You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
Heilbrigðisvísindasvið<br />
Iðjuþjálfunarfræðideild<br />
2013<br />
<strong>Blómleg</strong> <strong>búseta</strong> <strong>og</strong> <strong>þróun</strong> <strong>þjónustu</strong>:<br />
Viðhorf, óskir <strong>og</strong> þarfir aldraðra í Eyjafjarðarsveit<br />
fyrir <strong>þjónustu</strong> <strong>og</strong> búsetuúrræði í sveitarfélaginu<br />
Arndís Jóna Guðmundsdóttir<br />
Jónína Harpa Njálsdóttir<br />
Lillý Rebekka Steingrímsdóttir<br />
Lokaverkefni til B.Sc. prófs í iðjuþjálfunarfræði
i<br />
Verkefni þetta er lokaverkefni til B.Sc. prófs í iðjuþjálfunarfræði<br />
Verkefnið unnu:<br />
_________________________________<br />
Arndís Jóna Guðmundsdóttir<br />
________________________________<br />
Jónína Harpa Njálsdóttir<br />
_________________________________<br />
Lillý Rebekka Steingrímsdóttir<br />
Leiðbeinandi:<br />
________________________________<br />
Kristín Sóley Sigursveinsdóttir
ii<br />
ÁGRIP<br />
Aldraðir er sá aldurshópur sem leitar mest til heilbrigðis- <strong>og</strong> félags<strong>þjónustu</strong> á Íslandi. Nú er í<br />
undirbúningi að flytja ábyrgð á <strong>þjónustu</strong> við aldraðra frá ríki til sveitarfélaga <strong>og</strong> stefnt er að<br />
því að sú tilfærsla verði árið 2015. Í rannsókninni voru könnuð viðhorf, óskir <strong>og</strong> þarfir<br />
aldraðra íbúa í Eyjafjarðarsveit fyrir <strong>þjónustu</strong> <strong>og</strong> búsetuúrræði í sveitarfélaginu. Eftirfarandi<br />
rannsóknarspurningar voru settar fram: 1) Hver eru viðhorf aldraðra íbúa í Eyjafjarðarsveit til<br />
félags<strong>þjónustu</strong> <strong>og</strong> búsetuúrræða í sveitarfélaginu? 2) Hvaða óskir <strong>og</strong> þarfir hafa aldraðir íbúar<br />
í Eyjafjarðarsveit fyrir félags<strong>þjónustu</strong> <strong>og</strong> búsetuúrræði í sveitarfélaginu? Skoðuð var<br />
tómstundaiðja, ferðamátar, búsetuúrræði, heimaþjónusta <strong>og</strong> hvernig þessi atriði ýttu undir eða<br />
hömluðu þátttöku íbúanna í daglegu lífi. Kanadíska líkanið um færni við iðju (CMOP) stýrði<br />
rannsókninni. Notast var við megindlega rannsóknaraðferð. Gagna var aflað með símakönnun<br />
þar sem hringt var í alla íbúa Eyjafjarðarsveitar sem við loks árs 2012 höfðu náð 67 ára aldri.<br />
Þátttakendur rannsóknarinnar voru 72 (76% þátttaka), meðalaldur var 75,5 ár <strong>og</strong> var<br />
kynjahlutfall jafnt. Rúmlega helmingur þátttakenda voru meðlimir í Félagi aldraðra í<br />
Eyjafirði. Einkabílar voru helsti ferðamáti fólks, 42% karla <strong>og</strong> 29% kvenna keyrðu oft en mun<br />
fleiri konur en karlar sögðust aldrei keyra. Um 22% þátttakenda sögðust fá heima<strong>þjónustu</strong> á<br />
vegum sveitarfélagsins <strong>og</strong> fengu langflestir þeirra aðstoð við þrif á heimilinu. Flestir íbúar<br />
voru mjög eða frekar ánægðir með núverandi búsetu <strong>og</strong> meirihluta þátttakenda fannst ólíklegt<br />
að þeir myndu flytja í annað búsetuúrræði á næstu árum. Samanburður rannsóknarniðurstaðna<br />
við fræðilegt efni sýndi fram á hugmyndir að leiðum við <strong>þróun</strong> <strong>þjónustu</strong> við aldraða í<br />
Eyjafjarðarsveit. Mikilvægir þættir sem hafa ætti í huga til að koma á móts við óskir <strong>og</strong> þarfir<br />
íbúa eru aðstaða til félagsstarfs, mismunandi viðhorf kynja til ferðamáta, búsetuúrræði sem<br />
stuðla að félagslegum tengslum <strong>og</strong> viðeigandi reglur um heima<strong>þjónustu</strong>.<br />
Lykilhugtök: Aldraðir, dreifbýli, félagsþjónusta, búsetuúrræði.
iii<br />
ABSTRACT<br />
The elderly constitute the age group which uses health and social services the most in Iceland.<br />
Responsibility for services to the elderly is scheduled to be moved from state government to<br />
local governments in 2015. In this research the views, wishes and needs of the elderly<br />
inhabitants of Eyjafjarðarsveit municipality were examined with regard to services and<br />
housing arrangements within the municipality. The following research questions were<br />
established: 1) What are the views of elderly inhabitants of Eyjafjarðarsveit towards social<br />
services and housing arrangements within the municipality? 2) What are the wishes and needs<br />
of elderly inhabitants of Eyjafjarðarsveit regarding social services and housing arrangements<br />
within the municipality? Leisure activities, modes of transportation, housing arrangements<br />
and home help services were explored as well as how these issues encouraged or impeded<br />
inhabitant participation in daily life. The Canadian model of occupational performance<br />
(CMOP) guided the research. A quantitative research method was used. Data was gathered<br />
using a telephone survey in which all inhabitants of Eyjafjarðarsveit who had reached the age<br />
of 67 by the end of 2012 were called. The number of participants in the research was 72 (76%<br />
participation), the average age of participants was 75,5 and the gender ration was even. Just<br />
over half of the participants were members of the association of the elderly in Eyjafjörður.<br />
Private cars were the most common mode of transportation among participants, 42% of men<br />
and 29% of women drove often but significantly more women than men said they never<br />
drove. Approximately 22% of participants said they received home help services provided by<br />
the municipality and a significant majority of them got assistance with cleaning their home.<br />
Most of the inhabitants were very or rather pleased with their current housing arrangement<br />
and a majority of participants thought it was unlikely that they would move to another<br />
housing arrangement in the next years. Comparison between the research and academic<br />
literature demonstrated ideas for developing services to the elderly in Eyjafjarðarsveit.
iv<br />
Important factors that should be considered to meet the wishes and requirements of the<br />
inhabitants are facilities for leisure activities, different attitudes towards modes of<br />
transportation between genders, housing arrangements that promote social interaction and<br />
appropriate rules regarding home help services.<br />
Key terms: Elderly, rural areas, social services, housing arrangements.
v<br />
EFNISYFIRLIT<br />
KAFLI I INNGANGUR ............................................................................................................. 1<br />
KAFLI II FRÆÐILEG SAMANTEKT ..................................................................................... 5<br />
Hugmyndafræði ...................................................................................................................... 5<br />
Kanadíska iðjulíkanið ......................................................................................................... 5<br />
Efling iðju ........................................................................................................................ 6<br />
Umhverfi ......................................................................................................................... 6<br />
Öldrunarkenningar .............................................................................................................. 6<br />
Virknikenningin .............................................................................................................. 6<br />
Samfellukenningin .......................................................................................................... 7<br />
Valdefling ........................................................................................................................... 7<br />
Aldraðir, samspil einstaklings, umhverfis <strong>og</strong> iðju .................................................................. 8<br />
Áhrif dreifbýlis á iðju aldraðra.......................................................................................... 10<br />
Aldraðir í Eyjafjarðarsveit .................................................................................................... 12<br />
Félagsþjónusta ...................................................................................................................... 14<br />
Tómstundaiðja aldraðra ........................................................................................................ 15<br />
Ferðamátar aldraðra .............................................................................................................. 17<br />
Búsetuúrræði aldraðra ........................................................................................................... 19<br />
Heimaþjónusta aldraðra ........................................................................................................ 20<br />
Samantekt ............................................................................................................................. 23<br />
KAFLI III AÐFERÐAFRÆÐI ................................................................................................. 25
vi<br />
Rannsóknaraðferð ................................................................................................................. 25<br />
Undirbúningsvinna ............................................................................................................ 27<br />
Spurningalisti .................................................................................................................... 27<br />
Framkvæmd ...................................................................................................................... 29<br />
Þátttakendur ................................................................................................................... 29<br />
Gagnasöfnun .................................................................................................................. 29<br />
Greining gagna .............................................................................................................. 30<br />
Siðfræðilegir þættir ............................................................................................................... 31<br />
KAFLI IV NIÐURSTÖÐUR ................................................................................................... 32<br />
Bakgrunnsupplýsingar .......................................................................................................... 32<br />
Tómstundaiðja ...................................................................................................................... 34<br />
Ferðamátar ............................................................................................................................ 37<br />
Búsetuúrræði ......................................................................................................................... 39<br />
Heimaþjónusta ...................................................................................................................... 41<br />
Viðbótarupplýsingar þátttakenda .......................................................................................... 42<br />
KAFLI V UMRÆÐUR ............................................................................................................ 44<br />
Tómstundaiðja ...................................................................................................................... 44<br />
Ferðamátar ............................................................................................................................ 46<br />
Búsetuúrræði ......................................................................................................................... 47<br />
Heimaþjónusta ...................................................................................................................... 48<br />
Hugmyndir að frekari rannsóknum ....................................................................................... 50<br />
Takmarkanir .......................................................................................................................... 51
vii<br />
Hagnýtt gildi fyrir iðjuþjálfun .............................................................................................. 51<br />
HEIMILDASKRÁ ................................................................................................................... 53<br />
FYLGISKJAL A: SPURNINGALISTI ................................................................................... 60<br />
FYLGISKJAL B: KYNNINGARBRÉF .................................................................................. 68<br />
FYLGISKJAL C: STAÐFESTING FRÁ PERSÓNUVERND ................................................ 69
viii<br />
YFIRLIT YFIR MYNDIR<br />
Mynd 1. Kanadíska líkanið um færni við iðju (CMOP)............................................................. 5<br />
Mynd 2. Eyjafjarðarsveit. Sótt af .............................................................................................. 13<br />
Mynd 3. Tómstundaiðja þátttakenda eftir kyni. ........................................................................ 34<br />
Mynd 4. Tómstundaiðja þátttakenda á vegum Félags aldraðra í Eyjafirði eftir kyni. Hlutfall<br />
þeirra sem voru meðlimir í félaginu. ........................................................................................ 35<br />
Mynd 5. Ánægja <strong>og</strong> óánægja þátttakenda með framboð <strong>og</strong> fjölbreytileika á tómstundaiðju hjá<br />
Félagi aldraðra í Eyjafirði. ....................................................................................................... 36<br />
Mynd 6. Tíðni þess hve oft þátttakendur nýttu sér að aka sjálfir, vera ekið <strong>og</strong> að ganga. ....... 37<br />
Mynd 7. Hindranir þátttakenda við að komast ferða sinna. ...................................................... 38<br />
Mynd 8. Líkur á því að þátttakendur myndu flytja í annað búsetuúrræði á næstu árum eftir<br />
aldurshópum. ............................................................................................................................ 39<br />
Mynd 9. Líkur á því að þátttakendur myndu nýta sér <strong>þjónustu</strong>íbúðir fyrir aldraða í<br />
Eyjafjarðarsveit, væru þær í boði. ............................................................................................ 40<br />
Mynd 10. Mikilvægi félags<strong>þjónustu</strong> á vegum sveitarfélagsins fyrir þá sem hana þáðu. .......... 41
ix<br />
YFIRLIT YFIR TÖFLUR<br />
Tafla 1. Bakgrunnsupplýsingar út frá kynferði þátttakenda. ................................................... 33
x<br />
ÞAKKARORÐ<br />
Við viljum þakka leiðbeinanda okkar Kristínu Sóleyju Sigursveinsdóttur, lektor við<br />
Háskólann á Akureyri fyrir faglega <strong>og</strong> góða leiðsögn, hvatningu <strong>og</strong> stuðning. Kjartani<br />
Ólafssyni færum við sérstakar þakkir fyrir gagnlegar ábendingar við úrvinnslu á tölulegum<br />
gögnum <strong>og</strong> Pétri Má Sigurjónssyni fyrir enska þýðingu á ágripi. Að lokum þökkum við<br />
fjölskyldum okkar fyrir þolinmæði <strong>og</strong> trú á okkur í gegnum háskólanámið.
1<br />
KAFLI I<br />
INNGANGUR<br />
Á undanförnum árum hefur eldra fólki fjölgað hlutfallslega á Íslandi. Meðalævi hefur<br />
lengst <strong>og</strong> heilsa þeirra sem komnir eru á efri ár batnað. Á síðastliðnum fimm árum hefur fólki<br />
sem er eldra en 67 ára fjölgað um 4000 eða úr rúmum 10% í 11% allra landsmanna. Búist er<br />
við að þessi <strong>þróun</strong> haldi áfram <strong>og</strong> árið 2050 verði einstaklingar 67 ára <strong>og</strong> eldri um 23% af<br />
þjóðinni (Hagstofa Íslands, 2012). Fjölgun aldraðra kallar á aukna <strong>þjónustu</strong> við þennan<br />
samfélagshóp, ekki síst <strong>þjónustu</strong> iðjuþjálfa. Iðjuþjálfar leggja áherslu á að efla færni fólks við<br />
iðju sem er því mikilvæg í daglegu lífi (Ingibjörg S. Ásgeirsdóttir <strong>og</strong> Eygló Daníelsdóttir,<br />
2011). Nú er í undirbúningi að flytja ábyrgð á <strong>þjónustu</strong> við aldraðra frá ríki til sveitarfélaga <strong>og</strong><br />
stefnt er að því að sú tilfærsla verði árið 2015 (Bolli Þór Bollason, 2013). Eitt af<br />
meginmarkmiðum með tilfærslunni er að tryggja öldruðum góða <strong>þjónustu</strong> <strong>og</strong> auka möguleika<br />
á að laga hana að þörfum hvers <strong>og</strong> eins (Velferðarráðuneytið, 2012).<br />
Rannsóknir hafa verið gerðar um viðhorf, óskir <strong>og</strong> þarfir eldra fólks í þéttbýli til<br />
<strong>þjónustu</strong> en minna hefur verið um samskonar rannsóknir í í dreifbýli. Rannsóknir sem hafa<br />
verið gerðar meðal íbúa í dreifbýli sýna að íbúar á dreifðu svæði hafa m.a. ekki sama úrval af<br />
tómstundaiðju, búa við meiri einangrun <strong>og</strong> hindranir úr umhverfinu. Aldraðir sem búa í<br />
dreifbýli eru einnig mun líklegri til að taka þátt í líkamlega erfiðri vinnu en þeir sem búa í<br />
þéttbýli, jafnvel eftir að þeir eru hættir launaðri vinnu (Arnadottir, Gunnarsdottir <strong>og</strong> Lundin-<br />
Olsson, 2009).<br />
Hugmyndin að rannsókninni sem hér er kynnt kviknaði þegar félagsmálanefnd<br />
Eyjafjarðarsveitar leitaði til iðjuþjálfunarfræðideildar Háskólans á Akureyri <strong>og</strong> óskaði eftir<br />
samstarfi um könnun á <strong>þjónustu</strong> <strong>og</strong> búsetuúrræðum í sveitarfélaginu. Nefndin hugar að<br />
framtíðarstefnumótun <strong>og</strong> vantar gögn um viðhorf, óskir <strong>og</strong> þarfir aldraðra íbúa<br />
sveitarfélagsins til að taka mið af við þá vinnu. Rannsakendur hafa verið búsettir víðs vegar
2<br />
um landið á síðustu árum <strong>og</strong> hafa áhuga á að skoða hvernig <strong>búseta</strong> í dreifbýli hefur áhrif á<br />
óskir <strong>og</strong> þarfir íbúa.<br />
Tilgangur rannsóknarinnar er að kanna viðhorf, óskir <strong>og</strong> þarfir aldraðra íbúa í<br />
Eyjafjarðarsveit fyrir <strong>þjónustu</strong> <strong>og</strong> búsetuúrræði í sveitarfélaginu. Eftirfarandi<br />
rannsóknarspurningar eru settar fram:<br />
1. Hver eru viðhorf aldraðra íbúa í Eyjafjarðarsveit til félags<strong>þjónustu</strong> <strong>og</strong> búsetuúrræða<br />
í sveitarfélaginu?<br />
2. Hvaða óskir <strong>og</strong> þarfir hafa aldraðir íbúar í Eyjafjarðarsveit fyrir félags<strong>þjónustu</strong> <strong>og</strong><br />
búsetuúrræði í sveitarfélaginu?<br />
Skoðuð er tómstundaiðja, ferliþjónusta, búsetuúrræði <strong>og</strong> heimaþjónusta íbúa <strong>og</strong><br />
hvernig þessi atriði ýta undir eða hamla þátttöku þeirra í daglegu lífi. Notast er við<br />
megindlega rannsóknaraðferð. Gagna er aflað með símakönnun þar sem rannsakendur hringja<br />
í alla íbúa 67 ára <strong>og</strong> eldri sem hafa lögheimili <strong>og</strong> búa í Eyjafjarðarsveit.<br />
Til að stýra rannsókninni er stuðst við hugmyndafræði kanadíska iðjulíkansins (e.<br />
Canadian Model of Occupational Performance (CMOP)). Í meginatriðum snýst<br />
hugmyndafræðin um að efla þá iðju sem einstaklingurinn stundar í ákveðnu umhverfi.<br />
Hugmyndafræðin skilgreinir færni sem innri upplifun einstaklingsins <strong>og</strong> byggir bæði á<br />
frammistöðu <strong>og</strong> ánægju. Lögð er áhersla á styrkleika einstaklingsins <strong>og</strong> úrræði í umhverfinu<br />
til að styðja við hann. Hugmyndafræðin skoðar hvernig samspil einstaklings, iðju <strong>og</strong><br />
umhverfis hefur áhrif á færni við iðju (Law, Polatajko, Babtiste <strong>og</strong> Townsend, 2002).<br />
Þekkinguna sem hlýst af rannsókn þessari má mögulega nota til að fá betri sýn yfir<br />
viðhorf, óskir <strong>og</strong> þarfir eldri íbúa í Eyjafjarðarsveit. Þekkingin gæti nýst til að bæta þá<br />
<strong>þjónustu</strong> sem er til staðar <strong>og</strong> auka aðgengi allra að henni. Niðurstöðurnar gætu gagnast öðrum<br />
sveitarfélögum til að byggja upp <strong>og</strong> auka <strong>þjónustu</strong> við aldraða.
3<br />
Takmarkanir rannsóknarinnar eru m.a. þær að viðhorf, óskir <strong>og</strong> þarfir eru aðeins<br />
skoðaðar út frá einu sveitarfélagi <strong>og</strong> því ekki hægt að alhæfa yfir á önnur sveitarfélög. Þar<br />
sem notast er við megindlega aðferð fæst ekki sama dýpt í svör eins <strong>og</strong> ef um eigindlega<br />
rannsókn væri að ræða. Við öflun gagna var notast við símakönnun þar sem rannsakendur<br />
hringdu í viðmælendur. Þrír spyrlar eru mismunandi <strong>og</strong> fyrirlögn spurningalistans því ekki<br />
nákvæmlega eins í öllum símtölum.<br />
Lykilhugtök rannsóknarinnar eru skilgreind hér að neðan svo ekki fari á milli mála<br />
hvað rannsakendur eigi við með þeim:<br />
Aldraður íbúi í Eyjafjarðarsveit er einstaklingur sem náð hefur 67 ára aldri, er búsettur í<br />
Eyjafjarðarsveit <strong>og</strong> hefur þar lögheimili. Samkvæmt lögum um málefni aldraðra nr.125/1999<br />
er miðað við að aldraður sé sá sem náð hefur 67 ára aldri<br />
Búsetuúrræði er ákveðinn kostur eða tegund dvalarstaðar. Sá dvalarstaður getur verið lagaður<br />
að ákveðnum hópum s.s. öldruðum. Dæmi um búsetuúrræði eru dvalarheimili, <strong>þjónustu</strong>íbúðir<br />
<strong>og</strong> almennt leiguhúsnæði (Dagný Þórisdóttir, Ellert Kristinsson, Friðrik Jónsson, Hanna<br />
Jónsdóttir <strong>og</strong> Róbert W. Jörgensen, 2010).<br />
Heimaþjónusta er þjónusta sem býðst öldruðum <strong>og</strong> einstaklingum sem eiga við tímabundin<br />
eða langtíma veikindi að stríða. Dæmi um heima<strong>þjónustu</strong> er t.d. aðstoð við eigin umsjá <strong>og</strong><br />
þrif, liðveisla, aðstoð við innkaup o.fl. (Eyjafjarðarsveit, e.d.a).<br />
Ósk er löngun eða þrá einstaklings til að fá eitthvað (Snara, e.d.a).<br />
Ferliþjónusta er ferðaþjónusta sem sveitarfélög sjá um <strong>og</strong> gerir einstaklingum fært að stunda<br />
vinnu, þjálfun, nota heilbrigðis<strong>þjónustu</strong>, hæfingu hvers konar <strong>og</strong> tómstundaiðju<br />
(Akureyrarkaupstaður, e.d.a).<br />
Tómstundaiðja er athöfn sem hefur þýðingu fyrir einstaklinginn <strong>og</strong> hann ákveður að taka þátt<br />
í, á þeim tíma sem hann ræður yfir (Olson <strong>og</strong> O'herron, 2004).
4<br />
Viðhorf er tilfinningaleg afstaða eða mat fólks á atburði eða fyrirbæri. Matið getur verið<br />
jákvætt eða neikvætt <strong>og</strong> er notað til þess að spá fyrir um hegðun eða samsvörun (Snara, e.d.b).<br />
Þörf er vöntun á einhverju sem einstaklingur væri betur settur með að hafa <strong>og</strong> vekur hvöt hjá<br />
honum til að bæta úr (Snara, e.d.c).<br />
Rannsóknarskýrslunni er skipt í fimm kafla. Í þessum kafla, inngangi, koma fram<br />
bakgrunnsupplýsingar, hvernig hugmyndin að verkefninu kviknaði <strong>og</strong> skilgreining á<br />
lykilhugtökum verkefnisins. Í öðrum kafla er fræðileg umfjöllun um ýmsar rannsóknir sem<br />
gerðar hafa verið <strong>og</strong> varða rannsóknarefnið. Sveitarfélaginu Eyjafjarðarsveit er einnig gerð<br />
skil <strong>og</strong> lög <strong>og</strong> reglugerðir varðandi félags<strong>þjónustu</strong> sveitarfélaga eru skoðaðar. Aðferðafræði<br />
rannsóknarinnar er lýst í þriðja kafla. Niðurstöður rannsóknarinnar koma fram í fjórða kafla<br />
<strong>og</strong> þar er lýst hver viðhorf, óskir <strong>og</strong> þarfir aldraðra íbúa Eyjafjarðarsveitar eru fyrir<br />
félags<strong>þjónustu</strong> <strong>og</strong> búsetuúrræði. Í síðasta kaflanum, umræðum eru markverðustu niðurstöður<br />
skoðaðar, túlkaðar <strong>og</strong> þær bornar saman við fræðilegar heimildir. Vangaveltur rannsakenda<br />
um framtíðarrannsóknir á þessu sviði eru einnig settar fram.
5<br />
KAFLI II<br />
FRÆÐILEG SAMANTEKT<br />
Í þessum kafla er fjallað um hugmyndafræðina sem stuðst er við í rannsókninni.<br />
Aldurshópurinn aldraðir er skoðaður <strong>og</strong> hvaða áhrif <strong>búseta</strong> í dreifbýli hefur á þann hóp.<br />
Félagsþjónusta <strong>og</strong> búsetuúrræði aldraðra verða kynnt. Þjónustunni er skipt niður í fjóra þætti:<br />
tómstundaiðju, ferli<strong>þjónustu</strong>, búsetuúrræði <strong>og</strong> heima<strong>þjónustu</strong>.<br />
Heimilda var aflað í gagnasöfnunum Go<strong>og</strong>le Scholar, EBSCOhost, ProQuest, leitir.is<br />
<strong>og</strong> í lögum <strong>og</strong> reglugerðum. Upplýsingum var einnig safnað af veraldarvefnum s.s. á<br />
heimasíðu Eyjafjarðarsveitar, Hagstofu Íslands, Velferðarráðuneytisins <strong>og</strong> fleiri stöðum.<br />
Íslensk leitarorð voru m.a. aldraðir, ferliþjónusta, dreifbýli, félagsþjónusta, tómstundaiðja <strong>og</strong><br />
heimaþjónusta. Erlend leitarorð voru m.a. elderly, old people, leisure activities, social<br />
services, transport, rural environment, rural areas, adapted transportation, mobility, recidence,<br />
housing arrangement, home care service <strong>og</strong> participation.<br />
Hugmyndafræði<br />
Kanadíska iðjulíkanið<br />
Í þessari rannsókn er stuðst við kanadíska líkanið um færni við iðju. Lögð er áhersla á<br />
styrkleika einstaklinga <strong>og</strong> úrræði í umhverfinu til að styðja við þá. Líkanið sýnir hvernig<br />
samspil einstaklings, iðju <strong>og</strong><br />
umhverfis hefur áhrif á færni við<br />
iðju <strong>og</strong> má sjá nánar á mynd 1.<br />
Kanadíska líkanið leggur áherslu<br />
á að einstaklingurinn, umhverfi,<br />
samfélög <strong>og</strong> stofnanir séu í<br />
stöðugum breytingum <strong>og</strong> að<br />
þessir þættir séu hver öðrum<br />
Mynd 1. Kanadíska líkanið um færni við iðju (CMOP). (Law<br />
o.fl., 2002; Guðrún Pálmadóttir þýddi, munnleg heimild e.d.).
6<br />
háðir. Virk þátttaka einstaklinga <strong>og</strong> samvinna þeirra við samfélög, stofnanir <strong>og</strong> aðra aðila<br />
hefur áhrif á <strong>þjónustu</strong> <strong>og</strong> er áberandi innan líkansins (Law o.fl., 2002). Dæmi um slíka virkni<br />
er þátttaka eldri borgara <strong>og</strong> samvinna þeirra við félagsmálanefnd en virknin hefur áhrif á þá<br />
<strong>þjónustu</strong> sem veitt er. Hugtökin efling iðju <strong>og</strong> umhverfi eru mikilvæg hugtök í kanadíska<br />
iðjulíkaninu. Hér verða þau útskýrð nánar:<br />
Efling iðju. Líkanið leggur höfuðáherslu á eflingu iðju. Það felur í sér að styrkja<br />
þátttöku skjólstæðings í daglegu lífi s.s. í tómstundaiðju, eigin umsjá <strong>og</strong> starfi. Það er gert<br />
með því að efla samvinnu við t.d. einstaklinga, samfélög, stofnanir <strong>og</strong> annars konar<br />
skjólstæðingshópa um ákvarðanatöku <strong>og</strong> stjórnun á skipulagi <strong>þjónustu</strong> (Law o.fl., 2002).<br />
Umhverfi. Umhverfið er túlkað á marga vegu samkvæmt kanadíska iðjulíkaninu. Það<br />
felur í sér þætti efnisheims, stjórnsýslu, samfélags <strong>og</strong> menningar sem eru utan við einstaklinga<br />
en hafa áhrif á viðbrögð þeirra <strong>og</strong> gjörðir. Umhverfi eru aðstæðurnar sem iðja á sér stað í, þær<br />
aðstæður sem myndast umhverfis einstaklinginn <strong>og</strong> kalla fram viðbrögð hans. Færni,<br />
skipulag, val <strong>og</strong> ánægja með iðju byggir á tengslum einstaklingsins við umhverfið (Law o.fl.,<br />
2002).<br />
Öldrunarkenningar<br />
Virknikenningin. Ein öldrunarkenningin sem stuðst hefur verið við í <strong>þjónustu</strong> með<br />
eldri borgurum er virknikenningin (e. activity theory). Hún telst til sálfélagslegra<br />
öldrunarkenninga en þær eiga uppruna sinn í umræðu um hvaða stefnu fólk vill taka í lífinu<br />
þegar efri árum er náð (Coppola, Elliott <strong>og</strong> Toto, 2008). Samkvæmt virknikenningunni vill<br />
eldra fólk vera virkt <strong>og</strong> taka þátt í samfélaginu (Ingibjörg S. Ásgeirsdóttir <strong>og</strong> Eygló<br />
Daníelsdóttir, 2011). Rannsóknir hafa sýnt fram á að þátttaka <strong>og</strong> athafnasemi auki vellíðan<br />
eldra fólks <strong>og</strong> stuðli að því að það geti tekið þátt í samfélaginu lengur (Feldman, 2008).<br />
Félagsstarf aldraðra byggir mikið á þessari kenningu en félagsmiðstöðvar <strong>og</strong> dagvistir voru
7<br />
stofnaðar í takt við kenninguna til að ýta undir virkni aldraðra. Þjónusta dvalarheimila hefur<br />
einnig verið löguð að kenningunni (Ingibjörg S. Ásgeirsdóttir <strong>og</strong> Eygló Daníelsdóttir, 2011).<br />
Samfellukenningin. Samkvæmt samfellukenningunni (e. continuity theory) byggir<br />
farsæl öldrun á því að viðhalda virkni <strong>og</strong> þátttöku í samfélaginu. Mikilvægt er að tengja líf á<br />
efri árum við iðju sína í gegnum lífið (Ingibjörg S. Ásgeirsdóttir <strong>og</strong> Eygló Daníelsdóttir,<br />
2011). Einstaklingar ættu að halda áfram sama eða svipuðu lífsmynstri en þó í takt við<br />
mismunandi aðstæður <strong>og</strong> öldrunarbreytingar <strong>og</strong> finna sinn takt í lífinu. Upplifun einstaklinga<br />
er að miklu leyti undir þeim komin. Sumir hafa verið virkir alla tíð <strong>og</strong> ættu að halda því áfram<br />
<strong>og</strong> þeim sem síður hafa verið virkir farnast best ef þeir halda í það lífsmynstur. Þeir sem horfa<br />
á efri árin jákvæðum augum, sem tækifæri til þess að öðlast þekkingu <strong>og</strong> visku upplifa sjálfa<br />
sig á jákvæðari hátt (Feldman, 2008).<br />
Valdefling<br />
Valdefling (e. empowerment) er hugmyndafræði sem samkvæmt Farley, Smith <strong>og</strong><br />
Boyle (2009) byggir á að styrkja <strong>og</strong> efla vald einstaklingsins <strong>og</strong> gefa honum færi á að finna<br />
leiðir til að bæta eigin stöðu. Hver <strong>og</strong> einn einstaklingur er þannig sérfræðingur í sínu lífi.<br />
Skjólstæðingurinn áttar sig á eigin styrkleikum sem þegar eru til staðar <strong>og</strong> fær aðstoð við að<br />
efla þá.<br />
Með valdeflingu hafa notendur aukið vald við skipulagningu <strong>þjónustu</strong>, umönnun <strong>og</strong><br />
meðferð <strong>og</strong> geta þannig lagt sitt af mörkum til <strong>þjónustu</strong>nnar sem ákvarðast af persónulegri<br />
upplifun notenda. Slík þjónusta getur tryggt betri skilvirkni svo þjónustan verður áhrifameiri<br />
<strong>og</strong> hæfir notendum betur (World Health Organisation (WHO), 2008). Kanadíska<br />
iðjuþjálfafélagið skilgreinir valdeflingu sem persónulegt <strong>og</strong> samfélagslegt ferli sem hefur<br />
áhrif á sýnilegar <strong>og</strong> ósýnilegar gjörðir með því að dreifa valdi jafnt á milli allra (Law o.fl.,<br />
2002).
8<br />
Aldraðir, samspil einstaklings, umhverfis <strong>og</strong> iðju<br />
Aldraðir eru margbreytilegur hópur einstaklinga með fjölbreytt áhugamál <strong>og</strong> hlutverk<br />
(Ingibjörg S. Ásgeirsdóttir <strong>og</strong> Eygló Daníelsdóttir, 2011). Samkvæmt lögum um málefni<br />
aldraðra nr.125/1999 telst sá sem orðinn er 67 ára vera aldraður. Á síðastliðnum fimm árum<br />
hefur öldruðum fjölgað töluvert <strong>og</strong> eru jafnframt sívaxandi sem hlutfall af heildarfjölda<br />
landsmanna. Samkvæmt Hagstofu Íslands er þessi aldurshópur um 11% allra landsmanna<br />
(Hagstofa Íslands, e.d.). Framtíðarspár segja til um að árið 2050 verði aldraðir um 23% af<br />
þjóðinni (Hagstofa Íslands, 2012). Stjórnvöld setja stefnu hvað varðar málefni aldraðra svo<br />
sem um skipulag <strong>og</strong> útfærslu öldrunar<strong>þjónustu</strong> en núgildandi stefna í málefnum aldraðra gildir<br />
til ársins 2015 (Heilbrigðis- <strong>og</strong> tryggingamálaráðuneytið, 2003). Aldraðir er sá aldurshópur<br />
sem leitar mest til heilbrigðis- <strong>og</strong> félags<strong>þjónustu</strong> á Íslandi líkt <strong>og</strong> í öðrum vestrænum ríkjum.<br />
Við því má sporna með því að efla færni <strong>og</strong> laga félags- <strong>og</strong> efnislegt umhverfi að þörfum<br />
aldraðra (Ingibjörg S. Ásgeirsdóttir <strong>og</strong> Eygló Daníelsdóttir, 2011).<br />
Samkvæmt kanadíska iðjulíkaninu er færni við iðju útkoman af virku samspili<br />
einstaklings, umhverfis <strong>og</strong> iðju. Einstaklingurinn sjálfur er mikilvægur hluti af samspili<br />
þessara þriggja þátta. Persónuþættir einstaklingsins samanstanda af tilfinningum, hugsunum<br />
<strong>og</strong> líkama (Law o.fl., 2002). Aldurstengdar breytingar s.s. versnandi sjón, sljóvguð heyrn,<br />
hægari hreyfingar <strong>og</strong> minni snerpa eru eðlilegar en hafa mismikil áhrif á einstaklinga<br />
líkamlega, félagslega <strong>og</strong> andlega. Líffræðilegar öldrunarbreytingar hafa áhrif á færni fólks í<br />
daglegu amstri, á hlutverk þess <strong>og</strong> þátttöku í samfélaginu (Ingibjörg S. Ásgeirsdóttir <strong>og</strong> Eygló<br />
Daníelsdóttir, 2011). Rannsóknir hafa sýnt fram á áhrif einstaklingsþátta á færni við iðju. Í<br />
Svíþjóð var gerð rannsókn meðal einstaklinga 65 ára <strong>og</strong> eldri þar sem rannsökuð voru viðhorf<br />
til <strong>þjónustu</strong> út frá heilbrigði einstaklinganna, heima<strong>þjónustu</strong>, heimahjúkrun <strong>og</strong> endurhæfingu.<br />
Tekin voru viðtöl við 166 einstaklinga. Þar kom fram að þeir sem voru líkamlega <strong>og</strong> andlega<br />
hraustir voru ánægðari með félags<strong>þjónustu</strong> en þeir sem veikari voru (Karlsson, Edberg,
9<br />
Jakobsson, <strong>og</strong> Hallberg, 2013). Önnur rannsókn var gerð á Íslandi þar sem skoðuð var reynsla<br />
aldraðra, sem búsettir voru á eigin heimili, af heilbrigði <strong>og</strong> af því hvað viðheldur <strong>og</strong> eflir<br />
heilsu á efri árum. Tekin voru 16 viðtöl við 10 einstaklinga <strong>og</strong> notast við Vancouver skólann í<br />
fyrirbærafræði. Aldraðir töldu andlegt heilbrigði <strong>og</strong> þá helst gott minni vera forsendu þess að<br />
geta verið sjálfbjarga (Guðrún Elín Benónýsdóttir, Sólveig Ása Árnadóttir <strong>og</strong> Sigríður<br />
Halldórsdóttir, 2009).<br />
Iðja skiptist niður í eigin umsjá, störf <strong>og</strong> tómstundaiðju <strong>og</strong> verður hún til í samspili<br />
einstaklingsins <strong>og</strong> umhverfis hans. Allar tilgangsbundnar athafnir sem einstaklingurinn<br />
framkvæmir í daglegu lífi falla undir iðju. Hversu vel einstaklingnum tekst að framkvæma<br />
athafnirnar, hvernig honum líkar það sem hann er að gera <strong>og</strong> hvort hann nýtur þess skiptir<br />
máli (Law o.fl., 2002). Í rannsókn Krishnasamy, Unsworth <strong>og</strong> Howie (2011) sem gerð var í<br />
Singapúr var könnuð virkni <strong>og</strong> ferðamátar eldri íbúa. Þátttakendur voru 56 <strong>og</strong> höfðu allir náð<br />
50 ára aldri. Notast var við hentugleikaúrtak <strong>og</strong> áttu þátttakendur að lýsa einum degi í lífi sínu<br />
í dagbók. Við úrvinnslu gagna kom í ljós að algengasta iðja hópsins var að hitta vini <strong>og</strong><br />
fjölskyldu auk hreyfingar. Önnur iðja sem þátttakendur tóku sér oft fyrir hendur samkvæmt<br />
rannsókninni var að sjá um aðra, iðka ýmiskonar tómstundaiðju, vinna <strong>og</strong> sinna<br />
sjálfboðastarfi. Í skýrslu Heilbrigðis- <strong>og</strong> tryggingamálaráðuneytisins um lífskjör, lífshætti <strong>og</strong><br />
lífsskoðun eldri borgara á Íslandi frá 1999 kom fram að atvinnuþátttaka þeirra sem náð hafa<br />
65 ára aldri var sú mesta á meðal ríkja sem heyra undir Efnahags- <strong>og</strong> framfarastofnunina<br />
(OECD). Af því hefur verið dregin sú ályktun að vinna gegni mikilvægu hlutverki í lífi eldri<br />
Íslendinga (Stefán Ólafsson, Karl Sigurðsson <strong>og</strong> María J. Ammendrup, 1999). Við starfslok<br />
geta orðið mikil kaflaskil í lífi fólks en þá missir fólk hlutverk sem oft hafa stýrt venjum,<br />
dagskipan <strong>og</strong> félagslegum tengslum. Vegna þessarar iðjuröskunar þurfa margir að skapa nýjar<br />
rútínur <strong>og</strong> tryggja virkni í daglegu lífi. Aldurstengdar breytingar <strong>og</strong> lakari heilsa geta leitt af<br />
sér minni færni við eigin umsjá s.s. við böðun <strong>og</strong> flóknari athafnir eins <strong>og</strong> þrif eða matseld. Í
10<br />
slíkum tilfellum býðst fólki að fá aðstoð samfélagsins í formi heima<strong>þjónustu</strong> (Ingibjörg S.<br />
Ásgeirsdóttir <strong>og</strong> Eygló Daníelsdóttir, 2011).<br />
Umhverfi er afar margbreytilegt <strong>og</strong> á við um efnisheim, stjórnsýslu, menningu <strong>og</strong><br />
samfélag. Framkvæmd, skipulagning, val <strong>og</strong> ánægja með iðju ákvarðast af tengslum<br />
einstaklings <strong>og</strong> umhverfis. Þessir þættir eru því óaðskiljanlegir <strong>og</strong> hafa breytingar<br />
umhverfisins áhrif á einstaklinginn <strong>og</strong> öfugt. Dæmi um efnisheim er landslag, gróður,<br />
húsgögn, byggingar <strong>og</strong> vegagerð. Stjórnsýsla gæti þá t.a.m. verið heilbrigðiskerfið, lög,<br />
reglugerðir <strong>og</strong> fjárveitingar. Samfélag inniheldur fjölskyldu, vini, viðhorf, trú <strong>og</strong> samskipti.<br />
Dæmi um menningu eru hefðir <strong>og</strong> venjur byggðar á gildum ákveðinna hópa þjóðfélagsins<br />
(Law o.fl., 2002). Með hækkandi aldri hefur efnis- <strong>og</strong> félagslegt umhverfi aukin áhrif á færni<br />
við iðju. Mikilvægt er að hafa það í huga <strong>og</strong> laga umhverfið að hverjum <strong>og</strong> einum (Ingibjörg<br />
S. Ásgeirsdóttir <strong>og</strong> Eygló Daníelsdóttir, 2011). Árið 2010 var gerð rannsókn í Bandaríkjunum<br />
um áhrif umhverfisþátta á virkni eldri íbúa með slitgigt <strong>og</strong> þátttöku þeirra í daglegu lífi.<br />
Þátttakendur rannsóknarinnar voru 436 einstaklingar 65 ára <strong>og</strong> eldri <strong>og</strong> var meðalaldur 70,4<br />
ár. Megindleg aðferð var notuð þar sem þrjár tegundir af matstækjum voru lagðar fyrir hvern<br />
einstakling. Farið var inn á marga umhverfisþætti s.s. sérstök útivistarsvæði, samgöngur <strong>og</strong><br />
ferli<strong>þjónustu</strong>. Í rannsókninni kom í ljós að almenningssamgöngur <strong>og</strong> ferliþjónusta eru mjög<br />
mikilvægir þættir í umhverfi eldra fólks. Þar sem vantaði almenningssamgöngur hafði þessi<br />
hópur verra aðgengi að félagsstarfi <strong>og</strong> tómstundaiðju. Einstaklingar voru einnig virkari í<br />
þátttöku í tómstundaiðju <strong>og</strong> félagsskap þar sem almenningssamgöngur voru í boði (White<br />
o.fl., 2010).<br />
Áhrif dreifbýlis á iðju aldraðra<br />
Dreifbýli er landsvæði þar sem fólk býr dreift <strong>og</strong> vinna snýr mest að landbúnaði.<br />
Andstæða þess er þéttbýli eða bæir <strong>og</strong> borgir þar sem margt fólk býr þétt saman <strong>og</strong> þar er að<br />
mestu unnið við aðrar starfsgreinar en frumvinnslu (Sigurður Guðmundsson, 2000). Miðað er
11<br />
við að dreifbýlt svæði sé þegar meira en 200 m eru á milli íbúðarhúsa (Jórunn Í. Sindradóttir<br />
<strong>og</strong> Ómar Harðarson, 2012). Í byrjun árs 2012 bjuggu tæplega 300.000 manns á Íslandi í<br />
þéttbýli <strong>og</strong> tæp 21.000 í dreifbýli eða smærri byggðakjörnum. Það sama ár voru 59<br />
þéttbýlisstaðir á landinu með fleiri en 200 íbúa (Hagstofa Íslands, 2012). Aldraðir sem búa í<br />
dreifbýli geta staðið frammi fyrir ýmsum þáttum sem takmarka þátttöku þeirra. Það gætu<br />
verið lægri tekjur, minna framboð <strong>þjónustu</strong>, litlar eða engar almenningssamgöngur auk þess<br />
sem veðurfar hefur meiri áhrif á dagleg störf þeirra (F<strong>og</strong>elholm o.fl., 2006 ). Möguleikar til<br />
útvistar <strong>og</strong> bústarfa getur þó haft hvetjandi áhrif á aldraða íbúa <strong>og</strong> aukið virkni þeirra (Cole <strong>og</strong><br />
Donovan, 2008).<br />
Margar rannsóknir hafa verið gerðar þar sem kannað er hvort munur sé milli búsvæða.<br />
Í Svíþjóð var gerð rannsókn þar sem könnuð var sjúkdómstíðni <strong>og</strong> virkni aldraðra með tilliti<br />
til búsetu. Þátttakendur voru 919 manns úr dreifbýli <strong>og</strong> 1222 úr þéttbýli <strong>og</strong> höfðu allir náð 75<br />
ára aldri. Þeir sem samþykktu að taka þátt fóru í heilsufarsskoðun auk þess sem ýmis<br />
matstæki voru lögð fyrir s.s. matstæki sem meta hve sjálfstæður einstaklingur er með<br />
grunnþætti eigin umsjár. Í rannsókninni kom í ljós að hjarta- <strong>og</strong> æðasjúkdómar voru<br />
algengustu veikindi hjá öldruðum eða um 40% í þéttbýli en rúmlega 45% í dreifbýli.<br />
Greinilegur munur var milli búsetu þegar kom að áunninni sykursýki þar sem rúm 6% þeirra<br />
sem bjuggu í þéttbýli voru með sykursýki en um 16% þeirra sem bjuggu í dreifbýli. Þeir sem<br />
bjuggu í dreifbýli höfðu einnig fleiri sjúkdóma <strong>og</strong> voru óvirkari þrátt fyrir að vera aðeins<br />
yngri. Einstaklingar sem bjuggu í dreifbýli áttu einnig í meiri erfiðleikum með athafnir<br />
daglegs lífs (ADL) <strong>og</strong> höfðu minni menntun (Sjölund, Nordberg, Wimo <strong>og</strong> von Strauss,<br />
2010).<br />
Rannsókn var gerð í Kína þar sem skoðaður var munur á tómstundaiðju aldraða eftir<br />
búsetu. Þátttakendur voru 60 ára <strong>og</strong> eldri <strong>og</strong> var spurningalisti lagður fyrir. Við<br />
gagnaúrvinnslu voru notuð svör frá 335 einstaklingum sem bjuggu í dreifbýli <strong>og</strong> 365 svör frá
12<br />
þeim sem bjuggu í þéttbýli. Í ljós kom greinilegur munur hvað varðar þátttöku <strong>og</strong> mynstur<br />
tómstundaiðju þar sem íbúar í þéttbýli voru virkari félagslega. Þeir sem hins vegar bjuggu á<br />
dreifðara svæði voru uppteknari í umönnunarhlutverkinu s.s. að hugsa um barnabörnin, en<br />
íbúar í dreifbýli áttu að meðaltali fleiri börn en þeir sem bjuggu í þéttbýli. Á meðan<br />
barnapössun var í uppáhaldi þeirra sem bjuggu í dreifbýli voru ferðalög í uppáhaldi hjá íbúum<br />
í þéttbýli (Su, Shen <strong>og</strong> Wei, 2006).<br />
Í rannsókn Arnadottir o.fl. (2009) var kannað hvort aldraðir í dreifbýli á Íslandi væru<br />
jafn virkir <strong>og</strong> þeir sem bjuggu í þéttbýli. Þátttakendur voru á aldrinum 65-88 ára, 68<br />
einstaklingar úr dreifbýli <strong>og</strong> 118 úr þéttbýli. Við gagnaöflun var notast við spurningalista sem<br />
metur virkni aldraðra einstaklinga síðustu sjö daga. Í samanburði kom í ljós að þeir sem<br />
bjuggu í dreifbýli höfðu m.a. ekki sama úrval af tómstundaiðju, bjuggu við meiri einangrun <strong>og</strong><br />
hindranir í umhverfinu. Dreifbýl svæði gátu hins vegar heillað aldraða vegna náttúrunnar <strong>og</strong><br />
virkni sem var í boði í tengslum við tómstundaiðju utandyra s.s. fjallgangna. Aldraðir sem<br />
bjuggu í dreifbýli voru mun líklegri til að taka þátt í líkamlega erfiðri vinnu en þeir sem<br />
bjuggu í þéttbýli jafnvel eftir að þeir hættu í launuðu starfi.<br />
Algengara var að aldraðir í þéttbýli væru rannsakaðir fremur en aldraðir í dreifbýli.<br />
Ástæða þess var sú að fleiri búa í þéttbýlinu <strong>og</strong> aðgengi að íbúum þar var auðveldara en í<br />
dreifðum byggðum. Í dreifbýlinu var hins vegar algengt að hátt hlutfall íbúanna væru orðnir<br />
aldraðir þar sem yngra fólkið flytti í burtu en aldraðir kysu að dvelja í sinni heimasveit<br />
(Peters, Gupta, Stoller <strong>og</strong> Mueller, 2008).<br />
Aldraðir í Eyjafjarðarsveit<br />
Eyjafjarðarsveit er sveitarfélag á Norðausturlandi með rúmlega eitt þúsund (1031)<br />
íbúa, þar af 101 íbúa sem náð hafa 67 ára aldri (Hagstofa Íslands, e.d.). Mörk sveitarfélagsins<br />
eru við Akureyri en um 50 km eru frá Akureyri að innstu bæjum í byggð <strong>og</strong> má sjá nánar á<br />
mynd 2. Búið er beggja megin fjarðarins <strong>og</strong> fylgir þjóðvegur byggðinni að mestu
13<br />
Mynd 2. Eyjafjarðarsveit. Sótt af<br />
http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/79/Eyjafjardarsveit_map.png/250<br />
px-Eyjafjardarsveit_map.png<br />
(Eyjafjarðarsveit, e.d.b). Helstu atvinnuvegir sveitarfélagsins eru <strong>þjónustu</strong>störf <strong>og</strong><br />
landbúnaður en margir sækja einnig vinnu til Akureyrar sem er næsti þéttbýliskjarni<br />
(Eyjafjarðarsveit, e.d.c). Þegar skoðað er hlutfall eldri borgara af heildaríbúafjölda í<br />
Eyjafjarðarsveit miðað við nágrannasveitarfélög er hlutfallið með því lægsta eða tæp 10%<br />
allra íbúa. Til viðmiðunar er þetta sama hlutfall tæp 12% á Akureyri, rúm 15% í Norðurþingi,<br />
tæp 19% í Þingeyjarsveit, 13% í Dalvíkurbyggð <strong>og</strong> 7% í Svalbarðsstrandarhreppi (Hagstofa<br />
Íslands, e.d.). Á Akureyri, í Norðurþingi <strong>og</strong> Dalvíkurbyggð standa til boða dvalar- <strong>og</strong><br />
hjúkrunarrými fyrir þá íbúa sem þess þurfa (Akureyrarkaupstaður, e.d.b; Dalvíkurbyggð, e.d.;<br />
Hvammur heimili aldraðra, e.d.). Svalbarðsstrandarhreppur <strong>og</strong> Eyjafjarðarsveit eru í samstarfi<br />
við Akureyri varðandi ýmis málefni aldraðra <strong>og</strong> sér Akureyrarbær um dvalarrými fyrir íbúa<br />
þessara sveitarfélaga (Svalbarðsstrandarhreppur, e.d.; Búsetudeild Akureyrarbæjar, 2009;<br />
Skjalasafn Eyjafjarðarsveitar, 2008). Á heimasíðu Þingeyjarsveitar kemur ekkert fram um<br />
dagdvalarrými fyrir aldraða í sveitarfélaginu en bent er á að Þingeyjarsveit sé í samstarfi við<br />
Hvamm, dvalar- <strong>og</strong> hjúkrunarheimili aldraðra á Húsavík (Þingeyjarsveit, e.d.).
14<br />
Félagsþjónusta<br />
Samkvæmt lögum um félags<strong>þjónustu</strong> sveitarfélaga nr.40/1991 ber sveitarfélag ábyrgð<br />
á félags<strong>þjónustu</strong> innan sinna marka. Sveitarstjórn skal kjósa félagsmálanefnd sem fer með<br />
stjórn <strong>og</strong> framkvæmd félags<strong>þjónustu</strong> sveitarfélagsins í umboði sveitarstjórnar. Markmið<br />
<strong>þjónustu</strong>nnar eru t.d. að tryggja fjárhagslegt <strong>og</strong> félagslegt öryggi <strong>og</strong> stuðla að velferð íbúa á<br />
grundvelli samhjálpar. Í því felst m.a. að veita íbúum aðstoð til að þeir geti búið sem lengst í<br />
heimahúsum, stundað atvinnu <strong>og</strong> bæta lífskjör þeirra sem standa höllum fæti. Undir þetta<br />
fellur aðstoð <strong>og</strong> ráðgjöf í tengslum við ýmsa málaflokka s.s. húsnæðismál, félagslega ráðgjöf,<br />
fjárhagsaðstoð, félagslega heima<strong>þjónustu</strong>, <strong>þjónustu</strong> við aldraða <strong>og</strong> fatlaða. Þá er það hlutverk<br />
félagsmálanefndar að fara með stjórn <strong>og</strong> framkvæmd félags<strong>þjónustu</strong> í sveitarfélaginu í<br />
samræmi við reglur sem sveitarstjórn setur. Tillögur eru gerðar að stefnumörkun <strong>og</strong><br />
fjárhagsáætlun á sviði félags<strong>þjónustu</strong> í sveitarfélaginu. Nefndin skal leitast við að tryggja<br />
félagslega <strong>þjónustu</strong> í samræmi við þarfir íbúa. Hún vinnur einnig með öðrum opinberum<br />
aðilum, félagasamtökum <strong>og</strong> einstaklingum að því að bæta félagslegar aðstæður <strong>og</strong> umhverfi í<br />
sveitarfélaginu. Þegar þjónusta við aldraða í þessum sömu lögum er skoðuð koma eftirfarandi<br />
þættir fram:<br />
38. gr. Sveitarstjórn skal stuðla að því að aldraðir geti búið við eðlilegt<br />
heimilislíf í umgengni við aðra svo lengi sem verða má. Jafnframt verði tryggð<br />
nauðsynleg stofnanaþjónusta þegar hennar er þörf. […]<br />
39. gr. Félagsmálanefnd, eða öldrunarmálaráð, skal leitast við að tryggja<br />
framboð á hentugu húsnæði fyrir aldraða <strong>og</strong> jafnframt skipuleggja félagslega<br />
heima<strong>þjónustu</strong>.<br />
40. gr. Sveitarstjórn skal sjá um að félagsþjónusta aldraðra sé fyrir hendi í<br />
sveitarfélaginu eftir þörfum. Hér er m.a. átt við heima<strong>þjónustu</strong>, félagsráðgjöf<br />
<strong>og</strong> heimsendingu matar. Jafnframt skal tryggja öldruðum aðgang að félags- <strong>og</strong>
15<br />
tómstundastarfi við þeirra hæfi. Í því sambandi skal lögð sérstök áhersla á<br />
fræðslu <strong>og</strong> námskeiðahald um réttindi aldraðra <strong>og</strong> aðlögun að breyttum<br />
aðstæðum sem fylgja því að hætta þátttöku á vinnumarkaði (Lög um<br />
félags<strong>þjónustu</strong> sveitarfélaga nr. 40/1991).<br />
Í Eyjafjarðarsveit er starfandi félagsmálanefnd sem sér um málefni félags<strong>þjónustu</strong> í<br />
sveitarfélaginu. Markmið nefndarinnar er að tryggja félagslegt öryggi íbúa, stuðla að velferð<br />
þeirra <strong>og</strong> koma í veg fyrir félagsleg vandamál (Félagsmálanefnd Eyjafjarðarsveitar, 2002).<br />
Samkvæmt heimasíðu Eyjafjarðarsveitar er fjölþætt félagsleg þjónusta í boði <strong>og</strong> samvinna við<br />
nágrannasveitarfélög sem veitir íbúum aðgang að ráðgjafar<strong>þjónustu</strong>. Aðeins eru nefnd<br />
heimaþjónusta <strong>og</strong> félagsstarf fyrir aldraðra auk þess að sveitarfélagið kaupi stofnana<strong>þjónustu</strong><br />
fyrir aldraða af Akureyrarbæ. Samningar hafa verið gerðir við Akureyrarbæ um ýmiskonar<br />
félagslega <strong>þjónustu</strong> <strong>og</strong> stofnana<strong>þjónustu</strong> fyrir aldraða íbúa Eyjafjarðarsveitar. Aldraðir,<br />
öryrkjar <strong>og</strong> þeir sem eiga við tímabundin veikindi að stríða eða erfiðar félagslegar aðstæður<br />
hafa kost á heimilishjálp á vegum sveitarfélagsins (Eyjafjarðarsveit, e.d.a). Samkvæmt lögum<br />
um félags<strong>þjónustu</strong> sveitarfélaga eiga aldraðir rétt á almennri <strong>þjónustu</strong> <strong>og</strong> aðstoð (Lög um<br />
félags<strong>þjónustu</strong> sveitarfélaga nr.40/1991). Þjónustan er einstaklingsbundin <strong>og</strong> byggir á hjálp til<br />
sjálfshjálpar þar sem þarfir <strong>og</strong> velferð hins aldraða eru hafðar í forgrunni (Lög um málefni<br />
aldraðra nr.125/1999). Í Eyjafjarðarsveit er starfrækt félag aldraðra en starfssvæði félagsins<br />
nær til Svalbarðsstrandar (Eyjafjarðarsveit, e.d.a).<br />
Tómstundaiðja aldraðra<br />
Einstaklingar á efri árum hafa oft meiri tíma en áður til að sinna tómstundaiðju <strong>og</strong><br />
finna út hvaða hlutverki þeir vilja gegna eftir starfslok. Þegar fólk fer á eftirlaun fær það nýtt<br />
tækifæri til að þróa frítíma sinn. Margir hafa átt sér draum um ákveðna tómstundaiðju en hafa<br />
ekki getað sinnt henni sökum anna. Þegar komið er á efri ár skapast tækifæri til að leyfa þeirri<br />
iðju að blómstra. Þeir einstaklingar sem hafa verið virkir í tómstundaiðju alla ævi bæta oft við
16<br />
sig nýjum verkefnum við starfslok vegna rýmri tíma. Í grein Olson <strong>og</strong> O'herron þar sem<br />
skoðaðar voru <strong>og</strong> bornar saman ýmsar rannsóknir kom fram að þeir sem hafa stundað<br />
tómstundaiðju í gegnum lífið eru í minni áhættu á að einangrast eftir að launaðri vinnu hefur<br />
verið hætt (Olson <strong>og</strong> O'Herron, 2004). Vegna þessa er mikilvægt að vel sé hugað að<br />
tómstundastarfi aldraðra <strong>og</strong> séð til þess að sá aldurshópur geti stundað þá iðju sem hann óskar<br />
eftir. Löngum hefur verið fjallað um mikilvægi líkamlegrar virkni á heilsufar en í seinni tíð<br />
hafa rök verið leidd fyrir því að félagsleg <strong>og</strong> andleg virkni sé jafn mikilvæg. Þessar rannsóknir<br />
eru ekki óyggjandi en má nefna að þær benda til að þess að þátttaka í virkri tómstundaiðju<br />
getur dregið úr líkum á elliglöpum <strong>og</strong> þunglyndi hjá öldruðum (Wang, Karp, Winblad <strong>og</strong><br />
Fratiglioni, 2002).<br />
Nokkuð úrval er í boði af skipulagðri afþreygingu <strong>og</strong> tómstundaiðju í Eyjafjarðarsveit<br />
sem höfða til eldri íbúa jafnt <strong>og</strong> annarra. Tvö félagsheimili eru í sveitinni. Félagsheimilið<br />
Freyvangur þjónar að mestu hlutverki áhugamannaleikhúss en þar eru einnig haldnar veislur,<br />
tónleikar, ættarmót <strong>og</strong> aðrir viðburðir. Laugarborg er staðsett í Hrafnagilshverfi <strong>og</strong> þjónar<br />
hlutverki tónlistarhúss auk þess sem það er leigt undir aðra viðburði. Öflugt kórastarf er í<br />
Eyjafjarðarsveit en tveir kórar eru þar starfandi, Kirkjukór Laugalandsprestakalls <strong>og</strong> Karlakór<br />
Eyjafjarðar en þeim félagsskap fylgja ferðalög <strong>og</strong> tónleikar (Eyjafjarðarsveit, e.d.a).<br />
Eins <strong>og</strong> áður hefur komið fram er starfrækt Félag aldraðra í Eyjafirði (Eyjafjarðarsveit,<br />
e.d.a). Ekki eru til skriflegar upplýsingar um starfsemi félagsins en samkvæmt Hildi<br />
Gísladóttur, formanni félagsins er ýmis starfsemi í boði. Má þar nefna ferðalög, leikfimi <strong>og</strong><br />
handavinnusýningar (Hildur Gísladóttir munnleg heimild, 18. apríl 2013).<br />
Árið 2009 fékk félagið aðstöðu í húsnæði sem áður hýsti heimavist Hrafnagilsskóla<br />
(Eyjafjarðarsveit, 2009). Húsnæðið sem í daglegu tali er kallað Félagsborg er opið alla<br />
mánudaga yfir vetrartímann frá klukkan 13:00 – 17:00. Þar fer fram ýmis starfsemi t.a.m.<br />
kaffisala, stólaleikfimi <strong>og</strong> handverk s.s. útskurður, prjón, hekl, bútasaumur, málun <strong>og</strong> glerlist.
17<br />
Annað hvert ár halda félagsmenn handverkssýningu á verkum sínum. Á sumrin þegar<br />
Félagsborg er lokuð eru farnar gönguferðir eitt kvöld í viku. Yfir vetrartímann er haldið<br />
námskeið í sundleikfimi, alls 10 skipti. Farnar eru ýmsar ferðir á vegum félagsins, dagsferðir á<br />
veturna en einnig eru farnar lengri ferðir á sumrin. Félag aldraðra í Eyjafirði skipuleggur<br />
starfsemina en í Félagsborg starfa tveir starfsmenn sem eru á launum hjá sveitarfélaginu.<br />
Einnig hefur sveitarfélagið staðið straum af launakostnaði varðandi leikfimi, sundleikfimi <strong>og</strong><br />
ýmis námskeið (Hildur Gísladóttir munnleg heimild, 18. apríl 2013).<br />
Ferðamátar aldraðra<br />
Ferliþjónusta er ferðaþjónusta fyrir einstaklinga sem vegna skertrar færni sem rekja<br />
má til fötlunar, sjúkdóma eða aldurs geta ekki nýtt sér almenningssamgöngur eða komast ekki<br />
á milli staða á annan hátt. Þjónustan gerir einstaklingum fært að stunda vinnu, sækja<br />
heilbrigðis<strong>þjónustu</strong>, þjálfun, hæfingu hvers konar <strong>og</strong> tómstundaiðju (Lög um málefni fatlaðs<br />
fólks nr.59/1992; Akureyrarkaupstaður, e.d.a).<br />
Erlendis hafa margar rannsóknir verið gerðar um ferðamáta eldra fólks en lítið hefur<br />
verið skrifað um efnið á Íslandi. Samkvæmt rannsókn Davey (2007) sem gerð var á Nýja<br />
Sjálandi hefur aðgangur að góðum ferðamátum s.s. einkabíl <strong>og</strong> reglulegum<br />
almenningssamgöngum mikil áhrif á þátttöku aldraðra í samfélaginu. Tekin voru hálfbundin<br />
viðtöl við 28 hjón <strong>og</strong> 43 einstaklinga sem ýmist bjuggu í þéttbýli eða dreifbýli. Meðalaldur<br />
viðmælanda var 83 ár. Virkustu þátttakendur rannsóknarinnar voru þeir sem höfðu möguleika<br />
á að aka sjálfir, ganga á milli staða eða nýta sér almenningssamgöngur. Þeir sem ekki gátu<br />
nýtt sér þá möguleika þurftu að treysta á að fá far með öðrum, nota leigubíl eða ferli<strong>þjónustu</strong>.<br />
Ferliþjónustan var fólki mjög mikilvæg en algengara var að konur nýttu sér <strong>þjónustu</strong>na en<br />
karlar. Mikilvægt þótti að efla eldri borgara til að nýta sér ferli<strong>þjónustu</strong>na <strong>og</strong> aðlaga<br />
umhverfið að þörfum þeirra. Slík aðlögun hvatti eldra fólk til þátttöku í samfélaginu <strong>og</strong> var<br />
því mikilvægur þáttur í farsælli öldrun. Niðurstöður sýndu einnig að áður en aðgerðir í
18<br />
tengslum við samgöngur <strong>og</strong> ferli<strong>þjónustu</strong> væru þróaðar væri mikilvægt að skoða þarfir<br />
markhópsins <strong>og</strong> það umhverfi sem þjónustan kæmi til með að vera veitt í.<br />
Samkvæmt rannsókn Ahern <strong>og</strong> Hine (2012) sem gerð var á Írlandi á samgöngum í<br />
dreifbýli kom fram að einkabílar væru mikilvægasti <strong>og</strong> mest notaði ferðamáti aldraðra íbúa í<br />
dreifbýli. Í rannsókninni var gögnum safnað með rýnihópum íbúa 60 ára <strong>og</strong> eldri, alls 11<br />
hópum. Áhersluatriði rýnihópanna voru að skoða ferðamáta <strong>og</strong> iðju eldra fólks, koma auga á<br />
helstu vandamál <strong>og</strong> bera saman skoðanir karla <strong>og</strong> kvenna. Munur á viðhorfum <strong>og</strong> þörfum fyrir<br />
ferðamáta var þó nokkur milli kynja, t.d. nefndu karlar það sinn helsta fararmáta að keyra<br />
sjálfir á meðan konur töldu einkabíla vera sinn helsta fararmáta <strong>og</strong> skipti þá litlu hvort þær<br />
keyrðu sjálfar eða væri ekið af öðrum, t.d. maka eða fjölskyldumeðlimi. Þar sem<br />
almenningssamgöngur voru í boði reyndist meiri ánægja með samgöngurnar hjá konum en<br />
körlum. Helsta ástæðan var að notkun almenningssamgangna reyndi á stolt karlmanna en þeir<br />
upplifðu það sem lítillækkun að nota þær. Önnur ástæða var að þar sem konur væru vanari því<br />
að vera farþegar í bílum en karlar væri það minna skref fyrir þær að verða farþegar í<br />
almenningsvögnum en fyrir karla sem alltaf höfðu keyrt sjálfir. Þátttakendur töluðu um að við<br />
það að hætta að keyra minnkaði sjálfstæði þeirra <strong>og</strong> frelsi. Almenningssamgöngur fyrir<br />
þennan aldurshóp nýttust best þegar fólk hafði þörf fyrir að komast í verslanir <strong>og</strong> félagsstarf.<br />
Erfiðast reyndist að nýta samgöngurnar þegar sækja átti heilbrigðis<strong>þjónustu</strong> en í þeim<br />
tilvikum endaði fólk oft á að þurfa að taka leigubíl sem reyndist þeim of dýr ferðamáti.<br />
Niðurstöður sýndu þó að á svæðum með góðar almenningssamgöngur jukust möguleikar<br />
þeirra einstaklinga sem óku ekki sjálfir til að verða virkari þátttakendur í samfélaginu.<br />
Í rannsókn White o.fl. sem kynnt hefur verið hér að ofan voru könnuð áhrif<br />
umhverfisþátta á virkni aldraðra. Niðurstöður leiddu í ljós að almenningssamgöngur <strong>og</strong><br />
ferliþjónusta væru mikilvægir þættir í umhverfi eldra fólks. Niðurstöður þessarar rannsóknar<br />
studdu við það sem nefnt var hér að ofan að þar sem ferli<strong>þjónustu</strong> vantaði höfðu aldraðir verra
19<br />
aðgengi að félagsstarfi <strong>og</strong> tómstundaiðju en þar sem slík þjónusta bauðst var fólk virkara í<br />
tómstundaiðju <strong>og</strong> félagsskap (White o.fl., 2010).<br />
Í Eyjafjarðarsveit gengur skólabíll um sveitina á morgnanna. Hann er opinn öllum <strong>og</strong><br />
enginn aðgangseyrir þó skólabörn nýti sér það mest. Fyrir u.þ.b. áratug var tvívegis reynt að<br />
halda uppi almenningssamgöngum sem fóru hring um sveitina. Þeim tilraunum var þó hætt<br />
vegna lítillar sem engrar nýtingar. Óskað hefur verið eftir viðræðum um strætóferðir í<br />
sveitarfélaginu (Jónas Vigfússon vefpóstur, 26. mars 2013). Samkvæmt þeim heimildum sem<br />
höfundar hafa komist yfir er ferliþjónusta ekki í boði í sveitarfélaginu.<br />
Búsetuúrræði aldraðra<br />
Samkvæmt lögum um málefni aldraðra nr.125/1999 eiga aldraðir rétt á nauðsynlegri<br />
heilbrigðis- <strong>og</strong> félags<strong>þjónustu</strong> <strong>og</strong> að geta búið við eðlilegt heimilislíf eins lengi <strong>og</strong> þeim er<br />
unnt. Öldruðum skal einnig tryggð stofnanaþjónusta þurfi þeir á henni að halda en<br />
heimaþjónusta á að vera í boði fyrir þá sem enn búa á heimili sínu. Einstaklingum sem ekki<br />
eru færir um heimilishald þrátt fyrir heima<strong>þjónustu</strong> skal standa til boða dvalarheimili, sambýli<br />
eða íbúðir sem sérhannaðar eru fyrir aldraða. Fyrir þá sem eru of lasburða fyrir dvalarheimili<br />
eiga hjúkrunarheimili eða hjúkrunarrými á öldrunarstofnun að vera í boði. Þar skal vera veitt<br />
endurhæfing auk læknis- <strong>og</strong> hjúkrunar<strong>þjónustu</strong>. Mikilvægt er að þjónustan sé<br />
skjólstæðingsmiðuð <strong>og</strong> fari eftir þörfum hins aldraða. Þessi úrræði skulu þó ekki nýtt fyrr en<br />
fullreynt er að einstaklingur geti ekki búið í heimahúsi. Samkvæmt lögum eiga aldraðir einnig<br />
rétt á <strong>þjónustu</strong>íbúðum sem geta verið leigu-, sjálfseignar- <strong>og</strong> búseturéttaríbúðir. Þar á að vera<br />
fjölbreytt þjónusta í boði s.s. aðstoð við þrif, mataraðstoð <strong>og</strong> aðgangur að félagsstarfi.<br />
Í rannsókn Sigurveigar H. Sigurðardóttur (2006) var fjallað um viðhorf <strong>og</strong> vilja<br />
aldraðra sem búa í heimahúsum Í Reykjavík. Þátttakendur voru á aldrinum 60-99 ára, 20<br />
karlar <strong>og</strong> 26 konur <strong>og</strong> var gagna aflað með sjö rýnihópum. Rætt var m.a. um heimahjúkrun <strong>og</strong><br />
<strong>þjónustu</strong>íbúðir fyrir aldraða í hópunum. Þar kom fram að þátttakendum þóttu íbúðirnar henta
20<br />
vel en væru of dýrar. Í hópunum var einnig rætt um hve gott væri að losna við viðhald á eigin<br />
húsnæði ef einstaklingur flytti í <strong>þjónustu</strong>íbúð auk þess sem meiri félagsskapur fengist í slíkri<br />
búsetu.<br />
Í Eyjafjarðarsveit er félagslegt leiguhúsnæði í boði á vegum sveitarfélagsins <strong>og</strong><br />
hefur verið gerður samningur um stofnana<strong>þjónustu</strong> fyrir aldraða við Akureyrarbæ. Aldraðir<br />
eiga rétt á að sækja um búsetu á Dvalar <strong>og</strong> hjúkrunarheimilinu Hlíð <strong>og</strong> Hjúkrunarheimilinu<br />
Lögmannshlíð á Akureyri (Akureyrarkaupstaður, e.d.b). Samningurinn tryggir að aldraðir í<br />
Eyjafjarðarsveit hafi sama aðgang að þessum úrræðum <strong>og</strong> aldraðir íbúar á Akureyri<br />
(Eyjafjarðarsveit, e.d.a). Í lok árs 2006 voru leiguíbúðir fyrir aldraða í Eyjafjarðarsveit fjórar<br />
<strong>og</strong> því ein íbúð á hverja 25 íbúa sem náð höfðu 67 ára aldri að meðaltali en á Akureyri voru<br />
íbúðirnar 22 eða ein á hverja 95 aldraða íbúa (Stefán Ólafsson, 2007; Hagstofa Íslands, e.d.).<br />
Ekki var fyrirhugað árið 2007 að fjölga eða fækka félagslegum íbúðum á Akureyri eða í<br />
Eyjafjarðarsveit (Stefán Ólafsson, 2007).<br />
Heimaþjónusta aldraðra<br />
Heimaþjónusta er ætluð þeim sem búa heima en þurfa aðstoð við eigin umsjá,<br />
heimilishald, umsjón veikra eða fatlaðra barna, heimsendingu matar eða félagslegan stuðning.<br />
Það getur t.d. átt við vegna skertrar getu, veikinda eða fötlunar. Þjónustan hefur það að<br />
markmiði að gera einstaklingum kleift að búa sem lengst á heimili sínu við sem eðlilegastar<br />
aðstæður. Leitast er við að koma til móts við mismunandi þarfir einstaklinga til að efla<br />
sjálfræði þeirra <strong>og</strong> sjálfsbjörg (Lög um félags<strong>þjónustu</strong> sveitarfélaga nr. 40/1991).<br />
Heimaþjónusta er nefnd í lögum um málefni aldraða <strong>og</strong> fellur þá undir opna<br />
öldrunar<strong>þjónustu</strong>, þar er <strong>þjónustu</strong>nni skipt í tvennt. Annars vegar er það heilbrigðisþáttur<br />
heima<strong>þjónustu</strong>nnar sem starfsmenn heilsugæslustöðva sjá um <strong>og</strong> er í höndum ríkisins. Hins<br />
vegar er það félagslegur þáttur heima<strong>þjónustu</strong> sem sveitarfélög eða aðilar sem sveitarfélögin<br />
semja við, sjá um. Félagslegi þáttur heima<strong>þjónustu</strong>nnar verður útskýrður nánar síðar. Lögð er
21<br />
áhersla á að félags- <strong>og</strong> heilbrigðislegir þættir <strong>þjónustu</strong>nnar séu samhæfðir <strong>og</strong> skipulagðir á<br />
þann hátt að velferð <strong>og</strong> þarfir notenda séu hafðar að leiðarljósi (Lög um málefni aldraðra nr.<br />
125/1999).<br />
Nokkuð er til af fræðilegu efni um heima<strong>þjónustu</strong>. Í rannsókn Sólborgar<br />
Sumarliðadóttur <strong>og</strong> Kristínar Björnsdóttur (2011) er fjallað um reynslu eldri borgara sem búa<br />
við dvínandi færni til sjálfsumönnunar <strong>og</strong> búsetu á eigin heimili. Viðtöl voru tekin við átta<br />
aldraða einstaklinga sem bjuggu á eigin heimili en biðu eftir hjúkrunarrými. Viðtölin voru<br />
túlkuð <strong>og</strong> greind með það að leiðarljósi að kanna aðstæður sem þeir bjuggu við <strong>og</strong> þá aðstoð<br />
sem þeir nutu. Niðurstöður rannsóknarinnar sýndu fram á að flestum þátttakendum leið vel á<br />
heimili sínu <strong>og</strong> vildu búa þar sem lengst. Aðstoð sveitarfélagsins, fjölskyldu <strong>og</strong> góðar<br />
aðstæður á heimili voru forsenda fyrir áframhaldandi búsetu á eigin heimili. Hluti þátttakenda<br />
bjuggu í <strong>þjónustu</strong>íbúð á vegum síns sveitarfélags <strong>og</strong> lýstu þeir mikilli ánægju með það<br />
búsetuúrræði, sérstaklega í tengslum við öryggi. Helsta ástæðan fyrir að flutningur á<br />
hjúkrunarheimili kom til greina var öryggisleysi vegna versnandi heilsufars.<br />
Í Svíþjóð var gerð rannsókn þar sem borin voru saman gæði heima<strong>þjónustu</strong> <strong>og</strong><br />
<strong>þjónustu</strong> á hjúkrunarheimilum. Rannsóknin var þversniðsrannsókn þar sem spurningalisti var<br />
lagður fyrir notendur <strong>og</strong> aðstandendur á tveimur öldrunarstofnunum. Öldrunarstofnanirnar sáu<br />
um velferðarmál aldraðra sem bjuggu á eigin heimilum, í <strong>þjónustu</strong>íbúðum <strong>og</strong> dvalar- <strong>og</strong><br />
hjúkrunarrýmum. Notendur þessara <strong>þjónustu</strong>úrræða töldu viðmót starfsfólks vera það atriði<br />
sem mestu skipti í <strong>þjónustu</strong>nni. Rannsóknin sýndi fram á að almennt var fólk á<br />
hjúkrunarheimilum ánægðara með þá <strong>þjónustu</strong> sem þeir fengu en þeir sem nýttu sér<br />
heima<strong>þjónustu</strong> (Hasson <strong>og</strong> Arnetz, 2011).<br />
Rannsókn Karlsson o.fl. (2013) var kynnt fyrr í kaflanum. Rannsökuð var ánægja <strong>og</strong><br />
óánægja með heima<strong>þjónustu</strong>, heimahjúkrun <strong>og</strong> endurhæfingu út frá heilbrigði þátttakenda,<br />
sem allir höfðu náð 65 ára aldri. Það sem einstaklingar voru ánægðastir með í <strong>þjónustu</strong>nni
22<br />
voru atriði sem snéru að persónulegu viðmóti starfsfólksins sjálfs þ.e. að það bæri virðingu<br />
fyrir skjólstæðingum sínum <strong>og</strong> væri áreiðanlegt í <strong>þjónustu</strong> við þá. Þau atriði sem þátttakendur<br />
voru óánægðastir með var hvað þeim fannst þeir hafa lítið um <strong>þjónustu</strong>na að segja. Einnig<br />
nefndu þeir að tíminn sem heimaþjónustan var hjá þeim væri ekki nægur. Höfundar mátu svo<br />
að þetta mætti bæta með aukinni áherslu á valdeflandi <strong>þjónustu</strong> við eldri borgara en þá væri<br />
aukin þekking <strong>og</strong> hæfni starfsfólks nauðsynleg. Rannsóknin sýndi einnig fram á að þeir<br />
einstaklingar sem bjuggu í aðlagaðri búsetu eins <strong>og</strong> <strong>þjónustu</strong>íbúðum voru óánægðari með<br />
<strong>þjónustu</strong> s.s. magn hennar, virðingu starfsfólks <strong>og</strong> tillitssemi en þeir sem bjuggu ekki í<br />
aðlöguðu húsnæði. Þessir þættir tengdust að miklu leyti lélegra heilsufari <strong>og</strong> minni færni sem<br />
gerði notendur háðari <strong>þjónustu</strong>nni. Á heildina litið voru þeir einstaklingar sem voru hraustir<br />
<strong>og</strong> upplifðu sjálfa sig heilbrigða ánægðastir með <strong>þjónustu</strong>na.<br />
Heima<strong>þjónustu</strong> Eyjafjarðarsveitar er þannig háttað að nú er gildandi samningur milli<br />
sveitarfélagsins <strong>og</strong> Akureyrarbæjar sem hljóðar þannig að þeir sem eiga lögheimili í<br />
Eyjafjarðarsveit sækja um heima<strong>þjónustu</strong> til Akureyrarbæjar. Samningurinn snýr að því að<br />
Akureyrarbær sér um að meta þörf fyrir <strong>þjónustu</strong> sem síðar er ákvörðuð <strong>og</strong> veitt af<br />
Eyjafjarðarsveit (Búsetudeild Akureyrarbæjar, 2009). Þjónustan snýr að nokkrum þáttum eins<br />
<strong>og</strong> tekið er fram hér að ofan, s.s. heimilisþrifum, heimsendingu matar <strong>og</strong> eigin umsjá. Í<br />
desember árið 2012 fengu 16 aldraðir einstaklingar heima<strong>þjónustu</strong> frá sveitarfélaginu <strong>og</strong> þar<br />
af fékk einn einstaklingur heimsendan mat (Hrönn Arnheiður Björnsdóttir vefpóstur, 17. apríl<br />
2013). Samkvæmt lögum um félags<strong>þjónustu</strong> sveitarfélaga nr. 40/1991 kemur fram að<br />
sveitarfélögum ber skylda til að setja reglur um félagslega heima<strong>þjónustu</strong>. Ekki eru slíkar<br />
reglur fyrirliggjandi hjá Eyjafjarðarsveit <strong>og</strong> er vísað í reglur Akureyrarbæjar. Í verklagsreglum<br />
um þrif á heimilum, heima<strong>þjónustu</strong> A hjá Akureyrarbæ, eru almennar leiðbeiningar um þá<br />
<strong>þjónustu</strong> sem innt er af hendi af starfsmönnum heima<strong>þjónustu</strong>. Þar segir m.a. að þjónusta sé<br />
veitt eftir því hvaða <strong>þjónustu</strong> einstaklingar hafa fengið samþykkta þ.e. aðstoð við það sem
23<br />
heimilismenn geta ekki gert sjálfir. Heimilisþrifin markast hins vegar af því að aðstoð er veitt<br />
við heimilisþrif á þeim herbergjum sem eru í daglegri notkun <strong>og</strong> er þjónustan veitt aðra hvora<br />
viku. Með almennum heimilisþrifum er átt við gólfþvott, þrif á baðherbergi, þrif á eldhúsi s.s.<br />
eldhúsinnrétting að utan, ísskáp <strong>og</strong> ofn en uppvask telst ekki hér inn í. Þurrkað er af á þeim<br />
stöðum sem viðkomandi getur ekki séð um sjálfur. Aðstoð við rúmfataskipti, uppsetningu á<br />
gluggatjöldum <strong>og</strong> að setja í þvottavél er veitt eftir þörfum. Heimilisþrif þessi innihalda ekki<br />
stórhreingerningu s.s. gluggaþvott <strong>og</strong> hreingerningu á innanverðum skápum eða þrif á<br />
rimlagluggatjöldum. Ekki er ætlast til að starfsmenn lyfti eða færi þunga hluti á borð við<br />
eldavélar. Þá fellur það ekki undir starfssvið starfsmanns í heima<strong>þjónustu</strong> að þrífa bifreiðar,<br />
garðskála eða sinna garðyrkjustörfum <strong>og</strong> öðrum störfum utanhúss (Akureyrarkaupstaður,<br />
e.d.c).<br />
Eyjafjarðarsveit <strong>og</strong> Akureyrarbær hafa gert með sér samkomulag um að<br />
Eyjafjarðarsveit eigi heimild fyrir einu dagdvalarrými (hét áður dagvistarrými) fyrir aldraða<br />
sem Akureyrarbær annast rekstur á. Sveitarfélögin hafa fengið leyfi fyrir samkomulaginu hjá<br />
heilbrigðisráðuneytinu. Ef þurfa þykir <strong>og</strong> aðstæður leyfa er möguleiki á fleiri rýmum<br />
(Skjalasafn Eyjafjarðarsveitar, 2008). Þá hafa sveitarfélögin tvö einnig gert með sér samning<br />
um ráðgjafar<strong>þjónustu</strong> þess efnis að einstaklingar <strong>og</strong> stofnanir í Eyjafjarðarsveit fái samskonar<br />
ráðgjafar<strong>þjónustu</strong> <strong>og</strong> stofnanir <strong>og</strong> íbúar á Akureyri. Starfsmenn búsetudeildar annast verkefni<br />
fyrir félags<strong>þjónustu</strong> Eyjafjarðarsveitar s.s. að annast mat á þörf fyrir félagslega heima<strong>þjónustu</strong><br />
<strong>og</strong> félagslega liðveislu (Skjalasafn Eyjafjarðarsveitar, 2012).<br />
Samantekt<br />
Aldraðir eru margbreytilegur hópur <strong>og</strong> mikilvægt er að taka tillit til viðhorfa, óska <strong>og</strong><br />
þarfa þeirra. Til að skoða þennan hóp nánar er stuðst við kanadíska iðjulíkanið, valdeflingu <strong>og</strong><br />
öldrunarkenningar. Með aldrinum breytast oft hlutverk einstaklinga en þau geta verið ólík<br />
eftir því hvort fólk býr í dreif- eða þéttbýli. Færni einstaklinganna breytist einnig með
24<br />
aldrinum <strong>og</strong> mikilvægt er að fólk fái þá <strong>þjónustu</strong> sem það þarf til að geta lifað góðu lífi á efri<br />
árum. Nokkrar rannsóknir hafa verið gerðar bæði hér á landi <strong>og</strong> annarsstaðar þar sem könnuð<br />
er staða aldraða í dreifbýli. Mun algengara er þó að úrræði <strong>og</strong> upplifun aldraðra í þéttbýli séu<br />
könnuð <strong>og</strong> þörf á því að skoða nánar stöðu þessa aldurshóps í dreifbýli.
25<br />
KAFLI III<br />
AÐFERÐAFRÆÐI<br />
Í kaflanum er sagt frá aðferðafræðinni sem notuð var við rannsóknina. Fjallað er um<br />
rannsóknaraðferðina <strong>og</strong> spurningalistann sem notaður var, framkvæmd rannsóknarinnar s.s.<br />
þátttakendur, gagnasöfnun <strong>og</strong> greiningu gagna. Að lokum er fjallað um siðfræðileg atriði.<br />
Tilgangur rannsóknarinnar er að kanna viðhorf, óskir <strong>og</strong> þarfir íbúa Eyjafjarðarsveitar sem<br />
náð hafa 67 ára aldri fyrir félags<strong>þjónustu</strong> <strong>og</strong> búsetuúrræði í sveitarfélaginu.<br />
Rannsóknarspurningarnar sem stýra verkefninu eru eftirfarandi:<br />
1. Hver eru viðhorf aldraðra íbúa í Eyjafjarðarsveit til félags<strong>þjónustu</strong> <strong>og</strong> búsetuúrræða<br />
í sveitarfélaginu?<br />
2. Hvaða óskir <strong>og</strong> þarfir hafa aldraðir íbúar í Eyjafjarðarsveit fyrir félags<strong>þjónustu</strong> <strong>og</strong><br />
búsetuúrræði í sveitarfélaginu?<br />
Skoðuð verða tómstundaiðja, ferliþjónusta, búsetuúrræði <strong>og</strong> heimaþjónusta <strong>og</strong> hvernig<br />
þessi atriði ýta undir eða hamla þátttöku íbúanna í daglegu lífi.<br />
Rannsóknaraðferð<br />
Við gerð rannsókna er hægt að nota ýmist megindlega (e. quantitative) <strong>og</strong>/eða<br />
eigindlega (e. qualitative) aðferð við söfnun gagna. Megindleg aðferð byggir á því sem hægt<br />
er að mæla, telja, skoða dreifingu á, reikna meðaltöl <strong>og</strong> fá niðurstöður um í tölulegu formi. Til<br />
eru fjórar gerðir megindlegra rannsókna: Lýsandi snið (e. descriptive), samanburðartilraunir<br />
(e. correlational), hálftilraunir (e. cause-comparative) <strong>og</strong> tilraunir (e. experimental) (Mertler,<br />
2012). Megindlega nálgunin er breiðari en sú eigindlega <strong>og</strong> sýnir hvernig hópar tengjast sín á<br />
milli. Eigindleg aðferð gefur hins vegar dýpri skilning á því sem verið er að kanna <strong>og</strong> skoðar<br />
upplifun einstaklinga í hópnum sem er verið að rannsaka. Með megindlegri aðferð er hægt að<br />
túlka niðurstöður á tölfræðilegan hátt <strong>og</strong> sýna fram á staðreyndir <strong>og</strong> samanburð. Megindlega<br />
aðferðin er þó ekki gallalaus en hennar helsti ókostur er að ekki næst sama dýpt <strong>og</strong> þegar
26<br />
eigindleg aðferð er notuð. Innan megindlegrar aðferðafræði eru nokkrar leiðir til gagnaöflunar<br />
m.a. tilraunir, lokuð viðtöl, úrvinnsla fyrirliggjandi gagna, kannanir <strong>og</strong> gátlistaathuganir.<br />
Úrtakið er alla jafna stærra <strong>og</strong> hægt að ná til fleiri þátttakenda en í eigindlegri aðferð en þar<br />
fer gagnaöflun fram t.d. með opnum viðtölum, rýnihópum <strong>og</strong> vettvangsathugunum (Sigurlína<br />
Davíðsdóttir, 2003).<br />
Í þessari rannsókn var notast við megindlega aðferð. Ákveðið var að hringja í alla íbúa<br />
67 ára <strong>og</strong> eldri sem hafa lögheimili <strong>og</strong> búa í Eyjafjarðarsveit <strong>og</strong> leggja fyrir þá spurningalista.<br />
Með því að leggja fyrir spurningalistann var hægt að ná til allra í þýðinu sem ekki væri<br />
raunhæft ef notuð væri eigindleg aðferð. Notast var við lýsandi snið en það byggir á því að<br />
safna gögnum <strong>og</strong> lýsa hvernig núverandi staða þátttakenda er. Sniðið var valið þar sem í<br />
þessari rannsókn er einungis verið að kanna einn hóp aldraðra en hinar gerðirnar byggja að<br />
mestu á því að bera saman tvo eða fleiri hópa, eða sama hóp fyrir <strong>og</strong> eftir inngrip (Mertler,<br />
2012).<br />
Ákveðið var að afla upplýsinganna með símakönnun eins <strong>og</strong> nefnt var hér að ofan.<br />
Kostir símakannana eru m.a. þeir að hægt er að ná til stórs hluta þýðisins, langflestir eiga<br />
síma. Símakannanir hafa einnig þann kost að sá sem tekur viðtalið getur fengið fram dýpri<br />
svör en ef um útsenda spurningakönnun væri að ræða. Rannsóknarformið er sveigjanlegt <strong>og</strong><br />
spyrillinn getur fylgst með hvernig viðmælandi svarar <strong>og</strong> þar af leiðandi skráð hjá sér hvað<br />
viðmælandanum finnst í raun <strong>og</strong> veru um efnið. Gallar símakannana geta þó verið nokkrir.<br />
Sumir einstaklingar svara ekki símtölum úr símanúmerum sem þeir þekkja ekki (Jackson,<br />
2011). Aðstæður viðmælenda eru mismunandi þegar símtalið ber að garði sem getur leitt til<br />
þess að viðmælandi er utangátta við svörun eða svarar könnuninni af fljótfærni (Lavrakas,<br />
2010).
27<br />
Undirbúningsvinna<br />
Áður en rannsókn þessi hófst voru tekin forviðtöl til æfingar fyrir rannsóknina.<br />
Viðtölin voru tekin í október <strong>og</strong> nóvember árið 2012 en voru þá unnin í tengslum við verkefni<br />
þar sem könnuð var tómstundaiðja eldri borgara í Eyjafjarðarsveit. Þátttakendum var skipt í<br />
þrjá hópa til að skoða mismunandi sjónarhorn <strong>og</strong> var viðtalsramminn aðlagaður eftir því<br />
hvaða hópi viðmælendur tilheyrðu. Hóparnir voru: a) Aldraðir íbúar í Eyjafjarðarsveit (67 ára<br />
<strong>og</strong> eldri), b) Íbúar í Eyjafjarðarsveit á aldrinum 60-67 ára <strong>og</strong> c) Aðstandendur aldraðra íbúa<br />
Eyjafjarðarsveitar. Með þessum viðtölum fengu rannsakendur innsýn inn í komandi<br />
rannsóknarefni auk þess sem viðtölin gáfu tækifæri til þess að byggja upp spurningalista<br />
rannsóknarinnar út frá þeim atriðum <strong>og</strong> áherslum sem viðmælendur nefndu.<br />
Spurningalisti<br />
Spurningakannanir eru lagðar fyrir í nánast öllum greinum sem fjalla um manninn á<br />
einn eða annan hátt. Á síðustu árum hefur notkun spurningakannana í heilbrigðisvísindum<br />
aukist verulega. Samkvæmt innlendum <strong>og</strong> erlendum rannsóknum eru sterk tengsl á milli þess<br />
sem fólk segist gera <strong>og</strong> þess sem það gerir. Einn helsti styrkur slíkra kannana er að safna má<br />
fjölbreyttum gögnum á skömmum tíma (Þorlákur Karlsson, 2003). Við framkvæmd þessarar<br />
rannsóknar var listi útbúinn með hliðsjón af spurningum sem félagsmálanefnd<br />
Eyjafjarðarsveitar sendi beiðni um að fengjust svör við í rannsókninni. Við gerð<br />
spurningalistans var enn fremur notast við heimildir <strong>og</strong> fræðibækur með upplýsingum <strong>og</strong><br />
ráðleggingum varðandi orðalag, uppsetningu spurningalistans <strong>og</strong> upplýsingar úr<br />
undirbúningsvinnu hafðar til hliðsjónar. Spurningalistinn var sendur til leiðbeinanda<br />
rannsóknarinnar, aðferðafræðings <strong>og</strong> Félagsmálanefndar Eyjafjarðarsveitar sem lásu hann yfir<br />
<strong>og</strong> komu með tillögur að úrbótum. Listinn var lagaður að athugasemdum í kjölfarið. Þá var<br />
spurningalistinn forprófaður þar sem notast var við hentugleikaúrtak. Fyrst hringdu<br />
rannsakendur hver í annan <strong>og</strong> þar á eftir hringdu rannsakendur í einstaklinga sem þeir þekktu
28<br />
<strong>og</strong> líktust þýði rannsóknarinnar. Þetta gaf rannsakendum innsýn inn í komandi rannsókn <strong>og</strong><br />
æfingu í fyrirlögn spurningalistans. Að þessari forprófun lokinni var svarkostum <strong>og</strong> uppröðun<br />
spurninga breytt lítillega <strong>og</strong> þar með var kominn endanlegur spurningalisti (sjá fylgiskjal A).<br />
Í spurningalistanum var sérstaklega leitast við að svara rannsóknarspurningunum sem<br />
kynntar voru í upphafi kaflans. Spurningalistinn byrjaði á nokkrum bakgrunnsspurningum<br />
varðandi hjúskaparstöðu, atvinnuþátttöku <strong>og</strong> hversu lengi viðkomandi hafði búið í<br />
sveitarfélaginu. Að bakgrunnsspurningum loknum skiptist spurningalistinn í fjóra kafla: a)<br />
tómstundaiðja, þar sem bæði var spurt um tómstundaiðju heima fyrir sem <strong>og</strong> skipulagt<br />
tómstundastarf á vegum Félags aldraðra í Eyjafirði. Einnig var spurt um viðhorf, óskir <strong>og</strong><br />
þarfir fyrir félagsstarf aldraðra í sveitarfélaginu. b) ferliþjónusta, þar sem þátttakendur voru<br />
spurðir hvernig <strong>og</strong> hversu vel eða illa þeim gekk að fara á milli staða <strong>og</strong> hvort þörf væri á<br />
ferli<strong>þjónustu</strong> í sveitarfélaginu. c) búsetuúrræði, þar sem einstaklingar voru m.a. spurðir<br />
hvernig núverandi búsetuúrræði hentaði <strong>og</strong> hvaða staðsetningu þeir kysu helst ef til þess kæmi<br />
að þeir þyrftu að skipta um húsnæði. d) heimaþjónusta, þar sem spurt var um aðstoð á<br />
heimilið <strong>og</strong> hvort sú aðstoð uppfyllti þarfir viðkomandi. e) viðbótarupplýsingar, í lok<br />
spurningalistans var opin spurning þar sem þátttakendur fengu tækifæri til að koma á framfæri<br />
viðhorfum, óskum <strong>og</strong> frekari skoðunum um efni rannsóknarinnar.<br />
Þrjár gerðir spurninga voru notaðar í listanum sem lagður var fyrir þátttakendur<br />
rannsóknarinnar: lokaðar spurningar, opnar spurningar <strong>og</strong> hálflokaðar spurningar, alls 36<br />
talsins. Í lokaðri spurningu eru allir svarkostir settir fram líkt <strong>og</strong> í spurningunni: Búa<br />
einhverjir úr þinni nánustu fjölskyldu á svæðinu? Þar eru svarkostirnir á raðkvarða: a) engir,<br />
b) næstum því engir, c) um það bil helmingur, d) flestir <strong>og</strong> e) allir. Í slíkum spurningum var<br />
passað uppá að svarmöguleikar væru tæmandi <strong>og</strong> sköruðust ekki til að auka áreiðanleika. Í<br />
opinni spurningu er enginn svarkostur <strong>og</strong> svarandi verður að segja svar án þess að velja á milli<br />
kosta líkt <strong>og</strong> í spurningunni: Hverjir búa á heimilinu að þér meðtöldum/meðtalinni. Þar voru
29<br />
svör skrifuð niður <strong>og</strong> flokkuð eftir á. Í hálflokuðum spurningum er gert ráð fyrir að fleiri<br />
svarkostir séu til en taldir eru upp <strong>og</strong> er þeim spurningum beitt þegar svarkostir eru margir eða<br />
ekki allir þekktir (Þorlákur Karlsson, 2003). Dæmi um slíka spurningu í spurningalistanum er:<br />
Tekur þú þátt í tómstunda- eða félagstarfi? <strong>og</strong> henni fylgt eftir með spurningunni: Hvaða<br />
tómstunda- eða félagsstarfi tekur þú þátt í? Í þeim tilvikum flokkuðu rannsakendur<br />
svarkostina eftir að svör höfðu borist frá öllum þátttakendum.<br />
Framkvæmd<br />
Þátttakendur. Þýði er hugtak sem skilgreint er sem mengi eininga sem úrtak er tekið<br />
úr til tölfræðilegra athugana (Snara, e.d.d). Almennt gildir sú regla að því stærra sem úrtak er<br />
úr þýði þeim mun nákvæmara er það (Þórólfur Þórlindsson <strong>og</strong> Þorlákur Karlsson, 2003). Þýði<br />
rannsóknarinnar var allir þeir sem náð höfðu 67 ára aldri við lok árs 2012, höfðu lögheimili <strong>og</strong><br />
voru búsettir í Eyjafjarðarsveit. Í upphafi var fenginn listi frá Félagsmálanefnd<br />
Eyjafjarðarsveitar með öllum sem höfðu lögheimili í sveitarfélaginu <strong>og</strong> náð höfðu 67 ára<br />
aldri, alls 100 manns. Með gögnunum fengust upplýsingar um kyn <strong>og</strong> fæðingarár. Tölulegum<br />
upplýsingum frá Hagstofu Íslands <strong>og</strong> heimildum frá félagsmálanefnd bar þó ekki saman en<br />
samkvæmt Hagstofu Íslands er 101 einstaklingur 67 ára <strong>og</strong> eldri skráður í sveitarfélagið. Hér<br />
eftir verður notast við fjöldatölur frá Félagsmálanefnd Eyjafjarðarsveitar.<br />
Við úthringingar kom í ljós að fimm einstaklingar voru brottfluttir <strong>og</strong> töldust því ekki<br />
til þýðisins. Hringt var í alla 95 einstaklingana, 46 konur <strong>og</strong> 49 karla. Alls fengust svör frá 72<br />
einstaklingum eða 76% úrtaksins. Af þeim sem tóku þátt voru 36 karlar <strong>og</strong> 36 konur <strong>og</strong><br />
meðalaldur 75,5 ár. Aldursbilið var 67-91 ár miðað við lok árs 2012. Í þessari rannsókn er<br />
úrtakið allt þýðið.<br />
Gagnasöfnun. Gagna var aflað símleiðis. Símanúmer fyrirhugaðra þátttakanda voru<br />
fengin á vefsíðunni já.is <strong>og</strong> frá sveitarstjórn Eyjafjarðarsveitar. Áður en fyrirlögn<br />
spurningakönnunarinnar hófst var tilvonandi þátttakendum sent kynningabréf um
30<br />
rannsóknina, s.s. tilgang hennar <strong>og</strong> eðli spurningalistans (sjá fylgiskjal B). Fyrirlagnir tóku 8-<br />
38 mínútur, að meðaltali 17 mínútur. Rannsakendur verkefnisins hringdu í viðmælendur, rúm<br />
30 símtöl hver. Gögnum var safnað dagana 2.-10. mars 2013. Eyjafjarðarsveit greiddi<br />
útlagðan kostnað við rannsóknina, þ.e. prent- <strong>og</strong> sendingarkostnað á kynningarbréfi <strong>og</strong><br />
kostnað við símtöl.<br />
Greining gagna. Gagnagreining fór fram að lokinni gagnaöflun. Listi yfir þýðið var<br />
settur upp í Microsoft Office Excel (Excel) þar sem m.a. voru skráðar inn upplýsingar um<br />
lengd símtala. Notast var við tölfræðiforritið Statistical package for social Sciences (SPSS) <strong>og</strong><br />
tíðnitöflur fengnar fram sem sýndu tíðni <strong>og</strong> hlutfall svara auk þess sem krosstöflur voru nýttar<br />
til að sjá hvernig tvær breytur tengdust. Excel var einnig notað til að útbúa súlurit <strong>og</strong> töflur<br />
við framlögn <strong>og</strong> lýsingu niðurstaðna. Algengt er að öldruðum sé skipt upp í eftirfarandi<br />
aldursflokka þegar fjallað er um þá: a) 65-74 ára, b) 75-84 ára <strong>og</strong> c) 85 ára <strong>og</strong> eldri (Feldman,<br />
2008). Í upphafi skiptu rannsakendur úrtakinu eftir þessum sömu flokkum. Þegar<br />
gagnagreining hófst í SPSS kom í ljós að of mikill munur var á fjölda einstaklinga í hópunum<br />
<strong>og</strong> því erfitt að fá marktækar niðurstöður þar sem aðeins níu þátttakendur voru í elsta<br />
aldursflokknum. Í samráði við aðferðafræðing var svarendum skipt í jafnari hópa eða a) 67-71<br />
árs, alls 26 einstaklingar b) 72-78 ára, alls 22 einstaklingar <strong>og</strong> c) 79 ára <strong>og</strong> eldri, alls 24<br />
einstaklingar. Með skiptingunni var hægt að bera saman breytur eftir aldurshópum <strong>og</strong> fá<br />
þannig skýrara yfirlit um viðhorf, óskir <strong>og</strong> þarfir íbúanna. Til að kanna tengsl breyta var notað<br />
kí-kvaðrat próf. Með kí-kvaðrat prófi er hægt að meta hvort tengsl breyta séu marktæk <strong>og</strong><br />
sýnir útkoman hvort alhæfa megi niðurstöður úrtaksins yfir á þýðið miðað við þau<br />
marktektarmörk sem rannsakandi setur (Field, 2009). Í þessari rannsókn var miðað við 95%<br />
marktektarmörk eða p < 0,05.
31<br />
Siðfræðilegir þættir<br />
Siðfræðilegar skyldur fylgja því að gera rannsókn <strong>og</strong> liggja fjórar höfuðreglur til<br />
grundvallar í siðfræði heilbrigðisgreina: Sjálfræðisreglan, skaðleysisreglan, velgjörðarreglan<br />
<strong>og</strong> réttlætisreglan. Með reglunum á að koma í veg fyrir óþarfa þjáningu eða skaða þátttakenda<br />
<strong>og</strong> gæta þess að þeim sé ekki mismunað. Sjálfræðisreglan kveður á um að einstaklingurinn<br />
þurfi að vera upplýstur um markmið rannsóknarinnar <strong>og</strong> er því krafa um upplýst <strong>og</strong> óþvingað<br />
samþykki. Mikilvægt er að þátttakandinn viti tilgang rannsóknarinnar <strong>og</strong> hvað felist í<br />
þátttökunni. Skaðleysisreglan kemur inn á að þátttaka megi ekki fela í sér ónauðsynlega<br />
áhættu fyrir þátttakendur <strong>og</strong> heilbrigðisstarfsfólk skuli forðast að valda skaða við rannsóknir.<br />
Velgjörðarreglan tryggir að aðeins séu framkvæmdar rannsóknir sem hafa sennilegan hagnað<br />
fyrir mannkynið <strong>og</strong> að valdar séu leiðir sem færa minnstar fórnir. Markmið með<br />
réttlætisreglunni er að allir fái það sem þeir eiga skilið <strong>og</strong> ávinningur rannsóknarinnar skili sér<br />
áfram. Mikilvægt er að rannsakendur sýni þátttakendum virðingu, gæti trúnaðar <strong>og</strong> séu<br />
heiðarlegir (Sigurður Kristinsson, 2003).<br />
Tekið var mið af þessum reglum við gerð rannsóknarinnar. Áður en gagnasöfnun<br />
hófst var öllum fyrirhuguðum þátttakendum sent kynningarbréf eins <strong>og</strong> áður hefur verið nefnt<br />
um efni spurningalistans <strong>og</strong> með því var þátttakendum gefið ráðrúm til að ákveða hvort þeir<br />
vildu taka þátt. Í upphafi allra símtala var fengið samþykki þátttakenda. Vinnsla<br />
persónuupplýsinga er tilkynningarskyld (Persónuvernd, e.d.) <strong>og</strong> var rannsóknin tilkynnt til<br />
Persónuverndar (sjá fylgiskjal C).<br />
Gera þarf persónuupplýsingar órekjanlegar <strong>og</strong> eyða frumgögnum að rannsókn<br />
lokinni (Persónuvernd, e.d.). Þessum reglum verður fylgt í gegnum rannsóknina. Þar sem<br />
viðfangsefni rannsóknarinnar beinast ekki beint að heilsu þátttakenda var ekki þörf á að sækja<br />
um leyfi til Vísindasiðanefndar (Lög um gagnagrunn á heilbrigðissviði, nr. 139/1998).
32<br />
KAFLI IV<br />
NIÐURSTÖÐUR<br />
Í þessum kafla er greint frá helstu niðurstöðum rannsóknarinnar <strong>og</strong> eru þær ýmist<br />
skýrðar í rituðu málið eða settar fram á myndrænan hátt s.s. með töflum <strong>og</strong> súluritum. Lagt er<br />
upp með að endurspegla viðhorf, óskir <strong>og</strong> þarfir aldraðra íbúa í Eyjafjarðarsveit fyrir <strong>þjónustu</strong><br />
<strong>og</strong> búsetuúrræði í sveitarfélaginu. Leitað er svara við rannsóknarspurningunum sem settar<br />
voru fram í byrjun rannsóknar:<br />
1. Hver eru viðhorf aldraðra íbúa í Eyjafjarðarsveit til félags<strong>þjónustu</strong> <strong>og</strong> búsetuúrræða<br />
í sveitarfélaginu?<br />
2. Hvaða óskir <strong>og</strong> þarfir hafa aldraðir íbúar í Eyjafjarðarsveit fyrir félags<strong>þjónustu</strong> <strong>og</strong><br />
búsetuúrræði í sveitarfélaginu?<br />
Fjallað er um hvern hluta spurningalista rannsóknarinnar fyrir sig. Greint er frá<br />
niðurstöðum út frá bakgrunnsupplýsingum, tómstundaiðju, ferli<strong>þjónustu</strong>, búsetuúrræðum,<br />
heima<strong>þjónustu</strong> <strong>og</strong> viðbótarupplýsingum þátttakenda. Einnig eru bornar saman breytur eftir<br />
aldurshópum, kynferði o.fl. til að fá skýrari mynd af viðhorfum, óskum <strong>og</strong> þörfum íbúa. Þegar<br />
skoðað er hvort marktækur munur sé er notast við kí-kvaðrat próf <strong>og</strong> miðað við 95%<br />
marktektarmörk. Þegar spurningalistinn var hringdur út hafði hluti þýðisins eða 19<br />
einstaklingar ekki áhuga á eða treystu sér ekki til að taka þátt eða 20% af þýðinu. Af þeim<br />
voru 11 karlar <strong>og</strong> 8 konur. Meðalaldur þeirra sem ekki tóku þátt var 76 ár, flestir einstaklingar<br />
í aldurshóp c). Ekki náðist í fjóra einstaklinga þrátt fyrir ítrekaðar tilraunir. Svarhlutfall var<br />
hæst hjá aldurshópi b) 72-78 ára eða 79% <strong>og</strong> minnst hjá aldurshópi c) 79 ára <strong>og</strong> eldri, 70%.<br />
Bakgrunnsupplýsingar<br />
Í upphafi voru niðurstöður skoðaðar út frá bakgrunnsupplýsingunum. Í ljós kom að<br />
jafnt hlutfall karla <strong>og</strong> kvenna tók þátt í rannsókninni. Aldur þátttakenda var miðaður við lok<br />
árs 2012. Tafla 1 sýnir svör við bakgrunnsspurningunum út frá kynferði þátttakenda.
33<br />
Tafla 1.<br />
Bakgrunnsupplýsingar út frá kynferði þátttakenda.<br />
Konur Karlar Alls af heild<br />
Aldurshópur<br />
79 ára <strong>og</strong> eldri 33% 33% 33%<br />
72-78 ára 36% 13% 31%<br />
67-71 árs 31% 42% 36%<br />
100% 100% 100%<br />
Hjúskaparstaða<br />
Gift/giftur eða í sambúð 55% 75% 65%<br />
Ekkja/ekkill 28% 11% 19%<br />
Aldrei verið gift/giftur 17% 8% 13%<br />
Fráskilinn 0% 6% 3%<br />
100% 100% 100%<br />
Tímalengd búsetu í Eyjafjarðarsveit<br />
1-10 ár 0% 3% 1%<br />
11-40 ár 28% 33% 31%<br />
41 ár <strong>og</strong> lengur 72% 64% 68%<br />
100% 100% 100%<br />
Búseta nánustu fjölskyldu á svæðinu<br />
Engir 6% 3% 4%<br />
Næstum því engir 11% 22% 17%<br />
U.þ.b. helmingur 36% 39% 38%<br />
Flestir 47% 28% 37%<br />
Allir 0% 8% 4%<br />
100% 100% 100%<br />
Íbúar á heimilinu auk þátttakanda<br />
Enginn 31% 28% 29%<br />
Maki 47% 55% 51%<br />
Börn 8% 11% 10%<br />
Maki <strong>og</strong> börn 8% 0% 4%<br />
Maki, börn <strong>og</strong> barnabörn 0% 3% 1%<br />
Systkini 3% 3% 3%<br />
Börn <strong>og</strong> barnabörn 3% 0% 1%<br />
100% 100% 100%<br />
Launað starf<br />
Fullt starf 0% 8% 4%<br />
Hlutastarf 14% 20% 17%<br />
Ekki launað starf 86% 72% 79%<br />
100% 100% 100%<br />
Þátttaka í sjálfboðastarfi<br />
Já 19% 28% 24%<br />
Nei 81% 72% 76%<br />
100% 100% 100%
Handavinna<br />
Fuglar <strong>og</strong> plöntuskoðun<br />
Göngutúrar<br />
Lestur<br />
Búskapur<br />
Garðyrkja <strong>og</strong> skógrækt<br />
Kvenfélag<br />
Önnur félagastarfsemi<br />
Hreyfing<br />
Kórastarf<br />
Skriftir<br />
Söfnun<br />
Viðgerðir<br />
Tónlist<br />
Hestamennska<br />
Spil<br />
Frumkvöðlastarf<br />
Heimilisverk<br />
Ferðast<br />
Tölvur<br />
Ættfræði<br />
Kveðskapur <strong>og</strong> ljóð<br />
34<br />
Á töflunni sést að fleiri karlar en konur voru giftir en fleiri konur ekkjur. Algengast var<br />
að flestir eða u.þ.b. helmingur nánustu fjölskyldumeðlima þátttakenda byggju á<br />
Eyjafjarðarsvæðinu. Oftast bjó maki á heimilinu ásamt þátttakanda en fleiri konur en karlar<br />
bjuggu einar. Rúm 8% karlkyns þátttakenda stunduðu enn fullt starf en enginn kvenkyns<br />
þátttakandi. Alls stunduðu tæp 24% allra þátttakenda sjálfboðastarf en það var algengara<br />
meðal karla en kvenna.<br />
Tómstundaiðja<br />
Skoðað var hvaða tómstundaiðju aldraðir í Eyjafjarðarsveit stunduðu <strong>og</strong> hversu oft<br />
þeir iðkuðu hana. Algengast var að svarendur stunduðu tómstundaiðju nær daglega, eða 60%<br />
en aðeins tæp 3% þátttakenda stunduðu tómstundaiðju fimm sinnum á ári eða sjaldnar.<br />
Algengara var að konur stunduðu tómstundastarf daglega (67%) en karlar (55%). Tæplega<br />
82% þeirra sem voru í aldurshópi b) stunduðu tómstundaiðju daglega <strong>og</strong> það var hæsta<br />
hlutfall iðkunar tómstundaiðju miðað við aldurshópa. Á heildina litið var þó lítill munur milli<br />
kynja <strong>og</strong> aldurshópa á hversu oft þau iðkuðu tómstundaiðju en ekki var mögulegt að gera<br />
marktektarpróf. Spurt var opinna spurninga um hvers konar tómstundaiðju þátttakendur<br />
stunduðu þar sem þeir máttu nefna allt sem þeim datt til hugar. Algengast var að þátttakendur<br />
stunduðu handavinnu (49%) <strong>og</strong> lestur (47%). Tómstundaiðju þátttakenda má betur sjá út frá<br />
kyni á mynd 3.<br />
%<br />
60<br />
50<br />
40<br />
30<br />
20<br />
10<br />
0<br />
Konur<br />
Karlar<br />
Mynd 3. Tómstundaiðja þátttakenda eftir kyni.
35<br />
Þátttaka í Félagi aldraðra í Eyjafirði var skoðuð sérstaklega <strong>og</strong> sýndu niðurstöður að<br />
56% þátttakenda voru meðlimir í félaginu. Meðlimir félagsins voru skoðaðir eftir aldri <strong>og</strong><br />
kyni. Konur voru alls tæp 58% en karlar rúm 42%. Ekki var marktækur munur milli kynja<br />
(χ 2 (1,40)=2,025; p=1,55). Þá var skoðað hvort marktækur munur væri á milli aldurshópa<br />
meðal meðlima í félagi aldraðra. Fjórðungur meðlima (25%) tilheyrðu aldurshópi a), 35%<br />
voru í aldurshópi b) <strong>og</strong> 40% tilheyrðu aldurshópi c). Ekki var marktækur munur milli<br />
aldurshópa (χ 2 (2,40)=4,859; p=0,88). Helmingur meðlima (50%) stundaði félagsstarfið<br />
vikulega eða oftar <strong>og</strong> var kynjahlutfall jafnt.<br />
Skoðað var hvort þeir sem stunduðu launað starf væru meðlimir í félagi aldraðra.<br />
Rúmur fjórðungur (27%) þeirra sem stunduðu launað starf voru meðlimir í félagi aldraðra á<br />
móti 56% heildarinnar. Marktækur munur var á milli hópanna (χ 2 (1,15)=6,404; p=0,01).<br />
Ríflega helmingur (53%) þeirra sem stunduðu sjálfboðastarf voru meðlimir í félagi aldraðra<br />
en ekki var marktækur munur þar á milli (χ 2 (1,17)=0,062; p=0,804).<br />
Algengast var að þátttakendur tækju þátt í handavinnu af því skipulagða starfi sem var<br />
í boði á vegum félags aldraðra í sveitinni en mynd 4 sýnir nánar þau tómstundatilboð sem<br />
meðlimir nýttu sér. Taka skal fram að þátttakendur gátu nefnt fleiri en einn möguleika.<br />
70<br />
60<br />
50<br />
40<br />
% 30<br />
20<br />
Konur<br />
10<br />
Karlar<br />
0<br />
Mynd 4. Tómstundaiðja þátttakenda á vegum Félags aldraðra í Eyjafirði eftir kyni. Hlutfall<br />
þeirra sem voru meðlimir í félaginu.
36<br />
Skoðað var hversu oft viðmælendur tóku þátt í stjórnun <strong>og</strong> skipulagningu atburða í<br />
sveitarfélaginu. Niðurstöður sýndu að 35% þeirra sem voru meðlimir í félagi aldraðra tóku<br />
þátt í stjórnun <strong>og</strong> skipulagningu atburða oft eða stundum á móti rúmlega 3% þeirra sem ekki<br />
voru meðlimir. Kí-kvaðrat próf sýndi marktækan mun þar á milli (χ 2 (1,72)=10,952; p=0,001).<br />
Þeir sem ekki voru meðlimir í Félagi aldraðra í Eyjafirði virtust svala þörf sinni fyrir<br />
tómstundaiðju <strong>og</strong> félagslegt samneyti á annan hátt. Af þeim sem ekki voru meðlimir sögðust<br />
75% ekki taka þátt í félagsstarfinu þar sem þeir þurftu ekki á meiri tómstundaiðju að halda. Þó<br />
virtust viðhorf nokkuð stórs hóps vera neikvæð, en næst algengast var að fólk sagðist ekki<br />
hafa áhuga á því sem væri í boði (19%). Önnur atriði sem nefnd voru þ.e. leti, veðurfar <strong>og</strong><br />
færð, slæmt heilsufar, vita ekki hvað er í boði <strong>og</strong> vantaði akstur á staðinn fengu minna en 10%<br />
svörun. Þegar meðlimir félags aldraðra voru spurðir hvað hindraði þá helst við að mæta í<br />
félagsstarfið kom fram að þeir þurftu ekki á meiri tómstundaiðju að halda (35%), heilsufar<br />
(20%) <strong>og</strong> veður <strong>og</strong> færð (15%). Önnur atriði fengu minna en 10% svörun, en það voru leti,<br />
ekki áhugi fyrir því sem er í boði, heilsufar maka <strong>og</strong> vantar akstur á staðinn.<br />
Þátttakendur voru spurðir um viðhorf til framboðs <strong>og</strong> fjölbreytileika hjá félagi aldraðra<br />
í sveitinni. Fáir báru fram óskir um breytingu á framboði eða fjölbreytileika starfseminnar <strong>og</strong><br />
virtist þörfum þátttakenda því fullnægt í flestum tilfellum. Framboð tómstundaiðju voru 43%<br />
þátttakenda ánægðir með <strong>og</strong> tæp 49% voru ánægðir með fjölbreytnina. Um helmingur<br />
þátttakenda svaraði valmöguleikanum ég veit ekki <strong>og</strong> átti sá möguleiki ýmist við þegar<br />
svarendur höfðu ekki kynnt sér<br />
framboð <strong>og</strong> fjölbreytileika<br />
Félags aldraðra í Eyjafirði <strong>og</strong><br />
þegar þeir vissu ekki hvað var<br />
í boði. Hægt er að sjá svör<br />
%<br />
60<br />
50<br />
40<br />
30<br />
20<br />
10<br />
0<br />
of mikið hæfileg mikið of lítið<br />
veit ekki<br />
Fjölbreytileiki<br />
Framboð<br />
þátttakenda á mynd 5.<br />
Mynd 5. Ánægja <strong>og</strong> óánægja þátttakenda með framboð <strong>og</strong><br />
fjölbreytileika á tómstundaiðju hjá Félagi aldraðra í Eyjafirði.
%<br />
37<br />
Svarendur voru einnig beðnir um að nefna þá þætti sem mætti bæta við<br />
fjölbreytileikann <strong>og</strong> komu þá fram fimm atriði: meiri spilamennska (4%), meiri leikfimi (1%),<br />
annað en handavinna (1%), tungumálanámskeið (1%) <strong>og</strong> fleiri valmöguleika sem henta<br />
körlum (3%).<br />
Ferðamátar<br />
Þegar skoðað var hvernig þátttakendum gekk að fara um sögðu rúm 90% að þeim<br />
gengi mjög eða frekar vel að komast ferða sinna. Tæp 7% svöruðu hvorki vel né illa <strong>og</strong> 3%<br />
sögðu það ganga frekar<br />
illa. Flestir þátttakendur<br />
keyrðu sjálfir en þann kost<br />
nýttu 71% sér oft. Þá<br />
sögðu 14% þátttakenda að<br />
þeim væri oft ekið <strong>og</strong> 1%<br />
gengu oft þegar þeir fóru á<br />
milli staða. Mynd 6 lýsir<br />
þessu nánar. Skoðað var<br />
80<br />
70<br />
60<br />
50<br />
40<br />
30<br />
20<br />
10<br />
0<br />
Ekur þú<br />
sjálf/sjálfur<br />
Er þér ekið<br />
Gengur þú<br />
Oft<br />
Stundum<br />
Sjaldan<br />
Aldrei<br />
Mynd 6. Tíðni þess hve oft þátttakendur nýttu sér að aka sjálfir,<br />
vera ekið <strong>og</strong> að ganga.<br />
hvort karlar eða konur keyrðu oftar. Í ljós kom að 42% karla keyrðu oft á móti 29% kvenna.<br />
Tæp 14% kvenna sögðust aldrei keyra en aðeins rúmt 1% karla keyrði aldrei Til að athuga<br />
hvort munur væri milli kynja á því hvort þátttakendum var ekið eða ekki var gert kí-kvaðrat<br />
próf. Í ljós kom marktækur munur þar sem konum var oftar ekið en körlum (χ 2 (3,72)=9,622,<br />
p=0,022). Algengara var að konur nýttu sér þann kost að ganga á milli staða frekar en karlar. .<br />
Þegar skoðaður var munur milli aldurshópa kom í ljós að 92% hóps a) keyrðu oft en 73%<br />
aldurshóps b) <strong>og</strong> 46% c) hópsins keyrðu oft sjálf.
38<br />
Margt getur hindrað fólk í því að fara á milli staða. Þátttakendur sögðu heilsufar <strong>og</strong><br />
veðurfar <strong>og</strong> færð oftast hafa áhrif á ferðir sínar. Mynd 7 túlkar þetta nánar.<br />
100<br />
90<br />
80<br />
70<br />
60<br />
50<br />
40<br />
30<br />
20<br />
10<br />
0<br />
Aldrei<br />
Sjaldan<br />
Stundum<br />
Oft<br />
Mynd 7. Hindranir þátttakenda við að komast ferða sinna.<br />
Í ljós kom munur milli aldurshópa þegar atriði sem hindra fólk við að fara um voru skoðuð.<br />
Með auknum aldri hafði heilsufar sífellt meiri áhrif þar sem 62% aldurshóps c) sögðu það<br />
hafa oft/stundum áhrif á ferðir sínar en einungis 19% þátttakenda í hópi a). Kí-kvaðrat próf<br />
sýndi einnig marktækan mun milli aldurshópa a) <strong>og</strong> c) (χ²(2,72)=11,200;p=0,004). Einnig<br />
kom marktækur munur í ljós þegar skoðað var hvort heilsufar hindraði þátttakendur við að<br />
komast ferða sinna út frá hjúskaparstöðu (χ²(1,72)=4,191;p=0,041). Heilsufar hindraði oft eða<br />
stundum 52% þeirra sem ekki voru giftir eða í sambúð en aðeins tæplega 28% þeirra sem voru<br />
giftir eða í sambúð. Veðurfar <strong>og</strong> færð hafði oftar áhrif á konur en karla þar sem 56% kvenna<br />
sögðu það hafa oft/stundum áhrif en aðeins 19% karla. Marktækur munur var því milli<br />
hópanna (χ²(1,72)=10,015; p=0,002).<br />
Fáir þátttakendur töldu þörf á ferli<strong>þjónustu</strong> en þegar þeir voru spurðir að því hversu<br />
líklegt eða ólíklegt það væri að þeir myndu nýta sér slíka <strong>þjónustu</strong> á vegum sveitarfélagsins ef<br />
hún væri í boði svöruðu rúm 11% mjög líklegt <strong>og</strong> tæp 10% sögðu frekar líklegt. Hins vegar
39<br />
töldu 43% það frekar ólíklegt <strong>og</strong> fjórðungur þátttakenda (25%) mjög ólíklegt. Ríflega 11%<br />
voru óviss. Fjórðungur kvenna (25%) taldi það mjög eða frekar líklegt að þær myndu nýta sér<br />
ferli<strong>þjónustu</strong> væri hún í boði en einungis 17% karla. Ekki var marktækur munur milli kynja á<br />
hugsanlegri nýtingu ferli<strong>þjónustu</strong> (χ²(2,72)=0,784; p=0,676). Þegar skoðað var út frá<br />
aldurshópunum hvaða líkur væru á því að nýta sér ferli<strong>þjónustu</strong> var líklegast að þátttakendur í<br />
aldurshópi b) myndu nýta sér <strong>þjónustu</strong>na eða 23%. Um 19% hóps a) töldu það mjög/frekar<br />
líklegt <strong>og</strong> 21% aldurshóps c). Ekki var því marktækur munur á aldurshópunum<br />
(χ 2 (4,72)=6,887,p=0,142).<br />
Búsetuúrræði<br />
Þegar skoðuð voru búsetuúrræði aldraðra í Eyjafjarðarsveit kom í ljós að stærstur hluti<br />
þátttakenda rannsóknarinnar bjó í eigin húsnæði eða um 92%. Aðrir bjuggu í húsnæði á<br />
vegum sveitarfélagsins eða á almennum leigumarkaði, en enginn í aldurshópi c) bjó á<br />
almennum leigumarkaði. Viðhorf þátttakenda til búsetu sinnar voru almennt jákvæð en 89%<br />
sögðu hana henta mjög eða frekar vel. Tæp 7% þátttakenda sögðu núverandi húsnæði henta<br />
frekar illa. Helsta ástæða þess var of stórt húsnæði <strong>og</strong> stigar milli hæða. Aðrir nefndu að<br />
húsnæðið væri orðið gamalt <strong>og</strong> rúmu 1% þátttakenda fannst vera of langt í <strong>þjónustu</strong> <strong>og</strong> taldi<br />
það því ekki henta nógu vel. Kannað var<br />
út frá aldurshópunum hvernig<br />
þátttakendum fannst núverandi <strong>búseta</strong><br />
henta sér. Allir þátttakendur innan hóps<br />
a) sögðu búsetuna henta sér vel, 86%<br />
hóps b) <strong>og</strong> 79% hóps c) sögðu hana<br />
henta vel.<br />
Þarfir íbúa fyrir annað búsetuúrræði<br />
%<br />
45<br />
40<br />
35<br />
30<br />
25<br />
20<br />
15<br />
10<br />
5<br />
0<br />
67-71<br />
ára<br />
72-78<br />
ára<br />
79 ára<br />
<strong>og</strong> eldri<br />
Mjög líklegt<br />
Frekar líklegt<br />
Hvorki líklegt né<br />
ólíklegt<br />
Frekar ólíklegt<br />
Mjög ólíklegt<br />
Mynd 8. Líkur á því að þátttakendur myndu flytja í<br />
annað búsetuúrræði á næstu árum eftir aldurshópum.<br />
voru skoðaðar. Á mynd 8 má sjá hve miklar líkur eru á því að þátttakendur flytji í annað
%<br />
40<br />
búsetuúrræði á næstu árum eftir aldursflokkum en meirihluti íbúa taldi það ólíklegt. Jafn<br />
algengt var að karlar (10%) <strong>og</strong> konur (10%) teldu líklegt að þau myndu flytja í annað<br />
búsetuúrræði á næstu árum. Þátttakendur voru einnig spurðir hvort <strong>og</strong> þá hvert þeir myndu<br />
vilja flytja ef önnur búsetuúrræði væru í boði <strong>og</strong> voru óskir fólks mismunandi. Rúm 30%<br />
þátttakenda höfðu áhuga á <strong>þjónustu</strong>íbúðum í Hrafnagilshverfi í Eyjafjarðarsveit en ekki var<br />
marktækur munur á milli aldurshópa (χ 2 (2,72)=0,533,p=0,766). Um 32% höfðu þá skoðun að<br />
fara frekar í <strong>þjónustu</strong>íbúðir eða önnur búsetuúrræði á Akureyri <strong>og</strong> ekki var marktækur munur<br />
milli aldurshópa (χ 2 (2,72)=0,815,p=0,665). Aðrir kostir sem þátttakendur nefndu voru<br />
búsetuúrræði sem innihéldu meiri félagsskap <strong>og</strong> <strong>þjónustu</strong>íbúðir óháðar staðsetningu.<br />
Viðhorf þátttakenda til <strong>þjónustu</strong>íbúða í Eyjafjarðarsveit skiptust nokkurn veginn í<br />
tvennt. Þegar þeir voru spurðir hvort þeir myndu nýta sér slíkar íbúðir, væru þær í boði, töldu<br />
um 46% svarenda það vera frekar eða mjög ólíklegt. Sá aldurshópur sem var jákvæðastur í<br />
garð <strong>þjónustu</strong>íbúða í<br />
sveitarfélaginu voru<br />
einstaklingar í aldurshópi<br />
60<br />
50<br />
40<br />
Mjög líklegt<br />
Frekar líklegt<br />
b) en tæp 55% þeirra töldu<br />
frekar eða mjög líklegt að<br />
þeir myndu nýta sér þann<br />
kost. Á mynd 9 má sjá<br />
dreifingu eftir aldurshópum.<br />
Kannað var út frá kynferði<br />
30<br />
20<br />
10<br />
0<br />
67-71 ára 72-78 ára 79 ára <strong>og</strong><br />
eldri<br />
Hvorki líklegt né<br />
ólíklegt<br />
Frekar ólíklegt<br />
Mjög ólíklegt<br />
Mynd 9. Líkur á því að þátttakendur myndu nýta sér<br />
<strong>þjónustu</strong>íbúðir fyrir aldraða í Eyjafjarðarsveit, væru þær í boði.<br />
hvaða líkur væru á því að þátttakendur myndu nýta sér <strong>þjónustu</strong>íbúðirnar. Meiri líkur voru á<br />
að konur myndu nýta sér þetta úrræði eða 39% á móti 36% karla.
41<br />
Heimaþjónusta<br />
Þegar líður á ævina er algengt að einstaklingar þurfi aðstoð við athafnir daglegs lífs <strong>og</strong><br />
þurfti meirihluti þátttakenda einhvers konar aðstoð við heimilislíf sitt. Aðspurðir sögðust rúm<br />
40% þátttakenda ekki fá neina aðstoð heima við, 8% sögðust fá aðstoð frá öðrum sem bjuggu<br />
á heimilinu. Fjórðungur (25%) sagðist fá aðstoð frá syni/dóttur utan heimilis <strong>og</strong> rúmlega 1%<br />
fékk aðstoð frá barnabarni utan heimilis. Heimilishjálp eða heimahjúkrun nýttu rúmlega 22%<br />
þátttakenda sér <strong>og</strong> 4% fengu aðstoð frá ættingja, nágranna eða öðrum góðum vini.<br />
Spurðir nánar út í <strong>þjónustu</strong> á vegum sveitarfélagsins sögðust tæp 78% þátttakenda ekki<br />
nýta sér neina <strong>þjónustu</strong> á<br />
vegum þess. Tæp 21% sögðust<br />
fá aðstoð við þrif á heimilinu<br />
<strong>og</strong> rúmt 1% sagðist fá aðstoð<br />
við eigin umsjá. Þjónusta sem í<br />
boði var skipti alla jafna miklu<br />
máli fyrir þátttakendur. Mynd<br />
10 sýnir það nánar.<br />
%<br />
70<br />
60<br />
50<br />
40<br />
30<br />
20<br />
10<br />
0<br />
Mjög miklu<br />
máli<br />
Frekar<br />
miklu máli<br />
Hvorki<br />
miklu né<br />
litlu máli<br />
Frekar litlu<br />
máli<br />
Mjög litlu<br />
máli<br />
Mynd 10. Mikilvægi félags<strong>þjónustu</strong> á vegum sveitarfélagsins<br />
fyrir þá sem hana þáðu.<br />
Skoðað var hvort munur væri milli kynja á því hvaða aðstoð fólk fengi á heimilinu. Í<br />
ljós kom að 47% karla fengu enga aðstoð á heimilinu en 33% kvenna. Jafnt hlutfall karla <strong>og</strong><br />
kvenna fékk þó <strong>þjónustu</strong> heim á vegum sveitarfélagsins eða 22% allra þátttakenda. Skipting<br />
milli aldurshópa var á þann hátt að 33% þátttakenda í hópi c) fengu <strong>þjónustu</strong> á vegum<br />
sveitarfélagsins heim en 22% í hópi b). Aðeins 12% einstaklinga í hópi a) fengu slíka<br />
<strong>þjónustu</strong>.<br />
Óskir um breytingar á <strong>þjónustu</strong> sveitarfélagsins voru ýmsar. Með opinni spurningu<br />
voru þátttakendur beðnir um að meta þá <strong>þjónustu</strong> sem þeir fengu <strong>og</strong> svöruðu tæp 13% þeirra<br />
sem fengu <strong>þjónustu</strong> á vegum sveitarfélagsins að illa væri þrifið <strong>og</strong> rúm 31% vildu ítarlegri <strong>og</strong>
42<br />
meiri þrif. Í spurningalistanum var opin spurning sem hvatti fólk til segja frá ef þörf væri á<br />
meiri <strong>þjónustu</strong> í sveitarfélagið <strong>og</strong> þá hvernig. Svörin voru flokkuð eftir á <strong>og</strong> sögðu tæp 3% að<br />
verslun vantaði í sveitarfélagið. Um 3% vildu einnig að hringt yrði reglulega til að athuga<br />
með fólk sem náð hefði háum aldri <strong>og</strong> tæp 6% vildu fá tilbúinn mat sendan heim, líka um<br />
helgar. Rúmlega 1% vildi fá aðstoð við snjómokstur <strong>og</strong> sama hlutfall vildi fá garð<strong>þjónustu</strong>.<br />
Viðbótarupplýsingar þátttakenda<br />
Í lok spurningalistans var opin spurning þar sem þátttakendur fengu tækifæri til að<br />
koma á framfæri viðhorfum, óskum <strong>og</strong> frekari skoðunum um efni rannsóknarinnar. Þar<br />
nefndu íbúar atriði sem þeim fannst ábótavant <strong>og</strong> oft voru sterkar skoðanir á lausnum þeim<br />
tengdum. Fólk hrósaði einnig þeirri <strong>þjónustu</strong> sem fyrir var.<br />
Aðstaðan fyrir félagsstarf aldraðra fékk mikið lof. Svarendur nefndu að margt hefði<br />
breyst til hins betra eftir að hún var bætt, framboð á tómstundatilboðum hefði aukist, viðhorf<br />
<strong>og</strong> mæting félaga væri betri. Sundleikfimin var ofarlega í hugum margra en þeir sem nýttu sér<br />
hana voru mjög ánægðir. Flestir sem hana stunduðu voru á þeirri skoðun að hún ætti að vera í<br />
boði allt árið.<br />
Þörfum þeirra sem ekki keyrðu var í einhverjum tilfellum ekki mætt <strong>og</strong> höfðu nokkrir<br />
þátttakendur orð á að fyrir fólk sem ekki væri með bílpróf væri afar erfitt að komast á milli<br />
staða sökum kostnaðar því leigubílar væru dýrir. Sami hópur sagðist finna fyrir einmannaleika<br />
<strong>og</strong> ætti það til að einangrast. Einnig væri mikil hindrun að vera upp á aðra kominn með akstur<br />
á milli staða. Einn þátttakandi nefndi mjólkurbílinn <strong>og</strong> að hans væri saknað þar sem hann<br />
hefði, á árum áður, verið regluleg <strong>og</strong> góð samgönguleið.<br />
Í tengslum við búsetuúrræði kom fram ósk um afslátt á fasteignagjöldum en einn<br />
þátttakandi hafði þá skoðun að sveitarfélagið ætti að veita afslátt á fasteignagjöldum fyrir íbúa<br />
67 ára <strong>og</strong> eldri sem vilja <strong>og</strong> geta búið áfram í eigin húsnæði. Þannig væri það hagur<br />
sveitarfélagsins að þurfa ekki að grípa inn í með búsetuúrræði fyrir þennan hóp, heldur gefa
43<br />
fólki möguleika á að búa lengur heima þar sem fasteignagjöld væru orðin stór útgjaldaliður<br />
heimilanna. Annar þátttakandi stakk upp á að byggja raðhús á vegum sveitarfélagsins á<br />
Kristnesi í Eyjafirði með litlum <strong>og</strong> þægilegum íbúðum sem henta öldruðum. Einnig voru<br />
íbúðir í Hrafnagilshverfi tilgreindar af nokkrum svarendum. Nefnt var að þar ættu að vera<br />
íbúðir sem aldraðir ættu forgangsrétt á <strong>og</strong> að þar væri hægt að laga umhverfið að þörfum íbúa<br />
t.d. með því að leggja göngustíg frá Akureyrarflugvelli að Hrafnagilshverfi. Nokkrir höfðu þá<br />
skoðun að þar sem öll þjónusta væri á Akureyri væri best að öll stofnanaþjónusta <strong>og</strong><br />
<strong>þjónustu</strong>íbúðir væru staðsettar þar.<br />
Þátttakendur nefndu einnig atriði varðandi heima<strong>þjónustu</strong> í Eyjafjarðarsveit <strong>og</strong> komu<br />
þar fram ýmis viðhorf. Nokkrum fannst að heimaþjónustan væri of takmörkuð <strong>og</strong> þá<br />
sérstaklega verklýsing hennar. Einn þátttakandi lýsti yfir ánægju með heilsueflandi<br />
heimsóknir, þær væru bæði góðar <strong>og</strong> nytsamlegar. Félagslegur stuðningur var einnig talinn<br />
mjög mikilvægur fyrir þá sem hann þurfa. Margir sem nýttu sér þrif á vegum sveitarfélagsins<br />
hrósuðu starfsfólkinu sem vann þau verk, bæði fyrir viðmót þeirra <strong>og</strong> þrifin sjálf. Gagnrýnt<br />
var að ekki væri gripið inn í ef forföll yrðu á þrifum t.d. vegna veikinda starfsfólks. Nokkrir<br />
nefndu að þrifaþjónusta væri misjöfn eftir því hver þrifi.<br />
Í þessum lið spurningalistans komu einnig fram atriði sem tengdust rannsókninni ekki<br />
beint. Þau svör voru flokkuð frá þegar unnið var úr niðurstöðum. Þar voru m.a. nefnd atriði<br />
tengd of lágum ellilífeyri <strong>og</strong> almennum kjörum eldra fólks, fjallskilanefnd, vistunarmati fyrir<br />
hjúkrunarheimili <strong>og</strong> lengd biðlista á Kristnes.
44<br />
KAFLI V<br />
UMRÆÐUR<br />
Í þessari rannsókn var leitast við að varpa ljósi á viðhorf, óskir <strong>og</strong> þarfir aldraðra íbúa í<br />
Eyjafjarðarsveit fyrir <strong>þjónustu</strong> <strong>og</strong> búsetuúrræði í sveitarfélaginu. Í kaflanum eru helstu<br />
niðurstöðum rannsóknarinnar gerð skil, túlkaðar <strong>og</strong> þær bornar saman við áðurnefnd<br />
fræðaskrif <strong>og</strong> hugmyndafræðina sem stýrir rannsókninni. Fjallað er um efnið í sömu röð <strong>og</strong><br />
það kemur fyrir í niðurstöðukaflanum. Í lokin er komið inn á hugmyndir að frekari<br />
rannsóknum í tengslum við viðfangsefnið, helstu takmarkanir rannsóknarinnar <strong>og</strong> hagnýtt<br />
gildi hennar fyrir iðjuþjálfun.<br />
Eins <strong>og</strong> áður hefur verið nefnt var tilgangur þessarar rannsóknar að fá sýn á viðhorf,<br />
óskir <strong>og</strong> þarfir aldraðra til að þróa <strong>þjónustu</strong> sveitarfélagsins við þennan aldurshóp. Þessi<br />
starfsaðferð er í anda hugmyndafræði valdeflingar en þar er lagt upp úr því að gefa notendum<br />
færi á að finna leiðir til að bæta eigin stöðu (Farley o.fl., 2009). Með valdeflingu hafa<br />
notendur aukið vald við skipulagningu <strong>þjónustu</strong>, umönnun <strong>og</strong> meðferð <strong>og</strong> geta þannig lagt sitt<br />
af mörkum til <strong>þjónustu</strong>nnar sem ákvarðast af persónulegri upplifun notenda. Slík þjónusta<br />
getur tryggt betri skilvirkni svo starfsemin verði áhrifameiri <strong>og</strong> hæfi notendum betur (WHO,<br />
2008).<br />
Tómstundaiðja<br />
Í niðurstöðum rannsóknarinnar kom fram að flestir þátttakendur stunduðu<br />
tómstundaiðju nær daglega <strong>og</strong> voru vinsælustu viðfangsefnin handavinna <strong>og</strong> lestur.<br />
Samkvæmt Olson <strong>og</strong> O'herron (2004) eru þeir sem stundað hafa tómstundaiðju í gegnum lífið<br />
í minni áhættu á að einangrast eftir að launaðri vinnu hefur verið hætt. Mikilvægt er því að vel<br />
sé hugað að tómstundastarfi aldraðra <strong>og</strong> séð til þess að sá aldurshópur geti stundað þá iðju<br />
sem hann óskar eftir.
45<br />
Samkvæmt virknikenningunni byggir farsæl öldrun á því að viðhalda virkni <strong>og</strong><br />
þátttöku í samfélaginu. Rúmur helmingur svarenda voru meðlimir í Félagi aldraðra í Eyjafirði<br />
<strong>og</strong> um helmingur þess hóps stundaði félagsstarfið vikulega eða oftar. Virkasti hópurinn innan<br />
félagsins var aldurshópur c) 79 ára <strong>og</strong> eldri <strong>og</strong> algengara var að konur væru virkari en karlar.<br />
Af því skipulagða starfi sem var í boði í félagi aldraðra var algengast að þátttakendur<br />
tækju þátt í handavinnu en önnur vinsæl viðfangsefni voru ferðalög <strong>og</strong> námskeið á vegum<br />
félagsins. Í sveitarfélagi eins <strong>og</strong> Eyjafjarðarsveit þar sem ein aðal atvinnugreinin er<br />
landbúnaður (Eyjafjarðarsveit, e.d.c), eru bústörfin oft orðin að áhugamáli eða lífsstíl.<br />
Mikilvægt er út frá samfellukenningunni að hætta ekki að sinna alveg búskapnum þótt<br />
einstaklingar séu komnir á efri ár heldur fylgja sama eða svipuðu lífsmynstri en þó í samræmi<br />
við mismunandi aðstæður, öldrunarbreytingar <strong>og</strong> eigin takt í lífinu (Ingibjörg S. Ásgeirsdóttir<br />
<strong>og</strong> Eygló Daníelsdóttir, 2011; Feldman, 2008). Þetta kemur heim <strong>og</strong> saman við niðurstöður<br />
rannsóknar okkar þar sem hluti þátttakenda taldi bústörfin sem sína tómstundaiðju.<br />
Aðeins tveir þátttakendur rannsóknarinnar töldu fjölbreytni tómstundatilboða Félags<br />
aldraðra í Eyjafirði vera of litla en þó komu ýmsar hugmyndir fram um hvernig hægt væri að<br />
fjölga tómstundamöguleikum félagsins. Mikil ánægja var með aðstöðuna hjá félaginu <strong>og</strong><br />
nefndu virkir meðlimir að margt hefði breyst til hins betra eftir að hún var bætt svo sem<br />
framboð á viðfangsefnum, viðhorf <strong>og</strong> mæting félaga. Þessar niðurstöður má skoða út frá<br />
íslenskri rannsókn þar sem borin var saman virkni aldraðra í dreifbýli <strong>og</strong> þéttbýli. Þar kom í<br />
ljós að þeir sem bjuggu í dreifbýli höfðu m.a. ekki sama úrval af tómstundaiðju <strong>og</strong> bjuggu við<br />
meiri einangrun <strong>og</strong> hindranir í umhverfinu (Arnadottir o.fl., 2009). Þó að rannsókn okkar gefi<br />
ekki niðurstöður um aðstæður í þéttbýli höfðu aðeins tveir einstaklingar út á tómstundaiðjuna<br />
að setja en þessi jákvæðu viðhorf gætu tengst ánægju meðlima Félags aldraðra í Eyjafirði með<br />
aðstöðuna. Þegar spurt var um framboð <strong>og</strong> fjölbreytileika í starfsemi félagsins kom fram að<br />
um helmingur þátttakenda völdu valmöguleikann ég veit ekki. Sá valmöguleiki átti bæði við
46<br />
um þá sem vissu ekki hvað var í boði <strong>og</strong> þá sem vissu ekki hvað þeim fannst um framboðið<br />
eða fjölbreytnina. Þá kom einnig fram að innan við 10% þeirra sem ekki voru meðlimir sögðu<br />
það vera vegna þess að þeir vissu ekki hvað væri í boði. Nokkuð margir höfðu ekki mikla<br />
vitneskju eða skoðun á framboði <strong>og</strong> fjölbreytileika í félagsstarfinu en það virtist þó ekki gera<br />
það að verkum að þátttakendur ákváðu að vera ekki meðlimir í félagi aldraðra. Kynning á<br />
félagsstarfi aldraðra <strong>og</strong> frekari upplýsingar um hvað er í boði er þó líkleg forsenda þess að<br />
nýir meðlimir bætist í hópinn.<br />
Ferðamátar<br />
Þátttakendum gekk alla jafna vel að komast ferða sinna. Í rannsókn okkar kom fram að<br />
flestir keyrðu sjálfir <strong>og</strong> voru ánægðir með það fyrirkomulag en algengara var að karlar keyrðu<br />
en konur. Þær niðurstöður samræmast öðrum rannsóknum sem skoðaðar hafa verið.<br />
Samkvæmt rannsókn Ahern <strong>og</strong> Hine (2012) sem gerð var á Írlandi voru einkabílar<br />
mikilvægasti <strong>og</strong> mest notaði ferðamáti aldraðra íbúa í dreifbýli. Svipaðar niðurstöður má<br />
einnig sjá í rannsókn sem gerð var á Nýja Sjálandi en þar kom fram að virkasti hópur aldraðra<br />
í dreifbýli voru þeir sem höfðu möguleika á að aka sjálfir (Davey, 2007). Af þessu má sjá að<br />
þátttakendur rannsóknar okkar nýttu sér svipaða ferðamáta <strong>og</strong> aldraðir í öðrum löndum. Því<br />
gæti verið gagnlegt að hafa niðurstöður erlendra rannsókna til hliðsjónar við <strong>þróun</strong><br />
ferli<strong>þjónustu</strong> fyrir aldraðra íbúa í Eyjafirði.<br />
Margt getur hindrað fólk í því að fara á milli staða. Það sem þátttakendur sögðu að<br />
hefði oftast áhrif á ferðir þeirra var heilsufar <strong>og</strong> veðurfar <strong>og</strong> færð. Með aldrinum virtist<br />
heilsufar hindra þátttakendur sífellt meira við að komast ferða sinna en veðurfar <strong>og</strong> færð hafði<br />
oftar áhrif á konur en karla. Nokkrir þátttakendur höfðu orð á að fyrir fólk sem ekki væri með<br />
bílpróf væri afar erfitt að komast á milli staða sökum kostnaðar því leigubílar væru dýrir <strong>og</strong><br />
erfitt væri að vera upp á aðra kominn. Ef ferliþjónusta væri í boði var líklegast að þátttakendur<br />
í aldurshópi b) 72-78 ára myndu nýta sér hana. Þessar niðurstöður samræmast rannsókn
47<br />
F<strong>og</strong>elholm o.fl. (2006) þar sem kom fram að ýmsir þættir s.s. litlar eða engar<br />
almenningssamgöngur <strong>og</strong> veðurfar takmarki þátttöku <strong>og</strong> hafi áhrif á daglegar athafnir aldraðra<br />
sem búa í dreifbýli.<br />
Nokkur kynjamunur var á notkun ferðamáta hjá þátttakendum í rannsókn okkar <strong>og</strong><br />
viðhorfum til þeirra. Flestir sögðust oft keyra sjálfir, fleiri karlar en konur. Næst algengasti<br />
ferðamáti svarenda var að vera ekið en marktækt fleiri konur nýttu sér þann kost en karlar.<br />
Fáir þátttakendur töldu að þeir myndu nýta sér ferli<strong>þjónustu</strong> væri hún í boði en fleiri konur en<br />
karlar töldu líklegt að nýta sér slíka <strong>þjónustu</strong>. Þetta kemur heim <strong>og</strong> saman við niðurstöður<br />
Ahern <strong>og</strong> Hine (2012), þar sem karlar nefndu það sinn helsta fararmáta að keyra sjálfir á eigin<br />
bíl. Konur töldu einkabíla einnig vera sinn helsta ferðamáta en það skipti þær litlu máli hvort<br />
þeim var ekið af öðrum eða keyrðu sjálfar. Helsta ástæðan fyrir kynjamuninum var að notkun<br />
almenningssamgangna reyndi á stolt karlmanna en þeir upplifðu það sem lítillækkun að nota<br />
þær. Önnur ástæða var að þar sem konur væru vanari því að vera farþegar í bílum en karlar<br />
væri það minna skref fyrir þær að verða farþegar í almenningsvögnum en fyrir karla sem alltaf<br />
höfðu keyrt sjálfir. Þessar ástæður gætu einnig átt við um aldraða íbúa Eyjafjarðarsveitar <strong>og</strong><br />
væri verðugt að hafa til hliðsjónar við <strong>þróun</strong> á aksturs<strong>þjónustu</strong> fyrir þá.<br />
Búsetuúrræði<br />
Í niðurstöðukaflanum komu fram viðhorf svarenda til eigin búsetu auk óska <strong>og</strong> þarfa<br />
fyrir breytingar. Spurt var hvernig núverandi húsnæði hentaði viðkomandi <strong>og</strong> hvað mætti bæta<br />
ef búsetuúrræðið hentaði ekki. Helstu ástæður þess að húsnæði hentaði ekki voru að það væri<br />
of stórt eða gamalt, stigar milli hæða eða að of langt væri í <strong>þjónustu</strong>. Þátttakendur voru<br />
spurðir hvort þeir hefðu áhuga á <strong>þjónustu</strong>íbúðum fyrir aldraða á vegum sveitarfélagsins.<br />
Rúmlega helmingur hóps b) hafði áhuga á slíku úrræði en færri í hópum a) <strong>og</strong> c). Einnig voru<br />
þátttakendur spurðir út í hvernig búsetuúrræði þeir myndu vilja flytja í ef það stæði til. Þar<br />
nefndu svarendur m.a. búsetuúrræði sem gæfi kost á meiri félagsskap. Þessar óskir
48<br />
þátttakenda rannsóknarinnar komu að mörgu leyti heim <strong>og</strong> saman við rannsókn Sigurveigar<br />
H. Sigurðardóttur (2006) um viðhorf <strong>og</strong> vilja aldraðra sem búa í heimahúsum í Reykjavík. Þar<br />
kom fram að þeir þættir sem þátttakendum þóttu ávinnast með flutningi í <strong>þjónustu</strong>íbúðir voru<br />
að gott var að losna við viðhald á eigin húsnæði auk þess sem meiri félagsskapur fengist í<br />
slíkri búsetu. Í þessum samanburði má sjá að aldur <strong>og</strong> viðhald húsnæðis auk félagsskapar<br />
skipta eldri borgara máli <strong>og</strong> því er mikilvægt að skoða þá þætti þegar búsetuúrræði eru<br />
skipulögð.<br />
Spurt var um viðhorf til núverandi búsetu, þarfir fyrir breytingar <strong>og</strong> óskir um hvernig<br />
búsetuúrræði ætti að bjóða uppá í sveitarfélaginu. Flestir þátttakendur voru ánægðir með<br />
núverandi búsetu en þó nokkrir komu með óskir um breytingar. Í umfjöllun um kanadíska<br />
líkanið um færni við iðju sem kynnt var í fræðilegu samantektinni kom fram að styrkjandi<br />
umhverfi s.s. <strong>búseta</strong> <strong>og</strong> heimili við hæfi er einn meginþátturinn í því að efla einstaklinga í<br />
daglegu lífi (Law o.fl., 2002). Þetta eru því mikilvægar upplýsingar að hafa til hliðsjónar fyrir<br />
þá sem veita félags<strong>þjónustu</strong> í Eyjafjarðarsveit svo þeir geti skipulagt <strong>þjónustu</strong> sína á þann hátt<br />
að hún stuðli að eflingu iðju. Flestir þátttakendur rannsóknar okkar voru ánægðir með<br />
núverandi búsetu en nokkrir komu með óskir um breytingar. Athygli vakti að um þriðjungur<br />
þátttakenda sögðust frekar velja Akureyri ef þeir þyrftu að flytja í annað búsetuúrræði <strong>og</strong> voru<br />
þættir í umhverfinu nefndir sem forsenda þessa viðhorfs s.s. að <strong>þjónustu</strong>íbúðir <strong>og</strong><br />
stofnanaþjónusta væru nú þegar til staðar þar.<br />
Heimaþjónusta<br />
Með aldrinum þurfa einstaklingar oft meiri aðstoð við athafnir daglegs lífs <strong>og</strong> þurfti<br />
meirihluti þátttakenda einhvers konar aðstoð við heimilishald sitt. Algengast var að<br />
þátttakendur fengju aðstoð frá börnum sínum sem flutt voru af heimilinu en einnig fékk<br />
tæplega fjórðungur <strong>þjónustu</strong> frá sveitarfélaginu. Þjónustan frá sveitarfélaginu skipti alla jafna<br />
miklu máli fyrir þá sem hana nýttu. Ljóst er því að þessi þjónusta er mikilvæg en í rannsókn
49<br />
Sólborgar Sumarliðadóttur <strong>og</strong> Kristínar Björnsdóttur (2011) kom fram að aldraðir<br />
einstaklingar vildu búa á heimili sínu sem lengst. Aðstoð sveitarfélagsins, fjölskyldu <strong>og</strong> góðar<br />
aðstæður heima fyrir voru forsenda áframhaldandi búsetu á eigin heimili. Þetta tengist fræðum<br />
kanadíska iðjulíkansins en það leggur áherslu á samspil einstaklings, iðju <strong>og</strong> umhverfis sem<br />
hefur áhrif á færni við iðju (Law o.fl., 2002). Með heima<strong>þjónustu</strong> er umhverfið bætt í takt við<br />
þarfir einstaklingsins <strong>og</strong> hefur þetta samspil áhrif á daglegt líf.<br />
Í lok spurningalistans sem lagður var fyrir gafst þátttakendum tækifæri til að koma því<br />
á framfæri sem þeim var efst í huga varðandi efni rannsóknarinnar. Margir sem nýttu sér þrif á<br />
vegum sveitarfélagsins hrósuðu starfsfólkinu sem vann þau verk. Nokkrir nefndu þó að<br />
þrifaþjónustan væri misjöfn eftir því hver þrifi. Í Svíþjóð var gerð rannsókn þar sem<br />
öldrunarþjónusta á hjúkrunarheimilum <strong>og</strong> heima<strong>þjónustu</strong> var metin. Notendur <strong>þjónustu</strong>nnar<br />
töldu viðmót starfsfólks vera það atriði sem hvað mestu máli skipti (Hasson <strong>og</strong> Arnetz, 2011).<br />
Út frá þessum tveimur rannsóknum kemur skýrt fram hvaða atriði aldraðir setja í forgang<br />
varðandi <strong>þjónustu</strong> <strong>og</strong> verðugt fyrir starfsfólk <strong>og</strong> skipuleggjendur <strong>þjónustu</strong> að hafa það í huga.<br />
Óskir um breytingar á <strong>þjónustu</strong> á vegum sveitarfélagsins voru ýmsar. Þriðjungur þeirra<br />
þátttakenda sem fengu aðstoð við þrif frá sveitarfélaginu töluðu um að illa væri þrifið <strong>og</strong> þeir<br />
vildu meiri <strong>og</strong> ítarlegri þrif. Í viðbótarupplýsingum út frá opinni spurningu komu fram viðhorf<br />
þátttakenda til heima<strong>þjónustu</strong>nnar þar sem nokkrum fannst hún vera of takmörkuð <strong>og</strong> þá helst<br />
verklýsing hennar. Kemur þetta að hluta til heim <strong>og</strong> saman við sænska rannsókn en þar voru<br />
ánægja <strong>og</strong> óánægja með <strong>þjónustu</strong> skoðuð út frá heilbrigði einstaklinga, heima<strong>þjónustu</strong>,<br />
heimahjúkrun <strong>og</strong> endurhæfingu. Þau atriði sem þátttakendur voru óánægðast með var hvað<br />
þeim fannst þeir hafa lítið um <strong>þjónustu</strong>na að segja. Einnig nefndu þeir að tíminn sem<br />
heimaþjónustan var hjá þeim væri ekki nægur (Karlsson o.fl., 2013). Af þessum niðurstöðum<br />
<strong>og</strong> samanburði við aðrar rannsóknir má sjá mikilvægi þess að hafa viðhorf <strong>og</strong> óskir notenda í<br />
fyrirrúmi við skipulagningu <strong>þjónustu</strong> svo komið sé á móts við þarfir þeirra. Eins <strong>og</strong> áður hefur
50<br />
komið fram er Eyjafjarðarsveit ekki með eigin reglur um heima<strong>þjónustu</strong> <strong>og</strong> verklagsreglur <strong>og</strong><br />
vísa í reglur Akureyrarbæjar. Samkvæmt lögum um félags<strong>þjónustu</strong> sveitarfélaga nr. 40/1991<br />
ber sveitarfélögum skylda til að setja reglur um félagslega heima<strong>þjónustu</strong>. Því ætti<br />
Eyjafjarðarsveit að útbúa eigin reglur um <strong>þjónustu</strong>na. Við gerð þeirra væri hægt að taka mið<br />
af ofangreindum óskum <strong>og</strong> viðhorfum íbúa.<br />
Í opinni spurningu sem hvatti fólk til að segja frá ef þörf væri á meiri <strong>þjónustu</strong> í<br />
sveitarfélagið <strong>og</strong> þá hvernig, kom fram að áhugi var fyrir verslun á svæðið. Nokkrum fannst<br />
öryggi í því að hringt yrði reglulega í fólk sem náð hefði háum aldri <strong>og</strong> athugað með líðan<br />
þeirra. Áhugi var fyrir heimsendingu matar <strong>og</strong> þá einnig um helgar auk þess sem nokkrir vildu<br />
aðstoð við snjómokstur <strong>og</strong> garð<strong>þjónustu</strong>. Ljóst er að einhver þörf er fyrir aðra <strong>þjónustu</strong> en þá<br />
sem er í boði <strong>og</strong> mikilvægt að hafa þessi atriði í huga við framtíðarskipulag <strong>þjónustu</strong>.<br />
Hugmyndir að frekari rannsóknum<br />
Við vinnslu rannsóknarinnar vöknuðu upp ýmsar spurningar sem fróðlegt væri að fá<br />
svör við. Áhugavert væri að framkvæma eigindlega rannsókn sem leitar svara við sömu<br />
rannsóknarspurningum <strong>og</strong> hér eru settar fram en það gæti nýst til að dýpka þær upplýsingar<br />
sem fram hafa komið. Eins gæti verið gagnlegt að skoða viðhorf, óskir <strong>og</strong> þarfir út frá<br />
sjónarhorni einstaklinga á aldrinum 60-67 ára til að fá mynd af því hvaða væntingar sá hópur<br />
hefur til <strong>þjónustu</strong> á efri árum. Við úthringingar í rannsókninni kom í ljós að fimm<br />
einstaklingar á íbúaskránni voru fluttir til Akureyrar <strong>og</strong> töldust því ekki til þýðisins.<br />
Áhugavert væri að skoða af hverju sá hópur hefur ákveðið að flytjast til Akureyrar, hvort<br />
ástæðan var vöntun á úrræðum í sveitarfélaginu, of langt að sækja <strong>þjónustu</strong> eða hvort aðrar<br />
ástæður lágu að baki.
51<br />
Takmarkanir<br />
Helstu takmarkanir þessarar rannsóknar eru að viðhorf <strong>og</strong> þjónusta eru einungis<br />
skoðuð út frá einu sveitarfélagi <strong>og</strong> því ekki hægt að alhæfa fyrir önnur sveitarfélög út frá<br />
niðurstöðum hennar. Við öflun gagna var notast við símakönnun þar sem rannsakendur<br />
hringdu í þátttakendur. Þrír spyrlar eru mismunandi <strong>og</strong> fyrirlögn spurningalistans því ekki<br />
alveg eins milli símtala. Svarhlutfall var minnst hjá aldurshópi c) eða 79 ára <strong>og</strong> eldri. Það telst<br />
takmarkandi þáttur þar sem ekki fæst jafn góð yfirsýn yfir viðhorf, óskir <strong>og</strong> þarfir þess hóps.<br />
Þar sem notast er við megindlega aðferð fæst ekki sama dýpt í svör eins <strong>og</strong> ef um eigindlega<br />
rannsókn væri að ræða. Reynsluleysi rannsakenda telst einnig sem takmarkandi þáttur en þetta<br />
er þeirra fyrsta rannsókn.<br />
Hagnýtt gildi fyrir iðjuþjálfun<br />
Eins <strong>og</strong> fram kemur fyrr í textanum byggir rannsókn þessi á kanadíska líkaninu um<br />
færni við iðju. Líkanið er notað meðal iðjuþjálfa <strong>og</strong> skoðar hvernig einstaklingsþættir,<br />
umhverfi <strong>og</strong> iðja vinna saman <strong>og</strong> hafa áhrif á þátttöku í daglegu lífi eða eflingu iðju.<br />
Rannsóknir sem kynntar voru áður hafa sýnt fram á áhrif einstaklingsþátta við iðju, þeir sem<br />
hraustir eru líkamlega <strong>og</strong> andlega sýndu meiri ánægju með félagslega <strong>þjónustu</strong> en þeir sem<br />
veikari voru (Karlsson o.fl., 2013). Eldri borgarar töldu andlegt heilbrigði <strong>og</strong> þá helst gott<br />
minni vera forsendu þess að geta verið sjálfbjarga (Guðrún Elín Benónýsdóttir ofl., 2009).<br />
Einstaklingsþáttum aldraðra <strong>og</strong> öldrunarbreytingum er erfitt að breyta en iðjuþjálfar geta<br />
aðlagað umhverfi <strong>og</strong> iðju þannig að efling iðju eigi sér stað.<br />
Ein tegund iðju er tómstundaiðja. Á efri árum gegnir tómstundaiðja oft mikilvægu<br />
hlutverki í lífi fólks <strong>og</strong> tekur við af starfshlutverkinu (Olson <strong>og</strong> O'Herron, 2004). Iðjuþjálfar<br />
hafa gert margs konar rannsóknir á tómstundaiðju aldraðra eins <strong>og</strong> kemur fram í fræðilegu<br />
samantektinni. Rannsóknir hafa sýnt að íbúar í dreifbýli eru líklegri til að stunda annars konar<br />
tómstundaiðju en þeir sem búa í þéttbýli (Su o.fl., 2006). Með því að þekkja viðhorf, óskir <strong>og</strong>
52<br />
þarfir íbúa fyrir tómstundaiðju er hægt að hanna <strong>þjónustu</strong>na þannig að hún stuðli að aukinni<br />
virkni við iðju. Dæmi um það er að þekkja viðhorf íbúa til fjölbreytileika <strong>og</strong> framboðs<br />
tómstundaiðju á vegum sveitarfélagsins <strong>og</strong> óskir um breytingar. Annað dæmi er að vita<br />
ástæðu þess að einstaklingar tóku ekki þátt í skipulögðu tómstundastarfi á vegum Félags<br />
aldraðra í Eyjafirði.<br />
Þriðji þátturinn í kanadíska líkaninu sem fjallað verður um er umhverfið. Dæmi um<br />
aðlagað umhverfi er að fólk haldi heimili í búsetuúrræði sem hentar því <strong>og</strong> þannig sé stuðlað<br />
að sjálfsbjargargetu. Húsnæðið má þá t.d. ekki vera orðið of gamalt eða vera það stórt að sá<br />
hinn sami treysti sér ekki að halda því við eins <strong>og</strong> niðurstöður rannsóknar okkar sýndu að ætti<br />
við í ýmsum tilfellum. Þá er nauðsynlegt að annar umhverfisþáttur, heimaþjónustan komi til<br />
móts við þarfir notenda, því eins <strong>og</strong> rannsókn okkar sýndi skipti sú heimaþjónusta sem<br />
þátttakendur fengu miklu máli. Einn viðmælandi taldi heilsueflandi heimsóknir vera bæði<br />
góðar <strong>og</strong> nytsamlegar. Þar koma m.a. iðjuþjálfar inn með hjálpartækjaráðgjöf <strong>og</strong> kynningu á<br />
<strong>þjónustu</strong> sem stuðlar að sjálfsbjargargetu. Þá geta iðjuþjálfar leiðbeint <strong>og</strong> metið þörf fyrir<br />
sértæka ferðamáta en rannsóknir hafa sýnt að með hentugum almenningssamgöngum var fólk<br />
virkara í tómstundaiðju <strong>og</strong> félagsskap (White o.fl., 2010). Rannsókn okkar skoðaði ferðamáta<br />
fólks, óskir þess <strong>og</strong> þarfir fyrir breytingar t.d. með ferli<strong>þjónustu</strong> <strong>og</strong> almenningssamgöngum <strong>og</strong><br />
væri það verðugt verkefni iðjuþjálfa að vinna áfram með þau gögn til að hafa áhrif á<br />
skipulagningu <strong>þjónustu</strong> <strong>og</strong> stuðla að aukinni virkni íbúa.
53<br />
HEIMILDASKRÁ<br />
Ahern, A. <strong>og</strong> Hine, J. (2012). Rural transport - Valuing the mobility of older people.<br />
Research in transportation economics, 34(1), 27-34.<br />
Akureyrarkaupstaður. (e.d.a). Ferliþjónusta. Sótt 21. mars 2013 af<br />
http://www.akureyri.is/is/thjonusta/velferd-<strong>og</strong>-fjolskyldan/aldradir/ferlithjonusta<br />
Akureyrarkaupstaður. (e.d.b). Öldrunarheimili Akureyrar. Sótt 24. apríl 2013 af<br />
http://www.akureyri.is/oldrunarheimili/heimilin<br />
Akureyrarkaupstaður. (e.d.c). Heimaþjónusta A: Verklagsreglur um þrif á heimilum. Sótt 8.<br />
apríl 2013 af<br />
www.akureyri.is/static/files/vefmyndir/akureyri/office/Verklagsreglur_loka.doc<br />
Arnadottir, S. A., Gunnarsdottir, E. D. <strong>og</strong> Lundin-Olsson, L. (2009). Are rural older<br />
Icelanders less physically active than those living in urban areas? A population-based<br />
study. Scandinavian Journal of Public Health, 37(4) 409-417. doi:<br />
10.1177/1403494809102776<br />
Bolli Þór Bollason. (2013). Tilfærsla öldrunar<strong>þjónustu</strong> frá ríki til sveitarfélaga. Sótt 26. apríl<br />
2013 af http://www.velferdarraduneyti.is/media/aldradir_sveitarfel<strong>og</strong>/Kynning-hja-<br />
Samfylkingunni-60plus-020213.pdf<br />
Búsetudeild Akureyrarbæjar. (2009). Reglur um heima<strong>þjónustu</strong> Akureyrarbæjar. Sótt af<br />
http://www.akureyri.is/static/files/vefmyndir/akureyri/pdf/heimathjonusta_reglur_1feb<br />
_2011.pdf<br />
Cole, H. P. <strong>og</strong> Donovan, T. A. (2008). Older farmers’ prevalence, capital, health, agerelated<br />
limitations and adaptations. Journal of Agromedicine, 13(2), 81-94.<br />
Coppola, S., Elliott, S. J. <strong>og</strong> Toto, P. E. (2008). Strategies to advance gerontol<strong>og</strong>y excellence:<br />
Promoting best practice in occupational therapy. Bethesda: American Occupational<br />
Therapy Association.
54<br />
Dagný Þórisdóttir, Ellert Kristinsson, Friðrik Jónsson, Hanna Jónsdóttir <strong>og</strong> Róbert W.<br />
Jörgensen. (2010). Stykkishólmsbær: Uppbygging á <strong>þjónustu</strong> <strong>og</strong> búsetuúrræðum fyrir<br />
aldraða <strong>og</strong> fatlaða í Stykkishólmsbæ. Sótt af<br />
http://www.stykkisholmur.is/Files/Skra_0040873.pdf<br />
Dalvíkurbyggð. (e.d.). Dalbær. Sótt 10. apríl 2013 af http://www.dalvik.is/Stofnanir-<strong>og</strong>thjonusta/Dalbaer/<br />
Davey, J. A. (2007). Older people and transport: coping without a car. Ageing and Society,<br />
27(1), 49-65.<br />
Eyjafjarðarsveit. (2009). Félagsaðstaða aldraðra. Sótt 17. apríl 2013 af<br />
http://www.eyjafjardarsveit.is/is/stjornsysla/frettir/felagsadstada-aldradra<br />
Eyjafjarðarsveit. (e.d.a). Félagsmál. Sótt 18. janúar 2013 af<br />
http://www.eyjafjardarsveit.is/is/thjonusta/felagsmal<br />
Eyjafjarðarsveit. (e.d.b). Ferðaþjónusta. Sótt 18. janúar 2013 af<br />
http://www.eyjafjardarsveit.is/is/ferdathjonusta<br />
Eyjafjarðarsveit. (e.d.c). Atvinnumal. Sótt 18. janúar 2013 af<br />
http://www.eyjafjardarsveit.is/is/thjonusta/atvinnumal<br />
Farley, O. W., Smith, L. L. <strong>og</strong> Boyle, S. W. (2009). Introduction to social work. Boston:<br />
Allyn and Bacon.<br />
Feldman, R.S. (2008). Pearson international edition: Development across the life span<br />
(5.útgáfa). New Yersey: Pearson Education.<br />
Félagsmálanefnd Eyjafjarðarsveitar. (2002). Erindisbréf fyrir félagsmálanefnd<br />
Eyjafjarðasveitar. Sótt 17. apríl 2013 af<br />
http://www.eyjafjardarsveit.is/static/files/ErindisbrefNefnda/felagsmalanefnd.pdf<br />
Field, A. (2009). Discovering statistics using SPSS. Los Angeles; London: SAGE publication.
55<br />
F<strong>og</strong>elholm, M., Valve, R., Absetz, P., Heinonen, H., Uutela, A., Patja, K. o.fl. (2006). Rural<br />
and urban differences in health and health behaviour: A baseline description of a<br />
community health-promotion pr<strong>og</strong>ramme for the elderly. Scandinavian Journal of<br />
Public Health, 34(6), 632-640.<br />
Guðrún Elín Benónýsdóttir, Sólveig Ása Árnadóttir <strong>og</strong> Sigríður Halldórsdóttir. (2009).<br />
Reynsla aldraðra, sem búsettir eru á eigin heimili, af heilbrigði <strong>og</strong> af því hvað<br />
viðheldur <strong>og</strong> eflir heilsu á efri árum. Tímarit hjúkrunarfræðinga, 85(1), 48-55.<br />
Hagstofa Íslands. (2012). Mannfjöldi 1. janúar 2012. Sótt af<br />
http://www.hagstofa.is/Pages/95?NewsID=8962<br />
Hagstofa Íslands. (e.d.). Mannfjöldi eftir kyni, aldri <strong>og</strong> sveitarfélögum 1998-2013 -<br />
Sveitarfélagaskipan hvers árs. Sótt 29. mars 2013 af<br />
http://www.hagstofa.is/?PageID=2593&src=/temp/Dial<strong>og</strong>/varval.asp?ma=MAN02001<br />
%26ti=Mannfj%F6ldi+eftir+kyni%2C+aldri+<strong>og</strong>+sveitarf%E9l%F6gum+1998%2D20<br />
13+%2D+Sveitarf%E9lagaskipan+hvers+%E1rs%26path=../Database/mannfjoldi/svei<br />
tarfel<strong>og</strong>/%26lang=3%26units=Fj%F6ld<br />
Hasson, H. <strong>og</strong> Arnetz, J. E. (2011). Care recipients' and family members' perceptions of<br />
quality of older people care: a comparison of home-based care and nursing homes.<br />
Journal Of Clinical Nursing, 20(9/10), 1423-1435. doi:10.1111/j.1365-<br />
2702.2010.03469.x<br />
Heilbrigðis- <strong>og</strong> tryggingamálaráðuneytið. (2003). Skýrsla stýrihóps um stefnumótun í<br />
málefnum aldraðra til ársins 2015. Reykjavík: Höfundur.<br />
Hvammur heimili aldraðra. (e.d.). Hvammur, heimili aldraðra. Sótt 16. apríl 2013 af<br />
http://www.hvammurhus.is/thjonusta/hvammur-heimili-aldradra/
56<br />
Ingibjörg S. Ásgeirsdóttir <strong>og</strong> Eygló Daníelsdóttir. (2011). Iðjuþjálfun aldraðra. Í Guðrún<br />
Pálmadóttir <strong>og</strong> Snæfríður Þóra Egilson (ritstjórar), Iðja, heilsa <strong>og</strong> velferð: Iðjuþjálfun í<br />
íslensku samfélagi (bls. 193-212). Akureyri: Háskólinn á Akureyri.<br />
Jackson, S. L. (2011). Research Methods and Statistics: A Critical Thinking Approach (4.<br />
útgáfa). Belmont, CA: Wadsworth.<br />
Jórunn Í. Sindradóttir <strong>og</strong> Ómar Harðarson. (2012). Endurskilgreining Hagstofu Íslands á<br />
þéttbýlisstöðum <strong>og</strong> byggðakjörnum. Reykjavík: Hagstofa Íslands.<br />
Karlsson, S., Edberg, A., Jakobsson, U. <strong>og</strong> Hallberg, I. (2013). Care satisfaction among older<br />
people receiving public care and service at home or in special accommodation.<br />
Journal Of Clinical Nursing, 22(3/4), 318-330. doi:10.1111/jocn.12115<br />
Krishnasamy, C., Unsworth, C. <strong>og</strong> Howie, L. (2011). The patterns of activity, and transport to<br />
activities among older adults in Singapore. Hong Kong Journal of Occupational<br />
Therapy, 21(2), 80-87.<br />
Lavrakas, P. J. (2010). Telephone surveys. Í Marsden, P. V. <strong>og</strong> Wright, J. D. (ritstjórar), The<br />
Handbook of Survey Research (2. útgáfa) (bls. 471-498). Bingley, UK: Emerlad book<br />
publishing.<br />
Law, M., Polatajko, H., Babtiste, S. <strong>og</strong> Townsend, E. (2002). Core concepts of occupational<br />
therapy. Í Townsend, E. (ritstjóri), Enabling occupation: an occupational therapy<br />
perspective (bls. 29-56). Ottawa: CAOT Publications ACE.<br />
Lög um félags<strong>þjónustu</strong> sveitarfélaga nr. 40/1991.<br />
Lög um gagnagrunn á heilbrigðissviði nr. 139/1998.<br />
Lög um málefni aldraðra nr. 125/1999.<br />
Lög um málefni fatlaðs fólks nr. 59/1992.<br />
Mertler, C. A. (2012). Action research: Improving schools and empowering educators.<br />
California: SAGE publication, Inc.
57<br />
Olson, L. <strong>og</strong> O'herron, E.R. (2004). Range of human activity: Leisure. Í Hinojosa, J. <strong>og</strong><br />
Blount, M.L. (ritstjórar), The texture of life: Purposeful activities in occupational<br />
therapy (bls. 345-358). Albany, N.Y.: The American Therapy Association Inc.<br />
Persónuvernd. (e.d.). Almennt um tilkynningarskylda vinnslu. Sótt 7. mars 2013 af<br />
http://www.personuvernd.is/tilkynningar/um-tilkynningarskylduna/<br />
Peters, K. E., Gupta, S., Stoller, N. <strong>og</strong> Mueller, B. (2008). Implications of the aging<br />
process: Opportunities for prevention in the farming community. Journal of<br />
Agromedicine, 13(2), 111-118. doi: 10/1080/10599240802202497<br />
Sigurður Guðmundsson. (2000). Hvernig eru hugtökin dreifbýli <strong>og</strong> landsbyggð skilgreind hér<br />
á landi? Sótt 25. október 2012 af http://visindavefur.is/?id=834.<br />
Sigurður Kristinsson. (2003). Siðfræði rannsókna <strong>og</strong> siðanefndir. Í Sigríður Halldórsdóttir <strong>og</strong><br />
Kristján Kristjánsson (ritstjórar), Handbók í aðferðafræði <strong>og</strong> rannsóknum í<br />
heilbrigðisvísindum (bls. 161-179). Akureyri: Háskólinn á Akureyri.<br />
Sigurlína Davíðsdóttir. (2003). Eigindlegar eða megindlegar rannsóknaraðferðir. Í Sigríður<br />
Halldórsdóttir <strong>og</strong> Kristján Kristjánsson (ritstjórar), Handbók í aðferðafræði <strong>og</strong><br />
rannsóknum í heilbrigðisvísindum (bls. 219-235). Akureyri: Háskólinn á Akureyri.<br />
Sigurveig H. Sigurðardóttir. (2006). Viðhorf eldra fólks: Rannsókn á viðhorfi <strong>og</strong> vilja<br />
aldraðra. Sótt af http://www.rbf.is/rbf/sites/rbf.hi.is/files/Ritr_d1-<br />
Vidhorf%20eldra%20f_lks.pdf<br />
Sjölund, B., Nordberg, G., Wimo, A. <strong>og</strong> von Strauss, E. (2010). Morbidity and physical<br />
functioning in old age: Differences according to living area. Journal of the American<br />
Geriatrics Society, 58(10), 1855-1862. doi: 10.1111/j.1532-5415.2010.03085.x<br />
Skjalasafn Eyjafjarðarsveitar. (2008). Samkomulag, dags 4.1.2008.<br />
Skjalasafn Eyjafjarðarsveitar. (2012). Samningur um ráðgjafar<strong>þjónustu</strong>, dags 9.5.2012.<br />
Snara veforðabók. (e.d.a). Ósk. Sótt af http://snara.is
58<br />
Snara veforðabók. (e.d.b). Viðhorf. Sótt af http://snara.is<br />
Snara veforðabók. (e.d.c). Þörf. Sótt af http://snara.is<br />
Snara veforðabók. (e.d.d). Þýði. Sótt af http://snara.is<br />
Sólborg Sumarliðadóttir <strong>og</strong> Kristín Björnsdóttir. (2011). Að eldast heima: Reynsla <strong>og</strong> óskir.<br />
Félag íslenskra hjúkrunarfræðinga, 87(3), 53-60.<br />
Stefán Ólafsson. (2007). Húsnæðiskönnun: Greining á þörf fyrir félagslegt húsnæði. Sótt af<br />
http://thjodmalastofnun.hi.is/sites/thjodmalastofnun.hi.is/files/skrar/konnun_a_torf_fyr<br />
ir__felagslegt_husnaedi_2007.pdf<br />
Stefán Ólafsson, Karl Sigurðsson <strong>og</strong> María J. Ammendrup. (1999). Lífshættir eldra fólks. Í<br />
Lífskjör, lífshættir <strong>og</strong> lífsskoðun eldri borgara á Íslandi 1988-1999. Kyslóðagreining<br />
<strong>og</strong> samanburður milli landa (bls. 47-56). Sótt af<br />
http://www.velferdarraduneyti.is/media/aldradir/Eldri_borgarar.pdf<br />
Su, B., Shen, X. <strong>og</strong> Wei, Z. (2006). Leisure life in later years: Differences between rural and<br />
urban elderly residents in China. Journal of Leisure Research, 38(3), 381-397.<br />
Svalbarðsstrandarhreppur. (e.d.). 3.3 – Þjónustustofnanir. Sótt 11. apríl 2013 af<br />
http://www.svalbardsstrond.is/is/page/adalskipulag_3.3/?cal_month=15<br />
Velferðarráðuneytið. (2012). Tilfærsla <strong>þjónustu</strong> við aldraða frá ríki til sveitarfélaga:<br />
Forsendur, verkefni, aðferðir. Sótt af<br />
http://www.velferdarraduneyti.is/media/aldradir_sveitarfel<strong>og</strong>/Greinargerd-Tilfaerslathjonustu-vid-aldrada-til-sveitarfelaga-15-03-2012.pdf<br />
Wang, H. X., Karp, A., Winblad, B. <strong>og</strong> Fratiglioni L. (2002). Late-Life Engagement in social<br />
leisure activities is associated with a decreased risk of dementia: A longitudinal study<br />
from Kungsholmen project. American Journal of Epidemiol<strong>og</strong>y, 155(12), 1081-1087.
59<br />
White, D. K., Jette, A. M., Felson, D. T., Lavalley, M. P., Lewis, C. E., Torner, J. C. <strong>og</strong><br />
Keysor, J. J. (2010). Are features of the neighborhood environment associated with<br />
disability in older adults? Disability and Rehabilitation, 32(8), 639-645. doi:<br />
10.3109/09638280903254547.<br />
World Health Organisation. (2008). Policies and practice for mental health in Europe -<br />
meeting the challenges. Denmark: WHO Regional office for Europe.<br />
Þingeyjarsveit. (e.d.). Samstarfsverkefni. Sótt 6. maí 2013 af<br />
http://www.thingeyjarsveit.is/stjornsysla/samstarfsverkefni/<br />
Þorlákur Karlsson. (2003). Spurningakannanir: Uppbygging, orðalag <strong>og</strong> hættur. Í Sigríður<br />
Halldórsdóttir <strong>og</strong> Kristján Kristjánsson (ritstjórar), Handbók í aðferðafræði <strong>og</strong><br />
rannsóknum í heilbrigðisvísindum (bls. 51-66). Akureyri: Háskólinn á Akureyri.<br />
Þórólfur Þórlindsson <strong>og</strong> Þorlákur Karlsson. (2003). Um úrtök <strong>og</strong> úrtaksaðferðir. Í Sigríður<br />
Halldórsdóttir <strong>og</strong> Kristján Kristjánsson (ritstjórar), Handbók í aðferðafræði <strong>og</strong><br />
rannsóknum í heilbrigðisvísindum (bls. 331-356). Akureyri: Háskólinn á Akureyri.
60<br />
FYLGISKJAL A: SPURNINGALISTI<br />
Góðan dag/kvöld er þetta X? Komdu sæl/ll. Ég heiti.... <strong>og</strong> er nemi við Háskólann á Akureyri<br />
<strong>og</strong> er að hringja vegna rannsóknar sem verið er að gera varðandi <strong>þjónustu</strong> við einstaklinga<br />
sem náð hafa 67 ára aldri. Er ég að trufla? Varstu búin að fá bréfið frá okkur? (Ef<br />
viðkomandi man ekki eftir bréfinu þá: Tilefnið er að óska eftir þátttöku þinni í rannsókn á<br />
viðhorfum <strong>og</strong> óskum 67 ára <strong>og</strong> eldri íbúa í Eyjafjarðarsveit. Rannsókn þessi er hluti af<br />
lokaverkefni nemenda í iðjuþjálfun við Háskólann á Akureyri <strong>og</strong> unnin í nánu samstarfi<br />
við félagsmálanefnd Eyjafjarðarsveitar. Tilgangur rannsóknarinnar er að kanna viðhorf,<br />
óskir <strong>og</strong> þarfir aldraðra íbúa í Eyjafjarðarsveit fyrir félagslegs<strong>þjónustu</strong> <strong>og</strong> búsetuúrræði í<br />
sveitarfélaginu).<br />
Spurningarnar varða viðhorf, óskir <strong>og</strong> þarfir fyrir félags<strong>þjónustu</strong> <strong>og</strong> búsetuúrræði<br />
sveitarfélagsins. E.t.v. útskýra aftur rannsóknina.<br />
Könnunin tekur um 20 mín.<br />
Svar þitt skiptir okkur miklu máli fyrir rannsóknina <strong>og</strong> vonandi geta niðurstöðurnar nýst til<br />
þess að bæta <strong>þjónustu</strong> Eyjafjarðarsveitar.<br />
Bakgrunnur<br />
Fyrstu tvær spurningarnar munum við ekki lesa upp heldur fylla inn í út frá íbúaskránni jafn<br />
óðum.<br />
1. Fæðingarár<br />
SVAR: 19___<br />
2. Kyn<br />
a. Kona<br />
b. Karl<br />
3. Hver er hjúskaparstaða þín í dag?<br />
a. Gift/ur eða í sambúð<br />
b. Ekkja/ekkill<br />
c. Aldrei verið gift/ur<br />
d. Fráskilin/n<br />
4. Þegar allt er upp talið, hvað hefur þú búið lengi í Eyjafjarðarsveit?<br />
a. SVAR: ____ár<br />
5. Búa einhverjir úr þinni nánustu fjölskyldu á svæðinu?<br />
a. Engir<br />
b. Næstum því engir bara makinn<br />
c. Um það bil helmingur<br />
d. Flestir<br />
e. Allir
61<br />
6. Hverjir búa á heimilinu að þér meðtöldum / meðtalinni?<br />
a. Svar:___________________________________________________________<br />
7. Stundar þú launað starf?<br />
a. Já, fullt starf<br />
b. Já, hlutastarf<br />
c. Nei<br />
8. Stundar þú sjálfboðastarf?<br />
a. Já, hvað?_______________________________________________________<br />
b. Nei<br />
Tómstundaiðja<br />
Hér á eftir spyr ég út í tómstunda- <strong>og</strong> félagsstarf, fyrst spyr ég almennt út í tómstundaiðju<br />
<strong>og</strong> félagsstarf <strong>og</strong> síðar það sem er í boði.<br />
9. Tekur þú þátt í tómstunda- eða félagstarfi?<br />
a. Já, hverju?______________________________________________________<br />
b. Nei<br />
10. Hversu oft stundar þú tómstunda- eða félagsstarf?<br />
a. 1-5 sinnum á ári<br />
b. 6-11 sinnum á ári<br />
c. 1-3 sinnum í mánuði<br />
d. Vikulega<br />
e. 2-4 sinnum í viku.<br />
f. Nær daglega<br />
11. Ert þú meðlimur í Félagi aldraðra í Eyjafirði?<br />
a. Já, er meðlimur<br />
b. Nei, en hef verið<br />
c. Nei, hef aldrei verið<br />
d. Annað?<br />
12. Tekur þú þátt í skipulögðu tómstundastarfi á vegum Félags aldraðra í Eyjafirði?<br />
a. Já<br />
b. Nei<br />
13. Hvaða tómstunda- eða félagsstarfi á vegum Félags aldraðra í Eyjafirði tekur þú<br />
þátt í?____________________________________________________
62<br />
14. Tekur þú oft, stundum, sjaldan eða aldrei þátt í skipulagningu/stjórnun atburða<br />
í sveitarfélaginu?<br />
a. Oft<br />
b. Stundum<br />
c. Sjaldan<br />
d. Aldrei<br />
15. Hve oft sækir þú tómstunda- <strong>og</strong>/eða félagsstarf á vegum Félags aldraðra í<br />
Eyjafirði?<br />
a. 1-5 sinnum á ári<br />
b. 6-11 sinnum á ári<br />
c. 1-3 sinnum í mánuði<br />
d. Vikulega<br />
e. 2-4 sinnum í viku.<br />
16. Hvað kemur helst í veg fyrir að þú sækir tómstunda- eða félagsstarf á vegum<br />
félagsins?<br />
Svar_ ___________________________________<br />
Næst spyr ég annars vegar um framboð eða magn tómstundatilboða sem boðið er upp á <strong>og</strong><br />
hinsvegar um fjölbreytni á tómstunda- <strong>og</strong> félagsstarfi.<br />
17. Hvernig finnst þér framboð á tómstunda- eða félagsstarfi aldraðra vera?<br />
a. Of mikið framboð<br />
b. Hæfilega mikið framboð<br />
c. Of lítið framboð<br />
d. Veit ekki<br />
18. Ef þér finnst of lítið framboð, hverju á að bæta við eða hvað finnst þér vanta?<br />
a. Svar: ________________________________________________________<br />
19. Hvernig finnst þér fjölbreytni í tómstunda eða félagsstarfi vera:<br />
a. Of mikil fjölbreytni<br />
b. Hæfilega mikil fjölbreytni<br />
c. Of lítil fjölbreytni<br />
d. Veit ekki
63<br />
20. Ef þér finnst of lítil fjölbreytni, hvað finnst þér vanta?<br />
a. Svar: ________________________________________________________<br />
Ferliþjónusta<br />
Næst spyr ég um ferli<strong>þjónustu</strong>, en ferliþjónusta er ferðaþjónusta sem gerir einstaklingum fært<br />
að stunda vinnu, þjálfun, nota heilbrigðis<strong>þjónustu</strong>, hæfingu hvers konar <strong>og</strong> tómstundaiðju.<br />
21. Ef þú hugsar um það að fara á milli staða eru nokkrar leiðir, hversu oft nýtir þú<br />
þér að:<br />
a. Aka sjálf/sjálfur<br />
i. Oft<br />
ii. Stundum<br />
iii. Sjaldan<br />
iv. Aldrei<br />
b. Vera ekið<br />
i. Oft<br />
ii. Stundum<br />
iii. Sjaldan<br />
iv. Aldrei<br />
c. Ganga<br />
i. Oft<br />
ii. Stundum<br />
iii. Sjaldan<br />
iv. Aldrei<br />
Ýmislegt getur hindrað fólk að komast milli staða. Næst spyr ég hversu oft, stundum,<br />
sjaldan eða aldrei eftirfarandi atriði hindra þig að komast milli staða<br />
22. Hvað hindrar þig helst við að ferðast á milli staða?<br />
a. Veðurfar <strong>og</strong> færð<br />
i. Oft<br />
ii. Stundum<br />
iii. Sjaldan<br />
iv. Aldrei
64<br />
b. Kostnaður<br />
i. Oft<br />
ii. Stundum<br />
iii. Sjaldan<br />
iv. Aldrei<br />
c. Heilsufar<br />
i. Oft<br />
ii. Stundum<br />
iii. Sjaldan<br />
iv. Aldrei<br />
d. Ek ekki sjálf/sjálfur<br />
i. Oft<br />
ii. Stundum<br />
iii. Sjaldan<br />
iv. Aldrei<br />
e. Vantar almenningssamgöngur<br />
i. Oft<br />
ii. Stundum<br />
iii. Sjaldan<br />
iv. Aldrei<br />
23. Ef ferliþjónusta væri í boði í Eyjafjarðarsveit hversu líklegt eða ólíklegt er að þú<br />
myndir nýta þér þá <strong>þjónustu</strong>?<br />
a. Mjög líklegt<br />
b. Frekar líklegt<br />
c. Veit ekki<br />
d. Frekar ólíklegt<br />
e. Mjög ólíklegt<br />
24. Hversu vel/illa gengur þér að komast ferða þinna?<br />
a. Mjög vel<br />
b. Frekar vel<br />
c. Hvorki vel né illa<br />
d. Frekar illa<br />
e. Mjög illa
65<br />
Búsetuúrræði<br />
Næst ætla ég að spyrja um búsetuúrræði. Búsetuúrræði snúa að því í hvers kyns<br />
búsetuformi fólk býr. Spyr ég um hvort núverandi búsetuúrræði henti þér, hvort þörf<br />
sé á aðlögun <strong>og</strong> um áhuga á <strong>þjónustu</strong>íbúðum fyrir aldraða.<br />
25. Í hvernig húsnæði býrðu?<br />
a. Eigið húsnæði<br />
b. Leiguhúsnæði á almennum leigumarkaði<br />
c. Húsnæði á vegum sveitarfélagsins<br />
d. Kaupleiga<br />
26. Hvernig hentar núverandi <strong>búseta</strong> þér?<br />
a. Mjög vel<br />
b. Frekar vel<br />
c. Hvorki vel né illa<br />
d. Frekar illa<br />
e. Mjög illa<br />
27. Ef núverandi <strong>búseta</strong> hentar illa, hvað er það sem mætti betur<br />
fara?_________________________________________________________________<br />
28. Hversu líklegt eða ólíklegt er að þú munir flytja í annað búsetuúrræði á næstu<br />
árum?<br />
a. Mjög líklegt<br />
b. Frekar líklegt<br />
c. Hvorki líklegt né ólíklegt<br />
d. Frekar ólíklegt<br />
e. Mjög ólíklegt<br />
29. Hefur þú áhuga á búsetuúrræði á vegum sveitarfélagsins?<br />
a. Nei<br />
b. Já<br />
c. Ef já, hvað viltu_____________________________________________
66<br />
30. Ef stæðu til boða <strong>þjónustu</strong>íbúðir fyrir aldraða í Eyjafjarðarsveit hversu líklegt<br />
eða ólíklegt væri að þú myndir nýta þér þann kost?<br />
a. Mjög líklegt<br />
b. Frekar líklegt<br />
c. Hvorki líklegt né ólíklegt<br />
d. Frekar ólíklegt<br />
e. Mjög ólíklegt<br />
Heimaþjónusta<br />
Næst spyr ég um heima<strong>þjónustu</strong>. Dæmi um heima<strong>þjónustu</strong> er aðstoð við þrif eða önnur<br />
heimilisstörf, aðstoð við eigin umsjá, félagslegur stuðningur/liðveisla,<br />
heimsóknarþjónusta, aðstoð við innkaup, ráðgjöf iðjuþjálfa eða annað sem óskað er<br />
eftir.<br />
31. Færðu einhvern tímann aðstoð við það sem þarf að gera heimavið frá<br />
einhverjum?<br />
a. Nei<br />
b. Já hverjum?___________________________________________________<br />
i. Annar aðili sem býr á heimilinu<br />
ii. Dóttir sem býr ekki á heimilinu<br />
iii. Sonur sem býr ekki á heimilinu<br />
iv. Tengdadóttir sem býr ekki á heimilinu<br />
v. Tengdasonur sem býr ekki á heimilinu<br />
vi. Barnabarn sem býr ekki á heimilinu<br />
vii. Heimilishjálp/ heimahjúkrun<br />
viii. Aðkeypt aðstoð<br />
ix. Nágranni eða annar góður vinur<br />
32. Ertu að nýta þér <strong>þjónustu</strong> heim, ef já, hverskonar <strong>þjónustu</strong>?<br />
a. Já, hverja?_______________________________________________________<br />
b. Nei (svara næst 35)
67<br />
33. Hversu miklu eða litlu máli skiptir þig sú þjónusta sem þú færð heim?<br />
a. Mjög miklu máli<br />
b. Frekar miklu máli<br />
c. Hvorki miklu né litlu máli<br />
d. Frekar litlu máli<br />
e. Mjög litlu máli<br />
34. Uppfyllir sú þjónusta sem þú færð þarfir þínar?<br />
a. Já<br />
b. Nei, hvers vegna ekki? ________________________________________<br />
35. Er þörf fyrir aðra <strong>þjónustu</strong> á vegum sveitarfélagsins sem ekki er í boði nú?<br />
a. Já, hvaða?____________________________________________________<br />
b. Nei<br />
36. Er eitthvað fleira varðandi það sem við höfum rætt sem þú vilt koma á framfæri?<br />
Svar?________________________________________________
68<br />
FYLGISKJAL B: KYNNINGARBRÉF<br />
Ágæti viðtakandi Akureyri 26.2.2013<br />
Tilefni þessa bréfs er að óska eftir þátttöku þinni í rannsókn á<br />
viðhorfum <strong>og</strong> óskum 67 ára <strong>og</strong> eldri íbúa í Eyjafjarðarsveit. Rannsókn<br />
þessi er hluti af lokaverkefni nemenda í iðjuþjálfun við Háskólann á<br />
Akureyri <strong>og</strong> unnin í nánu samstarfi við félagsmálanefnd<br />
Eyjafjarðarsveitar. Tilgangur rannsóknarinnar er að kanna viðhorf,<br />
óskir <strong>og</strong> þarfir aldraðra íbúa í<br />
Eyjafjarðarsveit fyrir félagslega <strong>þjónustu</strong> <strong>og</strong> búsetuúrræði í<br />
sveitarfélaginu.<br />
Þátttaka í rannsókninni felst í því að svara símleiðis spurningalista<br />
sem inniheldur um 30 spurningar. Á næstu dögum munu undirritaðar<br />
hafa samband við þig <strong>og</strong> falast eftir þátttöku. Fallist þú á að taka þátt<br />
mun spurningalistinn verða lagður fyrir í framhaldinu.<br />
Með því að svara spurningalistanum hefur þú samþykkt að taka þátt í<br />
rannsókninni. Ekki verður spurt um heilsufar eða önnur viðkvæm<br />
persónuleg atriði. Spurningalistinn er nafnlaus <strong>og</strong> fyllsta trúnaði er<br />
heitið. Ekki verður unnt að rekja niðurstöður hans til einstakra<br />
þátttakenda.<br />
Með von um góðar undirtektir,<br />
Arndís Jóna Guðmundsdóttir<br />
(s: 661-0945, netfang: ha090349@unak.is)<br />
Jónína Harpa Njálsdóttir<br />
(s: 847-7973, netfang: ha090336@unak.is)<br />
Lillý Rebekka Steingrímsdóttir<br />
(s: 848-2107, netfang: ha090333@unak.is)<br />
Ábyrgðarmaður:<br />
Kristín Sóley Sigursveinsdóttir,<br />
Lektor við Iðjuþjálfunarfræðideild Háskólans á Akureyri<br />
(s: 460 8467, netfang: kristinssig@unak.is)
FYLGISKJAL C: STAÐFESTING FRÁ PERSÓNUVERND<br />
69