>de</strong> E con las características <strong>de</strong>l <strong>flujo</strong> no es<br />

s<strong>en</strong>cillo, <strong>de</strong>bido a la necesidad <strong>de</strong> gran número <strong>de</strong> datos experim<strong>en</strong>tales.<br />

4.1.1. Distribución vertical <strong>de</strong> <strong>solutos</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o<br />

Otro aspecto a t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> los resultados <strong>de</strong>l fertir<strong>riego</strong> es la profundidad a<br />

la que quedaría <strong>el</strong> fertilizante una vez finalizado <strong>el</strong> <strong>riego</strong>, ya que si se aplica al principio <strong>de</strong>l<br />

<strong>riego</strong>, y éste es muy largo, los nutri<strong>en</strong>tes quedan fuera <strong>de</strong> la zona radical e incluso pue<strong>de</strong>n<br />

per<strong>de</strong>rse <strong>por</strong> infiltración profunda, pudi<strong>en</strong>do llegar a los acuíferos, y <strong>por</strong> supuesto <strong>el</strong> cultivo<br />

no captaría nutri<strong>en</strong>te alguno, <strong>por</strong> lo que este efecto habría que consi<strong>de</strong>rarlo <strong>en</strong> <strong>el</strong> resultado<br />

final <strong>de</strong>l r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> aplicación. Una programación a<strong>de</strong>cuada <strong>de</strong>be t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>el</strong><br />

estado f<strong>en</strong>ológico <strong>de</strong>l cultivo, y po<strong>de</strong>r estimar la profundidad <strong>de</strong> las raíces, muy variable<br />

según la especie cultivada.<br />

En las figuras 4.12 a 4.15 se ha repres<strong>en</strong>tado la distribución vertical <strong>de</strong> la<br />

conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> soluto, normalizada con respecto a la conc<strong>en</strong>tración inicial C0, calculada<br />

<strong>en</strong> cada uno <strong>de</strong> los <strong>en</strong>sayos; como era <strong>de</strong> esperar, se pue<strong>de</strong> observar que las franjas <strong>de</strong><br />

soluto más superficiales correspon<strong>de</strong>n a las últimas aplicaciones. La profundidad a la que se<br />

pres<strong>en</strong>ta <strong>el</strong> soluto <strong>en</strong> estas figuras no es la que se alcanzaría <strong>en</strong> la realidad, ya que falta<br />

incluir la lámina <strong>de</strong> <strong>agua</strong> que se infiltra durante la fase <strong>de</strong> receso y que aquí no se ha t<strong>en</strong>ido<br />

80


4. Optimización <strong>de</strong> la fertirrigación <strong>en</strong> <strong>surcos</strong><br />

<strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta, <strong>por</strong> lo que la profundidad que alcanzaría <strong>el</strong> soluto <strong>en</strong> <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o sería un poco<br />

mayor.<br />

Figura 4.12. Distribución vertical <strong>de</strong>l soluto <strong>en</strong> <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o <strong>en</strong> <strong>el</strong> primer <strong>en</strong>sayo.<br />

Figura 4.13. Distribución vertical <strong>de</strong>l soluto <strong>en</strong> <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o <strong>en</strong> <strong>el</strong> segundo <strong>en</strong>sayo.<br />

81


4. Optimización <strong>de</strong> la fertirrigación <strong>en</strong> <strong>surcos</strong><br />

82<br />

Figura 4.14. Distribución vertical <strong>de</strong>l soluto <strong>en</strong> <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o <strong>en</strong> <strong>el</strong> tercer <strong>en</strong>sayo.


4. Optimización <strong>de</strong> la fertirrigación <strong>en</strong> <strong>surcos</strong><br />

Figura 4.15. Distribución vertical <strong>de</strong>l soluto <strong>en</strong> <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o <strong>en</strong> <strong>el</strong> cuarto <strong>en</strong>sayo.<br />

El mom<strong>en</strong>to <strong>en</strong> que se inicie la aplicación <strong>de</strong> fertilizante <strong>en</strong> cabecera, es una variable<br />

im<strong>por</strong>tante a t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> la programación <strong>de</strong> la fertirrigación, ya que, como se ha ido<br />

com<strong>en</strong>tando a lo largo <strong>de</strong> este trabajo, influye <strong>en</strong> <strong>el</strong> tipo <strong>de</strong> <strong>trans<strong>por</strong>te</strong> superficial, <strong>de</strong>bido a<br />

las condiciones <strong>de</strong>l <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> (superficial y subsuperficial) que condicionan a su vez los<br />

resultados obt<strong>en</strong>idos <strong>de</strong> r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> aplicación y uniformidad <strong>de</strong> distribución, a<strong>de</strong>más<br />

<strong>de</strong> situar <strong>en</strong> <strong>el</strong> perfil <strong>de</strong>l su<strong>el</strong>o la franja <strong>de</strong> soluto a difer<strong>en</strong>te profundidad. Para realizar una<br />

bu<strong>en</strong>a operación <strong>de</strong> fertirrigación <strong>en</strong> un cultivo concreto hay que t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta los tres<br />

resultados.<br />

83


4. Optimización <strong>de</strong> la fertirrigación <strong>en</strong> <strong>surcos</strong><br />

4.2. R<strong>el</strong>ación <strong>de</strong>l coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> dispersión<br />

longitudinal con las variables <strong>de</strong> operación <strong>de</strong>l<br />

fertir<strong>riego</strong><br />

En <strong>el</strong> apartado anterior se puso <strong>de</strong> manifiesto la im<strong>por</strong>tancia <strong>de</strong>l efecto <strong>de</strong>l<br />

coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> dispersión longitudinal <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>trans<strong>por</strong>te</strong> <strong>de</strong> <strong>solutos</strong>. En los resultados <strong>de</strong> la<br />

calibración se apreció una t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia clara (tabla 4.1) <strong>de</strong> aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> su valor efectivo para<br />

aplicaciones efectuadas cuando <strong>el</strong> régim<strong>en</strong> se hace perman<strong>en</strong>te. Esta t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia es, a su vez,<br />

mayor <strong>en</strong> los <strong>en</strong>sayos correspondi<strong>en</strong>tes al primer <strong>riego</strong> con respecto a los <strong>de</strong>l segundo <strong>riego</strong><br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> mismo grupo <strong>de</strong> <strong>surcos</strong> (ver figura 4.16), <strong>por</strong> lo que su variación no <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong><br />

exclusivam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> variaciones <strong>en</strong> <strong>el</strong> patrón <strong>de</strong> v<strong>el</strong>ocidad <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>flujo</strong> superficial <strong>de</strong> <strong>agua</strong>.<br />

Obt<strong>en</strong>er una r<strong>el</strong>ación <strong>de</strong> este coefici<strong>en</strong>te <strong>en</strong> función <strong>de</strong>l tiempo y <strong>el</strong> espacio sería lo<br />

<strong>de</strong>seable, pero para <strong>el</strong>lo se necesitaría gran número <strong>de</strong> medidas <strong>de</strong> distintas variables, lo que<br />

dificulta la puesta <strong>en</strong> práctica <strong>de</strong> <strong>en</strong>sayos dirigidos con este fin.<br />

Abbasi et al. (2003b) y Zerihun et al. (2005a, b) propon<strong>en</strong> <strong>el</strong> uso <strong>de</strong> la expresión <strong>de</strong><br />

El<strong>de</strong>r (1959) que permite incluir la variabilidad espacial y tem<strong>por</strong>al <strong>de</strong> la v<strong>el</strong>ocidad<br />

superficial <strong>de</strong>l <strong>agua</strong>, ajustando <strong>en</strong> <strong>el</strong> mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> <strong>trans<strong>por</strong>te</strong> un parámetro adim<strong>en</strong>sional y la<br />

dispersividad longitudinal <strong>en</strong> dicha ecuación <strong>en</strong> lugar <strong>de</strong> un valor efectivo <strong>de</strong>l coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong><br />

dispersión, aunque García-Navarro et al. (2000) comprobaron <strong>en</strong> su trabajo que esta<br />

ecuación pro<strong>por</strong>ciona valores bajos <strong>de</strong> E. La expresión sugerida <strong>por</strong> Rutherford (1994), al<br />

igual que las propuestas <strong>por</strong> Fischer (1966, 1968a, 1968b <strong>en</strong> Fischer et al, 1979) y otras<br />

similares (Sayre et al., 1968; Sayre et al., 1973 <strong>en</strong> Fischer et al., 1979), son r<strong>el</strong>aciones<br />

empíricas obt<strong>en</strong>idas a partir <strong>de</strong> medidas <strong>en</strong> laboratorio o <strong>en</strong> cauces para difer<strong>en</strong>tes<br />

regím<strong>en</strong>es hidráulicos, y permit<strong>en</strong> una primera aproximación si no se dispone <strong>de</strong> datos<br />

experim<strong>en</strong>tales con los que efectuar una calibración específica.<br />

84


4. Optimización <strong>de</strong> la fertirrigación <strong>en</strong> <strong>surcos</strong><br />

4.2.1. Obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> una función paramétrica que r<strong>el</strong>acione <strong>el</strong><br />

coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> dispersión con las variables <strong>de</strong> operación <strong>de</strong>l fertir<strong>riego</strong>.<br />

García-Navarro et al. (2000) y Abbasi et al. (2003b) concluyeron que, a pesar <strong>de</strong> las<br />

difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>contradas <strong>en</strong> <strong>el</strong> valor efectivo <strong>de</strong>l coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> dispersión, para difer<strong>en</strong>tes<br />

mom<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> aplicación <strong>de</strong>l fertilizante, para unas condiciones dadas <strong>de</strong> aplicación <strong>de</strong>l <strong>agua</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>riego</strong> <strong>en</strong> una misma parc<strong>el</strong>a pue<strong>de</strong> adoptarse un valor constante <strong>de</strong>l parámetro para<br />

difer<strong>en</strong>tes operaciones <strong>de</strong> fertir<strong>riego</strong>, <strong>el</strong> correspondi<strong>en</strong>te a aplicaciones <strong>de</strong> condiciones <strong>de</strong><br />

<strong>flujo</strong> perman<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>agua</strong>. Los resultados obt<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> los <strong>en</strong>sayos pres<strong>en</strong>tados <strong>en</strong> este<br />

trabajo apoyan esta conclusión, pues las mayores difer<strong>en</strong>cias se obti<strong>en</strong><strong>en</strong> para aplicaciones<br />

tempranas <strong>de</strong> trazador, <strong>en</strong> condiciones transitorias <strong>de</strong>l <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong>, cuya uniformidad <strong>de</strong><br />

distribución no es aceptable y, <strong>por</strong> tanto, que no se llevarían a cabo <strong>en</strong> un manejo a<strong>de</strong>cuado<br />

<strong>de</strong>l fertir<strong>riego</strong>.<br />

E, m 2 s -1<br />

0.07<br />

0.06<br />

0.05<br />

0.04<br />

0.03<br />

0.02<br />

0.01<br />

Ensayo 1<br />

Ensayo 2<br />

Ensayo 3<br />

Ensayo 4<br />

0<br />

25 50 75 100 125 150 175 200<br />

t, min<br />

Figura 4.16. Valores <strong>de</strong> E calibrados fr<strong>en</strong>te al tiempo <strong>de</strong> aplicación. Ensayos 1 y 3, primer y<br />

segundo <strong>riego</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> primer grupo <strong>de</strong> <strong>surcos</strong>; <strong>en</strong>sayos 2 y 4, primer y segundo <strong>riego</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> segundo<br />

grupo <strong>de</strong> <strong>surcos</strong>.<br />

Con <strong>el</strong> fin <strong>de</strong> realizar un abanico amplio <strong>de</strong> simulaciones que permitan g<strong>en</strong>erar<br />

curvas <strong>de</strong> operación <strong>de</strong>l fertir<strong>riego</strong> <strong>por</strong> <strong>surcos</strong>, parece o<strong>por</strong>tuno usar los resultados<br />

obt<strong>en</strong>idos a partir <strong>de</strong> los <strong>en</strong>sayos para obt<strong>en</strong>er una r<strong>el</strong>ación <strong>de</strong>l coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> dispersión<br />

con las variables <strong>de</strong> operación <strong>de</strong>l fertir<strong>riego</strong>, y po<strong>de</strong>r así efectuar los cálculos <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo<br />

<strong>de</strong> <strong>trans<strong>por</strong>te</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> y <strong>solutos</strong> con mayor confianza. Se adopta un valor <strong>de</strong>l coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong><br />

85


4. Optimización <strong>de</strong> la fertirrigación <strong>en</strong> <strong>surcos</strong><br />

dispersión uniforme y constante durante <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> <strong>trans<strong>por</strong>te</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> surco, para cada<br />

caso simulado.<br />

En la figura 4.16 es difícil apreciar la r<strong>el</strong>ación <strong>de</strong> E con <strong>el</strong> or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> <strong>riego</strong>, <strong>de</strong>bido a<br />

que <strong>el</strong> avance <strong>de</strong> <strong>agua</strong> <strong>en</strong> cada caso se produce a tiempos difer<strong>en</strong>tes, las condiciones <strong>de</strong><br />

infiltración varían <strong>de</strong> unos <strong>en</strong>sayos a otros, y las aplicaciones realizadas <strong>en</strong> cada <strong>en</strong>sayo se<br />

sucedieron para posiciones dadas <strong>de</strong>l fr<strong>en</strong>te <strong>de</strong> avance <strong>en</strong> <strong>el</strong> surco. La v<strong>el</strong>ocidad <strong>de</strong>l <strong>flujo</strong><br />

superficial <strong>de</strong> <strong>agua</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> surco <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>, para un caudal dado <strong>en</strong> cabecera y unas<br />

condiciones concretas <strong>de</strong> su<strong>el</strong>o, <strong>de</strong> la distancia y <strong>el</strong> tiempo <strong>en</strong> que se evalúe. El valor medio<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> surco, una vez alcanzado <strong>flujo</strong> perman<strong>en</strong>te, <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> la r<strong>el</strong>ación <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> caudal <strong>en</strong><br />

cabecera y la v<strong>el</strong>ocidad <strong>de</strong> infiltración estabilizada. Con <strong>el</strong> fin <strong>de</strong> obt<strong>en</strong>er una expresión que<br />

integre estas r<strong>el</strong>aciones y que permita un uso más g<strong>en</strong>eralizado, se ha buscado una<br />

repres<strong>en</strong>tación adim<strong>en</strong>sional <strong>de</strong> la figura 4.16, que permita comparar con mayor claridad los<br />

resultados y extraer conclusiones más acotadas.<br />

Se probaron difer<strong>en</strong>tes monomios que r<strong>el</strong>acion<strong>en</strong> <strong>el</strong> coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> dispersión y <strong>el</strong><br />

tiempo <strong>de</strong> aplicación <strong>de</strong>l fertilizante expresados sin dim<strong>en</strong>siones E * y T * . Los mejores<br />

resultados se obtuvieron con <strong>el</strong> caudal <strong>de</strong> <strong>en</strong>trada (Q0), la v<strong>el</strong>ocidad <strong>de</strong> infiltración<br />

estabilizada (f0), <strong>el</strong> tiempo que tarda <strong>el</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> <strong>en</strong> alcanzar <strong>el</strong> régim<strong>en</strong> perman<strong>en</strong>te<br />

(t perman<strong>en</strong>te), <strong>el</strong> tiempo durante <strong>el</strong> que se aplica fertilizante (t duración) y <strong>el</strong> tiempo que tarda <strong>el</strong> <strong>flujo</strong><br />

<strong>en</strong> alcanzar <strong>el</strong> final <strong>de</strong>l surco (t avance) como valores característicos <strong>de</strong> la r<strong>el</strong>ación anterior.<br />

86<br />

E<br />

E ⋅t<br />

=<br />

Q<br />

* avance duración 0<br />

(4.1)<br />

0<br />

⋅t<br />

⋅t<br />

perman<strong>en</strong>te<br />

perman<strong>en</strong>te<br />

⋅ f<br />

taplicación<br />

T * =<br />

(4.2)<br />

t<br />

Se ha adoptado como valor <strong>de</strong> tperman<strong>en</strong>te <strong>el</strong> tiempo transcurrido <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> comi<strong>en</strong>zo <strong>de</strong>l<br />

<strong>riego</strong> hasta que la v<strong>el</strong>ocidad media <strong>de</strong>l <strong>flujo</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> surco es <strong>el</strong> 95% <strong>de</strong> la v<strong>el</strong>ocidad media <strong>de</strong>l<br />

<strong>flujo</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> surco <strong>en</strong> régim<strong>en</strong> perman<strong>en</strong>te. Este mom<strong>en</strong>to coinci<strong>de</strong> con <strong>el</strong> tiempo <strong>en</strong> <strong>el</strong> que


4. Optimización <strong>de</strong> la fertirrigación <strong>en</strong> <strong>surcos</strong><br />

se produce <strong>el</strong> cambio <strong>de</strong> p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>en</strong> las curvas repres<strong>en</strong>tadas <strong>en</strong> la figura 4.17, <strong>en</strong> don<strong>de</strong><br />

se muestra la evolución tem<strong>por</strong>al <strong>de</strong> la v<strong>el</strong>ocidad media <strong>de</strong>l <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> surco, <strong>en</strong> la<br />

que se pue<strong>de</strong> apreciar con claridad <strong>el</strong> paso <strong>de</strong> régim<strong>en</strong> transitorio a perman<strong>en</strong>te.<br />

U, m·s -1<br />

0.3<br />

0.25<br />

0.2<br />

0.15<br />

0.1<br />

0.05<br />

0<br />

Ensayo 1<br />

Ensayo 2<br />

0 40 80 120 160 200<br />

t,min<br />

U, m·s -1<br />

0.3<br />

0.25<br />

0.2<br />

0.15<br />

0.1<br />

0.05<br />

0<br />

Ensayo 3<br />

Ensayo 4<br />

0 40 80 120 160 200<br />

t,min<br />

Figura 4.17. Evolución tem<strong>por</strong>al a lo largo <strong>de</strong>l <strong>riego</strong> <strong>de</strong> la v<strong>el</strong>ocidad media superficial <strong>de</strong>l <strong>agua</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

surco para los <strong>en</strong>sayos 1 y 2 (primer <strong>riego</strong>), y 3 y 4 (segundo <strong>riego</strong>).<br />

La figura 4.18 muestra los valores <strong>de</strong>l coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> dispersión y tiempo <strong>de</strong><br />

aplicación adim<strong>en</strong>sionales. Se ha ajustado una función sigmoidal expresada <strong>por</strong> la ecuación<br />

4.3.<br />

E<br />

*<br />

a1<br />

= * ( −a3<br />

⋅(<br />

T −a4<br />

a + e<br />

) )<br />

(4.3)<br />

2<br />

Los parámetros a1, a2, a3 y a4 se estimaron mediante iteración lineal <strong>por</strong> <strong>el</strong> algoritmo<br />

<strong>de</strong> Ros<strong>en</strong>brock. Los valores <strong>de</strong> los parámetros ajustados se pres<strong>en</strong>tan <strong>en</strong> la tabla 4.2, con un<br />

valor <strong>de</strong> R 2 y pro<strong>por</strong>ción <strong>de</strong> varianza explicada <strong>de</strong> 0.83 y 0.7, respectivam<strong>en</strong>te.<br />

Tabla 4.2. Coefici<strong>en</strong>tes ajustados <strong>de</strong> la ecuación 4.3.<br />

a 1 a 2 a 3 a 4<br />

0.13 2.25 3.12 1.22<br />

87


4. Optimización <strong>de</strong> la fertirrigación <strong>en</strong> <strong>surcos</strong><br />

88<br />

E*<br />

0.07<br />

0.06<br />

0.05<br />

0.04<br />

0.03<br />

0.02<br />

0.01<br />

0<br />

0 0.5 1 1.5 2 2.5 3<br />

T*<br />

Figura 4.18. Función paramétrica adim<strong>en</strong>sional que r<strong>el</strong>aciona <strong>el</strong> coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> dispersión<br />

longitudinal efectivo <strong>en</strong> un <strong>riego</strong> con <strong>el</strong> tiempo <strong>de</strong> aplicación <strong>de</strong>l fertilizante.<br />

Ciertam<strong>en</strong>te no hay que olvidar que los datos experim<strong>en</strong>tales provi<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>en</strong>sayos<br />

<strong>de</strong> campo <strong>en</strong> los que las características <strong>de</strong>l su<strong>el</strong>o, <strong>en</strong> particular, su mayor o m<strong>en</strong>or<br />

proximidad a la hipótesis admitida <strong>de</strong> uniformidad, y que un mo<strong>de</strong>lo 2D <strong>de</strong>l movimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> <strong>agua</strong> y <strong>solutos</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>flujo</strong> superficial permitiría una repres<strong>en</strong>tación espaciotem<strong>por</strong>al más<br />

ajustada <strong>de</strong>l proceso real. No obstante, la r<strong>el</strong>ación obt<strong>en</strong>ida permite escoger difer<strong>en</strong>tes<br />

valores <strong>de</strong> E <strong>en</strong> función <strong>de</strong>l mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> aplicación <strong>de</strong>l fertilizante y la duración <strong>de</strong> la<br />

aplicación que se adopte, que inci<strong>de</strong> <strong>en</strong> cómo es <strong>el</strong> régim<strong>en</strong> dominante <strong>en</strong> <strong>el</strong> surco durante<br />

<strong>el</strong> <strong>trans<strong>por</strong>te</strong> <strong>de</strong> esta sustancia, lo cual hace que mejore <strong>el</strong> resultado <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo <strong>en</strong><br />

comparación con <strong>el</strong> obt<strong>en</strong>ido cuando se adopta un valor <strong>de</strong> E constante para un caudal <strong>en</strong><br />

cabecera y su<strong>el</strong>o dados, <strong>el</strong> correspondi<strong>en</strong>te a régim<strong>en</strong> perman<strong>en</strong>te, cualquiera que sea <strong>el</strong><br />

mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> aplicación <strong>de</strong>l fertilizante. Las difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>contradas son más acusadas<br />

cuando las aplicaciones simuladas se efectúan al principio <strong>de</strong>l <strong>riego</strong>.<br />

4.2.2. Validación<br />

Se ha consi<strong>de</strong>rado necesario validar la función paramétrica adim<strong>en</strong>sional (E*-T*)<br />

dada <strong>por</strong> la ecuación 4.3 y los valores <strong>de</strong> la tabla 4.1. Para <strong>el</strong>lo se han usado datos <strong>de</strong> unos<br />

<strong>en</strong>sayos previos realizados <strong>en</strong> la misma parc<strong>el</strong>a durante <strong>el</strong> verano <strong>de</strong> 2002 no usados para la


4. Optimización <strong>de</strong> la fertirrigación <strong>en</strong> <strong>surcos</strong><br />

calibración <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> <strong>trans<strong>por</strong>te</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> y <strong>solutos</strong>. El diseño experim<strong>en</strong>tal fue <strong>el</strong><br />

mismo que <strong>el</strong> aplicado <strong>en</strong> los <strong>en</strong>sayos <strong>de</strong> 2003, pres<strong>en</strong>tados <strong>en</strong> <strong>el</strong> capítulo anterior, con<br />

excepción <strong>de</strong>l número <strong>de</strong> estaciones <strong>de</strong> medida <strong>de</strong> la CE a lo largo <strong>de</strong>l surco, que fueron 4<br />

<strong>en</strong> lugar <strong>de</strong> 5. En los <strong>en</strong>sayos <strong>de</strong> 2002 no se registró la evolución tem<strong>por</strong>al <strong>de</strong> soluto <strong>en</strong> la<br />

estación situada <strong>en</strong> cabecera <strong>de</strong>l surco, como se hizo <strong>en</strong> los <strong>en</strong>sayos <strong>de</strong> 2003.<br />

Los <strong>en</strong>sayos empleados <strong>en</strong> la validación han sido dos, <strong>de</strong>nominados 0.1 y 0.2 <strong>en</strong><br />

este apartado, correspondi<strong>en</strong>do ambos a primer <strong>riego</strong>, <strong>por</strong> lo que se realizaron <strong>en</strong> grupos<br />

<strong>de</strong> <strong>surcos</strong> difer<strong>en</strong>tes, y con dos aplicaciones <strong>de</strong> trazador <strong>en</strong> cada caso. En la tabla 4.3 se<br />

recog<strong>en</strong> sus características. Observando <strong>el</strong> tiempo <strong>de</strong> avance <strong>de</strong>l <strong>agua</strong>, se pue<strong>de</strong> concluir<br />

que la variabilidad espacial <strong>de</strong>l su<strong>el</strong>o es muy gran<strong>de</strong> <strong>en</strong> la parc<strong>el</strong>a, <strong>por</strong> lo que aunque <strong>en</strong> los<br />

dos <strong>en</strong>sayos <strong>el</strong> caudal <strong>de</strong> <strong>en</strong>trada sea <strong>el</strong> mismo, las características <strong>de</strong>l <strong>flujo</strong> serán muy<br />

difer<strong>en</strong>tes.<br />

Tabla 4.3. Características <strong>de</strong> los <strong>en</strong>sayos utilizados <strong>en</strong> la validación <strong>de</strong> la función E*-T*<br />

Ensayo<br />

Or<strong>de</strong>n<br />

<strong>de</strong><br />

<strong>riego</strong><br />

Q0<br />

(L/s)<br />

tavance<br />

(min)<br />

t inicio aplicación trazador (min)<br />

Ap. 1 Ap. 2<br />

0.1 1 0.97 118.5 95.3 * 156<br />

0.2 1 0.97 56 48.7 68<br />

* BrK como trazador; NO3K <strong>en</strong> <strong>el</strong> resto.<br />

4.2.2.1. Calibración <strong>de</strong>l <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong><br />

Procedi<strong>en</strong>do tal y como se explicó <strong>en</strong> <strong>el</strong> capítulo 3 con los <strong>en</strong>sayos <strong>de</strong> fertir<strong>riego</strong>, <strong>el</strong><br />

mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> se ha calibrado utilizando los parámetros <strong>de</strong> la ecuación <strong>de</strong><br />

infiltración y <strong>el</strong> coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> aspereza <strong>de</strong> Manning. Los resultados se pres<strong>en</strong>tan <strong>en</strong> la tabla<br />

4.4.<br />

Tabla 4.4. Parámetros ajustados <strong>de</strong> la ecuación <strong>de</strong> infiltración.<br />

Ensayo k (m s -a ) a f0 (m s -1 ) n (S.I.)<br />

0.1 0.025 0.300 3.00 10-5 0.04<br />

0.2 0.021 0.255 1.30 10-5 0.04<br />

89


4. Optimización <strong>de</strong> la fertirrigación <strong>en</strong> <strong>surcos</strong><br />

El criterio <strong>de</strong> calibración adoptado fue <strong>el</strong> mismo que <strong>en</strong> los casos anteriores, a partir<br />

<strong>de</strong> las curvas <strong>de</strong> avance y <strong>el</strong> hidrograma <strong>de</strong> salida, que se muestran <strong>en</strong> la figura 4.19.<br />

90<br />

t, min<br />

140<br />

120<br />

100<br />

80<br />

60<br />

40<br />

20<br />

0<br />

Ensayo 0.1<br />

Ensayo 0.2<br />

0 33.75 67.5 101.25 135<br />

x, m<br />

Q, Ls-1<br />

0.6<br />

0.5<br />

0.4<br />

0.3<br />

0.2<br />

0.1<br />

Ensayo 0.1<br />

Ensayo 0.2<br />

0<br />

40 80 120 160 200 240<br />

t, min<br />

Figura 4.19. Tiempos <strong>de</strong> avance e hidrogramas <strong>de</strong> escorr<strong>en</strong>tía, experim<strong>en</strong>tales y calculados.<br />

En la tabla 4.5 se pres<strong>en</strong>tan los valores <strong>de</strong> los errores calculados con los tiempos <strong>de</strong><br />

avance. Se pres<strong>en</strong>ta también <strong>el</strong> error <strong>de</strong>l balance <strong>de</strong> masa que pro<strong>por</strong>ciona <strong>el</strong> mo<strong>de</strong>lo,<br />

estando los valores obt<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> un or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> magnitud aceptable.<br />

Tabla 4.5. Errores <strong>en</strong> la calibración <strong>de</strong> los <strong>en</strong>sayos <strong>de</strong> <strong>agua</strong>.<br />

Ensayo<br />

Error<br />

r<strong>el</strong>ativo<br />

Error balance<br />

<strong>de</strong> masa (%)<br />

0.1 0.10 0.1<br />

0.2 0.05 0.0<br />

4.2.2.2. Estimación <strong>de</strong>l coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> dispersión longitudinal y validación <strong>de</strong> la<br />

función E*-T*.<br />

Una vez caracterizado <strong>el</strong> <strong>flujo</strong>, se pue<strong>de</strong> estimar <strong>el</strong> valor <strong>de</strong>l coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong><br />

dispersión longitudinal a adoptar <strong>en</strong> la simulación <strong>de</strong> ambos <strong>en</strong>sayos utilizando la ecuación<br />

4.3. Para <strong>el</strong>lo, sólo se necesita calcular T* a partir <strong>de</strong>l valor <strong>de</strong>l tiempo <strong>de</strong> inicio <strong>de</strong><br />

condiciones perman<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong>, tperman<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> cada caso, una vez calibrado <strong>el</strong><br />

mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> circulación <strong>de</strong> <strong>agua</strong>. La tabla 4.6 recoge estos valores junto con <strong>el</strong> consigui<strong>en</strong>te<br />

valor calculado para E* utilizando la ecuación 4.3, y su correspondi<strong>en</strong>te valor <strong>de</strong> E.


4. Optimización <strong>de</strong> la fertirrigación <strong>en</strong> <strong>surcos</strong><br />

Tabla 4.6. Valores estimados <strong>de</strong>l coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> dispersión longitudinal.<br />

Ensayo Aplicación T * E * E (m2s-1) 0.1<br />

0.2<br />

1 0.656 1.35 10 -2 2.5 10 -3<br />

2 1.070 2.85 10 -2 5.3 10 -2<br />

1 0.454 0.97 10 -2 5.8 10 -3<br />

2 1.080 1.52 10 -2 9.0 10 -2<br />

Para comprobar la bondad <strong>de</strong>l valor <strong>de</strong> E calculado, se ha comparado la evolución<br />

tem<strong>por</strong>al <strong>de</strong> trazador medida <strong>en</strong> los <strong>en</strong>sayos para cada estación <strong>de</strong> medida, y la calculada,<br />

usando los parámetros <strong>de</strong> la tabla 4.6, con <strong>el</strong> mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> <strong>trans<strong>por</strong>te</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> y <strong>solutos</strong><br />

utilizado <strong>en</strong> este trabajo (figuras 4.20 a 4.23), así como los correspondi<strong>en</strong>tes resultados <strong>de</strong><br />

r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> aplicación <strong>de</strong>l trazador experim<strong>en</strong>tales y simulados (tabla 4.7).<br />

C/C 0<br />

C/C 0<br />

1<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0<br />

0.5 0.55 0.6 0.65 0.7<br />

1<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

t*<br />

0<br />

0.5 0.55 0.6<br />

t*<br />

0.65 0.7<br />

C/C 0<br />

1<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0<br />

0.5<br />

1<br />

0.55 0.6<br />

t*<br />

0.65 0.7<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0<br />

0.5 0.55 0.6<br />

t*<br />

0.65 0.7<br />

Figura 4.20. Evolución tem<strong>por</strong>al <strong>de</strong> soluto experim<strong>en</strong>tal y calculada. Ensayo 0.1, aplicación 1.<br />

C/C 0<br />

91


4. Optimización <strong>de</strong> la fertirrigación <strong>en</strong> <strong>surcos</strong><br />

92<br />

C/C 0<br />

C/C 0<br />

1<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0<br />

0.8 0.85 0.9<br />

t*<br />

0.95 1<br />

1<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0<br />

0.8 0.85 0.9<br />

t*<br />

0.95 1<br />

C/C 0<br />

C/C 0<br />

1<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0<br />

0.8 0.85 0.9<br />

t*<br />

0.95 1<br />

1<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0<br />

0.8 0.85 0.9<br />

t*<br />

0.95 1<br />

Figura 4.21. Evolución tem<strong>por</strong>al <strong>de</strong> soluto experim<strong>en</strong>tal y calculada. Ensayo 0.1, aplicación 2.<br />

C/C 0<br />

C/C 0<br />

1<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0<br />

0.25 0.3 0.35<br />

t*<br />

0.4 0.45<br />

1<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0<br />

0.25 0.3 0.35<br />

t*<br />

0.4 0.45<br />

C/C 0<br />

C/C 0<br />

1<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0<br />

0.25 0.3 0.35<br />

t*<br />

0.4 0.45<br />

1<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0<br />

0.25 0.3 0.35<br />

t*<br />

0.4 0.45<br />

Figura 4.22. Evolución tem<strong>por</strong>al <strong>de</strong> soluto experim<strong>en</strong>tal y calculada. Ensayo 0.2, aplicación 1.


C/C 0<br />

C/C 0<br />

1<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0<br />

0.3 0.35 0.4<br />

t*<br />

0.45 0.5<br />

1<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0<br />

0.3 0.35 0.4<br />

t*<br />

0.45 0.5<br />

C/C 0<br />

C/C 0<br />

1<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

4. Optimización <strong>de</strong> la fertirrigación <strong>en</strong> <strong>surcos</strong><br />

0<br />

0.3 0.35 0.4<br />

t*<br />

0.45 0.5<br />

1<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0<br />

0.3 0.35 0.4<br />

t*<br />

0.45 0.5<br />

Figura 4.23. Evolución tem<strong>por</strong>al <strong>de</strong> soluto experim<strong>en</strong>tal y calculada. Ensayo 0.2, aplicación 2.<br />

En estos <strong>en</strong>sayos se observa también <strong>el</strong> efecto <strong>de</strong> la variabilidad <strong>de</strong> la infiltración a<br />

lo largo <strong>de</strong>l surco, <strong>de</strong> ahí <strong>el</strong> <strong>de</strong>sfase <strong>en</strong>tre las curvas experim<strong>en</strong>tales y calculadas. Las<br />

difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>contradas son <strong>de</strong> igual o m<strong>en</strong>or magnitud que para los casos usados <strong>en</strong> la<br />

calibración <strong>de</strong> la r<strong>el</strong>ación E*-T* obt<strong>en</strong>ida. Exceptuando las dos últimas curvas <strong>de</strong> la figura<br />

4.21, la distribución espacial <strong>de</strong> soluto se reproduce a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te. Se observa que las<br />

curvas calculadas correspondi<strong>en</strong>tes al <strong>en</strong>sayo 0.1 se retrasan con respecto a las observadas,<br />

sucedi<strong>en</strong>do lo contrario <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>en</strong>sayo 0.2, <strong>en</strong> <strong>el</strong> que las curvas calculadas se a<strong>de</strong>lantan a las<br />

observadas, esto <strong>de</strong> pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>ber a que <strong>el</strong> coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> aspereza <strong>de</strong> Manning no repres<strong>en</strong>ta<br />

a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te las condiciones <strong>de</strong> todo <strong>el</strong> surco, esta ley pue<strong>de</strong> inducir a errores cuando los<br />

caudales <strong>de</strong> <strong>en</strong>trada son bajos y las fuerzas viscosas r<strong>el</strong>evantes (Zapata et al., 2007).<br />

En la tabla 4.7 se pres<strong>en</strong>tan los resultados obt<strong>en</strong>idos <strong>de</strong> la función objetivo,<br />

r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> aplicación <strong>de</strong>l trazador, experim<strong>en</strong>tal y calculado. Se pue<strong>de</strong> observar que los<br />

resultados calculados no se alejan <strong>de</strong> los experim<strong>en</strong>tales, sobre todo los correspondi<strong>en</strong>tes al<br />

<strong>en</strong>sayo 0.2. Se pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>cir que la estimación <strong>de</strong>l valor <strong>de</strong> E a partir <strong>de</strong> la función<br />

paramétrica es válida para realizar simulaciones <strong>de</strong> operaciones <strong>de</strong> fertir<strong>riego</strong> con caudales<br />

<strong>en</strong> cabecera y características <strong>de</strong>l su<strong>el</strong>o difer<strong>en</strong>tes a los utilizados <strong>en</strong> los <strong>en</strong>sayos <strong>de</strong><br />

93


4. Optimización <strong>de</strong> la fertirrigación <strong>en</strong> <strong>surcos</strong><br />

calibración, y obt<strong>en</strong>er resultados con un grado <strong>de</strong> aproximación a la realidad semejante a<br />

los <strong>de</strong> estos.<br />

94<br />

Tabla 4.7. Comparación <strong>de</strong> los valores <strong>de</strong> r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> aplicación, experim<strong>en</strong>tal y calculado.<br />

Ensayo Aplicación<br />

0.1<br />

0.2<br />

R<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to<br />

experim<strong>en</strong>tal %<br />

R<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to<br />

calculado %<br />

1 **88.0 93<br />

2 78.0 90<br />

1 75.0 75<br />

2 66.6 69<br />

** En este <strong>en</strong>sayo <strong>el</strong> fr<strong>en</strong>te <strong>de</strong> soluto alcanzó al fr<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>agua</strong>, <strong>por</strong> lo que<br />

cuando <strong>el</strong> <strong>agua</strong> llegó a la última estación <strong>de</strong> medida ya llevaba consigo<br />

soluto, <strong>por</strong> lo que primera medida <strong>de</strong> conc<strong>en</strong>tración <strong>en</strong> esa estación no es<br />

cero, como se pue<strong>de</strong> observar <strong>en</strong> la figura 4.6; <strong>por</strong> lo tanto la estimación <strong>de</strong><br />

la masa que abandona <strong>el</strong> surco <strong>en</strong> este caso es <strong>de</strong> tipo ori<strong>en</strong>tativo.


4. Optimización <strong>de</strong> la fertirrigación <strong>en</strong> <strong>surcos</strong><br />

4.3. Simulación <strong>de</strong> operaciones <strong>de</strong> fertir<strong>riego</strong><br />

Tanto <strong>el</strong> mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> aplicación <strong>de</strong> fertilizante como la duración <strong>de</strong> la misma<br />

<strong>de</strong>terminan, para unas condiciones <strong>de</strong> manejo <strong>de</strong>l <strong>agua</strong> <strong>de</strong> <strong>riego</strong> dadas, la calidad <strong>de</strong> la<br />

fertirrigación. Existe abundante trabajo que permite establecer pautas óptimas <strong>de</strong> operación<br />

<strong>de</strong> fertir<strong>riego</strong> <strong>en</strong> <strong>riego</strong> <strong>en</strong> tablares, si<strong>en</strong>do más escasas las conclusiones refer<strong>en</strong>tes a <strong>riego</strong> <strong>en</strong><br />

<strong>surcos</strong>. Así Playán y Faci (1997b) concluyeron que <strong>en</strong> tablares las aplicaciones <strong>de</strong> soluto <strong>de</strong><br />

pequeña duración empeoran <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral los resultados <strong>de</strong> uniformidad alcanzados, aunque<br />

si se ha <strong>de</strong> aplicar fertilizante <strong>en</strong> pulsos cortos conv<strong>en</strong>drá hacerlo cuando <strong>el</strong> fr<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>agua</strong><br />

haya recorrido <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> 33% y <strong>el</strong> 50% <strong>de</strong> la longitud total. Abbasi et al. (2003a) se inclinaban<br />

<strong>por</strong> aplicar <strong>el</strong> fertilizante <strong>de</strong> forma continua durante todo <strong>el</strong> <strong>riego</strong> <strong>en</strong> <strong>surcos</strong> con escorr<strong>en</strong>tía<br />

libre, y durante la primera mitad o segunda mitad <strong>de</strong>l <strong>riego</strong> <strong>en</strong> <strong>surcos</strong> bloqueados (sin<br />

escorr<strong>en</strong>tía final <strong>por</strong> cierre <strong>de</strong> los mismos). De esta forma obtuvieron una uniformidad<br />

experim<strong>en</strong>tal aceptable, que alcanzaba un 57.8, 32.2 y 83.0 %. En todos estos trabajos <strong>el</strong><br />

<strong>riego</strong> estaba confinado, sin escorr<strong>en</strong>tía libre al final <strong>de</strong> la parc<strong>el</strong>a, <strong>por</strong> lo que los<br />

r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> aplicación eran siempre <strong>de</strong>l 100% (sin t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta las pérdidas <strong>por</strong><br />

percolación profunda) y la optimización se basaba únicam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> la uniformidad <strong>de</strong><br />

distribución final. En <strong>el</strong> sistema <strong>de</strong> <strong>riego</strong> <strong>en</strong> <strong>surcos</strong> con escorr<strong>en</strong>tía libre al final <strong>de</strong>l surco<br />

analizado <strong>en</strong> este trabajo, una aplicación continua <strong>de</strong> fertilizante implicaría r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong><br />

aplicación bajos, con <strong>el</strong>evadas pérdidas <strong>agua</strong>s abajo <strong>de</strong>l sistema. Su optimización pasa <strong>por</strong><br />

optimizar ambos criterios, uniformidad y r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to, buscando la combinación <strong>de</strong><br />

variables <strong>de</strong> la operación <strong>de</strong>l fertir<strong>riego</strong> más a<strong>de</strong>cuada.<br />

Este apartado pres<strong>en</strong>ta las simulaciones <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes alternativas <strong>de</strong> operación <strong>de</strong>l<br />

fertir<strong>riego</strong>, para <strong>el</strong> manejo <strong>de</strong>l <strong>riego</strong> empleado <strong>en</strong> los <strong>en</strong>sayos <strong>de</strong> campo <strong>de</strong>scritos <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

capítulo 3. Se han escogido las características <strong>de</strong> los <strong>en</strong>sayos 2 y 4.<br />

Las variables <strong>de</strong> operación <strong>de</strong>l fertir<strong>riego</strong> y su intervalo <strong>de</strong> variación simulado han sido:<br />

• Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong>l <strong>riego</strong> <strong>en</strong> que se realiza la aplicación <strong>de</strong>l fertilizante: 1º o 2º<br />

95


4. Optimización <strong>de</strong> la fertirrigación <strong>en</strong> <strong>surcos</strong><br />

• Inicio <strong>de</strong> la aplicación <strong>de</strong>l fertilizante: taplicación , compr<strong>en</strong>dido <strong>en</strong>tre 4 y 104 minutos <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

<strong>el</strong> inicio <strong>de</strong>l <strong>riego</strong><br />

• Duración <strong>de</strong>l período <strong>de</strong> aplicación <strong>de</strong> fertilizante: 2, 4 y 6 minutos<br />

4.3.1. Resultados <strong>de</strong> las simulaciones<br />

Para cada valor analizado <strong>de</strong> duración <strong>de</strong> la aplicación <strong>de</strong> fertilizante, se han<br />

simulado difer<strong>en</strong>tes <strong>el</strong>ecciones <strong>de</strong>l tiempo <strong>de</strong> inicio <strong>de</strong> la aplicación, con intervalos <strong>de</strong><br />

variación <strong>de</strong> 4 minutos <strong>en</strong> cada simulación. Se han calculado los casos para las aplicaciones<br />

<strong>en</strong> primer o segundo <strong>riego</strong>. En los casos <strong>de</strong> primer <strong>riego</strong> se ha adoptado un valor <strong>de</strong>l<br />

coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> aspereza <strong>de</strong> Manning <strong>de</strong> 0.04 y para segundo <strong>riego</strong>, <strong>de</strong> 0.017.<br />

El coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> dispersión longitudinal adoptado <strong>en</strong> cada caso se ha estimado<br />

utilizando la ecuación 4.1 propuesta <strong>en</strong> este trabajo. En las tablas 4.8 y 4.9 se pres<strong>en</strong>tan los<br />

valores <strong>de</strong> este coefici<strong>en</strong>te para distintos tiempos <strong>de</strong> aplicación <strong>de</strong> fertilizante, distingui<strong>en</strong>do<br />

si se hace <strong>en</strong> primer o segundo <strong>riego</strong>. Se pue<strong>de</strong> observar que conforme se retrasa <strong>el</strong><br />

mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> aplicación <strong>el</strong> valor <strong>de</strong>l coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> dispersión es mayor, y que para un<br />

mismo tiempo <strong>de</strong> aplicación <strong>de</strong> fertilizante, <strong>el</strong> valor <strong>de</strong> E disminuye cuando la aplicación se<br />

realiza durante más tiempo, esto es razonable, ya que a medida que se prolonga la<br />

aplicación <strong>de</strong> fertilizante al <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong>, <strong>el</strong> efecto <strong>de</strong> la dispersión <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>trans<strong>por</strong>te</strong><br />

disminuye, ya que <strong>el</strong> gradi<strong>en</strong>te <strong>de</strong> conc<strong>en</strong>tración es m<strong>en</strong>or. Abbasi et al. (2003b) observaron<br />

<strong>en</strong> sus resultados que cuando realizaban la aplicación <strong>de</strong> fertilizante durante todo <strong>el</strong> tiempo<br />

<strong>de</strong> <strong>riego</strong>, <strong>el</strong> <strong>trans<strong>por</strong>te</strong> se producía <strong>de</strong> forma advectivo. El valor <strong>de</strong> este coefici<strong>en</strong>te es mayor<br />

<strong>en</strong> primer <strong>riego</strong>.<br />

96


4. Optimización <strong>de</strong> la fertirrigación <strong>en</strong> <strong>surcos</strong><br />

Tabla 4.8. Valores estimados <strong>de</strong> E <strong>en</strong> las simulaciones correspondi<strong>en</strong>tes a primer <strong>riego</strong><br />

E (m 2 s -1 taplicación<br />

)<br />

(min) 2 min 4 min 6 min<br />

4 0.0064 0.0031 0.0021<br />

8 0.0072 0.0036 0.0024<br />

12 0.0081 0.0040 0.0027<br />

16 0.0091 0.0045 0.0030<br />

20 0.0102 0.0051 0.0034<br />

24 0.0114 0.0057 0.0038<br />

28 0.0128 0.0064 0.0042<br />

32 0.0143 0.0079 0.0048<br />

36 0.0159 0.0088 0.0053<br />

40 0.0177 0.0099 0.0060<br />

44 0.0197 0.0109 0.0065<br />

48 0.0219 0.0121 0.0073<br />

52 0.0242 0.0134 0.0081<br />

56 0.0267 0.0147 0.0088<br />

60 0.0294 0.0161 0.0098<br />

64 0.0323 0.0176 0.0120<br />

68 0.0353 0.0192 0.0130<br />

72 0.0385 0.0209 0.0140<br />

76 0.0418 0.0226 0.0150<br />

80 0.0453 0.0240 0.0160<br />

84 0.0489 0.0263 0.0170<br />

88 0.0525 0.0281 0.0190<br />

92 0.0562 0.0300 0.0200<br />

96 0.0599 0.0318 0.0210<br />

100 0.0637 0.0337 0.0220<br />

104 0.0673 0.0360 0.0240<br />

97


4. Optimización <strong>de</strong> la fertirrigación <strong>en</strong> <strong>surcos</strong><br />

98<br />

Tabla 4.9. Valores estimados <strong>de</strong> E <strong>en</strong> las simulaciones correspondi<strong>en</strong>tes a segundo <strong>riego</strong>.<br />

E (m 2 s -1 taplicación<br />

)<br />

(min) 2 min 4 min 6 min<br />

4 0.0045 0.0024 0.0015<br />

8 0.0059 0.0029 0.0020<br />

12 0.0079 0.0039 0.0026<br />

16 0.0104 0.0052 0.0035<br />

20 0.0135 0.0067 0.0045<br />

24 0.0172 0.0085 0.0057<br />

28 0.0215 0.0108 0.0072<br />

32 0.0264 0.0132 0.0088<br />

36 0.0317 0.0159 0.0106<br />

40 0.0372 0.0186 0.0124<br />

44 0.0425 0.0213 0.0142<br />

48 0.0475 0.0238 0.0158<br />

52 0.0520 0.0260 0.0173<br />

56 0.0558 0.0279 0.0186<br />

60 0.0590 0.0295 0.0197<br />

En las tablas 4.10 y 4.11 se pres<strong>en</strong>tan los valores obt<strong>en</strong>idos <strong>de</strong> Ra y UD <strong>en</strong> las<br />

simulaciones efectuadas para primer y segundo <strong>riego</strong>, respectivam<strong>en</strong>te. Cuando se retrasa <strong>el</strong><br />

mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> aplicación, <strong>el</strong> r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> aplicación disminuye. Lo contrario ocurre<br />

cuando se compara la uniformidad <strong>de</strong> distribución final. Al aum<strong>en</strong>tar la duración <strong>de</strong> la<br />

aplicación, disminuye <strong>el</strong> r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> aplicación, pero aum<strong>en</strong>ta la uniformidad <strong>de</strong><br />

distribución. Los dos índices <strong>de</strong> calidad <strong>de</strong> la fertirrigación se muev<strong>en</strong> <strong>en</strong> s<strong>en</strong>tidos opuestos,<br />

cuando uno aum<strong>en</strong>ta disminuye <strong>el</strong> otro. El resultado óptimo, <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, lo darán las<br />

condiciones que maximic<strong>en</strong> estos índices, salvo <strong>en</strong> los casos <strong>en</strong> los que interese uno <strong>de</strong><br />

<strong>el</strong>los <strong>de</strong> forma prioritaria (<strong>por</strong> ejemplo, máxima uniformidad <strong>de</strong> distribución para<br />

r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>tos superiores a un umbral dado). Se realizaron simulaciones hasta que los<br />

valores <strong>de</strong>l inicio <strong>de</strong> la aplicación inducían resultados <strong>de</strong> r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> aplicación <strong>de</strong>l 40%<br />

o m<strong>en</strong>ores, casos no admisibles <strong>en</strong> la práctica <strong>por</strong> criterios económicos y ambi<strong>en</strong>tales.


4. Optimización <strong>de</strong> la fertirrigación <strong>en</strong> <strong>surcos</strong><br />

Tabla 4.10. Ra y UD <strong>en</strong> las simulaciones correspondi<strong>en</strong>tes a primer <strong>riego</strong>.<br />

taplicación<br />

(min)<br />

Ra % UD %<br />

2 min 4 min 6 min 2 min 4 min 6 min<br />

4 100 100 100 0 0 0<br />

8 100 100 100 0 0 0<br />

12 100 100 100 0 0 0<br />

16 100 100 100 0 0 0<br />

20 100 100 100 0 0 0<br />

24 100 100 100 17.0 17.0 30.0<br />

28 100 100 100 42.0 50.0 60.0<br />

32 100 100 100 70.0 72.0 75.0<br />

36 100 100 100 80.0 82.0 83.0<br />

40 99.0 98.0 96.0 89.0 91.0 93.0<br />

44 92.0 90.0 88.0 91.0 93.0 94.0<br />

48 85.0 83.0 82.0 93.0 95.0 96.0<br />

52 77.0 76.0 75.0 94.0 95,8 96.0<br />

56 73.0 72.0 75.0 95.0 96,4 96,9<br />

60 69.0 68.0 67.0 95,4 96,8 97,3<br />

64 66.0 65.0 64.0 95,8 97,1 97,6<br />

68 63.0 62,5 62.0 96.0 97,4 97,8<br />

72 60.7 60,1 59.0 96,3 97,6 98.0<br />

76 58.4 57,9 57.0 96,5 97,8 98,2<br />

80 55.7 55.0 55.0 98,20 98,27 98,28<br />

84 53.8 53.0 53.0 98,25 98,33 98,3<br />

88 52.0 51,7 51.0 98,31 98,38 98,4<br />

92 50.0 50.0 50.0 98,37 98,43 98,44<br />

96 49.0 48,7 48.0 98,42 98,47 98,48<br />

100 47.6 47,4 47.0 98,46 98,50 98,51<br />

104 46.4 46,1 45,8 98,49 101,16 99,9<br />

99


4. Optimización <strong>de</strong> la fertirrigación <strong>en</strong> <strong>surcos</strong><br />

100<br />

taplicación<br />

(min)<br />

Tabla 4.11. Ra y UD <strong>en</strong> las simulaciones correspondi<strong>en</strong>tes a segundo <strong>riego</strong>.<br />

Ra % UD %<br />

2 min 4 min 6 min 2 min 4 min 6 min<br />

4 100 100 100 0 0 0<br />

8 100 100 100 0 0 0<br />

12 100 100 100 0 0 0<br />

16 100 100 100 0 0.63 50.46<br />

20 100 100 95.30 72.50 74.90 77.42<br />

24 99.15 93.41 80.20 74.37 79.94 80.00<br />

28 80.27 75.92 68.10 76.74 82.02 85.16<br />

32 66.44 66.30 60.90 79.00 83.66 88.14<br />

36 62.30 59.65 55.00 82.00 85.77 89.00<br />

40 56.90 54.53 50.00 83.70 87.17 90.00<br />

44 52.60 50.36 47.00 84.50 88.19 91.70<br />

48 48.90 46.90 44.00 85.00 89.00 92.40<br />

52 45.80 43.92 41.60 85.70 89.72 93.00<br />

56 43.10 41.39 39.00 86.30 90.36 93.50<br />

60 40.60 39.06 37.40 87.00 90.97 94.00<br />

Los valores nulos <strong>de</strong> UD correspon<strong>de</strong>n a aqu<strong>el</strong>los casos <strong>en</strong> los que <strong>el</strong> fertilizante no<br />

alcanza <strong>el</strong> tramo <strong>de</strong> surco correspondi<strong>en</strong>te al último 25% <strong>de</strong> su longitud, <strong>por</strong> lo que <strong>en</strong> este<br />

no se infiltra fertilizante <strong>en</strong> cantidad alguna (ver ec. 1.2). En estos casos, <strong>el</strong> r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

aplicación es máximo, ya que todo <strong>el</strong> fertilizante aplicado queda <strong>en</strong> <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o <strong>de</strong>l surco.<br />

En ambos <strong>riego</strong>s, se pue<strong>de</strong> observar lo rápido que la uniformidad <strong>de</strong> distribución<br />

alcanza valores <strong>de</strong>seables conforme se retrasa <strong>el</strong> mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> aplicación, com<strong>por</strong>tándose <strong>de</strong><br />

forma inversa <strong>el</strong> Ra. Por <strong>el</strong> que estos resultados permit<strong>en</strong> s<strong>el</strong>eccionar una combinación<br />

óptima <strong>de</strong> ambos parámetros.<br />

Parece que la duración <strong>de</strong> aplicación simulados no ejerce gran influ<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

resultado final, pues no se ha estimado o<strong>por</strong>tuno utilizar valores muy difer<strong>en</strong>tes a los 4<br />

minutos utilizados <strong>en</strong> los <strong>en</strong>sayos <strong>de</strong> campo <strong>en</strong> los que se basa la r<strong>el</strong>ación E*-T* utilizada


4. Optimización <strong>de</strong> la fertirrigación <strong>en</strong> <strong>surcos</strong><br />

<strong>en</strong> las simulaciones. Aun así se pue<strong>de</strong> observar que cuando esta variable aum<strong>en</strong>ta, <strong>el</strong><br />

r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> aplicación ti<strong>en</strong><strong>de</strong> a disminuir, no si<strong>en</strong>do así <strong>el</strong> com<strong>por</strong>tami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> la<br />

uniformidad <strong>de</strong> distribución, que ti<strong>en</strong><strong>de</strong> a aum<strong>en</strong>tar, <strong>por</strong> lo que para aplicaciones muy<br />

largas <strong>en</strong> <strong>el</strong> tiempo no se obt<strong>en</strong>dría una bu<strong>en</strong>a combinación <strong>de</strong> ambos índices como ya se<br />

ha m<strong>en</strong>cionado previam<strong>en</strong>te.<br />

Los resultados aquí obt<strong>en</strong>idos <strong>de</strong> UD concuerdan con los resultados obt<strong>en</strong>idos <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> trabajo pres<strong>en</strong>tado <strong>por</strong> Playán y Faci (1997b) sobre fertirrigación <strong>en</strong> tablares, que<br />

obti<strong>en</strong><strong>en</strong> un valor óptimo <strong>de</strong> UD para aplicaciones <strong>de</strong> soluto breves efectuadas durante la<br />

fase <strong>de</strong> avance <strong>de</strong>l <strong>flujo</strong>; Sabillón y Merkley (2004), <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> realizar numerosas<br />

simulaciones con un mo<strong>de</strong>lo 1D, obtuvieron conclusiones similares optimizando ambos<br />

índices con aplicaciones cortas cuando <strong>el</strong> fr<strong>en</strong>te <strong>de</strong> avance <strong>de</strong> <strong>agua</strong> ha recorrido <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> 85<br />

y 95% <strong>de</strong> la longitud total <strong>de</strong>l surco.<br />

4.3.2. Influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l or<strong>de</strong>n <strong>de</strong>l <strong>riego</strong> <strong>en</strong> que se realice la aplicación<br />

El or<strong>de</strong>n <strong>de</strong>l <strong>riego</strong> condiciona <strong>el</strong> mom<strong>en</strong>to óptimo <strong>de</strong> la aplicación <strong>de</strong> soluto,<br />

<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>de</strong> las condiciones iniciales <strong>de</strong> humedad <strong>de</strong>l su<strong>el</strong>o, ya que <strong>el</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong><br />

t<strong>en</strong>drá unas características difer<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> cada caso. En la figura 4.24 se pres<strong>en</strong>ta <strong>el</strong><br />

r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> aplicación <strong>en</strong> r<strong>el</strong>ación al tiempo <strong>de</strong> aplicación para todos los casos<br />

simulados <strong>en</strong> primer <strong>el</strong> <strong>riego</strong> y segundo <strong>riego</strong> recogidos <strong>en</strong> las tablas 4.24 y 4.25. Se pue<strong>de</strong><br />

observar que se obti<strong>en</strong><strong>en</strong> valores <strong>de</strong>l r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> aplicación <strong>de</strong>l 100% <strong>en</strong> un intervalo<br />

más amplio <strong>de</strong>l mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> inicio <strong>de</strong> la aplicación cuando esta se efectúa <strong>en</strong> primer <strong>riego</strong>:<br />

<strong>el</strong> <strong>agua</strong> tarda más <strong>en</strong> llegar al final <strong>de</strong>l surco, <strong>por</strong> lo tanto hay mayor o<strong>por</strong>tunidad para que<br />

<strong>el</strong> fertilizante aplicado se infiltre completam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> surco sin alcanzar su tramo final.<br />

101


4. Optimización <strong>de</strong> la fertirrigación <strong>en</strong> <strong>surcos</strong><br />

102<br />

R<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to, %<br />

100<br />

90<br />

80<br />

70<br />

60<br />

50<br />

40<br />

30<br />

20<br />

10<br />

0<br />

Segundo<br />

Riego<br />

2 minutos<br />

4 minutos<br />

6 minutos<br />

Primer<br />

Riego<br />

0 12 24 36 48 60 72 84 96 108<br />

t aplicación , min<br />

Figura 4.24. Influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l or<strong>de</strong>n <strong>de</strong>l <strong>riego</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> aplicación.<br />

La figura 4.25 repres<strong>en</strong>ta UD fr<strong>en</strong>te al mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> inicio <strong>de</strong> la aplicación y, como<br />

cabía esperar, <strong>el</strong> com<strong>por</strong>tami<strong>en</strong>to es contrario al <strong>de</strong> Ra, observándose que cuando las<br />

aplicaciones están más próximas al comi<strong>en</strong>zo <strong>de</strong>l <strong>riego</strong> UD es inferior a los casos <strong>en</strong> que se<br />

retrasa la aplicación <strong>de</strong> fertilizante. A<strong>de</strong>más, <strong>en</strong> <strong>el</strong> segundo <strong>riego</strong> se obti<strong>en</strong><strong>en</strong> mejores<br />

resultados <strong>en</strong> las aplicaciones cercanas al comi<strong>en</strong>zo <strong>de</strong>l <strong>riego</strong> que <strong>en</strong> <strong>el</strong> primer <strong>riego</strong>, ya que<br />

<strong>el</strong> <strong>agua</strong> alcanza antes <strong>el</strong> final <strong>de</strong>l surco y <strong>el</strong> <strong>flujo</strong> se estabiliza antes, lo que favorece una<br />

mayor UD.<br />

UD<br />

1<br />

0.9<br />

0.8<br />

0.7<br />

0.6<br />

0.5<br />

0.4<br />

0.3<br />

0.2<br />

0.1<br />

0<br />

Segundo<br />

Riego<br />

Primer<br />

Riego<br />

2 minutos<br />

4 minutos<br />

6 minutos<br />

0 12 24 36 48 60 72 84 96 108<br />

t aplicación, min<br />

Figura 4.25. Influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> <strong>riego</strong> <strong>en</strong> la uniformidad <strong>de</strong> distribución.


4.4. Curvas <strong>de</strong> operación <strong>de</strong>l fertir<strong>riego</strong><br />

4. Optimización <strong>de</strong> la fertirrigación <strong>en</strong> <strong>surcos</strong><br />

La combinación <strong>de</strong> las curvas recogidas <strong>en</strong> las figuras 4.24 y 4.25 constituye <strong>el</strong><br />

diagrama <strong>de</strong> operación <strong>de</strong>l fertir<strong>riego</strong> correspondi<strong>en</strong>te a las condiciones <strong>de</strong> <strong>riego</strong> analizadas.<br />

La duración <strong>de</strong> la aplicación no influye consi<strong>de</strong>rablem<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> resultado final <strong>de</strong> la<br />

operación, pero sí <strong>el</strong> mom<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>el</strong> que se realice ésta. La intersección <strong>en</strong>tre <strong>el</strong><br />

R<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> aplicación y la Uniformidad <strong>de</strong> Distribución muestra <strong>el</strong> mom<strong>en</strong>to óptimo<br />

<strong>de</strong> aplicación, si <strong>el</strong> criterio adoptado es maximizar ambos parámetros <strong>de</strong> forma conjunta.<br />

R<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to, %<br />

100<br />

90<br />

80<br />

70<br />

60<br />

50<br />

40<br />

30<br />

20<br />

10<br />

0<br />

Primer Riego<br />

2 minutos<br />

4 minutos<br />

6 minutos<br />

0 12 24 36 48 60 72 84 96 108<br />

t aplicación, min<br />

100<br />

90<br />

80<br />

70<br />

60<br />

50<br />

40<br />

30<br />

20<br />

10<br />

0<br />

UD, %<br />

Figura 4.26. Curva <strong>de</strong> operación <strong>de</strong> fertir<strong>riego</strong> <strong>en</strong> primer <strong>riego</strong>.<br />

103


4. Optimización <strong>de</strong> la fertirrigación <strong>en</strong> <strong>surcos</strong><br />

104<br />

R<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to, %<br />

100<br />

90<br />

80<br />

70<br />

60<br />

50<br />

40<br />

30<br />

20<br />

10<br />

0<br />

Segundo Riego<br />

2 minutos<br />

4 minutos<br />

6 minutos<br />

0 12 24 36 48 60 72 84 96 108<br />

t aplicación, min<br />

100<br />

90<br />

80<br />

70<br />

60<br />

50<br />

40<br />

30<br />

20<br />

10<br />

0<br />

UD, %<br />

Figura 4.27. Curva <strong>de</strong> operación <strong>de</strong> fertir<strong>riego</strong> <strong>en</strong> segundo <strong>riego</strong>.<br />

Los resultados muestran claram<strong>en</strong>te <strong>el</strong> efecto <strong>de</strong> las condiciones iniciales <strong>de</strong>l su<strong>el</strong>o,<br />

ya que para los casos <strong>de</strong> segundo <strong>riego</strong>, <strong>en</strong> los que <strong>el</strong> lecho está consolidado y <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o<br />

conti<strong>en</strong>e cierta humedad inicial, <strong>el</strong> mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> aplicación <strong>de</strong> fertilizante que pro<strong>por</strong>ciona<br />

los mejores resultados, se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra más cerca <strong>de</strong>l comi<strong>en</strong>zo <strong>de</strong>l <strong>riego</strong>. Los mom<strong>en</strong>tos<br />

óptimos <strong>de</strong> aplicación se sitúan a 44 y 26 minutos <strong>de</strong>l comi<strong>en</strong>zo <strong>de</strong>l <strong>riego</strong> para los casos <strong>de</strong><br />

primer y segundo <strong>riego</strong>, respectivam<strong>en</strong>te. Para estos casos concretos y una duración <strong>de</strong><br />

aplicación, se pres<strong>en</strong>tan <strong>en</strong> las figuras 4.28, 4.29 y 4.30 la evolución tem<strong>por</strong>al <strong>de</strong><br />

conc<strong>en</strong>tración a lo largo <strong>de</strong>l surco (<strong>en</strong> X= 0, 33.75, 67.5, 101.25 y 135 m, respectivam<strong>en</strong>te)<br />

y su distribución longitudinal y vertical final <strong>en</strong> <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o.


C/C 0<br />

1<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

Riego 1<br />

0<br />

40 45 50 55 60 65 70 75<br />

t, min<br />

C/C 0<br />

1<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

4. Optimización <strong>de</strong> la fertirrigación <strong>en</strong> <strong>surcos</strong><br />

Riego 2<br />

0<br />

25 30 35 40<br />

t, min<br />

45 50 55<br />

Figura 4.28. Evolución tem<strong>por</strong>al <strong>de</strong> la conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> fertilizante <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>agua</strong> <strong>de</strong> <strong>riego</strong> a lo largo<br />

<strong>de</strong>l surco.<br />

M*<br />

2<br />

1.8<br />

1.6<br />

1.4<br />

1.2<br />

1<br />

0.8<br />

0.6<br />

Riego 1<br />

0 15 30 45 60 75 90 105 120 135<br />

M*<br />

0 15 30 45 60 75 90 105 120 135<br />

x, m<br />

x, m<br />

Figura 4.29. Distribución longitudinal final <strong>de</strong> fertilizante <strong>en</strong> <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o.<br />

2<br />

1.8<br />

1.6<br />

1.4<br />

1.2<br />

1<br />

0.8<br />

0.6<br />

Riego 2<br />

Figura 4.30. Distribución vertical final <strong>de</strong> fertilizante <strong>en</strong> <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o.<br />

105


4. Optimización <strong>de</strong> la fertirrigación <strong>en</strong> <strong>surcos</strong><br />

El valor <strong>de</strong>l coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> dispersión longitudinal estimado para cada caso, y los<br />

valores <strong>de</strong> R<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> aplicación y Uniformidad <strong>de</strong> Distribución se pres<strong>en</strong>tan <strong>en</strong> la<br />

tabla 4.12.<br />

106<br />

Tabla 4.12. Valores <strong>de</strong>l Coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> Dispersión Longitudinal, Ra y UD.<br />

Caso E (m 2 s -1 ) Ra UD<br />

Primer <strong>riego</strong> 1.0 10-2 0.85 0.93<br />

Segundo <strong>riego</strong> 1.1 10-2 0.76 0.82<br />

Se pue<strong>de</strong> observar claram<strong>en</strong>te que los mejores resultados se obti<strong>en</strong><strong>en</strong> para los casos<br />

<strong>de</strong> primer <strong>riego</strong>, la <strong>de</strong>cisión <strong>de</strong> fertilizar con unas condiciones u otras <strong>de</strong> humedad inicial <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> su<strong>el</strong>o sería una necesidad agronómica <strong>de</strong>bido a las necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l cultivo <strong>en</strong> los distintos<br />

ciclos <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to, <strong>en</strong> don<strong>de</strong> habría que t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta la profundidad <strong>de</strong> las raíces para<br />

int<strong>en</strong>tar que <strong>el</strong> fertilizante quedase a su alcance.<br />

En este trabajo se obti<strong>en</strong><strong>en</strong> los mejores resultados cuando <strong>el</strong> fr<strong>en</strong>te <strong>de</strong> avance ha<br />

recorrido <strong>el</strong> 80% y <strong>el</strong> 74% para primer y segundo <strong>riego</strong> respectivam<strong>en</strong>te, esta difer<strong>en</strong>cia con<br />

<strong>el</strong> resultado <strong>de</strong> Sabillón y Merkley (2004) pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>berse a que <strong>el</strong> mo<strong>de</strong>lo que utilizan para<br />

realizar las simulaciones es advectivo, y aunque produzca unos resultados satisfactorios,<br />

quedó <strong>de</strong> manifiesto <strong>en</strong> <strong>el</strong> trabajo <strong>de</strong> García-Navarro et al. (2000) la influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l<br />

coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> dispersión longitudinal <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>trans<strong>por</strong>te</strong> <strong>de</strong> <strong>solutos</strong>.


4.5. Conclusiones<br />

4. Optimización <strong>de</strong> la fertirrigación <strong>en</strong> <strong>surcos</strong><br />

Una vez calibrado <strong>el</strong> mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> <strong>trans<strong>por</strong>te</strong> <strong>de</strong> <strong>solutos</strong> para los distintos casos<br />

experim<strong>en</strong>tales, se pudo observar que <strong>el</strong> valor <strong>de</strong>l coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> dispersión longitudinal<br />

influye notablem<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> resultado final <strong>de</strong> la fertirrigación, ya que varía según la<br />

aplicación <strong>de</strong> fertilizante se realice <strong>en</strong> primer o segundo <strong>riego</strong>, <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do a su vez <strong>de</strong>l<br />

mom<strong>en</strong>to que <strong>el</strong> que se realice dicha aplicación. Por lo que para simular con <strong>el</strong> mo<strong>de</strong>lo<br />

distintas situaciones <strong>de</strong> fertir<strong>riego</strong> es interesante acotar a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te <strong>el</strong> valor <strong>de</strong> este<br />

coefici<strong>en</strong>te.<br />

Se ha propuesto una función paramétrica para estimar <strong>el</strong> valor <strong>de</strong>l coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong><br />

dispersión longitudinal <strong>en</strong> función <strong>de</strong> las características <strong>de</strong>l <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> y <strong>de</strong>l mom<strong>en</strong>to <strong>en</strong><br />

que se efectúe la aplicación <strong>de</strong> fertilizante; los resultados obt<strong>en</strong>idos son satisfactorios, como<br />

se pue<strong>de</strong> ver <strong>en</strong> la tabla 4.7. No hay que olvidar que los <strong>en</strong>sayos utilizados son <strong>de</strong> campo,<br />

<strong>en</strong> los que acotar la heterog<strong>en</strong>eidad <strong>de</strong>l su<strong>el</strong>o y admitir la vali<strong>de</strong>z <strong>de</strong> una ecuación <strong>de</strong><br />

infiltración uniforme para todo <strong>el</strong> surco acarrea muchas simplificaciones, así como la<br />

repres<strong>en</strong>tación 1D <strong>de</strong> un sistema complejo como es <strong>el</strong> medio <strong>por</strong>oso asurcado. Aun así, la<br />

ecuación pro<strong>por</strong>ciona unos valores <strong>de</strong>l coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> dispersión que reproduc<strong>en</strong> <strong>de</strong> forma<br />

fiable la operación <strong>de</strong> fertirrigación.<br />

Se han simulado difer<strong>en</strong>tes estrategias <strong>de</strong> fertirrigación: que se realice <strong>en</strong> primer o<br />

segundo <strong>riego</strong>, y para cada situación se han realizado varias simulaciones variando <strong>el</strong> inicio<br />

<strong>de</strong> aplicación <strong>de</strong> fertilizante y su duración. Los resultados obt<strong>en</strong>idos <strong>de</strong> Uniformidad <strong>de</strong><br />

Distribución <strong>en</strong> función <strong>de</strong> estas variables para ambas situaciones <strong>de</strong> <strong>riego</strong> concuerdan con<br />

los obt<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> la bibliografía <strong>por</strong> difer<strong>en</strong>tes autores.<br />

Si la aplicación se realiza durante un intervalo <strong>de</strong> tiempo corto <strong>en</strong> la fase <strong>de</strong> avance<br />

<strong>de</strong>l <strong>agua</strong>, se obti<strong>en</strong><strong>en</strong> unos resultados satisfactorios que, <strong>en</strong> combinación con <strong>el</strong><br />

r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> aplicación obt<strong>en</strong>ido, que <strong>en</strong> estos <strong>en</strong>sayos <strong>en</strong> <strong>surcos</strong> con escorr<strong>en</strong>tía libre<br />

hay que controlar. Los mejores resultados los pro<strong>por</strong>cionan las aplicaciones realizadas<br />

durante la fase <strong>de</strong> avance, si<strong>en</strong>do los mom<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> aplicación <strong>de</strong> 44 y 28 minutos para<br />

primer y segundo <strong>riego</strong>, respectivam<strong>en</strong>te, <strong>por</strong> lo que se pone <strong>de</strong> manifiesto la im<strong>por</strong>tancia<br />

107


4. Optimización <strong>de</strong> la fertirrigación <strong>en</strong> <strong>surcos</strong><br />

<strong>de</strong> esta variable, or<strong>de</strong>n <strong>de</strong>l <strong>riego</strong> <strong>en</strong> que se realiza la fertilización, ya que como se ha podido<br />

observar <strong>en</strong> las figuras 4.26 y 4.27 los puntos <strong>de</strong> intersección que dan <strong>el</strong> óptimo para Ra y<br />

UD están <strong>de</strong>sfasados según <strong>el</strong> <strong>riego</strong> <strong>en</strong> que se realice la operación.<br />

El diagrama <strong>de</strong> operación obt<strong>en</strong>ido permite aplicar criterios <strong>de</strong> optimización<br />

difer<strong>en</strong>tes, como fijar un mínimo aceptable para <strong>el</strong> r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> aplicación y maximizar<br />

la uniformidad <strong>de</strong> distribución siempre que se alcance la profundidad <strong>de</strong>l sistema radical. El<br />

manejo <strong>de</strong>l <strong>agua</strong> <strong>de</strong> <strong>riego</strong> efectuado (frecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>riego</strong> fr<strong>en</strong>te a lámina <strong>de</strong> <strong>agua</strong> aplicada)<br />

repercute <strong>en</strong> la s<strong>el</strong>ección final <strong>de</strong> las variables <strong>de</strong> operación <strong>de</strong> la fertirrigación. El mo<strong>de</strong>lo<br />

pres<strong>en</strong>tado permite simular a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te ambas operaciones, <strong>riego</strong> <strong>en</strong> <strong>surcos</strong> y<br />

fertilización: fertir<strong>riego</strong>.<br />

108


5. Transfer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>solutos</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong><br />

su<strong>el</strong>o al <strong>flujo</strong> superficial <strong>de</strong> <strong>agua</strong><br />

5.1. Introducción y objetivos<br />

El a<strong>por</strong>te <strong>de</strong> sustancias <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o al <strong>flujo</strong> superficial es un proceso frecu<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> medio natural que, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> constituir <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral una fu<strong>en</strong>te pot<strong>en</strong>cial <strong>de</strong><br />

contaminación <strong>de</strong>l <strong>agua</strong> superficial y subterránea, <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> su<strong>el</strong>os agrícolas pue<strong>de</strong><br />

disminuir significativam<strong>en</strong>te la efici<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> aplicación <strong>de</strong> fertilizantes, modificando la<br />

distribución espacial <strong>de</strong> los mismos y condicionando las pérdidas asociadas a la escorr<strong>en</strong>tía<br />

que abandona una parc<strong>el</strong>a <strong>en</strong> caso <strong>de</strong> cultivos <strong>de</strong> regadío.<br />

La transfer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>solutos</strong> es un proceso complejo <strong>en</strong> <strong>el</strong> que interactúan las<br />

características <strong>de</strong>l su<strong>el</strong>o y las condiciones <strong>de</strong>l <strong>flujo</strong> superficial, que <strong>de</strong>terminan <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong><br />

infiltración y la g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> escorr<strong>en</strong>tía; los procesos <strong>de</strong> adsorción y <strong>de</strong>sorción <strong>de</strong> las<br />

sustancias <strong>por</strong> las partículas <strong>de</strong> su<strong>el</strong>o; y <strong>el</strong> <strong>trans<strong>por</strong>te</strong> advectivo y difusivo <strong>de</strong> las sustancias<br />

una vez incor<strong>por</strong>adas al <strong>flujo</strong> superficial (Ahuja y Lehman, 1983; Wallach et al., 1989;<br />

Ahuja, 1990; Zhang et al., 1997; Gao et al., 2005).<br />

La mayoría <strong>de</strong> los mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong>sarrollados part<strong>en</strong> <strong>de</strong> la hipótesis <strong>de</strong> que la<br />

transfer<strong>en</strong>cia está dominada <strong>por</strong> un solo proceso, o que los mecanismos implicados <strong>en</strong> este<br />

proceso se pue<strong>de</strong>n caracterizar mediante la difusión. Estos mo<strong>de</strong>los normalm<strong>en</strong>te se<br />

109


5. Transfer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>solutos</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o al <strong>flujo</strong> superficial <strong>de</strong> <strong>agua</strong><br />

ajustan satisfactoriam<strong>en</strong>te a datos experim<strong>en</strong>tales calibrando varios parámetros, pero no<br />

aclaran cómo interactúan los múltiples procesos implicados <strong>en</strong> la transfer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>solutos</strong><br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o al <strong>flujo</strong> superficial (Gao et al., 2004).<br />

Las dos t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias seguidas tradicionalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> estudio <strong>de</strong> esta transfer<strong>en</strong>cia<br />

son: <strong>el</strong> mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> la capa <strong>de</strong> mezcla, que acepta que la interacción su<strong>el</strong>o-superficie se produce <strong>en</strong><br />

la capa más superficial <strong>de</strong>l su<strong>el</strong>o, con un espesor inferior a 10 mm, don<strong>de</strong> <strong>el</strong> <strong>agua</strong> <strong>de</strong> lluvia o<br />

<strong>riego</strong>, y la solución <strong>de</strong>l su<strong>el</strong>o se mezclan instantáneam<strong>en</strong>te. Esta zona (capa <strong>de</strong> mezcla) es la<br />

única suministradora <strong>de</strong> sustancia hacia <strong>el</strong> <strong>flujo</strong> superficial (Ste<strong>en</strong>huis y Walker, 1980; Ahuja<br />

et al., 1981; Ahuja y L<strong>en</strong>hman, 1983; Ste<strong>en</strong>huis et al., 1994; Zhang et al., 1997, 1999). El<br />

segundo grupo <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>los parte <strong>de</strong> la difusión como mecanismo fundam<strong>en</strong>tal <strong>de</strong><br />

<strong>trans<strong>por</strong>te</strong>; supone la exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una capa <strong>de</strong> <strong>agua</strong> estancada <strong>en</strong> la interfaz <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o y <strong>el</strong><br />

<strong>agua</strong> <strong>en</strong> superficie produciéndose la transfer<strong>en</strong>cia <strong>por</strong> difusión molecular (Wallach et al.,<br />

1989; 1990; 1991).<br />

La mayoría <strong>de</strong> los estudios realizados se basan <strong>en</strong> la primera aproximación. Se ha<br />

estudiado <strong>el</strong> proceso cuando la escorr<strong>en</strong>tía se g<strong>en</strong>era <strong>por</strong> la precipitación, con un periodo<br />

previo <strong>de</strong> pre-<strong>en</strong>charcami<strong>en</strong>to que pue<strong>de</strong> durar <strong>de</strong>s<strong>de</strong> segundos hasta horas, según la<br />

int<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong> la lluvia y las características <strong>de</strong>l su<strong>el</strong>o. Durante este proceso <strong>de</strong> adsorción<strong>de</strong>sorción<br />

se produce una interacción <strong>en</strong>tre equilibrio químico y <strong>el</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> infiltración sin<br />

que aún se haya producido escorr<strong>en</strong>tía <strong>en</strong> la superficie, y <strong>en</strong> <strong>el</strong> que se ti<strong>en</strong>e que t<strong>en</strong>er <strong>en</strong><br />

cu<strong>en</strong>ta <strong>el</strong> efecto <strong>de</strong>l impacto <strong>de</strong> las gotas <strong>de</strong> lluvia sobre los agregados, no incluido <strong>en</strong> todos<br />

los estudios (Gao et al., 2005).<br />

En este último apartado <strong>de</strong>l trabajo se plantea un primer acercami<strong>en</strong>to a cómo este<br />

proceso podría afectar al resultado final <strong>de</strong> la fertirrigación <strong>en</strong> <strong>surcos</strong>. En concreto, cómo<br />

pue<strong>de</strong> afectar a la distribución final <strong>de</strong>l soluto <strong>en</strong> <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o no está estudiado <strong>en</strong> este ámbito<br />

y, <strong>por</strong> lo tanto, no ha sido incluido <strong>en</strong> ningún mo<strong>de</strong>lo. Las características iniciales <strong>de</strong>l<br />

proceso varían con respecto a los <strong>de</strong>scritos <strong>en</strong> los párrafos anteriores para lluvia <strong>de</strong>bido a la<br />

g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> la escorr<strong>en</strong>tía <strong>por</strong> inundación prácticam<strong>en</strong>te instantánea a medida que <strong>el</strong><br />

fr<strong>en</strong>te <strong>de</strong> avance <strong>de</strong> <strong>agua</strong> progresa. El proceso <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>rá, a igualdad <strong>de</strong><br />

110


5. Transfer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>solutos</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o al <strong>flujo</strong> superficial <strong>de</strong> <strong>agua</strong><br />

otras condiciones (tipo <strong>de</strong> su<strong>el</strong>o, conc<strong>en</strong>tración inicial, etc.) <strong>de</strong> las condiciones <strong>de</strong>l <strong>flujo</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>agua</strong> que llega a la superficie don<strong>de</strong> se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran los <strong>solutos</strong>.<br />

Para po<strong>de</strong>r caracterizar este proceso se han llevado a cabo una serie <strong>de</strong> <strong>en</strong>sayos <strong>en</strong><br />

un canal <strong>de</strong> laboratorio que se r<strong>el</strong>l<strong>en</strong>ó con su<strong>el</strong>o, <strong>en</strong> <strong>el</strong> que se preparó una sección<br />

conc<strong>en</strong>trada <strong>de</strong> trazador, mezclando este <strong>en</strong> superficie con <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o <strong>en</strong> una franja <strong>de</strong><br />

pequeño espesor y estrecha. Para r<strong>el</strong>acionar este proceso con las características <strong>de</strong>l <strong>flujo</strong> se<br />

realizaron <strong>en</strong>sayos con difer<strong>en</strong>te caudal <strong>de</strong> <strong>en</strong>trada, que se mantuvo constante a lo largo <strong>de</strong><br />

cada uno <strong>de</strong> <strong>el</strong>los, variando <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 0.5 Ls -1 hasta 5 Ls -1 . A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> estos casos, con <strong>el</strong> fin <strong>de</strong><br />

cuantificar la no linealidad <strong>de</strong>l proceso cuando la superficie <strong>de</strong>l su<strong>el</strong>o conti<strong>en</strong>e sustancias <strong>en</strong><br />

una longitud significativa <strong>en</strong> <strong>el</strong> eje <strong>de</strong> avance <strong>de</strong>l <strong>agua</strong>, se realizó un último <strong>en</strong>sayo,<br />

repiti<strong>en</strong>do las condiciones <strong>de</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> uno <strong>de</strong> los <strong>en</strong>sayos <strong>de</strong> la serie anterior, pero <strong>en</strong> este<br />

caso con una franja <strong>de</strong> soluto <strong>en</strong> <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o <strong>de</strong> mayor longitud, pudi<strong>en</strong>do evaluar <strong>el</strong> proceso<br />

<strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cia cuando <strong>el</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> va cargado <strong>de</strong> soluto adquirido a su paso <strong>por</strong> zonas<br />

<strong>agua</strong>s arriba <strong>de</strong>l tramo estudiado.<br />

111


5. Transfer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>solutos</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o al <strong>flujo</strong> superficial <strong>de</strong> <strong>agua</strong><br />

5.2. Ensayos <strong>de</strong> laboratorio<br />

5.2.1. Descripción <strong>de</strong> los <strong>en</strong>sayos<br />

Los <strong>en</strong>sayos se realizaron <strong>en</strong> <strong>el</strong> Laboratorio <strong>de</strong> Hidráulica <strong>de</strong> la Escu<strong>el</strong>a <strong>de</strong> Caminos,<br />

Canales y Puertos <strong>de</strong> la Universidad <strong>de</strong> Castilla la Mancha, <strong>en</strong> Ciudad Real; para <strong>el</strong>lo se<br />

dispuso <strong>de</strong> zona recta un canal con sección rectangular transversal y p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te constantes,<br />

cuyas dim<strong>en</strong>siones son <strong>de</strong> 9 m <strong>de</strong> longitud, 1m <strong>de</strong> anchura y 0.5 m <strong>de</strong> profundidad. Para la<br />

realización <strong>de</strong> los <strong>en</strong>sayos se redujo la anchura a 0.5 m. Se añadió una capa <strong>de</strong> 0.10 m <strong>de</strong><br />

espesor <strong>de</strong> grava <strong>en</strong> la base y, sobre ésta, 0.30 m <strong>de</strong> espesor <strong>de</strong> un su<strong>el</strong>o aluvial proce<strong>de</strong>nte<br />

<strong>de</strong> la finca Alameda <strong>de</strong>l Obispo <strong>en</strong> Córdoba, don<strong>de</strong> se habían efectuado previam<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong>sayos <strong>de</strong> fertir<strong>riego</strong> (Nofu<strong>en</strong>tes et al., 2004).<br />

112<br />

Figura 5.1. Canal <strong>de</strong> laboratorio.<br />

Para recoger <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o <strong>de</strong> la parc<strong>el</strong>a se <strong>de</strong>limitó la superficie <strong>de</strong>l canal con una cuerda<br />

y se difer<strong>en</strong>ciaron tres capas <strong>de</strong>l mismo a distintas profundida<strong>de</strong>s, guardándolo <strong>en</strong> bolsas <strong>de</strong><br />

plástico <strong>de</strong>bidam<strong>en</strong>te etiquetadas. La capa más superficial correspon<strong>de</strong> a los 0.05 primeros<br />

m <strong>de</strong> su<strong>el</strong>o, la sigui<strong>en</strong>te al horizonte <strong>en</strong>tre 0.05 y 0.18 m y la más profunda correspon<strong>de</strong> al<br />

intervalo 0.18-0.30 m. El su<strong>el</strong>o se clasifica como Typic xerofluv<strong>en</strong>t (Soil Survey Staff, 1999), o


5. Transfer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>solutos</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o al <strong>flujo</strong> superficial <strong>de</strong> <strong>agua</strong><br />

Eutric fluvisol (FAO, 1988), <strong>de</strong> clase textural franca con carbonato cálcico y escaso<br />

cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> materia orgánica<br />

Figura 5.2. Preparación y recogida <strong>de</strong>l su<strong>el</strong>o <strong>en</strong> campo.<br />

Una vez trans<strong>por</strong>tado <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o <strong>de</strong> la parc<strong>el</strong>a al laboratorio, se procedió a su<br />

colocación <strong>en</strong> <strong>el</strong> canal sobre un lecho <strong>de</strong> grava <strong>de</strong> 0.05 m <strong>de</strong> profundidad, que evita <strong>el</strong><br />

<strong>en</strong>charcami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l perfil y favorece la salida <strong>de</strong>l <strong>agua</strong>. El su<strong>el</strong>o se colocó difer<strong>en</strong>ciando las<br />

tres capas <strong>de</strong>scritas, para reproducir <strong>el</strong> perfil <strong>de</strong> la parc<strong>el</strong>a. Se le dio una p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te uniforme<br />

<strong>de</strong> 0.002. El canal dispone a su <strong>en</strong>trada <strong>de</strong> una estructura tranquilizadora <strong>de</strong>l <strong>flujo</strong>, como se<br />

pue<strong>de</strong> observar <strong>en</strong> la figura 5.3, que evita una <strong>en</strong>trada rápida <strong>de</strong>l <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong>, que <strong>en</strong> este<br />

caso provocaría la erosión <strong>de</strong>l lecho.<br />

113


5. Transfer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>solutos</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o al <strong>flujo</strong> superficial <strong>de</strong> <strong>agua</strong><br />

Figura 5.3. Canal r<strong>el</strong>l<strong>en</strong>o <strong>de</strong> su<strong>el</strong>o y estructura <strong>de</strong> remanso <strong>en</strong> <strong>el</strong> extremo <strong>de</strong> <strong>en</strong>trada <strong>de</strong> <strong>agua</strong> <strong>en</strong> la<br />

cabecera.<br />

En cada <strong>en</strong>sayo, se incor<strong>por</strong>ó al su<strong>el</strong>o un trazador <strong>de</strong> forma localizada a lo largo <strong>de</strong><br />

una franja transversal <strong>en</strong> la superficie <strong>de</strong>l mismo, y se forzó la circulación superficial <strong>de</strong><br />

<strong>agua</strong> mant<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do un caudal constante <strong>en</strong> la cabecera <strong>de</strong>l canal, midiéndose la evolución<br />

tem<strong>por</strong>al <strong>de</strong> la sustancia <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>flujo</strong> superficial.<br />

Como trazador se utilizó BrK. El trazador <strong>en</strong> estado sólido se mezcló con <strong>el</strong><br />

volum<strong>en</strong> <strong>de</strong> su<strong>el</strong>o correspondi<strong>en</strong>te a una franja estrecha <strong>de</strong> 0.05 m <strong>de</strong> longitud, 0.5 m <strong>de</strong><br />

anchura y 0.01 m <strong>de</strong> profundidad, situada a 4 m <strong>de</strong> la cabecera <strong>de</strong>l canal. La tabla 5.1 recoge<br />

los valores <strong>de</strong> caudal <strong>de</strong> <strong>en</strong>trada junto con la masa <strong>de</strong> trazador aplicada y la humedad inicial<br />

<strong>de</strong>l su<strong>el</strong>o <strong>en</strong> los <strong>en</strong>sayos efectuados. La cantidad <strong>de</strong> trazador añadida fue tal que no<br />

existies<strong>en</strong> condiciones limitantes para su a<strong>por</strong>te durante los mismos.<br />

En <strong>el</strong> <strong>en</strong>sayo realizado con franja ancha, se realizó la misma preparación <strong>de</strong>l tramo<br />

con exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> trazador pero a lo largo <strong>de</strong> un tramo <strong>de</strong> longitud 0.70 m; se mantuvo la<br />

misma distancia a cabecera <strong>de</strong>l inicio <strong>de</strong> la franja que <strong>en</strong> los <strong>en</strong>sayos <strong>de</strong> franja estrecha, así<br />

como la anchura y profundidad <strong>de</strong> la zona afectada <strong>por</strong> sustancia.<br />

114


5. Transfer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>solutos</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o al <strong>flujo</strong> superficial <strong>de</strong> <strong>agua</strong><br />

Tabla 5.1. Caudal <strong>de</strong> <strong>en</strong>trada, masa <strong>de</strong> trazador y humedad inicial <strong>de</strong>l su<strong>el</strong>o.<br />

Q0<br />

Ensayo<br />

(Ls -1 Humedad<br />

BrK<br />

inicial<br />

) (kg)<br />

(kgkg -1 )<br />

1 0.54 0.372 0.076<br />

2 1.00 0.672 0.140<br />

3 1.90 0.372 0.076<br />

4 2.50 0.372 0.150<br />

5 3.22 0.372 0.155<br />

6 4.72 0.372 0.180<br />

7* 2.50 5.000 0.160<br />

* <strong>en</strong>sayo <strong>de</strong> franja ancha; resto, franja estrecha<br />

La evolución <strong>de</strong> la conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> BrK <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>flujo</strong> superficial se estimó midi<strong>en</strong>do<br />

la conductividad <strong>el</strong>éctrica, CE, <strong>de</strong>l <strong>agua</strong> <strong>en</strong> tres estaciones <strong>de</strong> muestreo a lo largo <strong>de</strong>l canal y<br />

usando las r<strong>el</strong>aciones CE-conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> BrK calibradas previam<strong>en</strong>te a partir <strong>de</strong><br />

soluciones patrón. La primera estación <strong>de</strong> medida se situó a 0.03 m <strong>agua</strong>s arriba <strong>de</strong> la<br />

franja, para evaluar la im<strong>por</strong>tancia <strong>de</strong> los efectos <strong>de</strong> la dispersión longitudinal; la segunda<br />

estación, situada a 0.03 m <strong>agua</strong>s <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> la franja, <strong>de</strong>tecta la transfer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> trazador<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o al <strong>flujo</strong>. La tercera estación permite evaluar <strong>el</strong> movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> éste <strong>en</strong> <strong>el</strong> s<strong>en</strong>o<br />

<strong>de</strong>l fluido; situada a 6 m <strong>de</strong> cabecera, se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra a 2 m <strong>agua</strong>s abajo <strong>de</strong>l final <strong>de</strong> la franja <strong>en</strong><br />

los <strong>en</strong>sayos <strong>de</strong> franja estrecha y a 1.30 m <strong>de</strong>l final <strong>de</strong> la misma <strong>en</strong> <strong>el</strong> último <strong>en</strong>sayo, <strong>de</strong> franja<br />

ancha.<br />

Durante cada <strong>en</strong>sayo se midieron los tiempos <strong>de</strong> avance <strong>de</strong>l <strong>agua</strong> y <strong>el</strong> calado <strong>en</strong> 9<br />

secciones, <strong>en</strong>tre las que se incluían las estaciones <strong>de</strong> muestreo, así como <strong>el</strong> caudal <strong>de</strong> salida,<br />

usando un <strong>de</strong>pósito <strong>de</strong> 500 L <strong>de</strong> capacidad.<br />

Se calculó <strong>el</strong> caudal instantáneo y la v<strong>el</strong>ocidad media <strong>en</strong> cada estación se calcularon<br />

con <strong>el</strong> mo<strong>de</strong>lo numérico, una vez calibrado con los datos experim<strong>en</strong>tales <strong>de</strong> calado,<br />

tiempos <strong>de</strong> avance y caudal <strong>de</strong> salida.<br />

115


5. Transfer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>solutos</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o al <strong>flujo</strong> superficial <strong>de</strong> <strong>agua</strong><br />

5.3. Resultados<br />

5.3.1. Resultados experim<strong>en</strong>tales<br />

La figura 5.4 muestra las curvas <strong>de</strong> avance <strong>de</strong>l <strong>agua</strong> para los <strong>en</strong>sayos calculadas <strong>en</strong><br />

los <strong>en</strong>sayos 1 a 6, se observa también <strong>el</strong> tiempo <strong>de</strong> llegada <strong>de</strong>l fr<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>agua</strong> al final <strong>de</strong>l<br />

canal medido durante cada <strong>en</strong>sayo; <strong>el</strong> <strong>en</strong>sayo 7, <strong>de</strong> franja ancha, ti<strong>en</strong>e las mismas<br />

características que su homólogo <strong>de</strong> franja estrecha, <strong>el</strong> <strong>en</strong>sayo 4.<br />

116<br />

t, s<br />

119<br />

102<br />

85<br />

68<br />

51<br />

34<br />

17<br />

Ensayo 1<br />

Ensayo 2<br />

Ensayo 3<br />

Ensayo 4<br />

Ensayo 5<br />

Ensayo 6<br />

0<br />

0 1 2 3 4 5<br />

x, m<br />

6 7 8 9 10<br />

Figura 5.4. Tiempo <strong>de</strong> avance medido y tiempos calculados <strong>en</strong> los <strong>en</strong>sayos.<br />

En la tabla 5.2 se pres<strong>en</strong>tan los valores <strong>de</strong> los parámetros <strong>de</strong> la ecuación <strong>de</strong><br />

infiltración y <strong>el</strong> coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> aspereza <strong>de</strong> Manning, ajustados con <strong>el</strong> mo<strong>de</strong>lo para todos los<br />

<strong>en</strong>sayos.<br />

Tabla 5.2. Valores ajustados <strong>de</strong> los parámetros <strong>de</strong> la ecuación <strong>de</strong> infiltración y <strong>el</strong> coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong><br />

aspereza <strong>de</strong> Manning <strong>en</strong> todos los <strong>en</strong>sayos <strong>de</strong> laboratorio.<br />

Ensayo k (m s -a ) a f0 (m s -1 ) n (S.I.)<br />

1 0.0031 0.17 1.3 10-5 0.021<br />

2 0.0042 0.17 2.6 10-5 0.018<br />

3 0.0060 0.12 8.8 10-6 0.018<br />

4 0.0059 0.22 5.1 10-5 0.012<br />

5 0.0053 0.30 1.3 10-5 0.013<br />

6 0.0067 0.17 1.5 10-5 0.014


5. Transfer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>solutos</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o al <strong>flujo</strong> superficial <strong>de</strong> <strong>agua</strong><br />

Para po<strong>de</strong>r caracterizar a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cia y analizar las<br />

posibles difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>contradas es necesario conocer las condiciones <strong>de</strong>l <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong>,<br />

para lo que se ha calculado la evolución <strong>de</strong>l número <strong>de</strong> Reynolds y número <strong>de</strong> Frou<strong>de</strong> para<br />

todos los <strong>en</strong>sayos. En la figura 5.5 se pue<strong>de</strong> observar que <strong>en</strong> los dos primeros <strong>en</strong>sayos <strong>el</strong><br />

<strong>flujo</strong> se podría consi<strong>de</strong>rar laminar. Todos los <strong>en</strong>sayos pres<strong>en</strong>tan condiciones supercríticas<br />

sólo <strong>en</strong> los primeros instantes, ya que <strong>el</strong> régim<strong>en</strong> subcrítico se alcanza rápidam<strong>en</strong>te.<br />

Re<br />

10000<br />

8000<br />

6000<br />

4000<br />

2000<br />

0<br />

<strong>en</strong>sayo 1<br />

<strong>en</strong>sayo 2<br />

<strong>en</strong>sayo 3<br />

<strong>en</strong>sayo 4<br />

<strong>en</strong>sayo 5<br />

<strong>en</strong>sayo 6<br />

0 40 80 120 160 200<br />

t, s<br />

Fr<br />

6<br />

5.5<br />

5<br />

4.5<br />

4<br />

3.5<br />

3<br />

2.5<br />

2<br />

1.5<br />

1<br />

0.5<br />

0<br />

<strong>en</strong>sayo 1<br />

<strong>en</strong>sayo 2<br />

<strong>en</strong>sayo 3<br />

<strong>en</strong>sayo 4<br />

<strong>en</strong>sayo 5<br />

<strong>en</strong>sayo 6<br />

0 40 80 120 160 200<br />

t, s<br />

Figura 5.5. Evolución tem<strong>por</strong>al <strong>de</strong> los números <strong>de</strong> Reynolds y Frou<strong>de</strong>.<br />

A continuación, se pres<strong>en</strong>tan las curvas <strong>de</strong> conc<strong>en</strong>tración medidas <strong>en</strong> todos los<br />

<strong>en</strong>sayos <strong>en</strong> cada estación (figuras 5.6 a 5.8, franja estrecha; figura 5.9, franja ancha); se<br />

pue<strong>de</strong> observar que la primera estación prácticam<strong>en</strong>te no registra conc<strong>en</strong>tración <strong>en</strong> ningún<br />

caso, <strong>por</strong> lo que se pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>spreciar <strong>el</strong> efecto <strong>de</strong> dispersión longitudinal <strong>en</strong> s<strong>en</strong>tido<br />

contrario al avance <strong>de</strong>l <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong>.<br />

C, mgL -1<br />

1000<br />

800<br />

600<br />

400<br />

200<br />

0<br />

Ensayo 1<br />

Estación 1<br />

Estación 2<br />

Estación 3<br />

0 50 100 150 200<br />

t op , s<br />

C, mgL -1<br />

1000<br />

800<br />

600<br />

400<br />

200<br />

0<br />

Ensayo 2<br />

Estación 1<br />

Estación 2<br />

Estación 3<br />

0 50 100 150 200<br />

t op , s<br />

Figura 5.6. Evolución tem<strong>por</strong>al <strong>de</strong> soluto <strong>en</strong> los <strong>en</strong>sayos 1 y 2 (est. 2 sobre la franja; est. 1 y est. 3<br />

<strong>agua</strong>s arriba y <strong>agua</strong>s abajo, respectivam<strong>en</strong>te)<br />

117


5. Transfer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>solutos</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o al <strong>flujo</strong> superficial <strong>de</strong> <strong>agua</strong><br />

118<br />

C, mgL -1<br />

1200<br />

1000<br />

800<br />

600<br />

400<br />

200<br />

0<br />

Ensayo 3<br />

Estación 1<br />

Estación 2<br />

Estación 3<br />

0 5 10 15 20 25 30 35 40<br />

t op , s<br />

C, mgL -1<br />

1200<br />

1000<br />

800<br />

600<br />

400<br />

200<br />

0<br />

Ensayo 4<br />

Estación 1<br />

Estación 2<br />

Estación 3<br />

0 5 10 15 20 25 30 35 40<br />

t op , s<br />

Figura 5.7. Evolución tem<strong>por</strong>al <strong>de</strong> soluto <strong>en</strong> los <strong>en</strong>sayos 3 y 4 (est. 2 sobre la franja; est. 1 y est. 3<br />

<strong>agua</strong>s arriba y <strong>agua</strong>s abajo, respectivam<strong>en</strong>te)<br />

C, mgL -1<br />

6000<br />

5000<br />

4000<br />

3000<br />

2000<br />

1000<br />

0<br />

Ensayo 5<br />

Estación 1<br />

Estación 2<br />

Estación 3<br />

0 5 10 15 20 25 30 35 40<br />

t op , s<br />

C, mgL -1<br />

6000<br />

5000<br />

4000<br />

3000<br />

2000<br />

1000<br />

0<br />

Ensayo 6<br />

Estación 1<br />

Estación 2<br />

Estación 3<br />

0 5 10 15 20 25 30 35 40<br />

t op , s<br />

Figura 5.8. Evolución tem<strong>por</strong>al <strong>de</strong> soluto <strong>en</strong> los <strong>en</strong>sayos 5 y 6 (est. 2 sobre la franja; est. 1 y est. 3<br />

<strong>agua</strong>s arriba y <strong>agua</strong>s abajo, respectivam<strong>en</strong>te)<br />

C, mgL -1<br />

6000<br />

5000<br />

4000<br />

3000<br />

2000<br />

1000<br />

0<br />

Ensayo 7<br />

Estación 1<br />

Estación 2<br />

Estación 3<br />

0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100<br />

t op , s<br />

Figura 5.9. Evolución tem<strong>por</strong>al <strong>de</strong> soluto <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>en</strong>sayo 7 (est. 2 sobre la franja; est. 1 y est. 3 <strong>agua</strong>s<br />

arriba y <strong>agua</strong>s abajo, respectivam<strong>en</strong>te)


5. Transfer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>solutos</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o al <strong>flujo</strong> superficial <strong>de</strong> <strong>agua</strong><br />

De forma g<strong>en</strong>eral, se observa que los valores <strong>de</strong> conc<strong>en</strong>tración correspondi<strong>en</strong>tes a<br />

los seis primeros <strong>en</strong>sayos aum<strong>en</strong>tan conforme lo hace <strong>el</strong> caudal <strong>de</strong> <strong>en</strong>trada, si<strong>en</strong>do <strong>el</strong> a<strong>por</strong>te<br />

<strong>en</strong> estos casos un proceso rápido, que podría r<strong>el</strong>acionarse con la v<strong>el</strong>ocidad <strong>de</strong>l <strong>flujo</strong>. Esta<br />

t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia se pue<strong>de</strong> observar <strong>en</strong> los resultados obt<strong>en</strong>idos <strong>por</strong> Ahuja y Lehman (1983), Havis<br />

et al. (1992), Zhang et al. (1999) y Gao et al. (2004), <strong>en</strong> don<strong>de</strong> los valores más altos <strong>de</strong><br />

conc<strong>en</strong>tración <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> escorr<strong>en</strong>tía se produc<strong>en</strong> a int<strong>en</strong>sida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> lluvia mayores,<br />

disminuy<strong>en</strong>do a su vez la duración <strong>de</strong>l a<strong>por</strong>te.<br />

Hay que <strong>de</strong>stacar que <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cia es mucho más l<strong>en</strong>to cuando la<br />

g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> escorr<strong>en</strong>tía <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> la precipitación, <strong>en</strong> <strong>el</strong> trabajo <strong>de</strong> Havis et al. (1992) se<br />

pue<strong>de</strong> observar que para un caudal medio <strong>de</strong> escorr<strong>en</strong>tía <strong>de</strong> 3 L s -1 , <strong>el</strong> a<strong>por</strong>te dura unos 30<br />

minutos aproximadam<strong>en</strong>te, mucho mayor que la duración <strong>de</strong>l a<strong>por</strong>te <strong>de</strong>l <strong>en</strong>sayo 5 aquí<br />

pres<strong>en</strong>tado con un caudal <strong>de</strong> <strong>en</strong>trada similar.<br />

El <strong>en</strong>sayo 2 repres<strong>en</strong>ta una excepción a esta t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l grupo <strong>de</strong> los<br />

<strong>en</strong>sayos l<strong>en</strong>tos. Esto podría <strong>de</strong>berse a la humedad inicial <strong>de</strong>l su<strong>el</strong>o, si<strong>en</strong>do <strong>el</strong> doble <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

<strong>en</strong>sayo 2, <strong>por</strong> lo que la <strong>en</strong>trada <strong>de</strong> <strong>agua</strong> <strong>en</strong> la capa <strong>de</strong> mezcla estaría limitada.<br />

En <strong>el</strong> <strong>en</strong>sayo 3 no se registraron los primeros valores <strong>de</strong> conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> la<br />

segunda estación <strong>de</strong>bido a la obturación mom<strong>en</strong>tánea <strong>de</strong>l s<strong>en</strong>sor.<br />

Los resultados obt<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>en</strong>sayo 7, <strong>de</strong> franja ancha, <strong>en</strong> comparación con <strong>el</strong><br />

<strong>en</strong>sayo 4, <strong>de</strong> franja estrecha y con las mismas características <strong>de</strong> <strong>flujo</strong>, permit<strong>en</strong> observar que<br />

<strong>el</strong> intervalo durante <strong>el</strong> cual se a<strong>por</strong>ta soluto <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o es mayor, y que <strong>el</strong> proceso se<br />

produce <strong>de</strong> forma más l<strong>en</strong>ta.<br />

5.3. 2. Dinámica <strong>de</strong>l proceso <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cia: obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> una función<br />

<strong>de</strong> carga <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o<br />

A partir <strong>de</strong> las medidas <strong>de</strong> conc<strong>en</strong>tración y los valores <strong>de</strong> caudal para los instantes<br />

<strong>de</strong> medida, se pue<strong>de</strong> calcular <strong>el</strong> valor <strong>de</strong> la carga correspondi<strong>en</strong>te como <strong>el</strong> producto <strong>de</strong><br />

119


5. Transfer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>solutos</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o al <strong>flujo</strong> superficial <strong>de</strong> <strong>agua</strong><br />

ambas variables. La evolución espaciotem<strong>por</strong>al <strong>de</strong>l caudal <strong>de</strong> <strong>agua</strong> <strong>en</strong> este proceso se ha<br />

calculado utilizando <strong>el</strong> mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong>scrito <strong>en</strong> <strong>el</strong> capítulo 2, con los mismos criterios <strong>de</strong><br />

calibración <strong>de</strong>l <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong>. Las figuras 5.10 a 5.12 muestran, para cada <strong>en</strong>sayo, la<br />

evolución <strong>de</strong>l caudal y la carga <strong>en</strong> la sección don<strong>de</strong> se situó la franja <strong>de</strong> trazador,<br />

observándose que los valores más altos <strong>de</strong> carga se produc<strong>en</strong> <strong>en</strong> los primeros instantes <strong>de</strong><br />

llegada <strong>de</strong>l <strong>flujo</strong>,<br />

W, mg·s -1<br />

120<br />

250<br />

200<br />

150<br />

100<br />

50<br />

0<br />

Ensayo 1<br />

0 25 50<br />

0<br />

75 100 125 150 175 200<br />

top , s<br />

1<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

Q, L s-1<br />

W, mg·s -1<br />

250<br />

200<br />

150<br />

100<br />

50<br />

0<br />

Ensayo 2<br />

0 20 40 60 80<br />

0<br />

100<br />

top , s<br />

Figura 5.10. Evolución tem<strong>por</strong>al <strong>de</strong> la carga <strong>de</strong> soluto y <strong>el</strong> caudal <strong>en</strong> la sección don<strong>de</strong> se situó <strong>el</strong><br />

trazador <strong>en</strong> los <strong>en</strong>sayos 1 y 2 respectivam<strong>en</strong>te.<br />

W, mg·s -1<br />

250<br />

200<br />

150<br />

100<br />

50<br />

0<br />

Ensayo 3<br />

0 10 20 30 40 50<br />

t op , s<br />

2.5<br />

2<br />

1.5<br />

1<br />

0.5<br />

0<br />

Q, L s -1<br />

W, mg·s -1<br />

1500<br />

1200<br />

900<br />

600<br />

300<br />

0<br />

Ensayo 4<br />

0 10 20 30 40 50<br />

t op , s<br />

Figura 5.11. Evolución tem<strong>por</strong>al <strong>de</strong> la carga <strong>de</strong> soluto y <strong>el</strong> caudal <strong>en</strong> la sección don<strong>de</strong> se situó <strong>el</strong><br />

trazador <strong>en</strong> los <strong>en</strong>sayos 3 y 4 respectivam<strong>en</strong>te.<br />

1<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

2.5<br />

2<br />

1.5<br />

1<br />

0.5<br />

0<br />

Q, L s -1<br />

Q, L s -1


W, mg·s -1<br />

10000<br />

8000<br />

6000<br />

4000<br />

2000<br />

0<br />

0 10 20 30 40 50<br />

t op , s<br />

5. Transfer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>solutos</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o al <strong>flujo</strong> superficial <strong>de</strong> <strong>agua</strong><br />

Ensayo 5<br />

5<br />

4<br />

3<br />

2<br />

1<br />

0<br />

Q, L s -1<br />

W, mg·s -1<br />

20000<br />

16000<br />

12000<br />

8000<br />

4000<br />

0<br />

Ensayo 6<br />

0 10 20 30 40 50<br />

t op , s<br />

Figura 5.12. Evolución tem<strong>por</strong>al <strong>de</strong> la carga <strong>de</strong> soluto y <strong>el</strong> caudal <strong>en</strong> la sección don<strong>de</strong> se situó <strong>el</strong><br />

trazador <strong>en</strong> los <strong>en</strong>sayos 5 y 6 respectivam<strong>en</strong>te.<br />

La evolución <strong>de</strong> la transfer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>solutos</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> un punto <strong>de</strong>l su<strong>el</strong>o (<strong>en</strong> este caso,<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o base <strong>de</strong> una sección transversal) al <strong>agua</strong> <strong>de</strong> escorr<strong>en</strong>tía se pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>scribir <strong>de</strong><br />

forma simple, a la vista <strong>de</strong> la evolución <strong>de</strong> resultados, mediante una función <strong>de</strong> carga <strong>de</strong><br />

tipo expon<strong>en</strong>cial W(t) [MT -1 ] (e.g., Chapra, 1997),<br />

() t = W ⋅ exp(<br />

− β t )<br />

W ⋅<br />

5<br />

4<br />

3<br />

2<br />

1<br />

0<br />

Q, L s -1<br />

0 op<br />

(5.1)<br />

don<strong>de</strong> W 0 repres<strong>en</strong>ta la masa a<strong>por</strong>tada <strong>por</strong> unidad <strong>de</strong> tiempo <strong>en</strong> <strong>el</strong> instante inicial, β es un<br />

coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cia [T -1 ] y top <strong>el</strong> tiempo transcurrido, <strong>en</strong> este caso <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la llegada<br />

<strong>de</strong>l fr<strong>en</strong>te <strong>de</strong> avance <strong>de</strong>l <strong>agua</strong>.<br />

Una vez ajustados los parámetros W 0 y β <strong>de</strong> la función <strong>de</strong> carga <strong>de</strong>scrita con la<br />

ecuación 5.1, a partir <strong>de</strong> los datos experim<strong>en</strong>tales, se obti<strong>en</strong>e una expresión particular para<br />

cada caso, que se pue<strong>de</strong> incluir como condición <strong>de</strong> contorno <strong>en</strong> <strong>el</strong> mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> <strong>trans<strong>por</strong>te</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>solutos</strong> <strong>de</strong>scrito <strong>en</strong> capítulos previos. El ajuste se realizó <strong>por</strong> regresión lineal y sus<br />

resultados se muestran <strong>en</strong> la tabla 5.3, junto con la masa <strong>de</strong> trazador a<strong>por</strong>tada <strong>en</strong> cada caso<br />

(M) y <strong>el</strong> intervalo <strong>de</strong> tiempo durante <strong>el</strong> cual se produce <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cia (T0.99), consi<strong>de</strong>rado para una pro<strong>por</strong>ción <strong>de</strong> recuperación <strong>de</strong> la masa a<strong>por</strong>tada <strong>de</strong>l 99%.<br />

121


5. Transfer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>solutos</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o al <strong>flujo</strong> superficial <strong>de</strong> <strong>agua</strong><br />

122<br />

Tabla 5.3. Parámetros <strong>de</strong> la función <strong>de</strong> carga ajustada para los <strong>en</strong>sayos <strong>de</strong> franja estrecha.<br />

Ensayo W0 (kg s -1 ) β(s -1 ) R 2 T0.99 (s) M (kg)<br />

1 0.214 10 -3 0.018 0.98 200 1.5 10 -3<br />

2 0.220 10-3 0.051 0.99 100 4.2 10-3 3 0.413 10-3 0.093 0.96 45 4.4 10-3 4 2.418 10-3 0.157 0.98 40 15.4 10-3 5 11.360 10-3 0.245 0.99 22 46.1 10-3 6 21.860 10-3 0.335 0.95 20 65.2 10-3 En la tabla 5.3 se observa cómo los parámetros <strong>de</strong> la función <strong>de</strong> carga aum<strong>en</strong>tan<br />

con mayores valores <strong>de</strong> caudal. El parámetro β se r<strong>el</strong>aciona linealm<strong>en</strong>te tanto con <strong>el</strong> caudal<br />

<strong>de</strong> <strong>en</strong>trada como con la v<strong>el</strong>ocidad media <strong>de</strong>l <strong>flujo</strong> durante <strong>el</strong> intervalo <strong>de</strong> tiempo que se<br />

registra soluto <strong>en</strong> a estación 2 (T0.99), con mejor corr<strong>el</strong>ación <strong>en</strong> la r<strong>el</strong>ación con <strong>el</strong> caudal.<br />

Para <strong>el</strong> parámetro W0 la r<strong>el</strong>ación con las variables es expon<strong>en</strong>cial don<strong>de</strong> la mejor<br />

corr<strong>el</strong>ación se produce con la v<strong>el</strong>ocidad.<br />

ß, s -1<br />

W 0 , kgs -1<br />

0.4<br />

0.3<br />

0.2<br />

0.1<br />

0<br />

0.03<br />

0.02<br />

0.01<br />

0<br />

y = 0.0788 x - 0.0324<br />

R2 = 0.98<br />

0 1 2 3 4 5<br />

Q 0 , Ls-1<br />

y = 8·10 -5 1.3 x<br />

e<br />

R 2 = 0.92<br />

0 1 2 3 4 5<br />

Q 0 , Ls-1<br />

ß, s -1<br />

W 0 , kgs -1<br />

0.4<br />

0.3<br />

0.2<br />

0.1<br />

0<br />

0.03<br />

0.02<br />

0.01<br />

0<br />

y = 1.334 x - 0.138<br />

R2 = 0.94<br />

0 0.1 0.2 0.3 0.4<br />

U, ms-1<br />

y = 1.22·10-5 22.2 x e<br />

R 2 = 0.94<br />

0 0.1 0.2 0.3 0.4<br />

U, ms-1<br />

Figura 5.13. V<strong>el</strong>ocidad media <strong>de</strong>l <strong>flujo</strong> y caudal <strong>de</strong> <strong>en</strong>trada fr<strong>en</strong>te a fr<strong>en</strong>te a β y W0.


5. Transfer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>solutos</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o al <strong>flujo</strong> superficial <strong>de</strong> <strong>agua</strong><br />

A continuación se pres<strong>en</strong>ta la función <strong>de</strong> carga experim<strong>en</strong>tal y ajustada (fig. 5.14); la<br />

figura 5.15 muestra <strong>el</strong> <strong>de</strong>talle ampliado <strong>de</strong> los primeros 50 segundos.<br />

W/W0<br />

1<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0<br />

Ensayo 1<br />

Ensayo 2<br />

Ensayo 3<br />

Ensayo 4<br />

Ensayo 5<br />

Ensayo 6<br />

0 50 100 150 200 250<br />

top, s<br />

Figura 5.14. Función <strong>de</strong> carga experim<strong>en</strong>tal (puntos) y ajustada (línea).<br />

W/W0<br />

1<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0<br />

Ensayo 1<br />

Ensayo 2<br />

Ensayo 3<br />

Ensayo 4<br />

Ensayo 5<br />

Ensayo 6<br />

0 10 20 30 40 50<br />

top, s<br />

Figura 5.15. Ampliación <strong>de</strong> la figura 80 correspondi<strong>en</strong>te a los 50 primeros segundos.<br />

En estas figuras se pue<strong>de</strong> observar que <strong>en</strong> los <strong>en</strong>sayos l<strong>en</strong>tos (<strong>en</strong>sayos 1, 2 y 3) <strong>el</strong><br />

soluto permanece accesible al <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> escorr<strong>en</strong>tía durante más tiempo, <strong>por</strong> eso los<br />

<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>sos <strong>de</strong> las curvas son m<strong>en</strong>os acusados, los valores <strong>de</strong> β son m<strong>en</strong>ores <strong>en</strong> estos<br />

<strong>en</strong>sayos; mi<strong>en</strong>tras que para los <strong>en</strong>sayos más rápidos (<strong>en</strong>sayos 4, 5 y 6) pasa lo contrario,<br />

aunque <strong>el</strong> <strong>flujo</strong> ti<strong>en</strong>e inicialm<strong>en</strong>te una mayor capacidad <strong>de</strong> adquirir sustancia <strong>por</strong> la mayor<br />

v<strong>el</strong>ocidad, <strong>de</strong> ahí <strong>el</strong> mayor valor <strong>de</strong> W0 <strong>en</strong> estos casos.<br />

123


5. Transfer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>solutos</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o al <strong>flujo</strong> superficial <strong>de</strong> <strong>agua</strong><br />

5.3.3. Mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> <strong>trans<strong>por</strong>te</strong> <strong>de</strong> <strong>solutos</strong> <strong>en</strong> superficie: casos <strong>de</strong> franja<br />

estrecha<br />

La función <strong>de</strong> carga ajustada para cada <strong>en</strong>sayo se utiliza como condición <strong>de</strong><br />

contorno <strong>en</strong> la posición don<strong>de</strong> se localiza la franja, para utilizar <strong>el</strong> mo<strong>de</strong>lo 1D explicado <strong>en</strong><br />

este trabajo a la hora <strong>de</strong> caracterizar <strong>el</strong> <strong>trans<strong>por</strong>te</strong> <strong>de</strong>l trazador transferido <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o a<br />

lo largo <strong>de</strong>l canal. Una vez acoplada la función <strong>de</strong> carga al mo<strong>de</strong>lo se procedió a su<br />

calibración sigui<strong>en</strong>do las indicaciones <strong>de</strong>scritas <strong>en</strong> <strong>el</strong> apartado 5.2. Se adopta, <strong>de</strong> nuevo, un<br />

valor <strong>de</strong> E constante para todo <strong>el</strong> intervalo durante <strong>el</strong> cual se produce <strong>el</strong> <strong>trans<strong>por</strong>te</strong>.<br />

Durante la calibración <strong>de</strong> los <strong>en</strong>sayos se observó que para valores <strong>de</strong> E m<strong>en</strong>ores o<br />

iguales a 0.0001 m 2 s -1 los resultados con <strong>el</strong> mo<strong>de</strong>lo no variaban, si<strong>en</strong>do a<strong>de</strong>más los que más<br />

se aproximaban a los resultados experim<strong>en</strong>tales. Las curvas simuladas <strong>de</strong> evolución <strong>de</strong> la<br />

conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> trazador <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>flujo</strong> superficial se muestran a continuación, junto con los<br />

valores medidos (figuras 5.16 a 5.21).<br />

Es necesario hacer notar que los bajísimos valores <strong>de</strong> E <strong>en</strong>contrados pon<strong>en</strong> <strong>de</strong><br />

manifiesto cómo, al producirse la transfer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o a la vez que llega <strong>el</strong> fr<strong>en</strong>te <strong>de</strong><br />

<strong>agua</strong> e ir infiltrándose <strong>agua</strong>s abajo <strong>el</strong> <strong>flujo</strong> más conc<strong>en</strong>trado, <strong>el</strong> proceso <strong>en</strong> superficie es<br />

predominantem<strong>en</strong>te advectivo <strong>en</strong> los instantes <strong>en</strong> que habría más conc<strong>en</strong>tración <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>flujo</strong><br />

superficial si <strong>el</strong> contorno no fuera <strong>por</strong>oso. Esto hace que la s<strong>en</strong>sibilidad <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo a<br />

variaciones <strong>de</strong> E <strong>en</strong> dicho umbral y <strong>por</strong> <strong>de</strong>bajo sea prácticam<strong>en</strong>te nula, obt<strong>en</strong>iéndose<br />

curvas equival<strong>en</strong>tes si se adopta un valor nulo <strong>de</strong> E (mo<strong>de</strong>lo advectivo).<br />

124<br />

C, mgL -1<br />

3500<br />

3000<br />

2500<br />

2000<br />

1500<br />

1000<br />

500<br />

0<br />

Experim<strong>en</strong>tal<br />

Calculada<br />

0 50 100 150 200 250<br />

t op, s<br />

C, mgL -1<br />

1250<br />

1000<br />

750<br />

500<br />

250<br />

0<br />

Experim<strong>en</strong>tal<br />

Calculada<br />

0 50 100 150 200 250<br />

t op, s<br />

Figura 5.16. Estaciones 2 y 3 <strong>de</strong>l <strong>en</strong>sayo 1 respectivam<strong>en</strong>te.


C, mgL -1<br />

C, mgL -1<br />

C, mgL -1<br />

2000<br />

1750<br />

1500<br />

1250<br />

1000<br />

750<br />

500<br />

250<br />

0<br />

3500<br />

3000<br />

2500<br />

2000<br />

1500<br />

1000<br />

500<br />

0<br />

18000<br />

16000<br />

14000<br />

12000<br />

10000<br />

8000<br />

6000<br />

4000<br />

2000<br />

0<br />

0 50 100 150 200<br />

t op, s<br />

5. Transfer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>solutos</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o al <strong>flujo</strong> superficial <strong>de</strong> <strong>agua</strong><br />

Experim<strong>en</strong>tal<br />

Calculada<br />

C, mgL -1<br />

250<br />

200<br />

150<br />

100<br />

50<br />

0<br />

Experim<strong>en</strong>tal<br />

Calculada<br />

0 50 100 150 200<br />

t op , s<br />

Figura 5.17. Estaciones 2 y 3 <strong>de</strong>l <strong>en</strong>sayo 2 respectivam<strong>en</strong>te.<br />

Experim<strong>en</strong>tal<br />

Calculada<br />

0 10 20 30 40 50<br />

t op , s<br />

C, mgL -1<br />

450<br />

400<br />

350<br />

300<br />

250<br />

200<br />

150<br />

100<br />

50<br />

0<br />

Experim<strong>en</strong>tal<br />

Calculada<br />

0 10 20 30 40 50<br />

t op, s<br />

Figura 5.18. Estaciones 2 y 3 <strong>de</strong>l <strong>en</strong>sayo 3 respectivam<strong>en</strong>te.<br />

Experim<strong>en</strong>tal<br />

Calculada<br />

0 15 30 45 60<br />

t op , s<br />

C, mgL -1<br />

1000<br />

800<br />

600<br />

400<br />

200<br />

0<br />

10 20 30 40 50 60<br />

top , s<br />

Figura 5.19. Estaciones 2 y 3 <strong>de</strong>l <strong>en</strong>sayo 4 respectivam<strong>en</strong>te.<br />

Experim<strong>en</strong>tal<br />

Calculada<br />

125


5. Transfer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>solutos</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o al <strong>flujo</strong> superficial <strong>de</strong> <strong>agua</strong><br />

126<br />

C, mgL -1<br />

C, mgL -1<br />

30000<br />

25000<br />

20000<br />

15000<br />

10000<br />

5000<br />

0<br />

30000<br />

25000<br />

20000<br />

15000<br />

10000<br />

5000<br />

0<br />

Experim<strong>en</strong>tal<br />

Calculada<br />

0 50 100 150 200<br />

t op , s<br />

C, mgL -1<br />

1400<br />

1200<br />

1000<br />

800<br />

600<br />

400<br />

200<br />

0<br />

Experim<strong>en</strong>tal<br />

Calculada<br />

0 50 100 150 200<br />

t op, s<br />

Figura 5.20. Estaciones 2 y 3 <strong>de</strong>l <strong>en</strong>sayo 5 respectivam<strong>en</strong>te.<br />

Experim<strong>en</strong>tal<br />

Calculada<br />

0 25 50 75 100<br />

t op , s<br />

C, mgL -1<br />

3000<br />

2500<br />

2000<br />

1500<br />

1000<br />

500<br />

0<br />

Experim<strong>en</strong>tal<br />

Calculada<br />

0 25 50 75 100<br />

t op, s<br />

Figura 5.21. Estaciones 2 y 3 <strong>de</strong>l <strong>en</strong>sayo 6 respectivam<strong>en</strong>te.<br />

Se observa claram<strong>en</strong>te que los mejores resultados son los obt<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> los <strong>en</strong>sayos<br />

con <strong>flujo</strong> rápido, ya que <strong>el</strong> <strong>flujo</strong> transitorio se supera rápidam<strong>en</strong>te, y <strong>el</strong> coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong><br />

dispersión longitudinal se estabiliza, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> ser un <strong>flujo</strong> más advectivo. En <strong>flujo</strong>s l<strong>en</strong>tos,<br />

<strong>en</strong> los que <strong>el</strong> transitorio ti<strong>en</strong>e mayor duración, la evolución tem<strong>por</strong>al real <strong>de</strong> E ti<strong>en</strong>e más<br />

im<strong>por</strong>tancia <strong>en</strong> <strong>el</strong> proceso y durante cierto intervalo difiere <strong>de</strong> valores prácticam<strong>en</strong>te nulos;<br />

<strong>por</strong> <strong>el</strong>lo, la hipótesis <strong>de</strong> E uniforme y constante reproduce peor <strong>el</strong> com<strong>por</strong>tami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l<br />

sistema <strong>en</strong> estos casos.


5. Transfer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>solutos</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o al <strong>flujo</strong> superficial <strong>de</strong> <strong>agua</strong><br />

5.3.3.1. Calibración <strong>de</strong>l <strong>en</strong>sayo correspondi<strong>en</strong>te a la franja <strong>de</strong> 0.7 m <strong>de</strong> longitud<br />

Para reproducir este caso correctam<strong>en</strong>te con <strong>el</strong> mo<strong>de</strong>lo se necesita una función que<br />

incluya <strong>el</strong> efecto <strong>de</strong> la carga <strong>de</strong> soluto <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong>, es <strong>de</strong>cir, una vez que <strong>el</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>agua</strong> alcanza la franja comi<strong>en</strong>za la transfer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o, conforme avanza sobre la<br />

franja <strong>el</strong> <strong>flujo</strong> se va cargando <strong>de</strong> soluto y disminuye su capacidad <strong>de</strong> adquisición con<br />

respecto a la que t<strong>en</strong>dría si tuviese conc<strong>en</strong>tración nula, <strong>por</strong> lo que <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong><br />

transfer<strong>en</strong>cia no se produce como <strong>en</strong> los casos anteriores; para t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta este efecto<br />

se ha propuesto las sigui<strong>en</strong>tes ecuaciones,<br />

con,<br />

W<br />

( x t ) W ( x)<br />

−β<br />

( x)(<br />

top<br />

)<br />

, ⋅ e<br />

(5.2)<br />

op<br />

( )<br />

= 0<br />

W x W e γ<br />

( x x )<br />

1 0<br />

= ⋅ (5.3)<br />

0 0<br />

2<br />

( x − x )<br />

− −<br />

β<br />

β ( x)<br />

= (5.4)<br />

γ<br />

<strong>en</strong> las que los valores <strong>de</strong> W0 y β <strong>en</strong> <strong>el</strong> punto inicial <strong>de</strong> la franja (x0) correspon<strong>de</strong>n a los<br />

valores ajustados <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>en</strong>sayo correspondi<strong>en</strong>te a la franja <strong>de</strong> 0.05 m <strong>de</strong> longitud y mismas<br />

condiciones <strong>de</strong> <strong>flujo</strong>; γ 1 y γ 2 son parámetros que permit<strong>en</strong> incor<strong>por</strong>ar la m<strong>en</strong>or capacidad<br />

<strong>de</strong>l <strong>flujo</strong> superficial para adquirir sustancia <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o a medida que avanza sobre la<br />

franja conc<strong>en</strong>trada. Los valores ajustados <strong>de</strong> γ 1 y γ 2 son 0.32 y 3.2 m -1 , respectivam<strong>en</strong>te.<br />

En la figura 5.22 se pres<strong>en</strong>tan los resultados obt<strong>en</strong>idos <strong>de</strong> esta calibración, utilizando <strong>el</strong><br />

valor <strong>de</strong> E que pro<strong>por</strong>ciona la ecuación 4.1 (utilizando <strong>en</strong> la ec. 4.3 para T * , taplicación igual al<br />

tiempo <strong>de</strong> avance <strong>en</strong> <strong>el</strong> punto inicial <strong>de</strong> la franja), para las condiciones <strong>de</strong>l <strong>en</strong>sayo,<br />

observándose que las ecuaciones paramétricas propuestas reproduc<strong>en</strong> con satisfacción <strong>el</strong><br />

proceso, quedando <strong>de</strong> manifiesto la no-linealidad <strong>de</strong>l proceso si se comparan estos<br />

resultados con los obt<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>en</strong>sayo 4.<br />

0<br />

127


5. Transfer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>solutos</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o al <strong>flujo</strong> superficial <strong>de</strong> <strong>agua</strong><br />

128<br />

C, mgL -1<br />

8000<br />

6000<br />

4000<br />

2000<br />

0<br />

Estación 2<br />

Experim<strong>en</strong>tal<br />

Calculada<br />

0 25 50 75 100<br />

top, s<br />

C, mg L -1<br />

3000<br />

2500<br />

2000<br />

1500<br />

1000<br />

500<br />

0<br />

Estación 3<br />

Experim<strong>en</strong>tal<br />

Calculada<br />

0 25 50 75 100<br />

t op , s<br />

Figura 5.22. Estaciones 2 y 3 <strong>de</strong>l <strong>en</strong>sayo 7 respectivam<strong>en</strong>te.


5.4. Conclusiones<br />

5. Transfer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>solutos</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o al <strong>flujo</strong> superficial <strong>de</strong> <strong>agua</strong><br />

Los <strong>en</strong>sayos realizados se han mostrado útiles para realizar una primera<br />

caracterización 1D <strong>de</strong>l proceso <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>solutos</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o al <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong><br />

superficial <strong>en</strong> <strong>el</strong> medio natural.<br />

La función <strong>de</strong> carga ajustada permite calcular a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te la condición <strong>de</strong><br />

contorno <strong>en</strong> <strong>el</strong> mo<strong>de</strong>lo numérico <strong>de</strong> <strong>trans<strong>por</strong>te</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> y <strong>solutos</strong> utilizado <strong>en</strong> este trabajo.<br />

Los parámetros ajustados, β y W0, están r<strong>el</strong>acionados con <strong>el</strong> caudal <strong>de</strong> <strong>en</strong>trada y la v<strong>el</strong>ocidad<br />

media <strong>de</strong>l <strong>flujo</strong> durante <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cia respectivam<strong>en</strong>te, si<strong>en</strong>do <strong>en</strong> <strong>el</strong> primer<br />

caso una r<strong>el</strong>ación lineal mi<strong>en</strong>tras que para <strong>el</strong> segundo es expon<strong>en</strong>cial.<br />

El mo<strong>de</strong>lo 1-D reproduce satisfactoriam<strong>en</strong>te algunos <strong>en</strong>sayos, los <strong>de</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong><br />

más rápido, no si<strong>en</strong>do así <strong>en</strong> los <strong>en</strong>sayos correspondi<strong>en</strong>tes a <strong>flujo</strong>s l<strong>en</strong>tos, aunque <strong>el</strong><br />

proceso parece que está marcado <strong>por</strong> un <strong>trans<strong>por</strong>te</strong> advectivo, no se caracteriza<br />

sufici<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>el</strong> periodo inicial marcadam<strong>en</strong>te transitorio que es más largo <strong>en</strong> los <strong>en</strong>sayos<br />

l<strong>en</strong>tos; se hace necesario <strong>por</strong> tanto caracterizar específicam<strong>en</strong>te la evolución tem<strong>por</strong>al <strong>de</strong>l<br />

coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> dispersión longitudinal, ya que su efecto no se pue<strong>de</strong> obviar.<br />

Se ha <strong>de</strong>mostrado que <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cia no es lineal con respecto al<br />

espacio (dim<strong>en</strong>siones <strong>de</strong> la zona con trazador) cuando la superficie <strong>en</strong> la que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>el</strong><br />

soluto es lo sufici<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te gran<strong>de</strong> como para que <strong>el</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> se cargue <strong>de</strong> soluto y<br />

siga circulando sobre una superficie conc<strong>en</strong>trada, y se pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>scribir mediante una<br />

función <strong>de</strong> carga distribuida, que disminuye <strong>en</strong> <strong>el</strong> espacio a medida que se avanza <strong>agua</strong>s<br />

abajo <strong>de</strong>l inicio <strong>de</strong>l tramo con sustancia. Las ecuaciones paramétricas <strong>de</strong> la función <strong>de</strong> carga<br />

W(x,t) propuestas para <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> conc<strong>en</strong>tración inicial uniforme a lo largo <strong>de</strong> un tramo<br />

como condiciones <strong>de</strong> contorno reproduc<strong>en</strong> satisfactoriam<strong>en</strong>te <strong>el</strong> proceso.<br />

Las conclusiones <strong>de</strong> este capítulo constituy<strong>en</strong> una primera aproximación para un<br />

mo<strong>de</strong>lado s<strong>en</strong>cillo <strong>de</strong> un complejo proceso físico-químico como es <strong>el</strong> analizado. Una mayor<br />

disponibilidad <strong>de</strong> resultados experim<strong>en</strong>tales que abarqu<strong>en</strong> mayor gama <strong>de</strong> condiciones<br />

129


5. Transfer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>solutos</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o al <strong>flujo</strong> superficial <strong>de</strong> <strong>agua</strong><br />

permitirán aquilatar la vali<strong>de</strong>z <strong>de</strong> los resultados obt<strong>en</strong>idos para casos más g<strong>en</strong>erales, que<br />

incluyan situaciones don<strong>de</strong> la conc<strong>en</strong>tración inicial <strong>de</strong> sustancia <strong>en</strong> <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o constituya un<br />

factor limitante para <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cia, así como sustancias con distinta movilidad<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o, ambos casos no abordados <strong>en</strong> este trabajo.<br />

130


6. Conclusiones<br />

A. Trans<strong>por</strong>te superficial <strong>en</strong> <strong>el</strong> surco <strong>de</strong> sustancias aplicadas al <strong>agua</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>riego</strong><br />

Los <strong>en</strong>sayos realizados <strong>en</strong> campo pon<strong>en</strong> <strong>de</strong> manifiesto la influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l <strong>flujo</strong><br />

superficial <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>trans<strong>por</strong>te</strong> <strong>de</strong> <strong>solutos</strong>, <strong>en</strong>contrándose las principales difer<strong>en</strong>cias cuando la<br />

fertilización se realiza <strong>en</strong> <strong>el</strong> primer o segundo <strong>riego</strong>. El mom<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>el</strong> que se realice la<br />

aplicación <strong>de</strong> fertilizante influye <strong>en</strong> <strong>el</strong> resultado final <strong>de</strong> la fertirrigación, las razones, como<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> caso anterior, se atribuy<strong>en</strong> a las características <strong>de</strong>l <strong>flujo</strong> superficial. Estas afirmaciones<br />

se comprueban con la calibración <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> <strong>trans<strong>por</strong>te</strong>, cuyos resultados <strong>de</strong>muestran<br />

que las características <strong>de</strong>l <strong>flujo</strong> influy<strong>en</strong> notablem<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> tipo <strong>de</strong> <strong>trans<strong>por</strong>te</strong> advectivodispersivo,<br />

y <strong>por</strong> lo tanto <strong>en</strong> <strong>el</strong> resultado final <strong>de</strong> la fertirrigación.<br />

Se ha comprobado que la <strong>el</strong>ección <strong>de</strong>l coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> dispersión longitudinal según<br />

sea <strong>el</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong>, es crucial para la realización <strong>de</strong> las simulaciones con <strong>el</strong> mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong><br />

<strong>trans<strong>por</strong>te</strong>. Para acotar este valor se propuso una ecuación paramétrica que lo r<strong>el</strong>aciona con<br />

las características <strong>de</strong>l <strong>agua</strong> y <strong>de</strong>l su<strong>el</strong>o (t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> este caso la v<strong>el</strong>ocidad <strong>de</strong><br />

infiltración estabilizada). La validación <strong>de</strong> esta ecuación con unos <strong>en</strong>sayos <strong>de</strong> campo<br />

similares a los <strong>de</strong> este trabajo dio resultados satisfactorios, <strong>por</strong> lo que la ecuación propuesta<br />

es válida para simular distintos manejos <strong>de</strong>l fertir<strong>riego</strong> <strong>en</strong> <strong>surcos</strong>.<br />

131


6. Conclusiones<br />

Las simulaciones realizadas permit<strong>en</strong> obt<strong>en</strong>er los diagramas <strong>de</strong> operación <strong>de</strong><br />

fertir<strong>riego</strong>, distingui<strong>en</strong>do cuando se realice <strong>en</strong> <strong>el</strong> primer o segundo <strong>riego</strong>. La mejor opción<br />

resulta cuando la aplicación <strong>de</strong> fertilizante se realiza durante la fase <strong>de</strong> avance <strong>de</strong>l <strong>agua</strong> <strong>en</strong><br />

ambos casos, concretam<strong>en</strong>te cuando han transcurrido 44 y 28 minutos <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> comi<strong>en</strong>zo<br />

<strong>de</strong>l <strong>riego</strong>, esto supone un recorrido <strong>de</strong>l fr<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>agua</strong> <strong>de</strong>l 81 % y 74 % <strong>de</strong> la longitud total<br />

<strong>de</strong>l surco, respectivam<strong>en</strong>te.<br />

B. Transfer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> sustancias <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la superficie <strong>de</strong>l su<strong>el</strong>o al <strong>flujo</strong><br />

superficial <strong>de</strong> <strong>agua</strong><br />

Los <strong>en</strong>sayos realizados <strong>en</strong> <strong>el</strong> laboratorio han dado unos resultados útiles para<br />

obt<strong>en</strong>er una primera r<strong>el</strong>ación <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cia y las condiciones <strong>de</strong>l <strong>flujo</strong>.<br />

Se ha ajustado una función <strong>de</strong> carga que permite calcular a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te la condición <strong>de</strong><br />

contorno <strong>en</strong> <strong>el</strong> mo<strong>de</strong>lo numérico <strong>de</strong> <strong>trans<strong>por</strong>te</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> y <strong>solutos</strong>. Los parámetros ajustados<br />

<strong>de</strong> la función <strong>de</strong> carga, β y W0, se r<strong>el</strong>acionan <strong>de</strong> forma lineal <strong>el</strong> primero y expon<strong>en</strong>cial <strong>el</strong><br />

segundo con <strong>el</strong> caudal <strong>de</strong> <strong>en</strong>trada y la v<strong>el</strong>ocidad media <strong>de</strong>l <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> durante <strong>el</strong> proceso<br />

<strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cia, respectivam<strong>en</strong>te.<br />

Los difer<strong>en</strong>tes <strong>en</strong>sayos realizados para <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> franja estrecha, permit<strong>en</strong> concluir<br />

que para los casos <strong>en</strong> los que <strong>el</strong> <strong>flujo</strong> es rápido, la transfer<strong>en</strong>cia dura poco tiempo<br />

comparado <strong>en</strong> los <strong>en</strong>sayos l<strong>en</strong>tos., aunque la masa inicial a<strong>por</strong>tada es mayor, esto se pue<strong>de</strong><br />

r<strong>el</strong>acionar con la v<strong>el</strong>ocidad <strong>de</strong>l <strong>flujo</strong>.<br />

El acople <strong>de</strong> la función <strong>de</strong> carga como condición <strong>de</strong> contorno <strong>en</strong> <strong>el</strong> mo<strong>de</strong>lo 1-D<br />

<strong>de</strong>sarrollado <strong>en</strong> este trabajo, pro<strong>por</strong>ciona bu<strong>en</strong>os resultados para los casos <strong>en</strong> los que <strong>el</strong><br />

caudal <strong>de</strong> <strong>en</strong>trada es mayor. Los resultados obt<strong>en</strong>idos para los casos <strong>de</strong> los <strong>flujo</strong>s l<strong>en</strong>tos,<br />

indican que <strong>el</strong> mo<strong>de</strong>lo no reproduce satisfactoriam<strong>en</strong>te <strong>el</strong> transitorio que es más largo <strong>en</strong><br />

estos <strong>en</strong>sayos, y que a<strong>de</strong>más es <strong>el</strong> fr<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>agua</strong> es <strong>el</strong> que va cargado <strong>de</strong> soluto.<br />

132


6. Conclusiones<br />

Con <strong>el</strong> <strong>en</strong>sayo <strong>de</strong> la franja ancha se <strong>de</strong>mostró que <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cia no es<br />

lineal, y las ecuaciones paramétricas propuestas reproduc<strong>en</strong> <strong>el</strong> proceso satisfactoriam<strong>en</strong>te<br />

como se pue<strong>de</strong> observar <strong>en</strong> la figura 5.21.<br />

133


7. Bibliografía<br />

Abbasi, F., Fey<strong>en</strong>, J., Roth, R. L., Sheedy, M. G<strong>en</strong>ucht<strong>en</strong>, M. Th. 2003a. Water flow and<br />

solute trans<strong>por</strong>t in furrow-irrigated fi<strong>el</strong>ds. Irrig. Sci., 22:57-65.<br />

Abbasi, F., Simunek, J., G<strong>en</strong>ucht<strong>en</strong>, M. Th., Fey<strong>en</strong>, J., Adams<strong>en</strong>, F. J., Hunsaker, D. J.,<br />

Str<strong>el</strong>koff, T. S., Shouse, P. 2003b. Overland water flow and solute trans<strong>por</strong>t: Mo<strong>de</strong>l<br />

<strong>de</strong>v<strong>el</strong>opm<strong>en</strong>t and fi<strong>el</strong>d-data analysis. J. Irrig Drain. Engng., 129(2): 71-81.<br />

Abbasi, F., Adams<strong>en</strong>, F. J., Hunsaker, D. J., Fey<strong>en</strong>, J., Shouse, P., G<strong>en</strong>ucht<strong>en</strong>, M. Th.<br />

2003c. Effects of flow <strong>de</strong>pth on water flow and solute trans<strong>por</strong>t in furrow irrigation: Fi<strong>el</strong>d<br />

data analysis. J. Irrig Drain. Engng., 129(4): 237-246.<br />

Abbasi, F., Fey<strong>en</strong>, J., G<strong>en</strong>ucht<strong>en</strong>, M. Th. 2003d. Two-dim<strong>en</strong>sional simulation of water flow<br />

and solute trans<strong>por</strong>t b<strong>el</strong>ow furrows: Mo<strong>de</strong>l calibration and validation. J. Hydrol. 290: 63-69.<br />

Ahuja, L. R., Lehman, O. R. 1983. The ext<strong>en</strong>t and nature of rainfall-soil interaction in the<br />

r<strong>el</strong>ease of soluble chemicals to runoff. J. Environ. Qual., 12: 34-40.<br />

Ahuja, L.R. 1990. Mo<strong>de</strong>ling soluble chemical transfer to runoff with rainfall impact as a<br />

diffusion process. Soil Sci. Soc. Am. J., 54:312-321.<br />

Akkuzu, E., Unal, H. B., Karatas, B. S., Avci, M., Asik, S. 2007. G<strong>en</strong>eral irrigation planning<br />

performance of water user associations in the Gediz basin in Turkey. J. Irrig Drain. Engng.,<br />

133: 17-26.<br />

Alazba, A. A. 1999. Explicit volume balance mo<strong>de</strong>l solution. J. Irrig Drain. Engng., 125: 273-<br />

279.<br />

134


7. Bibliografía<br />

Boldt, A. L., Watts, D. G., Eis<strong>en</strong>hauer, D. E., Schepers, J. S. 1994. Simulation of water<br />

applied nitrog<strong>en</strong> distribution un<strong>de</strong>r surge irrigation. Trans. ASAE, 37:1157-1165.<br />

Brufau, P., García-Navarro, P., 2000. Two dim<strong>en</strong>sional dam break flow simulation. Int. J.<br />

Num. Meth. In Fluid., 33: 35-57.<br />

Brufau, P., García-Navarro, P., Playán, E., Zapata, N. 2002. Numerical mo<strong>de</strong>ling of basin<br />

irrigation with an upwind scheme. J. Irrig Drain. Engng., 128: 212-223.<br />

Burguete, J. 2003. Mo<strong>de</strong>los unidim<strong>en</strong>sionales <strong>de</strong> <strong>flujo</strong>s <strong>de</strong> superficie libre y <strong>trans<strong>por</strong>te</strong> <strong>en</strong> geometrías<br />

irregulares: aplicación al <strong>flujo</strong> <strong>en</strong> ríos. Tesis doctoral. Universidad <strong>de</strong> Zaragoza.<br />

Burguete, J., García-Navarro, P. 2004a. Improving simple explicit methods for unsteady<br />

op<strong>en</strong> chann<strong>el</strong> and river flow. Int. J. Num. Meth. In Fluid., 45: 125-156.<br />

Burguete, J., García-Navarro, P. 2004b. Simple numerical methods for one-dim<strong>en</strong>sional<br />

flows: source terms, boundaries and conservation. European Congress on Computational Methods<br />

in Applied Sci<strong>en</strong>ces and Engineering ECCOMAS.<br />

Carnahan, B., Luther, H. A., Wilkes, J. O. 1969. Applied numerical methods. J. Wiley. Nueva<br />

York.<br />

Chapra, S.C. 1997. Surface Water-Quality Mo<strong>de</strong>ling. McGraw-Hill. Nueva York.<br />

Chow, V. T. 1959. Op<strong>en</strong> chann<strong>el</strong> flow. McGraw-Hill. Nueva York.<br />

135


7. Bibliografía<br />

Clemm<strong>en</strong>s, A. J. 1981. Evaluation of infiltration measurem<strong>en</strong>ts for bor<strong>de</strong>r irrigation. Agric.<br />

Water. Manag., 3(4):251-267.<br />

Clemm<strong>en</strong>s, A. J., Bos, M. G. y Reploge, J. A. 1984. Portable RBC flumes for furrows and<br />

earth<strong>en</strong> chann<strong>el</strong>s. Trans. ASAE, 27: 1016-1022.<br />

Cunge, J. A., Holly, F. M., Verwey, A. 1980. Practical aspects of computational river hydraulics.<br />

Pitman, Londres.<br />

Domínguez, E. M., Jiménez, R. C., Polo, M. J., Girál<strong>de</strong>z, J. V. Mateos, L. 2003. Búsqueda<br />

<strong>de</strong> bu<strong>en</strong>as prácticas <strong>de</strong> fertir<strong>riego</strong> <strong>por</strong> <strong>surcos</strong>: resultados pr<strong>el</strong>iminares. Actas XXI Congreso<br />

Nacional <strong>de</strong> Riegos, B-5, Mérida (Badajoz).<br />

Eis<strong>en</strong>hauer, D. E., Varner, D. L., Yonts, C. D., Liesemeyer, W. 1991. Managinng furrow<br />

irrigation systems. Univ. <strong>de</strong> Nebraska. NebGui<strong>de</strong> G91-1021.<br />

Elliot, R. L. Walker W. R. 1982. Fi<strong>el</strong>d evaluation of furrow infiltration and advance<br />

functions. Trans. ASAE, 25: 396-400.<br />

Esfandiari, M., Maheshwari, B. L. 2001. Fi<strong>el</strong>d evaluation of furrow irrigation mo<strong>de</strong>ls. J.<br />

Agric. Enging. Res., 79:459-479.<br />

Faci, J. M., B<strong>en</strong>saci, A., Slatni, A., Playán, E. 2000. A case study for irrigation<br />

mo<strong>de</strong>rnization I. Characterisation of the district and analysis of water <strong>de</strong>livery records.<br />

Agric. Water Manag., 42:313-334.<br />

FAO. 1988. Soil Map of the World. Revised Leg<strong>en</strong>d. World Soil Resources Re<strong>por</strong>t. FAO. Roma.<br />

136


7. Bibliografía<br />

F<strong>en</strong>nema, R. J., Chaudhry, M. H. 1986. Explicit numerical Schemes for unsteady freesurface<br />

flows with shocks. Water Resour. Res., 22: 1923-1930.<br />

Fernán<strong>de</strong>z-Gómez, R., Mateos, L. y Girál<strong>de</strong>z, J. V. 2004. Furrow irrigation erosion and<br />

managem<strong>en</strong>t. Irrig. Sci., 23:123-131.<br />

Ferziger, J. H., y Periá, M. 2002. Computational methods for fluid dynamics. 3ª ed.<br />

Springer, Berlín.<br />

Fischer, H.B., List, E.J., Koh, R.C.Y., Imberger, J., Brooks, N.H., 1979. Mixing in Inland and<br />

Coastal Waters. Aca<strong>de</strong>mic Press. New York.<br />

Gao, B., Walter, M. T., Ste<strong>en</strong>huis, T. S., Hogarth, W. L., Parlange, J. Y. 2004. Rainfall<br />

induced chemical trans<strong>por</strong>t from soil to runoff: theory and experim<strong>en</strong>ts. J. Hydrol., 295: 1-8.<br />

Gao, B., Walter, M. T., Ste<strong>en</strong>huis, T. S., Parlange, J. Y., Richards, B. K., Hogarth, W. L.,<br />

Rose, C. W. 2005. Investigating raindrop effects on trans<strong>por</strong>t of sedim<strong>en</strong>t and non-sorbed<br />

chemicals from soil to surface runoff. J. Hydrol., 38: 313-320.<br />

García-Navarro, P., Saviron, J. M. 1992. McCormack´s method for the numerical<br />

simulation of one-dim<strong>en</strong>sional discontinuous unsteady op<strong>en</strong> chann<strong>el</strong> flow. J. Hydr. Res., 30:<br />

95-105.<br />

García-Navarro, P., Playán, E., Zapata, N. 2000. Solute trans<strong>por</strong>t mo<strong>de</strong>ling in overland<br />

flow applied to fertigation. J. Irrig Drain. Eng., 126: 33-40.<br />

García-Navarro, P., Brufau, P. 2001. Métodos numéricos para las ecuaciones <strong>de</strong> <strong>flujo</strong><br />

transitorio <strong>de</strong> lámina libre: Aplicación <strong>en</strong> hidráulica. Apuntes sin publicar. Zaragoza.<br />

137


7. Bibliografía<br />

García-Navarro, P., Sánchez, A., Clavero, N., Playán, E. 2004. Calibration mo<strong>de</strong>l for lev<strong>el</strong><br />

furrows. II: Description, Validation, and Application. J. Irrig Drain. Engng., 130: 113-121.<br />

Hamming, R. W. 1973. Numerical methods for sci<strong>en</strong>tists and <strong>en</strong>gineers. Dover Nueva York.<br />

Havis, R. N., Smith, R. E., Adrian, D. D. 1992. Partitioning solute trans<strong>por</strong>t betwe<strong>en</strong><br />

infiltration and overland flow un<strong>de</strong>r rainfall. Water Resour. Res., 10:2569-2580.<br />

Hirsch, C. 2001. Numerical computation of internal and external flows, vol. I: Computational methods<br />

of inviscid and flows. J. Wiley. Nueva York.<br />

Horst, M. G., Shamutalov, S. S., Pereira, L. S., Gonçalves, J. M. 2005. Fi<strong>el</strong>d assessm<strong>en</strong>t of<br />

the water saving pot<strong>en</strong>tial with furrow irrigation in Fergana, Aral Sea Basin. Agric. Water<br />

Manag., 77:210-231.<br />

Ibragimov, N., Evett, S. R., Esanbekov, Y., Kamilov, B. S., Mirzaev, L., Lamers, J. P. A.<br />

2007. Water use effici<strong>en</strong>cy of irrigated cotton in Uzbekistan un<strong>de</strong>r drip and furrow<br />

irrigation. Agric. Water Manag., 90:112-120.<br />

Izadi, B., King, B., Westermann, D., McCann, I. 1997. Fi<strong>el</strong>d scale trans<strong>por</strong>t of bromi<strong>de</strong><br />

un<strong>de</strong>r variable conditions observed in a furrow-irrigated fi<strong>el</strong>d. Trans. ASAE., 36(6):1679-<br />

1685.<br />

James, A. 1993. An Introduction to Water Quality Mo<strong>de</strong>lling. J. Wiley, Chichester.<br />

Jin, M., Fread, D. L. 1997. Dynamics floods routing with explicit and implicit numerical<br />

solution schemes. J. Hydr. Engng., 123:166-173.<br />

138


7. Bibliografía<br />

Kang, S. Z., Shi, P., Pan, Y. H., Liang, Z. S., Hu, X. T., Zhang, J. 2000. Soil water<br />

distribution, uniformity and water-use effici<strong>en</strong>cy un<strong>de</strong>r alternate furrow irrigation in arid<br />

areas. Irrig. Sci., 19:181-190.<br />

Khatri, K. L., Smith, R. J. 2006. Real-time prediction of soil infiltration characteristics for<br />

the managem<strong>en</strong>t of furrow irrigation. Irrig. Sci., 25:33-43.<br />

Latif, M., Mahmood, A. S. 2004. Fi<strong>el</strong>d measurem<strong>en</strong>t and simulation of advantage rates for<br />

continuous and surge irrigated furrows in Pakistan. Irrig. and Drain., 53:437-447.<br />

Maikaka, M. 2004. Mo<strong>de</strong>los numéricos unidim<strong>en</strong>sionales <strong>en</strong> <strong>riego</strong> <strong>por</strong> superficie. Tesis Doctoral,<br />

Universidad <strong>de</strong> Zaragoza.<br />

MAPA. 2006. Análisis <strong>de</strong> los regadíos españoles. Subdirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Estadísticas<br />

Agroalim<strong>en</strong>tarias, Madrid.<br />

Mateos, L., Oyonarte, N. A. 2005. A spreadsheet mo<strong>de</strong>l to evaluate sloping furrow<br />

irrigation accounting for infiltration variability. Agric. Water Manag., 76:62-75.<br />

Merriam, J. L., K<strong>el</strong>ler, J. 1978. Farm irrigation system evaluation: A gui<strong>de</strong> for managem<strong>en</strong>t, Utah<br />

State Univ., Logan, Utah.<br />

Murillo, J., Burguete, J., Brufau, P., García-Navarro, P. 2005. Coupling betwe<strong>en</strong> shallow<br />

water and solute for equations: analyisis and managem<strong>en</strong>t of source terms in 2D. Int. J.<br />

Num. Meth. In Fluid., 49: 267-299.<br />

Murillo, J. 2006. Two-dim<strong>en</strong>sional finite volume numerical mo<strong>de</strong>ls for unsteady free surface flows, solute<br />

trans<strong>por</strong>t and erosion/<strong>de</strong>position processes. Tesis doctoral. Universidad <strong>de</strong> Zaragoza.<br />

139


7. Bibliografía<br />

Nofu<strong>en</strong>tes, M., Polo, M. J., Girál<strong>de</strong>z, J. V. and Mateos, L. 2004. Aspectos tem<strong>por</strong>ales <strong>de</strong> la<br />

efici<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l fertir<strong>riego</strong> <strong>por</strong> <strong>surcos</strong>. Actas XXII Congreso Nacional <strong>de</strong> Riegos (Logroño, 15-17<br />

Junio, 2004), B-12, 10 pp. Logroño.<br />

Oyonarte, N. A., Mateos, L. 2002. Accounting for soil variability in the evaluation of<br />

furrow irrigation. Trans. ASAE, 45: 85-94.<br />

Playán, E. y Faci, J. M. 1997a. Aplicación <strong>de</strong> fertilizantes con <strong>el</strong> <strong>riego</strong> <strong>por</strong> superficie: análisis<br />

y resultados experim<strong>en</strong>tales. Riegos y Dr<strong>en</strong>ajes XXI, 93:29-36.<br />

Playán, E. y Faci, J. M. 1997b. Bor<strong>de</strong>r fertigation: fi<strong>el</strong>d experim<strong>en</strong>ts and simple mo<strong>de</strong>l. Irrig.<br />

Sci., 17:163-171.<br />

Playán, E., A.M.ASCE, Rodríguez, J. A., García-Navarro, P., A.M.ASCE. 2004. Simulation<br />

mo<strong>de</strong>l for lev<strong>el</strong> furrows I: Analisis of fi<strong>el</strong>d experim<strong>en</strong>ts. J. Irrig Drain. Engng., 130: 106-112.<br />

Rasoulza<strong>de</strong>h, A., Sepaskhah, A. R. 2003. Scaled infiltration equations for furrow irrigation.<br />

Biosyst. Eng., 86:375-383.<br />

Rutherford, J. C. 1994. River Mixing. J. Wiley, Chichester.<br />

Sabillón, G. N., Merkley, G. P. 2004. Fertigation gui<strong>de</strong>lines for furrow irrigation. Span. J.<br />

Agric. Res., 2: 576-587.<br />

Sepaskhah, A. R., Afshar-Chamanabad, H. 2002. Determination of infiltration rate for<br />

every-other furrow irrigation. Biosyst. Eng., 82:479-484.<br />

140


7. Bibliografía<br />

Simunek, J., Sejna, M. Th., van G<strong>en</strong>ucht<strong>en</strong>, M., 1998. The HYDRUS-1D software package for<br />

simulating the movem<strong>en</strong>t of water, heat, and multiple solutes in variably saturated media, version 2.0,<br />

United States Salinity Laboratory, USDA-ARS, Riversi<strong>de</strong>, California.<br />

Simunek, J., Sejna, M. Th., van G<strong>en</strong>ucht<strong>en</strong>, M., 1999. The HYDRUS-2D software package for<br />

simulating the two dim<strong>en</strong>sional movem<strong>en</strong>t of water, heat, and multiple solutes in variably saturated media,<br />

version 2.0, IGWMC-TPS-70. International Ground Water Mo<strong>de</strong>lling C<strong>en</strong>ter, Colorado<br />

School of Mines, Gol<strong>de</strong>n Colorado.<br />

Soil Survey Staff. 1999. Soil Taxonomy, USDA Agr. Hbk. no. 436, 2ª ed., Washington.<br />

Ste<strong>en</strong>huis, T. S., Walker, M. F. 1980. Closed form solution for pestici<strong>de</strong> loss in runoff<br />

water. Trans. ASAE, 23: 615-628.<br />

Ste<strong>en</strong>huis, T. S., Boll, J., Shalit, G., S<strong>el</strong>ker, J. S., Merwin, I. A. 1994. A simple equation for<br />

predicting prefer<strong>en</strong>tial flow solute conc<strong>en</strong>trations. J. Environ. Qual., 23: 1058-1064.<br />

Str<strong>el</strong>koff, T. S., Clemm<strong>en</strong>s, A. J., Perea-Estrada, H. 2006. Calculation of non-reactive<br />

chemical distribution in surface fertigation. Agric. Water Manag., 86:93-101.<br />

Taconet, O., Ciarletti, V. 2006. Estimating soil roughness indices on a ridge-and-furrow<br />

surface using stereo photogrammetry. Soil Till. Res., 93: 64-76.<br />

Walker, W. R., Skogerboe, G. V. 1987. Surface irrigation: theory and practice. Pr<strong>en</strong>tice-Hall Inc.,<br />

Englewood Cliffs, N. J.<br />

Walker, W. R. 1989. Gui<strong>de</strong>line for <strong>de</strong>signing and evaluating surface irrigation systems. Irrigation and<br />

Drainage Paper No. 45. FAO, Roma.<br />

141


7. Bibliografía<br />

Walker, W. R. 1993. SIRMOD, Surface irrigation simulation software. Utah State University,<br />

Logan. Utah.<br />

Walker, W. R. 2002. SIRMOD II, Surface irrigation simulation, evaluation and <strong>de</strong>sign. User’s gui<strong>de</strong><br />

and technical docum<strong>en</strong>tation. Utah State Univ., Logan. Utah.<br />

Wallach, R., Jury, W.A., Sp<strong>en</strong>cer, W.F. 1989. Transfer of chemicals from soil solution to<br />

surface runoff: A diffusion-based soil mo<strong>de</strong>l. Soil Sci. Soc. Am. J., 52:612-618.<br />

Wallach, R., Van G<strong>en</strong>ucht<strong>en</strong>, M. T. 1990. A physically based mo<strong>de</strong>l for predicting solute<br />

transfer from soil solution to rainfall-induced runoff water. Water Resour. Res., 26:2119-<br />

2126.<br />

Wallach, R. 1991. Runoff contamination by soil chemicals, time scales approach. Water<br />

Resour. Res., 27:215-223.<br />

Zangh, X.C., Norton, D., Nearing, M.A. 1997. Chemical transfer from soil solution to<br />

surface runoff. Water Resour. Res., 33:809-815.<br />

Zangh, X.C., Norton, D., Nearing, M.A. 1999. Coupling mixing zone concept with<br />

convection-diffusion equation to predict chemical transfer to surface runoff. Trans. ASAE,<br />

42: 987-994.<br />

Zapata, N. y Playán, E. 2000. Elevation and infiltration in a lev<strong>el</strong> basin. I. Characterizing<br />

variability. Irrig. Sci., 19:155-164.<br />

Zapata, N., García-Navarro, P., Burguete, J., Maikaka, M., González, S. 2005. Calibración y<br />

validación <strong>de</strong> un mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> fertir<strong>riego</strong> <strong>en</strong> <strong>surcos</strong>. Primeros resultados. Actas XXIII Congreso<br />

Nacional <strong>de</strong> Riegos (Elche, 14-16 Junio, 2005), C-07. Elche.<br />

142


7. Bibliografía<br />

Zapata, N., Burguete, J., Santos, E. P., Playán, E., García-Navarro, P. 2007. Furrow<br />

fertigation simulation mo<strong>de</strong>l, calibration, validation and application. International Workshop<br />

on Numerical mo<strong>de</strong>lling of hydrodinamics for water resources (18-21 Junio, 2007), pp.: 339-343.<br />

Zaragoza.<br />

Zerihun, D., Sánchez, C. A., Farr<strong>el</strong>l-Poe, K. L., Adams<strong>en</strong>, F. J., Hunsaker, D. J. 2003.<br />

Performance indices for surface N fertigation. J. Irrig Drain. Engng., 129: 173-183.<br />

Zerihun, D., Furman, A., Warrick, A. W., Sánchez, C. A. 2005a. Coupled surfacesubsurface<br />

solute trans<strong>por</strong>t mo<strong>de</strong>l for irrigation bor<strong>de</strong>rs and basins. I. Mo<strong>de</strong>l <strong>de</strong>v<strong>el</strong>opm<strong>en</strong>t.<br />

J. Irrig Drain. Engng., 131: 396-406.<br />

Zerihun, D., Furman, A., Warrick, A. W., Sánchez, C. A. 2005b. Coupled surfacesubsurface<br />

solute trans<strong>por</strong>t mo<strong>de</strong>l for irrigation bor<strong>de</strong>rs and basins. II. Mo<strong>de</strong>l evaluation.<br />

J. Irrig Drain. Engng., 131: 407-419.<br />

143


Anejos<br />

144


Anejo I.<br />

Calibración <strong>de</strong> los conductímetros.<br />

Se pres<strong>en</strong>tan <strong>en</strong> este anejo <strong>el</strong> ajuste <strong>de</strong> las curvas que r<strong>el</strong>acionan la Conductividad<br />

Eléctrica, medida con los conductímetros, con la conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong>l trazador utilizado <strong>en</strong><br />

los <strong>en</strong>sayos. Cada conductímetro ti<strong>en</strong>e su curva característica y difer<strong>en</strong>te para cada trazador.<br />

Br - , gL -1<br />

Br - , gL -1<br />

30<br />

25<br />

20<br />

15<br />

10<br />

5<br />

0<br />

30<br />

25<br />

20<br />

15<br />

10<br />

5<br />

0<br />

y = 1.0851 x<br />

R 2 = 0.99<br />

0 5 10 15 20 25 30<br />

CE, mS cm -1<br />

y = 1.0433 x<br />

R 2 = 0.99<br />

0 5 10 15 20 25 30<br />

CE, mS cm -1<br />

Br - , gL -1<br />

Br - , gL -1<br />

40<br />

35<br />

30<br />

25<br />

20<br />

15<br />

10<br />

5<br />

0<br />

30<br />

25<br />

20<br />

15<br />

10<br />

5<br />

0<br />

y = 1.0851 x<br />

R 2 = 0.99<br />

0 5 10 15 20 25 30<br />

CE, mS cm -1<br />

y = 1.0187 x<br />

R 2 = 0.99<br />

0 5 10 15 20 25 30<br />

CE, mS cm -1<br />

Figura II.1a. Curvas <strong>de</strong> calibración para <strong>el</strong> trazador bromuro, correspondi<strong>en</strong>tes a los<br />

conductímetros utilizados <strong>en</strong> las estaciones 1 a 4 respectivam<strong>en</strong>te.<br />

145


Anejo I. Calibración <strong>de</strong> los conductímetros<br />

146<br />

Br - , gL -1<br />

30<br />

25<br />

20<br />

15<br />

10<br />

5<br />

0<br />

y = 0.5942 x<br />

R 2 = 0.99<br />

0 5 10 15 20 25 30 35 40 45 50<br />

CE, mS cm -1<br />

Figura II.1b. Curvas <strong>de</strong> calibración para <strong>el</strong> trazador bromuro, correspondi<strong>en</strong>te al conductímetro<br />

utilizado <strong>en</strong> la estación 5.<br />

- , gL -1<br />

NO 3<br />

- , gL -1<br />

NO 3<br />

40<br />

35<br />

30<br />

25<br />

20<br />

15<br />

10<br />

5<br />

0<br />

40<br />

35<br />

30<br />

25<br />

20<br />

15<br />

10<br />

5<br />

0<br />

y = 1.0595 x<br />

R 2 = 0.99<br />

0 5 10 15 20 25 30 35 40<br />

CE, mS cm -1<br />

y =1.1504 x<br />

R 2 = 0.99<br />

0 5 10 15 20 25 30 35 40<br />

CE, mS cm -1<br />

- , gL -1<br />

NO 3<br />

- , gL -1<br />

NO 3<br />

20<br />

15<br />

10<br />

5<br />

0<br />

40<br />

35<br />

30<br />

25<br />

20<br />

15<br />

10<br />

5<br />

0<br />

y = 0.997 x<br />

R 2 = 0.97<br />

0 5 10 15 20<br />

CE, mS cm -1<br />

y =1.1133 x<br />

R 2 = 0.99<br />

0 5 10 15 20 25 30 35 40<br />

CE, mS cm -1<br />

Figura II.2a. Curvas <strong>de</strong> calibración para <strong>el</strong> trazador nitrato, correspondi<strong>en</strong>tes a los conductímetros<br />

utilizados <strong>en</strong> las estaciones 1 a 4 respectivam<strong>en</strong>te.


- , gL -1<br />

NO 3<br />

25<br />

20<br />

15<br />

10<br />

5<br />

0<br />

y =0.513 x<br />

R 2 = 0.99<br />

0 5 10 15 20 25 30 35 40<br />

CE, mS cm -1<br />

Anejo I. Calibración <strong>de</strong> los conductímetros<br />

Figura II.2b. Curvas <strong>de</strong> calibración para <strong>el</strong> trazador nitrato, correspondi<strong>en</strong>te al conductímetro<br />

utilizado <strong>en</strong> la estación 5.<br />

147


Anejo II.<br />

Perfiles transversales <strong>de</strong> los <strong>surcos</strong><br />

A continuación se pres<strong>en</strong>tan las medidas tomadas con <strong>el</strong> perfilómetro <strong>de</strong> varillas <strong>en</strong><br />

las estaciones <strong>de</strong> medida <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> cada <strong>en</strong>sayo.<br />

Ensayo 1, estación 1<br />

0.1<br />

0.08<br />

0.06<br />

0.04<br />

0.02<br />

0<br />

-0.3 -0.2 -0.1 0 0.1 0.2 0.3<br />

X, m<br />

0.16<br />

0.12<br />

0.08<br />

0.04<br />

y, m<br />

0<br />

y, m<br />

Ensayo 1, estación 3<br />

-0.3 -0.2 -0.1 0 0.1 0.2 0.3<br />

X, m<br />

0.16<br />

0.12<br />

0.08<br />

0.04<br />

y, m<br />

0<br />

Ensayo 1, estación 2<br />

-0.3 -0.2 -0.1 0 0.1 0.2 0.3<br />

X, m<br />

0.12<br />

0.08<br />

0.04<br />

0<br />

Ensayo 1, estación 4<br />

-0.3 -0.2 -0.1 0 0.1 0.2 0.3<br />

X, m<br />

Figura I.1a. Perfiles transversales correspondi<strong>en</strong>tes a las estaciones <strong>de</strong> medida, <strong>en</strong>sayo1.<br />

y, m<br />

148


Anejo I1. Perfiles transversales <strong>de</strong> los <strong>surcos</strong><br />

149<br />

0.12<br />

0.08<br />

0.04<br />

y, m<br />

0<br />

Ensayo 1, estación 5<br />

-0.3 -0.2 -0.1 0 0.1 0.2 0.3<br />

X, m<br />

Figura I.1b. Perfiles transversales correspondi<strong>en</strong>tes a las estaciones <strong>de</strong> medida, <strong>en</strong>sayo1.<br />

0.12<br />

0.08<br />

0.04<br />

y, m<br />

0<br />

Ensayo 2, estación 1<br />

-0.3 -0.2 -0.1 0 0.1 0.2 0.3<br />

X, m<br />

0.16<br />

0.12<br />

0.08<br />

0.04<br />

y, m<br />

0<br />

Ensayo 2, estación 2<br />

-0.3 -0.2 -0.1 0 0.1 0.2 0.3<br />

X, m<br />

Figura I.2a. Perfiles transversales correspondi<strong>en</strong>tes a las estaciones <strong>de</strong> medida, <strong>en</strong>sayo2.


Ensayo 2, estación 3<br />

y, m<br />

0.12<br />

0.08<br />

0.04<br />

0<br />

-0.3 -0.2 -0.1 0 0.1 0.2 0.3<br />

X, m<br />

y, m<br />

0.12<br />

0.08<br />

0.04<br />

0<br />

-0.3 -0.2 -0.1 0 0.1 0.2 0.3<br />

X, m<br />

Anejo I1. Perfiles transversales <strong>de</strong> los <strong>surcos</strong><br />

y, m<br />

0.16<br />

Ensayo 2, estación 4<br />

0.12<br />

0.08<br />

0.04<br />

0<br />

-0.3 -0.2 -0.1 0 0.1 0.2 0.3<br />

X, m<br />

Ensayo 2, estación 5<br />

Figura I.2b. Perfiles transversales correspondi<strong>en</strong>tes a las estaciones <strong>de</strong> medida, <strong>en</strong>sayo2.<br />

150


Anejo I1. Perfiles transversales <strong>de</strong> los <strong>surcos</strong><br />

151<br />

y, m<br />

0.12<br />

Ensayo 3, estación 1<br />

0.08<br />

0.04<br />

0<br />

-0.3 -0.2 -0.1 0 0.1 0.2 0.3<br />

X, m<br />

y, m<br />

0.12<br />

Ensayo 3, estación 3<br />

0.08<br />

0.04<br />

0<br />

-0.3 -0.2 -0.1 0 0.1 0.2 0.3<br />

X, m<br />

y, m<br />

0.1<br />

0.08<br />

0.06<br />

0.04<br />

0.02<br />

0<br />

-0.4 -0.3 -0.2 -0.1 0 0.1 0.2 0.3 0.4<br />

X, m<br />

y, m<br />

0.12<br />

Ensayo 3, estación 2<br />

0.08<br />

0.04<br />

0<br />

-0.3 -0.2 -0.1 0 0.1 0.2 0.3<br />

X, m<br />

0.12<br />

0.08<br />

0.04<br />

y, m<br />

0<br />

Ensayo 3, estación 4<br />

-0.3 -0.2 -0.1 0 0.1 0.2 0.3<br />

X, m<br />

Ensayo 3, estación 5<br />

Figura I.3. Perfiles transversales correspondi<strong>en</strong>tes a las estaciones <strong>de</strong> medida, <strong>en</strong>sayo3.


y, m<br />

0.12<br />

Ensayo 4, estación 1<br />

0.08<br />

0.04<br />

0<br />

-0.3 -0.2 -0.1 0 0.1 0.2 0.3<br />

X, m<br />

y, m<br />

0.1<br />

Ensayo 4, estación 3<br />

0.08<br />

0.06<br />

0.04<br />

0.02<br />

0<br />

-0.3 -0.2 -0.1 0 0.1 0.2 0.3<br />

X, m<br />

0.16<br />

0.12<br />

0.08<br />

0.04<br />

y, m<br />

0<br />

-0.4 -0.3 -0.2 -0.1 0 0.1 0.2 0.3 0.4<br />

X, m<br />

Anejo I1. Perfiles transversales <strong>de</strong> los <strong>surcos</strong><br />

0.16<br />

0.12<br />

0.08<br />

0.04<br />

y, m<br />

0<br />

Ensayo 4, estación 2<br />

-0.3 -0.2 -0.1 0 0.1 0.2 0.3<br />

X, m<br />

0.12<br />

0.08<br />

0.04<br />

y, m<br />

0<br />

Ensayo 4, estación 4<br />

-0.3 -0.2 -0.1 0 0.1 0.2 0.3<br />

X, m<br />

Ensayo 4, estación 5<br />

Figura I.4. Perfiles transversales correspondi<strong>en</strong>tes a las estaciones <strong>de</strong> medida, <strong>en</strong>sayo4.<br />

152


Anejo III.<br />

Método para la <strong>de</strong>terminación pot<strong>en</strong>ciométrica <strong>de</strong><br />

bromuro <strong>en</strong> su<strong>el</strong>o con <strong>el</strong>ectrodo s<strong>el</strong>ectivo <strong>de</strong> iones<br />

(E.S.I)<br />

III.1. Preparación <strong>de</strong> reactivos<br />

Disolución <strong>de</strong> ajuste o <strong>de</strong> la fuerza iónica (AFI) o (ISA):<br />

NO3Na (5M), se pesan 212.5 g y se <strong>en</strong>rasa a 500 ml con <strong>agua</strong> <strong>de</strong>stilada<br />

Disolución <strong>de</strong> NO3Na (0.2 M) para añadir al su<strong>el</strong>o<br />

Se pipetean 40 ml <strong>de</strong> disolución NO3Na (5M) y se <strong>en</strong>rasa a 1000 ml con <strong>agua</strong> <strong>de</strong>stilada<br />

Disolución patrón <strong>de</strong> BrK.<br />

Se necesita BrK (0.5 molL-1). Se pesan 2.97 g y se <strong>en</strong>rasa a 50 ml con <strong>agua</strong> <strong>de</strong>stilada. A partir <strong>de</strong> esta<br />

disolución se obt<strong>en</strong>drán las <strong>de</strong> calibración con las sigui<strong>en</strong>tes conc<strong>en</strong>traciones: 0.1 molL-1, 0.01 molL-1, 0.001 molL-1 III.2 Método inicial aplicado<br />

Pasos a seguir <strong>en</strong> <strong>el</strong> método con <strong>agua</strong> <strong>de</strong>stilada:<br />

Pesar 20 g <strong>de</strong> su<strong>el</strong>o y añadir 100 ml <strong>de</strong> <strong>agua</strong> <strong>de</strong>stilada o 40 g <strong>en</strong> 200 ml.<br />

153


Anejo III. Método para la <strong>de</strong>terminación pot<strong>en</strong>ciométrica <strong>de</strong> bromuro <strong>en</strong> <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o con E.S.I<br />

154<br />

1 hora <strong>en</strong> agitación.<br />

Filtración con pap<strong>el</strong> <strong>de</strong> filtro Whatman 125 mm Dia -Cualitativo.<br />

Añadir 1 ml <strong>de</strong> solución AFI ó ISA.<br />

Llevar y <strong>en</strong>rasar a 50 ml<br />

Medir pH.<br />

Medir ppm.<br />

Las medidas <strong>de</strong> pH y ppm se realizan con <strong>el</strong> pH-metro <strong>de</strong> laboratorio GLP 22


Lista <strong>de</strong> símbolos<br />

a Parámetro empírico <strong>de</strong> la ecuación <strong>de</strong> infiltración<br />

A Área <strong>de</strong> la sección transversal <strong>en</strong> la dirección <strong>de</strong>l <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> [L 2 ]<br />

A0 Sección transversal <strong>en</strong> la cabecera <strong>de</strong>l surco [L 2 ]<br />

A1 Área correspondi<strong>en</strong>te al primer nodo <strong>de</strong> la malla [L 2 ]<br />

Ainf Área infiltrada acumulada <strong>en</strong> cualquier nodo <strong>de</strong> la malla [L 2 ]<br />

b Anchura <strong>de</strong>l lecho <strong>de</strong>l surco [L]<br />

c Conc<strong>en</strong>tración instantánea <strong>de</strong> sustancia [ML -3 ]<br />

c Conc<strong>en</strong>tración media <strong>de</strong> soluto <strong>en</strong> un período cualquiera [ML -3 ]<br />

c i<br />

Conc<strong>en</strong>tración media <strong>de</strong> soluto <strong>en</strong> un período cualquiera <strong>en</strong> una<br />

posición cualquiera <strong>de</strong>l surco<br />

[ML -3 ]<br />

c<strong>el</strong> C<strong>el</strong>eridad [LT -1 ]<br />

C Conc<strong>en</strong>tración promediada <strong>en</strong> la sección transversal [ML -3 ]<br />

C1 Parámetro que r<strong>el</strong>aciona la sección <strong>en</strong> cabecera con <strong>el</strong> caudal <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>trada<br />

C2 Parámetro que r<strong>el</strong>aciona la sección <strong>en</strong> cabecera con <strong>el</strong> caudal <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>trada<br />

Dl Coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> dispersividad longitudinal [L]<br />

Dm Coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> difusión molecular [L 2 T -1 ]<br />

ex Coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> difusión turbul<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> la dirección x <strong>de</strong>l espacio [L 2 T -1 ]<br />

ey Coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> difusión turbul<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> la dirección y <strong>de</strong>l espacio [L 2 T -1 ]<br />

ez Coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> difusión turbul<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> la dirección z <strong>de</strong>l espacio [L 2 T -1 ]<br />

E Coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> dispersión longitudinal [L 2 T -1 ]<br />

f0 V<strong>el</strong>ocidad <strong>de</strong> infiltración estabilizada [LT -1 ]<br />

m<br />

F i<br />

Variable cualquiera, <strong>el</strong> subíndice indica la posición y <strong>el</strong> superíndice <strong>el</strong><br />

tiempo al que correspon<strong>de</strong> su cálculo<br />

g Ac<strong>el</strong>eración <strong>de</strong> la gravedad [LT -2 ]<br />

h Calado [L]<br />

H Lámina <strong>de</strong> <strong>agua</strong> infiltrada [L]<br />

Hr Lámina <strong>de</strong> <strong>agua</strong> requerida [L]<br />

Jr Flujo másico <strong>de</strong> sustancia <strong>en</strong> la dirección r<br />

k Parámetro <strong>de</strong> la ecuación <strong>de</strong> infiltración [LT -a ]<br />

155


K Constante cinética <strong>de</strong> primer or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> reacción química [T -1 ]<br />

l Longitud máxima <strong>de</strong> surco [L]<br />

l’ Longitud <strong>en</strong> la que <strong>el</strong> <strong>flujo</strong> es uniforme [L]<br />

l1/2 Longitud <strong>de</strong> la mitad <strong>de</strong>l surco [L]<br />

Me Masa <strong>de</strong> fertilizante que <strong>en</strong>tra <strong>en</strong> <strong>el</strong> surco [M]<br />

Ms Masa <strong>de</strong> fertilizante que sale <strong>de</strong>l surco [M]<br />

M 25 Masa media <strong>de</strong> fertilizante que se infiltra <strong>en</strong> <strong>el</strong> m<strong>en</strong>or cuarto <strong>de</strong> surco [M]<br />

M t Masa media <strong>de</strong> fertilizante que se infiltra <strong>en</strong> todo <strong>el</strong> surco [M]<br />

n Coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> rugosidad <strong>de</strong> Manning [TL -1/3 ]<br />

N Número total <strong>de</strong> nodos <strong>de</strong> la malla<br />

P Perímetro mojado [L]<br />

P’ Separación <strong>en</strong>tre <strong>surcos</strong> [L]<br />

Pe Número <strong>de</strong> Péclet<br />

Q Caudal circulante [L 3 T -1 ]<br />

Ql Área infiltrada <strong>por</strong> unidad <strong>de</strong> tiempo [L 2 T -1 ]<br />

QN Caudal correspondi<strong>en</strong>te al último nodo <strong>de</strong> la malla L 3 T -1 ]<br />

QN-1 Caudal correspondi<strong>en</strong>te al p<strong>en</strong>último nodo <strong>de</strong> la malla L 3 T -1 ]<br />

Qs Caudal <strong>de</strong> salida [L 3 T -1 ]<br />

Q0 Caudal <strong>de</strong> <strong>en</strong>trada [L 3 T -1 ]<br />

Q2 Caudal <strong>en</strong> <strong>el</strong> segundo nodo <strong>de</strong> la malla [L 3 T -1 ]<br />

r Cualquier dirección <strong>de</strong>l espacio<br />

r’ Parámetro empírico<br />

Rafert R<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> aplicación <strong>de</strong> fertilizante<br />

Rh Radio hidráulico [L]<br />

Sf P<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong> fricción [LL -1 ]<br />

S0 P<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l lecho [LL -1 ]<br />

ta Tiempo <strong>de</strong> avance [T]<br />

tc Tiempo <strong>de</strong> corte [T]<br />

td Duración <strong>de</strong> la aplicación [T]<br />

tf Tiempo <strong>en</strong> <strong>el</strong> que se estabiliza la v<strong>el</strong>ocidad <strong>de</strong> infiltración [T]<br />

ti Tiempo <strong>de</strong> inicio [T]<br />

tl/2 Tiempo que tarda <strong>el</strong> fr<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>agua</strong> <strong>en</strong> alcanzar la mitad <strong>de</strong>l surco [T]<br />

top Tiempo <strong>de</strong> o<strong>por</strong>tunidad [T]<br />

156


tr Tiempo <strong>de</strong> receso [T]<br />

tv Tiempo <strong>de</strong> vertido [T]<br />

u Compon<strong>en</strong>te horizontal <strong>de</strong>l vector v<strong>el</strong>ocidad [LT -1 ]<br />

ux V<strong>el</strong>ocidad media <strong>en</strong> la dirección longitudinal [LT -1 ]<br />

uy V<strong>el</strong>ocidad media <strong>en</strong> la dirección vertical [LT -1 ]<br />

uz V<strong>el</strong>ocidad media <strong>en</strong> la dirección transversal [LT -1 ]<br />

U V<strong>el</strong>ocidad media <strong>en</strong> la sección transversal [LT -1 ]<br />

U0 V<strong>el</strong>ocidad <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia [LT -1 ]<br />

UDfert Uniformidad <strong>de</strong> distribución <strong>de</strong> Merriam y Kéller<br />

UDfertII Uniformidad <strong>de</strong> distribución <strong>de</strong> Christians<strong>en</strong>n<br />

v Compon<strong>en</strong>te vertical <strong>de</strong>l vector v<strong>el</strong>ocidad [LT -1 ]<br />

Vl Volum<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> <strong>por</strong> unidad <strong>de</strong> longitud que alcanza <strong>el</strong> final <strong>de</strong>l surco [L 3 ]<br />

Vl/2 Volum<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> <strong>por</strong> unidad <strong>de</strong> longitud que alcanza la mitad <strong>de</strong>l<br />

surco<br />

[L 3 ]<br />

w Compon<strong>en</strong>te transversal <strong>de</strong>l vector v<strong>el</strong>ocidad [LT -1 ]<br />

W Carga <strong>de</strong> masa <strong>de</strong> soluto <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> [MT -1 ]<br />

W0 Carga inicial <strong>de</strong> masa <strong>de</strong> soluto <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> [MT -1 ]<br />

z Tasa <strong>de</strong> infiltración [LT -1 ]<br />

Z Volum<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> infiltrada <strong>por</strong> unidad <strong>de</strong> longitud <strong>de</strong> surco [L 3 L -1 ]<br />

β Tasa <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cia [T -1 ]<br />

γ1 Parámetro empírico<br />

γ2 Parámetro empírico<br />

∆t Increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l tiempo [T]<br />

∆x Increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l espacio [L]<br />

θ<br />

Índice que indica si la discretización es explícita, implícita o semiimplícita<br />

σy Factor <strong>de</strong> forma <strong>de</strong> almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to superficial<br />

σz Factor <strong>de</strong> forma <strong>de</strong> almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to subsuperficial<br />

σ1 Parámetro empírico<br />

σ2 Parámetro empírico<br />

157

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!