12.07.2015 Views

Manejo de disposición de la gallinaza en el nucleo de producción ...

Manejo de disposición de la gallinaza en el nucleo de producción ...

Manejo de disposición de la gallinaza en el nucleo de producción ...

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

UNIVERSIDAD DEL TURABOMANEJO Y DISPOSICION DE LA GALLINAZA EN EL NUCLEODE PRODUCCION AVICOLA EN EL SECTOR DE GABIA ENTRE LOSMUNICIPIOS DE SANTA ISABEL Y COAMO, PUERTO RICOPorWilliam Augusto Montalvo TorresBS, Agricultura, Universidad <strong>de</strong> Puerto Rico, Recinto MayagüezTESISEscue<strong>la</strong> <strong>de</strong> Ci<strong>en</strong>cias y TecnologíaUniversidad <strong>de</strong>l TuraboRequisito parcial para <strong>el</strong> grado <strong>de</strong>Maestría <strong>en</strong> Ci<strong>en</strong>cias Ambi<strong>en</strong>talesCon Especialidad <strong>en</strong> <strong>Manejo</strong> Ambi<strong>en</strong>talGurabo, Puerto Ricooctubre, 2008


UNIVERSIDAD DEL TURABOUna tesis sometida como requisito parcial para <strong>el</strong> grado <strong>de</strong>Maestría <strong>en</strong> Ci<strong>en</strong>cias Ambi<strong>en</strong>talesEfecto <strong>de</strong> un Disturbio Natural <strong>en</strong> <strong>el</strong> Perfil <strong>de</strong> Ácidos Grasos <strong>de</strong> Comunida<strong>de</strong>sMicrobianas <strong>en</strong> El Bosque Experim<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> LuquilloFrancisco J. Rivera FigueroaAprobado:__________________________Sharon A. Cantr<strong>el</strong>l, Ph.D.Asesor <strong>de</strong> Investigación__________________________D. J. Lodge, Ph.D.Miembro__________________________Wanda Rodriguez, M.S.Miembro__________________________Samu<strong>el</strong> Flores, Ph.D.Miembro


© Copyright 2008William A. Montalvo Torres. All Rights Reserved


DedicatoriaEste trabajo se lo <strong>de</strong>dico primeram<strong>en</strong>te a Dios, que estuvo <strong>en</strong> todo mom<strong>en</strong>todándome fuerzas y <strong>en</strong>ergías para completar este proyecto. A Hay<strong>de</strong>e Minette, miesposa, <strong>la</strong> persona a qui<strong>en</strong> amo y que me apoyó siempre para llegar a alcanzar todasmis metas y <strong>la</strong>s que nos faltan aún por realizar. A mis dos hijos, William Alexan<strong>de</strong>r“Alex” y William Enrique “Quique”, mis dos adoraciones que me ll<strong>en</strong>an <strong>de</strong> amor y alegríami vida todos los días. A toda mi familia, mis padres, mi suegra, mis hermanas ysobrinos, a cada uno <strong>de</strong> uste<strong>de</strong>s les <strong>de</strong>dico con cariño este trabajo como ejemplo <strong>de</strong>que po<strong>de</strong>mos alcanzar todo lo que nos propongamos.iii


Agra<strong>de</strong>cimi<strong>en</strong>tosQuiero agra<strong>de</strong>cerle a los miembros <strong>de</strong> mi comité <strong>de</strong> tesis: a <strong>la</strong> Prof. Ruth Vallejo,a <strong>la</strong> Dra. Teresa Lipsett y al Ing. Pedro Mo<strong>de</strong>sto.También quiero agra<strong>de</strong>cerles a todas <strong>la</strong>s personas que pusieran su granito <strong>de</strong>ar<strong>en</strong>a para ayudarme a realizar este proyecto. Primero, a los avicultores <strong>de</strong>l Núcleo <strong>de</strong>Producción <strong>de</strong>l Sector <strong>de</strong> Gabia por permitir que visitara <strong>la</strong>s fincas y tomara <strong>la</strong>información.A <strong>la</strong> empresa Productos Avíco<strong>la</strong>s <strong>de</strong>l Sur por ayudarme a realizar mi proyecto. AlDr. Richard Miles por haberme brindado su co<strong>la</strong>boración con sus investigaciones. AlAgro. Ramón Álvarez, por su tiempo y conocimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> industria avíco<strong>la</strong>.iv


Tab<strong>la</strong> <strong>de</strong> Cont<strong>en</strong>idopáginaLista <strong>de</strong> Tab<strong>la</strong>s.....................................................…........................................................viiiLista <strong>de</strong> Figuras..........................................................................................………............ixLista <strong>de</strong> Apéndice.......................................................................................…...............…xiiAbstract...................................................................................................................….....xiiiCapítulo Uno: Introducción……………………………………………………………………...1Propósito………………………………………………………………………………………...13P<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l Problema…………………………………………………………………..13Hipótesis…………………………………………………………………………………………14Preguntas Investigativas……………………………………………………………………...15Justificación……………………………………………………………………………………..15Importancia <strong>de</strong>l estudio....................................................................................................16Capítulo Dos: Revisión <strong>de</strong> Literatura...............................................................................17Historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>gallinaza</strong> <strong>en</strong> Puerto Rico………………….….……………..……..………….18Estudios realizados <strong>en</strong> Puerto Rico………………………………………………..………...26Insectos <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>gallinaza</strong>……………………………………………………………………......31Almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to……………………………….….….…….………………….…….………...34Capítulo Tres: Metodología.…………………………………………………………………..37Descripción <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción y muestra…………………………….…………………….…..37Recopi<strong>la</strong>ción y organización <strong>de</strong> los datos......……………………………………………….38Validación <strong>de</strong>l instrum<strong>en</strong>to………………………………..……….….….…………….……..39Análisis…………………….……………………………………………..……………………...39Capítulo Cuatro: Resultados............................................................................................40v


Resultados re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong> remoción <strong>de</strong><strong>gallinaza</strong> <strong>en</strong> galpones <strong>de</strong> pollos parrilleros……………………………..…………………...41Hal<strong>la</strong>zgos <strong>de</strong> <strong>la</strong> remoción <strong>de</strong> <strong>gallinaza</strong> <strong>en</strong> los galpones<strong>de</strong> pollos parrilleros…....................…….................……….………………………………..44Resultados re<strong>la</strong>cionados con los hal<strong>la</strong>zgos <strong>en</strong>fincas receptoras <strong>de</strong> <strong>gallinaza</strong> ………………………………..………………………………49Resultados re<strong>la</strong>cionados a los hal<strong>la</strong>zgos <strong>en</strong> <strong>la</strong>sfincas <strong>de</strong> crianza <strong>de</strong> pollos parrilleros.............................................................................53Resultados re<strong>la</strong>cionados con los costos <strong>de</strong> remoción<strong>de</strong> <strong>gallinaza</strong> <strong>en</strong> galpones………………….….….……….………………………………….55Capítulo Cinco: Discusión........................................... ....................................................56Literatura Citada………………………………………………………………..………..……..62Vita...................................................................................................................................66Apéndices........................................................................................................................67vi


Lista <strong>de</strong> Tab<strong>la</strong>spáginaTab<strong>la</strong> 1-01.Tab<strong>la</strong> 1-02.Tab<strong>la</strong> 2-01.Tab<strong>la</strong> 2-02.Tab<strong>la</strong> 2-03.Tab<strong>la</strong> 2-04.Tab<strong>la</strong> 4-01.Producción anual <strong>de</strong> estiércol <strong>de</strong> algunosr<strong>en</strong>glones pecuarios <strong>en</strong> Puerto Rico...............................................4Producción <strong>de</strong> pollos parrilleros <strong>en</strong>Productos Avíco<strong>la</strong>s <strong>de</strong>l Sur......................................………..………8Comparación <strong>de</strong> <strong>la</strong> composición <strong>de</strong> macro nutri<strong>en</strong>tesy micronutri<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>la</strong>s hojas <strong>de</strong>scompuestas y los<strong>de</strong>sperdicios <strong>de</strong> pollos parrilleros ………………………….……..25Cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> nutri<strong>en</strong>tes totales <strong>en</strong> <strong>gallinaza</strong> <strong>de</strong>difer<strong>en</strong>tes períodos <strong>de</strong> tiempo.…………………………….……...26Nutri<strong>en</strong>tes aproximados para fertilizar por pollo poraño <strong>en</strong> <strong>el</strong> excrem<strong>en</strong>to...................................................................27Efecto <strong>de</strong> aplicaciones <strong>de</strong> <strong>gallinaza</strong> y fertilizante<strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>producción</strong> <strong>de</strong> pimi<strong>en</strong>to Key Largo ……………………..…..28Costos aproximados <strong>de</strong> remoción <strong>de</strong> <strong>gallinaza</strong> <strong>de</strong>los galpones <strong>de</strong> crianza <strong>de</strong> pollos parrilleros...............................55vii


Lista <strong>de</strong> FiguraspáginaFigura 1-01.Figura 1-02.Figura 1-03.Figura 1-04..Figura 2-01.Figura 2-02.Figura 2-03.Figura 2-04.Figura 2-05.Figura 2-06.Figura 2-07.Figura 2-08.Figura 2-09.Figura 2-10.Proceso <strong>de</strong> fumigación y <strong>de</strong>sinfección <strong>en</strong> <strong>el</strong> interior<strong>de</strong> un galpón para <strong>la</strong> crianza <strong>de</strong> pollos parrilleros ………………5Rotura <strong>de</strong> cascarones durante <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> nacimi<strong>en</strong>to<strong>de</strong> pollitos <strong>en</strong> <strong>la</strong> incubadora <strong>de</strong> PAS <strong>en</strong> Coamo.………..………8Facilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Molinos <strong>de</strong>l Sur, ubicado <strong>en</strong> <strong>el</strong> pueblo<strong>de</strong> Guánica, P.R.............................................................................9Ganado <strong>de</strong> carne <strong>de</strong> <strong>la</strong> raza S<strong>en</strong>epol consumi<strong>en</strong>do<strong>gallinaza</strong> como suplem<strong>en</strong>to alim<strong>en</strong>ticio <strong>en</strong> unafinca receptora …………………………………………………..….11Facilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Agro – Compost Inc. <strong>en</strong> <strong>el</strong> sectorEl Fresal, Aibonito, P.R. En <strong>la</strong> actualidad se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>trafuera <strong>de</strong> operaciones………………………………………………...21Maquinaria utilizada para g<strong>en</strong>erar abono orgánico<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>gallinaza</strong>. Este sistema se l<strong>la</strong>maCompost- A- Matic …………………………………………………...22Área <strong>de</strong> almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to y empaque <strong>de</strong><strong>la</strong>bono orgánico..............................................................................22Maquinaria <strong>de</strong> empaque y pesada <strong>de</strong><strong>la</strong>bono orgánico..............................................................................24Escarabajos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Camada (Darkling Beetles)<strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>gallinaza</strong> <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l galpón...................................................33Estructura techada don<strong>de</strong> se sirve <strong>la</strong> <strong>gallinaza</strong> ..…......................34Estructura techada don<strong>de</strong> se almac<strong>en</strong>a <strong>la</strong><strong>gallinaza</strong> para luego ser utilizada <strong>en</strong> <strong>la</strong>finca receptora………………………………………………………..35Reservas cubierta (Covered stock piles)......................................36Estructura <strong>de</strong> almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to con techo perman<strong>en</strong>te(Storage structure with perman<strong>en</strong>t roof)…………………..………36Estructura <strong>de</strong> almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to tipo Bunker.(Bunker - type storage structure).......................................…........36Figura 4-01. Remoción <strong>de</strong> <strong>gallinaza</strong> <strong>de</strong>l área <strong>de</strong> Gabia <strong>en</strong> <strong>el</strong> 2004..................42viii


Figura 4-02. Remoción <strong>de</strong> <strong>gallinaza</strong> <strong>de</strong>l área <strong>de</strong> Gabia <strong>en</strong> <strong>el</strong> 2005..................43Figura 4-03. Remoción <strong>de</strong> <strong>gallinaza</strong> <strong>de</strong>l área <strong>de</strong> Gabia <strong>en</strong> <strong>el</strong> 2006..................44Figura 4-04.Figura 4-05Figura 4-06.Figura 4-07.Figura 4-08.Figura 4-09.Figura 4-10.Figura 4-11.Figura 4-12.Figura 4-13.Figura 4-14.Figura 4-15.Figura 4-16.Figura 4-17.Figura 4-18.Figura 4-19.Procedimi<strong>en</strong>to para <strong>la</strong> remoción <strong>de</strong> <strong>gallinaza</strong><strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l galpón.......................................................................…45Procedimi<strong>en</strong>to para <strong>la</strong> remoción <strong>de</strong> <strong>gallinaza</strong><strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l galpón con maquinaria pesada...................................45Procedimi<strong>en</strong>to para cargar <strong>gallinaza</strong> <strong>en</strong> camionesque será llevados a <strong>la</strong>s fincas receptoras.....................................46Maquinaria pesada cargando <strong>la</strong> <strong>gallinaza</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong>camión que será llevado a <strong>la</strong> finca receptora…..........................46Estructura <strong>de</strong> galpón luego <strong>de</strong> realizar remociónparcial <strong>de</strong> <strong>gallinaza</strong>......................................................................47Estructura <strong>de</strong> almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>gallinaza</strong>……………..............47Estructura <strong>de</strong> almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>gallinaza</strong>y equipo pesado <strong>en</strong> finca receptora..............................................48Distribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>gallinaza</strong> como suplem<strong>en</strong>to paraganado <strong>de</strong> carne <strong>en</strong> <strong>la</strong>s fincas receptoras................................…48Hal<strong>la</strong>zgo <strong>de</strong> <strong>gallinaza</strong> fuera <strong>de</strong> los galpones <strong>de</strong> crianza<strong>de</strong> pollos y a <strong>la</strong> intemperie, cerca <strong>de</strong> quebrada...........................49Hal<strong>la</strong>zgo <strong>de</strong> <strong>gallinaza</strong> fuera <strong>de</strong> los galpones <strong>de</strong>crianza <strong>de</strong> pollos y a <strong>la</strong> intemperie..............................................50Ma<strong>la</strong>s prácticas <strong>de</strong> <strong>disposición</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong><strong>gallinaza</strong> <strong>en</strong> finca.....………………………………..………………...51Gran cantidad <strong>de</strong> <strong>gallinaza</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o luego <strong>de</strong> ma<strong>la</strong>s prácticas<strong>de</strong> <strong>disposición</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>gallinaza</strong> <strong>en</strong> finca……………………….……51Finca que no ti<strong>en</strong>e facilida<strong>de</strong>s para <strong>el</strong> almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>toa<strong>de</strong>cuado para <strong>la</strong> <strong>gallinaza</strong>…………………………………………..52Remoción <strong>gallinaza</strong> por una <strong>disposición</strong> noautorizada por <strong>la</strong> JCA...................................................................53Gallinaza fuera <strong>de</strong>l galpón <strong>de</strong> crianza quequedo luego <strong>de</strong> una remoción parcial……………………………..54Gallinaza fuera <strong>de</strong>l galpón <strong>de</strong> crianza quees transportada por agua <strong>de</strong> escorr<strong>en</strong>tía…………….………….....54ix


Lista <strong>de</strong> ApéndicesApéndice Uno.Apéndice Dos.Apéndice Tres.Apéndice Cuatro.Glosario………………………………………………………..………68Estructuras <strong>de</strong> almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>gallinaza</strong>utilizadas <strong>en</strong> fincas receptoras…………………..………………….74P<strong>la</strong>n <strong>de</strong> manejo <strong>de</strong> <strong>de</strong>sperdicios fecales <strong>de</strong> animalespara empresas pecuarias………………………………….…………76Mapa <strong>de</strong> <strong>la</strong> is<strong>la</strong> <strong>de</strong> Puerto Rico i<strong>de</strong>ntificando<strong>el</strong> área <strong>de</strong> Gabia…………………………………………………...…85x


AbstractWilliam A. Montalvo TorresManage and disposition of poultry litter in Gabia poultry production area betwe<strong>en</strong> themunicipalities of Santa Isab<strong>el</strong> and Coamo, Puerto Rico. (September, 2008)Abstract of a master thesis at the Universidad <strong>de</strong>l Turabo.Thesis supervised by Professors Pedro A Mo<strong>de</strong>sto, MEM and Teresa Lipsett, PhDNo. of pages in text 61For many years, the poultry industry has be<strong>en</strong> one of the most important industries inPuerto Rico’s agriculture. The poultry farms production g<strong>en</strong>erates a great amount ofpoultry manure or broiler litter accumu<strong>la</strong>ting in the poultry houses. The incorrectmanagem<strong>en</strong>t of this material is dangerous to the <strong>en</strong>vironm<strong>en</strong>t.The objective of this study discusses how broiler litter managem<strong>en</strong>t in poultryhouses in Gabia’s farms is. The transportation method used for poultry litter in farms andwhat p<strong>la</strong>ces are disposed this material for use. The alternative could be consi<strong>de</strong>rate tofinal disposition of broiler litter. The poultry farmers going to comply for Junta <strong>de</strong> CalidadAmbi<strong>en</strong>tal (JCA) and Productos Avíco<strong>la</strong>s D<strong>el</strong> Sur (PAS) regu<strong>la</strong>tions to the poultry literbest managem<strong>en</strong>t.xi


Resum<strong>en</strong>William A. Montalvo Torres (BSA, REM, CEA)<strong>Manejo</strong> y <strong>disposición</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>gallinaza</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> núcleo <strong>de</strong> <strong>producción</strong> avíco<strong>la</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> sector <strong>de</strong>Gabia <strong>en</strong>tre los municipios <strong>de</strong> Santa Isab<strong>el</strong> y Coamo, Puerto Rico. (Septiembre, 2008)Resum<strong>en</strong> <strong>de</strong> una disertación <strong>de</strong> maestría <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong>l Turabo.Disertación supervisada por profesores Pedro A Mo<strong>de</strong>sto, MEM y Teresa Lipsett, PhDNo. <strong>de</strong> páginas <strong>en</strong> <strong>el</strong> texto 61Durante años, <strong>la</strong> industria avíco<strong>la</strong> ha sido uno <strong>de</strong> los reglones más importantes<strong>en</strong> <strong>la</strong> agricultura <strong>de</strong> Puerto Rico. Esta industria, por su volum<strong>en</strong> <strong>de</strong> crianza <strong>de</strong> pollosparrilleros, g<strong>en</strong>era gran<strong>de</strong>s cantida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>de</strong>sperdicios fecales <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> los galpones<strong>de</strong> crianza. A estos <strong>de</strong>sperdicios fecales <strong>de</strong> los pollos parrilleros se le conoce como<strong>gallinaza</strong>.El objetivo <strong>de</strong> este trabajo es discutir <strong>el</strong> manejo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>gallinaza</strong> <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> losgalpones <strong>de</strong> crianza <strong>de</strong> pollos parrilleros, <strong>el</strong> método utilizado <strong>de</strong> transportación <strong>en</strong> <strong>la</strong>sgranjas avíco<strong>la</strong>s y a qué lugares se está llevando <strong>la</strong> <strong>gallinaza</strong> para su uso. Tambiénconocer qué tipo <strong>de</strong> problemas ambi<strong>en</strong>tales se pue<strong>de</strong>n crear si no se manejaa<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> <strong>gallinaza</strong> y qué otras alternativas se pue<strong>de</strong>n consi<strong>de</strong>rar para su<strong>disposición</strong>. Estas fincas ti<strong>en</strong><strong>en</strong> que cumplir a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te con <strong>el</strong> reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Junta<strong>de</strong> Calidad Ambi<strong>en</strong>tal (JCA) y Productos Avíco<strong>la</strong>s <strong>de</strong>l Sur (PAS).xii


CAPITULO UNOINTRODUCCIONEste trabajo trata sobre <strong>el</strong> manejo y <strong>la</strong> <strong>disposición</strong> a<strong>de</strong>cuada <strong>de</strong> los <strong>de</strong>sperdiciosfecales <strong>en</strong> <strong>el</strong> área <strong>de</strong> <strong>producción</strong> <strong>de</strong> pollos parrilleros. La investigación ati<strong>en</strong><strong>de</strong> medidasa<strong>de</strong>cuadas <strong>de</strong> <strong>disposición</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>gallinaza</strong> y alternativas para su uso. Esta nueva forma<strong>de</strong> mirar este material con pot<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> convertirse <strong>de</strong> <strong>de</strong>secho a recurso es <strong>la</strong> visiónprincipal <strong>de</strong> este trabajo. El área que se estará estudiando es <strong>la</strong> región <strong>de</strong> Gabiaubicada <strong>en</strong>tre los pueblos <strong>de</strong> Santa Isab<strong>el</strong> y Coamo, Puerto Rico. A causa <strong>de</strong> <strong>la</strong> crianza<strong>de</strong> los pollos parrilleros, se g<strong>en</strong>era materia orgánica <strong>en</strong> los galpones <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fincas. Estetipo <strong>de</strong> <strong>producción</strong> pecuaria, y su alto grado <strong>de</strong> int<strong>en</strong>sidad, requiere confinar un altonúmero <strong>de</strong> aves <strong>en</strong> poco espacio <strong>el</strong> equival<strong>en</strong>te a 1 pollo <strong>en</strong> 0.093 m 2 (1 pie 2 ). En estosespacios <strong>de</strong> confinami<strong>en</strong>to se acumu<strong>la</strong> gran cantidad <strong>de</strong> excrem<strong>en</strong>to y plumas.Aproximadam<strong>en</strong>te unos 30 m 3 (1,059 pie 3 ) por cada parvada <strong>de</strong> 42 días promedio <strong>en</strong>galpones <strong>de</strong> 30,000 pollos parrilleros. Este excrem<strong>en</strong>to cae <strong>en</strong> los pisos <strong>de</strong> los galponesdon<strong>de</strong> se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>la</strong> camada y se mezc<strong>la</strong> con <strong>la</strong> misma.El material <strong>de</strong> <strong>la</strong> camada es <strong>la</strong> base <strong>de</strong>l piso <strong>de</strong> los galpones <strong>de</strong> crianza <strong>de</strong> pollosparrilleros para t<strong>en</strong>er una mejor calidad <strong>de</strong> producto. La camada ti<strong>en</strong>e como propósito,absorber y contro<strong>la</strong>r <strong>la</strong> humedad <strong>de</strong>l galpón. Usualm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> humedad fluctúa <strong>en</strong>tre 50%a 70% <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> los galpones. Esta <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> temperatura, v<strong>en</strong>ti<strong>la</strong>ción <strong>de</strong>l galpón y<strong>de</strong> <strong>la</strong> época <strong>de</strong>l año <strong>en</strong> Puerto Rico. Provee comodidad para que los pollos parrilleroscamin<strong>en</strong>, provee calor <strong>en</strong> tiempo frío y ayuda a contro<strong>la</strong>r <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s. No pue<strong>de</strong> sermojada <strong>en</strong> ningún mom<strong>en</strong>to por <strong>la</strong> posible contaminación que pue<strong>de</strong> causar. Pue<strong>de</strong>utilizarse como camada, <strong>la</strong> cáscara <strong>de</strong> café, cascaril<strong>la</strong> <strong>de</strong> arroz o viruta <strong>de</strong> ma<strong>de</strong>ra.Actualm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> Puerto Rico se utiliza <strong>la</strong> cáscara <strong>de</strong> café, <strong>de</strong>bido a que <strong>el</strong> arroz que1


2llega a Puerto Rico llega procesado, sin cascaril<strong>la</strong>, y no se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tradisponible.Otra alternativa es <strong>la</strong> viruta <strong>de</strong> ma<strong>de</strong>ra, pero pue<strong>de</strong> ocasionar <strong>la</strong>ceraciones alos pollos parrilleros <strong>en</strong> <strong>la</strong> pechuga o <strong>en</strong> los muslos. En cuanto a <strong>la</strong> cascaril<strong>la</strong> <strong>de</strong> café, se<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> abundancia cuando <strong>la</strong>s torrefactoras lo están produci<strong>en</strong>do. Actualm<strong>en</strong>teésta es <strong>la</strong> que se está utilizando <strong>en</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los galpones. La mezc<strong>la</strong> ocombinación <strong>de</strong> <strong>la</strong> camada lo forman <strong>el</strong> excrem<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los pollos parrilleros, <strong>la</strong>s plumasy <strong>el</strong> alim<strong>en</strong>to, lo que constituye <strong>la</strong> <strong>gallinaza</strong> (Jacob et al1997).Se estima que los pollos parrilleros produc<strong>en</strong> alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 0.95 a 1.13 Kgpor 0.092 m 2 (2.09 a 2.49 lb/pie 2 ) <strong>de</strong> <strong>gallinaza</strong> <strong>en</strong> un ciclo <strong>de</strong> crianza <strong>de</strong> 42 días(Rolón 1992). Las parvadas pue<strong>de</strong>n durar <strong>de</strong> 38 a 42 días <strong>de</strong> pollos parrilleros conun peso promedio <strong>de</strong> 1.95 Kg (4.30 lbs). Las razas <strong>de</strong> pollos parrilleros que seutilizan para <strong>la</strong> crianza <strong>en</strong> <strong>la</strong>s fincas <strong>de</strong> Puerto Rico usualm<strong>en</strong>te lo son:1. Cobb - Esta línea se caracteriza por su rápido crecimi<strong>en</strong>to,bu<strong>en</strong>a conversión alim<strong>en</strong>ticia, alta viabilidad, alta rusticidad <strong>en</strong><strong>el</strong> manejo y <strong>de</strong> fácil adaptación a cambios climáticos.Pres<strong>en</strong>ta plumaje b<strong>la</strong>nco.2. Ross - Es una línea precoz, <strong>de</strong> bu<strong>en</strong>a conversión alim<strong>en</strong>ticia,pero son pollos con m<strong>en</strong>or v<strong>el</strong>ocidad <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to que <strong>la</strong>Cobb. También se caracteriza por t<strong>en</strong>er una alta rusticidad yadaptabilidad a difer<strong>en</strong>tes climas.3. Hubbard - Estable a un amplio alcance <strong>de</strong> manejo ycondiciones ambi<strong>en</strong>tales. Crece rápidam<strong>en</strong>te, lo que resulta<strong>en</strong> un costo bajo; sale rápido al mercado. Es conocida <strong>la</strong>capacidad <strong>de</strong> mant<strong>en</strong>er su apetito <strong>en</strong> climas cálidos o


3tropicales, lo que le permite mant<strong>en</strong>er bu<strong>en</strong> crecimi<strong>en</strong>to auncuando se utilizan dietas m<strong>en</strong>os conc<strong>en</strong>tradas.En Puerto Rico se crían alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 36.4 millones <strong>de</strong> pollos parrillerosanualm<strong>en</strong>te, por lo que se produc<strong>en</strong> alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 10.5 millones <strong>de</strong> kilogramos <strong>de</strong><strong>gallinaza</strong> anualm<strong>en</strong>te (23,148,541 <strong>de</strong> libras <strong>de</strong> <strong>gallinaza</strong>), sin contemp<strong>la</strong>r <strong>en</strong> esteanálisis <strong>la</strong> <strong>gallinaza</strong> que se g<strong>en</strong>eran <strong>en</strong> <strong>la</strong>s granjas productoras <strong>de</strong> huevos <strong>de</strong> mesa <strong>de</strong><strong>la</strong>s gallinas ponedoras. Este es un <strong>de</strong>sperdicio agríco<strong>la</strong> que si se ti<strong>en</strong>e una acumu<strong>la</strong>ciónexcesiva <strong>en</strong> <strong>la</strong>s fincas pue<strong>de</strong> ocasionar un impacto serio <strong>en</strong> <strong>el</strong> ambi<strong>en</strong>te y <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> losgalpones. La <strong>gallinaza</strong> g<strong>en</strong>era olores <strong>de</strong>sagradables, promueve <strong>la</strong> propagación <strong>de</strong>moscas, mosquitos y otros insectos que pue<strong>de</strong>n afectar <strong>la</strong> salud pública. Tambiénpue<strong>de</strong> contaminar los ríos, quebradas y otros cuerpos <strong>de</strong> agua superficiales(O`Hallorans et al 2006). Al promedio <strong>de</strong> <strong>gallinaza</strong> <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> los galpones <strong>de</strong> crianza s<strong>el</strong>e ha permitido alcanzar una altura <strong>de</strong> 10.2 cm (4 pulgadas). Esto se <strong>de</strong>be a una normaque realizó <strong>el</strong> Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Operaciones <strong>de</strong> Campo <strong>de</strong> <strong>la</strong> empresa ProductosAvíco<strong>la</strong>s <strong>de</strong>l Sur, conocido por sus sig<strong>la</strong>s PAS. Esta es una empresa procesadora ye<strong>la</strong>boradora <strong>de</strong> pollo parrillero fresco <strong>en</strong> Puerto Rico. Se hace esta norma para evitarproblema <strong>de</strong> manejo <strong>de</strong> <strong>la</strong> camada cuando ocurr<strong>en</strong> f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os climatológicos como loshuracanes y torm<strong>en</strong>tas. Estos pue<strong>de</strong>n ocasionar roturas <strong>en</strong> los galpones y afectar <strong>la</strong>camada con lluvia creando un foco <strong>de</strong> olores objetables o <strong>de</strong>sagradables que afectan a<strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s adyac<strong>en</strong>tes y provocan problemas al ambi<strong>en</strong>te. Si <strong>la</strong> camada se<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra sobre los niv<strong>el</strong>es que exige <strong>la</strong> norma, podría ocasionar problemas para <strong>el</strong>manejo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>gallinaza</strong> mojada y <strong>la</strong> <strong>disposición</strong> hacia <strong>la</strong>s fincas receptoras. Los<strong>de</strong>sperdicios fecales <strong>de</strong> los pollos parrilleros no son los únicos que pue<strong>de</strong>n causarproblemas al ambi<strong>en</strong>te. La industria pecuaria es una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s varias fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>producción</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong>sperdicios fecales <strong>en</strong> Puerto Rico. En <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 1.01 se pres<strong>en</strong>ta un estimado <strong>de</strong> <strong>la</strong>


4<strong>producción</strong> anual <strong>de</strong> estiércol o <strong>de</strong>sperdicios fecales animales <strong>de</strong> <strong>la</strong> industria pecuariapara los años 70. Se toma <strong>en</strong> consi<strong>de</strong>ración <strong>el</strong> ganado lechero y <strong>de</strong> carne, <strong>el</strong> sectorporcino y avíco<strong>la</strong>. Se pres<strong>en</strong>ta <strong>el</strong> por ci<strong>en</strong>to <strong>de</strong> sólidos totales producido.Tab<strong>la</strong> 1.01. Producción anual <strong>de</strong> estiércol <strong>de</strong> algunos r<strong>en</strong>glones pecuarios<strong>en</strong> Puerto Rico.Animal Peso fresco* Peso Seco*SólidosTotales %Ganado <strong>de</strong> Leche (por animal) 14,940 1,890 12.7Ganado <strong>de</strong> Carne (por animal) 6,700 770 11.6Cerdos (por animal) 2,380 210 9.2Ponedoras (100 aves) 3,860 960 25Parrilleros (100 aves) 2,620 650 25*Estiércol producido <strong>en</strong> kilogramos al año.Fu<strong>en</strong>te: (Gilbertone et al. 1979).La <strong>gallinaza</strong> ti<strong>en</strong>e un cont<strong>en</strong>ido alto <strong>en</strong> Nitróg<strong>en</strong>o 3%, Potasio 2%, Fósforo 2% ybacterias,por lo que al hume<strong>de</strong>cerse produce amonio y lixiviados que pue<strong>de</strong>ncontaminar acuíferos con nitratos y nitritos, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> problemas <strong>en</strong> <strong>el</strong> ambi<strong>en</strong>te comoolores objetables. También <strong>el</strong> exceso <strong>de</strong> <strong>gallinaza</strong> <strong>en</strong> los galpones pue<strong>de</strong> contribuir aque los pollos parrilleros sean susceptibles a <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s. En <strong>el</strong> área <strong>de</strong> crianza sepodría <strong>en</strong>contrar condiciones respiratorias, bacterianas, o patóg<strong>en</strong>os como <strong>la</strong>Escherichia coli. y <strong>la</strong> Salmon<strong>el</strong><strong>la</strong> sp. que ocasionan problemas <strong>en</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta <strong>de</strong> proceso omata<strong>de</strong>ro.


5Para evitar estas <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s patóg<strong>en</strong>as se realiza una fumigación completaal galpón incluy<strong>en</strong>do <strong>la</strong> camada. También, se realiza una <strong>de</strong>sinfección a<strong>de</strong>cuada queevite <strong>la</strong> propagación <strong>de</strong> bacterias y mant<strong>en</strong>er <strong>el</strong> área bastante higiénica para <strong>la</strong> crianza<strong>de</strong> <strong>la</strong> próxima parvada. En <strong>la</strong> Figura 1.01 se pres<strong>en</strong>ta <strong>el</strong> método <strong>de</strong> fumigación utilizado<strong>en</strong> los galpones. Este punto es sumam<strong>en</strong>te importante y s<strong>en</strong>sitivo <strong>en</strong> <strong>el</strong> proceso. Estose <strong>de</strong>be a que los pollos parrilleros son sometidos a una rigurosa inspección realizadapor <strong>el</strong> Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Agricultura <strong>de</strong> los Estados Unidos por sus sig<strong>la</strong>s <strong>en</strong> inglés,USDA. En esa inspección, los parámetros a ser verificados <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser <strong>de</strong> ceroSalmon<strong>el</strong><strong>la</strong> sp. para po<strong>de</strong>r llegar al mercado. Esto garantiza que <strong>el</strong> pollo parrillero es <strong>de</strong>100% calidad para <strong>el</strong> consumo humano.Figura 1.01. Proceso <strong>de</strong> fumigación y <strong>de</strong>sinfección<strong>en</strong> <strong>el</strong> interior <strong>de</strong> un galpón para <strong>la</strong> crianza <strong>de</strong> pollos parrilleros.Las personas necesitan un suplem<strong>en</strong>to <strong>de</strong> proteína <strong>de</strong> bu<strong>en</strong>a calidad para po<strong>de</strong>rasegurar una bu<strong>en</strong>a nutrición. La fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> proteína, <strong>de</strong> mejor perfil nutricional y costo


6efectivo es <strong>la</strong> carne <strong>de</strong> pollo. Es por esto que <strong>la</strong> <strong>producción</strong> y consumo <strong>de</strong> pollosparrilleros se ha increm<strong>en</strong>tado ocupando <strong>el</strong> primer lugar <strong>en</strong> <strong>la</strong> prefer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>lconsumidor. En Puerto Rico se calcu<strong>la</strong> <strong>el</strong> consumo <strong>de</strong> carne <strong>de</strong> pollo aproximadam<strong>en</strong>te<strong>en</strong> 160.2 millones <strong>de</strong> Kilogramos <strong>de</strong> carne <strong>de</strong> pollo anualm<strong>en</strong>te (353 millones <strong>de</strong> libras)(JP 2006). Esta industria es <strong>la</strong> segunda <strong>en</strong> aporte al ingreso bruto agríco<strong>la</strong> con un total<strong>de</strong> 120 millones <strong>de</strong> dó<strong>la</strong>res brutos anualm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> economía <strong>de</strong> Puerto Rico.La avicultura es <strong>la</strong> segunda industria más gran<strong>de</strong> <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong> agricultura <strong>de</strong>Puerto Rico yque cu<strong>en</strong>ta con un gran <strong>de</strong>sarrollo y organización <strong>en</strong> <strong>la</strong> industriapecuaria. Una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas que ayuda a <strong>la</strong> avicultura a estar <strong>en</strong> ese sitial esProductos Avíco<strong>la</strong>s <strong>de</strong> Sur, mejor conocido por sus sig<strong>la</strong>s PAS. Se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra ubicada<strong>en</strong> <strong>la</strong> carretera número 3, Sector Aguirre, Salinas, Puerto Rico.Esta compañía también adquirió <strong>la</strong> antigua p<strong>la</strong>nta <strong>de</strong> proceso <strong>de</strong> Empresas Picú,que se conoce como Productos Avíco<strong>la</strong>s <strong>de</strong>l Caribe, Inc. y está ubicada <strong>en</strong> <strong>la</strong> carreteranum. 14, Bo. Las Ca<strong>la</strong>bazas <strong>en</strong> Coamo, Puerto Rico. Cu<strong>en</strong>ta con alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 115avicultores criando pollos parrilleros y aproximadam<strong>en</strong>te 500 empleos directos y sobre1000 empleos indirectos (PAS 2006). Es una integración <strong>de</strong> compañías que se fortalece<strong>en</strong>tre sí. Las compañías son; Molinos D<strong>el</strong> Sur, que se pue<strong>de</strong> apreciar <strong>en</strong> <strong>la</strong> Figura 1.03ubicada <strong>en</strong> <strong>el</strong> pueblo <strong>de</strong> Guánica. Esta se <strong>de</strong>dica a <strong>la</strong> <strong>producción</strong> y distribución <strong>de</strong>alim<strong>en</strong>to para <strong>la</strong> dieta <strong>de</strong> los pollos parrilleros. Los ingredi<strong>en</strong>tes principales <strong>de</strong> <strong>la</strong> dietason <strong>el</strong> maíz, soya, y proteína animal. Se e<strong>la</strong>boran 4 difer<strong>en</strong>tes dietas para <strong>la</strong>alim<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> los pollos parrilleros. Estas son:1. Iniciador (Broiler Starter) – se usa para aum<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> efici<strong>en</strong>ciaalim<strong>en</strong>ticia y como una ayuda a <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> coccidiosis. Estaes una condición que ataca al sistema intestinal y reduce <strong>el</strong>r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> ganancia <strong>de</strong> peso <strong>de</strong>l pollo parrillero.Este


7alim<strong>en</strong>to está medicado con antibióticos como Bacitracina yNarasina, vitaminas y minerales (MDS 2007).2. Crecimi<strong>en</strong>to (Broiler Grower) - se usa para aum<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> efici<strong>en</strong>ciaalim<strong>en</strong>ticia y como una ayuda a <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> coccidiosis. Estealim<strong>en</strong>to está medicado con antibióticos como Bacitracina yNarasina, vitaminas y minerales (MDS 2007).3. Retirada (Broiler Withdrawal) - se usa para aum<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> efici<strong>en</strong>ciaalim<strong>en</strong>ticia y para mejorar <strong>la</strong> ganancia <strong>en</strong> peso. Este alim<strong>en</strong>to noesta medicado con antibióticos fuertes, <strong>de</strong>bido a que <strong>el</strong> pollo estácerca <strong>de</strong> t<strong>en</strong>er <strong>la</strong> edad para su proceso. Conti<strong>en</strong>e Bacitracinacomo antibiótico y <strong>la</strong>s vitaminas y minerales necesarios para sucrecimi<strong>en</strong>to (MDS 2007).4. Final (Broiler Finisher) – este último no conti<strong>en</strong>e ningúnmedicam<strong>en</strong>to, ni antibiótico <strong>de</strong>bido a que <strong>el</strong> pollo ti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> edadpara ser cosechado y llevado a <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta <strong>de</strong> proceso. Se usa paraque pollo parrillero gane peso y que<strong>de</strong> limpio <strong>de</strong> medicam<strong>en</strong>tos(MDS 2007).La otra parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> integración es <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta <strong>de</strong> Incubación <strong>de</strong> Huevos, ubicada <strong>en</strong><strong>el</strong> Barrio Las Ca<strong>la</strong>bazas <strong>en</strong> <strong>el</strong> pueblo <strong>de</strong> Coamo. Esta se <strong>de</strong>dica a <strong>la</strong> incubación ydistribución <strong>de</strong> los pollitos a <strong>la</strong>s fincas <strong>de</strong> los avicultores. En <strong>la</strong> Figura 1.02 se pue<strong>de</strong>apreciar <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> rotura <strong>de</strong> cascarón. En <strong>la</strong> actualidad se procesan alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong>300,000 pollos semanales que son aproximadam<strong>en</strong>te unos 317,513 Kg (700,000 lbs.)<strong>de</strong> carne <strong>de</strong> pollo semanal. Su proyección es <strong>de</strong> aum<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> pollosparrilleros llevados a <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta <strong>de</strong> proceso semanalm<strong>en</strong>te. En <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 1.02 se pres<strong>en</strong>ta


8<strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> pollitos <strong>en</strong>tregados <strong>en</strong> <strong>la</strong>s fincas y qué cantidad <strong>de</strong> pollos se recogieroncon <strong>la</strong> <strong>producción</strong> <strong>de</strong> libras e<strong>la</strong>boradas <strong>en</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta <strong>de</strong> proceso.Tab<strong>la</strong> 1.02. Producción <strong>de</strong> pollos parrilleros <strong>en</strong> Productos Avíco<strong>la</strong>s <strong>de</strong>l Sur.LibrasAño fiscal Pollos <strong>en</strong>tregados Pollos recogidosproducidas2003 - 2004 5,810,683.00 5,455,055.00 24,782,214.002004 - 2005 17,524,089.00 15,856,997.00 72,647,538.002005 - 2006 15,670,109.00 14,575,392.00 69,847,158.002006 - 2007 16,347,730.00 15,303,933.00 69,350,735.00Fu<strong>en</strong>te: Productos Avíco<strong>la</strong>s <strong>de</strong>l Sur (2007).Figura 1.02. Rotura <strong>de</strong> cascarones durante <strong>el</strong> proceso<strong>de</strong> nacimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> pollitos <strong>en</strong> <strong>la</strong> incubadora <strong>de</strong> PAS<strong>en</strong> Coamo.


9Figura 1.03. Facilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Molinos <strong>de</strong>l Sur,ubicado <strong>en</strong> <strong>el</strong> pueblo <strong>de</strong> Guánica, P.R.La <strong>gallinaza</strong> es un <strong>de</strong>sperdicio agríco<strong>la</strong> que se reutiliza <strong>en</strong> varias áreas <strong>de</strong> <strong>la</strong>agricultura <strong>de</strong> Puerto Rico. Se utiliza <strong>de</strong> dos maneras distintas. La primera forma es<strong>la</strong> incorporación al su<strong>el</strong>o como fertilizante orgánico. Provee macro nutri<strong>en</strong>tes como<strong>el</strong> nitróg<strong>en</strong>o(N), fósforo (P), potasio (K), magnesio (Mg), calcio (Ca), sodio (Na) ymicro nutri<strong>en</strong>tes como <strong>el</strong> boro (Bo), cobalto (Co), manganeso (Mn), zinc (Zn) para <strong>el</strong>crecimi<strong>en</strong>to y <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>ntas, ayuda a <strong>la</strong> condición <strong>de</strong>l su<strong>el</strong>o, ayuda acontro<strong>la</strong>r <strong>la</strong> erosión, mejora <strong>la</strong> ret<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>l agua y ayuda a <strong>la</strong> aeración <strong>de</strong>l su<strong>el</strong>o. Elcont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> los nutri<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>gallinaza</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong>l cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> humedad, e<strong>la</strong>lmac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to, <strong>el</strong> tiempo que ti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> camada <strong>en</strong> uso y <strong>la</strong> condición patológica <strong>de</strong>lpollo. La <strong>gallinaza</strong> conti<strong>en</strong>e tres nutri<strong>en</strong>tes muy importantes para <strong>la</strong> fertilización <strong>de</strong>lsu<strong>el</strong>o. Estos son <strong>el</strong> nitróg<strong>en</strong>o (N), <strong>el</strong> fósforo (P) y <strong>el</strong> potasio (K). Estudios <strong>en</strong> PuertoRico y Estados Unidos indican que <strong>la</strong> <strong>gallinaza</strong> conti<strong>en</strong>e 3% <strong>de</strong> N, 2% <strong>de</strong> K y 2% <strong>de</strong>P (Muñoz 1992). Se ha utilizado como fertilizante <strong>en</strong> siembras <strong>de</strong> plátanos, papayasy áreas <strong>de</strong> pastos para producir h<strong>en</strong>o o utilizado para pastorear ganado. Este tipo <strong>de</strong>


10material se <strong>de</strong>be utilizar con precaución ya que pue<strong>de</strong> causar daños al ambi<strong>en</strong>te y alos cultivos si no se maneja a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te. También pue<strong>de</strong> afectar los cuerpos <strong>de</strong>agua superficial y subterránea por <strong>la</strong>s aguas <strong>de</strong> escorr<strong>en</strong>tías que pue<strong>de</strong>n cargar <strong>la</strong><strong>gallinaza</strong> a estos cuerpos. Otra complicación podría ser <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> nutri<strong>en</strong>tescreando así un <strong>de</strong>sequilibrio <strong>en</strong> <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o. Si <strong>la</strong> <strong>gallinaza</strong> se utiliza <strong>en</strong> conc<strong>en</strong>tracionesmuy <strong>el</strong>evadas <strong>en</strong> los predios agríco<strong>la</strong>s se podría per<strong>de</strong>r <strong>la</strong> calidad que t<strong>en</strong>ia eseterr<strong>en</strong>o para <strong>la</strong> agricultura.La segunda manera <strong>de</strong> uso es como suplem<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong>s dietas alim<strong>en</strong>ticias <strong>de</strong> losrumiantes. En <strong>la</strong> Figura 1.04 se pue<strong>de</strong> observar como <strong>el</strong> ganado <strong>de</strong> carne <strong>de</strong> <strong>la</strong> razaS<strong>en</strong>epol consume <strong>la</strong> <strong>gallinaza</strong>. Es una fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> nitróg<strong>en</strong>o que pue<strong>de</strong> ser utilizadocomo fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> proteína segura y económica que conti<strong>en</strong>e minerales y <strong>en</strong>ergía. Sepue<strong>de</strong> utilizar para ganado lechero, <strong>de</strong> carne y ovejas. So<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te se pue<strong>de</strong> utilizar<strong>gallinaza</strong> <strong>de</strong> bu<strong>en</strong>a calidad como suplem<strong>en</strong>to alim<strong>en</strong>ticio <strong>de</strong> rumiantes. O sea, nopue<strong>de</strong> cont<strong>en</strong>er su<strong>el</strong>o ni materiales extraños como vidrios, pedazos <strong>de</strong> metales <strong>en</strong>treotras, que ocasion<strong>en</strong> lesiones a los animales. La <strong>gallinaza</strong> ayuda <strong>en</strong> <strong>el</strong>mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to, crecimi<strong>en</strong>to y terminación <strong>en</strong> <strong>la</strong> dieta <strong>de</strong>l ganado <strong>de</strong> carne. Se <strong>de</strong>ja<strong>de</strong> utilizar 14 días antes <strong>de</strong> llevar <strong>el</strong> ganado al mata<strong>de</strong>ro. En ganado lechero no seutiliza <strong>gallinaza</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> dieta cuando se comi<strong>en</strong>za <strong>la</strong> <strong>producción</strong> <strong>de</strong> leche, pues <strong>el</strong>material ti<strong>en</strong>e <strong>el</strong> pot<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> cambiar <strong>el</strong> sabor <strong>de</strong> <strong>la</strong> leche.


11Figura 1.04. Ganado <strong>de</strong> carne <strong>de</strong> <strong>la</strong> raza S<strong>en</strong>epol consumi<strong>en</strong>do<strong>gallinaza</strong> como suplem<strong>en</strong>to alim<strong>en</strong>ticio <strong>en</strong> una finca receptora.Para po<strong>de</strong>r dar <strong>el</strong> uso propuesto a este material <strong>de</strong>bemos reconocer que hayque realizar un p<strong>la</strong>n or<strong>de</strong>nado <strong>de</strong> trabajo que nos permita cambiar <strong>el</strong> uso tradicional yevolucionar hacia <strong>el</strong> uso int<strong>el</strong>ig<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>gallinaza</strong>. Para ser utilizada esta <strong>gallinaza</strong> <strong>en</strong><strong>la</strong>s fincas receptoras, <strong>de</strong>be t<strong>en</strong>er un P<strong>la</strong>n <strong>de</strong> <strong>Manejo</strong> <strong>de</strong>Desperdicios Fecales <strong>de</strong>Animales (PMDFA). En este docum<strong>en</strong>to se recopi<strong>la</strong> <strong>la</strong> información g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> fincareceptora, los datos <strong>de</strong> <strong>la</strong> finca re<strong>la</strong>cionados al tamaño, topografía y los recursosacuáticos cercanos que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> <strong>la</strong> misma. Luego se pi<strong>de</strong> información acerca<strong>de</strong> los animales que se crían <strong>en</strong> <strong>la</strong> finca y qué tipo <strong>de</strong> sistema <strong>de</strong> almac<strong>en</strong>aje t<strong>en</strong>drá <strong>en</strong><strong>la</strong> finca (JCA 2007).Esta área <strong>de</strong> almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to don<strong>de</strong> estará <strong>la</strong> <strong>gallinaza</strong>, <strong>de</strong>be <strong>el</strong> avicultormant<strong>en</strong>er<strong>la</strong> lo más seca posible para que sea un material <strong>de</strong> alta calidad y que se<strong>el</strong>imine <strong>la</strong>s posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> que los nutri<strong>en</strong>tes se pierdan por <strong>el</strong> agua <strong>de</strong> escorr<strong>en</strong>tía yque no se moje para evitar los olores objetables. El PMDFA finalm<strong>en</strong>te es <strong>en</strong>viado y


12sometido a <strong>la</strong> Junta <strong>de</strong> Calidad Ambi<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> Puerto Rico, por sus sig<strong>la</strong>s JCA, don<strong>de</strong>luego <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>cia gubernam<strong>en</strong>tal inspecciona <strong>la</strong> finca receptora. Si <strong>la</strong> JCA <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tratodo <strong>en</strong> or<strong>de</strong>n, <strong>en</strong>tonces aprueban <strong>el</strong> PMDFA. Si este permiso se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra v<strong>en</strong>cido, <strong>la</strong>JCA emite una carta <strong>de</strong> aviso para <strong>el</strong> avicultor informándole que se v<strong>en</strong>ció <strong>el</strong> p<strong>la</strong>n <strong>de</strong>manejo y <strong>la</strong> finca no podrá seguir criando pollos parrilleros hasta que se r<strong>en</strong>ueve <strong>el</strong>PMDFA. Estos lugares <strong>de</strong> almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to ti<strong>en</strong><strong>en</strong> que estar <strong>en</strong> lugares distantes que nosean visibles por <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s cercanas. Esto se <strong>de</strong>be a que si ocurre cualquierproblema con <strong>la</strong> <strong>gallinaza</strong>, no se afect<strong>en</strong> <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s cercanas y se pueda realizarun p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> remediación. Otro factor importante <strong>de</strong>l área <strong>de</strong> almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>gallinaza</strong>es que <strong>de</strong>be estar lejos <strong>de</strong> cuerpos <strong>de</strong> agua y estar ubicado <strong>en</strong> áreas no inundables ycon bu<strong>en</strong> dr<strong>en</strong>aje (JCA 2007).Existe una alternativa que se podría utilizar <strong>en</strong> <strong>la</strong> fincas y ayudaría a evitar <strong>la</strong>contaminación <strong>de</strong>l ambi<strong>en</strong>te. Esta alternativa podría ser <strong>la</strong> preparación <strong>de</strong> <strong>la</strong> compostacon <strong>la</strong> <strong>gallinaza</strong>. Esta práctica ayudaría directam<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> agricultura porque se podríaobt<strong>en</strong>er una mayor <strong>producción</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> siembra y evitar <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong> fertilizantes yagroquímicos, ya que son un gasto adicional para <strong>la</strong>s siembras, podría ocasionarproblemas <strong>de</strong> contaminación al su<strong>el</strong>o, a los cuerpos <strong>de</strong> agua y a <strong>la</strong> salud. Esto ocurrecuando llueve y estas sustancias son llevadas por <strong>la</strong>s corri<strong>en</strong>tes a los cuerpos <strong>de</strong> aguao se infiltran al subsu<strong>el</strong>o. También <strong>la</strong> composta se utilizaría para <strong>el</strong> campo <strong>de</strong> p<strong>la</strong>ntasornam<strong>en</strong>tales, ya que usarían <strong>la</strong> composta para <strong>la</strong> siembra <strong>de</strong> p<strong>la</strong>ntas <strong>en</strong> los tiestos.La composta provee los tres <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos es<strong>en</strong>ciales para <strong>la</strong> vida <strong>de</strong> <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>ntas, <strong>el</strong>nitróg<strong>en</strong>o, fósforo y <strong>el</strong> potasio. A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> otros <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos y algunos minerales que sonindisp<strong>en</strong>sables para <strong>la</strong> fertilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> tierra. Algunos b<strong>en</strong>eficios que da al su<strong>el</strong>o <strong>la</strong>composta son:


13• Reti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> humedad <strong>en</strong> <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o• Permite <strong>el</strong> paso <strong>de</strong>l aire• Contro<strong>la</strong> <strong>la</strong> erosión• Mejora <strong>la</strong> estructura <strong>de</strong>l su<strong>el</strong>o• Adherimos más materia orgánica al su<strong>el</strong>o• T<strong>en</strong>dremos m<strong>en</strong>os necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> usar fertilizantes• Las p<strong>la</strong>ntas crecerán más saludables• Ayudamos a conservar <strong>el</strong> ambi<strong>en</strong>tePropósitoEn esta investigación estudiaremos <strong>la</strong>s propieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>gallinaza</strong> comorecurso alternativo para <strong>la</strong> agricultura. El p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> trabajo propuesto por ProductosAvíco<strong>la</strong>s <strong>de</strong>l Sur, Inc. (PAS) y Productos Avíco<strong>la</strong>s <strong>de</strong>l Caribe, Inc. (PAC), que son <strong>de</strong> <strong>la</strong>misma integración, para lograr <strong>la</strong> bu<strong>en</strong>a utilización <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>gallinaza</strong> y qué se estahaci<strong>en</strong>do para disponer <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma. En ese p<strong>la</strong>n se discutirá <strong>el</strong> manejo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>gallinaza</strong><strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> los galpones <strong>de</strong> crianza <strong>de</strong> pollos parrilleros y <strong>el</strong> método utilizado <strong>de</strong>transportación <strong>en</strong> <strong>la</strong>s granjas avíco<strong>la</strong>s y a qué lugares se está llevando <strong>la</strong> <strong>gallinaza</strong> parasu uso. También conocer qué tipo <strong>de</strong> problemas ambi<strong>en</strong>tales se pue<strong>de</strong>n crear si no semaneja a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> <strong>gallinaza</strong> y qué otras alternativas se pue<strong>de</strong>n consi<strong>de</strong>rar parasu <strong>disposición</strong>.P<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l ProblemaEl manejo y <strong>disposición</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>gallinaza</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> área <strong>de</strong> Gabia ubicado <strong>en</strong>tre lospueblos <strong>de</strong> Santa Isab<strong>el</strong> y Coamo, pue<strong>de</strong> g<strong>en</strong>erar un gran problema ambi<strong>en</strong>tal si no sehace correctam<strong>en</strong>te. El manejo <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> los galpones <strong>de</strong> crianza <strong>de</strong>be ser a<strong>de</strong>cuado yresponsable por parte <strong>de</strong>l avicultor, <strong>de</strong>bido a que pue<strong>de</strong> ocasionar olores objetables <strong>en</strong><strong>el</strong> área y traer conflictos con <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s cercanas.


14Este manejo <strong>de</strong>be <strong>de</strong> hacerse según lo estipu<strong>la</strong>do <strong>en</strong> <strong>la</strong> Guía <strong>de</strong> <strong>Manejo</strong> <strong>de</strong>fincas <strong>de</strong> crianza <strong>de</strong> pollos parrilleros, realizado por <strong>el</strong> Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Operaciones <strong>de</strong>Campo <strong>de</strong> PAS y revisado por <strong>la</strong> JCA. Para que este manejo sea apropiado <strong>de</strong>be <strong>de</strong>cumplir con los sigui<strong>en</strong>tes puntos:Mant<strong>en</strong>er <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>gallinaza</strong> a una altura aproximada <strong>de</strong> 10.16 cm(4 pulgadas) <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l galpón <strong>de</strong> crianza.No almac<strong>en</strong>ar <strong>gallinaza</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> intemperie sin t<strong>en</strong>er cubierta plástica y sin permiso<strong>de</strong> <strong>la</strong> JCA.Pedir permiso con anticipación a <strong>la</strong> JCA para realizar <strong>la</strong>s limpiezas parciales <strong>en</strong><strong>la</strong>s fincas.Personal que realice <strong>la</strong> limpieza parcial <strong>de</strong> <strong>gallinaza</strong> ti<strong>en</strong>e que estar autorizadopor <strong>la</strong> JCA.La <strong>disposición</strong> <strong>de</strong>be ser hecha correcta y responsablem<strong>en</strong>te <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los galpones<strong>de</strong> crianza hasta ser llevado a <strong>la</strong>s fincas receptoras. De no ser así, se podría impactar e<strong>la</strong>mbi<strong>en</strong>te y afectar <strong>la</strong> salud <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas <strong>de</strong>l área <strong>de</strong> investigación y comunida<strong>de</strong>scercanas. Esta investigación es una Exploratoria/ Descriptiva porque se preocupará por<strong>la</strong>s condiciones exist<strong>en</strong>tes, los puntos <strong>de</strong> vistas y los actitu<strong>de</strong>s actuales <strong>de</strong> losavicultores y <strong>de</strong> <strong>la</strong> JCA. El objetivo principal es pres<strong>en</strong>tar y <strong>de</strong>scribir lo investigado <strong>en</strong>Gabia, <strong>el</strong> área <strong>de</strong> estudio.HipótesisLas prácticas <strong>de</strong> manejo y <strong>disposición</strong> <strong>de</strong> <strong>gallinaza</strong> realizadas por los avicultores<strong>en</strong> <strong>el</strong> área <strong>de</strong> Gabia se están ejecutando a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te. El investigador propone que<strong>el</strong> 80 % o más <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fincas están <strong>en</strong> cumplimi<strong>en</strong>to con los parámetros que exige <strong>la</strong>JCA como m<strong>en</strong>cionamos anteriorm<strong>en</strong>te. Por otro <strong>la</strong>do, se pu<strong>de</strong> <strong>en</strong>contrar otro resultadoo hipótesis nu<strong>la</strong>. Al no hacerse <strong>la</strong>s prácticas <strong>de</strong> manejo a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>gallinaza</strong>


15podría ocasionar problemas ambi<strong>en</strong>tales. Entonces, m<strong>en</strong>os <strong>de</strong>l 80% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fincas están<strong>en</strong> cumplimi<strong>en</strong>to con los parámetros que exige <strong>la</strong> JCA.Preguntas Investigativas1. ¿Será <strong>el</strong> método actual <strong>de</strong> <strong>disposición</strong> <strong>de</strong> <strong>gallinaza</strong> <strong>el</strong> más práctico y efectivo<strong>de</strong>s<strong>de</strong> una óptica sust<strong>en</strong>table?2. ¿Son estos métodos económicam<strong>en</strong>te viables?3. ¿Existirán otras alternativas para <strong>la</strong> <strong>disposición</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>gallinaza</strong> a <strong>la</strong>sutilizadas <strong>en</strong> <strong>el</strong> área <strong>de</strong> estudio?JustificaciónLa <strong>disposición</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>gallinaza</strong> a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te ayuda gran<strong>de</strong>m<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>conservación <strong>de</strong> los recursos naturales. En especial, <strong>el</strong> recurso agua, tanto los cuerpossuperficiales como los acuíferos subterráneos. Si no se realiza un bu<strong>en</strong> manejo <strong>en</strong> <strong>la</strong>sfincas, esto podría traer como consecu<strong>en</strong>cia contaminación <strong>de</strong> cuerpos <strong>de</strong> agua,<strong>de</strong>gradación <strong>de</strong> su<strong>el</strong>os y problemas a <strong>la</strong> salud humana.Exist<strong>en</strong> más <strong>de</strong> 240 fincas receptoras que recib<strong>en</strong> <strong>de</strong>sperdicios fecalesanimales, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuales un 80% <strong>de</strong> estas fincas recib<strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>gallinaza</strong> para <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong>fertilizante o como suplem<strong>en</strong>to para rumiantes. Todas estas <strong>de</strong>b<strong>en</strong> t<strong>en</strong>er al día unPMDFA para <strong>la</strong> <strong>disposición</strong> <strong>de</strong> <strong>gallinaza</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s fincas receptoras y estar registrada <strong>en</strong> <strong>la</strong>JCA. Las fincas receptoras se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> distintas áreas <strong>de</strong> Puerto Rico, don<strong>de</strong>podría <strong>en</strong>contrarse cuerpos <strong>de</strong> agua activos como son los ríos, <strong>la</strong>gos o acuíferos, otambién <strong>en</strong> cuerpos <strong>de</strong> agua no activos como son <strong>la</strong>s quebradas intermit<strong>en</strong>tes. En <strong>el</strong>área <strong>de</strong> estudio se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran quebradas intermit<strong>en</strong>tes que cruzan por <strong>el</strong> c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong>lárea <strong>de</strong> Gabia. También se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran acuíferos <strong>en</strong> esta área, don<strong>de</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>sfincas se han creado pozos para utilizar <strong>el</strong> preciado líquido para <strong>el</strong> consumo <strong>de</strong> <strong>la</strong>sfamilias que viv<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> sector y para <strong>la</strong> crianza <strong>de</strong> pollos parrilleros.


16Importancia <strong>de</strong>l estudioCon los resultados obt<strong>en</strong>idos <strong>de</strong> esta investigación se espera po<strong>de</strong>rle ofrecer alsector <strong>de</strong> <strong>la</strong> Avicultura <strong>en</strong> Puerto Rico una información valiosa. Con <strong>en</strong> propósito <strong>de</strong> quet<strong>en</strong>gan una i<strong>de</strong>a exacta <strong>de</strong> cuánta <strong>gallinaza</strong> se g<strong>en</strong>era <strong>en</strong> <strong>el</strong> área <strong>de</strong> investigación y sedispone fuera <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma. También cuales son <strong>la</strong>s técnicas aceptadas para <strong>la</strong><strong>disposición</strong> a<strong>de</strong>cuada que son permitidas por <strong>la</strong> JCA.T<strong>en</strong>er un estudio realizado connúmeros bastante exactos ya que <strong>la</strong> JCA trabaja con números estimados y no realizaninv<strong>en</strong>tarios para saber cuanta <strong>gallinaza</strong> existe <strong>en</strong> <strong>la</strong>s fincas. Informar al público, que noestá familiarizado con <strong>el</strong> tema <strong>de</strong> <strong>la</strong> Avicultura y brindarle una i<strong>de</strong>a g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> cómo se<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>la</strong> Industria Avíco<strong>la</strong> <strong>en</strong> Puerto Rico. Como este reglón le brinda ayuda a otrasfases <strong>de</strong> <strong>la</strong> agricultura <strong>de</strong> <strong>la</strong> Is<strong>la</strong>. Por ejemplo, a <strong>la</strong> Industria <strong>de</strong> Ganado Vacuno y <strong>en</strong>cultivos. Otra importancia <strong>de</strong> este estudio es po<strong>de</strong>r i<strong>de</strong>ntificar otras alternativas para <strong>la</strong><strong>disposición</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>gallinaza</strong> que es un <strong>de</strong>sperdicio fecal animal y que no se pue<strong>de</strong>disponer incorrectam<strong>en</strong>te. Se proveerá recom<strong>en</strong>daciones a<strong>de</strong>cuadas a <strong>la</strong> JCA <strong>de</strong>acuerdo con los resultados obt<strong>en</strong>idos <strong>de</strong> esta investigación.


CAPITULO DOSREVISION DE LITERATURAPara t<strong>en</strong>er una bu<strong>en</strong>a crianza <strong>en</strong> <strong>la</strong>s granjas avíco<strong>la</strong>s y t<strong>en</strong>er una exc<strong>el</strong><strong>en</strong>tecalidad <strong>de</strong> pollos es requisito t<strong>en</strong>er camada. La camada ti<strong>en</strong>e como objetivo absorber ycontro<strong>la</strong>r <strong>la</strong> humedad <strong>en</strong> <strong>el</strong> galpón, crear una base confortable para que puedan caminarlos pollos parrilleros <strong>en</strong> <strong>el</strong> galpón. Esta ayuda a contro<strong>la</strong>r <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s y provee calor<strong>en</strong> tiempo frió. Se <strong>de</strong>be evitar que <strong>la</strong> camada t<strong>en</strong>ga pedazos puntiagudos o filosos paraque <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong>l pollo no se vea afectada y su cuerpo no este muti<strong>la</strong>do. (Jacob et al1997). Exist<strong>en</strong> varios materiales base para g<strong>en</strong>erar <strong>la</strong> camada. Algunos ejemplos sonviruta <strong>de</strong> ma<strong>de</strong>ra, cáscara <strong>de</strong> arroz, <strong>de</strong> café, <strong>de</strong> maní, tusas <strong>de</strong> maíz, <strong>en</strong>tre otras. Pararealizar un bu<strong>en</strong> escogido <strong>de</strong> <strong>la</strong> camada a ser utilizada se <strong>de</strong>be consi<strong>de</strong>rar <strong>la</strong> facilidadpara obt<strong>en</strong>erse, <strong>la</strong> viabilidad para trasportar, almac<strong>en</strong>ar y su manejo, que seaeconómica, que sea un material suave, absorb<strong>en</strong>te, que se comprima y que <strong>la</strong> mayoría<strong>de</strong> esta t<strong>en</strong>ga partícu<strong>la</strong>s pequeñas para lograr <strong>la</strong> comodidad <strong>de</strong> los pollos <strong>en</strong> <strong>el</strong> galpóndurante su estancia.Luego <strong>de</strong> utilizar <strong>la</strong> camada <strong>en</strong> varias parvadas, ésta se convierte <strong>en</strong> <strong>gallinaza</strong>.La <strong>gallinaza</strong> es <strong>el</strong> nombre mayorm<strong>en</strong>te utilizado para referirse a los <strong>de</strong>sperdicios <strong>de</strong> lospollos parrilleros <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> los galpones <strong>de</strong> crianza <strong>en</strong> <strong>la</strong>s granjas. Esta se pue<strong>de</strong><strong>de</strong>finir como los <strong>de</strong>sperdicios fecales o <strong>el</strong> excrem<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los pollos parrilleros mezc<strong>la</strong>docon <strong>el</strong> material base <strong>de</strong> <strong>la</strong> camada (Miles et al 1996), mezc<strong>la</strong>da con <strong>de</strong>sperdicios <strong>de</strong>alim<strong>en</strong>to que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> come<strong>de</strong>ros especializados para pollos parrilleros quepue<strong>de</strong>n caer <strong>en</strong> <strong>la</strong> camada <strong>de</strong>l galpón, plumas que su<strong>el</strong>tan los pollos, restos <strong>de</strong> pollosmuertos y <strong>en</strong> ocasiones su<strong>el</strong>o que se mezc<strong>la</strong> con <strong>la</strong> camada (Jacob et al 1997).La<strong>gallinaza</strong> conti<strong>en</strong>e aproximadam<strong>en</strong>te un 3% <strong>de</strong> nitróg<strong>en</strong>o, 2% <strong>de</strong> fósforo y 2% <strong>de</strong>17


18potasio. Estos tres nutri<strong>en</strong>tes son los <strong>de</strong> mayor importancia <strong>en</strong> <strong>la</strong> fertilización <strong>de</strong> lossu<strong>el</strong>os ya que son <strong>de</strong> los más fundam<strong>en</strong>tales para <strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>ntas ycultivos <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral (Muñoz 1992).La <strong>gallinaza</strong> pue<strong>de</strong> ayudar a mejorar <strong>la</strong> agricultura como fertilizante aunque pue<strong>de</strong>ser fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> contaminación<strong>en</strong> <strong>el</strong> agua, ya que <strong>el</strong> nitróg<strong>en</strong>o, potasio y fósforoocasionan problemas a <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong>l agua (USDA 1999). Si llega a <strong>la</strong>s aguassuperficiales pue<strong>de</strong> contribuir que sustancias que <strong>de</strong>man<strong>de</strong>n oxíg<strong>en</strong>o, nutri<strong>en</strong>tes,amoníaco y sedim<strong>en</strong>tos ayu<strong>de</strong> a <strong>la</strong> eutrofización. La eutrofización es un proceso natural<strong>en</strong> ecosistemas acuáticos, especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong>gos, caracterizado por un aum<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong>conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> nutri<strong>en</strong>tes como nitratos y fosfatos, con los consigui<strong>en</strong>tes cambios <strong>en</strong><strong>la</strong> composición <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad <strong>de</strong> seres vivos. Sin embargo, más allá <strong>de</strong> ciertoslímites, <strong>el</strong> proceso reviste características negativas al aparecer gran<strong>de</strong>s cantida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>materia orgánica cuya <strong>de</strong>scomposición microbiana ocasiona un <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>so <strong>en</strong> los niv<strong>el</strong>es<strong>de</strong> oxíg<strong>en</strong>o. La eutrofización se produce <strong>en</strong> muchas masas <strong>de</strong> agua como resultado <strong>de</strong>los vertidos agríco<strong>la</strong>s, urbanos e industriales <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> acumu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> nitróg<strong>en</strong>o yfósforo <strong>en</strong> aguas superficiales o <strong>la</strong> pérdida <strong>de</strong> oxíg<strong>en</strong>o conocido como hipoxia. (USDA1999). Estos problemas contribuy<strong>en</strong> a que <strong>el</strong> hábitat natural <strong>de</strong> organismos acuáticossea alterado y que se <strong>de</strong>teriore <strong>el</strong> medio ambi<strong>en</strong>te.Historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>gallinaza</strong> <strong>en</strong> Puerto RicoEn <strong>el</strong> 1970, se crea <strong>la</strong> Ley sobre Política Pública Ambi<strong>en</strong>tal, <strong>la</strong> Ley Num. 9 <strong>de</strong>l 18<strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 1970. Esta fue remp<strong>la</strong>zada por <strong>la</strong> Ley Num. 416 <strong>de</strong>l 22 <strong>de</strong> septiembre <strong>de</strong>2004. Esta ley reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>ta toda actividad que pueda contaminar <strong>el</strong> medio ambi<strong>en</strong>te. En<strong>la</strong> industria pecuaria, que es <strong>la</strong> que se <strong>de</strong>dica a <strong>la</strong> crianza <strong>de</strong> animales <strong>de</strong> granja, pero<strong>de</strong> manera comercial como lo es <strong>el</strong> ganado lechero y vacuno, gallinas ponedoras yovejos <strong>en</strong>tre otros. Esta industria g<strong>en</strong>era <strong>de</strong>sperdicios que se consi<strong>de</strong>ran contaminantes


19para <strong>el</strong> medio ambi<strong>en</strong>te. Para los años 70 se g<strong>en</strong>eraba un promedio <strong>de</strong> 793,000tone<strong>la</strong>das al año <strong>de</strong> <strong>de</strong>sperdicios fecales <strong>de</strong> animales. Prov<strong>en</strong>ían <strong>de</strong> porquerizas,vaquerías, fincas <strong>de</strong> pollos parrilleros y <strong>de</strong> gallinas ponedoras, <strong>en</strong>tre otros. De este totalunas 70,000 tone<strong>la</strong>das fue <strong>de</strong> <strong>gallinaza</strong> <strong>de</strong> pollos parrilleros (Toro 1992),aproximadam<strong>en</strong>te un 9% <strong>de</strong>l total <strong>de</strong> los <strong>de</strong>sperdicios fecales <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fincas. Hace variasdécadas atrás, según <strong>la</strong> JCA, <strong>el</strong> 99% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s vaquerías y porquerizas no t<strong>en</strong>ían sistemas<strong>de</strong> manejo <strong>de</strong> <strong>de</strong>sperdicios fecales. En <strong>la</strong>s granjas avíco<strong>la</strong>s se producía <strong>la</strong> acumu<strong>la</strong>ción<strong>de</strong> <strong>gallinaza</strong> a <strong>la</strong> intemperie y cuando se formaban <strong>la</strong>s aguas <strong>de</strong> escorr<strong>en</strong>tía, estematerial llegaba a cuerpos <strong>de</strong> agua superficiales. Al final <strong>de</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong>l 70 serealizaba <strong>la</strong> imp<strong>la</strong>ntación <strong>de</strong> estrategias <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fincas <strong>de</strong> <strong>producción</strong> animal paraque su control fuera efectivo y minimizara <strong>la</strong> contaminación ambi<strong>en</strong>tal.En <strong>el</strong> 1979, <strong>la</strong> Junta <strong>de</strong> Calidad Ambi<strong>en</strong>tal (JCA), comi<strong>en</strong>za <strong>el</strong> programa que dioorig<strong>en</strong> a <strong>la</strong> División <strong>de</strong> Fu<strong>en</strong>tes Dispersas. Su objetivo era contro<strong>la</strong>r <strong>la</strong> contaminaciónque se g<strong>en</strong>eraba por <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s agríco<strong>la</strong>s <strong>en</strong> <strong>la</strong>s industrias pecuarias.Los<strong>de</strong>sperdicios fecales <strong>de</strong> los animales <strong>de</strong> granjas agríco<strong>la</strong>s se disponían al su<strong>el</strong>o sincontrol. Durante años, <strong>la</strong> <strong>gallinaza</strong> se podía disponer <strong>en</strong> <strong>la</strong>s mismas fincas don<strong>de</strong> seproducía como abono orgánico. Esto ocasionaba <strong>el</strong> efecto <strong>de</strong> contaminar <strong>el</strong> ambi<strong>en</strong>te,<strong>de</strong>gradando <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> los cuerpos <strong>de</strong> aguas superficiales y subterráneas. Comopot<strong>en</strong>cial consecu<strong>en</strong>cia se t<strong>en</strong>drían problemas <strong>de</strong> salud <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudadanía y <strong>en</strong> animales(Guzmán 1998). Otros problemas asociados a <strong>la</strong> ma<strong>la</strong> práctica <strong>de</strong> <strong>disposición</strong> son losolores <strong>de</strong>sagradables <strong>en</strong> <strong>la</strong> atmósfera y <strong>el</strong> polvo fugitivo. La JCA se dio <strong>la</strong> tarea <strong>de</strong>i<strong>de</strong>ntificar todas <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> contaminación agríco<strong>la</strong> y exigirles a los agricultores unosp<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> manejo y permisos <strong>de</strong> <strong>disposición</strong> final <strong>de</strong> los <strong>de</strong>sperdicios fecales. Para losaños nov<strong>en</strong>ta, <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> <strong>de</strong>sperdicios fecales animales <strong>en</strong> Puerto Rico sepromedió <strong>en</strong> 4,458,056,000 kg/año (Guzmán 1998).


20Aproximadam<strong>en</strong>te 401,225,000 kg/año <strong>de</strong> <strong>gallinaza</strong>. Esto significa que espot<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te un problema serio <strong>de</strong> contaminación si no es tratado a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te.La ag<strong>en</strong>cia estatal fiscalizadora <strong>de</strong>l medio ambi<strong>en</strong>te <strong>en</strong> Puerto Rico, <strong>la</strong> JCA hapuesto <strong>en</strong> vigor normas y reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos para <strong>la</strong> <strong>disposición</strong> <strong>de</strong> los <strong>de</strong>sperdicios fecales <strong>de</strong><strong>la</strong> Industria Pecuaria. Según <strong>el</strong> Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to para <strong>el</strong> Control <strong>de</strong> los Desperdicios Fecales<strong>de</strong> Animales <strong>de</strong> Empresas Pecuarias, “ninguna persona causará o permitirá que <strong>la</strong><strong>gallinaza</strong> almac<strong>en</strong>ada <strong>en</strong> los ranchos avíco<strong>la</strong>s se moje. No obstante, <strong>de</strong> ocurrir cualquierrotura <strong>en</strong> <strong>el</strong> equipo o fal<strong>la</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> operación <strong>de</strong>l Sistema que cause que <strong>la</strong> <strong>gallinaza</strong> semoje, <strong>el</strong> dueño u operador <strong>de</strong> <strong>la</strong> empresa <strong>de</strong>berá cumplir con lo establecido <strong>en</strong> <strong>la</strong> Reg<strong>la</strong>1115 (J) <strong>de</strong>l Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to (JCA 2007). Esta reg<strong>la</strong> resume que cualquier inci<strong>de</strong>nte queocurra <strong>en</strong> <strong>la</strong> finca que ocasione problemas con <strong>la</strong> <strong>gallinaza</strong> se ti<strong>en</strong>e que avisar a <strong>la</strong> JCAdurante <strong>el</strong> próximo día <strong>la</strong>borable.La JCA diseñó para <strong>la</strong>s grajas <strong>de</strong> <strong>producción</strong> pecuaria <strong>el</strong> P<strong>la</strong>n <strong>de</strong> <strong>Manejo</strong> <strong>de</strong>Desperdicios Fecales Animales (PMDFA), don<strong>de</strong> se redacta <strong>la</strong> información g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong>finca, estructura don<strong>de</strong> se almac<strong>en</strong>ará <strong>la</strong> <strong>gallinaza</strong> y cómo será <strong>el</strong> manejo <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong>finca receptora. Para ayudar a <strong>la</strong> <strong>disposición</strong> <strong>de</strong> <strong>gallinaza</strong>, existían para los añosnov<strong>en</strong>ta, empresas que se <strong>de</strong>dicaban a <strong>la</strong> extracción <strong>de</strong> <strong>gallinaza</strong> <strong>de</strong> los galpones <strong>de</strong>crianza, ya que su acumu<strong>la</strong>ción excesiva es un problema para los avicultores y para <strong>la</strong>salud <strong>de</strong> los pollos parrilleros. Una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s compañías era <strong>la</strong> <strong>de</strong> los avicultores C<strong>la</strong>udioColon y Félix Arroyo. Esta compañía daba servicio a <strong>la</strong>s granjas que se <strong>en</strong>contrabanproduci<strong>en</strong>do pollos parrilleros para Empresas Picú. Esta compañía manejaba <strong>la</strong><strong>gallinaza</strong> con maquinaria pesada para ser transportada hacia <strong>la</strong>s fincas receptorasdon<strong>de</strong> sería utilizada. En <strong>el</strong> 1997, se creó <strong>la</strong> empresa Agro-Compost, Inc. <strong>en</strong> Aibonito.La corporación estaba compuesta por <strong>la</strong> Sra. Jeannette Santana, Félix Olivieri, HéctorRivas y Guillermo Colón (Toro 1992). Esta p<strong>la</strong>nta situada <strong>en</strong> <strong>el</strong> sector <strong>el</strong> Fresal <strong>en</strong> <strong>el</strong>pueblo <strong>de</strong> Aibonito, estaba utilizando <strong>gallinaza</strong> g<strong>en</strong>erada por los avicultores <strong>de</strong> PAPRI y


21To-Ricos. Las fotos que aparec<strong>en</strong> a continuación fueron tomadas <strong>en</strong> <strong>el</strong> área <strong>de</strong>investigación por <strong>el</strong> investigador <strong>en</strong> <strong>el</strong> 2007. En <strong>la</strong> figura 2.01 se pue<strong>de</strong> apreciar parte <strong>de</strong><strong>la</strong>s facilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> este proyecto <strong>de</strong> <strong>gallinaza</strong>.Figura 2.01. Facilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Agro – Compost Inc. <strong>en</strong><strong>el</strong> sector El Fresal, Aibonito, P.R. En <strong>la</strong> actualidad se<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra fuera <strong>de</strong> operaciones.Este era un proyecto comunitario, cuyo objetivo era convertir <strong>la</strong> <strong>gallinaza</strong>g<strong>en</strong>erada por <strong>la</strong>s 15fincas, <strong>en</strong> abono orgánico o composta para merca<strong>de</strong>ar<strong>la</strong> <strong>en</strong>difer<strong>en</strong>tes lugares (Ma<strong>la</strong>vé 2007). Se convertía <strong>la</strong> <strong>gallinaza</strong> <strong>en</strong> composta o abonoorgánico con una maquinaria l<strong>la</strong>mada Compost- A-Matic, que fue traída <strong>de</strong> los EstadosUnidos y que se pue<strong>de</strong> observar <strong>en</strong> <strong>la</strong> figura 2.02. Esta maquinaria t<strong>en</strong>ía un área <strong>de</strong>almac<strong>en</strong>aje o reposo y un área <strong>de</strong> empaque para su distribución. Su funcionami<strong>en</strong>toconsistía <strong>en</strong> que <strong>la</strong> operación era realizada por los mismos avicultores.


22Figura 2.02. Maquinaria utilizada para g<strong>en</strong>erar abonoorgánico <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>gallinaza</strong>. Este sistema se l<strong>la</strong>maCompost- A- Matic.Figura 2.03. Área <strong>de</strong> almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to y empaque<strong>de</strong>l abono orgánico.


23Los avicultores hacían turnos semanales para <strong>la</strong> operación <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta <strong>de</strong>composta. Esta no fue efectiva <strong>de</strong>bido a que varios avicultores no tomaronresponsabilidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> operación y hubo difer<strong>en</strong>tes problemas y cerraron operaciones.Se int<strong>en</strong>ta por segunda ocasión <strong>el</strong> proyecto, pero esta vez su funcionami<strong>en</strong>to fue con <strong>la</strong>ayuda <strong>de</strong> <strong>la</strong> Corporación <strong>de</strong> Desarrollo Rural con fondos para <strong>la</strong> operación. Huboproblemas <strong>de</strong> administración y no duró mucho tiempo operando (Ma<strong>la</strong>vé 2007). Laúltima vez que se int<strong>en</strong>tó operar <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta <strong>de</strong> composta fue con ayuda <strong>de</strong>l Departam<strong>en</strong>to<strong>de</strong> Agricultura (DA), pero su esfuerzo fue <strong>en</strong> vano porque tampoco duró mucho tiempooperando. Actualm<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s facilida<strong>de</strong>s <strong>la</strong>s ti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> Autoridad <strong>de</strong> Desperdicios Sólidos(ADS). Según <strong>el</strong> Agrónomo Ma<strong>la</strong>vé, una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s razones por lo que no aum<strong>en</strong>ta <strong>la</strong><strong>producción</strong> avíco<strong>la</strong> es porque no hay don<strong>de</strong> <strong>de</strong>jar los <strong>de</strong>sperdicios. También nos indicaque no t<strong>en</strong>ían problemas <strong>de</strong> merca<strong>de</strong>o porque existe <strong>el</strong> mercado. El DA no auspiciabaeste producto porque le brindaba a los agricultores fertilizantes comerciales para sussiembras.La operación era s<strong>en</strong>cil<strong>la</strong>. Se ll<strong>en</strong>aba <strong>el</strong> área <strong>de</strong> almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to, que era unrancho <strong>de</strong> 92 m aproximadam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo y se ll<strong>en</strong>aba a una altura aproximada <strong>de</strong> unmetro. La maquinaria se iba movi<strong>en</strong>do <strong>de</strong>l final <strong>de</strong>l rancho a un promedio <strong>de</strong> 20 cm/minuto. Para que se formara <strong>la</strong> composta, <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong>bía t<strong>en</strong>er una humedad <strong>de</strong> 60%,que <strong>la</strong> máquina lo mi<strong>de</strong> por medio <strong>de</strong> s<strong>en</strong>sores <strong>de</strong> humedad. También se monitoreaba<strong>la</strong> temperatura con los s<strong>en</strong>sores <strong>de</strong> <strong>la</strong> maquinaria. Los parámetros <strong>de</strong> temperatura<strong>de</strong>bían estar <strong>en</strong>tre 130 a 150° F para que ocurriera <strong>la</strong> <strong>de</strong>strucción <strong>de</strong> patóg<strong>en</strong>os yorganismos virales. La <strong>gallinaza</strong> se mantuvo 35 días <strong>en</strong> ese proceso. Al día 36 seproducían aproximadam<strong>en</strong>te 5 m 3<strong>de</strong> composta. Luego se pasaba al área <strong>de</strong>almac<strong>en</strong>aje ilustrada <strong>en</strong> <strong>la</strong> figura 2.03 y se empacaba y se pesaba <strong>en</strong> <strong>la</strong> romana que seaprecia <strong>en</strong> <strong>la</strong> figura 2.04.


24Figura 2.04. Maquinaria <strong>de</strong> empaque y pesada <strong>de</strong><strong>la</strong>bono orgánico.Al mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> realizar <strong>el</strong> estudio, <strong>el</strong> Sr. José Neftalí le daba servicio a losavicultores que producían pollos para Productos Avíco<strong>la</strong>s <strong>de</strong>l Sur (PAS), <strong>en</strong> <strong>la</strong><strong>disposición</strong> y transporte <strong>de</strong> <strong>gallinaza</strong>. Otro grupo que se <strong>en</strong>cargaba <strong>de</strong>l manejo y<strong>disposición</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>gallinaza</strong> era <strong>el</strong> núcleo <strong>de</strong> <strong>producción</strong> avíco<strong>la</strong> <strong>de</strong> Gabia, Santa Isab<strong>el</strong> –Coamo, que también producían pollos parrilleros para PAS. Existían varias personasque recolectaban <strong>la</strong> <strong>gallinaza</strong> <strong>en</strong> saco y no t<strong>en</strong>ían ningún tipo <strong>de</strong> permiso <strong>de</strong> <strong>la</strong> JCA parasu transportación. La utilizaban como suplem<strong>en</strong>to para rumiantes o para cultivospequeños (Núcleo <strong>de</strong> Producción Avíco<strong>la</strong> <strong>de</strong> Gabia, 2007).En Puerto Rico, <strong>la</strong> <strong>gallinaza</strong> se ha utilizado para cultivos agríco<strong>la</strong>spor <strong>la</strong>composición <strong>de</strong> nutri<strong>en</strong>tes que conti<strong>en</strong>e. La <strong>gallinaza</strong> conti<strong>en</strong>e todos los nutri<strong>en</strong>teses<strong>en</strong>ciales para <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>ntas (C, N, P, K, S, Ca, Mg, B, Cu, Fe, Mn, Mo y Zn) (H<strong>en</strong>uk et al2003). El cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> nutrim<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>gallinaza</strong> varía <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>de</strong> <strong>la</strong> edad, tipo ycondición <strong>de</strong> <strong>la</strong>s aves. Los <strong>de</strong> mayor importancia para <strong>la</strong> fertilización <strong>de</strong> los su<strong>el</strong>os sonnitróg<strong>en</strong>o, fósforo, y potasio. La <strong>gallinaza</strong> conti<strong>en</strong>e alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 3% <strong>de</strong> nitróg<strong>en</strong>o, 2% <strong>de</strong>


25fósforo y 2% <strong>de</strong> potasio (Muñoz 1992). En <strong>la</strong> tab<strong>la</strong> 2.01 se informa los nutri<strong>en</strong>tes que se<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> <strong>la</strong>s hojas <strong>de</strong>scompuestas y <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>gallinaza</strong>.Tab<strong>la</strong> 2.01. Comparación <strong>de</strong> <strong>la</strong> composición <strong>de</strong> macro nutri<strong>en</strong>tes y microsnutri<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>la</strong>s hojas <strong>de</strong>scompuestas y los <strong>de</strong>sperdicios<strong>de</strong> pollos parrilleros.Composición Hoja Descompuesta Desperdicio PolloMacro nutri<strong>en</strong>tes (%):Nitróg<strong>en</strong>o (N) 1.06 4.3Fósforo (P) 0.62 2.85Potasio (K) 0.61 1.53Calcio (Ca) 4.6 7.53Magnesio (Mg) 1.07 1.19Sodio (Na) 0.09 0.18Micro nutri<strong>en</strong>tes (ppm):Boro (Bo) 0 29Cobalto (Co) 50 67Manganeso (Mn) 438 1736Zinc (Zn) 382 1151Fu<strong>en</strong>te: (Materechera et al 2002).


26Estudios realizados <strong>en</strong> Puerto RicoCon <strong>el</strong> propósito <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminar cambios <strong>en</strong> <strong>el</strong> cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> nutri<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong><strong>gallinaza</strong> a medida que pasa <strong>el</strong> tiempo, <strong>el</strong> Dr. Muñoz realizó unos estudios con unastrincheras <strong>en</strong> <strong>el</strong> área <strong>de</strong> Coamo. Se muestreó <strong>gallinaza</strong> fresca, sacada <strong>de</strong>l galpón, y<strong>gallinaza</strong> que había estado <strong>en</strong> trinchera por 2 y 24 meses. En <strong>la</strong> textura <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>gallinaza</strong>,<strong>la</strong> que era fresca y <strong>la</strong> <strong>de</strong> 2 meses mantuvieron <strong>la</strong> textura ar<strong>en</strong>osa. La <strong>gallinaza</strong> <strong>de</strong> 24meses tuvo una apari<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> mantillo. El cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> nitróg<strong>en</strong>o, fósforo y calciodisminuyó <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>gallinaza</strong> que se almac<strong>en</strong>ó por 24 meses. Sin embargo, <strong>el</strong> cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong>magnesio y aluminio aum<strong>en</strong>taron, pero <strong>el</strong> fósforo no tuvo variación. En <strong>la</strong> tab<strong>la</strong> 2.02 serefleja los resultados <strong>de</strong> ese estudio.Tab<strong>la</strong> 2.02. Cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> nutri<strong>en</strong>tes totales <strong>en</strong> <strong>gallinaza</strong> <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes periodos <strong>de</strong>tiempo.Gallinaza N % P K Ca mg/kg ‾¹ Mg AlFresca 3.58 18,300 18,367 24,725 5,147 2,8502 meses 3.57 19,500 19,800 29,300 5,940 7,70024 meses 2.47 19,250 19,900 19,000 7,700 12,900Fu<strong>en</strong>te: Muñoz (1992).En este estudio sobre <strong>gallinaza</strong> con difer<strong>en</strong>tes tiempos <strong>de</strong> almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to <strong>en</strong>trincheras, se observó que <strong>el</strong> nitróg<strong>en</strong>o total se redujo con <strong>el</strong> tiempo <strong>de</strong>almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to, 2.47% <strong>en</strong> <strong>gallinaza</strong> <strong>de</strong> 24 meses <strong>de</strong> almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to y 3.0% <strong>en</strong>


27<strong>gallinaza</strong> fresca. También se observó que aum<strong>en</strong>tó <strong>el</strong> cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> fósforo disponible <strong>en</strong><strong>la</strong> <strong>gallinaza</strong> <strong>de</strong> 2 y 24 meses al hacer <strong>la</strong> comparación con <strong>la</strong> <strong>gallinaza</strong> fresca.En <strong>la</strong> tab<strong>la</strong> 2.03 se compara los nutri<strong>en</strong>tes que ti<strong>en</strong>e <strong>el</strong> excrem<strong>en</strong>to <strong>de</strong> pollosparrilleros contra <strong>la</strong>s gallinas ponedoras. Don<strong>de</strong> <strong>en</strong> nitróg<strong>en</strong>o y potasio <strong>la</strong> gallinaponedora conti<strong>en</strong>e mayor cantidad que <strong>el</strong> pollo parrillero. Por otro <strong>la</strong>do <strong>el</strong> excrem<strong>en</strong>to<strong>de</strong>l pollo parrillero es más alto <strong>en</strong> potasio que <strong>el</strong> excrem<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> gallina ponedora.Tab<strong>la</strong> 2.03. Nutri<strong>en</strong>tes aproximados para fertilizar por pollo por año <strong>en</strong> <strong>el</strong>excrem<strong>en</strong>to.Animal Peso Cuerpo N P K(Kg.)(Kg./año) (Kg./año) (Kg./año)Pollo Parrillero 0.9 0.39 0.09 0.12Gallina Ponedora 1.8 0.48 0.19 0.2Fu<strong>en</strong>te: Van<strong>de</strong>rholm (1979).En un estudio <strong>de</strong> su<strong>el</strong>o realizado sobre <strong>la</strong> germinación <strong>de</strong>l pimi<strong>en</strong>to utilizando <strong>la</strong>composta y un fertilizante <strong>en</strong> su<strong>el</strong>o San Antón <strong>en</strong> <strong>la</strong> costa sur <strong>de</strong> Puerto Rico, se<strong>en</strong>contró que con <strong>la</strong>s aplicaciones <strong>de</strong> <strong>gallinaza</strong> <strong>de</strong> 10,000 y 20,000 kg/ha, fue mayor <strong>la</strong><strong>producción</strong> <strong>de</strong> pimi<strong>en</strong>tos a <strong>la</strong> obt<strong>en</strong>ida con <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> fertilizante con Nitróg<strong>en</strong>o <strong>de</strong>112 y 224 Kg/ha. En <strong>la</strong> tab<strong>la</strong> 2.04 se pue<strong>de</strong>n observar los resultados <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>producción</strong>obt<strong>en</strong>ida con estos tratami<strong>en</strong>tos fue mayor a <strong>la</strong> muestra <strong>de</strong> control.


28Tab<strong>la</strong> 2.04. Efecto <strong>de</strong> aplicaciones <strong>de</strong> <strong>gallinaza</strong> y fertilizanteEn <strong>la</strong> <strong>producción</strong> <strong>de</strong> pimi<strong>en</strong>to Key LargoTratami<strong>en</strong>toProducción (kg/ha)Control ( No fertilizado) 50,000Gallinaza(10,000 kg/ha) 55,000Gallinaza (20,000 kg/ha) 57,000Nitróg<strong>en</strong>o (112 kg/ha) 59,000Nitróg<strong>en</strong>o (224 Kg/ha) 59,000Fu<strong>en</strong>te: Muñoz (1992).En otro estudio <strong>de</strong> su<strong>el</strong>o <strong>en</strong> Corozal, se mostró que <strong>la</strong>s aplicaciones <strong>de</strong> <strong>gallinaza</strong>a razón <strong>de</strong> 7.3 kg por p<strong>la</strong>nta <strong>en</strong> 3 o 4 aplicaciones durante <strong>el</strong> ciclo <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to,satisfac<strong>en</strong> <strong>el</strong> requisito <strong>de</strong> fertilizante <strong>de</strong> plátanos (Muñoz et al 1991). También se hizo <strong>la</strong>prueba <strong>de</strong> fertilizar con <strong>gallinaza</strong> <strong>la</strong> hierba Estr<strong>el</strong><strong>la</strong> y comparando <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong>fertilizante granu<strong>la</strong>r 15 – 5 – 10. La <strong>gallinaza</strong> se incorporó al su<strong>el</strong>o antes <strong>de</strong> <strong>la</strong> siembra y<strong>el</strong> fertilizante inorgánico se aplicó <strong>en</strong> intervalos <strong>de</strong> 2 meses <strong>en</strong> 4 aplicaciones iguales.En un total <strong>de</strong> 4 cortes, <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> <strong>gallinaza</strong> <strong>de</strong> 20,000 kg/ha produjor<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>tos simi<strong>la</strong>res a una aplicación <strong>de</strong> 3,360 kg/ha <strong>de</strong> fertilizante inorgánico 15 -5 -10. La <strong>gallinaza</strong> incorporada al su<strong>el</strong>o antes <strong>de</strong> <strong>la</strong> siembra contribuyó más rápido alcultivo.La <strong>gallinaza</strong> ha <strong>de</strong>mostrado ser un bu<strong>en</strong> fertilizante para papayas. En un estudiorealizado <strong>en</strong> <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o Coto, se observó un increm<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>producción</strong> <strong>de</strong> papaya


29Sunrise con <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> 10,000 y 15,000 kg/ha <strong>de</strong> <strong>gallinaza</strong>, respectivam<strong>en</strong>te(Muñoz et al 2004). Según <strong>el</strong> estudio, <strong>la</strong> <strong>producción</strong> más alta con <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong>fertilizante se vio con <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> más bajo que fue <strong>de</strong> 56 g por p<strong>la</strong>nta m<strong>en</strong>sual y fueparecido con <strong>el</strong> uso <strong>de</strong>10 tone<strong>la</strong>das por hectárea <strong>de</strong> <strong>gallinaza</strong>. Sin embargo, cuando serealizó con 15,000 kilogramos por hectáreas obtuvo mejores resultados y mayor<strong>producción</strong> <strong>de</strong> 54,800 kilogramos por hectárea. La <strong>gallinaza</strong> aum<strong>en</strong>tó también <strong>la</strong>cantidad <strong>de</strong> fósforo <strong>en</strong> <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o y ayudó a <strong>la</strong> <strong>producción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> papaya.La <strong>gallinaza</strong> pue<strong>de</strong> aum<strong>en</strong>tar <strong>el</strong> pH <strong>de</strong> los su<strong>el</strong>os ácidos (O`Hallorans et al 1997)y pue<strong>de</strong> disminuir <strong>el</strong> pH <strong>de</strong> su<strong>el</strong>os alcalinos (O`Hallorans et al 1993). Esto ayuda a <strong>la</strong>fertilidad <strong>de</strong>l su<strong>el</strong>o y <strong>la</strong> disponibilidad <strong>de</strong> nutri<strong>en</strong>tes para los cultivos. La <strong>gallinaza</strong> <strong>de</strong>beutilizarse <strong>en</strong> <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o frecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te. Durante <strong>la</strong> preparación <strong>de</strong>l terr<strong>en</strong>o, <strong>la</strong> <strong>gallinaza</strong>reduce <strong>la</strong>s pérdidas <strong>de</strong> Nitróg<strong>en</strong>o por vo<strong>la</strong>tilización, siempre y cuando que <strong>la</strong>s aguas <strong>de</strong>escorr<strong>en</strong>tía no se llev<strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>gallinaza</strong>. También se disminuirán los olores <strong>de</strong>sagradablesque pue<strong>de</strong>n afectar a <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s cercanas. Un análisis <strong>de</strong> fertilidad <strong>de</strong>l su<strong>el</strong>o <strong>de</strong>berealizarse antes <strong>de</strong> aplicar <strong>la</strong> <strong>gallinaza</strong> para saber si es b<strong>en</strong>eficiosa <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong> <strong>la</strong>misma <strong>en</strong> ese tiempo específico ya que los niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> Nitróg<strong>en</strong>o y Fósforo acostumbranser altos <strong>en</strong> <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o.Se han realizado varios estudios <strong>en</strong> los Estados Unidos sobre <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong><strong>gallinaza</strong> como <strong>en</strong>mi<strong>en</strong>das o incorporación al su<strong>el</strong>o. La mayoría <strong>de</strong> los estudios se han<strong>en</strong>focado <strong>en</strong> <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong> <strong>gallinaza</strong> como fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> Nitróg<strong>en</strong>o y los procesos <strong>de</strong>mineralización y nitrificación (O`Hallorans et al 1993). En una publicación <strong>de</strong>l Servicio<strong>de</strong> Ext<strong>en</strong>sión Agríco<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> Corn<strong>el</strong>l, (K<strong>la</strong>usner et al 1983) seña<strong>la</strong> que <strong>en</strong><strong>el</strong> estiércol se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>el</strong> Nitróg<strong>en</strong>o orgánico <strong>de</strong> dos formas. Una <strong>de</strong> estas es <strong>la</strong>mineralización l<strong>en</strong>ta o estable y <strong>la</strong> otra es <strong>la</strong> mineralización rápida o inestable. La parte<strong>de</strong> Nitróg<strong>en</strong>o orgánico <strong>de</strong> rápida mineralización se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> urea <strong>en</strong> <strong>la</strong>


30orina <strong>de</strong>l ganado y los cerdos, y como acido úrico <strong>en</strong> <strong>el</strong> excrem<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s aves. Estorepres<strong>en</strong>ta <strong>en</strong>tre un 50% a 60% <strong>de</strong>l Nitróg<strong>en</strong>o total <strong>en</strong> <strong>el</strong> estiércol <strong>de</strong> ganado y cerdos, yun 70% <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>gallinaza</strong>. La urea y <strong>el</strong> acido úrico se mineralizan rápidam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> formasque son disponibles para <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>ntas. Si <strong>el</strong> excrem<strong>en</strong>to se <strong>de</strong>ja expuesto al ambi<strong>en</strong>te,podría per<strong>de</strong>rse cerca <strong>de</strong> 50% <strong>de</strong>l Nitróg<strong>en</strong>o total <strong>en</strong> un tiempo corto por <strong>la</strong> vo<strong>la</strong>tilización<strong>de</strong> amonio. En <strong>la</strong>s heces se pue<strong>de</strong> <strong>en</strong>contrar <strong>el</strong> Nitróg<strong>en</strong>o orgánico más estable. Unacantidad <strong>de</strong> Nitróg<strong>en</strong>o se mineraliza <strong>en</strong> <strong>el</strong> primer año <strong>de</strong> haberse aplicado, pero exist<strong>en</strong>residuos que son <strong>de</strong> mayor resist<strong>en</strong>cia y que se mineralizan al pasar <strong>el</strong> tiempo.La <strong>gallinaza</strong> es tambi<strong>en</strong> consi<strong>de</strong>rada como suplem<strong>en</strong>to nutricional para rumiantes.Es bu<strong>en</strong>a fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía, nitróg<strong>en</strong>o y minerales para estos animales. La <strong>gallinaza</strong> esaproximadam<strong>en</strong>te 70% digerible. Se ha <strong>de</strong>terminado que con un valor <strong>de</strong> 50% <strong>de</strong>Nutri<strong>en</strong>tes Digestibles Total (TDN) es comparativam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> bu<strong>en</strong>a calidad (Jacob et al1997). La composición <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>gallinaza</strong> podría t<strong>en</strong>er variaciones por difer<strong>en</strong>tes factores.Estos son:Temperatura <strong>de</strong>l ambi<strong>en</strong>teHumedadCantidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>gallinaza</strong> <strong>de</strong>positada <strong>en</strong> <strong>el</strong> galpónCantidad <strong>de</strong> su<strong>el</strong>o removido con <strong>la</strong> <strong>gallinaza</strong>Cantidad <strong>de</strong> parvadas criadas <strong>en</strong> esa camadaSistema <strong>de</strong> bebe<strong>de</strong>ros utilizadoMétodo <strong>de</strong> limpiezaCondiciones <strong>de</strong> almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>toTiempo <strong>de</strong> almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>toUna bu<strong>en</strong>a calidad <strong>de</strong> <strong>gallinaza</strong> <strong>de</strong>be cont<strong>en</strong>er <strong>en</strong>tre 20 a 30% <strong>de</strong> proteínacruda. Los rumiantes necesitan mucha fibra para mant<strong>en</strong>er <strong>la</strong>s propieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l sistemadigestivo. Si hace una temperatura ambi<strong>en</strong>tal y humedad alta <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l galpón y se


31libera Nitróg<strong>en</strong>o por vo<strong>la</strong>tilización, por <strong>la</strong> acción <strong>de</strong> bacterias, <strong>el</strong> cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> <strong>la</strong> proteínacruda disminuye (Jacob et al 1997). Entonces, si <strong>el</strong> cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> proteína es <strong>de</strong>, porejemplo 18%, <strong>la</strong> <strong>gallinaza</strong> se utilizaría para fertilizar y no para suplem<strong>en</strong>to <strong>de</strong> rumiantes.Otra consecu<strong>en</strong>cia que ocurre cuando <strong>la</strong> temperatura y <strong>la</strong> humedad aum<strong>en</strong>tan, es quecomi<strong>en</strong>za <strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to microbial y crece <strong>en</strong> ritmo ac<strong>el</strong>erado <strong>la</strong> liberación <strong>de</strong> amonia.Esto trae serios problemas para <strong>la</strong> salud <strong>de</strong> los pollos parrilleros y para los avicultorescuando trabajan <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l galpón. La amoniacausa <strong>en</strong>v<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los pollosparrilleros <strong>en</strong> conc<strong>en</strong>traciones <strong>de</strong> más <strong>de</strong> 25 ppm. Esta pue<strong>de</strong> irritar <strong>la</strong>s víasrespiratorias <strong>de</strong>l pollo predisponiéndolo a <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s respiratorias, baja <strong>la</strong> ganancia<strong>en</strong> peso <strong>de</strong>l pollo y <strong>la</strong> conversión <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>to a carne <strong>de</strong> pollo disminuye(PAS 2006). La utilización <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>gallinaza</strong> para los rumiantes, <strong>en</strong> especial ganado, esuna fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> proteína, <strong>en</strong>ergía y minerales bastante económica.Insectos <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>gallinaza</strong>La <strong>gallinaza</strong> como <strong>de</strong>sperdicio fecal animal, que es un serio problema ambi<strong>en</strong>talti<strong>en</strong>e otro tipo <strong>de</strong> problema. Es <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> varios insectos que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> <strong>la</strong>camada. Algunos son los piojos, ácaros y escarabajos. A continuación se m<strong>en</strong>cionan losmás comunes:Poultry Mites (Ácaros) – varían <strong>de</strong> tamaño y estructura. Ti<strong>en</strong><strong>en</strong> 8 patas y ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>la</strong>boca <strong>en</strong> <strong>la</strong> parte anterior al cuerpo. No ti<strong>en</strong><strong>en</strong> divisiones <strong>de</strong>finidas <strong>en</strong> <strong>el</strong> cuerpo. Sealim<strong>en</strong>tan <strong>en</strong> <strong>la</strong> noche. Durante <strong>el</strong> día permanec<strong>en</strong> <strong>en</strong> grietas <strong>de</strong> los galpones <strong>de</strong>avicultura. Se alim<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> <strong>la</strong>s aves, <strong>en</strong> este caso <strong>de</strong> los pollos parrilleros. Sealim<strong>en</strong>tan <strong>de</strong> <strong>la</strong> sangre <strong>de</strong> <strong>la</strong>s aves. Si se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran gran<strong>de</strong>s cantida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> ácaros<strong>en</strong> <strong>la</strong>s aves pue<strong>de</strong>n ocasionarle <strong>la</strong> muerte (Campb<strong>el</strong>l 2006).


32Algunos ejemplos <strong>de</strong> ácaros son:oooChick<strong>en</strong> MitesNorthern Fowl MitesScaly – leg MitesPoultry Lice (Piojos) - son pequeños, (m<strong>en</strong>os <strong>de</strong> 3 mm), sin a<strong>la</strong>s y con una parte <strong>de</strong><strong>la</strong> boca para masticar. Los piojos mastican pi<strong>el</strong> seca escamosa y <strong>la</strong>s plumas perono succionan sangre. Síntomas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s aves son reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>producción</strong> <strong>de</strong>huevos, pérdida <strong>de</strong> peso y pérdida <strong>de</strong> plumas <strong>en</strong> algunas partes <strong>de</strong>l ave (Campb<strong>el</strong>l2006).Darkling Beetles [Alphitobius diaperinus] (Escarabajo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Camada) – es <strong>la</strong> p<strong>la</strong>gaque más afecta <strong>en</strong> <strong>el</strong> sistema <strong>de</strong> <strong>producción</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> Avicultura. Este insecto sufre <strong>el</strong>ciclo <strong>de</strong> metamorfosis completo. Su duración <strong>de</strong>l ciclo <strong>de</strong> vida es <strong>de</strong> 35 a 97 días,<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>de</strong> <strong>la</strong>s temperaturas y <strong>la</strong> humedad. Los huevos son <strong>de</strong> color b<strong>la</strong>nco abronceado. Se conviert<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>rva <strong>de</strong> 4 a 7 días. Estos pequeños huevos seincuban <strong>en</strong> temperaturas por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> 60 °F o por <strong>en</strong>cima <strong>de</strong> 100 °F (Campb<strong>el</strong>l2006).La <strong>la</strong>rva es <strong>de</strong> color amarill<strong>en</strong>to a marrón, <strong>de</strong> 1.90 c<strong>en</strong>tímetros <strong>de</strong> longitud. Elperiodo <strong>de</strong> tiempo <strong>en</strong> <strong>la</strong>rva es <strong>de</strong> 7 semanas. La tercera fase es <strong>la</strong> pupa, <strong>de</strong> colorcrema o marrón. Se comi<strong>en</strong>zan a observar <strong>la</strong>s patas y esta fase ti<strong>en</strong>e comoduración <strong>de</strong> 7 a 12 días. La última fase es <strong>la</strong> <strong>de</strong> adulto. Su medida es <strong>de</strong> 0.65c<strong>en</strong>tímetros <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo y son <strong>de</strong> color negro. Su cuerpo es ova<strong>la</strong>do y ap<strong>la</strong>stado. Elescarabajo <strong>de</strong> <strong>la</strong> camada vive <strong>de</strong> 3 meses hasta 2 años. En los galpones, este


33escarabajo pue<strong>de</strong> poner aproximadam<strong>en</strong>te unos 1000 huevos durante un periodo<strong>de</strong> 42 días. Se alim<strong>en</strong>tan <strong>de</strong> <strong>la</strong> carcasa <strong>de</strong> los pollos parrilleros (Campb<strong>el</strong>l 2006).Este escarabajo <strong>de</strong> <strong>la</strong> camada ilustrado <strong>en</strong> <strong>la</strong> figura 2.05, es un serio vector <strong>de</strong><strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s que ocasionan problemas <strong>en</strong> <strong>la</strong> salud <strong>de</strong> los pollos parrilleros.Enfermeda<strong>de</strong>s como: Salmon<strong>el</strong><strong>la</strong>, Coccidiosis, Botulismo, Enfermedad <strong>de</strong> Marck`s,Virue<strong>la</strong> <strong>de</strong> Pollo y <strong>la</strong> Enfermedad <strong>de</strong> New Castle. También pue<strong>de</strong>n propagar <strong>la</strong> Ta<strong>en</strong>ia y<strong>el</strong> gusano Cecal (Campb<strong>el</strong>l 2006). Todos estos insectos, que se pue<strong>de</strong>n l<strong>la</strong>mar p<strong>la</strong>gas,podrían ocasionar problemas <strong>en</strong> <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong>l producto y t<strong>en</strong>er pérdidas monetarias sino se ati<strong>en</strong><strong>de</strong> a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te y con <strong>la</strong> prontitud que se merece ya que se reproduc<strong>en</strong>rápidam<strong>en</strong>te.Figura 2.05. Escarabajos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Camada (DarklingBeetles) <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>gallinaza</strong> <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l galpón.


34Almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>toLos procedimi<strong>en</strong>tos comunes para <strong>el</strong> manejo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>gallinaza</strong> <strong>de</strong> pollos parrilleros<strong>de</strong>spués <strong>de</strong> <strong>la</strong> remoción <strong>en</strong> <strong>el</strong> galpón <strong>de</strong> crianza pue<strong>de</strong> resultar <strong>en</strong> perdida <strong>de</strong> nutri<strong>en</strong>tesimportantes para fertilizar <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o y que son un pot<strong>en</strong>cial contaminante para <strong>la</strong>s aguassubterráneas y superficiales (Brodie et al 2006). El manejo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>gallinaza</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s fincasreceptoras <strong>de</strong>be ser hecho con cuidado y responsablem<strong>en</strong>te. Esta se <strong>de</strong>be mant<strong>en</strong>erseca para que <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong>l material se conserve. También para que no ocurralixiviación <strong>de</strong> nutri<strong>en</strong>tes y puedan llegar a <strong>la</strong>s aguas subterráneas. Esto se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra<strong>de</strong>scrito <strong>en</strong> los p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> manejo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fincas receptoras <strong>de</strong> <strong>la</strong> JCA. Para reducir los<strong>de</strong>rrames <strong>de</strong> <strong>gallinaza</strong> se pue<strong>de</strong>:Conservar <strong>el</strong> aguaMejorar <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> polloMejorar <strong>el</strong> ambi<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>producción</strong>Reducir <strong>la</strong> liberación <strong>de</strong> amonio <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>gallinaza</strong>Reducir <strong>el</strong> volum<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>gallinaza</strong> mojada <strong>en</strong> <strong>el</strong> galpón


35Figura 2.06. Estructura techada don<strong>de</strong> se sirve <strong>la</strong> <strong>gallinaza</strong>.Figura 2.07. Estructura techada don<strong>de</strong> se almac<strong>en</strong>a<strong>la</strong> <strong>gallinaza</strong> para luego ser utilizada <strong>en</strong> <strong>la</strong> finca receptora.Para t<strong>en</strong>er un bu<strong>en</strong> almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>gallinaza</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s fincas se <strong>de</strong>b<strong>en</strong>consi<strong>de</strong>rar varios aspectos importantes. Los olores objetables, moscas, calidad <strong>de</strong> aguay <strong>la</strong> percepción <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad son algunas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s consi<strong>de</strong>raciones que se utilizanpara <strong>el</strong> diseño y construcción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estructuras <strong>de</strong> almac<strong>en</strong>aje. Debe estar ubicadalejos <strong>de</strong> ríos y cuerpos <strong>de</strong> agua. Si <strong>la</strong> estructura está localizada <strong>en</strong> un área <strong>el</strong>evada ycon bu<strong>en</strong> dr<strong>en</strong>aje que no ocurra inundaciones, no <strong>de</strong>be haber ningún problema. Exist<strong>en</strong>varias estructuras que se pue<strong>de</strong>n utilizar. Se pue<strong>de</strong> observar <strong>la</strong>s figuras 2.06 a <strong>la</strong> 2.12don<strong>de</strong> se <strong>de</strong>muestra difer<strong>en</strong>tes tipos <strong>de</strong> estructuras utilizadas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s fincas para e<strong>la</strong>lmac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>gallinaza</strong>.


36Figura 2.08. Reservas cubierta (Covered Stockpiles)(Brodie. 1990. Mary<strong>la</strong>nd Cooperative Ext<strong>en</strong>sion).Figura 2.09. Estructura <strong>de</strong> almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to con techoperman<strong>en</strong>te. (Storage Structure with perman<strong>en</strong>t roof)(Brodie. 1990. Mary<strong>la</strong>nd Cooperative Ext<strong>en</strong>sion, 2006).Figura 2.10. Estructura <strong>de</strong> almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to tipo Bunker.(Bunker - type storage structure)(Brodie. 1990.Mary<strong>la</strong>nd Cooperative Ext<strong>en</strong>sion, 2006).


CAPITULO TRESMETODOLOGIAIntroducciónEn este capítulo pres<strong>en</strong>taremos <strong>la</strong> metodología utilizada <strong>en</strong> este estudio. Elmismo trata sobre cómo <strong>en</strong> <strong>la</strong>s fincas <strong>de</strong> crianza <strong>de</strong> pollos parrilleros <strong>en</strong> <strong>el</strong> área <strong>de</strong>Gabia, se hace <strong>el</strong> manejo y <strong>la</strong> <strong>disposición</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>gallinaza</strong>. El propósito <strong>de</strong> estainvestigación fue verificar si hay un manejo a<strong>de</strong>cuado <strong>en</strong> <strong>la</strong>s fincas y <strong>de</strong>terminar conexactitud <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> <strong>gallinaza</strong> que se g<strong>en</strong>era <strong>en</strong> un periodo <strong>de</strong> tiempo <strong>de</strong> 2 años <strong>en</strong>Gabia. Observar como los avicultores manejan <strong>la</strong> <strong>gallinaza</strong> <strong>en</strong> los galpones, ya que estapasa a ser llevada hacia <strong>la</strong>s fincas receptoras. Esto es realizado por transportistasautorizados por <strong>la</strong> JCA que llevan <strong>la</strong> <strong>gallinaza</strong> a su <strong>de</strong>stino final para ser utilizada. Estonos ayuda a t<strong>en</strong>er una i<strong>de</strong>a mas precisa <strong>de</strong> cómo se maneja este material y quealternativas <strong>de</strong> <strong>disposición</strong> se practican <strong>en</strong> Puerto Rico. Y <strong>en</strong> esta investigación<strong>en</strong>contramos recom<strong>en</strong>daciones futuras como alternativas <strong>de</strong> utilidad para este<strong>de</strong>sperdicio agríco<strong>la</strong>.Descripción <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción y muestraEl sector <strong>de</strong> Gabia cu<strong>en</strong>ta con un total <strong>de</strong> 40 fincas agríco<strong>la</strong>s. El mismo estálocalizado <strong>en</strong> <strong>la</strong> carretera # 545 <strong>en</strong> <strong>el</strong> Barrio Jacagua y Barrio Los L<strong>la</strong>nos <strong>en</strong>tre losmunicipios <strong>de</strong> Santa Isab<strong>el</strong> y Coamo, a una hora y media <strong>de</strong> San Juan <strong>de</strong> Puerto Rico.Este sector cu<strong>en</strong>ta con una quebrada que se conecta con <strong>el</strong> Río Coamo y que cruza <strong>el</strong>área <strong>de</strong> estudio. En <strong>la</strong> actualidad exist<strong>en</strong> 38 fincas operando, criando pollos parrillerospara Productos Avico<strong>la</strong>s <strong>de</strong>l Sur (PAS). Este complejo com<strong>en</strong>zó sus oríg<strong>en</strong>es para losaños och<strong>en</strong>ta bajo un programa <strong>de</strong>l Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Agricultura <strong>de</strong> Puerto Rico (DA).Este programa t<strong>en</strong>ia como objetivo ayudar a familias puertorriqueñas que estuvieran37


38dispuestas a trabajar <strong>en</strong> <strong>la</strong> agricultura y t<strong>en</strong>er su resi<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong> finca. En <strong>la</strong>actualidad, <strong>el</strong> sector <strong>de</strong> Gabia ti<strong>en</strong>e una pob<strong>la</strong>ción aproximada <strong>de</strong> 250 personas.Se s<strong>el</strong>eccionó esta área <strong>de</strong> investigación porque es <strong>el</strong> único núcleo organizado eincorporado <strong>de</strong> <strong>producción</strong> <strong>de</strong> pollos parrilleros que existe <strong>en</strong> Puerto Rico. En <strong>la</strong>actualidad, exist<strong>en</strong> aproximadam<strong>en</strong>te unas 170 fincas <strong>de</strong> <strong>producción</strong> <strong>de</strong> pollosparrilleros aquí <strong>en</strong> Puerto Rico, incluy<strong>en</strong>do <strong>la</strong>s fincas que produc<strong>en</strong> pollos para <strong>la</strong>Empresa To- Ricos. Esto hace que se haga una muestra bastante abarcadora yrepres<strong>en</strong>tativa <strong>de</strong> lo que ocurre <strong>en</strong> <strong>la</strong>s otras fincas <strong>de</strong> crianza <strong>de</strong> pollos parrilleros,<strong>de</strong>bido a que <strong>la</strong> gran mayoría quedan localizadas <strong>en</strong> <strong>el</strong> área <strong>de</strong> Coamo. Por lo tanto <strong>la</strong>mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fincas van a t<strong>en</strong>er temperaturas y humeda<strong>de</strong>s re<strong>la</strong>tivas sem<strong>en</strong>janes.Otro criterio tomado <strong>en</strong> consi<strong>de</strong>ración para <strong>la</strong> investigación fue <strong>la</strong> cercanía <strong>de</strong> todas <strong>la</strong>sfincas para realizar <strong>el</strong> muestreo. Esto significa que <strong>el</strong> área <strong>de</strong> investigación es unamuestra significativa porque repres<strong>en</strong>ta un 22% <strong>de</strong>l total <strong>de</strong> fincas <strong>en</strong> <strong>producción</strong> <strong>de</strong>pollos parrilleros <strong>en</strong> Puerto Rico. O sea, que es una quinta parte <strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s fincas ytomando <strong>en</strong> consi<strong>de</strong>ración que <strong>la</strong> mayoría se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> <strong>el</strong> sur <strong>de</strong> Puerto Rico.Recopi<strong>la</strong>ción y organización <strong>de</strong> los datosLa recopi<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> los datos <strong>de</strong> esta investigación se realizó mediante inv<strong>en</strong>tario<strong>de</strong> <strong>gallinaza</strong>. Este muestreo se llevó a cabo <strong>en</strong> <strong>la</strong>s 38 fincas <strong>de</strong>l área <strong>de</strong> investigación.El procedimi<strong>en</strong>to fué <strong>el</strong> sigui<strong>en</strong>te:Se utilizó como instrum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> medición una varil<strong>la</strong> <strong>de</strong> acero inoxidable <strong>en</strong>forma <strong>de</strong> T <strong>de</strong> 1m <strong>de</strong> longitud. En <strong>el</strong><strong>la</strong> se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra marcada <strong>la</strong> medición <strong>en</strong>c<strong>en</strong>tímetros.Esta varil<strong>la</strong> se introdujo <strong>en</strong> <strong>la</strong> camada para tomar nueve medidas por galpón(3 al principio, 3 <strong>en</strong> <strong>el</strong> medio y 3 al final).Luego se obtuvo promedios (uno por mes) <strong>de</strong> <strong>la</strong>s medidas tomadas.


39Se utilizaron <strong>la</strong>s medidas para realizar tab<strong>la</strong>s y con los datos obt<strong>en</strong>idos, serealizaron gráficas.Se visitaron y tomaron fotos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s fincas <strong>de</strong> <strong>producción</strong> <strong>de</strong> pollos parrillerosdon<strong>de</strong> estaba realizando <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> remoción parcial <strong>de</strong> camada.Se recolectaron datos <strong>de</strong> remoción <strong>de</strong> <strong>gallinaza</strong> don<strong>de</strong> se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>el</strong>nombre <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fincas g<strong>en</strong>eradoras <strong>de</strong> <strong>gallinaza</strong>, <strong>la</strong>s cantida<strong>de</strong>s removidas yhacia don<strong>de</strong> eran llevadas. Estos datos ayudaron a saber qué cantidad eraremovida <strong>en</strong> <strong>el</strong> área <strong>de</strong> investigación.Se tomaron fotos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s prácticas que no son autorizadas a realizarse <strong>en</strong> <strong>la</strong>sfincas <strong>de</strong> pollos parrilleros.Validación <strong>de</strong>l instrum<strong>en</strong>toEl instrum<strong>en</strong>to corre<strong>la</strong>ciona <strong>la</strong> primera parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación, que es <strong>la</strong> <strong>de</strong>lárea <strong>de</strong> g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>gallinaza</strong> yse compara con <strong>la</strong> segunda parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>investigación que es <strong>la</strong> <strong>gallinaza</strong> que se dispone <strong>en</strong> <strong>la</strong>s fincas receptoras.AnálisisEl estudio analiza cómo <strong>la</strong> <strong>gallinaza</strong>, al pasar <strong>de</strong> los años, se ha convertido <strong>en</strong> unproblema ambi<strong>en</strong>tal y cómo se está utilizando <strong>en</strong> <strong>la</strong> agricultura <strong>en</strong> Puerto Rico. Comoparte <strong>de</strong>l proceso <strong>de</strong> análisis <strong>de</strong> datos <strong>de</strong> esta investigación se visitó fincas receptoras<strong>de</strong> <strong>gallinaza</strong>, ubicadas <strong>en</strong> <strong>el</strong> área <strong>de</strong>l Municipio <strong>de</strong> Coamo. El propósito <strong>de</strong> <strong>la</strong>s visitas eraconocer como es <strong>el</strong> proceso que se lleva a cabo para <strong>la</strong> <strong>disposición</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>gallinaza</strong>.Saber si su manejo es a<strong>de</strong>cuado para evitar contaminación <strong>de</strong> cuerpos <strong>de</strong> aguasuperficiales y <strong>de</strong>gradación <strong>de</strong>l su<strong>el</strong>o. Se realizaron gráficas para observar c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te<strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> <strong>gallinaza</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> área <strong>de</strong> estudio.


CAPITULO CUATRORESULTADOSIntroducciónEl propósito <strong>de</strong> esta investigación fue evaluar <strong>el</strong> manejo y <strong>la</strong> <strong>disposición</strong> <strong>de</strong> los<strong>de</strong>sperdicios fecales <strong>en</strong> <strong>la</strong> avicultura, o sea, <strong>la</strong> <strong>gallinaza</strong> <strong>de</strong> pollos parrilleros. Duranteaños <strong>la</strong> <strong>gallinaza</strong> se podía disponer <strong>en</strong> <strong>la</strong>s mismas fincas don<strong>de</strong> se producía comoabono orgánico. La <strong>gallinaza</strong> conti<strong>en</strong>e tres nutri<strong>en</strong>tes muy importantes para <strong>la</strong>fertilización <strong>de</strong>l su<strong>el</strong>o. Estos son <strong>el</strong> nitróg<strong>en</strong>o (N) cerca <strong>de</strong> 3%, <strong>el</strong> fósforo (P) y <strong>el</strong> potasio(K), ambos con cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> cerca <strong>de</strong> un 2% (Muñoz 1992). También conti<strong>en</strong>e calcio ymagnesio, que manti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o fértil. En cuanto a <strong>la</strong> estructura física ti<strong>en</strong>e un colormarrón oscuro y ti<strong>en</strong>e una textura simi<strong>la</strong>r al su<strong>el</strong>o ar<strong>en</strong>oso. Conti<strong>en</strong>e <strong>de</strong> 16% a 20% <strong>de</strong>humedad (Muñoz 1992). No se utiliza con mucha frecu<strong>en</strong>cia <strong>la</strong> <strong>gallinaza</strong> ya que pue<strong>de</strong>ncausar daños al ambi<strong>en</strong>te y a los cultivos. También pue<strong>de</strong> afectar a los cuerpos <strong>de</strong> aguasuperficial y subterránea por <strong>la</strong>s escorr<strong>en</strong>tías que pue<strong>de</strong>n cargar <strong>la</strong> <strong>gallinaza</strong> a estoscuerpos. Otra complicación podría ser <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> nutri<strong>en</strong>tes creando así un<strong>de</strong>sequilibrio <strong>en</strong> <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o. Si <strong>la</strong> <strong>gallinaza</strong> se utiliza <strong>en</strong> conc<strong>en</strong>traciones muy <strong>el</strong>evadas <strong>en</strong>los predios agríco<strong>la</strong>s se podría per<strong>de</strong>r <strong>la</strong> calidad que t<strong>en</strong>ia ese terr<strong>en</strong>o para <strong>la</strong>agricultura.El mal manejo que se le estaba dando a los su<strong>el</strong>os al disponer cantida<strong>de</strong>sexageradas <strong>de</strong> <strong>gallinaza</strong>, causaba <strong>la</strong> muti<strong>la</strong>ción <strong>de</strong>l su<strong>el</strong>o agríco<strong>la</strong>, olores <strong>de</strong>sagradablesy <strong>la</strong> posible contaminación <strong>de</strong> cuerpos <strong>de</strong> aguas superficiales o subterráneas. Acontinuación se <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>n los resultados <strong>en</strong>contrados <strong>en</strong> <strong>el</strong> área <strong>de</strong> estudio luego <strong>de</strong>haber tomado medidas <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>gallinaza</strong> <strong>en</strong> los galpones <strong>de</strong> crianza <strong>de</strong> pollos parrilleros40


41<strong>en</strong> Gabia. También se <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>n los hal<strong>la</strong>zgos que se <strong>en</strong>contraron <strong>en</strong> varias fincas <strong>de</strong>cómo es <strong>el</strong> manejo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>gallinaza</strong> y métodos utilizados para su mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to.Resultados re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong> remoción <strong>de</strong> <strong>gallinaza</strong> <strong>en</strong> galpones <strong>de</strong> pollosparrillerosLa Figura 4.01 muestra los datos obt<strong>en</strong>idos durante <strong>el</strong> año 2004. En esta gráficaaún no se refleja <strong>el</strong> método <strong>de</strong> extracción <strong>de</strong> <strong>gallinaza</strong> <strong>de</strong> los galpones. No se estabahaci<strong>en</strong>do <strong>de</strong> <strong>la</strong> forma correcta para evitar problemas con excesos <strong>de</strong> <strong>gallinaza</strong>. Sepue<strong>de</strong> observar que <strong>en</strong> los meses <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero, febrero y principio <strong>de</strong> marzo no huboremoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>gallinaza</strong> reportada <strong>en</strong> los galpones. El factor principal que influyo para<strong>la</strong> no remoción <strong>de</strong> <strong>gallinaza</strong>, fue que los avicultores com<strong>en</strong>zaron a criar con PAS eseaño y todavía no t<strong>en</strong>ían capital para realizar <strong>el</strong> proceso. Luego, <strong>de</strong> marzo a mayo seremovió <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> 240 m 3 (8,475.5 pies 3 ) <strong>de</strong> <strong>gallinaza</strong>. En los meses <strong>de</strong> junio yprincipio <strong>de</strong> julio no hubo remoción <strong>de</strong> <strong>gallinaza</strong> por disminución <strong>de</strong> inv<strong>en</strong>tario <strong>de</strong> pollos<strong>en</strong> <strong>la</strong>s fincas, pero durante julio hasta agosto se removió 180 m 3 (6,356.6 pies 3 ). Estacantidad se quedó constante <strong>en</strong> <strong>el</strong> mes <strong>de</strong> septiembre se mantuvo <strong>en</strong> 180 m 3 (6,356.6pies 3 ), pero luego hubo un aum<strong>en</strong>to significativo para los meses <strong>de</strong> agosto a octubre fuecuando mas remoción hubo con 660 m 3 (23,307.7 pies 3 ) ya que <strong>la</strong>s fincas receptorasutilizaron más <strong>gallinaza</strong> <strong>de</strong> pollos parrilleros para <strong>la</strong> crianza <strong>de</strong> ganado <strong>de</strong> carne. En <strong>el</strong>2004, <strong>en</strong> <strong>el</strong> área <strong>de</strong> Gabia se sacó un total <strong>de</strong> 1,980 m 3 (69,923 pies 3 ) <strong>de</strong> <strong>gallinaza</strong> parasuplir a <strong>la</strong>s fincas receptoras.


42Cantidad <strong>de</strong> Gallinaza (m 3 )7006005004003002001000<strong>en</strong>e feb mar abr may jun jul ago sep oct nov dicFecha <strong>de</strong> RemociónFigura 4.01. Remoción <strong>de</strong> <strong>gallinaza</strong> <strong>de</strong>l área <strong>de</strong> Gabia <strong>en</strong> <strong>el</strong> 2004.Se pue<strong>de</strong> observar <strong>en</strong> <strong>la</strong> Figura 4.02 que <strong>en</strong> los meses <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero hasta <strong>el</strong> mes <strong>de</strong>marzo <strong>la</strong>s fincas receptoras aun no necesitaban <strong>gallinaza</strong> <strong>de</strong> pollos parrilleros para <strong>la</strong>crianza <strong>de</strong> ganado <strong>de</strong> carne. Se removió un total <strong>de</strong> 3,117 m 3 (110,075.8 pies 3 ) <strong>de</strong><strong>gallinaza</strong>. En esta gráfica también se observa que no se utilizaba <strong>el</strong> método <strong>de</strong> remoción<strong>de</strong> <strong>gallinaza</strong> <strong>de</strong> forma correcta, así observamos los meses <strong>de</strong> abril hasta octubre don<strong>de</strong>no hubo una remoción significativa como los meses anteriores. So<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te se sacó 30m 3 (1,059.4 pies 3 ) <strong>de</strong> <strong>gallinaza</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> área <strong>de</strong> estudio. Esto ocurrió por una disminución<strong>de</strong> <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> pollitos <strong>en</strong>tregados <strong>en</strong> <strong>la</strong>s fincas <strong>de</strong>l área <strong>de</strong> Gabia. También poraum<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>el</strong> costo <strong>de</strong> <strong>la</strong> remoción <strong>de</strong> <strong>gallinaza</strong>. De noviembre hasta diciembrecom<strong>en</strong>zó a increm<strong>en</strong>tar nuevam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> remoción <strong>de</strong> <strong>gallinaza</strong>. Durante los últimos


43meses <strong>de</strong>l 2005, se com<strong>en</strong>zó <strong>la</strong> imp<strong>la</strong>ntación <strong>de</strong>l nuevo p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> remoción <strong>de</strong> <strong>gallinaza</strong>,<strong>el</strong> mismo establecía que los galpones <strong>de</strong> crianza se mantuvieran <strong>en</strong> 10.16 cm. (4pulgadas) <strong>de</strong> profundidad <strong>de</strong> <strong>gallinaza</strong>. Durante este mismo año se removió <strong>la</strong> cantidad<strong>de</strong> 3,747 m 3 (132,324 pies 3 ) <strong>de</strong> <strong>gallinaza</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> área <strong>de</strong> estudio.Cantidad <strong>de</strong> <strong>gallinaza</strong> (m 3 )16001400120010008006004002000<strong>en</strong>e feb mar abr may jun jul ago sep oct nov dicFechas <strong>de</strong> RemociónFigura 4.02. Remoción <strong>de</strong> <strong>gallinaza</strong> <strong>de</strong>l área <strong>de</strong> Gabia <strong>en</strong> <strong>el</strong> 2005.Durante <strong>el</strong> año <strong>de</strong>l 2006, hubo remoción <strong>de</strong> <strong>gallinaza</strong> durante todo <strong>el</strong> año ya quecon <strong>el</strong> procedimi<strong>en</strong>to imp<strong>la</strong>ntado ayuda a que <strong>la</strong>s fincas receptoras reciban <strong>gallinaza</strong>mas continúo para su utilización <strong>en</strong> <strong>la</strong>s fincas. Mi<strong>en</strong>tras m<strong>en</strong>os <strong>gallinaza</strong> se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tre<strong>en</strong> los galpones, mejor es <strong>el</strong> manejo <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma <strong>en</strong> <strong>la</strong>s granjas y más efectiva se hace<strong>la</strong> fumigación y <strong>de</strong>sinfección. Durante este año se removió un total <strong>de</strong> 4,295 m 3(151,676 pies 3 ) don<strong>de</strong> <strong>el</strong> punto mínimo <strong>de</strong> <strong>la</strong> gráfica fue <strong>en</strong> <strong>el</strong> mes <strong>de</strong> junio don<strong>de</strong>


44so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te se removió 150 m 3 (5,297.2 pies 3 ) <strong>de</strong> <strong>gallinaza</strong>. Mi<strong>en</strong>tras que <strong>el</strong> punto másalto <strong>de</strong> <strong>la</strong> gráfica fue <strong>el</strong> mes <strong>de</strong> abril que se removieron 750 m 3 (26,486 pies 3 ) <strong>de</strong><strong>gallinaza</strong>.Cantidad <strong>de</strong> Gallinaza (m 3 )8007006005004003002001000<strong>en</strong>e feb mar abr may jun jul ago sep oct nov dicFechas <strong>de</strong> RemociónFigura 4.03. Remoción <strong>de</strong> <strong>gallinaza</strong> <strong>de</strong>l área <strong>de</strong> Gabia <strong>en</strong> <strong>el</strong> 2006.Hal<strong>la</strong>zgos <strong>de</strong> <strong>la</strong> remoción <strong>de</strong> <strong>gallinaza</strong> <strong>en</strong> los galpones <strong>de</strong> pollos parrillerosDurante <strong>la</strong>s visitas que se realizaron <strong>en</strong> <strong>el</strong> área <strong>de</strong> estudio, se observó como serealizó <strong>la</strong> remoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>gallinaza</strong>. Este proceso <strong>de</strong> remoción es e<strong>la</strong>borado por e<strong>la</strong>vicultor. Para com<strong>en</strong>zar <strong>la</strong> remoción <strong>de</strong> <strong>gallinaza</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> área <strong>de</strong> crianza, se p<strong>la</strong>nifica quecantidad <strong>de</strong> <strong>gallinaza</strong> será removida <strong>de</strong> <strong>la</strong> finca. Se coordina que tipo <strong>de</strong> equipo pesadoserá utilizado para este trabajo. Por lo g<strong>en</strong>eral, se realiza <strong>la</strong> remoción con maquinariaque pueda trabajar cómodam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> los galpones <strong>de</strong> crianza. La maquinariapue<strong>de</strong> realizar <strong>la</strong> remoción <strong>de</strong> <strong>gallinaza</strong> <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes maneras. Pue<strong>de</strong> realizarlo por


45secciones o pue<strong>de</strong> hacerlo totalm<strong>en</strong>te. En <strong>la</strong>s figuras 4.04 y 4.05 se pue<strong>de</strong> observar <strong>el</strong>proceso <strong>de</strong> remoción parcial <strong>de</strong> <strong>gallinaza</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> área <strong>de</strong> <strong>gallinaza</strong>.Figura 4.04. Procedimi<strong>en</strong>to para <strong>la</strong> remoción <strong>de</strong><strong>gallinaza</strong> <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l galpón.Figura 4.05. Procedimi<strong>en</strong>to para <strong>la</strong> remoción <strong>de</strong> <strong>gallinaza</strong><strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l galpón con maquinaria pesada.


46Figura 4.06. Procedimi<strong>en</strong>to para cargar <strong>gallinaza</strong> <strong>en</strong> loscamiones que será llevados a <strong>la</strong>s fincas receptoras.La maquinaria lleva <strong>la</strong> <strong>gallinaza</strong> a <strong>la</strong> vagoneta que se esté utilizando como ilustra<strong>la</strong>s figuras 4.06 y 4.07. Esta vagoneta que se pres<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> <strong>la</strong>s figuras ti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> capacidad<strong>de</strong> 30 m 3 (1,059 pies 3 ). Luego <strong>de</strong> terminar <strong>de</strong> cargar <strong>el</strong> camión, se lleva <strong>la</strong> <strong>gallinaza</strong> a <strong>la</strong>sfincas receptoras y <strong>el</strong> galpón quedaría como se pue<strong>de</strong> apreciar <strong>en</strong> <strong>la</strong> figura 4.08.Figura 4.07. Maquinaria pesada cargando <strong>la</strong> <strong>gallinaza</strong> <strong>en</strong><strong>el</strong> camión que será llevado a <strong>la</strong> finca receptora.


47Figura 4.08. Estructura <strong>de</strong> galpón luego <strong>de</strong> realizarremoción parcial <strong>de</strong> <strong>gallinaza</strong>.Luego <strong>de</strong> llegar a <strong>la</strong> finca receptora, <strong>la</strong> <strong>gallinaza</strong> se <strong>de</strong>posita <strong>en</strong> <strong>el</strong> área <strong>de</strong>almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to parecido a <strong>la</strong>s que se pres<strong>en</strong>tan <strong>en</strong> <strong>la</strong>s figuras 4.08 y 4.09. En estoslugares techados, se manti<strong>en</strong>e seca y no <strong>la</strong> carga <strong>la</strong>s aguas <strong>de</strong> escorr<strong>en</strong>tía. También seevitan los olores objetables y <strong>la</strong> propagación <strong>de</strong> moscas.Figura 4.09. Estructura <strong>de</strong> almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>gallinaza</strong>.


48Figura 4.10. Estructura <strong>de</strong> almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong><strong>gallinaza</strong> y equipo pesado <strong>en</strong> finca receptora.Por último, se le sirve al ganado <strong>de</strong> carne <strong>en</strong> sus come<strong>de</strong>ros <strong>en</strong> forma <strong>de</strong> canoa.Este se le suministra mezc<strong>la</strong>do con <strong>en</strong>si<strong>la</strong>je, granos o <strong>gallinaza</strong> pura como aparece <strong>en</strong><strong>la</strong> figura 4.11. También se usa como fertilizante orgánico para <strong>la</strong>s siembras.Figura 4.11. Distribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>gallinaza</strong> como suplem<strong>en</strong>to para ganado <strong>de</strong> carne<strong>en</strong> <strong>la</strong>s fincas receptoras.


49Resultados re<strong>la</strong>cionados con los hal<strong>la</strong>zgos <strong>en</strong> fincas receptoras <strong>de</strong> <strong>gallinaza</strong>Durante <strong>la</strong>s visitas que se realizaron a <strong>la</strong>s fincas receptoras <strong>en</strong> <strong>el</strong> área <strong>de</strong>Coamo, se <strong>en</strong>contraron varias situaciones. En <strong>la</strong>s fotos subsigui<strong>en</strong>tes se pue<strong>de</strong>observar <strong>el</strong> mal manejo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>gallinaza</strong> <strong>en</strong> fincas que no ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>el</strong> PMDFA para recibireste material. Por ninguna circunstancia <strong>la</strong> <strong>gallinaza</strong> pue<strong>de</strong> estar a <strong>la</strong> intemperie por <strong>la</strong>contaminación que pue<strong>de</strong> causar al ambi<strong>en</strong>te. Un problema que se observó es e<strong>la</strong>lmac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to ina<strong>de</strong>cuado <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>gallinaza</strong>. Se <strong>en</strong>contró almac<strong>en</strong>ada <strong>en</strong> montículos a<strong>la</strong> intemperie y cerca <strong>de</strong> una quebrada tributaria al Río Coamo.Figura 4.12. Hal<strong>la</strong>zgo <strong>de</strong> <strong>gallinaza</strong> fuera <strong>de</strong> los galpones<strong>de</strong> crianza <strong>de</strong> pollos y a <strong>la</strong> intemperie, cerca <strong>de</strong> quebrada.


50Figura 4.13. Hal<strong>la</strong>zgo <strong>de</strong> <strong>gallinaza</strong> fuera <strong>de</strong> los galpones<strong>de</strong> crianza <strong>de</strong> pollos y a <strong>la</strong> intemperie.En <strong>la</strong>s figuras 4.12 y 4.13 se pres<strong>en</strong>ta una manera <strong>de</strong> <strong>disposición</strong> <strong>de</strong> <strong>gallinaza</strong>que no cumple con los parámetros que se exig<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> manejo <strong>de</strong> fincareceptora autorizado por <strong>la</strong> JCA. Esto pue<strong>de</strong> causar que don<strong>de</strong> se ha vertido <strong>la</strong><strong>gallinaza</strong>, <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o que<strong>de</strong> con un alto cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> nutri<strong>en</strong>tes y que no esté apto para <strong>la</strong>siembra. Si se utiliza <strong>la</strong> <strong>gallinaza</strong> para fertilizar <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o, se <strong>de</strong>be usar varias máquinasagríco<strong>la</strong>s como tractores con difer<strong>en</strong>tes tipos <strong>de</strong> arados para realizar este procesocorrectam<strong>en</strong>te.


51Figura 4.14. Ma<strong>la</strong>s prácticas <strong>de</strong> <strong>disposición</strong><strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>gallinaza</strong> <strong>en</strong> finca.Figura 4.15. Gran cantidad <strong>de</strong> <strong>gallinaza</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong>su<strong>el</strong>o luego <strong>de</strong> ma<strong>la</strong>s prácticas <strong>de</strong> <strong>disposición</strong><strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>gallinaza</strong> <strong>en</strong> finca.


52La Figura 4.16 fue tomada <strong>en</strong> una finca <strong>de</strong> ganado. Se pue<strong>de</strong> observar que esta fincano ti<strong>en</strong>e facilida<strong>de</strong>s para <strong>el</strong> almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to a<strong>de</strong>cuado <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>gallinaza</strong>. Esto es un riesgopara <strong>el</strong> medio ambi<strong>en</strong>te.Figura 4.16. Finca que no ti<strong>en</strong>e facilida<strong>de</strong>s para<strong>el</strong> almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to a<strong>de</strong>cuado para <strong>la</strong> <strong>gallinaza</strong>.En <strong>la</strong> Figura 4.17 se pue<strong>de</strong> apreciar <strong>el</strong> efecto <strong>de</strong> una limpieza y remoción <strong>de</strong><strong>gallinaza</strong> por una p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>en</strong> una finca. Esta limpieza fue pedida por <strong>la</strong> JCA ysufragada por <strong>el</strong> avicultor. Esta es otra práctica que no esta aprobada <strong>de</strong> disponer<strong>gallinaza</strong> <strong>en</strong> fincas.


53Figura 4.17. Remoción <strong>gallinaza</strong> por una <strong>disposición</strong>no autorizada por <strong>la</strong> JCA.Resultados re<strong>la</strong>cionados a los hal<strong>la</strong>zgos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s fincas <strong>de</strong> crianza <strong>de</strong> pollosparrillerosEn esta finca <strong>de</strong> crianza <strong>de</strong> pollos parrilleros ubicada <strong>en</strong> Gabia, se pue<strong>de</strong>observar <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>trada <strong>de</strong>l galpón cómo <strong>la</strong> <strong>gallinaza</strong> es llevada por aguas <strong>de</strong> escorr<strong>en</strong>tíaque surg<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> lluvia. En esta finca se removió <strong>gallinaza</strong> <strong>en</strong> camiones y <strong>el</strong> avicultor nolimpió don<strong>de</strong> se estaba cargando <strong>el</strong> camión. Esto afecta <strong>en</strong> gran esca<strong>la</strong> los cuerpos <strong>de</strong>agua superficiales <strong>de</strong>l área <strong>de</strong> Gabia.


54Figura 4.18. Gallinaza fuera <strong>de</strong>l galpón <strong>de</strong> crianzaque quedo luego <strong>de</strong> una remoción parcial.Figura 4.19. Gallinaza fuera <strong>de</strong>l galpón <strong>de</strong> crianzaque es transportada por agua <strong>de</strong> escorr<strong>en</strong>tía.


55Resultados re<strong>la</strong>cionados con los costos <strong>de</strong> remoción <strong>de</strong> <strong>gallinaza</strong> <strong>en</strong> galponesDurante <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nificación <strong>de</strong>l removido <strong>de</strong> <strong>gallinaza</strong> se consultó con los avicultores<strong>de</strong>l Núcleo <strong>de</strong> Producción Avíco<strong>la</strong> <strong>de</strong> Gabia acerca <strong>de</strong> los costos <strong>de</strong> remoción <strong>de</strong> <strong>la</strong><strong>gallinaza</strong> para una vagoneta <strong>de</strong> 30 m 3 (1,059.4 pies 3 ). Estos son los sigui<strong>en</strong>tes:Tab<strong>la</strong> 4.01. Costos aproximados <strong>de</strong> remoción <strong>de</strong> <strong>gallinaza</strong> <strong>de</strong> los galpones <strong>de</strong> crianza<strong>de</strong> pollos parrilleros.Maquinaria Combustible Mano <strong>de</strong>obraTransporteTotal$75.00 / por$35.00Dep<strong>en</strong><strong>de</strong>rá <strong>de</strong>$40.00 $100.00Dep<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>el</strong> lugar a$250.00vagoneta <strong>de</strong> 30m 3 .precio <strong>de</strong>lser transportada.combustibleFu<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l Núcleo <strong>de</strong> Producción Avíco<strong>la</strong> <strong>de</strong> Gabia, 2007


CAPITULO VDISCUSIONEn <strong>la</strong> segunda parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación se analizaron los resultados obt<strong>en</strong>idos<strong>en</strong> <strong>la</strong>s fincas <strong>de</strong> <strong>producción</strong> <strong>de</strong> pollos parrilleros <strong>en</strong> <strong>el</strong> área <strong>de</strong> Gabia. Con estosresultados pudimos verificar <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> <strong>gallinaza</strong> que se produce <strong>en</strong> <strong>el</strong> área <strong>de</strong>Gabia y se analizaron si existe un bu<strong>en</strong> manejo <strong>de</strong> este <strong>de</strong>sperdicio pecuario <strong>en</strong> <strong>la</strong>sfincas <strong>de</strong> <strong>producción</strong> <strong>de</strong> pollos parrilleros. En <strong>la</strong>tercera parte se analizaron <strong>la</strong>srecom<strong>en</strong>daciones y alternativas para disponer <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>gallinaza</strong> producida <strong>en</strong> <strong>el</strong> área <strong>de</strong>estudio.La investigación consistió <strong>en</strong> llevar a cabo un monitoreo <strong>de</strong> cómo es <strong>el</strong> manejo<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>gallinaza</strong> <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> los galpones <strong>de</strong> crianza <strong>de</strong> pollos parrilleros, <strong>el</strong> métodoutilizado <strong>de</strong> <strong>disposición</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s fincas avíco<strong>la</strong>s y su manejo <strong>en</strong> <strong>la</strong>s fincas receptoras.Saber cómo <strong>la</strong> <strong>gallinaza</strong> causa problemas ambi<strong>en</strong>tales <strong>de</strong> no t<strong>en</strong>er un manejo a<strong>de</strong>cuadoy <strong>en</strong>contrar otras alternativas para su <strong>disposición</strong>. También se estudió cuántas fincasestán t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do un bu<strong>en</strong> manejo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>gallinaza</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> área <strong>de</strong> estudio. Cuando se refiereal manejo, nos referimos a cantidad <strong>de</strong> <strong>gallinaza</strong> <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> los galpones <strong>de</strong> pollosparrilleros. Si este material se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra fuera <strong>de</strong>l galpón o que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tre a <strong>la</strong>intemperie.Las figuras 4.01, 4.02 y 4.03 que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> <strong>el</strong> capítulo cuatro <strong>de</strong>scritas,son trazadas con datos tomados <strong>de</strong> cantida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>gallinaza</strong> que se removieron <strong>de</strong>fincas productoras <strong>de</strong> pollos parrilleros hacia fincas receptoras <strong>de</strong> <strong>gallinaza</strong> aprobadaspor <strong>la</strong> JCA. Esta información se recopiló durante los años 2004 al 2006. La cantidad quese removió durante <strong>el</strong> 2004, fue <strong>de</strong> 1,980 m 3 (69,923 pies 3 ) <strong>de</strong> <strong>gallinaza</strong>. Esta cantida<strong>de</strong>quivale a 66 vagonetas <strong>de</strong> 30 m 3 (1,059.4 pies 3 ). Durante este año, <strong>la</strong> remoción <strong>de</strong>56


57<strong>gallinaza</strong> fue baja <strong>en</strong> comparación con <strong>el</strong> 2005 y 2006. So<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te estaban sacando losavicultores que habían t<strong>en</strong>ido problema con <strong>la</strong> camada <strong>en</strong> los galpones. Por ejemplo,camada compactada por humedad, camada mojada por roturas acci<strong>de</strong>ntales <strong>de</strong>bebe<strong>de</strong>ros o porque t<strong>en</strong>ia exceso <strong>de</strong> <strong>gallinaza</strong> y se salía <strong>de</strong>l galpón <strong>de</strong> crianza.En <strong>el</strong> 2005, <strong>la</strong> cantidad removida fue <strong>de</strong> 3,747 m 3 (132,324 pies 3 ) <strong>de</strong> <strong>gallinaza</strong>,que es equival<strong>en</strong>te 125 vagonetas <strong>de</strong> 30 m 3 (1,059.4 pies 3 ). Este aum<strong>en</strong>to se <strong>de</strong>bió a <strong>la</strong>ori<strong>en</strong>tación que se realizó a los avicultores para que <strong>en</strong> <strong>el</strong> galpón <strong>de</strong> crianza no t<strong>en</strong>gantanta cantidad <strong>de</strong> <strong>gallinaza</strong>. Esto ayuda a t<strong>en</strong>er una mejor calidad <strong>de</strong> pollos parrilleros<strong>en</strong> <strong>la</strong>s fincas, <strong>de</strong>bido a que <strong>la</strong>s conc<strong>en</strong>traciones <strong>de</strong> amonia disminuy<strong>en</strong>consi<strong>de</strong>rablem<strong>en</strong>te. La amonia afecta al sistema respiratorio <strong>de</strong>l pollo y le pue<strong>de</strong> causar<strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s respiratorias. En cuanto al manejo <strong>de</strong> <strong>la</strong> camada <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l galpón sefacilita para <strong>la</strong> preparación <strong>de</strong> recibir pollitos. También le ayuda al avicultor a manejar <strong>la</strong><strong>gallinaza</strong> cuando ocurr<strong>en</strong> roturas <strong>de</strong> bebe<strong>de</strong>ros <strong>en</strong> <strong>el</strong> galpón y se moja <strong>la</strong> camada. Si seti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> 7.62 a 10.16 cm. (3 a 4 pulgadas) y se moja, no t<strong>en</strong>drá tantovolum<strong>en</strong> para remover. Otro b<strong>en</strong>eficio que ayuda a t<strong>en</strong>er un volum<strong>en</strong> bajo <strong>de</strong> <strong>gallinaza</strong><strong>en</strong> los galpones <strong>de</strong> crianza es <strong>la</strong> efectividad <strong>de</strong> <strong>la</strong> fumigación y <strong>de</strong>sinfección. Esto ti<strong>en</strong>ecomo propósito <strong>el</strong>iminar <strong>el</strong> escarabajo <strong>de</strong> <strong>la</strong> camada y erradicar los posibles casos <strong>de</strong>Salmon<strong>el</strong><strong>la</strong>.Ya para <strong>el</strong> 2006, <strong>la</strong> cantidad removida fue mayor a los años anteriores. Fueremovido 4,295 m 3 (151,676.5 pies 3 ) <strong>de</strong> <strong>gallinaza</strong>. Esta cantidad es equival<strong>en</strong>te a 143vagonetas <strong>de</strong> 30 m 3 (1,059.4 pies 3 ). En este año los avicultores mejoraron <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong>camada <strong>en</strong> los galpones <strong>de</strong> crianza <strong>de</strong> pollos parrilleros. Con los datos obt<strong>en</strong>idosdurante esto tres años po<strong>de</strong>mos concluir que <strong>el</strong> núcleo <strong>de</strong> <strong>producción</strong> <strong>de</strong> Gabia ti<strong>en</strong>euna cantidad total promedio <strong>de</strong> <strong>gallinaza</strong> <strong>de</strong> 11,126.7 m 3 (392,935.7 pies 3 ). Esto incluye<strong>la</strong>s 38 fincas que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> operación <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l área <strong>de</strong> Gabia. Como <strong>en</strong> <strong>la</strong>actualidad <strong>la</strong>s fincas se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran con los niv<strong>el</strong>es a<strong>de</strong>cuados <strong>de</strong> camada, <strong>la</strong> cantidad


58<strong>de</strong> remoción <strong>de</strong> <strong>gallinaza</strong> <strong>de</strong>l área <strong>de</strong> estudio disminuirá consi<strong>de</strong>rablem<strong>en</strong>te. So<strong>la</strong>m<strong>en</strong>teremoverán <strong>la</strong> cantidad que produzca <strong>la</strong> parvada <strong>de</strong> pollos parrilleros queaproximadam<strong>en</strong>te es <strong>de</strong> 30 m 3 (1,059.4 pies 3 ) por parvada. Se podría estimar <strong>en</strong> unos4,000 m 3 (141,258.7 pies 3 ) por año.Otro punto que analizamos fue <strong>el</strong> manejo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>gallinaza</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s fincas <strong>de</strong> crianza<strong>de</strong> pollos parrilleros. En estas <strong>en</strong>contramos que <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fincas ti<strong>en</strong><strong>en</strong> unmanejo a<strong>de</strong>cuado <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>gallinaza</strong> <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> los galpones <strong>de</strong> crianza <strong>de</strong> pollos parrilleros.Estos parámetros son estipu<strong>la</strong>dos <strong>en</strong> <strong>la</strong> guía <strong>de</strong> manejo <strong>de</strong> PAS y <strong>en</strong> <strong>el</strong> reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong><strong>la</strong> JCA, que utilizan los avicultores para t<strong>en</strong>er un bu<strong>en</strong> manejo <strong>de</strong>l galpón y <strong>de</strong> <strong>la</strong><strong>gallinaza</strong>. En ocasiones se observa <strong>en</strong> <strong>la</strong> camada, áreas húmedas <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>gallinaza</strong>,objetos que afectará <strong>el</strong> bi<strong>en</strong>estar <strong>de</strong> los pollos y <strong>disposición</strong> ina<strong>de</strong>cuada <strong>de</strong> <strong>gallinaza</strong> <strong>en</strong>los alre<strong>de</strong>dores <strong>de</strong> <strong>la</strong> finca. La mayoría <strong>de</strong> los avicultores son bi<strong>en</strong> responsables <strong>en</strong> <strong>el</strong>mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> sus galpones y <strong>en</strong> <strong>el</strong> cuidado <strong>de</strong> sus fincas porque si no existe unbu<strong>en</strong> manejo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>gallinaza</strong> estarían vio<strong>la</strong>ndo <strong>en</strong> reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to realizado por <strong>la</strong> JCA.Durante <strong>el</strong> tiempo que se realizó <strong>el</strong> estudio, se <strong>en</strong>contró que 20 <strong>de</strong> 38 fincas <strong>de</strong>crianza <strong>de</strong> pollos t<strong>en</strong>ían un manejo a<strong>de</strong>cuado <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>gallinaza</strong>. Esto significa que un 74%<strong>de</strong> <strong>la</strong>s fincas están sigui<strong>en</strong>do los parámetros que exige <strong>la</strong> JCA y <strong>la</strong> guía <strong>de</strong> manejo <strong>de</strong>PAS. Por lo tanto, se sosti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> hipótesis nu<strong>la</strong> ya que no llega al 80% <strong>de</strong> fincas <strong>en</strong>cumplimi<strong>en</strong>to. Algunas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s situaciones que se <strong>en</strong>contraron <strong>en</strong> <strong>la</strong>s fincas son:Gallinaza compactada por áreas húmedas <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l galpón.Gallinaza húmeda <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> sistema <strong>de</strong> bebe<strong>de</strong>ros.Áreas con <strong>gallinaza</strong> mojada por roturas <strong>de</strong> sistema <strong>de</strong> bebe<strong>de</strong>ros.Disposición <strong>de</strong> <strong>gallinaza</strong> fuera <strong>de</strong>l galpón.Residuos <strong>de</strong> <strong>gallinaza</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>tradas luego <strong>de</strong> haber terminado unalimpieza parcial.


59A <strong>la</strong>s fincas que no t<strong>en</strong>ían un bu<strong>en</strong> manejo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>gallinaza</strong> se le ori<strong>en</strong>taban paraque realizaran <strong>la</strong>s mejoras <strong>en</strong> <strong>la</strong> camada y evitar malos olores que afectaran a <strong>la</strong>scomunida<strong>de</strong>s cercanas.El estudio <strong>de</strong>l manejo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>gallinaza</strong> que se efectuó, ayudó para saber si <strong>la</strong>manera que se dispone <strong>la</strong> <strong>gallinaza</strong> es <strong>la</strong> más efectiva. Ent<strong>en</strong><strong>de</strong>remos que <strong>el</strong> procesoque se está realizando <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad <strong>en</strong> Puerto Rico es uno práctico y v<strong>en</strong>tajosoporque se aprovecha <strong>la</strong> materia orgánica, que son los <strong>de</strong>sperdicios <strong>de</strong> los pollosparrilleros para otros propósitos. Como por ejemplo, <strong>en</strong> <strong>la</strong> utilización como abonoorgánico <strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes cultivos como áreas <strong>de</strong> pastos mejorados, farináceos yhortalizas <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong> agricultura <strong>de</strong> Puerto Rico. También <strong>en</strong> <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong>suplem<strong>en</strong>to nutricional <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes tipos <strong>de</strong> rumiantes como <strong>el</strong> ganado <strong>de</strong> carne,ganado lechero y los pequeños rumiantes.En cuanto a costos <strong>de</strong> este método <strong>de</strong> remoción <strong>de</strong> <strong>gallinaza</strong> <strong>en</strong> los galpones <strong>de</strong>crianza, pue<strong>de</strong> ser variables por varios factores como:Dim<strong>en</strong>siones <strong>de</strong>l área <strong>de</strong> limpieza <strong>en</strong> <strong>el</strong> galpón.Cantidad <strong>de</strong> <strong>gallinaza</strong> que será removida.Lugar don<strong>de</strong> se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>la</strong>s fincas que será removida <strong>la</strong> <strong>gallinaza</strong>.Personal que se utilizará para <strong>el</strong> trabajo <strong>de</strong> remoción.Por ejemplo, un galpón <strong>de</strong> 30,000 pollos parrilleros, para hacerle una remociónparcial <strong>de</strong> <strong>gallinaza</strong> se gastaría aproximadam<strong>en</strong>te unos 200 a 300 dó<strong>la</strong>res. Esto serealiza luego que cada parvada que se <strong>en</strong>trega para <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> pollofresco. La remoción se hace efici<strong>en</strong>te cuando se ti<strong>en</strong>e <strong>el</strong> equipo necesario. Se <strong>de</strong>becontar con equipo pesado pequeño como tractores con pa<strong>la</strong> <strong>de</strong><strong>la</strong>ntera o bobcat quepuedan <strong>en</strong>trar <strong>en</strong> <strong>el</strong> galpón. También se <strong>de</strong>be contar con varias vagonetas para que <strong>la</strong>remoción sea más rápida. Y por ultimo un equipo <strong>de</strong> personal que este adiestrado pararealizar este tipo <strong>de</strong> trabajo.


60Exist<strong>en</strong> posibles alternativas que se pue<strong>de</strong>n tomar <strong>en</strong> consi<strong>de</strong>ración <strong>en</strong> <strong>el</strong> futuro:1. Creación <strong>de</strong> compostaLa composta se forma <strong>de</strong> un conjunto <strong>de</strong> materia orgánica, pue<strong>de</strong> ser vegetal oanimal, que se <strong>de</strong>scompone <strong>de</strong> manera natural por <strong>la</strong> actividad <strong>de</strong> bacterias,hongos y otros microorganismos. Luego esta mezc<strong>la</strong> se convierte <strong>en</strong> un materialcolor marrón oscuro y simi<strong>la</strong>r al su<strong>el</strong>o. También se podría p<strong>el</strong>itizar para que <strong>el</strong>manejo sea más confortable.B<strong>en</strong>eficios <strong>de</strong> <strong>la</strong> composta• Aum<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> ret<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> agua y nutri<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o.• Previ<strong>en</strong>e <strong>la</strong> compactación y erosión <strong>de</strong>l su<strong>el</strong>o.• Se reduce <strong>la</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> los fertilizantes químicos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s siembras.• Ayuda <strong>en</strong> a<strong>la</strong>rgar <strong>el</strong> tiempo <strong>de</strong> vida útil <strong>en</strong> los r<strong>el</strong>l<strong>en</strong>os sanitarios.• Se le da uso a material orgánico valioso y se <strong>de</strong>vu<strong>el</strong>ve al ambi<strong>en</strong>te.2. Realizar suplem<strong>en</strong>to nutricional comercial para rumiantes <strong>en</strong> forma p<strong>el</strong>etizadapara que se aproveche al máximo <strong>la</strong> <strong>gallinaza</strong>.Recom<strong>en</strong>daciones1. Ser responsables <strong>en</strong> <strong>el</strong> manejo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>gallinaza</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> finca ya que es un<strong>de</strong>sperdicio fecal animal y pue<strong>de</strong> contaminar <strong>el</strong> ambi<strong>en</strong>te.2. Buscar alternativas más efectivas y económicas para <strong>la</strong> <strong>disposición</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong><strong>gallinaza</strong>.3. Ori<strong>en</strong>tar y educar a <strong>la</strong> comunidad qué se <strong>de</strong>fine como <strong>gallinaza</strong> y cuáles son losb<strong>en</strong>eficios que ti<strong>en</strong>e para <strong>la</strong> agricultura <strong>en</strong> Puerto Rico.4. Ser proactivos <strong>en</strong> <strong>la</strong> búsqueda <strong>de</strong> fondos para realizar estudios y análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong><strong>gallinaza</strong> y po<strong>de</strong>r g<strong>en</strong>erar u originar proyectos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s fincas <strong>de</strong>l área <strong>de</strong> estudiopor medio <strong>de</strong> <strong>la</strong> JCA.


615. Educar a los avicultores sobre <strong>la</strong>s consecu<strong>en</strong>cias que pue<strong>de</strong> traer <strong>el</strong> mal manejo<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>gallinaza</strong> <strong>en</strong> finca y explicarles <strong>la</strong>s alternativas que exist<strong>en</strong> para <strong>la</strong><strong>disposición</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma.6. Realizar un p<strong>la</strong>n para limpiar <strong>la</strong> <strong>gallinaza</strong> que que<strong>de</strong> <strong>en</strong> los alre<strong>de</strong>dores <strong>de</strong>lgalpón luego <strong>de</strong> haber realizado una remoción parcial <strong>de</strong> <strong>gallinaza</strong> y que todas<strong>la</strong>s fincas <strong>en</strong>tr<strong>en</strong> <strong>en</strong> cumplimi<strong>en</strong>to con JCA y PAS.7. En cuanto a <strong>la</strong> composta, realizar estudios a <strong>la</strong> comunidad por medio <strong>de</strong><strong>en</strong>cuestas para saber si utilizarían <strong>gallinaza</strong> compostada para uso agríco<strong>la</strong> odoméstico <strong>en</strong> sus jardines.8. Ser más dinámico <strong>en</strong> buscar maquinaria que ayu<strong>de</strong> al proceso <strong>de</strong> producircomposta. Algunos <strong>de</strong> los b<strong>en</strong>eficios son :oooooRica <strong>en</strong> nutri<strong>en</strong>tes es<strong>en</strong>ciales para <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>ntas.Ayuda a <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>ntas a absorber los nutri<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l su<strong>el</strong>o.Previ<strong>en</strong>e <strong>la</strong> compactación <strong>de</strong>l su<strong>el</strong>o y <strong>el</strong> medio <strong>de</strong> cultivo.Reduce <strong>la</strong> erosión.Aum<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong>l su<strong>el</strong>o para absorber y ret<strong>en</strong>er agua ynutri<strong>en</strong>tes.oReduce <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong> fertilizantes químicos.


62Literatura CitadaAviag<strong>en</strong> Company. 2002. Manual <strong>de</strong> manejo <strong>de</strong> pollo <strong>de</strong> <strong>en</strong>gor<strong>de</strong> Ross. Aviag<strong>en</strong>Incorporated, EE. UU. : 91 – 92.Brodie, HL, Carr LE. 1990. Structures for broiler litter manure storage.Mary<strong>la</strong>nd Cooperative Ext<strong>en</strong>sión, University of Mary<strong>la</strong>nd: 416.Bucklin, RA, Jacob JP, Nordstedt RA, Sloan DR, Tervo<strong>la</strong> RS, MatherFB. 1997. Broiler Litter, Part 3: Storage.Cooperative Ext<strong>en</strong>sion Service,University of Florida: 1-4.Campb<strong>el</strong>l J. 2006. A gui<strong>de</strong> for managing poultry insects. G954. University ofNebraska - Lincoln Ext<strong>en</strong>sion, Institute of Agriculture and Natural Resources: 1-3.H<strong>en</strong>uk YL, Dingle JG. 2003. Poultry manure: source of fertilizer, fu<strong>el</strong> andfeed. World Poultry Sci<strong>en</strong>ce Association: 352- 353.Gilberstone CB, Norstadt FA, Mathers AC, Holt. 1979. Animal waste utilization oncrop<strong>la</strong>nd and pasture<strong>la</strong>nd. A manual for evaluating agronomic an<strong>de</strong>nvironm<strong>en</strong>tal effects. USDA Sci<strong>en</strong>ce and Education Administration.Guzmán F. 1998 Gallinaza. Impacto Ambi<strong>en</strong>tal: 96 – 97.Jacob JP, Kunkle WE, Tervo<strong>la</strong> RS, Miles RD, Mather FB. 1997.Broiler Litter, Part 1: A feed ingredi<strong>en</strong>t for rumiants. Cooperative Ext<strong>en</strong>sionService, Univ. of Florida: 1-4.Jacob JP, Kunkle WE, Tervo<strong>la</strong> RS, Miles RD, Mather FB. 1997. BroilerLitter, Part 2: A feed ingredi<strong>en</strong>t for rumiants. Cooperative Ext<strong>en</strong>sion Service,Univ. of Florida: 1-6.


63[JCA] Junta <strong>de</strong> Calidad Ambi<strong>en</strong>tal, Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to para <strong>el</strong> control <strong>de</strong> los <strong>de</strong>sperdiciosfecales <strong>de</strong> animals <strong>de</strong> empresas pecuarias. 2007. San Juan, Puerto Rico: 22 –93.[JP] Junta <strong>de</strong> P<strong>la</strong>nificación, Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Agricultura <strong>de</strong> Puerto Rico, Carne <strong>de</strong>pollo: Proceso <strong>de</strong> cómputos <strong>de</strong> consumo per/ capita: 9.K<strong>la</strong>usner S, Bouldin D. 1983. Managing animal manure as a resource Part I.Basic Principles. Cooperative Ext<strong>en</strong>sion, Corn<strong>el</strong>l Univ., Ithaca N.Y.Ma<strong>la</strong>vé M. 2007. Entrevista acerca <strong>de</strong>l proceso <strong>en</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta <strong>de</strong> composta.(Comunicación personal) Sector El Fresal, Aibonito, P.R.Materechera SA, Mkhabe<strong>la</strong> TS. 2002. The effectiv<strong>en</strong>ess of lime, chick<strong>en</strong> manure andleaf litter ash in am<strong>el</strong>iorating acidity in a soil previously un<strong>de</strong>r b<strong>la</strong>ck wattlep<strong>la</strong>ntation. Bioresource Technology 85: 9 – 16.Miles RD, Butcher GD. 1996. Causes and prev<strong>en</strong>tion of wet litter in broilerhouses Cooperative Ext<strong>en</strong>sion Service, Univ. of Florida: 1-2.[MDS] Molinos <strong>de</strong>l Sur, Inc. 2007. Hojas <strong>de</strong> datos nutricionales <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos parapollos parrilleros. Numero <strong>de</strong> registro P. R. : 2005-292-08, 2005-292-09, 2005-292-03, 2005-292-05.Muñoz MA, Martínez G. 1991. Chick<strong>en</strong> manure: An organic nitrog<strong>en</strong> fertilizerfor p<strong>la</strong>ntains (Musa acuminata x M. baldisiana AAB). Proc. Caribbean FoodCrops Society 27: 223-225.Muñoz MA. Diciembre 1992. Uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> Gallinaza. Memorias <strong>de</strong>l foro: Conversión yuso <strong>de</strong> Gallinaza <strong>en</strong> Puerto Rico. Estación Experim<strong>en</strong>tal Agríco<strong>la</strong>: 16-25.


64Muñoz MA, Rafols N, O`Hallorans JM. 2004. Yi<strong>el</strong>d and yi<strong>el</strong>d compon<strong>en</strong>tsof papaya grown on Coto c<strong>la</strong>y (Typic Eutrustox) and fertilized with chick<strong>en</strong>manure. J. Agric. Univ. P.R. 88(3-4): 123-134.Núcleo <strong>de</strong> Producción Avíco<strong>la</strong> <strong>de</strong> Gabia. 2007. Entrevista acerca <strong>de</strong> los costos <strong>de</strong>remoción <strong>de</strong> <strong>gallinaza</strong> y transporte. (Comunicación personal) Sector Gabia,Santa Isab<strong>el</strong> – Coamo, P.R.O’Hallorans JM, Muñoz MA, Colber O. 1993. Effect of chick<strong>en</strong> manure onchemical properties of Mollisol and tomato production. J. Agric. Univ. P. R. 77(3-4): 181-191.O’Hallorans, JM, Muñoz MA, Márquez PE. 1997. Chick<strong>en</strong> manure as anorganic am<strong>en</strong>dm<strong>en</strong>t to correct soil acidity and fertility. J. Agric. Univ. P. R.81(1-2): 1-8.[PAS] Productos Avico<strong>la</strong>s <strong>de</strong>l Sur, Inc. 2006. Entrevista acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> empresa avíco<strong>la</strong>.(Comunicación personal) Sector Aguirre, Salinas, P.R.[PAS] Productos Avíco<strong>la</strong>s <strong>de</strong>l Sur, Inc. 2007 Producción <strong>de</strong> pollos parrilleros <strong>de</strong> los años2003 – 2007.O’Hallorans JM, Muñoz MA. 2006. Uso <strong>de</strong> <strong>gallinaza</strong> como fertilizante.Integrando Ci<strong>en</strong>cias Agríco<strong>la</strong>s Medio Ambi<strong>en</strong>te. Facultad <strong>de</strong>l Colegio <strong>de</strong> Ci<strong>en</strong>ciasAgríco<strong>la</strong>s: 20-25.Rolón M. 1992. Expectativas <strong>de</strong> <strong>la</strong> Empresa Industrias Avíco<strong>la</strong>s <strong>de</strong>Puerto Rico. Memorias <strong>de</strong>l foro: Conversión y uso <strong>de</strong> Gallinaza <strong>en</strong> Puerto Rico.Estación Experim<strong>en</strong>tal Agríco<strong>la</strong>: 10-11.Toro I.1992. Gallinaza: ¿Abono o alim<strong>en</strong>to? Estación Experim<strong>en</strong>tal Agríco<strong>la</strong>: 6 – 10.


65[USDA] United States, Departm<strong>en</strong>t of Agriculture. 1999. Economics of water qualityprotection from non- point. Theory and practice. Washington D.C. 107.Van<strong>de</strong>rholm DH. 1979. Handling of manure from differ<strong>en</strong>t livestock and managem<strong>en</strong>tsystem. Journal of Animal Sci<strong>en</strong>ce 48: 113 – 120.


66VitaWilliam Augusto Montalvo Torres, hijo <strong>de</strong> William Enrique Montalvo Ortiz y AnaHilda Torres Cruz, nació <strong>el</strong> 30 <strong>de</strong> septiembre <strong>de</strong> 1979 <strong>en</strong> Guayama, Puerto Rico. En1983 com<strong>en</strong>zó estudios <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tales <strong>en</strong> <strong>la</strong> Aca<strong>de</strong>mia San Antonio <strong>en</strong> Guayama, PuertoRico. Se graduó con altos honores <strong>de</strong> escue<strong>la</strong> superior <strong>en</strong> mayo <strong>de</strong> 1997. En agosto <strong>de</strong>ese mismo año, com<strong>en</strong>zó estudios universitarios <strong>en</strong> <strong>el</strong> currículo <strong>de</strong> Ing<strong>en</strong>iería Civil <strong>en</strong> <strong>el</strong>Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Ing<strong>en</strong>ieria <strong>en</strong> <strong>el</strong> Recinto Universitario <strong>de</strong> Mayagüez <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad<strong>de</strong> Puerto Rico. En agosto <strong>de</strong> 2000, se transfirió al programa <strong>de</strong> Técnicas Mecánicas <strong>en</strong><strong>la</strong> Agricultura <strong>de</strong>l Colegio <strong>de</strong> Ci<strong>en</strong>cias Agríco<strong>la</strong>s. En diciembre <strong>de</strong> 2002, obtuvo <strong>el</strong> grado<strong>de</strong> Bachiller <strong>en</strong> Ci<strong>en</strong>cias Agríco<strong>la</strong>s (Técnicas Mecánicas <strong>en</strong> <strong>la</strong> Agricultura). En agosto <strong>de</strong>2003, es admitido al programa <strong>de</strong> Estudios Graduados <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong>l Turabo <strong>en</strong>Gurabo como candidato a Maestro <strong>en</strong> <strong>Manejo</strong> Ambi<strong>en</strong>tal <strong>en</strong> <strong>el</strong> Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong>Ci<strong>en</strong>cias Ambi<strong>en</strong>tales. Des<strong>de</strong> <strong>el</strong> 2006, estudia bajo tute<strong>la</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>l Ing. Pedro Mo<strong>de</strong>sto <strong>en</strong><strong>el</strong> manejo y <strong>disposición</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>gallinaza</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> núcleo <strong>de</strong> <strong>producción</strong> avíco<strong>la</strong> <strong>en</strong> sector <strong>de</strong>Gabia <strong>en</strong>tre los municipios <strong>de</strong> Santa Isab<strong>el</strong> y Coamo, Puerto Rico. Entre <strong>la</strong>sorganizaciones que pert<strong>en</strong>ece o ha pert<strong>en</strong>ecido se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>el</strong> Colegio <strong>de</strong>Agrónomos <strong>de</strong> Puerto Rico, National Registry Environm<strong>en</strong>tal Professionals, BoysScouts of America y Sociedad Nacional <strong>de</strong> Honor.


Apéndices67


Apéndice uno: Glosario68


69AGENCIA FEDERAL DE PROTECCIÓN AMBIENTAL (EPA, <strong>en</strong> inglés)Organismo Gubernam<strong>en</strong>tal Fe<strong>de</strong>ral creado por <strong>el</strong> P<strong>la</strong>n Fe<strong>de</strong>ral <strong>de</strong> ReorganizaciónNúmero 3, establecido <strong>el</strong> 2 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 1970.AGUA SUBTERRÁNEAAgua bajo <strong>la</strong> superficie <strong>de</strong>l terr<strong>en</strong>o, pres<strong>en</strong>te bajo <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> freático, incluy<strong>en</strong>do aguas <strong>en</strong>cuevas y cavernas cuando <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> agua resulta <strong>de</strong> <strong>la</strong> manifestación <strong>de</strong> <strong>la</strong>scaracterísticas <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona saturada bajo <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> freático.AGUAS SUPERFICIALESCualquier fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> agua, incluy<strong>en</strong>do todas <strong>la</strong>s corri<strong>en</strong>tes, <strong>la</strong>gos, embalses, estanques,canales <strong>de</strong> riego, y cuerpos <strong>de</strong> agua con flujo intermit<strong>en</strong>te.AMBIENTELa suma <strong>de</strong> los factores, fuerzas o condiciones físicas, químicas, biológicas ysocioculturales que afectan o influy<strong>en</strong> sobre <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> vida <strong>de</strong> los organismos.AVICULTURAEs <strong>el</strong> arte <strong>de</strong> <strong>la</strong> crianza <strong>de</strong> aves.AVICULTORPersona que se <strong>de</strong>dica a <strong>la</strong> crianza <strong>de</strong> aves.BOTULISMOes una <strong>en</strong>fermedad que se caracteriza por <strong>la</strong> parálisis muscu<strong>la</strong>r progresiva. Se <strong>la</strong> pue<strong>de</strong>observar <strong>en</strong> <strong>el</strong> hombre, animales, pájaros y peces y es causada por varias cepas <strong>de</strong>Clostridium botulinum.CAMADAMaterial que se coloca <strong>en</strong> los pisos <strong>de</strong> ranchos o áreas <strong>de</strong> confinami<strong>en</strong>to para absorber<strong>la</strong> humedad <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sperdicio fecal y orina que g<strong>en</strong>eran los animales. Pue<strong>de</strong> ser unmaterial vegetal (cascaril<strong>la</strong> <strong>de</strong> arroz, café, etc.) o artificial, esparcido sobre <strong>el</strong> piso <strong>de</strong>l


70galpón <strong>de</strong> crianza <strong>de</strong> aves. Esto permite <strong>la</strong> absorción <strong>de</strong>l excrem<strong>en</strong>to, controle <strong>la</strong>humedad y <strong>de</strong> conformidad a <strong>la</strong>s aves <strong>de</strong> crianza.COMPOSTALa composta es <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>scomposición <strong>de</strong> Los <strong>de</strong>sperdicios orgánicos <strong>en</strong> <strong>el</strong>cual, <strong>la</strong> materia vegetal y animal se transforman <strong>en</strong> abono.COCCIDIOSISEs una <strong>en</strong>fermedad producida por parásitos protozoarios <strong>de</strong> tamaño microscópico,l<strong>la</strong>mados coccidios, pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tes al género Eimeria y Phylum Apicomplexa. Afecta a<strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los animales criados comercialm<strong>en</strong>te para fines alim<strong>en</strong>ticios,particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s aves <strong>de</strong> corral, tales como pollos, pavos, patos, gallinas <strong>en</strong>tre otrasy mamíferos domésticos como ovejas, vacas y cerdos.CONTAMINACIÓNSe refiere a cualquier <strong>de</strong>scarga <strong>de</strong> <strong>de</strong>sperdicios fecales <strong>de</strong> animales sobre <strong>el</strong> terr<strong>en</strong>o o<strong>en</strong> un cuerpo <strong>de</strong> agua.DESPERDICIOS FECALES DE ANIMALESSe refiere a todos los <strong>de</strong>sperdicios que se g<strong>en</strong>eran <strong>en</strong> <strong>la</strong>s empresas pecuarias <strong>de</strong>ntro<strong>de</strong> <strong>la</strong>s áreas <strong>de</strong> baño y confinami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los animales, incluy<strong>en</strong>do, pero no limitándosea: heces fecales, orina <strong>de</strong>l animal y <strong>la</strong> camada.EMPRESA PECUARIASe refiere a <strong>la</strong> <strong>producción</strong> y cría <strong>de</strong> animales pecuarios, tales como vaquerías,porquerizas, granjas avíco<strong>la</strong>s, potreros, conejeras, cabrerizas, ganado <strong>de</strong> carne y otrosque manti<strong>en</strong><strong>en</strong> regu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> confinami<strong>en</strong>to parcial o total los animales.


71ENFERMEDAD DE NEWCASTLEEs una <strong>en</strong>fermedad viral contagiosa y fatal que afecta a todas <strong>la</strong>s especies <strong>de</strong> aves. Esprobablem<strong>en</strong>te una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s más infecciosas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s aves <strong>de</strong> corral <strong>en</strong> todo<strong>el</strong> mundo .En <strong>la</strong>s parvadas <strong>de</strong> aves <strong>de</strong> corral sin vacunar, pue<strong>de</strong> darse una tasa <strong>de</strong>mortalidad cercana al 100 por ci<strong>en</strong>to. Afecta los sistemas respiratorio, nervioso ydigestivo. El período <strong>de</strong> incubación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad osci<strong>la</strong> <strong>en</strong>tre 2 y 15 días.EUTROFIZACIONAcumu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> materia orgánica <strong>en</strong> <strong>el</strong> fondo <strong>de</strong> los estanques o cuerpos <strong>de</strong> aguadulce, que estimu<strong>la</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> fitop<strong>la</strong>ncton.FINCA RECEPTORASe refiere a una finca, predio o lugar que esté ubicado fuera <strong>de</strong>l perímetro <strong>de</strong> <strong>la</strong> fincadon<strong>de</strong> está ubicada <strong>la</strong> empresa pecuaria y don<strong>de</strong> se dispondrán los <strong>de</strong>sperdiciosfecales <strong>de</strong> animales <strong>en</strong> cumplimi<strong>en</strong>to con <strong>la</strong>s disposiciones <strong>de</strong> este Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to.GALLINAZADesperdicio fecal <strong>de</strong> <strong>la</strong>s aves, <strong>en</strong>riquecido o mezc<strong>la</strong>do con <strong>el</strong> material que le sirve <strong>de</strong>camada, plumas, <strong>de</strong>sperdicios <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>to y partícu<strong>la</strong>s <strong>de</strong> su<strong>el</strong>o.GALPONConstrucción para <strong>la</strong> crianza <strong>de</strong> pollos parrilleros o <strong>de</strong> <strong>en</strong>gor<strong>de</strong>.INDUSTRIA PECUARIARe<strong>la</strong>cionado con animales <strong>de</strong> granjas (Ganado, Aves, Ovejas, etc.)JUNTA DE CALIDAD AMBIENTAL (JCA)Organismo gubernam<strong>en</strong>tal creado por <strong>la</strong> Ley Número 416 <strong>de</strong>l 22 <strong>de</strong> septiembre <strong>de</strong>2004. Esta ley <strong>de</strong>roga <strong>la</strong> Ley Núm. 9, <strong>de</strong>l 18 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 1970, según <strong>en</strong>m<strong>en</strong>dada. Parapropósito <strong>de</strong> este Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to incluye <strong>la</strong> Oficina C<strong>en</strong>tral y <strong>la</strong> Oficina Regional <strong>de</strong> <strong>la</strong>Junta <strong>de</strong> Calidad


72Ambi<strong>en</strong>tal que le brinda servicios al municipio don<strong>de</strong> está ubicada <strong>la</strong> empresa.LEY SOBRE POLÍTICA PÚBLICA AMBIENTALLey Número 416 <strong>de</strong>l 22 <strong>de</strong> septiembre <strong>de</strong> 2004. Esta ley <strong>de</strong>roga <strong>la</strong> Ley Núm. 9, <strong>de</strong>l 18<strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 1970, según <strong>en</strong>m<strong>en</strong>dada.OLORES OBJETABLESSerá todo aqu<strong>el</strong> mal olor no característico o típico <strong>de</strong> <strong>la</strong> empresa, causado por <strong>el</strong>manejo ina<strong>de</strong>cuado <strong>de</strong> los <strong>de</strong>sperdicios fecales <strong>de</strong> animales o <strong>de</strong> los animales muertos,y cuando <strong>en</strong> cons<strong>en</strong>so un pan<strong>el</strong>, <strong>de</strong> por lo m<strong>en</strong>os cinco (5) personas certificadas por <strong>la</strong>Junta <strong>de</strong> Calidad Ambi<strong>en</strong>tal, al ser estas expuestas al mismo establece que <strong>el</strong> olor eshediondo, apestoso o nauseabundo.PARVADAConjunto <strong>de</strong> pollos que <strong>de</strong> una vez sacan <strong>la</strong>s aves.PECUARIOSe refiere al conjunto <strong>de</strong> ciertas especies <strong>de</strong> animales <strong>el</strong> cual incluye sin limitarse a:caballos, vacunos, caprinos, conejos, aves, porcinos y otros, ya sea para finesagríco<strong>la</strong>s, comerciales, recreativos u otros.POLLO PARRILLEROPollos <strong>de</strong> <strong>en</strong>gor<strong>de</strong> para <strong>la</strong> <strong>producción</strong> <strong>de</strong> carne.RUMIANTESSon aqu<strong>el</strong>los animales que digier<strong>en</strong> los alim<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> dos etapas, primero los consum<strong>en</strong>y luego realizan <strong>la</strong> rumia. Ésta consiste <strong>en</strong> regurgitar <strong>el</strong> material semi digerido y volverloa masticar paraagregarle saliva. Entre <strong>de</strong> los rumiantes se incluy<strong>en</strong> los bovinos,ovinos, caprinos y camélidos.TRANSPORTACIÓN


73Es <strong>el</strong> tras<strong>la</strong>do <strong>de</strong> los Desperdicios Fecales <strong>de</strong> Animales <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> lugar don<strong>de</strong> seg<strong>en</strong>eran hasta cualquier punto intermedio o final para su almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to, tratami<strong>en</strong>to o<strong>disposición</strong> final.TRINCHERASExcavación diseñada y utilizada para almac<strong>en</strong>ar o disponer <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>gallinaza</strong> o cualquierotro tipo <strong>de</strong> <strong>de</strong>sperdicio fecal animal.


Apéndice Dos: Estructuras para almac<strong>en</strong>ar <strong>gallinaza</strong> <strong>en</strong> fincas receptoras74


75Tipo <strong>de</strong> estructura V<strong>en</strong>tajas Desv<strong>en</strong>tajas ObservacionesReservas cubiertas(Covered Stock piles)Reservas con plástico <strong>en</strong> <strong>el</strong>su<strong>el</strong>o temporero (Stock pileswith temporary ground liners)Reservas con plástico <strong>en</strong> <strong>el</strong>su<strong>el</strong>o perman<strong>en</strong>te (Stock pileswith perman<strong>en</strong>t ground liners)Estructura <strong>de</strong> almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>totipo Bunker. (Bunker - typestorage structure)Estructura <strong>de</strong> almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>tocon techo perman<strong>en</strong>te. (StorageStructure with perman<strong>en</strong>t roof)(Broi<strong>de</strong>r - Carr, 2006)Nuevas áreas se pue<strong>de</strong>n utilizarcada año para varias reservas.No ti<strong>en</strong>e construcción específicao equipo requerido.La <strong>gallinaza</strong> pue<strong>de</strong> estaralmac<strong>en</strong>ada cerca <strong>de</strong> don<strong>de</strong>será utilizada.Se reduce <strong>la</strong> contaminación <strong>de</strong><strong>la</strong>gua.Minimiza <strong>la</strong> perdida <strong>de</strong>nutri<strong>en</strong>tes.Gallinaza estará almac<strong>en</strong>ada ocerca <strong>de</strong>l punto <strong>de</strong> uso.Nueva área pue<strong>de</strong> ser usadacada año o para muchasreservas.Reduce contaminación <strong>de</strong> agua.Pue<strong>de</strong> estar localizado cerca <strong>de</strong>los camposReduce significativam<strong>en</strong>te <strong>el</strong>pot<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> contaminación <strong>de</strong>agua.Conserva <strong>el</strong> valor fertilizante.Reduce significativam<strong>en</strong>te <strong>el</strong>pot<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> contaminación <strong>de</strong>agua.Cubierta se utiliza una so<strong>la</strong>temporada.Posible movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>nutri<strong>en</strong>tes.Se pue<strong>de</strong> remover <strong>la</strong> capa <strong>de</strong>arriba <strong>de</strong>l su<strong>el</strong>o durante <strong>la</strong><strong>de</strong>scarga.Plástico pue<strong>de</strong> t<strong>en</strong>er daños por<strong>el</strong> vi<strong>en</strong>to o por escombros.Plástico <strong>de</strong>l su<strong>el</strong>o pue<strong>de</strong> causarproblemas durante <strong>la</strong> <strong>de</strong>scargay <strong>la</strong> aspersión a los cultivos.Cubierta se utiliza una so<strong>la</strong>temporada.Se requiere cuidado para <strong>la</strong>preparación para no romper <strong>el</strong>plástico.Plástico pue<strong>de</strong> t<strong>en</strong>er daños por<strong>el</strong> vi<strong>en</strong>to o por escombros.Se requiere un lugarperman<strong>en</strong>te.La escorr<strong>en</strong>tía <strong>en</strong> <strong>el</strong> área <strong>de</strong>almac<strong>en</strong>aje se <strong>de</strong>be prev<strong>en</strong>irpara contro<strong>la</strong>r <strong>la</strong> erosión <strong>de</strong>lsu<strong>el</strong>o.Plástico pue<strong>de</strong> t<strong>en</strong>er daños por<strong>el</strong> vi<strong>en</strong>to o por escombros.Se requiere plástico o forro <strong>de</strong>fabrica.Conserva <strong>el</strong> valor fertilizante. Se requiere un áreaperman<strong>en</strong>te.Se pue<strong>de</strong> almac<strong>en</strong>ar más<strong>gallinaza</strong> <strong>en</strong> áreas pequeñas.Se cubre y esta más segura, seminimiza posibles daños y duramás tiempo almac<strong>en</strong>ada.Reduce significativam<strong>en</strong>te <strong>el</strong>pot<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> contaminación <strong>de</strong>agua.Conserva <strong>el</strong> valor fertilizante.Se pue<strong>de</strong> utilizar paraalmac<strong>en</strong>ar maquinaria, granos ofertilizantes cuando no sealmac<strong>en</strong>ando <strong>gallinaza</strong>.Se requiere control <strong>de</strong>escorr<strong>en</strong>tía alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong>l áreapara prev<strong>en</strong>ir <strong>la</strong> erosión <strong>de</strong>lsu<strong>el</strong>o.Se requiere control <strong>de</strong>escorr<strong>en</strong>tía alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong>l áreapara prev<strong>en</strong>ir <strong>la</strong> erosión <strong>de</strong>lsu<strong>el</strong>o.Sirve <strong>de</strong> refugio para aves ypue<strong>de</strong> ser un foco <strong>de</strong>transmisión <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s<strong>de</strong> finca a finca.Se requiere un áreaperman<strong>en</strong>te.Se reduce a <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>estructura.Se requiere mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to a <strong>la</strong>estructura.Inversión baja.Cubrir bi<strong>en</strong> <strong>la</strong> reservay fijarlo alre<strong>de</strong>dor.Inversión baja.Cubrir bi<strong>en</strong> <strong>la</strong> reservay fijarlo alre<strong>de</strong>dor.Inversión mo<strong>de</strong>radaSe requiere que secompacte o que secubra con plástico.Inversión alta.Inversión alta.Si es <strong>en</strong> ma<strong>de</strong>ra,estar prev<strong>en</strong>idos afuegosporcombustiónespontánea.Si es <strong>en</strong> metal, pue<strong>de</strong>ocurrir una rápidacorrosión.


76Apéndice Tres: Diseño <strong>de</strong>l P<strong>la</strong>n <strong>de</strong> <strong>Manejo</strong> <strong>de</strong> Desperdicios Fecales<strong>de</strong> Animales para Empresas Pecuarias


77ESTADO LIBRE ASOCIADO DE PUERTO RICOOFICINA DE LA GOBERNADORAJUNTA DE CALIDAD AMBIENTALAREA DE CALIDAD DE AGUADIVISIÓN DE FUENTES DISPERSASAPARTADO 11488SANTURCE, PUERTO RICO 00910FINCA RECEPTORA #1(Para uso oficial <strong>de</strong> <strong>la</strong> JCA)Número <strong>de</strong> docum<strong>en</strong>to: ________________Número <strong>de</strong>l caso: _____________________Fecha <strong>de</strong> recibo: ______________________DISEÑO DEL PLAN DE MANEJO DE DESPERDICIOS FECALES DE ANIMALESPARA EMPRESAS PECUARIASLl<strong>en</strong>e un formu<strong>la</strong>rio individual para cada p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> manejo para <strong>el</strong> cuál se solicita unaaprobación <strong>de</strong> P<strong>la</strong>n <strong>de</strong> <strong>Manejo</strong> <strong>de</strong> Desperdicios Fecales <strong>de</strong> Animales. Favor <strong>de</strong> escribirN/A si no aplica <strong>la</strong> información.I. INFORMACIÓN GENERAL:Nombre <strong>de</strong>l operador: _________________________Nombre <strong>de</strong> <strong>la</strong> empresa Finca ganado Carne -PAS Finca ReceptoraTipo <strong>de</strong> empresa:a.___vaquería b.___porqueriza c.___potrerosd. granja avíco<strong>la</strong>:Pollos parrilleros ___ guineas___ Gallinas ponedoras ___ pavos___ Gallinas <strong>de</strong> reemp<strong>la</strong>zo4. Dirección física: ______________________5. Dirección postal: _____________________Número T<strong>el</strong>efónico <strong>de</strong>l operador: ____________________


78II- DATOS DE LA FINCA1. Tamaño <strong>de</strong> <strong>la</strong> finca: ___ cuerdas2. Topografía: __% l<strong>la</strong>no __ % semil<strong>la</strong>no % inclinado3. La finca es: ____ propia ____ arr<strong>en</strong>dada ____otraDe ser arr<strong>en</strong>dada indique <strong>el</strong> nombre <strong>de</strong>l propietario:4. Activida<strong>de</strong>s y recursos cercanos:Indique si alguna <strong>de</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s o recursos m<strong>en</strong>cionados a continuaciónexist<strong>en</strong> <strong>en</strong> un radio <strong>de</strong> ci<strong>en</strong> (100) metros <strong>de</strong>l sistema y <strong>de</strong> <strong>la</strong> empresapecuaria.ActividadAcuíferoCanteraCuevasDunasEstuariosFal<strong>la</strong>s GeológicasLagosPozos <strong>de</strong>ExtracciónAbastos Públicos <strong>de</strong>Agua PotableSumi<strong>de</strong>ros oCavida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>Dr<strong>en</strong>aje NaturalPantanos o MangleManantialesQuebradasRíosCanal <strong>de</strong> RiegoVerte<strong>de</strong>roResi<strong>de</strong>ncias oEstructuras don<strong>de</strong>vivan o se reúnanpersonasGraveros oar<strong>en</strong>erosDistancia aempresa (m)Distancia a sistema(m)Nombre(si aplica)


79Información Refer<strong>en</strong>te a los Animales1. C<strong>la</strong>sificación, número máximo <strong>de</strong> animales proyectado y características <strong>de</strong>l<strong>de</strong>sperdicio fecal animal g<strong>en</strong>erado <strong>en</strong> <strong>la</strong> empresa:Tipo <strong>de</strong> Empresa yC<strong>la</strong>sificaciónVaquería:VacasTorosBecerrosReemp<strong>la</strong>zosOtros:____________________________TOTALPorqueriza:ParidorasMadres <strong>la</strong>ctandoReemp<strong>la</strong>zos (paridoras)CabrasDestetesVerracosCantidad<strong>de</strong>Animales_______________________________________________________________________________________Volum<strong>en</strong> <strong>de</strong>Desperdicios(pies 3 /día)_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________Cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> Nutri<strong>en</strong>tes(lb/día)N P 2 O K 2 O_____ ___________ ___________ ___________ ___________ ___________ ___________ ___________ ___________ ___________ ___________ ________________________________________________________________________Granja Avíco<strong>la</strong>:Pollos parrillerosGallinas:PonedorasReemp<strong>la</strong>zosGuineasPavos___________________________________________________________________________________________________________________ ___________ ___________ ___________ ___________ ____________________________________Potreros:Caballos ______ _ ______ ______Otros:_______________________________________________________________________________________________ ___________ __________________


80TOTALES: ____ ______________ _____ ______ ______Datos Técnicos <strong>de</strong>l Sistema:1. Recolección <strong>de</strong> los <strong>de</strong>sperdicios fecales <strong>de</strong> animales:___ combinados _____ separadosMétodo <strong>de</strong> Recolección Dim<strong>en</strong>siones Cantidad_____1. Zanjas <strong>en</strong> concreto_____2. Tuberías:_____ PVC _____ Metal_____ Concreto_____ Aluminio_____Otras: _______________________________3. Con camada:_____ paja <strong>de</strong> cafépaja <strong>de</strong> arroz____ viruta <strong>de</strong> ma<strong>de</strong>ra_____Otras:___________________________NO APLICANO APLICA_____4. Sin camada ( especifique )________________________________ NO APLICA NO APLICA____5. Otro: ( especifique )solo cría animales <strong>en</strong> pastoreo______2. Lavado <strong>de</strong> <strong>la</strong>s áreas <strong>de</strong> confinami<strong>en</strong>to:Frecu<strong>en</strong>cia: ______N/A__________________________________Método: _____________________________________________3. Período <strong>de</strong> confinami<strong>en</strong>to (horas / día):________N/A________________________________________________4. Volum<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>scarga:a. volum<strong>en</strong> <strong>de</strong>sperdicios fecales animales: _ ___ pies 3 /díab. volum<strong>en</strong> <strong>de</strong> agua <strong>de</strong> limpieza: ______ pies 3 /díac. volum<strong>en</strong> <strong>de</strong> agua adicional: ______ pies 3 /díaVOLUMEN TOTAL__ pies 3 /día


815. Especificaciones <strong>de</strong>l compon<strong>en</strong>te <strong>de</strong> almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to temporero:Tipo <strong>de</strong> Compon<strong>en</strong>tePiso <strong>en</strong> concreto, pare<strong>de</strong>s <strong>en</strong>bloque y techo <strong>en</strong> zinkDim<strong>en</strong>siones(pies)CapacidadTiempo <strong>de</strong>Ret<strong>en</strong>cióna. Material <strong>de</strong> construcción (especifique):__b. El compon<strong>en</strong>te <strong>de</strong> almac<strong>en</strong>aje está techado: ___ SI ___ NOc. Indique <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> freático estacional máximo: ______ pies.d. Indique <strong>la</strong> perco<strong>la</strong>ción <strong>de</strong>l terr<strong>en</strong>o ( si a través <strong>de</strong>l compon<strong>en</strong>te <strong>de</strong>almac<strong>en</strong>aje se permite infiltración al terr<strong>en</strong>o ):_______ minutos/pulgadas.6. Especificaciones para <strong>la</strong> <strong>disposición</strong> final <strong>de</strong> los <strong>de</strong>sperdicios fecales <strong>de</strong> animales.a. Lugar utilizado para <strong>la</strong> <strong>disposición</strong>:__ finca propia (don<strong>de</strong> está ubicada <strong>la</strong> empresa)____ finca alterna o receptora:Nombre <strong>de</strong>l dueño: ____________________________Dirección: _________________________________________________________________________ verte<strong>de</strong>ro:Nombre: ______________________________________Dirección: ______________________________________________________________________________ p<strong>la</strong>nta procesadora <strong>de</strong> <strong>de</strong>sperdicios:Nombre: _______________________Dirección: __________________________ Otro: ____________________________


82b. Si los <strong>de</strong>sperdicios fecales <strong>de</strong> animales serán utilizados comofertilizante orgánico <strong>en</strong> cultivos o siembras a campo abierto,<strong>de</strong>berá indicar:1. Tipo <strong>de</strong> su<strong>el</strong>o:2. Tipo <strong>de</strong> siembra o cultivo a ser abonado con <strong>de</strong>sperdicios fecales<strong>de</strong> animales: solo usa <strong>la</strong> <strong>gallinaza</strong> como suplem<strong>en</strong>to alim<strong>en</strong>ticiopara <strong>el</strong> ganado3. Área total disponible para <strong>el</strong> riego <strong>de</strong> los <strong>de</strong>sperdicios fecales <strong>de</strong>animales como abono orgánico: solo se lleva para suplem<strong>en</strong>toalim<strong>en</strong>ticio <strong>de</strong> ganado4. Área mínima requerida para incorporar al terr<strong>en</strong>o o a cultivos los<strong>de</strong>sperdicios fecales <strong>de</strong> animales como abono orgánico:_cuerdas.5. Frecu<strong>en</strong>cia (días) y tiempo <strong>de</strong> riego (horas):6. P<strong>la</strong>n <strong>de</strong> rotación <strong>de</strong> predios a ser regados:c. Si <strong>la</strong> <strong>disposición</strong> <strong>de</strong> los <strong>de</strong>sperdicios fecales <strong>de</strong> animales es medianteinfiltración <strong>de</strong> los mismos al su<strong>el</strong>o, <strong>de</strong>berá indicar:1. resultado prueba <strong>de</strong> perco<strong>la</strong>ción <strong>de</strong>l su<strong>el</strong>o:Pulgadas por hora2. niv<strong>el</strong> freático estacionario mayor:Piesd. Mecanismo o método utilizado para <strong>la</strong> <strong>disposición</strong> <strong>de</strong> los <strong>de</strong>sperdiciosfecales <strong>de</strong> animales:_____ Bomba, tubería(s) y pistero(s)Tipo <strong>de</strong> bomba: ___________________________________Capacidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> bomba:_____________ HPDescarga <strong>de</strong> <strong>la</strong> bomba:_____________ gal /minCantidad <strong>de</strong> pisteros:_____________Alcance <strong>de</strong>l pistero:_____________Diámetro mojado:_____________Descarga <strong>de</strong>l pistero:_____________ gal /minDiámetro <strong>de</strong> <strong>la</strong> tubería:_____________Cantidad <strong>de</strong> tubos:___________________ Bomba y tuberías perforadasTipo <strong>de</strong> bomba: _________________ _________________Capacidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> bomba:____________ HPDescarga <strong>de</strong> <strong>la</strong> bomba:____________ gal /minDiámetro <strong>de</strong> <strong>la</strong> tubería:____________Cantidad <strong>de</strong> tubos:____________


83Diámetro <strong>de</strong> <strong>la</strong>s perforaciones <strong>de</strong>l tubo ___________________ Zanjas <strong>de</strong> infiltración: (para baña<strong>de</strong>ro)Dim<strong>en</strong>siones: ____________________Cantidad <strong>de</strong> zanjas: __________________________ Camión o tanque <strong>de</strong> riego ________ privado _______propioCapacidad <strong>de</strong>l tanque: ________________De no ser operador, favor <strong>de</strong> indicar:Nombre: __________________________________Dirección: _________________________________Método <strong>de</strong> asperjación o riego: _____________________________________________________________________________________________________________________________Riego al voleo <strong>en</strong> capa fina y uniformeSuplem<strong>en</strong>to alim<strong>en</strong>ticio para animalesvolum<strong>en</strong>frecu<strong>en</strong>cia______ Otros:e. Si los <strong>de</strong>sperdicios fecales <strong>de</strong> animales serán transportados por unavía pública, <strong>de</strong>berá indicar:1. Nombre y dirección <strong>de</strong> <strong>la</strong> compañía o persona quetransportarálos <strong>de</strong>sperdicios (si <strong>el</strong> transporte no es propio):Transportistas aprobados por JCA y PAS y <strong>en</strong> sacos2. Descripción <strong>de</strong>l método <strong>de</strong> transportación:Camiones <strong>de</strong> volteo cubiertos con toldos plásticos para evitarque no se moje <strong>la</strong> <strong>gallinaza</strong> y <strong>en</strong> sacos plásticos s<strong>el</strong><strong>la</strong>dos paraser transportados <strong>en</strong> guaguas pequeñas con permisosaprobados por JCA.En los casos que <strong>el</strong> p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> manejo corresponda a uno innovador se <strong>de</strong>beráincluir como parte <strong>de</strong>l diseño <strong>de</strong>l p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> manejo un estudio completo <strong>de</strong>lsistema que incluya pero no se limite a datos, diseño, resultados, criterios einformación sobre experim<strong>en</strong>tación <strong>en</strong> Puerto Rico u otras partes <strong>de</strong>l mundo.


84V. Brevem<strong>en</strong>te <strong>de</strong>scriba <strong>el</strong> proceso completo que seutilizará para <strong>el</strong> manejo <strong>de</strong> los <strong>de</strong>sperdicios fecales <strong>de</strong> animales <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong>mom<strong>en</strong>to <strong>en</strong> que son g<strong>en</strong>erados hasta su <strong>disposición</strong> final:La <strong>gallinaza</strong> obt<strong>en</strong>ida <strong>de</strong> <strong>la</strong>s limpiezas parciales <strong>de</strong> los galpones <strong>de</strong> PAS serádirigida a <strong>la</strong> finca mediante un transportista autorizado por PAS y JCA. Según <strong>el</strong>material llegue a <strong>la</strong> finca será servida <strong>en</strong> come<strong>de</strong>ros bajo techo. De almac<strong>en</strong>arsealgo <strong>de</strong>l material será almac<strong>en</strong>ado bajo techo <strong>en</strong> sacos plásticos, asegurándoseque no se moje <strong>el</strong> material.VI. DECLARACIÓN DEL OPERADOR“Dec<strong>la</strong>ro que <strong>la</strong> información aquí cont<strong>en</strong>ida es cierta, correcta y completa,<strong>la</strong> cuál someto para cumplir con lo dispuesto <strong>en</strong> <strong>el</strong> Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to para <strong>el</strong> <strong>Manejo</strong><strong>de</strong> lo Desperdicios Sólidos No P<strong>el</strong>igrosos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Junta <strong>de</strong> Calidad Ambi<strong>en</strong>tal”.___________________Fecha________________________________Firma <strong>de</strong>l operadorVII.FIRMA Y SELLO DEL PROFESIONAL QUE PREPARO EL DISEÑO DELSISTEMA____________________________________Firma <strong>de</strong>l profesional______________________ ___________Número <strong>de</strong> t<strong>el</strong>éfono____________________________________S<strong>el</strong>lo____________________________________Fecha


85Apéndice Cuatro: Mapa <strong>de</strong> <strong>la</strong> is<strong>la</strong> <strong>de</strong> Puerto Rico i<strong>de</strong>ntificando<strong>el</strong> área <strong>de</strong> Gabia


86Area <strong>de</strong>estudio

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!