Untitled - Iverieli
Untitled - Iverieli
Untitled - Iverieli
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
amaz xalvaSi<br />
andria pirvelwodebuli<br />
saqarTveloSi<br />
gamomcemloba `lazare+~<br />
baTumi 2011<br />
1<br />
daibeWda baTumisa da lazeTis, CrdiloeT amerikisa da kanadis<br />
mitropolit dimitris (SiolaSvilis) locva-kurTxeviT<br />
naSromi eZRvneba andria pirvelwodebulis saqarTveloSi qadagebis<br />
amsaxvel naTargmn da originalur literaturas. adreul<br />
teqstebTan, `andria mociqulis mimoslvasTan~ da mis qarTul<br />
redaqciebTan erTad Seswavlilia qarTul literaturaSi Camoyalibebuli<br />
sxvadasxva lokaluri tradicia. dadgenilia gviandeli<br />
qarTuli teqstebis mimarTeba pirvelwyaroebTan da ruis-urbnisis<br />
saeklesio krebis `ZegliswerasTan~. gamovlenilia mizezebi, romlebic<br />
ganapirobebdnen wm. andria mociqulis misioneruli moRvaweobis<br />
istoriisa da marSrutis ganvrcobas.<br />
wigni gamiznulia filologebisaTvis, istorikosebisaTvis da<br />
aRniSnuli sakiTxebiT dainteresebuli yvela pirisaTvis.<br />
redaqtorebi: manglisisa da walkis mitropoliti,<br />
profesori anania jafariZe<br />
saqarTvelos mecnierebaTa erovnuli akademiis<br />
wevr-korespondenti, profesori revaz siraZe<br />
recenzentebi: filologiis doqtori SoTa jijieSvili<br />
istoriis doqtori emzar kaxiZe<br />
garekanis pirvel gverdze:<br />
wm. andria mociquli awyuris xatiT xelSi. freska (gelaTi, XVII s.)<br />
ISBN 978-99940-803-9-7<br />
© ramaz xalvaSi, 2011<br />
2
sarCevi<br />
Sesavali ......................................................................................................................................................... 5<br />
wm. andria pirvelwodebuli bibliasa da<br />
apokriful tradiciaSi ............................................................................................................. 10<br />
`andria mociqulis mimoslva~ da misi kvali<br />
XI saukunis qarTul literaturaSi ........................................................................... 20<br />
andria mociqulis qadageba `ninos cxovrebaSi~ .......................................... 36<br />
galobani anCis xatisani .......................................................................................................... 43<br />
`mimoslvis~ qarTuli redaqciebi da<br />
`axali qarTlis cxovreba~ .................................................................................................... 57<br />
mesxuri gadmocemis berZnuli<br />
da qarTuli versiebi .................................................................................................................... 75<br />
separatistuli tendenciebi mesxur gadmocemaSi ....................................... 99<br />
RvTismSoblisadmi wilxvdomiloba, wm. andrias<br />
qadageba da awyuris xati ...................................................................................................... 109<br />
awyuris RvTismSoblis xatis matiane ................................................................... 118<br />
Teimuraz batoniSvilis `istoria iveriisa~ ............................................... 130<br />
ZiriTadi daskvnebi ....................................................................................................................... 140<br />
gamoyenebuli literatura ................................................................................................. 146<br />
APOSTLE ST. ANDREW IN GEORGIA (SUMMARY) …...................................................................... 153<br />
saZiebeli .................................................................................................................................................. 157<br />
3<br />
eZRvneba<br />
roland daviTaZis<br />
naTel xsovnas<br />
4
Sesavali<br />
saqarTvelos eklesia samociquloa, radgan CvenSi<br />
qristianoba mociqulebma gaavrceles. am misiis winam-<br />
ZRoli wm. andria pirvelwodebuli iyo, romelic qar-<br />
Tul saeklesio tradiciaSi pirvelmqadageblis saxeliT<br />
ixsenieba.<br />
mociqulTa qadageba avtokefaliis erT-erTi mTavari<br />
safuZvelia, magram, amasTanave, yvela avtokefaluri<br />
eklesia Tanasworuflebiania erTmaneTis mimarT imis<br />
miuxedavad, maT TavianTi avtokefalia uSualod mociqulebisagan<br />
miiRes, Tu maT mier daarsebuli eklesiebis<br />
meSveobiT (anania [jafariZe] 2009: 131).<br />
qarTlSi (iberiaSi) 1 qristianoba saxelmwifo religiad<br />
mirian mefis dros gamocxadda. saqarTvelos eklesia<br />
ierarqiulad antioqiis eklesias daeqvemdebara<br />
da damoukidebloba (avtokefalia) mogvianebiT, vaxtang<br />
gorgaslis dros, miiRo, rac daadastura konstantinopolis<br />
VI msoflio saeklesio krebam (680 w.): `brZanes<br />
esreT wmidisa eklesiisa saqarTvelosaTÂs, romel ars<br />
wmida mcxeTa, raTa iyos swor pativiTa viTarca samociqulo<br />
kaTolike eklesiani~ (qca I: 232; goilaZe 1991:<br />
189).<br />
XI saukuneSi saqarTvelos eklesiis avtokefalia<br />
eWvqveS dadga, radgan arsebobda azri, rom avtokefaliis<br />
ufleba mxolod im eklesiebs aqvT, romelnic mociqulebma<br />
daaarses, saqarTvelos eklesia ki, antioqiis<br />
eklesiis imJamindeli mesveurebis azriT, ar iyo mociqulTa<br />
mier daarsebuli. antioqiis patriarqTan gamarTuli<br />
disputis dros saeklesio damoukideblobis<br />
dacva wm. giorgi mTawmidelma SeZlo da yvela argumen-<br />
`<br />
1 IV saukuneSi, iseve rogorc mociqulTa dros, qarTli (iberia) Sav<br />
zRvamde vrceldeboda da moicavda dasavleT saqarTvelos (egriss)<br />
da Woroxis auzis qarTul provinciebs, sadac andria pirvelwodebulma<br />
qristes saxareba iqadaga.<br />
5<br />
ti `andria mociqulis mimoslvis~ teqstidan moiyvana,<br />
romelic qarTul enaze misma didma winamorbedma ef-<br />
Tvime aTonelma Targmna. es teqsti adasturebs, rom saqarTveloSi<br />
qristianoba iqadaga samma mociqulma: andria<br />
pirvelwodebulma, simon kananelma da mataTam<br />
(mataTiam).<br />
saqarTvelos qristianizaciisa da mociqulTa qadagebis<br />
istoria amave saukuneSi Seiswavles leonti mrovelma<br />
da efrem mcirem. leonti mrovelma mociqulTa<br />
misionerul marSrutSi daasaxela afxazeTi, egrisi da<br />
klarjeTi, xolo efrem mcirem wm. andria mxolod dasavleTi<br />
saqarTvelos (avazgiis // afxazeTis) pirvelmqadageblad<br />
gamoacxada.<br />
gansakuTrebuli pozicia daafiqsira ruis-urbnisis<br />
saeklesio krebam, romlis `Zegliswerac~ wm. andrias<br />
misionerul marSrutSi arcerT qarTul regions ar<br />
gamoyofs da yuradRebas amaxvilebs samociqulo qadagebis<br />
zogaderovnul mniSvnelobaze: wm. andriam iqadaga<br />
`yovelsa queyanasa saqarTveloÁsasa~ _ naTqvamia<br />
ganCinebaSi. e. i. mxolod afxazeTi, egrisi an klarje-<br />
Ti ki ar gananaTla, aramed _ sruliad saqarTvelo.<br />
`Zeglisweris~ es ganCineba, rogorc Cans, yvelas<br />
erTnairad ar esmoda, amitom XII saukunidan daiwyes<br />
`andria mociqulis mimoslvis~ teqstis informaciulad<br />
Sevseba. Seiqmna `mimoslvis~ adgilobrivi, qarTuli<br />
redaqciebi, romlebic wm. andrias misionerul mogzaurobebs<br />
sxvadasxva qarTul provinciaze ganavrcobdnen.<br />
andria pirvelwodebulis qadagebis marSrutSi<br />
Sevida: nigali, kola, artaani, tao, klarjeTi (anCa),<br />
aWara (didaWara), samcxe (awyuri), samegrelo, svaneTi,<br />
Sida qarTli, kaxeTi da sxva.<br />
am TvalsazrisiT, gansxvavebul tradiciebs Caeyara<br />
safuZveli arsen beris `ninos cxovrebasa~ da ioane an-<br />
Celis sagalobelSi.<br />
6
wm. andrias misionerul marSrutSi arsen berma nigali<br />
CarTo. `galobani anCis xatisanis~ mixedviT ki,<br />
mociqulma saqarTveloSi (klarjeTSi) daavana anCis<br />
macxovris xati.<br />
XV-XVI saukuneebSi literaturulad gaformda mesxuri<br />
gadmocema aWarasa (didaWarasa) da samcxeSi (awyurSi)<br />
wm. andrias qadagebis Sesaxeb, romlis mixedvi-<br />
Tac, wm. andrias mier saqarTveloSi SemobrZanebuli<br />
xati awyuris RvTismSobelia da ara anCis xati.<br />
XVIII saukuneSi `mimoslvis~ qarTuli redaqcia da<br />
mesxuri gadmocemis literaturuli varianti `axal<br />
qarTlis cxovrebaSi~ Seitanes.<br />
XIX saukunis istoriografiam ukritikod miiRo<br />
`axal qarTlis cxovrebaSi~ Tavmoyrili cnobebi 2 . amis<br />
dasturia d. baqraZisa da m. broses naSromebi (baqraZe<br />
1889: 107; brose 1895: 33-34). danarCeni mkvlevarebi am ori<br />
mecnieris Tvalsazriss imeorebdnen, rogorc amas iv.<br />
javaxiSvili SeniSnavs. samagierod, hiperkritikuli aRmoCnda<br />
Tavad iv. javaxiSvilis gamokvleva, romelSic<br />
uaryofilia mociqulTa saqarTveloSi qadagebis faqti:<br />
`is garemoeba, rom arc TviT saqarTveloSi icodnen<br />
VIII-IX saukunemde andrias iberiaSi mimosvlis Sesaxeb,<br />
uflebas gvaZlevs vTqvaT, rom andria pirvelwodebuli<br />
arc rodis ar yofila kavkasiaSi sazogadod da ker-<br />
Zod saqarTveloSi, rom andrias mimosvla da qadageba<br />
iveriaSi mxolod Tqmulebaa, iseTi Tqmuleba, romelsac<br />
istoriisaTvis araviTari mniSvneloba ara aqvs~ –<br />
werda jer kidev axalgazrda iv. javaxiSvili specialur<br />
gamokvlevaSi `andria mociqulis da wmida ninos<br />
moRvaweoba saqarTveloSi~ (javaxiSvili 1900: 48). mas es<br />
Sexeduleba arc SemdgomSi gadausinjavs.<br />
`<br />
2 ramdenadme gansxvavebul gzas daadga Teimuraz batoniSvili,<br />
romelmac wm. andrias misioneruli marSruti kidev ufro ganavrco<br />
da masSi aRmosavleTi saqarTvelos regionebTan erTad biWvinTac<br />
Seitana.<br />
7<br />
XX saukuneSi moRvawe qarTveli mecnierebi gverds<br />
ver uvlidnen iv. javaxiSvilis mosazrebas. aRniSnul-<br />
Tan dakavSirebiT r. siraZe wers: `samwuxarod, am saukunis<br />
dasawyisidan TviT saxelovani qarTveli mecnierebis<br />
mier `andreas mimoslvis~ mniSvneloba ignorirebul<br />
iqna, rac araa marTebuli. es iyo maqsimalisturi<br />
skefsisis gamovlineba. momavalSi mizanSewonilia amgvari<br />
nihilisturi mimarTebis daZleva~ (siraZe 1992:<br />
88).<br />
bolo ori aTwleuli sakiTxis kvlevisaTvis gansakuTrebiT<br />
nayofieri aRmoCnda.<br />
`andria mociqulis mimoslvis~ nihilisturi Sefasebis<br />
daZleva scada Tanamedrove qarTulma saeklesio<br />
istoriografiam, romelmac ndoba gamoucxada ara marto<br />
`mimoslvas~, aramed mis gviandel qarTul redaqciebs<br />
da `axal qarTlis cxovrebaSi~ Setanil CanarTebs.<br />
amiT, arsebiTad, XIX saukunis qarTuli istoriografiuli<br />
tradicia aRorZinda, romelic sabWour periodSi<br />
TiTqmis bolomde miviwyebuli iyo (anania [jafariZe]<br />
2009: 118-127).<br />
ukanasknel periodamde `andria mociqulis mimoslva~<br />
cnobili iyo m. sabininis gamocemiT, romelic gviandel,<br />
1839 wlis xelnawers (quT. 103) emyareboda (sabinini<br />
1882: 24-47). garda amisa, daudgeneli iyo qarTuli<br />
Targmanis berZnuli dedani. es xarvezebi m. kobiaSvilma<br />
gamoaswora, romelmac monografiulad Seiswavla<br />
`mimoslvis~ efTvimeseuli Targmani, gamoavlina misi<br />
berZnuli wyaro da xuT yvelaze sando xelnawerze<br />
dayrdnobiT gamosca akademiurad dadgenili teqsti,<br />
vrcel gamokvlevasTan erTad (mimosvla 2008).<br />
2001 wels sruliad saqarTvelos kaTolikos-patriarqma,<br />
uwmindesma da unetaresma ilia II-m, daafuZna<br />
fondi `qristianuli kvlevis saerTaSoriso centri~,<br />
romelsac daeqvemdebara `wm. andria pirvelwodebulis<br />
8
gzis mkvlevi eqspedicia~ (xelmZRvaneli – d. berZeniSvili).<br />
2001-2008 wlebSi am jgufma saqarTvelosa da<br />
TurqeTis teritoriaze 5 samecniero eqspedicia moawyo.<br />
mopovebuli masalebi d. berZeniSvilis gamokvlevebTan<br />
erTad daibeWda wignSi `andria pirvelwodebulis nakvalevze~<br />
(andria 2009). erT-erT statiaSi d. berZeniSvili<br />
samarTlianad aRniSnavs, rom `axal qarTlis cxovrebaSi~<br />
Setanili `mimoslvis~ qarTuli redaqciebi da<br />
lokaluri gadmocemebi kritikul Seswavlas moiTxovs<br />
(berZeniSvili 2004: 84).<br />
winamdebare naSromi aRniSnuli problemebis istoriul-filologiur<br />
Seswavlas eZRvneba. cal-calke<br />
ganvixilavT bibliur, apokriful, hagiografiul, himnografiul,<br />
liturgikul, istoriografiul teqstebs<br />
da lokalur tradiciebs.<br />
Cveni mTavari mizania andria pirvelwodebulis saqarTveloSi<br />
qadagebis amsaxveli naTargmni da originaluri<br />
teqstebis kritikuli analizi, `andria mociqulis<br />
mimoslvis~ qarTul TargmanSi Setanil cvlilebebze<br />
Tvalis gadevneba da am teqstis qarTul redaqciebSi<br />
gviandeli plastebis gamoyofa, XI-XVIII saukuneebis<br />
qarTul literaturaSi Camoyalibebuli gansxvavebuli<br />
tradiciebis Seswavla da maTi wanamZRvrebis<br />
kvleva, im mizezebis Zieba, romelTa gamoc ganivrcoboda<br />
wm. andrias misioneruli moRvaweobis istoria<br />
da marSruti.<br />
9<br />
wm. andria pirvelwodebuli<br />
bibliasa da apokriful tradiciaSi<br />
andria pirvelwodebulisadmi miZRvnili literatura<br />
wminda werilTan erTad moicavs apokriful, hagiografiul,<br />
homiletikur da himnografiul teqstebs.<br />
mociqulis cxovrebis pirvel naxevarze kanonikur<br />
cnobebs `axali aRTqma~ gvawvdis. saxarebis mixedviT,<br />
wm. andria da misi Zma simoni (SemdgomSi – wm. petre<br />
mociquli) daibadnen galileis patara qalaq beTsaida-<br />
Si, romlis mkvidri iyo aseve wm. filipe mociquli<br />
(ioan. 1.44).<br />
galilea gamoirCeoda berZnul kulturasTan siaxloviT<br />
(Sdr.: ioan. 12.20-22), amitom ar aris gasakviri,<br />
rom ebraelma ionam Tavis umcros Svils berZnuli<br />
saxeli `andria~ daarqva _ Ανδρέας berZnulad `mxnes~,<br />
`mamacs~ niSnavs.<br />
beTsaida mebadurebis dasaxleba iyo. ionas ojaxic<br />
genesareTis tbaSi TevzWeras misdevda, jer beTsaidaSi,<br />
xolo Semdeg _ kapernaumSi, sadac andria da simoni<br />
mogvianebiT gadavidnen sacxovreblad. maTesa da markozis<br />
saxarebebis mixedviT, swored TevzWeris dros<br />
mouwoda Zmebs qristem da `adamianTa mebadurebad~<br />
gadaqceva aRuTqva, riTac maTi mociqulebrivi misia<br />
gacxadda (maT. 4.18-22, mark. 1.16-18).<br />
wm. andria qristesTan misvlamde wm. ioane naTlismcemels<br />
daemowafa 3 . naTlisRebis meore dRes ki mociqulTagan<br />
pirveli Sexvda macxovars da maSinve gahyva<br />
mas, ris gamoc aRmosavlur qristianul tradiciaSi<br />
`pirvelwodebulis~ saxeli daimkvidra. manve miiyvana<br />
qristesTan Tavisi Zma simoni (ioan. 1.35-42).<br />
`<br />
3 wm. ioane naTlismcemlis mowafeobam zegavlena moaxdina wm. andria<br />
pirvelwodebulis ikonografiuli tipis Camoyalibebaze. maTi<br />
garegnuli msgavseba (Tma, pirisaxe) advilad SesamCnevia.<br />
10
damowafebisa da mociqulad arCevis Semdeg wm. andria<br />
TiTqmis aRarasodes ganSorebia macxovars, Tumca<br />
zemoT aRniSnuli epizodebis garda, igi `oTxTavSi~<br />
sagangebod mxolod ramdenjerme ixsenieba: macxovris<br />
mier xuTi aTasi kacis dapurebis epizodSi (ioan. 6.8)<br />
da zeTisxilis mTaze qadagebis dros, roca qristem<br />
Tavisi oTxi mociqulis (andrias, petres, iakobisa da<br />
ioanes) winaSe eklesiis momavali da meored mosvla<br />
iwinaswarmetyvela (mark. 13.3).<br />
qristes jvarcmisa da amaRlebis Semdeg wm. andria<br />
moxseniebulia zeTisxilis mTidan ierusalimSi dabrunebul<br />
mociqulTa Soris, romlebmac mataTa airCies<br />
iuda iskariotelis nacvlad (saqme 1.13). andria maTTan<br />
erTad iyo ormocdameaTe dResac, roca mociqulebze<br />
suli wmida gadmovida.<br />
wm. andria mociqulis Semdgom Rvawlze, qadagebasa<br />
da mowameobriv aRsasrulze mogviTxroben apokrifuli<br />
teqstebi, romelTa Zveli redaqciebi Semonaxulia<br />
berZnul, laTinur, siriul, somxur, qarTul, koptur<br />
da eTiopiur enebze.<br />
apokrifebs Soris yvelaze adreulia `andria mociqulis<br />
saqmeebi~, romelsac II saukunis Sua wlebiT TariRdeba<br />
(J.-m. priori). aseve adreulia `andria da<br />
barTlome mociqulebis saqmeebi~, `petre da andria<br />
mociqulebis saqmeebi barbarosTa qalaqSi~ da `andria<br />
da mataTa mociqulebis saqmeebi anTropofagTa (kacismWamelTa)<br />
qveyanaSi~ (enciklopedia II: 405-406). am ukanasknelis<br />
erT-erTi versia qarTuladac iyo naTargmni.<br />
apokrifis mokle Sinaarsi amgvaria: mociqulTa wilisyris<br />
dros wm. mataTas ergo anTropofagTa qveyanaSi<br />
qadageba. kacismWamelebma Tvalebi dasTxares mas, sasikvdilod<br />
gaamzades da sapyrobileSi gamoketes, sadac<br />
macxovarma gankurna. wm. mataTas gamosaxsnelad anTropofagebTan<br />
Casvla wm. andrias daevala, romelsac win<br />
11<br />
qriste miuZRoda. sapyrobilesTan misuli mociqulis<br />
locviT mcvelebma suli ganuteves da cixis karebi<br />
gaiRo, ris Semdegac andriam da tyveobidan gaTavisuflebulma<br />
mataTam mravali anTropofagi moaqcies qristes<br />
sarwmunoebaze.<br />
`andria da mataTa mociqulebis saqmeebis~ zogierT<br />
variantSi, saxelTa msgavsebisa da aRrevis gamo, mata-<br />
Tas nacvlad maTe maxarebeli ixsenieba (Ματθίας ><br />
Ματθαίος). Txzulebis qarTuli Targmanis saTauria:<br />
`mimoslvaÁ mociqulTaÁ, odes-igi waravlina ufalman<br />
mociquli andriaÁ sofelsa mas kacismWamelTasa gamoyvanebad<br />
maTesa sapyrobiliT~. teqsti aseTive saTauriT<br />
ixsenieba qarTul apokrifTa indeqsSi, romelic<br />
efTvime aTonels ekuTvnis: `mociqulTa cxorebani~<br />
romelnime garyunil arian mwvalebelTagan: wmidisa<br />
maTe maxareblisaÁ da wmidisa andriasi~ (kekeliZe 1980:<br />
433, 448).<br />
eklesiis mier akrZaluli apokrifebis mravali motivi<br />
VIII-X saukuneebis bizantiel avtorTa (epifane monazvnis,<br />
nikita paflagonielisa da simeon logoTetis)<br />
sakiTxavebSi moxvda, Tumca gadamuSavebuli saxiT.<br />
magaliTad, epifane monazoni da nikita-daviT paflagonieli<br />
anTropofagebad (romlebzec `andria da mataTa<br />
mociqulebis saqmeebi~ mogviTxrobs) sinopSi mcxovreb<br />
warmarTebs miiCneven.<br />
apokrifebSi wm. andrias misioneruli mogzaurobebis<br />
Sesaxeb ori gansxvavebuli tradicia Camoyalibda.<br />
teqstebis erT nawilSi mociqulis qadageba ukavSirdeba<br />
SavizRvispireTis qveynebs, xolo meore nawilSi –<br />
skviTeTs.<br />
cnobebs SavizRvispireTSi wm. andriasa da wm.<br />
petres misionerul moRvaweobaze II-V saukuneebis apokrifebi<br />
gvawvdian. maT safuZvels umagrebs wm. petre<br />
mociqulis kaTolike epistole, romelic pontoeli,<br />
12
kapadokieli, asieli da biTvinieli pirvelqristianebisadmi<br />
mimarTviT iwyeba (1 petr. 1.1). am tradicias<br />
asaxavs somxuridan qarTulad naTargmni teqsti fsevdo-basilis<br />
`micvalebaÁ yovladwmidisa mariamisi~, romelSic<br />
SavizRvispireTis sxva regionebTan erTad<br />
dasasaxelebulia istoriuli kolxeTis miwa-wyalze<br />
arsebuli berZnuli savaWro axalSeni sebastopolisi<br />
(Zveli dioskuria, dRevandeli soxumi) da romauli<br />
cixesimagre afsarosi (dRevandeli gonio):<br />
`mariam hrqua andrias, iakobs da filipes, sÂmons da<br />
lukas: `mnebavs raÁTa Tquen mauwyoT, Tu rasa adgilsa<br />
iyveniT~. andria Tqua: `zRÂskideni biTÂnisani movlen da<br />
pontoÁsani da TrakeTisani da TrakonelTa queyanaÁ, da<br />
sebastinelTaca qalaqsa mived didsa, sadaca afsarelTa<br />
banaki iyo. amaT yovelTa zeda Zesa Sensa vqadagebdi~<br />
(esbroki 1974: 141).<br />
saeklesio gardamocemis ganvrcobasa da ganviTarebaze<br />
politikurma faqtorebmac moaxdina zegavlena.<br />
konstantinopolis gaZlierebas mohyva misi episkoposebis<br />
aRzeveba4 da aqtualoba SeiZina wm. andrias<br />
qadagebis SavizRvispirul-balkanurma lokalizaciam,<br />
romelic mociqulis misionerul moRvaweobas konstantinopolis<br />
SemogarenTan akavSirebda.<br />
wm. andrias skviTeTSi qadagebaze uZveles cnobas<br />
Seicavs origenes (185-254) egzegetikuri naSromi `dabadebis<br />
Targmaneba~, romelic evsevi kesarielis (260-340)<br />
`saeklesio istoriaSia~ (1.3) citirebuli:<br />
`<br />
4 mociqulTa qadageba uZvelesi qristianuli centrebis prestiJs<br />
ganapirobebda, ris gamoc romis, aleqsandriis, antioqiisa da ierusalimis<br />
eklesiebis upiratesoba nikeis msoflio saeklesio krebam<br />
(325 w.) gansazRvra. meore msoflio saeklesio krebis me-3 kanonma<br />
(381 w.) aRmosavluri qristianobis centrad konstantinopoli gamoacxada<br />
da statusiT romis eklesias gautola: `kostantinopolisa<br />
episkopossa aqundin warCinebulebaÁ pativisaÁ, swori hromisa episkoposisaÁ,<br />
vinaÁTgan axali hromi ars igi~ (sjuliskanoni 1975: 261).<br />
13<br />
`rodesac Cveni macxovris wminda mociqulebi da<br />
mowafeebi mTels msoflioSi gaifantnen, Tomas, rogorc<br />
gadmocema gviambobs, parTia xvda wilad, andrias –<br />
skviTia, ioanes asia (aq moRvaweobda is da efesoSi<br />
gardaicvala), xolo petre, rogorc Cans, uqadagebda<br />
pontoSi, galatiasa da biTviniaSi, kapadokiasa da asiaSi<br />
gafantul iudeebs~ (georgika I: 29-30).<br />
skviTeTi andria pirvelwodebulis dros moicavda<br />
CrdiloeT SavizRvispireTs, kavkasiidan azovis zRvamde,<br />
rogorc amas ovidius nazoni (Zv. w. 43 – ax. w. 18)<br />
gvauwyebs (enciklopedia II: 372), amitom sruliad logikuria<br />
m. TamaraSvilis mosazreba, romlis mixedviTac,<br />
araviTari safuZveli ara gvaqvs vifiqroT, rom andria<br />
pirvelwodebuli `qveynierebas moivlida, sanam miaRwevda<br />
skviTeTs. yvelaze bunebrivi iqneboda, iq saqarTvelodan<br />
Casuliyo~ (TamaraSvili 1995: 166).<br />
swored amgvar logikas mihyvnen saeklesio<br />
istorikosebi, rasac xeli Seuwyo im garemoebamac, rom<br />
pirveli saukunisa da Semdgomi drois avtorebi<br />
(plutarqe, dionisios periegeti, stefane bizantieli,<br />
ioane cece, libaniosi da sxvebi) skviTTa qveyanaSi<br />
kolxeTsac gulisxmobdnen (mimosvla 2008: 114-115; anania<br />
[jafariZe] 2009: 127-130) 5 .<br />
amgvarad, saqarTvelo Sedioda wm. andrias qadagebis<br />
orive marSrutSi (SavizRvispireTi, skviTeTi), amitom<br />
ar aris gasakviri, rom sofroniusi (IV-V ss.),<br />
doroTeos tvireli (VI s.) da fsevdo-epifane kvipreli<br />
(VI-VII ss.) ufro akonkreteben wm. andrias qadagebis<br />
iberiul-kavkasiur marSruts da masSi sebastopolisisa<br />
da afsarosis garda SeaqvT: mdinare fazisi, kolxeTi<br />
(romelic Sida an meore eTiopiad ixsenieba, afrikis<br />
`<br />
5 apokrifebis nawili sxvadasxva lokalur, erovnul tradiciaze<br />
dayrdnobiT afarTovebda wm. andrias misioneruli moRvaweobis areals<br />
evropisa da aziis Soreuli regionebidan (britaneTi, skandinavia,<br />
altai, CineTi...) afrikis kontinentamde (aleqsandru 2004: 9-43).<br />
14
eTiopiisagan gamijvnis mizniT), iberia, susania (Zv. qar-<br />
Tuli – sosangeTi) 6 , fusta (Zv. qarTuli – fostafori) 7<br />
da alania (Zv. qarTuli – ovseTi).<br />
fsevdo-epifane kviprelis Txzuleba epifane monazvnis<br />
(IX s.) `andria mociqulis cxovrebaSia~ citirebuli<br />
da wm. andrias qadagebaze Semdegs gvauwyebs:<br />
`kviprosis episkoposi epifane ambobs, gadmocemis mixedviT,<br />
rom netarma mociqulma andriam damoZRvra skvi-<br />
Tebi, sogdianebi8 da gorsianebi9 did sebastopolSi, sadac<br />
aris afsaris cixe (ή παρεμβολή Άψάρου), hisos navsadguri10 da mdinare fazisi. iq mosaxleoben iberebi, susebi,<br />
fustelebi da alanebi~ (georgika IV: 57; VII: 113, 115).<br />
uklebliv yvela bizantiuri wyaros mixedviT, wm.<br />
andrias misioneruli marSruti dasavleT da samxreTdasavleT<br />
saqarTveloze gadis, amitom ar aris<br />
gasakviri, rom mociqulebis aRmosavleT saqarTveloSi<br />
qadagebas `moqcevaÁ qarTlisaÁ~ (IV-VII ss.) uaryofs:<br />
`etyodes dedofali salome uJarmeli da peroJavri<br />
sivnieli da maT Tana yovelni mTavarni hkiTxvides mas da<br />
etyodes: `vinaÁ anu viTar moSuer Sen queyanasa Cuensa<br />
macxovrad Cuenda, anu sada-me iyo aRzrdaÁ Seni, dedo-<br />
`<br />
6 susania-sosangeTi – Σουσανία
sinamdvileSi, `moqcevaÁ qarTlisaÁ~ IV saukunis<br />
istoriul viTarebas asaxavs, amitom `qarTli~ pirvel<br />
rigSi qarTl-kaxeTs aRniSnavs (musxeliSvili 1993: 341-<br />
342), romlis mkvidrnic arian teqstis aRniSnul monakveTSi<br />
naxsenebi pirebi: salome ujarmeli, peroJavri<br />
sivnieli da `yovelni mTavarni~. aqedan gamomdinare,<br />
sityvebSi `Cuenda aravin moavlina RmerTman~ isini,<br />
qarTlis samefos im samTavroebs gulisxmoben, sadac<br />
mociqulebs ar uqadagiaT. analogiur azrs gamoTqvams<br />
s. gogitiZec (gogitiZe 1997: 17-18) 12 .<br />
am TvalsazrisiT, `moqcevaÁ qarTlisaÁ~ srulad<br />
eTanxmeba bizantiur istoriul wyaroebs, romlebic<br />
gvauwyeben, rom wm. andriam swored saqarTvelos SavizRvispireTsa<br />
da mis mimdebare regionebSi iqadaga.<br />
qarTul enaze wm. andrias qadagebis Sesaxeb arsebul<br />
uZveles cnobebs vxvdebiT `mravalTavebSi~, romelTa<br />
arqetipebi V-VI saukuneebiT TariRdeba. Cvenamde<br />
moaRwia am krebulis gviandelma nusxebma. erT-erT maTganSi,<br />
`klarjul mravalTavSi~ (X s.), daculia doro-<br />
Teos tvirelis homilia `aTormetTa mociqulTa<br />
mosaÃsenebeli~ 13 , romelSic avtori wm. andrias qadagebas<br />
dasavleTi da samxreTi saqarTvelos CvenTvis ukve<br />
kargad cnobil geografiul punqtebs (sebastopoliss,<br />
afsarelTa banaks, md. faziss, eTiopias) ukavSirebs 14:<br />
`<br />
12 `moqcevaÁ qarTlisaÁs~ aRniSnuli monakveTi mociqulTa qadagebis<br />
konteqstSi pirvelad leonti mrovelma gaiazra, razec wignis momdevno<br />
TavSi visaubrebT.<br />
13 doroTeosi kargad icnobda wm. andrias cxovrebasTan dakavSirebul<br />
realiebs, rasac amave krebulSi Setanili `sameocdaaTTa mociqulTa<br />
mosaÃsenebeli~ adasturebs: `filiologe... romeli episkopos<br />
iqmna andrea mociqulisagan sinops~ (mravalTavi 1991: 386).<br />
14 msgavsi suraTia efTvime aTonelis `mcire svinaqsarSi~ (mimosvla<br />
2008: 139-140). romlis cnobac sityva-sityviT meordeba giorgi<br />
mTawmidelis `did svinaqsarSi~: `merme warvida sevastopolis qalaqsa<br />
mas didsa, sada-igi Sesdian orni mdinareni, romelTa ewodebis<br />
fasos da fsaros, Sinagan eTiopiisa mkÂdrTa~ (didi svinaqsari 2003:<br />
254).<br />
17<br />
`andrea... Semdgomad misa warvida sebastielTa qalaqsa<br />
mas didsa, sada banaki igi iyo afsarelTaÁ, da fasisi<br />
mdinarÀ, sada-igi uSinaganÀsni eTiopelTani damkvidrebul<br />
arian~ (mravalTavi 1991: 387).<br />
amave wyaros mixedviT, kolxeTSi (eTiopiaSi) iqadaga<br />
mataTa mociqulma, romelic aqve ganisvenebs:<br />
`mataTia, romeli Seracxil ars aTormetTa maT [Tana],<br />
nacvalad iudaÁsa, pirvelsa eTiopisasa qadaga qristÀ,<br />
aResrula da daefla munve~ (gv. 388).<br />
am cnobas ufro akonkretebs sofroniusi, romelic<br />
ieronimes Txzulebis damatebaSi wers:<br />
`mataTiam... iqadaga saxareba meore eTiopiaSi, sadac<br />
aris afsaris cixe-simagre da hÂsis navTsadguri... iqve<br />
gardaicvala da damarxulia dRemde~ (ingoroyva 1954: 224).<br />
qarTul originalur literaturaSi andria pirvelwodebulisadmi<br />
miZRvnili Txzulebebis gavlenis<br />
kvali pirvelad `abos wamebis~ teqstSi dasturdeba.<br />
ioane sabanisZe garkveviT aRniSnavs, rom qarTvelebi<br />
`xuTasisa wlisa JamTa da uwinaresRa~ arian naziarebni<br />
qristes rjuls. n. fruiZis dakvirvebiT, avtori aq<br />
konkretulad ar uTiTebs, Tu vis saxels ukavSirdeba<br />
saqarTvelos gaqristianeba, magram friad araorazrovnad<br />
mianiSnebs andria mociqulze (fruiZe 2002: 9).<br />
niSandoblivia isic, rom ioane sabanisZisTvis egris-afxazeTis<br />
samefos sazRvrebSi orientiris funqcia<br />
mociqulTa qadagebasTan dakavSirebul geografiul<br />
punqtebs akisria:<br />
`sazRvar maTda ars zRuaÁ igi pontoÁsaÁ, samkÂdrebeli<br />
yovladve qristianeTaÁ, misazRvradmde qaldiaÁsa,<br />
trapezuntiaÁ mun ars, sayofeli afsareaÁsa, nafsaÁs<br />
navTsadguri~ (Zeglebi I: 59).<br />
p. ingoroyva aRniSnavs, rom samive dasaxelebuli<br />
punqti saqarTveloSi Sedis da mociqulTa qadagebas<br />
ukavSirdeba: trapezuntidan wm. andria Semovida saqar-<br />
18
TveloSi 15 , afsarosSia wm. mataTas saflavi, nafsaÁs<br />
navsadgurSi (nikofsSi) ki ganisvenebs simon kananeli.<br />
garda amisa, gamoTqma `sayofeli afsareaÁsa~ (Sdr.:<br />
doroTeosis `banaki igi iyo afsarelTaÁ~ – r. x.) warmoadgens<br />
`mociqulTa mosaxsenebelSi~ dadasturebuli<br />
frazis `parembole afsaros~-is sityvasityviT Targmans<br />
(ingoroyva 1954: 211). p. ingoroyvas mier SeniSnuli<br />
frazeologiuri Tanxvedra sagulisxmo faqtad unda<br />
CaiTvalos, radgan `abos wameba~ `mravalTavisTvis~ iyo<br />
gamiznuli, rac, cxadia, xels uwyobda ioane sabanisZis<br />
Txzulebis siaxloves am krebulis masalasTan, ker-<br />
Zod, doroTeos tvirelis `mociqulTa mosaxseneblis~<br />
teqstTan.<br />
`<br />
15 p. ingoroyvas azriT, VIII saukunis bolos trapezunti afxazeTis<br />
sazRvrebSi Sedioda (ingoroyva 1954: 213), rasac mecnierTa didi<br />
nawili ar iziarebs (janaSia 1959: 338; lorTqifaniZe 1963: 180-186).<br />
19<br />
`andria mociqulis mimoslva~ da misi kvali<br />
XI saukunis qarTul literaturaSi<br />
VII-IX saukuneebis bizantiur literaturaSi Camoyalibda<br />
wm. andria pirvelwodebulis vrceli kanonikuri<br />
cxovrebani, romlebic mociqulTa aqtebisa da apokrifuli<br />
teqstebis gadamuSavebis Sedegad Seiqmna. maTgan<br />
uadresia e. w. Narratio (VII s.). yvelaze meti popularoba<br />
ki moipova epifane monazvnis `andria pirvelwodebulis<br />
cxovrebam~, romelic 815-843 wlebs Sorisaa dawerili<br />
(enciklopedia II: 371) 16 .<br />
epifane monazonma andria pirvelwodebulis qadageba,<br />
pavle mociqulis mimosvlaTa analogiiT (saqme 13.1-<br />
14.28; 15.36-18.22; 18.23-21.17), sam mogzaurobad dayo da<br />
saqarTvelos qristianizaciis sakiTxs didi adgili<br />
dauTmo. `cxovrebis~ mixedviT, mociqulma iqadaga lazikis<br />
qalaq trapezuntSi, iberiaSi, fazisSi, susaniaSi,<br />
fustasa da abazgiaSi – did sebastopolisSi (georgika<br />
IV: 58-59).<br />
Semdgomi drois avtorebi (nikita-daviT paflagonieli,<br />
simeon metafrasti da sxvebi), romlebic andria<br />
pirvelwodebulis Sesaxeb werdnen, ZiriTadad epifane<br />
monazvnis teqsts emyarebodnen.<br />
epifane monazvnis `andria pirvelwodebulis cxovrebis~<br />
gadamuSavebas warmoadgens nikita-daviT paflagonielis<br />
(†890) `andria mociqulis mimoslva~, romelic<br />
qarTulad efTvime aTonelma Targmna. `mimoslvis~ efTvime<br />
aToneliseuli Targmani dasaxelebulia ioane<br />
aTonelis cnobili `anderZis~ (1002 w.) zogierT gviandel<br />
nusxaSi (menabde 1980: 195), magram am Txzulebis<br />
`<br />
16 epifane monazoni konstantinopolis kalistratTa monastris mo-<br />
Rvawe iyo. Txzulebis daweramde man sagangebod imogzaura wm. andrias<br />
mier naqadageb qveynebSi da literaturul wyaroebTan (klimenti<br />
romaelis, evagre sicilielisa da epifane kviprelis TxzulebebTan)<br />
erTad zepiri gadmocemebic gaiTvaliswina (georgika IV:<br />
57; mimosvla 2008: 84).<br />
20
Semcvel uZveles xelnawerSi (A-1103, XI s.) pirdapiraa<br />
aRniSnuli, rom Targmani Sesrulebulia 1011 wels:<br />
`odes ese iTargmna, qarTuli qronikoni iyo sla<br />
(231+780=1011), berZnuli dasabamiTganni xfiT (6519-<br />
5508=1011)~ (kobiaSvili 1998: 112).<br />
epifane monazvnis Txzulebis msgavsad, `mimoslvis~<br />
mixedviT, wm. andriam samive misioneruli mogzauroba<br />
ierusalimidan daiwyo, SavizRvispira qveynebSi ki mis<br />
mTavar adgilsamyofels sinopi warmoadgenda. sinopidan<br />
mociquli orjer trapezuntSi gaemgzavra, xolo<br />
mesamed – patraSi, sadac Tavisi miwieri cxovreba jvarze<br />
mowamebrivi sikvdiliT daasrula 17 .<br />
pirveli mogzaurobis dros andria pirvelwodebulma<br />
petre mociqulTan erTad movlo antioqia 18 , tiana<br />
(kapadokiaSi) 19 da ankviria (galatiaSi) 20 , saidanac<br />
sinopSi Cavida da mataTa sapyrobilidan gaaTavisufla.<br />
aqve gaiyara andria da petre mociqulebis gzebic:<br />
`<br />
17 tradiciis mixedviT, wm. andria uwamebiaT daxril jvarze, romelsac<br />
aso X-is forma hqonda. andria pirvelwodebulis wminda nawilebi<br />
patraSi 357 wlamde inaxeboda, roca bizantielma mxedarTmTavarma<br />
artemiusma isini konstantinopolSi gadaasvena. am droidan<br />
dResaswaulobs marTlmadidebeli eklesia wm. andria pirvelwodebulis<br />
dRes (30 noemberi). mociqulis relikviebis mcire nawili<br />
SotlandiaSi (sent-endriusSi) Caitana wm. regulusma. 1208 wels,<br />
jvarosnebis mier konstantinopolis aRebis Semdeg, wm. andrias<br />
nawilebi kardinalma petre kapuanelma gadaasvena amalfiSi<br />
(italia), sadac isini dRemde inaxeba. jvarosnuli laSqrobebis<br />
dros burgundiis hercogis mier saberZneTidan gatanili wm.<br />
andrias jvris nawilebi patraSi 1968 wels dabrunda. mociqulis<br />
patiosani Tavis qala ki, romelic Toma paleologma 1462 wels<br />
romis paps gadasca, 1964 wels daubrunda marTlmadideblebs da<br />
amJamad patris wm. andrias saxelobis axal sakaTedro eklesiaSia<br />
dasvenebuli. garda amisa, wm. andrias nawilebi inaxeba kunZul<br />
kefaliniaze, aTonis mTaze, ruseTsa da saqarTveloSi. igi iTvleba<br />
saberZneTis, ruseTis, Sotlandiis, rumineTis, siciliis, amalfis,<br />
agreTve, mezRvaurTa da meTevzeTa wminda mfarvelad (kiknaZe 1997:<br />
149; enciklopedia II: 375; aleqsandru 2004: 50-51).<br />
18 antioqia – dRevandeli anTaqia (TurqeTi, haTais ili).<br />
19 tiana – kapadokiis qalaqi, dRevandeli qemerhisari (TurqeTi).<br />
20 ankviria – galatiis mTavari qalaqi, dRevandeli ankara (TurqeTi).<br />
21<br />
petrem `wariyvana gaioz da sxuani Zmani da waremarTa<br />
dasavalisa kerZoTa, xolo RmerTSemosilman andrea,<br />
mataTias Tana da sxuaTa mowafeTa, mihmarTa aRmosavalisa<br />
queyanaTa da miiwia amasinelTa qalaqsa~. amasinelTa<br />
qalaqSi 21 wm. andria qadagebda mataTasTan da 7<br />
sxva mociqulTan (TadeozTan, tviqikosTan, astaqesTan,<br />
evvodiosTan, simonTan, aRapitosTan da domentisTan)<br />
erTad. aq, `SesakrebelTa huriaTasa~, man aaSena yovladwmida<br />
RvTismSoblis taZari, ris Semdegac `mravalni<br />
qalaqni da dabnebi pontoÁsa gananaTlna~ da<br />
trapezuntSi mivida _ `sofelsa megrelTasa~ 22 , iqadaga<br />
`queyanasa qarTlisasa~ da bolos parTiis gziT ierusalimSi<br />
dabrunda (mimosvla 2008: 167-175) 23 .<br />
meore mogzauroba andria mociqulma ioane maxarebelTan<br />
erTad daiwyo da ierusalimidan antioqiis gavliT<br />
efesoSi 24 Cavida, sadac qriste gamoecxada mas,<br />
biTviniaSi wasvla ubrZana da uTxra, rom `guTeTSi~<br />
(skviTeTSi) 25 qadagebac masve elodeboda. qristes gamocxadebis<br />
Semdeg mociquli lavdikias (frigia) 26 ewvia,<br />
aqedan – odisos (mizia) 27 , gadavlo ulumbos mTa (biTviniis<br />
olimpi) da Cavida nikeaSi 28 , sadac ori weli<br />
`<br />
21 amasinelTa qalaqi (amiso) – dRevandeli samsuni (TurqeTi).<br />
22 efTvimes TargmanSi `megrelTa sofeli~ Seesabameba dedniseul<br />
lazikas (Λαζική) (mimosvla 2008: 94).<br />
23 saqarTveloSi wm. andrias pirvel mogzaurobaze amave cnobebs<br />
gvawvdis epifane monazoni: `mivida trapezundSi, lazikis qalaqSi...<br />
iqidan is wavida iberiaSi~ (georgika IV 1 : 58).<br />
24 efeso – istoriuli qalaqi egeosis zRvis sanapiroze, Tanamedrove<br />
qalaq selCukis (TurqeTi) SemogarenSi.<br />
25 skviTias efTvime Targmnis `queyanad guTeTisa~, radgan, misTvis<br />
cnobilia, rom skviTebis teritoriebi mogvianebiT guTebma daikaves<br />
(berZeniSvili 2004: 75; mimosvla 2008: 96).<br />
26 lavdikia // laodokia – dRevandeli esqihisari (TurqeTi).<br />
27 efTvime aToneli mizias (Μυσία) amasiad Targmnis, xolo odisopoliss<br />
– odisod (mimosvla 2008: 97). SesaZloa, es cvlileba imiT<br />
iyos gamowveuli, rom am monakveTSi mociqulis misioneruli gza<br />
sruliad moulodnelad gadadis frigiidan miziaSi.<br />
28 nikea – istoriuli qalaqi mcire aziaSi, dRevandeli izniqi<br />
(TurqeTi, bursis ili).<br />
22
dahyo da mravali saswauli aRasrula: gandevna eSmakebi,<br />
mokla urCxuli, daimorCila avazakebi da Semusra<br />
kerpebi (artemidasa da afroditesi). wm. andriam nikeis<br />
Semdeg moinaxula nikomidia 29 , qalkedoni (biTvinia) 30 ,<br />
zRvispira pontos heraklia 31 , amastridi 32 , xaraki (par-<br />
Tenis xeoba) da isev sinops estumra, romlis<br />
mkvidrebmac mataTas gaTavisuflebis gamo scemes mas<br />
(erTma sinopelma TiTi moaWama mociquls). sinopSi wm.<br />
andriam mkvdari aRadgina, mravali moaqcia qristianobaze<br />
da zRvispireTSi qadageba ganagrZo `vidre<br />
dabadmde, romelsa ewodeba zaliqoÁ~. moinaxula amasia<br />
da trapezuntSi Cavida: `miiwia trapezundad, qalaqsa<br />
mas samegreloÁsasa, sada-igi mkÂdr iyvnes... kacni ugulisxmoni<br />
da ugunurni. TÂnier maTca Seiwynares qadagebaÁ<br />
mociqulisaÁ~. aqedan wm. andria neokesariis 33<br />
gavliT samosatisken 34 gaemarTa (`romeli ars sazRvarsa<br />
parTTasa~), sadac berZeni da sparsi warmarTi<br />
filosofosebi daamarcxa disputSi, ris Semdegac<br />
ierusalimSi dabrunda (mimosvla 2008: 175-188).<br />
bolo, mesame mogzaurobis dasawyisSi andria pirvelwodebuli<br />
sxva mociqulTa TanxlebiT mivida qalaq<br />
edesaSi 35 , sadac Tadeozi datova, Tavad ki simon kananelTan<br />
da mataTasTan erTad saqarTveloSi Semovida<br />
da iqadaga `queyanad qarTlisa da vidre mdinaredmde<br />
Woroxisa~ 36 . saqarTveloSi, kerZod, sosangeTSi (`sosan-<br />
`<br />
29 nikomidia – Tanamedrove izmiTi, marmarilos zRvis sanapiroze<br />
(TurqeTi, kojaeli).<br />
30 qalkedoni _ dRevandeli qadiqoi, stambolis aziuri nawili.<br />
31 heraklia (ponto) – Tanamedrove eregli (TurqeTi, zonguldaqi).<br />
32 amastridi – Tanamedrove amasra (TurqeTi, zonguldaqis ili, bar-<br />
TinTan axlos).<br />
33 neokesaria – Tanamedrove niqsari (TurqeTi, ToqaTis ili).<br />
34 samosati – Tanamedrove samsaTi, mdinare evfratis napirze (TurqeTi,<br />
adiamanis ili).<br />
35 edesa – dRevandeli urfa // Sanliurfa (TurqeTi).<br />
36 dedniseul faziss (Φάσις) efTvime aToneli Woroxad Targmnis<br />
(mimosvla 2008: 108).<br />
23<br />
gelTa sofelsa~) dedakaci mTavari 37 moaqcia, iqve datova<br />
mataTa `sxvaTa maT Tana mowafeTa~ da simon kananelTan<br />
erTad Sevida oseTis qveyanaSi, qalaq fostaforSi<br />
38 `mravalni erni~ gananaTla, iqadaga afxazeTsa<br />
da sevastiaSi (soxumSi), sadac daSorda simonsac.<br />
jiqeTSi saswaulebrivad gadaurCa sikvdils, qadagebiT<br />
ganvlo svildia, bosfori 39 , Tevdosia da guTebis qalaqi<br />
`qerovneTi~ 40 , Semdeg isev bosforSi 41 dabrunda,<br />
`aRÃda navsa guTelisa~, pontos zRva gadacura da ukanasknelad<br />
ewvia sinops, romlis episkoposad filologe<br />
daadgina. moixila da ganamtkica zRvispireTSi `aR-<br />
Senebulni eklesiani da ganaTlebulni erni~, bizantionSi<br />
42 episkoposad staqe akurTxa, akropolis adgilze<br />
RvTismSoblis taZari aaSena da herakliaSi (Trakia)<br />
gadavida, ris Semdegac `movlo yovelni qalaqni make-<br />
`<br />
37 s. yauxCiSvili `susanias~ (sosangeTs) svaneTTan aigivebs: Σουσανίαν<br />
> Σου[σ]ανίαν (georgika I: 58). epifane monazvnis cnobiT, susaniis<br />
`tomis mamakacebs mbrZaneblobdnen qalebi. advilad damyolia qalis<br />
buneba da isinic male daemorCilnen~ (georgika VII: 115). s. yauxCiSvili<br />
erTgvar winaaRmdegobaSi vardeba, roca epifanes cnobasTan<br />
dakavSirebiT aRniSnavs, rom avtors `uTuod, mxedvelobaSi hyavs<br />
amorZalebi, romelTac miTebi aTavseben dasavleT saqarTvelos<br />
samxreT nawilSi~ (georgika VII: 114).<br />
38 `mimoslvis~ mixedviT, fusta alanebis xelSia sagulvebeli<br />
(mimosvla 2008: 108). fustebi, anu misimianebi igive svanebi arian,<br />
kerZod, svanTa is nawili, romelic dRevandeli afxazeTis teritoriaze<br />
ZvelTaganve saxlobda (lomouri 1993: 78). sagulisxmoa, rom<br />
svanur enas sityva `fust~ (//fusd...) RvTis mniSvnelobiT Semounaxavs<br />
(WumburiZe 2005: 82).<br />
39 bosfori – dRevandeli qerCi (ukraina).<br />
40 qerovneTi – xersonesi, yofili berZnuli kolonia yirimSi, dRevandeli<br />
sevastopoli (ukraina).<br />
41 Zveli rusuli matiane `gardasul welTa ambavi~ (daaxl. 1113 w.)<br />
wm. andrias bolo misioneruli mogzaurobis marSrutSi ruseTsac<br />
asaxelebs. am teqstis mixedviT, andria mociquli mdinare dnepris<br />
napirebs CrdiloeTisken gahyva, kievis mTaze ruseTis momavali<br />
dedaqalaqi akurTxa da jvari aRmarTa, Semdeg ki novgorods da mis<br />
orTqlis abanoebs ewvia (miuleri 1974: 48-63).<br />
42 bizantioni – qalaqi bosforis srutis evropul sanapiroze (330<br />
wlidan – konstantinopoli, 1453 wlidan – stamboli (< (kon)stan-<br />
(tino)poli).<br />
24
doniisani vidre Tesalonikemde~ 43 . bolos aqaiis qalaq<br />
patraSi44 Cavida, gankurna da moaqcia anTipati lesbiosi,<br />
warmarTi anTipatis – egeatis brZanebiT ki Seipyres<br />
igi da sikvdiliT dasajes (mimosvla 2008: 188-210).<br />
amgvarad, `mimoslvis~ teqstis Tanaxmad, andria<br />
pirvelwodebulma samive misioneruli mogzaurobis<br />
dros iqadaga saqarTveloSi (marTalia, meore mogzaurobis<br />
dros – mxolod trapezuntSi, magram epifane<br />
monazvnisa da nikita paflagonielis mixedviT, isic<br />
qarTvelTa, `lazTa qalaqia~). aqedan gamomdinare, ar<br />
aris gasakviri, rom giorgi mTawmidelma (1009-1065)<br />
Tevdosi antioqiel patriarqTan disputis dros (1057<br />
w.) `mimoslvis~ berZnuli teqsti (xinTibiZe 1969: 101) gamoiyena<br />
avtokefaliis dasacavad, rogorc mociqulTa<br />
saqarTveloSi qadagebis utyuari dokumenti:<br />
`me mogce maT yovelTa wil pasuxi, moRebad ec wigni<br />
`mimoslvaÁ andrea mociqulisaÁ~ da muniT geuwyos<br />
saZiebeli Tqueni~. xolo patreaqman ubrZana Teofiles,<br />
naTesaviT qarTvelsa, romeli-igi ukuanaÁsknel tarsus<br />
mitropolit iqmna, moReba wignisa mis. da viTar moiRes,<br />
pirvel warkiTxvisa hrqua berman patreaqsa: `wmidao meufeo,<br />
Sen ityÂ, viTarmed Tavisa mis mociqulTaÁsa petres<br />
saydarsa vzio45 , xolo Cven pirvelwodebulisa da Zmisa<br />
TÂsisa mwodebelisa nawilni varT da samwysoni da mis<br />
mier moqceulni da ganaTlebulni; da erTi wmidaTa<br />
aTormetTa mociqulTagani – simons vityvi kananelsa –<br />
queyanasa Cuensa damarxul ars afxazeTs, romelsa nikofsi<br />
ewodebis. amaT wmidaTa mociqulTa ganaTlebulni varT~<br />
(giorgi mcire 1967: 154).<br />
giorgi mTawmidelis damowmebul sityvebSi `andria<br />
mociqulis mimoslvis~ informacia SekumSuli saxiTaa<br />
`<br />
43 makedonia – saberZneTis provincia, romlis mTavari qalaqia saloniki<br />
(Zveli Tesalonike).<br />
44 patra – peloponesis naxevarkunZulis mTavari saporto qalaqi<br />
(saberZneTi).<br />
45 antioqiis eklesia petre mociqulma daaarsa. am tradiciis wyaroa<br />
axali aRTqmis cnoba wm. petres antioqiaSi vizitis Sesaxeb (gal.<br />
2.11). origene wm. petres monacvled da antioqiis meore episkoposad<br />
egnate RmerTSemosils asaxelebs (enciklopedia II: 539).<br />
25<br />
mocemuli. masSi ar Cans, rom wm. andriam saqarTveloSi<br />
samjer imogzaura, magram aRniSnulia yvela arsebiTi<br />
momenti, romlebic saqarTvelos eklesiis samociqulo<br />
xasiaTze mianiSnebs:<br />
1) saqarTvelo wm. andrias `nawilia~, e. i. misi<br />
wilxvedria. aq igulisxmeba `mimoslvis~ cnoba, romlis<br />
mixedviTac, mociqulTa wilisyris dros RmerTma<br />
wm. andria `ganaCina qadagebad aRmosavalisa da CrdiloÁsaTa,<br />
vidre makedoniad da aqaiadmde~ (mimosvla<br />
2008: 165) 46 . am TvalsazrisiT, niSandoblivia, rom giorgi<br />
mcire `giorgi mTawmidelis cxovrebaSi~ sxvaganac ubrundeba<br />
mociqulTa qadagebis Temas da saqarTvelos isev<br />
`aRmosavleTs~ // `aRmosavals~ uwodebs:<br />
`amaT obolTaTÂs waruZRua RmerTi aRmosavleTs, da<br />
esreT yoveli aRmosavali gananaTla da nawili igi andrea<br />
mociqulisaÁ da simon kananelisaÁOkualad ganamtkica,<br />
rameTu andrea mociqulman movlo queyanaOCueni, xolo<br />
simon kananelman sruliad daimkÂdra, rameTu nikofss<br />
arian nawilni misni wmidani~ (giorgi mcire 1967: 173).<br />
2) saqarTvelo wm. andrias `samwysoa, mis mier<br />
moqceuli da ganaTlebuli~, radgan, `mimoslvis~ teqstidan<br />
cnobilia, rom pirveli mogzaurobis dros mociquli<br />
`Sevida queyanasa qarTlisasa, vinaÁca-igi dayo<br />
Jami friadi da mravalni gananaTlna sityÂTa moZRurebisa<br />
misisaÁTa da Sewirna uflisa wmidisa naTlis-<br />
RebiTa~ (mimosvla 2008: 175). meore mogzaurobis dros<br />
moaqcia trapezunti – `sofeli megrelTa~ (gv. 187),<br />
mesame mogzaurobis dros ki man gacilebiT meti dro<br />
dahyo saqarTveloSi – iberiasa da afxazeTSi, gananaTla<br />
Woroxis auzis qveynebi, sosangeTi, sebastopolisi<br />
da fostafori (gv. 189);<br />
3) andria pirvelwodebulma saqarTveloSi iqadaga<br />
simon kananelTan erTad, romelic aqve, afxazeTSi,<br />
`<br />
46 rogorc m. kobiaSvilma aRniSna, bolo fraza (`vidre makedoniad<br />
da aqaiadmde~) efTvime mTawmidels Caumatebia qarTul TargmanSi<br />
(mimosvla 2008: 83).<br />
26
kerZod, nikofsSi ganisvenebs 47 . am SemTxvevaSic, cxadia,<br />
giorgi mTawmideli misdevs `mimoslvis~ Sesabamis<br />
monakveTs:<br />
`erTi wmidaTa aTormetTa mociqulTagani – simons<br />
vityvi kananelsa – queyanasa Cuensa damarxul ars afxazeTs,<br />
romelsa nikofsi ewodebis~;<br />
Sdr.: `sÂmon kananelisa saflavi ars nikofse qalaqsa,<br />
Soris afxazeTisa da jiqeTisa~ (mimosvla 2008: 190).<br />
`mimoslvis~ mixedviT, nikofsi mdebareobs `Soris<br />
afxazeTisa da jiqeTisa~ (mimosvla 2008: 190). ioane sabanisZis<br />
droidan, nikofsi afxazeTis (dasavleTi saqarTvelos)<br />
ukiduresi CrdiloeTi punqtia (Zeglebi I:<br />
59). asevea `giorgi mTawmidelis cxovrebaSi~: `[simon<br />
kananeli] queyanasa Cuensa damarxul ars afxazeTs, romelsa<br />
nikofsi ewodebis~ (giorgi mcire 1967: 154).<br />
amgvarad, giorgi mciris Txzuleba pirveli qarTuli<br />
originaluri teqstia, romelSic wm. andrias saqar-<br />
TveloSi qadagebis istoria `mimoslvis~ mixedviTaa<br />
gadmocemuli da siRrmiseulad gaazrebuli.<br />
leonti mrovelma (XI s.-is II naxevari) andria<br />
pirvelwodebulis saqarTveloSi qadagebis epizodi<br />
`qarTlis cxovrebaSi~, kerZod, aderkis mefobis qronikaSi<br />
Seitana:<br />
`amisve aderkis mefobasa Sina movides aTormetTa wmidaTa<br />
mociqulTaganni andria da sÂmon kananeli afxazeTs<br />
da egriss. da mun aResrula wmida sÂmon kananeli qalaqsa<br />
nikofsisasa, sazRvarsa berZenTasa. xolo andria moaqcivna<br />
megrelni da warvida gzasa klarjeTisasa~; `xolo viTarca<br />
esma mefesa aderkis megrelTagan sjulisa dateveba,<br />
ganuwyra da waravlinna erisTavni misni, da iZulebiT<br />
kualadve miaqcivna megrelni. da damalnes xatni da juar-<br />
`<br />
47 nikofsi – DdRevandeli neCespuxo, istoriuli cixe-qalaqi Tanamedrove<br />
soWsa da tuafses Soris (ruseTi).<br />
rogorc T. beraZe aRniSnavs, XIV-XV saukuneebSi, roca CrdiloaRmosavleT<br />
SavizRvispireTSi saqarTvelos gavlena TandaTan Sesustda,<br />
simon kananelis wminda nawilebi nikofsidan anakofiaSi<br />
(axal aTonSi) gadmoasvenes, sadac SemdgomSi misi saxelobis taZari<br />
aSenda (beraZe 1998: 109).<br />
27<br />
ni, da Serisxna mefe aderki erisTavsa klarjeTisasa, romel<br />
mSÂdobiT ganuteva andria mociquli~ (qca I: 38, 42) 48 .<br />
`qarTlis cxovrebis~ es monakveTi mravalmxriv<br />
aris saintereso. Tavdapirvelad leonti mroveli imeorebs<br />
`mimoslvis~ imave informacias, romelsac `giorgi<br />
mTawmidelis cxovrebaSi~ vxvdebiT da saqarTvelos<br />
eklesiis samociqulo xasiaTze miuTiTebs (andria pirvelwodebulisa<br />
da simon kananelis qadageba; simon<br />
kananelis saflavi nikofsSi). garda amisa, leonti<br />
mroveli, giorgi mTawmidelis msgavsad, wm. andrias<br />
misionerul moRvaweobas erT mogzaurobad gaiazrebs,<br />
Tumca TvalSisacemia `mefeTa cxovrebasa~ da `giorgi<br />
mTawmidelis cxovrebas~ Soris arsebuli gansvavebebic.<br />
`giorgi mTawmidelis cxovreba~ wm. andrias qadagebas<br />
mTels saqarTveloze ganazogadebs. giorgi<br />
mTawmideli ambobs: `Cven pirvelwodebulisa da Zmisa<br />
TÂsisa mwodebelisa nawilni varT da samwysoni da mis<br />
mier moqceulni da ganaTlebulni~, – `Cven~ aq (iseve,<br />
rogorc giorgi mciris mier naxsenebi `aRmosavleTi~<br />
da `aRmosavali~) gulisxmobs sruliad saqarTvelos,<br />
radgan disputis dros giorgi mTawmidels swored im<br />
faqtis dasabuTeba surda, rom saqarTvelos ganmanaTleblebi<br />
mociqulebi iyvnen.<br />
leonti mrovels ki sxvagvari mizandasaxuloba<br />
aqvs. misTvis, rogorc istorikosisaTvis, mniSvnelovania<br />
ara marto faqtebis konstatacia, aramed maTi<br />
warmodgena drosa da sivrceSi, istoriuli tradiciisa<br />
da wyaroebis: mocemul SemTxvevaSi – adreuli istoriuli<br />
tradiciis, `andria mociqulis mimoslvisa~ da<br />
`giorgi mTawmidelis cxovrebis~, gaTvaliswineba. leonti<br />
mrovels, aRniSnul wyaroebze dayrdnobiT, wm. andrias<br />
misionerul marSrutSi Seaqvs: afxazeTi, egrisi<br />
(megrelni), nikofsi da klarjeTi.<br />
`<br />
48 leonti mrovelis cnobebs imeorebs vaxuSti batoniSvili da<br />
damatebiT aRniSnavs, rom mociqulebi CvenSi movidnen 38 wels (qca<br />
IV: 62).<br />
28
ogorc davinaxeT, `giorgi mTawmidelis cxovreba~<br />
egrissa da klarjeTs ar asaxelebs wm. andrias misionerul<br />
marSrutSi. garda amisa, giorgi mTawmidelis sityvasa<br />
da leonti mrovelis Sesabamis fragments nikofsis<br />
lokalizaciac ganasxvavebs. Tuki giorgi mTawmidelis-<br />
Tvis nikofsi mdebareobs `queyanasa Cuensa... afxazeTs~,<br />
leonti mrovelisTvis igi saberZneTis teritoriis Semadgeneli<br />
nawilia da Sedis `sazRvarsa berZenTasa~, radgan<br />
mociqulTa dros saqarTvelos Crdilo-dasavleTi sazRvari<br />
egriswyalze gadioda (anania [jafariZe] 2009: 148) da<br />
nikofsi saberZneTs ekuTvnoda. aqedan gamomdinare, leonti<br />
mrovelis sityvebi `qalaqsa nikofsisasa, sazRvarsa<br />
berZenTasa~ Zvel istoriul viTarebas asaxavs.<br />
`mefeTa cxovrebaSi~ Zveli istoriuli viTarebis<br />
amsaxvelia agreTve leonti mrovelis gamoTqma `afxazeTs<br />
da egriss~.<br />
dasavleT saqarTvelos afxazeTi VIII saukunis bolos<br />
ewoda. am periodSi afxazeTis erisTavma leon II-m<br />
isargebla bizantiis imperiis dasustebiT, daixmara xazarTa<br />
xayani (romlis asuli misi deda iyo), aujanyda<br />
imperators da Tavi mefed gamoacxada. leonis dasayrden<br />
Zalas warmoadgenda egrisis qarTveli mosaxleoba.<br />
axalma samefom, romelic mTel dasavleT saqarTvelos<br />
moicavda, `afxazTa samefos~ saxelwodeba miiRo. leonma<br />
samefos dedaqalaqad quTaisi gamoacxada (lorTqifaniZe<br />
1963: 179-180) 49.<br />
afxazTa samefos warmoqmnis Semdeg, bizantieli da<br />
qarTveli avtorebi terminebs afxazeTsa da egriss<br />
viwro mniSvnelobiT mxolod Zveli ambebis aRwerisas<br />
iyenebdnen: afxazeTad (abazgiad) sakuTriv afxazTa saerisTavos<br />
ixseniebdnen (lomouri 1993: 79-80), xolo<br />
`<br />
49 daviT aRmaSeneblis droidan mociqulTa qadagebasTan dakavSirebulma<br />
qalaqma nikofsma saqarTvelos politikur sazRvrebSi erTerTi<br />
mTavari orientiris funqcia SeiZina `nikofsiTgan darubandisa<br />
sazRuradmde da ovseTidgan sperad da aregawadmde” (surgulaZe<br />
2006: 196; Sdr.: anderZi 1984: 62). `nikofsiT darubandamdis” (qca II: 94,<br />
103, 168, 243, 293).<br />
29<br />
dasavleT saqarTvelos – egrisad. analogiuri viTarebaa<br />
`mefeTa cxovrebaSi~, romelSic leonti mroveli<br />
afxazeTsa da egriss erTmaneTis gverdigverd ixseniebs<br />
da wers: `amisve aderkis mefobasa Sina movides aTormetTa<br />
wmidaTa mociqulTaganni andria da sÂmon kananeli<br />
afxazeTs da egriss~.<br />
`megrelTa~ moqcevis istoria `mefeTa cxovrebaSi~<br />
ramdenime istoriuli wyaros gaTvaliswinebiTaa Setanili.<br />
wm. andrias qadagebis marSrutSi Sinagani eTiopia<br />
(kolxeTi, egrisi) da misi qalaqebi ixsenieba iseT<br />
adreul teqstSi, rogoricaa `mociqulTa mosaxsenebeli~;<br />
`mimoslvis~ efTvimeseuli Targmanis mixedviT,<br />
samegrelos (lazikis) qalaq trapezuntSi (`sofelsa<br />
megrelTasa~) wm. andriam pirvelive misioneruli<br />
mogzaurobis dros iqadaga, meore mogzaurobis dros<br />
ki moaqcia es qalaqi:<br />
`miiwia trapezundad, qalaqsa mas samegreloÁsasa,<br />
sada-igi mkÂdr iyvnes, viTarca vTqu, kacni ugulisÃmoni<br />
da ugunurni. TÂnier, maTca Seiwynares qadagebaÁ mociqulisaÁ~<br />
(gv. 187).<br />
efTvime aToneli `mimoslvaSi~ `samegrelod~ (`qalaqsa<br />
mas samegrelosisasa~) `lazikas~ Targmnis. igive<br />
viTarebaa `maqsime aRmsareblis cxovrebis~ miseul<br />
TargmanSic (beraZe 1993: 459).<br />
zemodasaxelebul wyaroebze dayrdnobiT, leonti<br />
mroveli wers: `andria moaqcivna megrelni~ (qca I: 38),<br />
magram saerTod ar ixseniebs trapezunts – samegrelos<br />
(lazikis) qalaqs, sadac, `mimoslvis~ mixedviT, wm.<br />
andriam orjer iqadaga. amiT leonti mrovelTan<br />
`egrisi~ ufro farTo mniSvnelobas iZens, vidre<br />
`mimoslvaSi~ naxsenebi `samegrelo~, radgan lazikas-<br />
Tan erTad igi moicavs mTel dasavleT saqarTvelos<br />
afxazTa saerisTavomde.<br />
leonti mrovelTan samociqulo qadagebis qarTul<br />
marSrutSi trapezuntis mouxseneblobas Tavisi mizezi<br />
hqonda. marTalia, igi qarTveluri tomebiT, lazebiT,<br />
30
iyo dasaxlebuli da `kolxTa qalaqadac~ iwodeboda,<br />
magram rogorc sinopeli berZnebis mier daarsebuli<br />
axalSeni da elinuri qalaqi, 1205 wlamde, vidre trapizonis<br />
imperia Seiqmneboda, Sedioda jer romis, Semdeg<br />
bizantiis politikur sazRvrebSi, xolo ierarqiulad<br />
yovelTvis konstantinopolis sapatriarqos eqvemdebareboda<br />
(georgika IV: 11, 191, 300).<br />
leonti mrovelis `mefeTa cxovrebaSi~, aseve `mimoslvis~<br />
teqsts ukavSirdeba andria mociqulis qadageba<br />
`gzasa klarjeTisasa~. `mimoslvaSi~, marTalia, klarjeTi<br />
naxsenebi ar aris, magram aRniSnulia, rom wm.<br />
andria mesame mogzaurobis dros sxva mociqulebTan<br />
erTad moadga `queyanasa qarTlisasa da vidre mdinaredmde<br />
Woroxisa daucxromelad qadagebdes saxelsa<br />
RmrTisasa~ (gv. 189). klarjeTi Woroxis xeobaSi mdebareobs,<br />
amitom leonti mroveli akonkretebs: wm. andria<br />
`warvida gzasa klarjeTisasa~ (Sdr.: anania [jafariZe]<br />
2009: 121).<br />
rac Seexeba aderki mefis mier axladmoqceul samegreloSi<br />
warmarTobis isev gavrcelebas, amgvar cnobas<br />
leonti mroveli verc `mimoslvaSi~ ipovida da verc<br />
sxva berZnul wyaroSi. am SemTxvevaSi avtori cdilobs<br />
axsnas wm. ninos misioneruli Rvawlis aucilebloba<br />
wm. andrias mier ukve ganaTlebul saqarTveloSi.<br />
sagulisxmoa, rom leonti mrovels aderkis mefobis<br />
qronikaSi, mociqulTa qadagebis win, Seaqvs qristes<br />
kvarTis istoria da sagangebod acxadebs, rom<br />
emyareba `moqcevasa qarTlisasa~:<br />
`warvides aqaT elioz mcxeTeli da longinoz<br />
karsneli. da mun daxudes juarcmasa uflisasa da maT<br />
moiRes muniT kuarTi uflisa, elioz mcxeTelman da<br />
longinoz karsnelman, viTarca weril ars ese gancxadebulad<br />
`moqcevasa qarTlisasa~ (gv. 36).<br />
`moqcevaÁ qarTlisaÁ~ `ninos cxovrebis~ leonti<br />
mroveliseuli redaqciis ZiriTadi wyaroa da, cxadia,<br />
mrovelma episkoposma kargad uwyis, rom mociqulTa<br />
31<br />
saqarTveloSi (qarTlSi) qadagebis istorias es teqsti<br />
gverds uvlis. metic, `ninos cxovrebis~ axal, rigiT<br />
meore redaqciaSi leonti mrovels sityvasityviT Seaqvs<br />
`moqcevaÁs~ cnoba, romelSic uaryofilia mociqulTa<br />
qadagebis faqti:<br />
`etyodes salome ujarmeli da peroJavri sivneli da<br />
maT Tana erisTavni da mTavarni hkiTxvides, Tu `vina anu<br />
sadaT moxved ama queyanasa macxovrad Cuenda, anu sadaTme<br />
iyo aRzrda Seni, dedofalo... rameTu esera gÂswavies Sen<br />
mier, viTarmed yofil arian winaswarmetyuelni pirvel<br />
Zisa RmrTisa, da Semdgomad mociqulni Tormetni da<br />
sxuani samocdaaTni, da Cuenda aravin moavlina RmerTman,<br />
garna Sen, da viTar ityÂ, viTarmed tyue vari me, anu viTar<br />
ucxo~ (qca I: 126-127).<br />
leonti mrovelis mier `moqcevaÁs~ am monakveTis<br />
`ninos cxovrebis~ teqstSi datovebas erTaderTi gamarTleba<br />
aqvs: rogorc ukve aRvniSneT, salome ujarmeli,<br />
peroJavri sivnieli da `yovelni mTavarni~<br />
sityvebSi `Cuenda aravin moavlina RmerTman~ qarTlis<br />
samefos im regionebs gulisxmoben, sadac mociqulebs<br />
ar uqadagiaT da arc qristianuli Temebi dauarsebiaT.<br />
amaze miuTiTebs is faqtic, rom leonti mrovels<br />
mociqulTa misioneruli moRvaweobis arealSi Seaqvs<br />
mxolod dasavleTi da samxreTi saqarTvelos regionebi:<br />
`amisve aderkis mefobasa Sina movides aTormet-<br />
Ta wmidaTa mociqulTaganni andria da sÂmon kananeli<br />
afxazeTs da egriss. da mun aResrula wmida sÂmon<br />
kananeli qalaqsa nikofsisasa, sazRvarsa berZenTasa.<br />
xolo andria moaqcivna megrelni da warvida gzasa<br />
klarjeTisasa~ (qca I: 38, 42).<br />
amgvarad, mociqulTa qadagebasTan dakavSirebiT,<br />
leonti mrovelis `mefeTa cxovrebaSi~, `ninos cxovrebasa~<br />
da aderki mefis qronikas Soris winaaRmdegoba<br />
ar arsebobs, riTac erTxel kidev ecleba safuZveli<br />
iv. javaxiSvilis mosazrebas, TiTqos `moqcevaÁ qarTlisaÁ~<br />
ar cnobdes saqarTvelos eklesiis samociqulo<br />
xasiaTs.<br />
32
leonti mroveli sxva mxrivac cdilobs axsnas wm.<br />
ninos misioneruli moRvaweobis aucilebloba da aRni-<br />
Snavs, rom qristianuli Temi saqarTveloSi imave aderkis<br />
dros moispo: mociqulTa mier moqceul samegreloSi<br />
mefem kvlav warmarToba gaavrcela, klarjeTis<br />
erisTavi ki Serisxa wm. andrias cocxlad gaSvebis<br />
gamo.<br />
sagulisxmoa, rom sakiTxis analogiur axsnas<br />
gvTavazobs leonti mrovelis Tanamedrove efrem mcirec,<br />
rac naTlad miuTiTebs am problemis aqtualurobaze<br />
XI saukunis meore naxevris qarTul sazogadoebriv<br />
azrovnebaSi.<br />
efrem mcire (XI s.-is II nax.) Sav mTaze (siriaSi)<br />
giorgi mTawmidelis Semdeg damkvidrda. man saqarTvelos<br />
qristianizacias specialuri mecnieruli gamokvleva<br />
`uwyebaÁ mizezsa qarTvelTa moqcevisasa, Tu<br />
romelTa wignTa Sina moiÃsenebis~ miuZRvna. rogorc k.<br />
kekeliZe wers, `aRniSnuli Txzulebis SekveTa da<br />
dawera Sedegi unda iyos im kamaTisa, romelic 1057<br />
wels moxda giorgi mTawmidelsa da antioqiis patriarq<br />
Teodosis Soris. rogorc viciT, swored maSin<br />
wamoiWra sakiTxi im wyaroebis Sesaxeb, romlebSic<br />
gaTvaliswinebuli unda yofiliyo efremis mier wamoyenebuli<br />
Tezisebi. giorgi mTawmidelma maSin mxolod<br />
erTi wyaros dasaxeleba moaxerxa – andria mociqulis<br />
`mimoslvisa~, magram es ar iyo sakmao da amitom am<br />
saqmis mecnierulad Sesruleba da savsebiT amowurva<br />
Savi mTis qarTvelebma miandves efrems, romelic giorgis<br />
aqedan wasvlis Semdeg medgrad agrZelebda da<br />
amtkicebda mis literaturulsa da saeklesio-praqtikul<br />
tradiciebs~ (kekeliZe 1980: 263).<br />
`uwyebaÁSi~ efrem mcire `mociqulTa mimoslvaze~<br />
dayrdnobiT aRniSnavs, rom wm. andriam iqadaga afxazeTSi<br />
(am termins efremi iyenebs dasavleTi saqarTvelos,<br />
`afxazeTis samefos~ mniSvnelobiT) da damatebiT<br />
33<br />
gvauwyebs, rom aRmosavleT saqarTveloSi – qarTlSi<br />
qristianoba gaavrcela barTlome mociqulma:<br />
`iTqumis CuenTÂsca `mimoslvasa Sina wmidaTa<br />
mociqulTasa~ andria pirvelwodebulis mier qadagebaÁ<br />
Soris avazgiaÁsa, romel ars afxazeTi da mier warvlaÁ<br />
ovseTad da kualad barTlomes mier mimovlaÁ CrdiloeTisaÁ,<br />
romel ars qarTli~ (efrem mcire 1959: 4).<br />
barTlome mociquli somexTa ganmanaTleblad iTvleboda:<br />
`somxeTi barTolomeos mociqulsac xvda wilad.<br />
igi CvenSi, qalaq arebanosSi gardaicvala~ – wers<br />
movses xorenaci (xorenaci 1984: 130). `klarjul mravalTavSi~<br />
ki naTqvamia, rom mociqulma `daiZina urbanas<br />
qalaqsa Sina didsa somxiTisasa~ (mravalTavi 1991:<br />
388). somxiTi qvemo qarTlis istoriuli saxelwodebaa<br />
da, SesaZloa, efrem mciris TxzulebaSi `barTlomes<br />
mier mimovlaÁ CrdiloeTisaÁ, romel ars qarTli~<br />
barTlome mociqulis somxiTSi qadagebas gulisxmobdes<br />
50 .<br />
mociqulTa qadagebis Semdeg wm. ninos misionerobis<br />
faqts 51 efrem mcire, leonti mrovelis msgavsad,<br />
saqarTveloSi kerpTayvanismcemlobis isev gavrcelebiT<br />
xsnis da analogad mohyavs berZnebis magaliTi:<br />
`amaT wmidaTa samociquloni moZRurebisa TeslTa<br />
aneulni mraval Jam daipyra RuarZlman mekerpeTaman ara<br />
xolo Cuen Soris, aramed TÂT maT berZenTaca Soris,<br />
vidre JamTadmde meored pavled zeciT wodebulisa didisa<br />
kostantinesTa. amis keTilad msaxurisa mefisa JamTa<br />
RmerTman, romelman didTa da mravalTeslTa tomTaTÂs<br />
`<br />
50 wm. barTlome saqarTvelos misioneradaa miCneuli gviandel<br />
wyaroebSic. a. lambertis cnobiT, `samcxis provinciaSi aris erTi<br />
eklesia, romelic miZRvnilia wm. barTlomesadmi. am ukanasknelma,<br />
xalxuri gadmocemis Tanaxmad, Tavisi qadagebiT am mxareSi qristianoba<br />
gaavrcela, am saepiskoposo eklesiis episkoposs iSxnels uwodebdnen~<br />
(tabaRua 1984: 56). klarjeTSi (miZnaZoroSi) inaxeboda<br />
`nawilni wmidisa barTlome mociqulisani” (andria 2009: 147).<br />
51 efrem mcire gasagebi mizezis gamo berZnul wyaroebs emyareba,<br />
amitom wm. ninos Rvawls aRwers ara `moqcevaÁ qarTlisaÁs~ (anu<br />
qarTuli wyaros) mixedviT, aramed berZeni avtoris – Teodorite<br />
kvirelis `saeklesio istoriis~ mixedviT.<br />
34
izruna, arca Cuen mcireni dagÂtevna uRuawad, aramed<br />
esreT ganago kualad aRmowodebaÁ Cueni~ (gv. 4).<br />
wm. ninos misioneruli Rvawlis aucileblobaze<br />
TiTqmis identuria ruis-urbnisis saeklesio krebis<br />
poziciac. `ruis-urbnisis krebis ZeglisweraSi~ (1104 w.)<br />
naTqvamia:<br />
`pirvelwodebuli andria... vidre Cuendamdeca moiwia<br />
da qadaga sacxorebeli qadagebaÁ saxarebisaÁ yovelsa queyanasa<br />
saqarTveloÁsasa da uricxuni simravleni erTani<br />
ganaSorna sacTurisagan mrCobl eSmakeulebisa... daRaTu<br />
erman qarTlisaman simravlesa Sina Jamisasa daiviwya qadagebaÁ<br />
igi mociqulisaÁ da sacTurisave mimarT kerpTaÁsa<br />
miaqcia... vinaÁTgan samasni mciredTa sxuaTa Tana mefed qadagebadmde<br />
didisa kostantinessa Soris gardaÃdes weliwadni,<br />
romel-igi pirvelad qristiane iqmna mefeTa Soris...<br />
amisTave ukue JamTa sruliad momxedna Cuenca aRmosavalman<br />
maRliT da dedakacisa visme mier tyueqmnilisa,<br />
romelsa-igi nunnad kappadokielad aqa sadme povnilnica<br />
qadageben wignni saeklesioTa moTxrobaTani~ (sjuliskanoni<br />
1975: 545-546) 52 .<br />
`Zeglisweris~ damowmebul monakveTSi gvaqvs mniSvnelovani<br />
siaxle, riTac is konceptualurad gansxvavdeba<br />
efrem mciris `uwyebaÁsagan~, romlis mixedviTac, wm. andria<br />
saqarTvelos erTi nawilis – `afxazeTis~ ganmanaTlebelia,<br />
xolo barTlome meore nawilisa – qarTlisa.<br />
`ZeglisweraSi~ mociqulTa qadagebis amgvar gaazrebas<br />
cvlis wm. andrias `sacxorebeli qadagebaÁ saxarebisaÁ<br />
yovelsa queyanasa saqarTveloÁsasa~, riTac wm. andria<br />
cxaddeba sruliad saqarTvelos ganmanaTleblad da misi<br />
eklesiuri da politikuri erTianobis safuZvlad.<br />
`Zegliswera~ analogiur Sefasebas aZlevs wm. ninos<br />
misionerul moRvaweobasac. andria mociqulis msgavsad,<br />
kapadokielma qalwulmac Tavisi qadagebiT `sarwmunoebisa<br />
mimarT TÂsisa miizida yoveli savsebaÁ yovlisa qarTvelTa<br />
naTesavisaÁ~ (sjuliskanoni 1975: 546).<br />
`<br />
52 wm. ninos saxelze Seqmnil troparsa da gviandel sagaloblebSi<br />
qarTvelTa ganmanaTlebeli qalwuli `andrias qadagebis warmar-<br />
Tebad~ da `qarTvelTa meandried~ iwodeba (jiqia 2008: 52-54).<br />
35<br />
andria mociqulis qadageba `ninos cxovrebaSi~<br />
`ninos cxovrebis~ metafrasuli redaqciis SesavalSi<br />
arsen beri 53 vrclad mogviTxrobs wm. andria mociqulis<br />
saqarTveloSi qadagebaze (arsen beri 1971: 9-10). k. kekeli-<br />
Zes aRniSnuli aqvs, rom Txzulebis es monakveTi emyareba<br />
`andria mociqulis mimoslvis~ efTvimeseul Targmans<br />
(kekeliZe 1980: 313). CvenTvis mniSvnelovania am ori Txzulebis<br />
urTierTmimarTebis nebismieri niuansi, amitom paraleluri<br />
teqsti srulad mogvyavs:<br />
`andria mociqulis mimoslva~ arsen beris `ninos cxovreba~<br />
`xolo RmerTSemosili andrea...<br />
ganaCina qadagebad naTesavTa<br />
aRmosavalisa da CrdloÁsaTa,<br />
vidre makedoniad da aqaiadmde~<br />
(gv. 165). `miiwines tÂaned,<br />
romeli-igi ars qalaqi queyanasa<br />
kabadukiisasa~ (gv. 167).<br />
`movides sinoped qalaqad,<br />
pontoÁsa zRÂs kided~ (gv. 168).<br />
`da miiwia trapezuntad, qalaqsa<br />
mas samegreloÁsasa, sada-igi<br />
mkÂdr iyvnes, viTarca vTqu,<br />
kacni ugulisÃmoni da ugunurni.<br />
TÂnier, maTca Seiwynares<br />
qadagebaÁ mociqulisaÁ. mier<br />
warvida da mivida neokesarias...~<br />
36<br />
`xolo WeSmaritebisa igi<br />
mosaxele, yovlad qebuli<br />
mociquli andria, friadsa<br />
nawilsa soflisasa<br />
mqadagebeli WeSmaritebisaÁ,<br />
movida raÁ<br />
kabadukiad,<br />
pontod<br />
da merme trapezuntad<br />
da kualad neokesariad,<br />
`<br />
53 `ninos cxovrebis~ metafrasuli redaqciis avtorad `Zveli qarTuli<br />
agiografiuli literaturis Zeglebis~ mesame tomSi dasaxelebulia<br />
arsen beri (Sdr.: kekeliZe 1980: 311). i. lolaSvilisa da e.<br />
gabiZaSvilis mosazrebiT, arsen beri da arsen iyalToeli erTi da<br />
igive piria (lolaSvili 1978: 31-32). am mosazrebas mecnierTa didi<br />
nawili iziarebs.
(gv. 187). `...xolo neokesariiT<br />
ganvida da mimovidoda adgiliTadgilad<br />
da ganhfenda<br />
qadagebasa mas<br />
RmrTismsaxurebisasa,<br />
[`movidodes qalaqiTi-qalaqad<br />
da sofliTi-soflad.<br />
aswavlides<br />
erTa~ - gv. 189]<br />
vidre miiwia samosatelTa<br />
didsa mas qalaqsa, romel ars<br />
sazRvarsa parTTasa~ (gv. 187)<br />
`samosatiT warvida da aRvida<br />
ierusalÀmd, raÁTa yos<br />
paseqi wmidisa dedoflisa<br />
RmrTismSobelisa Tana da dayo<br />
mun, vidre martÂliadmde.<br />
Semdgomad martÂliisa<br />
ganvida kualad saqmesa<br />
qadagebisasa da iyvnes mis Tana<br />
mogzaur sÂmon, romelsa ewoda<br />
kananeli da mataTia,<br />
romeli iwoda iudaÁs wil,<br />
da Tadeos.<br />
miiwines ukue edese qalaqad,<br />
sada-igi daSTa Tadeos<br />
avgaroz mTavrisa Tana...<br />
xolo didebuli andrea sxuaTa<br />
maT Tana movidodes qalaqiTiqalaqad<br />
da sofliTi-soflad.<br />
aswavlides erTa da iqmodes<br />
saswaulTa<br />
da esreT moiwines queyanad<br />
37<br />
da mimovidoda qalaqadqalaqad<br />
da soflad-soflad<br />
da uqadagebda<br />
sityuasa cxorebisasa,<br />
mivida samusatelTa<br />
didsa mas qalaqsa, romel ars<br />
sazRvarsa sparsTasa,<br />
mier aRvida<br />
ierusalemd, raÁTa aRasrulos<br />
paseqi yovladwmidisa<br />
RmrTismSobelisa winaSe.<br />
da Semdgomad martÂliisa<br />
kualad ganvida saqmesa mas<br />
qadagebisasa, romlisa Tana<br />
iyvnes simon<br />
kananeli da mataTia<br />
da Tadeoz.<br />
da miiwines ra edesad,<br />
Tadeoz daSTa mun,<br />
xolo didebuli andria orTa<br />
maT Tana vidoda qalaqiTiqalaqad<br />
da sofliTi-soflad,<br />
aswavebdes da iqmodes<br />
saswaulTa<br />
saxeliTa qristesiTa,<br />
vidremdis miiwines queyanasa<br />
qarTlisa<br />
da vidre mdinaredmde Woroxisa<br />
daucxromelad qadagebdes<br />
saxelsa RmrTisasa. da merme<br />
STavides sosangelTa sofelsa.<br />
xolo mas queyanasa mTavrobda<br />
dReTa maT<br />
dedakaci vinme mTavari,<br />
romelsaca hrwmena qadagebaÁ<br />
mociqulTaÁ da mataTia sxuaTa<br />
maT Tana mowafeTa daSTa<br />
maT kerZoTa~ (gv. 188-189).<br />
`mravalni erni moaqcines da<br />
gananaTles~ (gv. 189)<br />
`...da vidre mdinaredmde<br />
Woroxisa daucxromelad<br />
qadagebdes saxelsa RmrTisasa.<br />
da merme STavides<br />
sosangelTa sofelsa...~ (gv. 189)<br />
`xolo didi<br />
andrea, sÂmoniTurT<br />
Sevides queyanasa ovseTisasa<br />
da miiwines qalaqad, romelsa<br />
ewodebis fostafor...<br />
mier warvides da Sevides<br />
queyanasa afxazeTisasa<br />
da sevastiad qalaqad<br />
mivides da uqadages sityuaÁ<br />
RmrTisaÁ da mravalTa<br />
Seiwynares...~ (gv. 189-190).<br />
38<br />
qarTvelTasa<br />
da uqadages sityuaÁ<br />
cxorebisaÁ.<br />
iyo vinme<br />
maT kerZoTa<br />
dedakaci mTavari,<br />
romelsa hrwmena qadageba<br />
mociqulisa da mataTia sxuaTa<br />
Tana mowafeTa daadgra<br />
mun;<br />
da mravalni moaqcines<br />
sarwmunoebad da mecnierebad<br />
WeSmaritebisa, vidodes<br />
da aswavebdes<br />
vidre mdinared<br />
Woroxadmde da<br />
soflebTa nigalisaTa.<br />
xolo didebuli mociquli<br />
andria simoniTurT<br />
sxuaTa Tana<br />
warvida ovseTad<br />
da mier kualad<br />
afxazeTad<br />
da sevastopolid,<br />
romel ars cxumi.<br />
qadagebda da aswavebda da<br />
uricxuTa erTa moaqcevda<br />
sarwmunoebad.
39<br />
xolo mefe qarTvelTaÁ da<br />
umravlesi kerZo queyanisa<br />
CrdiloÁsaÁ daSTa masve<br />
sibnelesave da sacTursa<br />
kerpTmsaxurebisasa~ (gv. 9-10).<br />
paralelur teqstSi kargad Cans, rom `ninos<br />
cxovreba~ SerCeviT, magram TiTqmis sityvasityviT<br />
imeorebs `mimoslvis~ calkeul monakveTebs:<br />
a) wm. andrias pirveli misioneruli mogzaurobidan<br />
mxolod kapadokia, ponto da trapezunti ixsenieba. am<br />
ukanasknel, saerTo punqtze mibmulia meore mogzaurobis<br />
istoria, magram gamotovebulia `megrelTa~<br />
moqcevis epizodi;<br />
b) arseni mogviTxrobs mociqulis meore mogzaurobis<br />
daskvniT nawilze (samosati, ierusalimi) da<br />
ZiriTadad gadmogvcems wm. andrias mesame mogzaurobis<br />
istorias (edesa, qarTli, Woroxi, afxazeTi, sevastia).<br />
sagulisxmoa, rom avtors cvlilebebi Seaqvs pirvelwyarodan<br />
damowmebul citatebSi, ris gamoc mis<br />
TxzulebaSi transformacias ganicdis `mimoslvis~<br />
qarTuli Targmanis monacemebi:<br />
1) erT SemTxvevaSi (`vidremdis miiwines queyanasa<br />
qarTvelTasa da uqadages sityuaÁ cxorebisaÁ~) gamotovebulia<br />
cnoba Woroxisa da sosangeTis Sesaxeb –<br />
`mimoslvaSi~ Sesabamis adgilze weria, rom mociqulebi<br />
`esreT moiwines queyanad qarTlisa da vidre mdinaredmde<br />
Woroxisa daucxromelad qadagebdes saxelsa<br />
RmrTisasa. da merme STavides sosangelTa sofelsa~:<br />
`andria mociqulis mimoslva~ arsen beris `ninos cxovreba~<br />
`da esreT moiwines queyanad<br />
qarTlisa<br />
`vidremdis miiwines queyanasa<br />
qarTvelTasa<br />
da vidre mdinaredmde Woroxisa<br />
daucxromelad qadagebdes<br />
saxelsa RmrTisasa. da merme<br />
STavides sosangelTa sofelsa.<br />
xolo mas queyanasa mTavrobda<br />
dReTa maT<br />
dedakaci vinme mTavari,<br />
romelsaca hrwmena qadagebaÁ<br />
mociqulTaÁ~ (gv. 188-189).<br />
40<br />
da uqadages sityuaÁ<br />
cxorebisaÁ.<br />
iyo vinme<br />
maT kerZoTa<br />
dedakaci mTavari,<br />
romelsa hrwmena qadagebaÁ<br />
mociqulisaÁ~.<br />
`mimoslvis~ `qarTlis qveyanas~ arseni cvlis `qar-<br />
TvelTa qveyniT~. aRar Cans, rom `dedakaci mTavari~<br />
sosangeTis mkvidria. `ninos cxovrebis~ mixedviT, igi<br />
zogadad `qarTvelTa qveyanaSi~ cxovrobs da qristes<br />
Seudgeba mociqulTa qadagebis Semdeg, magram cota<br />
qvemoT arseni isev ubrundeba `mimoslvis~ amave monakveTs<br />
da wers, rom mataTam da sxva mociqulebma `dedakaci<br />
mTavris~ samflobeloSi bevri moaqcies qristianobaze<br />
da iqadages mdinare Woroxamde. am dros<br />
maTTan erTadaa wm. andriac: `mataTia sxuaTa Tana<br />
mowafeTa daadgra mun; da mravalni moaqcines sarwmunoebad<br />
da mecnierebad WeSmaritebisa, vidodes da<br />
aswavebdes vidre mdinared Woroxadmde da soflebTa<br />
nigalisaTa. xolo didebuli mociquli andria simoniTurT<br />
sxuaTa Tana warvida ovseTad~. amgvarad,<br />
andria, simoni da sxva mociqulebi ovseTSi midian,<br />
xolo mataTa `dedakaci mTavris~ samflobeloSi rCeba;<br />
2) siaxlea wm. andrias misionerul marSrutSi<br />
nigalis Setana. amiT arseni leonti mroveliseul<br />
tradicias agrZelebs (Sdr.: `warvida gzasa klarjeTisasa~):<br />
nigali iseve, rogorc klarjeTi, Woroxis auzis<br />
qveyanaa. magram am SemTxvevaSi avtors sxva argumentic<br />
aqvs. arsenis teqstSi nigali `mimoslviseuli~ Woroxis<br />
(`vidre mdinaredmde Woroxisa~) adgils ki ar ikavebs,
aramed cvlis pirvelwyaroSi naxseneb sosangeTs. paraleluri<br />
teqsti cxadyofs, rom dedniseuli gamoTqmis<br />
`sosangelTa sofelsa~ nacvlad `ninos cxovrebaSi~<br />
weria: `soflebTa (!) nigalisaTa~.<br />
`andria mociqulis mimoslva~: arsen beris `ninos cxovreba~:<br />
`...da vidre mdinaredmde<br />
Woroxisa<br />
daucxromelad qadagebdes<br />
saxelsa RmrTisasa. da merme<br />
STavides<br />
sosangelTa sofelsa...~ (gv. 189)<br />
41<br />
`vidre mdinared<br />
Woroxadmde da<br />
soflebTa nigalisaTa~.<br />
rogorc Cans, toponimi `sosangeTi~ XII saukuneSi<br />
aRar arsebobda. garda amisa, axsnas saWiroebda is, Tu<br />
ratom Secvala efTvime aTonelma berZnuli `sosania~<br />
qarTuli `sosangeTiT~, amitom arseni ganmartavs mas,<br />
rogorc nigals, radgan sityva `sosangelTa~ qaragmad<br />
miaCnia: sõsa ng̃elTa > so(fel)sa n(i)g(al)elT(as)a ><br />
soflebTa nigalisaTa.<br />
amgvarad, `soflebTa nigalisaTa~ unda miviCnioT<br />
`mimoslviseuli~ `sosangelTa soflis~ ganmartebad.<br />
miT ufro, rom wm. andrias misionerul marSrutSi<br />
damatebiTi geografiuli punqtis CarTva moulodnelic<br />
iqneboda arsen berisgan – ruis-urbnisis `Zeglisweris~<br />
erT-erTi avtorisgan: es daarRvevda saeklesio<br />
krebaze miRebul zogaderovnul koncefcias, romlis<br />
mixedviTac, wm. andriam `qadaga sacxorebeli qadagebaÁ<br />
saxarebisaÁ yovelsa queyanasa saqarTveloÁsasa~;<br />
3) wm. andrias misioneruli moRvaweobis geografiis<br />
ganmartebis mizniT arseni `mimoslvis~ eqscerpts cota<br />
qvemoTac cvlis da geografiul glosaSi aRniSnavs,<br />
rom sevastopols mis dros cxumi hqvia;<br />
4) CanarTis bolos avtori axasiaTebs mociqulTa<br />
qadagebis Semdeg saqarTveloSi Seqmnil religiur vi-<br />
Tarebas: `mefe qarTvelTaÁ da umravlesi kerZo queyanisa<br />
CrdiloÁsaÁ daSTa masve sibnelesave da sacTursa<br />
kerpTmsaxurebisasa~, aman ki Seqmna wm. ninos misioneruli<br />
Rvawlis aucileblobao.<br />
arseni mocemul SemTxvevaSic leonti mrovelis<br />
`mefeTa cxovrebas~ exmianeba, radgan `ninos cxovrebaSi~<br />
naxsenebi `mefe qarTvelTa~ igive aderki mefea.<br />
rac Seexeba gamoTqmas `umravlesi kerZo queyanisa<br />
CrdiloÁsa~, masSi igulisxmeba saqarTvelos is mxareebi,<br />
sadac, `qarTlis cxovrebis~ mixedviT, mociqul-<br />
Tagan `aravin moavlina RmerTman~. cxadia, aqve unda<br />
vigulisxmoT warmarTobaze `iZulebiT kualadve miqceulni<br />
megrelnic~.<br />
42
galobani anCis xatisani<br />
wm. andria mociqulis saqarTveloSi qadagebis<br />
faqti originalurad gaiazra ioane anCelma (rkinaelma),<br />
romelmac Tamaris zeobis dros, 1184-1193 wlebSi,<br />
dawera himnografiuli kanoni `galobani anCis xatisani~,<br />
akrostiqiT: `saSinelsa anCisa xatsa ugalob undo<br />
iovane anCeli~ (sulava 2003: 113). sagaloblis mixedviT,<br />
wm. andria saqarTveloSi hierapolisidan54 Semovida da<br />
anCaSi macxovris xati SemoabrZana:<br />
`inebe raÁ moqcevaÁ Cueni, urwmunoTa, sarwmunoebad,<br />
qriste RmerTo saxiero, xati gankacebisa Senisa mociqulisa<br />
andriaÁs mier gamogÂbrwyinve~ (IV,1);<br />
`andria, Tavi mociqulTa, pirvelwodebuli, mowafe<br />
meufisa didisa idideboden yovelTagan, uRaRTa RadoTa<br />
klarjeTisaTa ierapoliT movida da xati ese saSineli<br />
Cuen, mosavTa misTa, moguaniWa~ (VIII,3) (sulava 2003: 298-299).<br />
wm. andrias qadageba `uRaRTa RadoTa klarjeTisaTa~<br />
exmianeba mociqulis misioneruli marSrutis<br />
leonti mroveliseul lokalizacias `gzasa klarje-<br />
Tisasa~ (qca I: 38).<br />
gamoTqmaSi `uRaRni Radoni~ poeturi samkaulis<br />
funqcias iZens aliteracia, riTac ioane anCeli gadmogvcems<br />
Tanagancdas mociqulTan, romelmac misi eparqiis<br />
sanaxebSi macxovris `saSineli~ xati Semoiyvana.<br />
`galobani anCis xatisanis~ teqstSi gvaqvs ramdenime<br />
siaxle, romlebsac manamde cnobil qarTulenovan<br />
wyaroebSi analogi ar eZebneba:<br />
1) andria mociqulis misioneruli moRvaweobis<br />
nivTier mowmobad anCis macxovris xati cxaddeba;<br />
2) wm. andrias qadagebis literaturul istoriaSi<br />
pirvelad Cndeba geografiuli saxelebi hierapolisi<br />
da anCa.<br />
`<br />
54 hierapolisi // ierapoli – Tanamedrove membiji (siria).<br />
43<br />
anCis enkaustikuri55 xati saqarTvelos eklesiis<br />
erT-erTi udidesi siwmindea. mis Sesaxeb uZveles cnobas<br />
`grigol xanZTelis cxovreba~ gvawvdis, romelSic<br />
aRniSnulia, rom anCis taZari agebuli iyo `saxelsa<br />
zeda wmidisa qristes RmrTisa xatisasa~ (Zeglebi I:<br />
304), e. i. saydari specialurad anCis xats mieZRvna, rac<br />
TavisTavad metyvelebs mis did avtoritetze (aldamiZe<br />
2007: 10).<br />
anCis xati (106 × 71 sm) sagangebod Seiswavla S. amiranaSvilma<br />
da VI-VII saukuneebiT daaTariRa. gamokvlevam<br />
aCvena, rom macxovris gamosaxuleba ekuTvnis xelTuqmneli<br />
xatis ikonografiul tips, romelic IV-V<br />
saukuneebSi siria-palestinaSi iRebs saTaves (amirana-<br />
Svili 1956: 13-21) 56 . aqedan gamomdinare, ioane anCelis<br />
sagalobelSi anCis xatis Tavdapirvel adgilsamyofelad<br />
siriis qalaq hierapolisis gamocxadeba gansazRvruli<br />
tradiciis amsaxveli unda iyos.<br />
gviandel qarTul tradiciaSi anCis xati hierapolisis<br />
ganTqmul xats daukavSirda, romelzec `avgarozis<br />
epistole~ mogviTxrobs.<br />
`avgarozis epistolis~ mixedviT, macxovris `pirsa<br />
zeda dadebiT~ gamosaxuli xelTuqmneli xatis edesaSi<br />
wasvenebamde Tadeoz mociquli SeCerda qalaq hierapolisSi,<br />
mekeceTa dasaxlebaSi, sadac kecze saswaulebrivad<br />
gamoisaxa tilos xatis – mandilionis asli:<br />
`xolo tiloÁ igi misca ufalman Tadeoss mociqulsa<br />
da ubrZana Semdgomad amaRlebisa misisa warslvad edesa<br />
`<br />
55 enkaustikuri anu `cvilovani xatebi~ daawerilia wminda sanTel-<br />
Si gaxsnili ferebis fxvniliT. amgvarive teqnikiTaa Sesrulebuli<br />
wilknis RvTismSoblis xati (IX s.) (sayvareliZe 1976: 90).<br />
56 rogorc S. amiranaSvili aRniSnavs, anCis xatis ganaxlebis dros<br />
(XVII s.) mxatvarma pirvandeli xelTuqmneli gamosaxulebis ikonografiuli<br />
tipi ver gaigo da gadaakeTa e. w. `pantokratoris~<br />
(`yovlismpyroblis~) gamosaxulebad: macxovris pirisaxes biusti<br />
miumata, marcxena xelSi saxareba daaWerina, xolo marjvena xelis<br />
TiTebs kurTxevis niSnis saxe misca (amiranaSvili 1956: 19).<br />
44
qalaqad, gankurnebad sensa da yovelsa cisad-cisad guemulebasa.<br />
da Semdgomad amaRlebisa uflisa warvida Tadeos<br />
sityÂsaebr uflisa. xolo mi-raÁ-iwines Tadeos da misTani<br />
igi qalaqsa erTsa, romelsa ewodebis ierapoli, da<br />
dadges gareSe qalaqisa savanesa mekeceTasa, da dadves<br />
wmidaÁ igi tiloÁ Soris orTa kecTaÁsa, rameTu eSinoda...<br />
mTavarman pova kecsa mas zeda gamosaxuli xati uflisaÁ,<br />
vinaÁ-igi mieaxla wmidasa mas xatsa~ (avgarozi 2007: 132).<br />
hierapolisis mTavarma kecis xati – keramidioni<br />
Tavis qalaqSi daitova, xolo mandilioni (tilos<br />
xelTuqmneli xati) Tadeoz mociqulma da malemsrbolebma<br />
edesaSi Caiyvanes (avgarozi 2007: 133).<br />
ase rom, hierapolisuri keramidioni, romelic<br />
mogvianebiT anCis xatTan gaaigives, edesis mandilionis<br />
pirveli kecze gamosaxuli aslia.<br />
rogorc davinaxeT, anCis xati ikonografiuli<br />
maxasiaTeblebiTa da warmomavlobiT marTlac enaTesaveba<br />
hierapolisur keramidions, magram am ori xatis<br />
gaigivebis safuZveli ar arsebobs. anCis xati ficarzea<br />
gamosaxuli da arc sagaloblis avtori uwodebs mas<br />
`kecis xats~, an `xelTuqmnels~.<br />
z. aleqsiZis azriT, ioane anCelis gamoTqma `xati<br />
ese saSineli~ sxva arafers SeiZleba niSnavdes Tu ara<br />
`xelTuqmnels~ (aleqsiZe 2002: 10), magram es mosazreba<br />
argumentacias moiTxovs. rogorc T. aldamiZe miuTi-<br />
Tebs, saqarTveloSi `saSinels~ uwodeben saswaulmoqmedebiT<br />
ganTqmul xatebs, amitom es zedwodeba anCis<br />
macxovris xatis xelTuqmnelobis dasasabuTeblad ar<br />
gamodgeba (aldamiZe 2007: 20). `avgarozis~ ciklSi sityva<br />
`saSineli~ erTxel gvxvdeba, Tanac ieso qristes<br />
da ara mandilionis epiTetad:<br />
`xolo doni ityÂs, did var me da maRal da saSinel da<br />
cxovel var ukunisamde~ (avgarozi 2007: 138).<br />
45<br />
ioane anCelis sagaloblis mixedviT ki, `saSinelia~<br />
ara marto anCis xati, aramed (1) macxovris saxeli, (2)<br />
ukanaskneli samsjavro da (3) xatis mier aRsrulebuli<br />
saswaulebi:<br />
1) `SegÂwyalen, mowyaleo, qmnilni da didebulni Senni,<br />
romelsa zeda wodebul ars saxeli Seni wmidaÁ da saSineli,<br />
romelTaTÂs ganhkacen sityuaÁ mamisa dausabamoÁsa~ (I.3);<br />
2) `odes-igi hyofde gansjasa Cuensa saSinelebiT, iesu<br />
sityuao RmrTisa saxierebisao, mas Jamsa Semewie da<br />
damitkbi, mravalmowyaleo, da nu moiÃseneb codvaTa da<br />
bralTa CemTa~ (V.1);<br />
3) `odes moviÃsenne saswaulni Senni, uricxuni da<br />
saSinelni, anCis xato saSinelo~ (VIII.1).<br />
cnobili faqti iyo isic, rom edesis mandilioni<br />
944 wlis 16 agvistodan konstantinopolSi inaxeboda,<br />
xolo 966 wels samefo qalaqSi gadaasvenes<br />
hierapolisis keramidionic (yaraulaSvili 2003: 170, 172,<br />
avgarozi 2007: 39). aqedan gamomdinare, saqarTvelo<br />
verc edesis xelTuqmnel xatze ganacxadebda pretenzias<br />
da verc mis hierapolisur aslze. amave mizezebis<br />
gamo, ioane anCeli anCis xats verc `xelTuqmnels~<br />
uwodebda da verc keramidionTan gaaigivebda.<br />
analogiuri, aseve arapirdapiri xasiaTis wanam-<br />
ZRvrebi aqvs anCis hierapolisuri xatis kavSirs wm.<br />
andria mociqulis misionerul RvawlTan, radgan wm.<br />
andriasadmi miZRvnil literaturul ZeglebSi qalaqi<br />
hierapolisi da ierapolisuri keramidioni ar ixsenieba.<br />
samagierod, `andria mociqulis mimoslvaSi~<br />
fiqsirdeba `avgarozis~ apokrifuli ciklis kvali.<br />
kerZod, mociqulis mesame misioneruli mogzaurobis<br />
aRwerisas nikita paflagonieli epifane konstantinopolelis<br />
hagiografiul teqstze dayrdnobiT aRniSnavs,<br />
rom saqarTveloSi Semosvlamde wm. andria qalaq<br />
edesas ewvia da hierapolisuri keramidionis dedani –<br />
46
tilos xelTuqmneli xati moiloca. avtori aqve gadmogvcems<br />
edesis mandilionis mokle istorias:<br />
`miiwines ukue edese qalaqad, sada-igi daSTa Tadeos<br />
avgaroz mTavrisa Tana, romlisadaca ÃeliT uqmneli igi<br />
xati uflisa Cuenisasa iesu qristesi masve Tadeossa<br />
pirvel mierTua da romlisagan meyseulad miiRo mTavarman<br />
man Ãorcieli simrTele da sulieri sarwmunoebaÁ. xolo<br />
didebuli andrea sxuaTa maT Tana movidodes qalaqiTiqalaqad<br />
da sofliTi-soflad. aswavlides erTa da iqmodes<br />
saswaulTa da esreT moiwines queyanad qarTlisa da<br />
vidre mdinaredmde Woroxisa daucxromelad qadagebdes<br />
saxelsa RmrTsasa~ (mimosvla 2008: 188-189).<br />
`mimoslvis~ damowmebuli monakveTidan irkveva, rom<br />
wm. andria ierusalimidan edesaSi Tadeoz mociqulTan<br />
erTad Cavida, manamde ki Tadeozma sneulebiT Sepyrobil<br />
avgaroz mTavarTan xelTuqmneli xati Caiyvana da<br />
`meyseulad miiRo mTavarman man Ãorcieli simrTele<br />
da sulieri sarwmunoebaÁ~.<br />
`avgarozis epistolis~ zemoT damowmebuli fragmenti<br />
informaciulad avsebs `galobani anCis xatisanis~<br />
interteqsts da cxadyofs, rom mociqulTa periodSi<br />
ierusalimidan edesisaSi mimavali misioneruli<br />
gza hierapolisze gadioda, sadac edesis xatis asli<br />
(hierapolisuri keramidioni) gamoisaxa (avgarozi 2007:<br />
131-132).<br />
ase rom, ioane anCelis sagalobelSi dadasturebul<br />
tradicias ramdenime wanamZRvari aqvs:<br />
1) andria pirvelwodebuli saqarTveloSi edesidan<br />
Semovida (`mimoslva~);<br />
2) ierusalimidan edesaSi misvlamde mociqulma<br />
ganvlo hierapolisi (`avgarozis epistole~);<br />
3) edesidan saqarTveloSi Semosulma wm. andriam<br />
iqadaga Woroxis auzis qveynebSi – `vidre mdinaredmde<br />
Woroxisa~ (`mimoslva~);<br />
47<br />
4) qarTul oficialur istoriografias Woroxis<br />
auzis qveynebidan wm. andrias misionerul marSrutSi<br />
klarjeTi Sehqonda (leonti mroveli).<br />
amgvari interteqsti uqmnida safuZvels anCis<br />
macxovris hierapolisuri xatis saqarTvelosTan kav-<br />
Sirs. hierapolisi > edesa > qarTli, `vidre mdinaredmde<br />
Woroxisa~ > klarjeTi > anCa – andria mociqulisa<br />
da anCis xatis am misionerul gzas gulisxmobs<br />
ioane anCeli, roca wers: wm. andria `uRaRTa RadoTa<br />
klarjeTisaTa ierapoliT movida da xati ese saSineli<br />
Cuen, mosavTa misTa, moguaniWa~.<br />
anCis macxovris xatis samociqulo qadagebasTan<br />
kavSiri da hierapolisur keramidionTan memkvidreobi-<br />
Toba ioane anCels imis safuZvelsac uqmnida, rom Tamaris<br />
droindeli saqarTvelos politikuri miRwevebi<br />
am siwmindisTvis daekavSirebina iseve, rogorc ori saukuniT<br />
adre (944-966 ww.) edesis xati gamocxadda bizantiis<br />
uZlevelobis simbolod, magram ioane anCelis<br />
sagalobelSi amgvar gaazrebas ver vxvdebiT.<br />
gansxvavebuli idea wamoayenes XIII saukunis qarTvelma<br />
himnografebma tbel abuserisZem, arsen bulmaisimisZem<br />
da saba svingelozma, romlebmac `galobani<br />
anCis xatisanis~ daweridan oTxi aTeuli wlis Semdeg<br />
xelTuqmneli xatis adgilsamyofelad martyofis RvTaebis<br />
taZari gamoacxades da am siwmindes daukavSires<br />
saqarTvelos `simtkice, Zali da didebaÁ~.<br />
arsen bulmaisimisZe wers:<br />
~qalaqTa mzeman [e. i. konstantinopolma]<br />
tiloÁ, xolo qarTlman<br />
keci daimkÂdra<br />
simdidred sacxorebelad~ (abuserisZe: 129);<br />
`ixarebd dRes, ixarebd,<br />
qarTvelTa sameufoo,<br />
ero morwmuneTao,<br />
48
ameTu arasada umrwemes gyo Sen<br />
qristeman, aramed mogca xati TÂsi~ (abuserisZe 1998: 104);<br />
`erno qarTlisano, gixaroden da<br />
aRipyreniT Ãelni da madlobaÁ SewireT<br />
xatsa amas yovlad uxrwnelsa ÃeliTuqmnelsa,<br />
rameTu ese ars sameufoÁsa<br />
amis simtkice, Zali da didebaÁ~ (abuserisZe 1998: 119);<br />
`Ä xato qristes RmrTisao,<br />
mefe morwmune Seni,<br />
Sen mier gÂrgÂnosani,<br />
ganamÃneve Zlevad mterTa~ (abuserisZe 1998: 143).<br />
ioane anCelis sagaloblisagan gansxvavebiT, xelTuqmneli<br />
xatis himnografiuli cikli gvauwyebs, rom<br />
saqarTveloSi daivana ara hierapolisuri keramidionis<br />
memkvidre xatma, aramed Tavad xelTuqmnelma xatma,<br />
kerZod, edesis keramidionma – tilos xelTuqmneli<br />
xatis meore aslma, romelsac tbel abuserisZe, arsen<br />
bulmaisimisZe da saba svingelozi martyofis RvTaebis<br />
xatTan aigiveben.<br />
edesis keramidionze cnobebs konstantine porfirogenetis<br />
`TxrobaÁ, Sekrebili TiTosaxeTa TxrobaTagan<br />
avgarozis mimarT waryvanebulisa mis xatisaTÂs qristes<br />
RmrTisa Cuenisa, Tu viTar edesiT konstantinopovles<br />
aRmoiyvanes~ gvawvdis, romelic 944 wels mandilionis<br />
edesidan konstantinopolSi sazeimod gadasvenebis<br />
aRsaniSnavad SeiTxza. misi qarTuli Targmani<br />
Semogvinaxa XIII saukunis erTaderTma xelnawerma (Q-<br />
762). am teqstis mixedviT, arsebobda tilos xelTuqmneli<br />
xatis ori kecze gamosaxuli asli: hierapolisuri<br />
da edesuri keramidionebi. hierapolisuri xati mociqulTa<br />
droindelia, edesis keramidioni ki ramdenime<br />
saukuniT gvian gamoCnda: avgarozis vaJis qristesgan<br />
gandgomis gamo mandilioni edesis galavanSi gadamales<br />
– jer keci aafares win, Semdeg amoyores. swored<br />
49<br />
mandilionis win afarebul kecze aRibeWda `xati da<br />
msgavsebaÁ wmidisa mis da saufloÁsa xatisaÁ~ – misi<br />
meore asli, igive edesis keramidioni. konstantine porfirogenetis<br />
teqstis daweris dros (X s.) es keramidioni<br />
isev edesaSi inaxeboda, rasac Txzulebis qarTuli<br />
Targmanic mowmobs (yaraulaSvili 2003: 173-174).<br />
gansxvavebul istorias gadmogvcems xelTuqmneli<br />
xatis qarTul sagalobelTa cikli. arsen bulmaisimis-<br />
Ze da saba svingelozi gvauwyeben, rom edesis keramidioni<br />
konstantine porfirogenetis teqstis daweramde<br />
ramdenime saukuniT adre, VI saukuneSi, ukve saqarTveloSi<br />
imyofeboda, sadac is erT-erTma asurelma mamam,<br />
anton martyofelma, Semoiyvana. tbel abuserisZis<br />
cnobiT ki, XIII saukuneSi xelTuqmneli xati isev<br />
martyofis taZarSi iyo davanebuli da yovel feriscvalebaze<br />
emTxveodnen mas (abuserisZe 1998: 72, 90-152) 57 .<br />
sainteresoa xelTuqmneli xatis himnografiuli<br />
ciklis Seqmnis istoriac. tbel abuserisZe gvauwyebs,<br />
`<br />
57 martyofis xatis (edesis mandilionis) or saswauls JamTaaRmwereli<br />
(XIV s.) gadmogvcems: 1) muclis salmobiT Sepyrobili<br />
daviT ulu (†1270) `ver gankurnes mkurnalTa, da warmovida cxedriTa,<br />
da viTar moeaxla martomyofsa [martyofsa – E], mivida xatsa<br />
mas ÃeliTuqmarsa, romeli TÂT gamoisaxa tilosa xatisa mier kecsa<br />
zeda. moyvaneba brZana martomyofisa [martyofisa – E] xatisa, da<br />
evedra cremliTa, da Seuvrda da gankurna, viTar uflisa mier<br />
gankurnebuli cxedarsa zeda mdebare da esreT mrTeli movida<br />
palatad tfilisisa~ (qca II: 256); 2) daviT ulu meoredac dasneulda<br />
muclis salmobiT, magram martyofis xatma amjerad dasaja igi da<br />
aRar gankurna `viTar Cueul iyo... amisTÂs romel moaklo<br />
RmrTismsaxureba, da iwyo rRuevad saydarTa da Slad. amisTÂs<br />
aRiRo RmerTman Ãeli wyalobisa~ (qca II: 267).<br />
gadmocemis mixedviT, Temur lengis erT-erTi Semosevis dros<br />
giorgi martyofel episkoposs kecis xati saimedod gadaumalavs.<br />
misi adgilmdebareoba dRemde ucnobia, radgan giorgi male uwamebiaT<br />
da am saidumlos moyvasebisTvis gandoba veRar mouswria<br />
(ioseliani 1847: 11). T. aldamiZis azriT, martyofis xati daikarga<br />
Sah-abasis pirveli Semosevis dros, 1614-1615 wlebSi (aldamiZe 2010:<br />
63). anton martyofelis svinaqsaruli cxovrebis avtori (XVII s.)<br />
wers, rom martyofis xati `ars vidre dReindelad dRedmde<br />
uCinarad~ (aleqsiZe 2001: 11-12).<br />
50
om am sagaloblebis daweris iniciativa mis politikos<br />
Zmebs, erisTavT-erisTavebs abusersa da vardans<br />
ekuTvniT (abuserisZe 1998: 72). bunebrivia, erisTavTerisTav<br />
abuserisZeebs gulwrfeli patriotuli grZnobebi<br />
amoZravebdaT, magram cxadia isic, rom am literaturuli<br />
`manifestiT~ isini mefisadmi erTgulebis dadasturebas<br />
cdilobdnen da XI saukuneSi dakarguli<br />
politikuri gavlenis aRdgenisTvisac zrunavdnen 58 . am<br />
saqmeSi ki, Cans, maT mxars uWerdnen saqarTvelos kaTalikosi<br />
arsen bulmaisimisZe da samefo karis episkoposi<br />
saba svingelosi: `Ä RmTismoyvareo mTavaro<br />
didguariano da saxelmaRalo abuseri~ – mimarTavs<br />
erisTavT-erisTav abusers arsen bulmaisimisZe da misi<br />
TxovniT sagaloblebs qmnis; saba svingelosi ki himnografiuli<br />
kanonis akrostiqSi wers: `qriste RmrTis<br />
xato, meox eqmen vardans~.<br />
ramdenadme gansxvavebulia `galobani anCis xatisanis~<br />
Seqmnis istoria. erTi SexedviT, ioane anCelis<br />
zogadqristianuli da Rrma sarwmunoebrivi RaRadisi<br />
Tavisufali Cans politikuri qveteqstebisgan, magram<br />
es – mxolod erTi SexedviT, radgan sagalobelSi<br />
anCis xatis andria pirvelwodebulis misionerul moRvaweobasTan<br />
dakavSireba xazs usvamda anCis eparqiis<br />
prestiJsa da gansakuTrebul mniSvnelobas saqarTvelos<br />
eklesiaSi.<br />
sagulisxmoa, rom anCis xatis moWedvis iniciativac<br />
ioane anCels ekuTvnis, romelmac es saqme Tavis eparqiaSi<br />
moRvawe cnobil oqromWedels – beqa opizars<br />
miando. magram yvelaze mTavari isaa, rom am SemTxvevaSi<br />
anCeli mTavarepiskoposi RvTivgvirgvinosan Tamar<br />
mefesTan SeTanxmebiT moqmedebda:<br />
`<br />
58 XI s.-is Sua wlebSi bagrat IV-m sula kalmaxels (cixisjvareljayelTa<br />
sagvareulos fuZemdebels) gadasca samcxis strategiuli<br />
da administraciuli centrebi cixisjvari da oZrxe, romlebsac<br />
manamde abuserisZeTa feodaluri gvari ganagebda (qca II: 305).<br />
51<br />
`q., brZanebiTa da nivTisa boZebiTa RmrTivgÂrgÂnosanisa<br />
didisa dedofalT-dedofalisa TamarisaÁTa, me,<br />
ioane anCelman, rkinaelman, Ãelvyav saSinelisa amis<br />
xatisa pativiT moWedvad. mfarvelmca ars mefobisa maTisa<br />
aqa da saukunesa. moiWeda ÃeliTa beqaÁsiTa. qriste,<br />
Seiwyale~ (amiranaSvili 1956: 8).<br />
anCis xatis CarCoze warwerili saxeli `Tamari~<br />
yvelas Seaxsenebda, rom anCis `saSineli xati~ erTiani<br />
da mTliani saqarTvelos salocavi iyo, magram igive<br />
idea ar aris xazgasmuli `galobani anCis xatisanis~<br />
teqstSi da samociqulo qadageba ar aris ganzogadebuli<br />
`yovelsa queyanasa saqarTveloÁsaze~, rasac<br />
ruis-urbnisis saeklesio krebis ganCineba moiTxovda.<br />
Tavis mxriv Sinaarsobrivad anCis xatis warwerac<br />
gansxvavdeba ioane anCelis sagaloblisgan, radgan<br />
masSi andria mociquli arc ki ixsenieba da araferia<br />
naTqvami imaze, rom macxovarma qarTvelebs swored<br />
`mociqulisa andriaÁs mier gamogÂbrwyinva~ anCis<br />
didebuli xati.<br />
sagalobelsa da warweras Soris arsebuli gansxvavebebi<br />
migvaniSnebs, rom XII saukunis saqarTveloSi am<br />
sakiTxebze erTiani azri ar arsebobda, amitom ioane<br />
anCeli siTamames mxolod sagalobelSi iCens da mxolod<br />
aq saubrobs Tavisi kaTedris samociqulo xasiaTze.<br />
`galobani anCis xatisanis~ amgvar qveteqsts aaSkaravebs<br />
misi Sedareba xelTuqmneli xatis sagalobelTa<br />
ciklTan, romelSic saqarTvelos eklesiis mesveurebisa<br />
da erisTavT-erisTav abuserisZeebis mier politikuri<br />
Tematikis xazgasma ioane anCelis himnogragiuli<br />
kanonisadmi mimarTul erTgvar sapasuxo reaqciad<br />
aRiqmeba.<br />
cnobebi ioane anCelis warmomavlobaze mwiria, amitom<br />
Zneli saTqmelia, `galobani anCis xatisanis~ SeqmnaSi<br />
raime saxiT monawileobdnen Tu ara abuserisZeTa<br />
52
konkurenti cixisjvarel-jayelebi, magram gamoricxuli<br />
arc esaa, radgan ioane anCelis deda XII saukunis<br />
saqarTvelos erT-erT gavlenian feodalur gvars eku-<br />
Tvnoda59 .<br />
gasaTvaliswinebelia is faqtic, rom `galobani an-<br />
Cis xatisanis~ gavrcelebis areali didxans ar gascilebia<br />
samcxe-saaTabagos, cixisjvarel-jayelTa feodaluri<br />
gvaris warmomadgenlebi ki am teqsts XIV<br />
saukuneSic kargad icnobdnen, rasac adasturebs anCis<br />
xatis karebis SidamoWedilobaze daculi warwera<br />
(1308-1334 ww.), romelSic samcxis pirveli aTabagi beqa<br />
jayeli ixsenieba:<br />
`sityvao RmrTisa mamisao, Seiwire undoi<br />
ese mkobai wmidis da saSinelisa gankacebisa<br />
Senisa xatisa kuboÁ. patronsa mandaturTuxucessa<br />
beqasa da mianiWe mkuidrebai raTa SenTa Tana<br />
da me da Zeni Cemni guiÃsnen~ (amiranaSvili 1956: 9).<br />
warweraSi meordeba ioane anCelis sagaloblis<br />
cnobili motivebi: specifikuri sityva `undoi~, romelic,<br />
sabas ganmartebiT, `arad saÃmars~ niSnavs, gvxvdeba<br />
`galobani anCis xatisanis~ akrostiqSic: `ugalob<br />
undo iovane anCeli~; aseve ioane anCelis sagalobel-<br />
Tan poulobs paralels gamoTqma `saSineli gankacebisa<br />
Senisa xati~ (Sdr.: `xatsa gankacebisa Senisasa~ – I.1<br />
da Semd.). beqa opizris Wedurobaze sityva `gankacebisa~<br />
ar gvxvdeba (Sdr.: `ioane anCelman, rkinaelman,<br />
Ãelvyav saSinelisa amis xatisa pativiT moWedvad~).<br />
`<br />
59 ioane anCelis biZa (dedis Zma) pavle tbeli dimitri mefem (1125-<br />
1155 ww.) gazarda. amitom ar aris gasakviri, rom pavles disSvilebi<br />
sakmaod dawinaurdnen XII saukunis saqarTvelos eklesiaSi: nikoloz<br />
saRirisZesa da arsen quTaTels mTavarepiskoposis saydari<br />
epyraT, arseni `dimitri mefis mwirveli” iyo, xolo antoni – opizis<br />
winamZRvari. pavle tbels sami da hyavda: cxovreba, guranduxti<br />
da nona (petriwi 1968: 54), magram CvenTvis ucnobia, kerZod romeli<br />
maTganis Svili iyo `galobani anCis xatisanis” avtori.<br />
53<br />
anCis xatis Semdgomi istoria amgvaria: anCis saepiskoposos<br />
gauqmebisa da samcxis gamahmadianebis Semdeg,<br />
kerZod, 1664 wels, xati Tbiliselma vaWarma amirjana<br />
ievanguliSvilma SeiZina, TbilisSi Camoitana da<br />
kaTalikos domenti II-s (1660-1676) mihyida (Jordania<br />
1897: 482). am ukanasknelma ganaaxla macxovris xati da<br />
1675 wels sakaTalikoso saydarSi daasvena, romelsac<br />
SemdgomSi anCisxatis eklesia ewoda. 1686 wels xati<br />
moaWedvina givi amilaxvarma (kaTalikos domenti II-is<br />
Zmam), xolo 1715 wels – kaTalikosma domenti III-m,<br />
romelmac, amasTan erTad, sadResaswaulos axal redaqciaSi<br />
(1718 w.) anCis xatis xseneba 16 agvistos daawesa,<br />
mandilionis edesidan konstantinopolSi gadasvenebis<br />
dRes (amiranaSvili 1956: 10-12; aldamiZe 2007: 11-15).<br />
dResaswaulis 16 agvistos daweseba imaze metyvelebs,<br />
rom domenti III anCis xats xelTuqmnel xatTan<br />
akavSirebda (magram ar aigivebda), ris saSualebasac,<br />
rogorc ukve aRvniSneT, ioane anCelis sagalobelSi<br />
xorcSesxmuli ideebi iZleoda, kerZod, anCis xatis<br />
memkvidreobiTi kavSiri hierapolisur keramidionTan<br />
da misi saqarTveloSi davaneba wm. andrias mier.<br />
domenti III-m `galobani anCis xatisanis~ teqsti<br />
sadResaswauloSi ar Seitana da mxolod imiT Semoifargla,<br />
rom anCis xatis troparSi gaimeora ioane<br />
anCelis himnografiuli kanonis ramdenime motivi da<br />
fragmenti. magram, rac unda gasakviri iyos, troparSi,<br />
ioane anCelis warweris msgavsad, ignorirebulia wm.<br />
andria mociqulis Rvawli:<br />
`litaniobdiT da galobdiT,<br />
aqebdiT da adidebdiT<br />
yoveli suli da yoveli dabadebuli<br />
yovlisa sulisa mxsnelsa da mfarvelsa<br />
saSinelsa anCis xatsa,<br />
romeli uRaRTa RadoT klarjeTsa<br />
54
ierapoliT movida xati ese saSineli.<br />
Cven, mosavTa misTa, moguaniWebs codvaTa Sendobasa<br />
da didsa wyalobasa~ (aldamiZe 2007: 62).<br />
Sdr.: `andria, Tavi mociqulTa, pirvelwodebuli, mowafe meufisa<br />
didisa idideboden yovelTagan, uRaRTa RadoTa klarjeTisaTa<br />
ierapoliT movida da xati ese saSineli Cuen, mosavTa misTa,<br />
moguaniWa~ (VIII,3) (sulava 2003: 298-299).<br />
domenti III kaTalikosis Semdeg `galobani anCis<br />
xatisanis~ teqsti didi xniT miiviwyes, amitom andria<br />
pirvelwodebulis mier anCis xatis saqarTveloSi Semosvenebis<br />
idea aRaravis axsovda. domentis sadResaswaulo<br />
ki sxvadasxvagvari daskvnis gamotanis safuZvels<br />
iZleoda: 16 agvistos gangebaSi anCis xati ixsenieboda<br />
edesis mandilionTan da keramidionTan (martyofis<br />
xatTan) erTad. iqve iyo moyvanili anCis xatis<br />
tropari, arsen bulmaisimisZis sagaloblis fragmenti<br />
da anton martyofelis svinaqsaruli cxovreba (aldamiZe<br />
2007: 34). Sedegmac ar daayovna:<br />
1) domenti jandieriSvilis sadResaswauloSi (A-<br />
220, 1726 w.) anCis xati gaigivebulia anton martyofelis<br />
mier saqarTveloSi Camosvenebul xelTuqmnel<br />
xatTan, anu edesis keramidionTan;<br />
2) xatis gviandel (1825 w.) mxedrul warweraSi ki<br />
anCis xati ukve edesis mandilionTanaa gaigivebuli<br />
(aldamiZe 2007: 54-55).<br />
mxedrul warweraSi damaxinjebulia mandilionis<br />
istoriac: TiTqos xelTuqmneli xati edesidan konstantinopolSi<br />
xatmebrZolobamde gadaiyvanes (da ara 944<br />
wels), xolo konstantinopolidan klarjeTSi (anCaSi)<br />
gadaasvenes xatmebrZoli imperatoris – leon isavrielis<br />
mefobis dros (717-740), rac aseve ar Seesabameba<br />
sinamdviles. am gamogonili istoriis Semdeg meordeba<br />
ioane anCelis warweris mokle Sinaarsi:<br />
55<br />
`xati ese ÃeliT uqmneli pirvelad edesiiTgan<br />
konstantinopolad warmousvenebiaT. da odes leo isavri<br />
da sxuani xatTmbrZolni gamoCndnen, mas Jamsa muniTgan<br />
wamoesvenaT da daesvenaT klarjeTsa saepiskopososa<br />
saydarsa. da nivTis boZebiTa mefeT-mefisa TamarisiTa<br />
ioane anCels patiosnad moeWeda~ (amiranaSvili 1956: 11).<br />
amgvarad, ioane anCelma anCis xati wm. andrias samociqulo<br />
qadagebas da qalaq hierapoliss daukavSira,<br />
kaTalikosma domenti III-m anCis xatsa da hierapolisis<br />
keramidionis kavSirze mianiSna, XVIII-XIX saukuneebSi<br />
ki es siwminde ukve gaaigives edesis xelTuqmnel<br />
xatebTan: keramidionTan (d. jandieriSvili, 1726 w.) da<br />
mandilionTan (xatis mxedruli warwera, 1825 w.).<br />
aRniSnuli garemoebebis gamo CrdilSi moeqca ioane<br />
anCelis himnografiuli kanoni, romlis erTaderTi<br />
nusxac (A-1040, 1721 w.) pirvelad 1908 wels gamoqveynda<br />
(janaSvili 1908: 308-313). am dros sayovelTaod iyo<br />
gaziarebuli azri anCis xatis xelTuqmnelobis Sesaxeb,<br />
amitom saeklesio tradiciam SemdgomSic am ideas<br />
mianiWa upiratesoba. wm. andrias misionerul moRvaweobasTan<br />
anCis xatis kavSiri ki (razec `galobani anCis<br />
xatisani~ mogviTxrobs) yuradRebis miRma aRmoCnda, rogorc<br />
es didi xniT adre anCis xatis warweraSi (XII s.)<br />
moxda, xolo mogvianebiT (XVIII s.) – missave troparSi.<br />
56
`mimoslvis~ qarTuli redaqciebi da<br />
`axali qarTlis cxovreba~<br />
leonti mrovelis, arsen berisa da ioane anCelis<br />
teqstebma `andria mociqulis mimoslvis~ qarTuli<br />
redaqciis Camoyalibebis winapiroba Seqmna. aseTi redaqciis<br />
arsebobas adasturebs A-161 xelnaweri (1738 w.),<br />
romelzec m. kobiaSvilma gaamaxvila yuradReba<br />
(mimosvla 2008: 16-17, 129-133). `mimoslvis~ es nusxa<br />
efTvime aTonelis Targmans emyareba, Tumca masSi,<br />
kerZod, saqarTvelosadmi miZRvnil monakveTebSi,<br />
Setanilia geografiuli glosebi (interpolaciebi):<br />
`andria mociqulis mimoslva~ A-161 xelnaweri<br />
movidodes qalaqiTi-qalaqad da<br />
sofliTi-soflad. aswavlides<br />
erTa da iqmodes saswaulTa da<br />
esreT moiwines<br />
queyanad qarTlisa da<br />
vidre mdinaredmde Woroxisa<br />
daucxromelad qadagebdes<br />
saxelsa RmrTisasa. da<br />
merme STavides sosangelTa<br />
sofelsa.<br />
xolo mas queyanasa mTavrobda<br />
dReTa maT dedakaci vinme<br />
mTavari, romelsaca hrwmena<br />
qadagebaÁ mociqulTaÁ (gv. 189).<br />
57<br />
movidodes qalaqiTi-qalaqad da<br />
sofliTi-soflad. aswavebdes<br />
erTa da iqmodes saswaulTa, da<br />
esreT miiwivnes<br />
queyanasa qarTlisasa. da<br />
merme warvles toios kerZi<br />
queyanaÁ da<br />
vidre mdinared Worotadmde,<br />
yoveli igi soflebi mis<br />
kerZisa movles, da<br />
daucadeblad qadagebdes<br />
saxelsa RvTisasa. da<br />
esreT qadagebiTa miiwivnes<br />
sivneTisa queyaÁnasa.<br />
xolo mas queyanasa mTavrobda<br />
dReTa maT dedakaci vinme<br />
mTavari, romelsa hrwmena<br />
qadageba mociqulTa (gv. 50 r;<br />
mimosvla 2008: 132)<br />
A-161 xelnawerSi bevri Secdomaa daSvebuli: `taos~<br />
nacvlad weria `toio~, Woroxis nacvlad – Woroti,<br />
sosangeTis nacvlad – sivneTi. Tu gaviTvaliswinebT<br />
imas, rom xelnaweris redaqtori cnobili mwignobari<br />
romanoz mitropolitia, cxadi gaxdeba, rom aRniSnuli<br />
interpolaciebis gaCenis Semdeg didi droa gasuli da<br />
gadamwers xelT aqvs nusxa-xucuriT dawerili (tao ><br />
toio, Woroxi > Woroti), sakmaod Zveli da Selaxuli<br />
dedani. aqedan gamomdinare, efTvimes TargmanSi interpolaciebis<br />
CarTva 1738 wlamde didi xniT adrea<br />
sagulvebeli.<br />
`mimoslvis~ qarTuli redaqcia safuZvlad daedo<br />
`qarTlis cxovrebis~ CanarTebs mociqulTa saqarTveloSi<br />
qadagebis Sesaxeb60 . amgvari CanarTebi `axali<br />
qarTlis cxovrebis~ xuT nusxaSia daculi, Tanac sxvadasxvagvari<br />
SedgenilobiT (qca I: 030, 034, grigolia<br />
1954: 292-293, 301-302). es nusxebia:<br />
1) P falavandiSviliseuli xelnaweris (H-988, 1719-<br />
1744 ww.) nusxa-xucuriT Sesrulebuli nawili, romelsac<br />
k. grigolia `urbnul~ xelnawers uwodebs (qca I:<br />
42 sq., grigolia 1954: 292-293);<br />
2) T Teimuraziseuli – xelnaweri M-13, 1717-1724 ww.;<br />
3) P 1 (=p) falavandiSviliseuli xelnaweris (H-988)<br />
mxedruliT Sesrulebuli nawili (1761 w.);<br />
4) b baraTaSviliseuli – xelnaweri S-25, 1761 w.;<br />
5) B broseseuli – xelnaweri M-41, 1839 w.<br />
XVIII saukunis aRniSnul nusxebSi warmodgenili<br />
redaqciebidan arcerTi ar ekuTvnis vaxtang VI-is<br />
`<br />
60 `qarTlis cxovrebaSi” saqarTvelos eklesiis istoria jerovani<br />
sisruliT ar iyo warmodgenili, ris gamoc `swavlul kacTa~ komisiam<br />
da Semdgomi drois redaqtorebma Zvel matianeSi interpolaciebi<br />
da CanarTebi Seitanes, romelTa Soris zogierTi sakmaod<br />
vrcelia. aseTia: istoria qristes kvarTis mcxeTaSi Semotanisa (qca<br />
I: 36-38), wm. andrias qadageba saqarTveloSi (gv. 39-43), petre iberielis<br />
cxovreba (gv. 132-135), ioane zedaznelisa da misi mowafeebis<br />
cxovreba (gv. 206-214).<br />
58
`swavlul kacTa~ komisias. k. grigolias gamokvlevis<br />
mixedviT, yvela maTgani Seqmnilia `axali qarTlis<br />
cxovrebis~ redaqtirebis momdevno etapebze:<br />
1) P da T nusxebi ekuTvnis `qarTlis cxovrebis~<br />
redaqciis meore periods (1703-1760 ww.), roca aderki<br />
mefis qronikaSi CarTes `mimoslvis~ qarTuli redaqciis<br />
fragmentebi (grigolia 1954: 291-293);<br />
2) p da b nusxebi – mesame periods (XVIII saukunis<br />
60-iani ww.), roca `axal qarTlis cxovrebaSi~ Seitanes<br />
mesxuri gadmocema (grigolia 1954: 300-302).<br />
aRniSnul fragmentebSi andria pirvelwodebulis<br />
saqarTveloSi qadagebis istoria sam vrcel CanarTad<br />
iyofa (romlebic s. yauxCiSvilis gamocemaSi wvrili<br />
SriftiTaa dabeWdili):<br />
1) pirveli CanarTi agrZelebs `mefeTa cxovrebaSi~<br />
`moqcevaÁ qarTlisaÁdan~ Setanil CanarTs (gv. 38),<br />
ZiriTadad, mesxur gadmocemas emyareba da mogviTxrobs<br />
mociqulTa wilisyraze, saqarTvelos RvTismSoblisadmi<br />
wilxvdomaze, RvTismSoblis xelTuqmneli xatis<br />
gamosaxvasa da wm. andrias saqarTveloSi warmogzavnaze<br />
(gv. 38);<br />
2) meore CanarTi mosdevs (zog nusxaSi – enacvleba)<br />
leonti mrovelis sityvebs `moaqcivna megrelni da<br />
warvida gzasa klarjeTisasa~. CanarTis dasawyisSi<br />
warmodgenilia `mimoslvis~ efTvimeseuli Targmanis<br />
fragmenti (`movida [ukue] qalaqad trapizonad, romel<br />
ars sofeli megrelTa, sada-igi dahyo Jami mciredi da<br />
ixila ugunureba pirutyuebrivi mkÂdrTa Soris mis<br />
qalaqisaTa. ganvida mier da Sevida queyanasa qarTlisasa~),<br />
ris Semdegac andria pirvelwodebulis didaWarasa<br />
da awyurSi qadagebis istoriaa gadmocemuli<br />
mesxuri gadmocemis mixedviT (gv. 39-42);<br />
3) mesame CanarTi mogviTxrobs mociqulTa qadagebaze<br />
qarTlSi, taoSi, Woroxis xeobaSi, svaneTSi, ov-<br />
59<br />
seTSi, fostaforSi, afxazeTSi, sevastiasa da nikofs-<br />
Si. s. yauxCiSvilis gamocemaSi es CanarTi mosdevs Zveli<br />
`qarTlis cxovrebis~ im monakveTs, romelSic gadmocemulia<br />
axladgaqristianebuli megrelebis gawarmarTeba<br />
da klarjeTis erisTavis Serisxva aderki<br />
mefis mier.<br />
Tavdapirvelad ganvixilavT `qarTlis cxovrebis~<br />
CanarTebis im plasts, romelic `mimoslvis~ qarTuli<br />
redaqciidan momdinareobs da wm. andrias sxvadasxva<br />
misionerul mogzaurobebs asaxavs.<br />
I. pirveli misioneruli mogzaurobis dros, rogorc<br />
ukve aRvniSneT, wm. andria saqarTveloSi kapadokiisa<br />
da sinopis gavliT movida da trapezuntis<br />
Semdeg qarTlSi iqadaga.<br />
`mimoslvis~ qarTuli redaqciis es monakveTi interpolaciebTan<br />
erTadaa warmodgenili `axali qar-<br />
Tlis cxovrebis~ pbB nusxebSi:<br />
`andria mociqulis<br />
mimoslva~<br />
`miiwia ukue qalaqad<br />
trapezundad, romeli-igi ars<br />
sofelsa megrelTasa, sada-igi<br />
dayo Jami mciredi da ixila<br />
ugunurebaÁ pirutyuebrivi<br />
mkÂdrTa Soris qalaqisaTa.<br />
ganvida mier da Sevida<br />
queyanasa qarTlisasa,<br />
vinaÁca-igi dayo Jami friadi<br />
da mravalni gananaTlna<br />
sityÂTa moZRurebisa misisaÁTa<br />
`qarTlis cxovrebis~<br />
CanarTi (pbB)<br />
`[movida ukue] andria qalaqad<br />
trapizonad, romel ars<br />
sofeli megrelTa, sada-igi<br />
dayo Jami mciredi da ixila<br />
ugunurebaÁ pirutyvebrivi<br />
mkÂdrTa mis qalaqisaTa.<br />
ganvida mier da Sevida<br />
queyanasa qarTlisasa,<br />
nig[a]las, klarjeTsa da<br />
artahan-kolas.<br />
sada-igi dayo Jami friad<br />
mravalni da gananaTlna<br />
sityÂTa moZRurebisa misisaTa<br />
60
da Sewirna uflisa wmidisa<br />
naTlis-RebiTa.<br />
mier warvlo<br />
kerZoni<br />
queyanisa parTevisani<br />
da aRvida ierusalems<br />
aRsrulebad<br />
paseqisa...~ (gv. 175).<br />
da Sewirna ufalsa wmidisa<br />
naTlisRebisa mier.<br />
mier warvlna<br />
gzani klarjeTisani,<br />
queyanani parTisani,<br />
romel ars somxiTi,<br />
da aRvida ierusalems<br />
aRsrulebad<br />
paseqisa...~ (gv. 38 sq.).<br />
xazgasmuli glosebi toponimebis ganmartebas isaxavs<br />
miznad. ori interpolacia warmomavlobiT Zvelia<br />
(`nigalas, klarjeTsa da artahan-kolas~, `romel ars<br />
somxiTi~), dasturdeba A-161 xelnawerSi (mimosvla 2008:<br />
131-132) da pirvelwyaroebic eZebneba.:<br />
1) `queyanasa qarTlisasa, nigalas, klarjeTsa da<br />
artahan-kolas~ – glosa `nigala~ saTaves iRebs arsen<br />
beris `ninos cxovrebidan~, `klarjeTi~ – leonti<br />
mrovelis teqstidan; interpolaciaSi gviandeli warmo-<br />
Sobisaa mtkvris auzis qveyanaTa saxelwodebebi artahani<br />
da kola. niSandoblivia, rom orive provincia<br />
klarjeTs esazRvreba da amave dros Sedis zemo qarTlis,<br />
gviandeli samcxe-saaTabagos, SemadgenlobaSi 61 ;<br />
2) interpolacia `queyanani parTisani, romel ars<br />
somxiTi~ gaugebrobazea damyarebuli da, SesaZloa,<br />
ukavSirdebodes somexTa ganmanaTleblis wm. grigolis<br />
zedwodebas _ parTels, romelTan asociiciis gamoc<br />
`mimoslvis~ qarTul redaqciaSi gaigivebulia parTia<br />
da somxeTi // somxiTi. cxadia, ufro marTebulia amave<br />
adgilis arsen beriseuli wakiTxva (parTTasa > spars-<br />
Tasa):<br />
`<br />
61 mtkvris auzis qveyanaTa CamonaTvali ufro vrcelia mesxur gadmocemaSi,<br />
romlis mixedviTac, wm. andrias misioneruli marSruti<br />
gascda kola-artaans da moicva samcxec: rkinis jvari, oZrxe, zadengora,<br />
awyveri da saqrisi.<br />
61<br />
`ninos cxovreba~: `miiwia samusatelTa didsa mas qalaqsa, romel<br />
ars sazRvarsa sparsTasa~ (gv. 9);<br />
Sdr.: `mimoslva~: `miiwia samosatelTa didsa mas qalaqsa, romel<br />
ars sazRvarsa parTTasa~ (gv. 187).<br />
rac Seexeba frazas `gzani klarjeTisani~, igi leonti<br />
mrovels ekuTvnis da `mimoslvis~ qarTuli redaqciis<br />
fragmentSi `axali qarTlis cxovrebis~ redaqtorebma<br />
Seitanes, radgan pbB nusxebSi amoRebulia<br />
avTenturi teqstis mTeli winadadeba: `andria moaqcivna<br />
megrelni da warvida gzasa klarjeTisasa~.<br />
swored am winadadebis adgili daikava aRniSnul<br />
nusxebSi `mimoslvis~ qarTuli redaqciis meore Canar-<br />
Tma, romelSic leonti mrovelis xazgasmulma frazam<br />
interpolaciis saxe miiRo (gv. 38, sq.)<br />
`mimoslvis~ efTvimeseuli Targmanis ganxiluli<br />
fragmenti dublirebulia `qarTlis cxovrebis~ meore<br />
CanarTis dasawyisSic, magram amjerad masSi gamotovebulia<br />
interpolaciebi da mociqulis ierusalimSi<br />
dabrunebis epizodi, ris nacvladac dakonkretebulia,<br />
rom „queyanasa qarTlisasa... did-aWara ewodebis~:<br />
`mimoslvis~ qarTuli<br />
redaqcia<br />
`[movida] andria qalaqad<br />
trapizonad, romel ars<br />
sofeli megrelTa, sada-igi<br />
dayo Jami mciredi da ixila<br />
ugunurebaÁ pirutyvebrivi<br />
mkÂdrTa mis qalaqisaTa.<br />
ganvida mier da Sevida<br />
queyanasa qarTlisasa,<br />
nig[a]las, klarjeTsa da<br />
artahan-kolas<br />
62<br />
`qarTlis cxovrebis~<br />
CanarTi (pbB)<br />
`movida [ukue] qalaqad<br />
trapizonad, romel ars<br />
sofeli megrelTa, sada-igi<br />
dahyo Jami mciredi da ixila<br />
ugunureba pirutyuebrivi<br />
mkÂdrTa Soris mis qalaqisaTa.<br />
ganvida mier da Sevida<br />
queyanasa qarTlisasa,<br />
romelsa did-aWara<br />
ewodebis, da iwyo
sada-igi dayo Jami friad<br />
mravalni~<br />
63<br />
qadagebad saxarebisa~ (gv. 39).<br />
glosa `romelsa did-aWara ewodebis~ `axali qar-<br />
Tlis cxovrebis~ gviandel redaqtorebs ekuTvnis, romlebmac<br />
am Sualeduri fraziT erTmaneTs daukavSires<br />
`mimoslvis~ qarTuli redaqcia da mesxuri gadmocema<br />
wm. andrias aWarasa (didaWara) da samcxeSi (awyuri)<br />
qadagebis Sesaxeb.<br />
II. meore misioneruli mogzauribis dros wm. andria<br />
pirvelwodebuli nikeis gavliT sinopSi mivida, sinopidan<br />
ki – `zRviskidesa pontoÁsasa~ da isev trapizonSi:<br />
`miiwia trapezundad, qalaqsa mas samegreloÁsasa, sadaigi<br />
mkÂdr iyvnes, viTarca vTqu, kacni ugulisÃmoni da ugunurni.<br />
TÂnier, maTca Seiwynares qadagebaÁ mociqulisaÁ~<br />
(mimosvla 2008: 187).<br />
sagulisxmoa, rom `qarTlis cxovrebis~ CanarTebi<br />
gverds uvlian wm. andrias meore misionerul mogzaurobas,<br />
romlis drosac mociqulma megrelni moaqcia<br />
qristianobaze. amis mizezi is unda iyos, rom trapezunti<br />
ar Sedioda saqarTvelos saeklesio iurisdiqciaSi,<br />
megrelTa moqceva ki aRwerili iyo leonti<br />
mrovelis avTentur teqstSi:<br />
`movides... andria da sÂmon kananeli afxazeTs da<br />
egriss da mun aResrula sÂmon kananeli... andria moaqcivna<br />
megrelni da warvida gzasa klarjeTisasa~ (gv. 38).<br />
III. mesame misioneruli mogzaurobis dros wm.<br />
andria siriis qalaq edesis gavliT moadga qarTls,<br />
mdinare Woroxs da iqadaga sosangelTa sofelSi,<br />
sadac moaqcia „dedakaci vinme mTavari~. mataTa da sxva<br />
mociqulebi sosangeTSi darCnen, wm. andria ki simon kananelTan<br />
erTad ovseTSi gadavida da qalaqi fostafori<br />
ganvlo, ris Semdegac iqadaga afxazeTSi, qalaq<br />
sevastiaSi, iqve datova simonic da Tavad jiqeTSi<br />
gadavida.<br />
`axal qarTlis cxovrebaSi~ „mimoslvis~ qarTuli<br />
redaqciis es monakveTic glosebTan erTad moxvda,<br />
romlebzec nawilobriv ukve SevCerdiT, roca A-161<br />
xelnawerze vwerdiT:<br />
`andria mociqulis<br />
mimoslva~<br />
`Semdgomad martÂliisa<br />
ganvida kualad saqmesa<br />
qadagebisasa da iyvnes mis Tana<br />
mogzaur sÂmon, romelsa ewoda<br />
kananeli da mataTia, romeli<br />
iwoda iudaÁs wil, da Tadeos.<br />
miiwines ukue edese qalaqad,<br />
sada-igi daSTa Tadeos avgaroz<br />
mTavrisa Tana, romeli sadaca<br />
ÃeliT uqmneli igi xati<br />
uflisa Cuenisasa iesu qristesi<br />
masve Tadeossa pirvel mierTua.<br />
da romlisagan meyseulad<br />
miiRo mTavarman man Ãorcieli<br />
simrTele da sulieri<br />
sarwmunoebaÁ. xolo<br />
didebuli andrea sxuaTa maT<br />
Tana<br />
movidodes qalaqiTi-qalaqad da<br />
sofliTi-soflad. aswavlides<br />
erTa da iqmodes saswaulTa da<br />
esreT moiwines queyanad<br />
qarTlisa da<br />
`<br />
62 gamocemaSia: martÂlisa.<br />
64<br />
`qarTlis cxovrebis~<br />
CanarTi TpbB<br />
`xolo viTarca aResrula<br />
dResaswauli martÂliisa62 warmovida muniT<br />
didebuli andria sxuaTa maT<br />
Tana mociqulTa,<br />
movidodes qalaqiTi-qalaqad da<br />
sofliTi-soflad. aswavebdes<br />
erTa da iqmodes saswaulTa, da<br />
esreT miiwivnes queyanasa<br />
qarTlisasa. da
vidre mdinaredmde Woroxisa<br />
daucxromelad qadagebdes<br />
saxelsa RmrTisasa. da<br />
merme STavides<br />
sosangelTa sofelsa.<br />
xolo mas queyanasa mTavrobda<br />
dReTa maT dedakaci vinme<br />
mTavari, romelsaca hrwmena<br />
qadagebaÁ mociqulTaÁ da<br />
mataTia sxuaTa maT Tana<br />
mowafeTa daSTa maT kerZoTa,<br />
xolo didi andrea<br />
sÂmoniTurT Sevides queyanasa<br />
ovseTisasa da miiwines<br />
qalaqad, romelsa<br />
ewodebis fostafor,<br />
sada-igi didni saswaulni<br />
qmnnes da mravalni erni<br />
moaqcines da<br />
gananaTlnes. mier warvides da<br />
Sevides queyanasa afxazeTisasa<br />
da sevastiad qalaqad mivides<br />
da uqadages sityuaÁ RmrTisaÁ<br />
da mravalTa Seiwynares.<br />
da mun dauteva netarman andria<br />
sÂmon kananeli sxuaTa Tana<br />
mowafeTa da Tavadi jiqeTisa<br />
queyanad warvida;<br />
xolo kacni mis queyanisani<br />
65<br />
merme warvles taos kerZi<br />
queyana da<br />
vidre mdinared Woroxadmde,<br />
yoveli igi soflebi mis<br />
kerZisa movles, da<br />
daucadebelad qadagebdes<br />
saxelsa RvTisasa. da<br />
esreT qadagebiTa miiwivnes<br />
svaneTisa queyanasa.<br />
xolo mas queyanasa mTavrobda<br />
dReTa maT dedakaci vinme<br />
mTavari, romelsa hrwmena<br />
qadageba mociqulTa. da<br />
mataTa sxuaTa maT Tana<br />
mowafeTa daSTa maT kerZoTa.<br />
xolo didi andria<br />
simoniTurT Sevida queyanasa<br />
ovseTisasa, da miiwines<br />
qalaqad, romelsa<br />
ewodeboda fostafori,<br />
sada-igi didi saswauli<br />
qmnes da mravalni erni<br />
moaqcivnes da<br />
gananaTlnes, mier warvides da<br />
Sevides queyanasa afxazeTisasa<br />
da sevaste qalaqad mivides,<br />
romelsa aw ewodeba cxumi.<br />
da uqadages sityua RvTisa,<br />
da mravalTa Seiwynares.<br />
da mun dauteva netarman andria<br />
simon kananeli sxuaTa Tana<br />
mowafeTa da Tavadi jiqeTisa<br />
queyanad aRvida;<br />
xolo kacni mis queyanisani –<br />
jiqni, iyvnes kacni ficxelni<br />
guliTa da saqmeTa Sina<br />
borotTa ganfrdilni,<br />
urwmunoni da uZRebni; romelTa<br />
ara Seiwynares qadagebaÁ<br />
mociqulisaÁ, aramed eneba<br />
moklvaÁ misi, aramed<br />
madlman RmrTisaman daicva. da<br />
ixila raÁ moudrekelobaÁ maTi<br />
da pirutyuebrivi gonebaÁ,<br />
dautevna da warvida. amisTÂsca<br />
vidre aqamomde urwmunoebasa<br />
Sina arian. mier waremarTa<br />
mociquli qristesi da mivida<br />
queyanad, romelsa hrqÂan<br />
sÂldiaÁ... mivida bosfor<br />
qalaqad, romeli-igi ars kidesa<br />
evqsinos zRÂsasa, maxlobelad<br />
queyanasa tavro-guTTasa da<br />
didisa mis tbisa, romelsa<br />
meot ewodebis. sada-igi ars<br />
luskumaÁ, romelsa zeda sweria<br />
saxeli sÂmon moSurnisaÁ.<br />
xolo sÂmon kananelisa<br />
saflavi ars nikofse qalaqsa,<br />
Soris afxazeTisa da jiqeTisa~<br />
(gv. 188-190).<br />
66<br />
jiqni iyvnes kacni ficxelni<br />
guliTa da saqmeTa Sina<br />
borotTa ganfrdilni,<br />
urwmunoni da uZRebni. romelTa<br />
ara Seiwynares qadageba<br />
mociqulisa, aramed eneba<br />
moklva misi, xolo<br />
madlman RvTisaman daicva da<br />
ixila ra moudrekeloba maTi<br />
da pirutyuebrivi goneba,<br />
dauteva da warvida. amisTÂsca<br />
vidre aqamomde urwmunoebasa<br />
Sina arian.<br />
xolo simon kananelisa<br />
saflavi ars nikops qalaqsa,<br />
Soris afxazeTisa da jiqeTisa,<br />
rameTu mun aResrula wmida<br />
simon kananeli. xolo kualad<br />
ganamtkicna wmidaman andria<br />
megrelni da afxazni da<br />
warvida skÂTed~ (gv. 42-43).<br />
paralelur teqstSi naCvenebi gvaqvs, rom `mimoslvis~<br />
qarTuli redaqciis moyvanili fragmenti `axal
qarTlis cxovrebaSi~ cvlilebebs ganicdis. masSi amo-<br />
Rebulia:<br />
a) epizodi avgaroz mefis, Tadeoz mociqulisa da<br />
edesis mandilionis Sesaxeb (gv. 188-189);<br />
b) wm. andrias mogzauroba svildiaSi, bosforsa da<br />
tavro-guTeTSi (gv. 189-190).<br />
`mimoslvis~ fragmentis danarCeni nawili, A-161<br />
xelnawerisgan gansxvavebiT, `axal qarTlis cxovrebaSi~<br />
Secdomebis gareSea warmodgenili, amitom is Sei-<br />
Zleba ganvixiloT, rogorc `mimoslvis~ qarTuli<br />
redaqciis erT-erTi yvelaze sarwmuno nusxa.<br />
paralelur teqstSi naTlad Cans, rom `mimoslvis~<br />
qarTuli redaqciis am monakveTSi Setanili glosebic<br />
geografiuli arealis dakonkretebas isaxavs miznad:<br />
1) pirveli aseTi glosa Seexeba taos. interpolatorisTvis<br />
cnobilia, rom Woroxis xeobaSi qarTlis<br />
qveynis erT-erTi ganapira mxarea taos regioni, amitom<br />
pirvelwyaroSi Seaqvs CanarTi: „merme warvles taos<br />
kerZi queyana~.<br />
2) meore glosaSi naxsenebi `svaneTis queynis~ adgilze<br />
pirvelwyaroSi weria: „sosangelTa sofeli~. cxadia,<br />
interpolatorma „sosangelTa sofeli~ fonetikuri<br />
msgavsebis gamo gaaigiva `svaneTis queyanasTan~.<br />
amave niadagze Cndeba `mimoslvis~ qarTuli redaqciis<br />
A-161 nusxaSi `sivneTisa queyana~ 63 .<br />
3) qalaq fostaforis lokalizacia interpolatorisaTvis<br />
gaurkvevelia, amitom nacvlad dedniseuli<br />
`<br />
63 `mimoslvis~ qarTul redaqciaSi `svaneTis qveynis~ gaCenas, SesaZloa,<br />
imanac misca biZgi, rom wm. andria `sosangeTidan~ ovseTSi gadavida.<br />
Tu es marTlac asea, interpolators mociqulis misioneruli<br />
marSruti ase unda warmoedgina: wm. andria oseTSi gadavida<br />
sosangeT-svaneTis gavliT. magram amaves ver vityviT sosangeTsivneTis<br />
identifikaciis Sesaxeb, radgan sivneTi (siuniqi) somxeTis<br />
provincia iyo da mdebareobda am qveynis samxreT-aRmosavleT nawilSi.<br />
aqedan gamomdinare, ufro mosalodnelia sosangeT-sivneTsvaneTis<br />
monacvleoba fonetikuri msgavsebis niadagze.<br />
67<br />
„miiwines qalaqad, romelsa ewodebis fostafor~, miseul<br />
redaqciaSi weria: „qalaqad, romelsa ewodeboda<br />
fostafor~.<br />
4) fostaforisgan gansxvavebiT, interpolatorma<br />
kargad icis, rom yofil sevaste qalaqs mis dros<br />
cxumi hqvia, amitom teqstSi Seaqvs interpolacia:<br />
„sevaste qalaqad... romelsa aw ewodeba cxumi~. amave<br />
Sinaarsis ganmartebas vxvdebiT arsen beris `ninos<br />
cxovrebaSic~: `sevastopolid, romel ars cxumi~.<br />
`qarTlis cxovrebis~ redaqtorebs `mimoslvis~ qar-<br />
Tuli redaqciidan momdinare plastis bolo monakveTSi<br />
SeutaniaT saintereso glosa leonti mrovelis<br />
`mefeTa cxovrebidan~:<br />
leonti mrovelis `mefeTa<br />
cxovreba~<br />
`mun aResrula wmida sÂmon<br />
kananeli,<br />
qalaqsa nikofsisasa, sazRvarsa<br />
berZenTasa.<br />
xolo kualad andria moaqcivna<br />
megrelni<br />
da afxazni da warvida<br />
gzasa klarjeTisasa~ (gv. 38).<br />
68<br />
`qarTlis cxovrebis~<br />
CanarTi TpbB<br />
`...mun aResrula wmida simon<br />
kananeli.<br />
xolo kualad ganamtkicna<br />
wmidaman andria megrelni<br />
da afxazni da warvida<br />
skÂTed~ (gv. 43).<br />
leonti mroveliseuli frazis – `gzasa klarjeTisasa~<br />
skÂTeTiT Canacvleba ganmartebas saWiroebs,<br />
radgan `mimoslvasa~ da mis qarTul redaqciaSi es<br />
geografiuli saxeli ar ixsenieba (berZnul `skviTias~<br />
efTvime aToneli `guTeTad~ Targmnis). aqedan gamomdinare,<br />
wm. andrias misionerul marSrutSi skviTeTis<br />
aRdgena vaxtang VI-is Semdgomi drois redaqtorTa<br />
damsaxurebad unda CaiTvalos.
winadadeba `xolo kualad ganamtkicna wmidaman andria<br />
megrelni da afxazni da warvida skÂTed~ `axali<br />
qarTlis cxovrebis~ mxolod BP nusxebSi gxvdeba.<br />
aRniSnuli cnoba warmomavlobiT Zvelia da ukavSirdeba<br />
adreul literaturul tradicias wm. andrias<br />
skviTeTSi qadagebis Sesaxeb (`klarjuli mravalTavi~,<br />
`mcire svinaqsari~ da `didi svinaqsari~).<br />
ganxiluli magaliTebi ori TvalsazrisiTaa saintereso:<br />
erTi mxriv, isini warmoaCenen im samuSaos,<br />
romelic `mimoslvis~ qarTuli redaqciis avtors<br />
(interpolators) Cautarebia efTvime mTawmideliseul<br />
Targmanze, xolo, meore mxriv, gviCveneben, rom mociqulTa<br />
qadagebisadmi miZRvnili plasti `axal qarTlis<br />
cxovrebaSi~, ZiriTadad, `mimoslvis~ qarTul redaqcias<br />
emyareba, magram masSi gaTvaliswinebulia sxva<br />
istoriuli wyaroebis monacemebic.<br />
zemoTqmulidan gamomdinare, SeiZleba davaskvnaT,<br />
rom `mimoslvis~ teqsti ori sxvadasxva redaqciuli<br />
plastis saxiTaa warmodgenili `axal qarTlis cxovrebaSi~.<br />
aRniSnuli plastebidan ufro Zvelia `mimoslvis~<br />
pirveli qarTuli redaqcia, romelic sruli<br />
saxiT xelnawer A-161-Si gvxvdeba, xolo fragmentulad<br />
– `axal qarTlis cxovrebaSi~. am redaqciis avtori<br />
Tanamedroveobis gadasaxedidan „kiTxulobs~ istoriul<br />
dokuments, iTvaliswinebs literaturul<br />
tradicias (leonti mrovelis `mefeTa cxovreba~, arsen<br />
beris `ninos cxovreba~) da efTvimeseul TargmanSi<br />
Seaqvs istoriul-geografiuli Sinaarsis glosebi nigalis,<br />
klarjeTis, artaan-kolas, somxiTis, taos, cxumisa<br />
da sosangeT-svaneT-sivneTis Sesaxeb.<br />
cxadad Cans, rom aRniSnuli redaqciis glosaTa<br />
umravlesoba wm. andrias misionerul mogzaurobebSi<br />
mesxeTis farTo planiT warmodgenas isaxavs miznad. am<br />
TvalsazrisiT niSandoblivia, rom Woroxis auzTan<br />
69<br />
(tao-klarjeTi-nigali) erTad glosebSi Setanilia<br />
mtkvris auzis qveynebi artaani da kola (rogorc cnobilia,<br />
`mimoslvis~ teqstSi mxolod mdinare Woroxia<br />
naxsenebi). es faqtebi ki imaze metyveleben, rom `mimoslvis~<br />
pirveli qarTuli redaqciis Seqmnis adgili<br />
samcxe-saaTabagoa.<br />
`mimoslvis~ meore qarTuli redaqcia „axali qarTlis<br />
cxovrebis~ PTbB nusxebis Tanadroulia da Ziri-<br />
Tadad `mimoslvis~ pirvel qarTul redaqcias emyareba.<br />
masSi Setanilia calkeuli glosebi leonti mrovelis<br />
`mefeTa cxovrebidan~ (`gzani klarjeTisani~; `mun aResrula<br />
simon kananeli...~), mesxuri gadmocemidan (`romelsa<br />
didaWara ewodebis~) da adreuli literaturuli<br />
wyaroebidan (`skÂTed~).<br />
amgvarad, `mimoslvis~ pirveli qarTuli redaqciis<br />
avtors interpolaciebi efTvimes TargmanSi Seaqvs,<br />
meore qarTuli redaqciis avtors ki – `qarTlis cxovrebis~<br />
CanarTebSi.<br />
dakvirveba cxadyofs, rom XVIII saukunis pirvel<br />
naxevarSi Seiqmna `mimoslvis~ mesame redaqciac, romelic<br />
`axali qarTlis cxovrebis~ e. w. `urbnul~ xelnawerSia<br />
(1719-1744 ww.) warmodgenili. am redaqciis<br />
CvenTvis saintereso monakveTi (qca I: 42-43 sq.) k. grigoliam<br />
ganixila, `axali qarTlis cxovrebis~ Teimuraziseul<br />
(T) nusxasTan Seadara da ramdenime specifikur<br />
niSanzec gaamaxvila yuradReba (grigolia 1954: 292-294).<br />
urbnuli redaqcia mniSvnelovnad gansxvavdeba `axali<br />
qarTlis cxovrebis~ sxva nusxebisagan, amitom<br />
masze calke SevCerdebiT:<br />
`urbnuli~ xelnweri (P)<br />
`(1) amisve aderkis mefobasa<br />
Sina movida aTormetTa<br />
70<br />
literaturuli wyaroebi<br />
`amisve aderkis mefobasa<br />
Sina movides aTormetTa
wmida mociqulTagani<br />
andria simon kananeliTurT,<br />
(2) pirvelad qarTlad da<br />
gananaTla qarTli da naTelsca<br />
da merme ukun-iqca<br />
(3) da ganvlo Worexi da<br />
(4) Sevida svaneTs da arwmuna<br />
qadageba mTavarsa mas<br />
dedakacsa, romeli mTavrobda<br />
mun.<br />
(5) dauteva simon kananeli<br />
(6) da kualad gardavlo mTa<br />
(7) da STavida ovseTad qalaqsa<br />
mas ovseTisasa bosforas<br />
(8) da uricxuni saswaulni<br />
aRasrulna da moaqcivna<br />
(9) da movida cxumadve da<br />
warvidnen afxazeTs<br />
71<br />
wmidaTa mociqulTaganni<br />
andria da sÂmon kananeli~<br />
(leonti mroveli // qca I: 38).<br />
`Sevida queyanasa qarTlisasa,<br />
nigalas, klarjeTsa da artaankolas~<br />
(qca I: 38 sq., 39);<br />
`esreT miiwivnes quyanasa<br />
qarTlisasa da merme warvles<br />
taos kerZi queyana da vidre<br />
mdinared Woroxadmde,<br />
yoveli igi soflebi mis<br />
kerZisa movles da<br />
daucadebelad qadagebdes<br />
saxelsa RvTisasa. da esreT<br />
qadagebiTa miiwivnes svaneTisa<br />
queyanasa. xolo mas queyanasa<br />
mTavrobda dReTa maT dedakaci<br />
vinme mTavari, romelsa hrwmena<br />
qadageba mociqulTa<br />
[`dauteva... simon kananeli~ –<br />
qca I: 43]<br />
da mataTa sxuaTa maT Tana<br />
mowafeTa daSTa maT kerZoTa.<br />
xolo didi andria simoniTurT<br />
Sevida queyanasa ovseTisasa, da<br />
miiwia qalaqad, romelsa<br />
ewodeboda fostafori,<br />
sada-igi didi saswauli qmnes<br />
da mravalni erni moaqcivnes da<br />
gananaTlnes, mier warvides da<br />
Sevides queyanasa afxazeTisasa<br />
da sevaste qalaqad mivides,<br />
(10) da mun arwmunes ufali<br />
Cueni iesu qriste.<br />
(11) xolo simon kananeli<br />
aResrula qalaqsa nikofsisasa,<br />
(12) romeli ars afxazeTsa da<br />
jiqeTs Sua.<br />
(13) sazRvarsa berZenTasa,<br />
(14) xolo kualad andria<br />
moaqcivna megrelni<br />
(15) da afxazni da warvida<br />
skÂTiad~.<br />
72<br />
romelsa aw ewodeba cxumi.<br />
da uqadages sityua RvTisa, da<br />
mravalTa Seiwynares<br />
(`mimoslvis~ qarTuli redaqcia<br />
// qca I: 42-43).<br />
`mun aResrula wmida sÂmon<br />
kananeli, qalaqsa nikofsisasa<br />
[Sdr.: `Soris afxazeTisa da<br />
jiqeTisa~ _ `mimoslvis~<br />
qarTuli redaqcia // qca I: 43]<br />
sazRvarsa berZenTasa.<br />
xolo kualad andria<br />
moaqcivna megrelni~ (leonti<br />
mroveli // qca I: 38).<br />
`da afxazni da warvida<br />
skÂTed~ (`mimoslvis~ qarTuli<br />
redaqcia // qca I: 43).<br />
imTaviTve unda iTqvas, rom urbnuli redaqciis<br />
gansaxilveli nawili Zveli `qarTlis cxovrebisa~ da<br />
`mimoslvis~ pirveli qarTuli redaqciis Sesabamis monakveTebze<br />
damyarebuli perifrazia, radgan wm. andrias<br />
misionerul marSrutSi redaqtori asaxelebs svaneTsa<br />
da cxums.<br />
paralelur teqstSi kargad Cans, rom urbnuli redaqciis<br />
1-li, me-11, me-13 da me-14 fragmentebi emyareba<br />
Zveli `qarTlis cxovrebis~ Sesabamis monakveTebs. me-2-<br />
10, me-12 da me-15 fragmentebi – `mimoslvis~ pirvel<br />
qarTul redaqcias, romlis ramdenime monacemic cvlilebas<br />
ganicdis, gansakuTrebiT es Seexeba wm. andrias<br />
misioneruli mogzaurobebis geografias:<br />
1. urbnul xelnawerSi damaxinjebulia geografiuli<br />
saxelebi: Worexi < Woroxi (3), bosfora < fostafori<br />
(7).
2. wm. andrias misioneruli mogzaurobebis marSrutidan<br />
amoRebulia mesxeTis provinciebi: nigali, klarjeTi,<br />
artaan-kola da tao, rac naTlad warmoaCens<br />
urbnuli redaqciis saerTo mimarTulebas da kritikul<br />
damokidebulebas `mimoslvis~ pirvel qarTul<br />
redaqciaSi ganviTarebuli kuTxuri tendenciisadmi.<br />
3. urbneli redaqtori analogiur damokidebulebas<br />
avlens `mefeTa cxovrebis~ mimarTac. rogorc ukve aRvniSneT,<br />
leonti mroveli (`moqcevaÁ qarTlisaÁs~ gavleniT)<br />
wm. andrias qadagebis marSrutSi qarTls ar<br />
asaxelebs. urbnul redaqciaSi ki xazgasmiTaa aRniSnuli,<br />
rom mociquli `pirvelad [movida] qarTlad da<br />
gananaTla qarTli da naTelsca~ da mxolod amis<br />
Semdeg `ukun-iqca~ Woroxis xeobisken, saidanac svaneT-<br />
Si gadavida.<br />
qarTlSi wm. andrias qadagebaze mogviTxrobs `mimoslvis~<br />
efTvimeseuli Targmanic: `Sevida queyanasa<br />
qarTlisasa, vinaÁca-igi dayo Jami friadi da mravalni<br />
gananaTlna~ (mimosvla 2008: 175); `moiwines queyanad<br />
qarTlisa da vidre mdinaredmde Woroxisa daucxromelad<br />
qadagebdes saxelsa RmrTisasa~ (mimosvla 2008:<br />
189), magram sityva `pirvelad~ teqstSi naxsenebi ar<br />
aris. es sityva ar gvxvdeba `mimoslvis~ qarTul redaqciebSic,<br />
sadac `qarTli~, erT SemTxvevaSi, ganmartebulia<br />
rogorc `nig[a]la, klarjeTi da artahan-kola~,<br />
xolo meore SemTxvevaSi – rogorc `didaWara~.<br />
urbneli redaqtoris mizani naTelia. qarTlis sakiTxSi<br />
igi istoriuli samarTlianobis aRdgenas cdilobs.<br />
k. grigolia urbnuli redaqciis am Taviseburebas<br />
sazogadoebrivi dakveTiT xsnis da aRniSnavs, rom vaxtangis<br />
momdevno xanis sazogadoebas surda `qarTlis<br />
cxovrebaSi~ sagangebod da pirvel rigSi aRniSnuliyo<br />
andria pirvelwodebulis qarTlSi moRvaweoba (grigo-<br />
73<br />
lia 1954: 293). magram, rogorc davinaxeT, es mxolod<br />
sakiTxis erTi mxarea, radgan urbneli redaqtori,<br />
qarTlisadmi miZRvnili monakveTis ganvrcobasTan er-<br />
Tad, gverds uvlis mociqulis qadagebas mesxeTis<br />
calkeul provinciebSi, razec `mimoslvis~ pirvel qar-<br />
Tul redaqciaSia saubari.<br />
74
mesxuri gadmocemis<br />
berZnuli da qarTuli versiebi<br />
`andria mociqulis mimoslvis~ pirvelma qarTulma<br />
redaqciam xelsayreli pirobebi Seqmna mesxuri gadmocemis<br />
warmoqmnisaTvis. am ukanasknelis vrceli qarTuli<br />
versia `axal qarTlis cxovrebaSia~ warmodgenili<br />
da wm. andrias misioneruli mogzaurobebis marSruts<br />
ormxriv ganavrcobs: Woroxis auzis qveynebSi damatebiT<br />
asaxelebs aWaras, xolo mtkvris auzis qveynebSi –<br />
samcxes. faqtia isic, rom `mimoslvis~ qarTuli redaqcia<br />
pirveladia, mesxuri gadmocema ki – meoreuli,<br />
radgan arc sakuTriv samcxe (awyuri) da arc aWara<br />
(didaWara) `mimoslvis~ pirvel qarTul redaqciaSi ar<br />
ixsenieba.<br />
mesxuri gadmocemis yvelaze adreuli literaturuli<br />
versia Semogvinaxa berZnulenovanma Txzulebam,<br />
romelic awyuris xats da mis saswaulebs eZRvneba.<br />
Txzulebis sruli saTauria `konstantinopolis uwmindesi<br />
saRvTo eklesiis didi ritoris manuelis Txroba<br />
awyurSi myofi yovladwmida RvTismSoblis, qalwuli<br />
mariamis xatsa da saswaulebze, romlebic man sxvadasxva<br />
Jams moimoqmeda~. es teqsti bolo periodamde<br />
ucnobi iyo qarTveli specialistebisTvis da 1987 wels<br />
rusul TargmanTan da vrcel gamokvlevasTan erTad<br />
gamosca somexma mecnierma r. bartikianma (bartikiani<br />
1987: 37-118).<br />
`Txrobis~ avtori – `konstantinopolis uwmindesi<br />
eklesiis didi ritori~, cnobili mwerali manuel korinTelia<br />
(1460-1550), romelmac bizantiis dacemis (1453<br />
w.) Semdeg pirvelma moipova `ritorTa ritoris~ sapatio<br />
tituli (bartikiani 1987: 38). panegirikis damkveTia<br />
konstantinopolis patriarqi ioakime I, romelmac 1500-<br />
1501 wlebSi saxsrebis mozidvis mizniT (“sakalmasod~)<br />
75<br />
imogzaura samcxe-saaTabagoSi. igi saqarTveloSi `sul-<br />
Tnis nebarTviT da sinodis gadawyvetilebiT~ imyofeboda<br />
da qarTvelma mTavrebma uxvad daasaCuqres, ris<br />
Semdegac `didi simdidriT dabrunda~ konstantinopolSi<br />
(bartikiani 1987: 42-44). niSandoblivia, rom<br />
TxzulebaSi manueli mogviTxrobs aTabagebis mier<br />
gacemul uxv Sewirulobebze: `vis ZaluZs mogviTxros<br />
mis [e. i. mzeWabuk aTabagis] xelgaSlilobaze... mis<br />
uzomo saTnoebaze... gansakuTrebiT bevri Seswira man<br />
wminda taZrebs, maT Soris, mTawmindis, sinis mTis<br />
monastrebs... ivane mzeWabukma SewirulobebiT ganamSvena<br />
wminda patriarqiebi~. vfiqrobT, cxadia, rom `Txrobis~<br />
daweris erT-erTi mTavari mizezi ioakime patriarqis<br />
mier aTabagebis saxlisadmi madlierebis gamoxatvis<br />
survili unda gamxdariyo (bartikiani 1987: 45).<br />
ioakime I konstantinopolis saydarze ijda 1498-1502<br />
da 1504 wlebSi. panegirikis daweris dros qaixosro<br />
aTabagi (1598-1500) ukve gardacvlilia, xolo mzeWabuk<br />
aTabagi (1500-1516) – cocxali, amitom `Txroba manuelisa~<br />
1501-1504 wlebiT SeiZleba daTariRdes 64 .<br />
mesxur gadmocemaSi xorcSesxmuli ideebis popularizacia,<br />
konstantinopolis sapatriarqoSi gavrceleba<br />
da saerTaSoriso rezonansi aTabagebis interesebSi<br />
Sedioda, amitom sruliad logikuri Cans varaudi,<br />
romlis mixedviTac, `manuelis Txrobas~ safuZvlad<br />
unda dasdeboda awyuruli matianis berZnuli Targmani,<br />
sagangebod momzadebuli mzeWabuk aTabagis dakveTiT<br />
da Sesrulebuli trapizoneli berZenis simeonis mier,<br />
romelsac imxanad awyuris episkoposis saydari ekava<br />
(bartikiani 1987: 46, 55).<br />
manuel ritoris teqsti naTel warmodgenas gviqm-<br />
`<br />
64 r. bartikiani `Txrobis~ saTaurSi dasaxelebuli manuel ritoris<br />
avtorobas eWvis TvaliT uyurebs da teqstis avtorad konstantinopolis<br />
patriarq ioakime I-s miiCnevs (bartikiani 1987: 40-41).<br />
76
nis mesxuri gadmocemis arqetipze, amitom `Txrobis~<br />
CvenTvis saintereso nawili sruli saxiT mogvyavs.<br />
amave mizniT, Txzulebis TiToeuli monakveTis qarTul<br />
Targmans Tan vurTavT paralelur teqsts `axali<br />
qarTlis cxovrebidan~.<br />
qarTul da berZnul versiebs Soris msgavseba<br />
TvalSisacemia. orive teqstSi mTeli yuradReba andria<br />
mociqulis misionerul moRvaweobazea gadatanili da<br />
mociqulTagan mxolod igi ixsenieba, riTac mesxuri<br />
gadmocema imTaviTve gansxvavdeba `andria mociqulis<br />
mimoslvisa~ da misi qarTuli redaqciebisagan, romel-<br />
Ta mixedviTac wm. andriam saqarTveloSi iqadaga simon<br />
kananelTan, mataTasTan da `sxva mociqulebTan~ erTad<br />
(qca I: 42-43).<br />
rogorc qvemoT davinaxavT, am or versiaSi erTmaneTis<br />
msgavsia epizodebis Sinaarsi da Tanmimdevrobac:<br />
I. mesxuri gadmocemis berZnuli versiis SesavalSi<br />
bevri ritorikuli CanarTia, rac `manuelis Txrobis~<br />
specifikidan gamomdinare, niSandobliv faqtad unda<br />
CaiTvalos:<br />
`...mas Semdeg, rac ufali mociqulebisa da yovladwmida RvTismSoblis<br />
TandaswrebiT amaRlda zecad65 , mociqulebi, rogorc wm.<br />
luka wers, `didi sixaruliT dabrundnen ierusalimSi da sulmudam<br />
taZarSi iyvnen, RvTis madidebelni da makurTxevelni~ (luka 24.52-53),<br />
da, RvTis aRTqmis Tanaxmad, RvTis Zalas elodebodnen. marTlac,<br />
ormocdameaTe dRes, mas Semdeg, rac suli wmida xmauriT moevlina<br />
maT, cecxlis gayofili enebis saxiT, TiTqos Zlierma qarma dahberao<br />
(saqme 2.2-3), isini aRivsnen saRvTo SemecnebiTa da sibrZniT,<br />
gamouTqmeli ZaliTa da saswaulmoqmedebebis niWiT. ase gaZli-<br />
`<br />
65 `mimoslvis~ sxvadasxva redaqciaSi, maT Soris, mesxuri<br />
gadmocemis berZnul versiaSic, mociqulTa wilisyras win uswrebs<br />
qristes amaRleba da sulTmofenoba. mesxuri gadmocemis qarTul<br />
versiaSi ki wilisyraze uSualod macxovris amaRlebis Semdegaa<br />
saubari: `Semdgomad amaRlebisa uflisa, raJams wil-igdes mociqul-<br />
Ta~ (qca I: 39).<br />
77<br />
erdnen mociqulebi suli wmidis saRvTo madliT da sityvis saidumloebebs<br />
naziarebni sauflo saqmis aRsrulebisTvis wasasvlelad<br />
emzadebodnen da wilisyriT iyofdnen qveynierebis mxareebs. isini<br />
sixaruliT iRebdnen RvTisgan wilxvdomil qveynis nawilebs da Cveni<br />
uflis ieso qristes yovladwmida dedasTan, Cvens dedofal<br />
RvTismSobelTan midiodnen, romelic ierusalimSi imyofeboda, sayvareli<br />
mowafis, ioane maxareblis saxlSi. is (ioane) mudmivad<br />
emsaxureboda RvTismSobels, gulisxmierebiTa da RvTismoSiSebiT<br />
exmareboda mas, ZesTan, ufalTan, gansvlamde. yvela mociquli midioda<br />
RvTismSobelTan, Tayvans scemda, didi SiSiTa da ZrwoliT<br />
qeds ixrida mis winaSe da cremlebiT meoxebas evedreboda. ase iRebdnen<br />
isini misi vedrebisa da locvebis zeciur da uZlevel Zalas<br />
da didi sixaruliT iwyebdnen qadagebas.<br />
amgvaradve moiqca wmida da pirvelwodebuli mociquli andria.<br />
is mivida luka maxarebelTan, samocdaaTTagan erT-erT mociqulTan,<br />
romelic maSin ierusalimSi imyofeboda, da mxurvaled evedra mas,<br />
raTa ficarze aRebeWda yovladwmida RvTismSoblis xati, romelic<br />
qadagebis gzaze misi uZleveli saWurveli unda gamxdariyo. xatis<br />
gasrulebis Semdeg mociquli yovladwmida RvTismSobelTan mivida,<br />
mis ferxTiT daemxo, Tayvani sca da acremlebulma kurTxeva da<br />
locva sTxova, [ris Semdegac] Tavi odnav wamoswia, ficarze<br />
aRbeWdili misi wminda xati aCvena da uTxra: `Cemo dedofalo! es<br />
xati gzad mimyavs, rogorc uZleveli mfarveli~. man ki xats Sexeda,<br />
sulieri mxiarulebiT gaiRima da uTxra: `Cem mier naSobi RvTis<br />
sityva iyos SenTan. amieridan mec Tanamogzauri geqmnebi Sen<br />
sarwmunoebis qadagebaSi~. roca RvTismSobelma sityva daasrula,<br />
mociqulma kvlav Tayvani sca mas, cremliT madloba Seswira da<br />
gaxarebuli gareT gavida66 . man WeSmariti sityvis qadagebiT movlo<br />
SuamdinareTi, damasko, kesaria da kapadokia, ikonia da pamfiliis<br />
`<br />
66 es pasaJi sityva-sityviT meordeba `axal qarTlis cxovrebaSi~:<br />
`misca igi mociqulsa andrias da hrqua: `madli da Sewevna Cemgan<br />
Sobilisa uflisa TanaSemwe geyavn Sen, sadaca xÂdode, da meca<br />
TanaSemwe var qadagebasa magas, da didad Sevewio monawilesa mas<br />
Cemda xuedrebulsa~. maSin davarda mociquli queyanad, da madli<br />
Seswira cremliTa yovladwmidasa, da gamovida mier sixaruliT~.<br />
78
ankviria, xolo neokesariis gavliT miadga qveyanas, romelsac<br />
iveria ewodeba.<br />
SeuZlebelia yovladwmida RvTismSoblis mier ganvlil da<br />
ganaTlebul adgilebSi misi wmida xatis madliT aRsrulebuli saswaulebis<br />
zedmiwevniT aRwera, amitom Cven mravalTagan mxolod iveriaSi<br />
aRsrulebul saswaulebze SevCerdebiT, SevecdebiT isini<br />
warmogidginoT zogadad, xolo danarCens gamovtovebT, radgan<br />
maTze bevria sasaubro, Cven ki mravalsityvaobas veridebiT~.<br />
damowmebul nawilSi Tavs iCens berZnul da qar-<br />
Tul versiebs Soris arsebuli ramdenime mniSvnelovani<br />
gansxvaveba:<br />
1) berZnul versias qarTulisagan ganasxvavebs mociqulTa<br />
wilisyris epizodi: `Txrobis~ mixedviT, yovladwmida<br />
RvTismSobels mociqulTa wilisyraSi monawileoba<br />
ar miuRia (Tumca qarTuli versiis msgavsad,<br />
aqac wm. andria saqarTveloSi RvTismSoblis locvakurTxeviT<br />
modis);<br />
2) `Txroba~ ar icnobs awyuris xatis xelTuqmnelobis<br />
ideas da gvauwyebs, rom es xati dawera luka<br />
maxarebelma, romelic qristianul tradiciaSi pirvel<br />
xatmweradaa miCneuli67 :<br />
`andria... mivida luka maxarebelTan, samocdaaTTagan<br />
erT-erT mociqulTan, romelic maSin ierusalimSi imyofeboda,<br />
da mxurvaled evedra mas, raTa ficarze aRebeWda<br />
yovladwmida RvTismSoblis xati~.<br />
`axali qarTlis cxovrebis~ mixedviT ki, awyuris<br />
xati xelTuqmnelia da ficarze aRibeWda RvTismSoblis<br />
pirisaxidan68 , macxovris xelTuqmneli xatis –<br />
`<br />
67 `luka maxarebeli mxatvari iyo madliTa qristesiTa da gamosaxa<br />
ÃeliTa TÂsiTa xati macxovrisaÁ da wmidisa RmrTismSobelisaÁ~<br />
(sjuliskanoni 1972: 66).<br />
68 berZnuli versiis avtori awyuris xats luka maxareblis<br />
dawerilad miiCnevs, didaWaraSi gamosaxul asls ki – xelTuqmnelad.<br />
amitom ar aris gasakviri, rom mesxuri gadmocemis gviandel<br />
(qarTul) redaqciaSi gaCnda awyuris xatis xelTuqmnelobis<br />
(RvTismSoblis `pirsa zeda dadebiT~ gamosaxvis) Tema.<br />
79<br />
mandilionis msgavsad, romelic gamoisaxa macxovris<br />
`pirsa zeda~ tilos dadebiT. niSandoblivia, rom qar-<br />
Tuli versia TiTqmis sityvasityviT misdevs mandilionis<br />
gamosaxvis epizods `avgarozis epistolidan~:<br />
`maSin yovladwmidaman moiTxova ficari, daibana piri<br />
da daidva pirsa zeda TÂssa. da gamoisaxa xati eseviTari,<br />
romel wiaRTa TÂsTa etÂrTa ganÃorcielebuli CCÂli,<br />
yovlad saxieri sityua RmrTisa~ (qca I: 39);<br />
Sdr.: `xolo ufalman moiRo wyali ÃeliTa da daibana<br />
piri da daidva tiloÁ pirsa zeda TÂssa. da meyseulad gamoisaxa<br />
xati pirisa misisaÁ mas zeda~ (avgarozi 2007: 140).<br />
3) manuel ritoris Txzulebis SesavalSi mocemulia<br />
wm. andria mociqulis wilxvdomil qveyanaTa CamonaTvali<br />
da mis mier ierusalimidan saqarTvelomde<br />
ganvlili misioneruli gza (SuamdinareTi, damasko,<br />
kesaria, kapadokia, ikonia, pamfiliis ankviria da neokesaria).<br />
savaraudod, analogiuri suraTi unda gvqonoda<br />
`Txrobis~ qarTul arqetipSic, magram `axal qarTlis<br />
cxovrebaSi~ Setanil qarTul versias amgvari Sesavali<br />
nawili mokvecili aqvs da mis magivrobas asrulebs<br />
`mimoslvis~ qarTuli redaqciis (wm. andrias<br />
pirveli misioneruli mogzaurobis) fragmenti, romelic<br />
teqsts `axali qarTlis cxovrebis~ gviandelma<br />
redaqtorebma waumZRvares.<br />
berZnuli da qarTuli versiebis momdevno epizodebis<br />
Sedareba amgvar suraTs iZleva:<br />
II. aWaraSi (didaWaraSi) qadagebis epizodi `axal<br />
qarTlis cxovrebaSi~ ufro vrcelia, Tumca `Txroba-<br />
Si~ TiTqmis ucvlelad meordeba qarTuli versiis ZiriTadi<br />
realiebi, rogoricaa: andria mociqulis aWaraSi<br />
mosvla, warmarTi mosaxleobis ugunureba, xatis<br />
dasvenebiT makurnebeli wyaros aRmodineba, masSi xalxis<br />
monaTlva, eklesiis mSenebloba, awyuris xatis<br />
aslis Seqmna da eklesiaSi dasveneba<br />
80
Txroba manuelisa axali qarTlis cxovreba<br />
pirvelsave sityvasa movideT.<br />
mociqulma icoda, rom iveriis<br />
tomi Zalian uxeSi da sisxlis<br />
moyvaruli iyo, kerpTmsaxurebis<br />
crurwmenas, pirvel rigSi,<br />
cecxlTayvaniscemas misdevda<br />
da gaemgzavra am mxareebSi,<br />
mivida im adgilamde, romelsac<br />
aWara (Άτζαρα) ewodeboda. aq<br />
mociqulma adgilobrivi ugunuri<br />
xalxisgan mravali gansacdeli<br />
daiTmina, magram saswaulebis<br />
aRsrulebiTa da ZaliT,<br />
agreTve, RvTismSoblis xatis<br />
madliT, es uxeSi Temi keTilgonieri<br />
da Tvinieri gaxda.<br />
rameTu miwaze xatis mxolod<br />
erTxel dasvenebiT aRmocenda<br />
friad mSvenieri wyaro, romelic<br />
dResac moedineba, masSi<br />
naTlavda [xalxs] da hkurnavda<br />
avadmyofebs,<br />
81<br />
movida ... andria qalaqad trapizonad,<br />
romel ars sofeli megrelTa,<br />
sada-igi dahyo Jami<br />
mciredi, da ixila ugunureba<br />
pirutyuebrivi mkÂdrTa Soris<br />
mis qalaqisaTa, ganvida mier da<br />
Sevida queyanasa qarTlisasa,<br />
romelsa did-aWara ewodebis,<br />
da iwyo qadagebad saxarebisa.<br />
rameTu kacni pirutyuTa uugunures<br />
iyvnes da ara icnobdes<br />
Semoqmedsa RmerTsa, da yovelsa<br />
saZagelsa da arawmidasa<br />
wessa aRasrulebdes, romeli<br />
saTqmeladaca ujero ars. da<br />
mravalni Wirni da gansacdelni<br />
daiTminna urwmunoTagan, da SewevniTa<br />
RmrTisaTa da wmidisa<br />
mis xatisaTa yovelnive madlobiT<br />
moiTminna, vidremdis yovelnive<br />
moaqcivna da moiyvanna<br />
sarwmunoebad.<br />
rameTu adgilsa, romelsa daasvena<br />
xati yovladwmidisa<br />
RmrTismSoblisa, aRmoecena wyaro<br />
friad Suenieri da didi,<br />
romeli-igi vidre dResca dauwyuedelad<br />
aRmosdis. da Semokrbes<br />
yovelnive yovliT-kerZo<br />
mkÂdrni mis queyanisani, da<br />
naTel-sca yovelTa saxeliTa<br />
mamisaTa, da ZisaTa, da sulisa<br />
wmidisaTa,<br />
da daadginna mRudelni da diakonni,<br />
da daudva wesi da saz-<br />
maTTvis aaSena eklesia<br />
da wasvla daapira. magram<br />
xalxs ar surda misi gaSveba<br />
da mxurvaled evedrebodnen<br />
mas, raTa darCeniliyo, xolo<br />
Tu es SeuZlebeli iyo, wasuliyo,<br />
RvTismSoblis xati ki<br />
daetovebina.<br />
mociqulma daamzada xatis zomis<br />
ficari da daado mas<br />
RvTismSoblis gamosaxuleba,<br />
romelic ficarze meyseulad<br />
aRibeWda. maT Seiwynares xati,<br />
rogorc maTTan arsebuli<br />
RvTis qmnileba da sixaruliT<br />
gaaciles mociquli.<br />
82<br />
Ruari sarwmunoebisa. da aRaSenes<br />
ekklesia Suenieri saxelsa<br />
zeda yovladwmidisa RvTismSoblisasa.<br />
da viTarca eneba wmidasa mociqulsa<br />
mier warslva, evedrebodes<br />
da ara utevebdes warslvad,<br />
aramed etyodes: `ukeTu<br />
Sen warxval, xati ege yovladwmidisa<br />
RvTismSoblisa aqa dagÂsvene,<br />
sasod da mcvelad<br />
Cuenda~.<br />
xolo wmidaman mociqulman<br />
andria Seqmna ficari msgavsi<br />
zomisa da dasdva xatsa mas<br />
zeda. da meyuseulad gamoisaxa<br />
saxe ucvalebeli xatisa mis da<br />
misca igi maT. xolo maT sixaruliT<br />
Seiwynares da daisvenes<br />
ekklesiasa Sina TÂssa pativiT,<br />
romeli-igi vidre dRes-aqamomde<br />
hgies. xolo wmidasa mociqulsa<br />
misces mSÂdoba da mowled moikiTxes,<br />
amborsuyves da warmogzavnes<br />
(qca I: 39).<br />
paralelur teqstSi kargad Cans, rom qarTuli<br />
versiis didaWaras berZnul versiaSi aWara (Άτζαρα)<br />
cvlis. es faqti nawilobriv amarTlebs d. musxeliSvilis<br />
mier gamoTqmul mosazrebas, romlis mixedviTac,<br />
`didaWaraSi~ aq mTlianad aWariswylis xeoba<br />
unda vigulisxmoT (musxeliSvili 1977: 91) 69 . magram mocemul<br />
SemTxvevaSi amosavlad mainc qarTuli versiis<br />
`<br />
69 t. futkaraZis varaudiT, soflis saxelwodeba `didaWara~ (< didi<br />
aWara) mematianis Semoqmedebaa (futkaraZe 2008: 84-85).
monacemi unda CaiTvalos, miT ufro, rom didaWara –<br />
dRevandeli xulos raionis sofeli – isedac aWariswylis<br />
xeobaSi mdebareobs da berZnul versiaSic konkretul<br />
dasaxlebazea saubari, sadac wm. andriam eklesia<br />
aaSena da masSi RvTismSoblis xatis asli daasvena.<br />
didaWaris eklesiis mSeneblobis ambebs qarTuli<br />
versia vrclad aRwers: `daadginna mRudelni da diakonni,<br />
da daudva wesi da sazRuari sarwmunoebisa da<br />
aRaSenes ekklesia Suenieri saxelsa zeda yovladwmidisa<br />
RvTismSoblisasa~ (Sdr., `Txroba~: `maTTvis aaSena<br />
eklesia~). analogiuri epizodi gvaqvs `andria mociqulis<br />
mimoslvaSic~, romlis gavlenasac qarTveli<br />
avtori uTuod ganicdis – Sdr.: wm. andriam amisoSi<br />
`aRaSena eklesiaÁ safasiTa da TanaSewevniTa axalwodebulTa<br />
maT morwmuneTaÁTa da ahmarTa sakurTxeveli<br />
da akurTxna mRdelni da diakonni... xolo eklesiaÁ igi<br />
saxelsa zeda wmidisa RmrTismSobelisasa aRaSena,<br />
romeli-igi dResamomde sacnaur ars yovelTa mier~<br />
(mimosvla 2008: 174).<br />
III. mesxuri gadmocemis momdevno epizodia samZivris<br />
mkvdari Zis gacocxlebis saswauli:<br />
Txroba manuelisa axali qarTlis cxovreba<br />
83<br />
xolo igi warmoemarTa da<br />
gardamovlo mTa, romelsa ewodebis<br />
rkinis-juari, da Tqmul<br />
ars, viTarmed juari igi TÂT<br />
netarisa andrias mier aRmar-<br />
Tebul ars. xolo viTarca STavlo<br />
xevi oZraxisa da movida<br />
sazRuarTa samcxisaTa, daivana<br />
sofelsa, romelsa ewodebis<br />
zaden-gora. mixedna mociqulman<br />
da ixilna kacni mis adgili-<br />
man ki gza ganagrZo da qadagebda<br />
WeSmarit sityvas, miiwia<br />
qalaqad, romelsac awyuri<br />
(Άςγοριον) ewodeba.<br />
iq cxovrobda didgvarovani<br />
qvrivi saxelad samZivari (Σαμφυάρα).<br />
misi Ze xangrZlivi avadmyofobisgan<br />
dauZlurebuliyo<br />
da gardacvliliyo, ris gamoc<br />
didi glova iyo.<br />
mociquli am qalaqSi (πολιτεία)<br />
qadagebda WeSmarit sityvas,<br />
xelis dadebiT kurnavda morw-<br />
muneebsa da axladmoqceulebs,<br />
sulier madls uZRvnida maT,<br />
urwmunoebs ki tovebda maTi<br />
avadmyofobisagan mosakvdineb-<br />
lad.<br />
wminda mociqulis ambavi samZivars<br />
Seatyobines.<br />
84<br />
sani rameTu uzorvides kerpTa<br />
yruTa, da iloca mociqulman<br />
wmidisa mis xatisa mimarT. da<br />
yovelni igi kerpni daemxunes<br />
da Seimusrnes. xolo wmida<br />
mociquli warmoemarTa da moiwia<br />
awyvers, romelsa pirvelad<br />
ewodeboda sosangeTi, da pirispir<br />
saqrisi. da daivana adgilsa<br />
erTsa, sada igi iyo ta-<br />
Zari sakerpo, romelsa aw Zvel-<br />
ekklesia ewodebis, da mas Sina<br />
imsaxurebodes kerpni maTni. xolo<br />
mTavrobda maSin dedakaci<br />
vinme qurivi samZivari, romelsa<br />
erTi oden Ze esva da yoveli<br />
sasoeba misi missa mimarT<br />
moZravobda, da mas oden Jamsa<br />
momkudar iyo. da iyo vaeba<br />
tirilisa da SfoTi friad<br />
mravali.<br />
da Ramesa mas ixiles cixiTgan<br />
naTeli didi, sada esvena xati<br />
yovlad wmidisa, gankÂrdes<br />
friad vinaobasa maTsa. da ra<br />
ganTenda, mswrafl warmogzavnnes<br />
kacni, raTamca ixilon<br />
Tu vin arian, anu raÁ ars. da<br />
viTarca ixiles kacTa maT wmida<br />
mociquli da xati yovladwmidisa,<br />
mswrafl warvides da auwyes<br />
qurivsa mas dedakacsa,<br />
viTarmed: `ucxoni vinme kacni<br />
arian, da ucxosa RmerTsa qadageben<br />
Semoqmedad da dambadebelad,<br />
da sicocxlesa kacTasa
man umalve moiwvia mociquli<br />
da sTxova: `saidan moxvedi, ra<br />
gqvia, ras irjebi da ra mizniT<br />
gvewvie Cven, ucxo xalxs,<br />
romlebsac gvwams mravali ukvdavi<br />
RmerTi – kronosi, zevsi,<br />
aresi, heliosi, afrodite, hermesi,<br />
hekate da sxva miwisqve-<br />
Selni?~.<br />
man upasuxa, rom ierusalimidan<br />
Camovida, rom warmoSobiT iu-<br />
deidan iyo, rwmeniT – qris-<br />
tiani, msaxuri, mowafe da<br />
mociquli RvTis Ze ieso qristesi,<br />
romelic erTi SexebiT<br />
aRadgenda mkvdrebs, rom is<br />
sxva arafers ganagebda, garda<br />
imisa, rom Cveni uflis, ieso<br />
qristes saxelis mowodebiT,<br />
misi madliT kurnavda maT<br />
sulier da xorciel avadmyofobebs,<br />
vinc mTeli arsebiT<br />
sTxovda mas da inaTleboda<br />
saxeliTa mamisaTa da ZisaTa da<br />
85<br />
momniWebelad, da mkudarTa aRmadginebelad,<br />
da hyavs maT xati<br />
Suenieri da mas pativs-scemen~.<br />
viTarca esma sityua ese mkudarTa<br />
aRdomisa dedakacsa mas,<br />
gankÂrda da mcired rame nuge-<br />
Siniseca gulsa missa,<br />
waravlinna monani TÂsni mowodebad<br />
mociqulisa, romeli vi-<br />
Tarca mivida. hrqua dedakacman,<br />
viTarmed: `vin xarT. anu sada<br />
moxvalT, anu raÁ ars ucxo ege<br />
moZRureba Tqueni, romelsa ityÂT,<br />
rameTu arasada smenil ars<br />
egeviTari Txroba~.<br />
miugo wmidaman mociqulman da<br />
hrqua: `moval wmidiT qalaqiT<br />
ierusalemiT, sada dasdges<br />
ferÃni uflisani, golgoTas da<br />
beTlems, caTa mobaZavTa, da mo-<br />
na var da<br />
mociquli uflisa Cuenisa ieso<br />
qristesi, romeli wamis-yofiT<br />
aRadgens mkudarTa, da mas<br />
vhqadageb RmerTad da uflad<br />
da mpyrobelad yovelTa dabadebulTa.<br />
da romelsa hrwmenes<br />
igi da naTels-iRos saxeliTa<br />
mamisaTa, da ZisaTa, da sulisa<br />
wmidisaTa, yoveli raodeni<br />
iTxovos sarwmunoebiT miecemis,<br />
da yovelTa senTagan ganikur-<br />
sulisa wmidisaTa.<br />
samZivarma, rogorc ki gaigona<br />
es sityvebi, uTxra: `radgan Sen<br />
xar mkvdreTiT aRmdgeneli ieso<br />
qristes msaxuri, Semiwyale<br />
me, romelic Cems Svilze vamyareb<br />
imeds, da aRadgine igi~.<br />
mociqulma upasuxa: `yvelaferi<br />
SesaZlebelia misTvis, vinc<br />
qristes saxeli irwmuna~.<br />
is, acremlebuli, rogorc<br />
odesme iairosi (luka 8.41),<br />
aqviTinda:<br />
`mwams. ufalo, Semewie me, urwmunoebaSi<br />
myofs~.<br />
maSin wminda mociqulma micvalebulze<br />
yovladwmida RvTismSoblis<br />
xati daasvena, Tvalebi<br />
zecad aRapyro da iloca.<br />
86<br />
nebis~.<br />
xolo viTarca esma ese dedakacsa,<br />
davarda queyanad da<br />
hrqua cremliT mociqulsa: `Seiwyale<br />
siqurive ese Cemi da<br />
ubadrukeba; vinaTgan mona xar<br />
mkudarTa aRmadginebelisa, iloce<br />
RmerTisa Senisa mimarT, da<br />
mianiWe Svilsa amas Cemsa sicocxle,<br />
da yoveli raodeni mi-<br />
brZano, gismino, da ara urC ge-<br />
qmne. ukeTu Ze Cemi aRdgomili<br />
vixilo. rameTu ese mxolo<br />
mivis da sxua ara~.<br />
xolo wmidaman mociqulman miugo<br />
da hrqua: `ukeTu grwmenin<br />
ieso qriste, Ze RmerTisa, WeSmariti<br />
RmerTi, romeli iqadagebis<br />
Cuen mier, raodenica-ra<br />
iTxovo sarwmunoebiT, yovelive<br />
mogecemis mis mier~.<br />
xolo dedakacsa mas viTarca<br />
esma ese, aRivso sixaruliTa,<br />
da cremliT hrqua mociqulsa<br />
mas: `Ä, monao WeSmaritisa RvTisao,<br />
WeSmaritad mrwams da<br />
aRviareb ieso qristesa, romelsa<br />
Sen qadageb, aramed Seewie<br />
urwmunoebasa Cemsa~.<br />
xolo mociqulman gamoasxa<br />
yoveli igi eri da mgosnebi, da<br />
aravin uteva mun, garna qurivi<br />
igi da mcireni sakuTarni misni,<br />
da miiqua ÃelTa xati yovladwmidisa<br />
RvTismSobelisa, da<br />
daasvena cxedarsa mas zeda, sada<br />
idva yrma igi. da iwyo
ase didi dro dahyo. roca is<br />
idga da loculobda, micvalebuli<br />
gacocxlda da wamojda.<br />
yvela gaakvirva am uCveulo<br />
sanaxaobam.<br />
samZivari, aRdgenilis deda, ma-<br />
Sinve mociqulis ferxTiT daemxo<br />
da gaxarebulma cremliT<br />
Tayvani sca, madloba Seswira<br />
yovelTa RmerTs, ieso qristes,<br />
macxovars. mTeli guliT irwmuna<br />
da iqve moinaTla Svil-<br />
Tan erTad. maTTan erTad<br />
moinaTla mTeli qalaqis mosaxleobac.<br />
87<br />
locvad da vedrebad RvTisa<br />
mimarT Ãel-aRpyrobiT. da Semdgomad<br />
locvisa upyra Ãeli<br />
yrmasa mas da, viTarca Zilisagan,<br />
egreT aRadgina igi da<br />
misca dedasa missa. da viTarca<br />
ixiles yovelTa ucxo ese<br />
saswauli, gankÂrdes friad da<br />
Tqmad rasame uRono iyvnes.<br />
xolo dedakacman viTarca ixila<br />
Ze TÂsi gancocxlebuli, sixaruliT<br />
aRsdga da davarda<br />
ferÃTa Tana mociqulisaTa,<br />
cremliT Tayvanis-sca da madli<br />
Seswira, da hrwmena ufali<br />
ieso qriste, da naTels-iRo<br />
dedakacman ZiTurT da yovliT<br />
saxleuliT TÂsiT~ (qca I: 39-40).<br />
samZivris Zis gacocxlebis saswaulSi manuel<br />
ritori bibliur analogs uTiTebs (luka 9.40-56) 70 .<br />
`Txrobisa~ da `axali qarTlis cxovrebis~ Sesabamisi<br />
pasaJebis sityvasityviTi msgavseba ki miuTiTebs orive<br />
teqstis erTi arqetipisgan momdinareobas. sakiTxis<br />
arss ar cvlis is garemoeba, rom qarTuli versia berZnul<br />
teqstTan SedarebiT amjeradac ufro vrcelia.<br />
dasawyisSi igi Seicavs toponimur wvrilmanebs (`xolo<br />
igi warmoemarTa da gardamovlo mTa, romelsa ewodebis<br />
rkinis-juari, da Tqmul ars, viTarmed juari igi<br />
TÂT netarisa andrias mier aRmarTebul ars. xolo<br />
viTarca STavlo xevi oZraxisa da movida sazRuarTa<br />
`<br />
70 samZivris vaJis istoria bevri ramiT gvagonebs agreTve macxovris<br />
mier naineli qvrivis vaJis gacocxlebis saswauls (luka 7.11-17),<br />
rogorc amas e. vardoSvili da m. qurdiani aRniSnaven (vardoSvili...<br />
2009: 109-112).<br />
samcxisaTa, daivana sofelsa, romelsa ewodebis zadengora~),<br />
rac berZen avtors, bunebrivia, naklebad<br />
ainteresebda, magram mniSvnelovani iyo qarTveli<br />
(awyureli) avtorisTvis.<br />
berZnuli versia arafers gvauwyebs wm. andrias<br />
mier rkinis jvris aRmarTvaze. niSandoblivia isic,<br />
rom qarTul versia am ambis wyarod folklors, zepir<br />
tradicias asaxelebs (`Tqmul ars~, e. i. naTqvamia – am<br />
sityvebiT avtori pirdapir migvaniSnebs, rom zepir<br />
gadmocemas emyareba da ara werilobiTs):<br />
`xolo igi warmoemarTa da gardamovlo mTa, romelsa<br />
ewodebis rkinis juari, da Tqmul ars, viTarmed juari igi<br />
TÂT netarisa andrias mier aRmarTebul ars~ (gv. 39) 71 .<br />
Tavis mxriv, `Txroba manuelisa~ Seicavs awyuris<br />
mkvidrTa warmarTuli panTeonis ufro vrcel daxasiaTebas,<br />
romelic apolonisa da artemidas garda moicavs<br />
iseT berZnul RvTaebebsac, rogoricaa: `kronosi,<br />
zevsi, aresi, heliosi, afrodite, hermesi, hekate da<br />
sxva miwisqveSelni~. Tumca manuel ritori sruliad<br />
safuZvlianad miuTiTebs, rom warmarTi qarTvelebi<br />
`pirvel rigSi, cecxlTayvaniscemas misdevdnen~.<br />
IV. mesxuri gadmocemis berZnul da qarTul versiebSi<br />
saerToa kerpTa Semusvris epizodis ZiriTadi<br />
momentebic, zogierTi pasaJi ki sityvasityviT emTxveva<br />
erTmaneTs:<br />
Txroba manuelisa axali qarTlis cxovreba<br />
iqve iyo apolonisa da artemidas<br />
sakerpo bomoni, rom-<br />
88<br />
xolo iyo qalaqsa mas Sina<br />
bomoni sakerpo, romelsa Sina<br />
`<br />
71 saqarTveloSi ori rkinis jvaria – zekarisa da xaragaulis. amave<br />
toponims mcireodeni saxecvlilebiT ([r]kinis jvari) vxvdebiT Sav-<br />
SeTSi (dRevandeli TurqeTi) (bubulaSvili 2008: 16). Tumca, mkvlevarTa<br />
umravlesobis azriT, mesxur gadmocemaSi zekaris jvari unda<br />
igulisxmebodes, radgan is awyurTan yvelaze axlos mdebareobs.
lis qurumebic araerTxel Seecilnen<br />
mociquls da mis winaaRmdeg<br />
xalxs amxedrebdnen.<br />
mociqulma mimarTa maT: `gsurT<br />
darwmundeT Cem mier qadagebuli<br />
RvTis ZlierebaSi da Tqveni<br />
cruRmerTebis uZlurebaSi?<br />
gaaReT am taZris karebi da<br />
Tqvens kerpebTan, ese igi Tqvens<br />
RmerTebTan, davasveneb RvTismSoblis<br />
xats. Semdeg mWidrod<br />
davketoT karebi<br />
da xval rom gavaRebT, vixilavT<br />
rac moxdeba~.<br />
es winadadeba yvelam miiRo.<br />
89<br />
imsaxurebodes bilwni RmerTni<br />
maTni, artemi da apolon. da<br />
viTarca ixiles saqme ese<br />
mRudelTa maT sicruvisaTa,<br />
aRivsnes SuriTa da iwyes cilobad<br />
da winaaRmdgomad mociqulisa,<br />
egreTve eri igi romelnime<br />
ityodes: `jer ars<br />
Tayvaniscemad romelman esevi-<br />
Tari saswauli aRasrula~...<br />
da hrqua (mociqulma):<br />
`ganaReT kari sakerpoÁsa magis<br />
taZrisa, da SevasvenoT Cuen<br />
xati ese Sua kerZo kerpTa<br />
TquenTa da davbeWdoT zogad<br />
orTave karsa zeda, da mcvelni<br />
daadgineniT, da iloceT Tquen<br />
Ramesa amas RmerTTa mimarT<br />
TquenTa. xolo Cuen vilocoT<br />
ieso qristes WeSmaritisa RvTisa<br />
Cuenisa mimarT,<br />
da vixiloT Cuen ganTiad: uke-<br />
Tu sZlos RmerTman Tquenman,<br />
misi jer iyos Tayvaniscema; xolo<br />
ukeTu sZlos RmerTman Cuenman,<br />
mas Tayvanis-vceT yovelTa~.<br />
da daaskunes ese esreT. Seasvenes<br />
xati yovladwmidisa RvTismSoblisa<br />
Sua kerpTa maTTa da<br />
dabeWdes karsa zeda, da mcvelni<br />
daadginnes da iwyes locvad<br />
mRudelTa maT sicruvisaTa.da<br />
wmidaman iloca qristes mimarT<br />
WeSmaritisa RvTisa Cuenisa.<br />
meore dRes, roca taZris karebi<br />
gaaRes, RvTismSoblis xati,<br />
uvnebeli da mTeli, brwyinavda,<br />
rogorc mzis naTeli, kerpebi<br />
ki Semusruliyo da maTi namsxvrevebi<br />
miwaze eyara.<br />
myisve yvelam erTxmad daiZaxa:<br />
`didia RmerTi qristianTa~.<br />
maT maSinve gamoyares taZridan<br />
kerpebis namsxvrevebi da (bomo-<br />
ni) RvTis eklesiad gadaakeTes,<br />
sadac adidebdnen yovelTa<br />
RmerTs, ieso qristes. unda ge-<br />
naxaT xalxis didi da aRuwe-<br />
reli sixaruli imis gamo, rom<br />
samZivaris Ze mkvdreTiT aRdga,<br />
maT ki kerpTayvanismcemloba da<br />
cecxlTayvanismcemloba ukuag-<br />
des da namdvili RmerTi iwames,<br />
romelic mkvdrebs erTi Sexe-<br />
biT aniWebda sicocxles.<br />
90<br />
da viTarca ganTena da ganaRes<br />
kari sakerposa, ixilnes yovelni<br />
kerpni maTni queyanad daTxeulni<br />
da saxed mtuerisa Semusrvilni.<br />
xolo xati yovladwmidisa<br />
RvTismSoblisa brwyinvida,<br />
viTarca mze, didebiTa da<br />
pativiTa.<br />
maSin mRudelni igi kerpTani<br />
aRivsnes sircxÂliTa, da umecrebisa<br />
maTisaTÂs Sendobasa<br />
iTxovdes mociqulisagan. da<br />
yovelman<br />
erman madlobisa xma aRmouteves<br />
da Tques, viTarmed: `did<br />
ars RmerTi qristeaneTa,<br />
romelsa mociquli andria qadagebs~.<br />
da hrwmena yovelTa<br />
ufali Cueni ieso qriste da<br />
sixaruliT naTelsiRes yovel-<br />
Ta saxeliTa mamisaTa, da Zisa-<br />
Ta, da sulisa wmidisaTa. da<br />
iqmna sixaruli didi mas dResa<br />
Sina yovlisa mis erisa, da<br />
adidebdes RmerTsa, romelman<br />
iÃsna igini xelTagan eSmakisaTa.<br />
sagulisxmoa, rom, wina epizodisgan gansxvavebiT,<br />
amjerad berZnul versiaSic mxolod artemidasa da<br />
apolonis kerpebzea saubari, rac erTxel kidev adasturebs<br />
mesxuri gadmocemis arqetipis arsebobas da<br />
misi zogierTi epizodis literaturul warmomavlobas.<br />
`mimoslvis~ mixedviT, apolonisa da artemidas kerpebs
wm. andria nikeaSi musravs (mimosvla 2008: 177, 179-180)<br />
da, rogorc samarTlianad aRniSnavs i. grigalaSvili,<br />
swored es literaturuli wyaro unda dasdeboda<br />
safuZvlad mesxur gadmocemas (grigalaSvili 2009a: 99).<br />
z. kiknaZis dakvirvebiT, kerpTa Semusrvis saswaulSi<br />
ikiTxeba uflis kidobnis arqetipuli qmedeba, roca<br />
man, filistimelTa kerpis, dagonis, taZarSi damwyvdeulma,<br />
dalewa kerpi (kiknaZe 2000: 259).<br />
V. episkoposis kurTxevisa da xatis awyurSi<br />
davanebis epizodi qarTul versiaSi berZnulze ufro<br />
vrcelia, Tumca maT Soris arsobrivi gansxvaveba ar<br />
SeiniSneba, Tu ar CavTvliT imas, rom qarTuli teqsti<br />
aq isev ubrundeba RvTismSoblis wilxvdomobisa da<br />
xatis xelTuqmnelobis Temebs.<br />
gansakuTrebuli aRniSvnis Rirsia is faqti, rom<br />
mesxuri gadmocemis berZnuli versia, qarTulis msgavsad,<br />
adasturebs andria mociqulis mier awyuris episkoposis<br />
xeldasxmas.<br />
Txroba manuelisa axali qarTlis cxovreba<br />
amasTan erTad mociqulic Cqarobda<br />
qadagebis Semdgom gagr-<br />
Zelebas, magram samZivari da<br />
mTeli axladmoqceuli mosaxleoba<br />
evedrebodnen mas, cota<br />
xans kidev darCeniliyo maTTan,<br />
raTa misi sulissargebeli swavlebiT<br />
damtkbariyvnen. mociqulma<br />
RvTis sadideblad episkoposi,<br />
mRvdlebi da diakvnebi<br />
daudgina maT, ris Semdegac gza<br />
ganagrZo.<br />
91<br />
xolo wmida mociqulsa eneba<br />
kualad warslva sxuaTaca qalaqTa<br />
da sofelTa qadagebad<br />
saxareba qristesi. xolo dedakaci<br />
igi da zogad yoveli eri<br />
evedrebodes, raTa ara ganeSoros<br />
maTgan, aramed dRiTi-dRe<br />
aswavebdes wessa sjulisasa. da<br />
mociqulica erCda maT da Jam<br />
raodenme daadgra maT Tana, da<br />
aswava maT yoveli wesi sjulisa<br />
da sarwmunoebisa da daudginna<br />
episkoposi, mRudelni<br />
da diakonni, da kualad ganemzada<br />
qadagebad saxarebisa.<br />
samZivari Tavis ZesTan da rCeul<br />
xalxTan erTad mis ferxTiT<br />
daemxo da sTxovda<br />
RvTismSoblis wminda xatis<br />
datovebas, raTa is zemoT dasaxelebul<br />
taZarSi daesvenebinaT,<br />
maT mfarvelad da sulisa<br />
da xorcis makurTxeblad. mociqulma<br />
Seismina vedreba da xati<br />
dautova.<br />
manamde gaamzada kidev erTi ficari,<br />
imave sigrZis da siganis,<br />
masze xati daasvena, rogorc<br />
aWaraSi moiqca. xati isev saswaulebrivad<br />
aRibeWda ficarze.<br />
maT xatis dedani dautova, romelmac<br />
awyurSi daivana, dRemde<br />
imyofeba iq da morwmuneebi Tayvans<br />
scemen mas.<br />
xolo axali gamosaxuleba mociqulma<br />
Tan waiRo, yovladwmida<br />
RvTismSoblis am xatiT<br />
ganagrZo gza da yvelas uqadagebda<br />
macxovnebel swavlebas,<br />
ris Sedegadac mravalma irwmuna,<br />
naTel-iRo da RvTis<br />
nawili gaxda. isinic sTxovdnen<br />
mas xatis Cuqebas da mociquli<br />
dasTanxmda. rogorc zogierTi<br />
ambobs, xatis es asli Cvens<br />
dromde inaxeba Satberdis<br />
monasterSi.<br />
92<br />
da kualadca evedrnes qurivi<br />
igi dedakaci da sruliad mesxni,<br />
raTa ara ganeSoros maTgan.<br />
xolo wmidaman andria miugo<br />
da hrqua: `sxuaTaca qalaqTa da<br />
sofelTa jer ars Cemda qadagebad<br />
saxareba uflisa~. xolo<br />
maT hrques: `ukeTu warxval,<br />
xati ege yovladwmidisa<br />
aqa dagÂsvene sasod da mcvelad<br />
Cuenda~ miugo mociqulman<br />
da hrqua, viTarmed: `...yovladwmidasa<br />
RvTismSobelsa wilxuda<br />
queyana ese samcxisa, da<br />
mis mier warmogzavnili ars aqa<br />
xati igi sasod da mcvelad<br />
wilxdomilTaTÂs da jereTca<br />
egreT ars, raTa daesvenos aqa<br />
mkÂdrad ukunisamde JamTa~.<br />
...da daasvenes yovlad didebuli<br />
xati yovlad wmidisa awyveris<br />
RvTismSoblisa mciresa mas<br />
ekudersa, romelsa aw Zvel-ek-<br />
lesiad saxel-sdeben.
damowmebul epizodSi manuel ritori yvela im<br />
arguments imeorebs, romelic awyuris eparqiis `prioritetulobaze~<br />
miuTiTebs. awyuris kaTedris samociqulo<br />
xasiaTTan erTad avtori xazs usvams awyuris<br />
RvTismSoblis xatis pirveladobasac, radgan swored<br />
is aris pirmSo xati da dedani:<br />
`maT xatis dedani dautova, romelmac awyurSi daivana,<br />
dRemde imyofeba iq da morwmuneebi Tayvans scemen mas~.<br />
manuel ritori am TvalsazrisiT saintereso siaxlesac<br />
gvTavazobs da aRniSnavs, rom wm. andriam<br />
Seqmna awyuris xatis meore aslic da igi Satberdis<br />
monasterSi (VIII s.) datova. qarTuli versia Satberdis<br />
xatze arafers gvauwyebs da mxolod didaWaris mkvidr-<br />
TaTvis gamosaxul aslze saubrobs.<br />
sagulisxmoa, rom berZnuli versiis avtori Satberdis<br />
xatis Sesaxeb arsebuli gadmocemis wyarod qar-<br />
Tul zepir gadmocemas asaxelebs (Sdr.: rkinis jvris<br />
aRmarTvis epizodi `axal qarTlis cxovrebaSi~):<br />
`rogorc zogierTi ambobs, xatis es asli Cvens<br />
dromde inaxeba Satberdis monasterSi (Σαπερτίον μονή)~.<br />
VI. berZnuli versiis daskvniTi nawili qarTulTan<br />
SedarebiT ufro srulia da Satberdis xatTan erTad<br />
masSi saubaria mociqulis mier awyuridan patramde<br />
ganvlil gzaze:<br />
Txroba manuelisa axali qarTlis cxovreba<br />
`xolo mociquli miiwia adgilad,<br />
romelsac baTumi (Βαθύ)<br />
ewodeba, sadac aris navsadguri,<br />
iqidan wavida sebastopolisSi<br />
da qadagebiT ganvlo samegrelo,<br />
afxazeTi, savromatia,<br />
sugdea da guTeTi, gadascura<br />
93<br />
`xolo wmidaman mociqulman<br />
andria moikiTxna yovelni simdabliT<br />
da siyuaruliT, misca<br />
mSÂdoba da waremarTa sxuaTaca<br />
adgilTa qadagebad saxarebisa~.<br />
ponto da mopirdapire sanapiroze<br />
bizantionSi Cavida. aq<br />
episkoposad staqe daadgina, samocdaaT<br />
mociqulTagan erTerTi,<br />
da Trakiis herakliisken<br />
gaemarTa. iq man xeli daasxa<br />
epikopos apeless, imave samocdaaTTagan<br />
erT-erTs, ganvlo<br />
mTeli rumineTi da SeCerda<br />
peloponesSi, sadac, aqaiis patraSi,<br />
anTipatma egeatma sikvdiliT<br />
dasaja, jvarze, TaviT<br />
qvemoT. aseTia, mokled, moTxroba<br />
wminda mociqulze~.<br />
samarTlianad aRniSnavs r. bartikiani, rom berZnuli<br />
teqstis Βαθύ-Si baTumi igulisxmeba (bartikiani<br />
1987: 76). saxelwodeba Βαθύς berZnul literaturaSi<br />
pliniusisa da arianes droidan gvxvdeba da gadmogvcems<br />
adgilobriv toponims (baT-om-i). berZnebs es<br />
saxelwodeba gaazrebuli aqvT, rogorc berZnuli Βαθύς<br />
– `Rrma~. amgvar mniSvnelobas Seesabameba baTumis la-<br />
Tinuri saxelwodeba Portus altus (georgika II: 22). niSandoblivia,<br />
rom XV saukunis bizantieli istorikosi<br />
laonike xarkokondile, manuel ritoris msgavsad,<br />
baTums Βαθύ-d ixseniebs (georgika VIII: 91).<br />
amrigad, manuelis `Txrobis~ mixedviT, wm. andria<br />
awyuridan baTumSi Cavida: `miiwia adgilad, romelsac<br />
baTumi (Βαθύ) ewodeba, sadac aris navsadguri~ da<br />
iqidan sebastopolisSi, anu cxumSi gaemgzavra.<br />
wm. andrias qadagebis marSrutSi baTumi manuel<br />
ritorma CarTo. es niSandoblivicaa, radgan baTumis<br />
navsadgurma (`havanma~) saerTaSoriso funqcia manamde<br />
ramdenime saukuniT adre (XII s.) SeiZina, roca wina<br />
94
aziis saxmeleTo gzebze Turq-selCukebi gabatondnen<br />
da msoflio satranzito gzebma saqarTveloSi gadmoinacvla.<br />
`abreSumis gzis~ erTi Sto am dros ba-<br />
Tumze, aWarasa da samcxeze gadioda (beraZe 1981: 167) 72 .<br />
mesxuri gadmocemis qarTuli versiis mixedviTac,<br />
wm. andria mociquli am gzas mihyveba da samcxeSi<br />
(awyurSi) aWaridan (didaWaridan) gadadis. cxadia, ioakime<br />
konstantinopoleli patriarqis dros saxmeleTo<br />
gzis es monakveTi baTumis havanze gadioda da swored<br />
amgvari warmodgena aisaxa manuel ritoris TxzulebaSi.<br />
mociqulis Semdgomi gza (samegrelo, afxazeTi,<br />
savromatia, sugdea, guTeTi, pontos zRva, bizantioni,<br />
Trakiis heraklia, mTeli rumineTi, peloponesi da aqaiis<br />
patra) `mimoslvis~ gviandel versiebs imeorebs da<br />
wm. andrias mesame misioneruli mogzaurobis marSruts<br />
emTxveva. arsebobs safuZveli vifiqroT, rom analogiuri<br />
viTareba iqneboda qarTul versiaSic, magram,<br />
rogorc ukve aRvniSneT, `axali qarTlis cxovrebis~<br />
avtorebma mociqulis didaWara-awyurSi qadagebis epizodi<br />
`mimoslvis~ teqstis sxva monakveTs daukavSires,<br />
kerZod, wm. andrias pirvel misionerul mogzaurobas.<br />
ase rom, XVI saukunis dasawyisSi mesxuri gadmocemis<br />
arqetipi literaturelad ukve gaformebulia da<br />
arsebobs misi berZnuli Targmanic, romelic safuZvlad<br />
daedo manuel ritoris Txzulebas. `axal qarTlis<br />
cxovrebaSi~ ki warmodgenilia aRniSnuli gadmocemis<br />
gadamuSavebuli da vrceli varianti.<br />
dakvirveba cxadyofs, rom gadmocemis qarTuli versia<br />
XVI saukuneSive gadaamuSaves da masSi Seitanes<br />
iseTi mniSvnelovani epizodebi, rogoricaa: RvTis-<br />
`<br />
72 `axali qarTlis cxovreba~ wm. andrias marSruts ase warmogvidgens:<br />
didaWara > rkinis jvris mTa > oZrxis xevi > sofeli zadengora<br />
> awyuri (qca I: 39). am gzas mkvlevrebi ufro akonkreteben<br />
(sixaruliZe 1991; mgelaZe... 1999: 129; berZeniSvili 2004: 80).<br />
95<br />
mSoblis monawileoba mociqulTa wilisyraSi, misdami<br />
saqarTvelos wilxvdoma da awyuris xatis xelTuqmnelad<br />
(deda RvTisas `pirsa zeda~ ficris dadebiT)<br />
gamosaxva. am epizodebs `axal qarTlis cxovrebaSi~<br />
gansakuTrebuli adgili eTmoba.<br />
mesxuri gadmocemis amgvari redaqciis XVI saukunis<br />
dasawyisSive warmoqmnas adasturebs `mzeWabuk aTabagis<br />
sigeli awyuris RvTismSoblisadmi~ (mcxeTis sigel-gujari<br />
#482):<br />
`Cuen wilmxudarsa amasa erisa Senisa... inebe pirmSoisa<br />
xatisa Senisa... pirsa Sensa zeda miyrdnobiT gamosaxulsa<br />
ÃeliTa wmidisa andria mociqulisaTa aqa mosvenebaD<br />
da wmidasa taZarsa Sensa awyuers damkÂdreba. mieriTgan<br />
vidre aqamomde vinme aRracxnes... qvelis moqmedebani Senni<br />
Cuenda momarT!... raodenni niSni da saswaulni aRasrulen<br />
samxilebelad uRmrToTa barbarozTa zeda, rameTu pirvel<br />
ZululebiTa (!) daguemen usjuloni igi... da aqa JamTa amaT<br />
Sina CuenTa romelTa ikadres gmoba Seni da Seuracxeba<br />
taZrisa Senisa, sruliad mospen da daamÃuen didiTgan<br />
vidre mciredmde da ganabnien da iavar yven... da ganaqarven<br />
zraxvani maTni... me Zeman didisa patronisa yuaryuaresman<br />
patronman mzeWabuk da Zmiswulman Cemman, patronman<br />
yuaryuare... SemovswireT... saydarsa Tquensa... da... saWeT<br />
mpyrobelsa mamaTmTavarsa sÂmon mawyuerelsa... didi da<br />
didebuli monasteri zarzma sruliad misiTa SesavliTa<br />
agarak-soflianiTa da glexebiTa... sruliad aWaruliTa da<br />
guriuliTa mamuliTa~ (Jordania 1897: 321).<br />
mzeWabukis sigelsa da `manuelis Txrobas~ Soris<br />
saerToa Semdegi Temebi: 1) `pirmSo xati~, romelic misi<br />
aslis arsebobasac gulisxmobs; 2) xatis `ÃeliTa wmidisa<br />
andria mociqulisaTa... mosveneba~; 3) xatis davaneba<br />
`wmidasa taZarsa... awyuers~; 4) awyuris xatis mier<br />
96
apolonisa da artemidas kerpebis Semusrva 73 ;<br />
yvelaze mniSvnelovani ki isaa, rom `Txrobis~<br />
teqstisagan gansxvavebiT, mzeWabuk aTabagis sigelSi<br />
fiqsirdeba saqarTvelos RvTismSoblisadmi wilxvdomis<br />
(`Cuen wilmxudarsa amasa erisa Senisa~) da awyuris<br />
xatis xelTuqmnelobis (misi gamosaxva RvTismSoblis<br />
`pirsa... zeda miyrdnobiT~) Temebi.<br />
mesxuri gadmocemis aRniSnul Temebs aseve icnobs<br />
mzeWabukis Zmiswulis, aTabag nav-yvaryvares (1516-1535)<br />
`anderZi~ aTonis iverTa monastrisadmi (1532 w.):<br />
`miguca wilad mSobelsa Tuissa, odes-igi ganigdebdes<br />
wilsa, da moguivlina erTi aTormetTagani, Zma simon-petresi,<br />
pirvelwodebuli andria mociquli da piriT misiT<br />
aRmonatuifi xati yovladwmidisa, didebuli mcveli da<br />
mfarveli, ganmanaTlebeli da meoxi da nugeSinismcemeli,<br />
yovelTa dedaTa udidebulesi, saSineli awyurisa RmrTismSobeli,<br />
romlisa meoxebiTa daguicvenin ufalman uSfoTvelad,<br />
vidre ukanasknelad dRedmde~ (metreveli 2007: 26).<br />
zemoTqmulidan gamomdinare, sruli safuZveli<br />
gvaqvs davaskvnaT, rom mesxuri gadmocemis axali redaqcia<br />
Seiqmna mzeWabukis sicocxleSi, misi aTabagobis<br />
dros, kerZod, 1501-1516 wlebSi: 1501 wels gadmocemis<br />
Tavdapirveli versiis berZnuli Targmani ioakime patriarqma<br />
konstantinopolSi waiRo, 1516 wels ki mze-<br />
Wabuki gardaicvala74 . redaqtirebis am etapze gadmocemis<br />
teqstSi, kerZod, mis Sesaval nawilSi CarTes<br />
ori epizodi: 1) mociqulTa wilisyraSi RvTismSoblis<br />
monawileoba (`miguca wilad mSobelsa Tuissa, odes-<br />
`<br />
73 mzeWabukis sigelSi naTqvamia: `pirvel ZleulebiTa ([ZululebiTa<br />
Ad 482) daguemen usjuloni igi”. cxadia, `pirvel ZleulebaSi~ igulisxmeba<br />
awyuris xatis mier artemidasa da apolonis kerpebis<br />
Semusrvis saswauli (Sdr.: `ukeTu sZlos RmerTman Tquenman, misi<br />
jer iyos Tayvanis-cema; xolo ukeTu sZlos RmerTman Cuenman, mas<br />
Tayvanis-vceT yovelTa” (qca I: 41).<br />
74 mzeWabuk aTabagi (ivane-mzeWabukyofili) am dros ukve berad iyo<br />
aRkvecili iakobis saxeliT.<br />
97<br />
igi ganigdebdes wilsa~); 2) awyuris xatis xelTuqmnelad<br />
gamosaxva (`piriT misiT aRmonatuifi xati yovladwmidisa~).<br />
mesxuri gadmocema swored am saxiT, mzeWabukisdroindeli<br />
redaqciiT Seitanes `axali qarTlis cxovrebis~<br />
pbB nusxebSi, romlebsac k. grigolia `qarTlis<br />
cxovrebis~ redaqtirebis mesame periods (XVIII saukunis<br />
60-iani wlebs) ganakuTvnebs (grigolia 1954: 300).<br />
`axal qarTlis cxovrebaSi~ mesxuri gadmocema or<br />
fragmentadaa warmodgenili: pirveli fragmenti (qca I:<br />
38), romelSic mociqulTa wilisyra, saqarTvelos<br />
RvTismSoblisadmi wilxvdoma, deda RvTisas xatis<br />
xelTuqmnelad gamosaxva da wm. andrias saqarTveloSi<br />
warmogzavnaa aRwerili, zemoT dasaxelebuli nusxebis<br />
garda, Setanilia Teimuraziseul (T) xelnawerSic.<br />
meore, vrceli, fragmenti (qca I: 39-42) ki, romelic<br />
`axali qarTlis cxovrebis~ redaqtorTa Sualeduri<br />
fraziT `romelsa didaWara ewodebis~ iwyeba, mogvi-<br />
Txrobs mesxeTis qristianizaciaze: didaWaraSi – wyaros<br />
aRmodinebaze, eklesiis mSeneblobaze, mRvdlebis<br />
kurTxevasa da xelTuqmneli xatis aslis dasvenebaze,<br />
awyurSi – samZivris Zis mkvdreTiT aRdgenaze,<br />
artemidasa da apolonis kerpebis Semusrvaze, eklesiis<br />
mSeneblobaze, episkoposis xeldasxmasa da `ZveleklesiaSi~<br />
xelTuqmneli xatis davanebaze.<br />
98
separatistuli tendenciebi<br />
mesxur gadmocemaSi<br />
ismis kiTxva: ram gamoiwvia samcxis aTabagebis cxoveli<br />
interesi mesxuri gadmocemisadmi da ratom zrunavdnen<br />
isini am gadmocemis popularizaciisTvis konstantinopolsa<br />
da aTonis mTaze?<br />
amasTan dakavSirebiT sagulisxmo daskvnas gvTavazobs<br />
r. bartikiani, romlis azriTac, mesxuri gadmocemiT<br />
aTabagebi cdilobdnen awyuris kaTedra mcxeTis<br />
kaTolikosatze maRla daeyenebinaT da eCvenebinaT, rom<br />
saqarTveloSi qristianobis gavrceleba swored maTi<br />
samflobelodan daiwyo (bartikiani 1987: 50-51).<br />
rogorc cnobilia, samcxis separacias Tan axlda<br />
awyuris kaTedris gavlenis zrdac. 1266 wels samcxe<br />
monRolebma daipyres da is damoukidebel samTavrod<br />
Camoyalibda, romelsac cixisjvarel-jayelTa feodaluri<br />
gvari ganagebda. beqasa da aRbuRas kanonebSi<br />
(XIII-XIV ss.) samcxis mTavari da mawyvereli episkoposi<br />
Tanabari uflebebiT arian aRWurvilni (doliZe 1953:<br />
286-288).<br />
XV saukuneSi samcxis mTavrebma saqarTveloSi Seqmnili<br />
mZime mdgomareobiT isargebles da sruli damoukideblobis<br />
mopoveba daapires. aTabagebis separatistul<br />
miswrafebebs aleqsandre I didis (1393-1442) mtkice<br />
politikam mouRo bolo. 1414 wels koxtasTavTan momxdar<br />
brZolaSi mefem Seipyro urCi aTabagi ivane jayeli<br />
(1391-1444) da `Sewyalebuli~ gauSva. amis Semdeg,<br />
mefobaze meocnebe yvaryvare II-is gaaTabagebamde, centralur<br />
xelisuflebasa da jayelebs Soris SedarebiT<br />
mSvidobiani urTierToba damyarda. magram uTanxmoebam<br />
kvlav mZafri xasiaTi miiRo yvaryvare II-is (1451-1498)<br />
naxevarsaukunovani aTabagobisa da giorgi VIII-is (1446-<br />
1466) mefobis dros. 1466 wels yvaryvarem giorgi VIII<br />
99<br />
daatyveva. aqedan moyolebuli samcxe-saaTabago SeuzRudavi<br />
politikuri damoukideblobiT sargeblobda<br />
vidre 1535 wlamde, roca aTabagi nav-yvaryvare (1516-1535)<br />
bagrat III imerTa mefem Seipyro (SaraSiZe 1961: 87-94).<br />
aRniSnuli droisaTvis politikuri da saeklesio<br />
damoukidebloba moipova imereTis samefomac. 1470-1474<br />
wlebSi bagrat II-m (1463-1478) ierusalimel-antioqiel<br />
patriarq mixeils ioakime caiSel-bedieli episkoposi<br />
akurTxebina `afxazeTis~ (dasavleTi saqarTvelos)<br />
kaTalikosad – `saydarTa maT andria mociqulisaTa,<br />
yovelTa qristianeTa lixT-amerisa, odiSisa, guriisa<br />
da afxazeTisa~. am faqtis dasakanoneblad ki Seadgenina<br />
`mcneba sasjulo~, romelSic mxolod afxazeTis<br />
eklesiis samociqulo xasiaTi iyo aRiarebuli:<br />
`nino qarTvelTa dedaman moaqcina qarTli, misTa<br />
sazRvarTa aqaTi wmidaman andria mociqulman naTliTa<br />
miuCrdilebeliTa gananaTlna~ (anania [jafariZe] 2003: 270).<br />
samarTlianad aRniSnavs iv. javaxiSvili, rom<br />
`mcneba sasjulos~ es debuleba qarTuli saeklesioistoriuli<br />
Teoriis Seryevas isaxavda miznad: `mixeil<br />
patriarqs undoda qarTvelTaTvis Caenerga, rom wm.<br />
nino mxolod qarTlis ganmanaTlebeli iyo, xolo andria<br />
mociquli – qarTlis `aqaTi~ qveynisa, anu dasavleT<br />
saqarTvelos mqadagebeli da momaqceveli. amiT<br />
mixeili cdilobda dasavleT saqarTvelos mkvidrTaTvis<br />
gul-gonebaSi is azri Caenerga, rom saeklesio<br />
CamomavlobiTa da warsuliT isini aRmosavleT saqarTvelosTan<br />
dakavSirebuli ar arian da amitom exlac<br />
sruli CamoSoreba kanonieri da samarTliani iyo~<br />
(javaxiSvili 1948: 118).<br />
amave gzas daadga samcxe-saaTabagoc. yvaryvare II-m<br />
politikuri damoukidebloba ar ikmara da mesxeTis eklesiis<br />
mcxeTis kaTalikosisagan CamoSoreba ganizraxa.<br />
Tavdapirvelad saqarTvelos kaTalikosma gadamwyveti<br />
100
zomebi miiRo aTabagis TviTnebobis asalagmavad, magram<br />
ufro gvian, XVI saukunis dasawyisSi, roca saqarTvelos<br />
saxelmwifoebrivi mTlianoba ukve sruliad dar-<br />
Rveuli iyo, samcxis mmarTvelma mzeWabukma mesxeTis<br />
eklesia mcxeTis sakaTalikosos moglija da mis meTaurad<br />
mawyvereli `mRvdelTmTavarTmTavari~ gamoacxada<br />
(javaxiSvili 1948: 53-61; anania [jafariZe] 1998: 285-294).<br />
`Txroba manuelisa~ migvaniSnebs, rom konstantinopolis<br />
sapatriarqo mxars uWerda aTabagebis separatistul<br />
ganzraxvebs. msgavs pozicias afiqsirebs samcxeSi<br />
`sakalmasod~ Camosuli antioqiis patriarqi doroTeos<br />
III-c (1511-1524), romelmac saqarTveloSi vizitis dros<br />
mawyvereli mRvdelTmTavris mier episkoposTa kurTxevis<br />
ufleba aRiara:<br />
`[mawyuerelsa] mivaTualeT yoveli sabrZanebeli patronisa<br />
mzeWabukisi, raTa ebiskoposni misgan ikurTxeodnen<br />
yovelnive da missa wessa da brZanebasa hmorCilebdnen. da<br />
sjulTa misTa erCoden da misgan imwyemsebodnen da<br />
makurTxevelni misni kurTxeul iyvnen da mwyevarni misni –<br />
wyeul~ (Jordania 1897: 318).<br />
mzeWabuk aTabagma es ar ikmara da antioqiis patriarqs<br />
werilobiTi mimarTvis dawera `aiZula~ (`brZanebiTa<br />
viiZuleniT Tqumad amas didisa patronis<br />
mzeWabukis mier~ – wers doroTeosi), im imediT, rom<br />
mimarTvaSi patriarqi aRiarebda ara marto mesxeTis<br />
saeklesio damoukideblobas, aramed awyuris eparqiis<br />
samociqulo xasiaTsac, e. i. iseTive xasiaTis dokuments<br />
Seqmnida samcxe-saaTabagosTvis, rogoric `mcneba<br />
sasjulo~ iyo.<br />
doroTeos patriarqma awyuris eparqiis samociqulo<br />
xasiaTze saubars Tavi aarida, magram mimarTvaSi<br />
aRniSna, rom mzeWabukma mas gaacno awyuris xatis<br />
matiane: `awyurisa RmrTismSobelisa saqmeni pirvelnica<br />
da ukanaÁs raÁ gardaÃda da Tu rabamni saswaulni<br />
101<br />
aRasrulna da niSni~ (Jordania 1897: 317).<br />
faqtobrivad, mzeWabukma doroTeoss iseTive Sedgenilobisa<br />
da Sinaarsis teqsti warudgina, rogoric `manuelis<br />
Txrobaa~. saqme is aris, rom aRniSnul teqstSi<br />
awyuris xatis matiane gacilebiT vrcelia da mesxuri<br />
gadmocemis garda, masSi Setanilia VII da XV saukuneebis<br />
movlenebic:<br />
1) herakle keisris mier awyuris moxilvis epizodi;<br />
2) awyuris xatis gamoxsna uzun-hasanis tyveobidan;<br />
3) awyuris xatis gamoxsna iayub yaenis tyveobidan.<br />
swored amas gulisxmobs doroTeosis sityvebic:<br />
1) `awyurisa RmrTismSobelisa saqmeni pirvelni~,<br />
anu mesxuri gadmocemis literaturuli varianti;<br />
2) `awyurisa RmrTismSobelisa saqmeni... ukanaÁs raÁ<br />
gardaÃda da Tu rabamni saswaulni aRasrulna da niSni~,<br />
anu awyuris xatis Semdgomi istoria da saswaulebi.<br />
amgvarad, yvaryvare da mzeWabuk jayelebis dros<br />
mesxuri gadmocemis literaturuli variantis Seqmna,<br />
redaqtireba da misi berZnulad Targmna aTabagebis<br />
separatistuli miznebiT iyo nakarnaxevi, radgan es<br />
teqsti awyuris eparqiis `samociqulo~ xasiaTs aRiarebda<br />
da safuZvels umagrebda mesxeTis saeklesio<br />
damoukideblobas.<br />
mesxur gadmocemaSi separatizmis kvali aSkaraa.<br />
`axal qarTlis cxovrebaSi~ am gadmocemis meore, vrceli,<br />
fragmenti RvTismSoblis wilxvdomilad mxolod<br />
samcxes acxadebs da ara sruliad saqarTvelos:<br />
„miuTxra yovelive SemdgomiT-Semdgomad, viTar-igi<br />
Semdgomad amaRlebisa uflisa wil-igdes wmidaTa mociqulTa<br />
yoveli queyana mosaqcevelad, da viTar-igi yovladwmidasa<br />
RvTismSobelsa wil-xuda queyana ese samcxisa, da<br />
mis mier warmogzavnili ars aqa xati igi sasod da mcve-<br />
lad wilxdomilTaTÂs~ (gv. 42).<br />
amgvari gadaxra gasworebulia mesxuri gadmocemis<br />
102
pirvel fragmentSi, romelic `axal qarTlis cxovrebaSi~<br />
gadamuSavebuli saxiTaa warmodgenili da mas-<br />
Si ramdenjermea aRniSnuli, rom RvTismSobels wilad<br />
xvda saqarTvelo da ara misi erT-erTi kuTxe (samcxe):<br />
`yovladwmidasa RmrTismSobelsa wilad xuda moqcevad<br />
queyana saqarTvelosa~ (qca I: 38); `da CuenebiT eCuena<br />
mas Ze misi, ufali Cueni, da rqua: `Ä, dedao Cemo, ara<br />
ugulebel vyo eri igi sazepuro ufros yovelTa<br />
naTesavTa, meoxebiTa SeniTa maTTÂs. xolo Sen waravline<br />
pirvelwodebuli andria nawilsa mas Senda xuedrebulsa,<br />
da Tana-waratane xati Seni, viTarica pirsa Sensa dadebiTa<br />
gamoisaxos, da Sen wil xati igi Seni mkÂdrobdes<br />
mcuelad maTda ukunisamde JamTa~ (iqve).<br />
damowmebuli magaliTebi naTlad metyveleben, rom<br />
mesxuri gadmocema (gansakuTrebiT, misi meore nawili)<br />
mzamzareuli saxiT Seitanes `axal qarTlis cxovrebaSi~,<br />
amitom mas dednidan gadahyva separatizmisa da<br />
kuTxuri gankerZoebis sxva niSnebic:<br />
1) gadmocemis geografiuli areali (didaWara, rkinis<br />
jvari, oZrxis xevi, zaden-gora, awyveri, saqrisi),<br />
ZiriTadad, samcxe-saaTabagos moicavs;<br />
2) wm. andrias mier saqarTveloSi Semosvenebuli<br />
mTavari siwmindea RvTismSoblis xati, romlis dedanic<br />
awyurSi rCeba. metic, misi awyurSi davaneba winaswarvea<br />
gansazRvruli: `Semdgomad amaRlebisa uflisa wiligdes<br />
wmidaTa mociqulTa yoveli queyana mosaqcevelad,<br />
da viTar-igi yovladwmidasa RvTismSobelsa wilxuda<br />
queyana ese samcxisa, da mis mier warmogzavnili<br />
ars aqa xati igi sasod da mcvelad wilxdomilTaTÂs<br />
da jereTca egreT ars, raTa daesvenos aqa mkÂdrad<br />
ukunisamde JamTa~ (gv. 42).<br />
3) awyuris RvTismSoblis xatis asl(eb)ic samcxesaaTabagoSi<br />
rCeba, kerZod, didaWaraSi (berZnuli versiis<br />
mixedviT – SatberdSic);<br />
103<br />
4) gadmocema saqarTvelos eklesiaSi prioritetul<br />
eparqiad awyurs acxadebs, romlis pirvel episkopossac<br />
xeli daasxa Tavad andria pirvelwodebulma: „daudginna<br />
episkoposi, mRudelni da diakonni, da kualad<br />
ganemzada qadagebad saxarebisa~.<br />
`mimoslvis~ mixedviT, wm. andria pirvelwodebulma<br />
`mRdelni da diakonni~ qalaq amisoSi akurTxa (gv. 174),<br />
ramdenime qalaqSi ki episkoposebi daadgina: odisoSi –<br />
anpioni (gv. 176), qalkedonSi – tviqikosi, amastridSi –<br />
palmanosi (gv. 183), sinopSi – filologe, xolo bizantionSi<br />
– staqe (gv. 191). mesxuri gadmocema swored am<br />
CamonaTvals ganavrcobs da gvauwyebs, rom wm. andriam<br />
didaWaraSi daadgina `mRudelni da diakonni~, xolo<br />
awyurSi akurTxa `episkoposi, mRudelni da diakonni~,<br />
Tumca, saTanado wyaros uqonlobis gamo, ver akonkretebs<br />
pirveli mawyvereli episkoposis saxels.<br />
5) mesxuri gadmocema iseT avtoritetul teqsts,<br />
rogoric `andria mociqulis mimoslvaa~, sxvaganac<br />
warmogvidgens lokalur, mesxur tradiciasTan sinTez-<br />
Si. amis dasturia sosangeTis lokalizacia da `dedakaci<br />
vinme mTavaris~ gaigiveba `qvriv samZivarTan~.<br />
sosangeTisa da `dedakaci vinme mTavaris~ Sesaxeb<br />
`mimoslvis~ efTvimeseuli Targmanis garda ramdenime<br />
sxva qarTulenovan wyaroSicaa saubari, magram arcerT<br />
maTganSi ar aris naTqvami, rom sosangeTi awyuria. metic,<br />
es teqstebi sosangeTis gansxvavebul lokalizacias<br />
gvTavazoben, ris paraleluradac icvleba<br />
`dedakaci mTavaris~ adgilsamyofelic.<br />
yvelaze niSandoblivi ki is faqtia, rom XI-XV saukuneebis<br />
arcerTi qarTulenovani wyaro, mesxuri gadmocemis<br />
garda, ar adasturebs wm. andrias mier sosangeTSi<br />
episkoposis kurTxevas:<br />
`mimoslva~: `didebuli andria sxuaTa maT Tana movidodes<br />
qalaqiTi-qalaqad da sofliTi-soflad. aswavlides erTa da iqmo-<br />
104
des saswaulTa da esreT moiwines queyanad qarTlisa da vidre<br />
mdinaredmde Woroxisa daucxromelad qadagebdes saxelsa RmrTisasa.<br />
da merme STavides sosangelTa sofelsa. xolo mas queyanasa<br />
mTavrobda dReTa maT dedakaci vinme mTavari, romelsaca hrwmena<br />
qadagebaÁ mociqulTa~;<br />
arsen beris `ninos cxovreba~: `xolo didebuli andria orTa<br />
maT Tana vidoda qalaqad-qalaqad da soflad-soflad, aswavebdes<br />
da iqmodes saswaulTa saxeliTa qristesiTa, vidremdis miiwines<br />
queyanasa qarTvelTasa da uqadages sityuaÁ cxorebisaÁ. iyo vinme<br />
maT kerZoTa dedakaci mTavari, romelsa hrwmena qadagebaÁ<br />
mociqulisaÁ da mataTia sxuaTa Tana mowafeTa daadgra mun; da<br />
mravalni moaqcines sarwmunoebad da mecnierebad WeSmaritebisa,<br />
vidodes da aswavebdes vidre mdinared Woroxadmde da soflebTa<br />
nigalisaTa. xolo didebuli mociquli andria simoniTurT sxuaTa<br />
Tana warvida ovseTad~;<br />
`mimoslvis~ qarTuli redaqcia: `didebuli andria sxuaTa maT<br />
Tana mociqulTa, movidodes qalaqiTi-qalaqad da sofliTi-soflad.<br />
aswavebdes erTa da iqmodes saswaulTa, da esreT miiwivnes queyanasa<br />
qarTlisasa. da merme warvles taos kerZi queyana da vidre<br />
mdinared Woroxadmde, yoveli igi soflebi mis kerZisa movles, da<br />
daucadeblad qadagebdes saxelsa RvTisasa. da esreT qadagebiTa<br />
miiwivnes sivneTisa queyanasa. xolo mas queyanasa mTavrobda dReTa<br />
maT dedakaci vinme mTavari, romelsa hrwmena qadageba mociqulTa.<br />
da mataTia sxuaTa maT Tana mowafeTa daSTa maT kerZoTa. xolo<br />
didi andria, simoniTurT Sevida queyanasa ovseTisasa~.<br />
`qarTlis cxovrebis~ CanarTi: `didebuli andria sxuaTa maT<br />
Tana mociqulTa, movidodes qalaqiTi-qalaqad da sofliTi-soflad.<br />
aswavebdes erTa da iqmodes saswaulTa, da esreT miiwivnes queyanasa<br />
qarTlisasa. da merme warvles taos kerZi queyana da vidre<br />
mdinared Woroxadmde, yoveli igi soflebi mis kerZisa movles, da<br />
daucadeblad qadagebdes saxelsa RvTisasa. da esreT qadagebiTa<br />
miiwivnes svaneTisa queyanasa. xolo mas queyanasa mTavrobda dReTa<br />
maT dedakaci vinme mTavari, romelsa hrwmena qadageba mociqulTa.<br />
da mataTia sxuaTa maT Tana mowafeTa daSTa maT kerZoTa. xolo<br />
105<br />
didi andria, simoniTurT Sevida queyanasa ovseTisasa~.<br />
`mimoslvasa~ da mesxur gadmocemas Soris ki amgvari<br />
mimarTebaa:<br />
`andria pirvelwodebulis<br />
mimoslva~<br />
„esreT moiwines queyanad<br />
qarTlisa da vidre<br />
mdinaredmde Woroxisa<br />
daucxromelad qadagebdes<br />
saxelsa RmrTisasa. da merme<br />
STavides sosangelTa<br />
sofelsa.<br />
xolo mas queyanasa mTavrobda<br />
dReTa maT dedakaci vinme<br />
mTavari,<br />
romelsaca hrwmena qadagebaÁ<br />
mociqulTaÁ da mataTia<br />
sxuaTa maT Tana mowafeTa<br />
daSTa maT kerZoTa~ (gv. 189).<br />
106<br />
`qarTlis cxovrebis~ CanarTi<br />
„moiwia awyvers, romelsa<br />
pirvelad ewodeboda sosangeTi,<br />
da pirispir saqrisi. da daivana<br />
adgilsa erTsa, sada-igi iyo<br />
taZari sakerpo, romelsa aw<br />
Zvel-ekklesia ewodebis, da mas<br />
Sina imsaxurebodes kerpni maTni.<br />
xolo mTavrobda maSin<br />
dedakaci vinme<br />
qurivi samZivari,<br />
romelsa... hrwmena ufali ieso<br />
qriste...~ (gv. 39)<br />
amgvarad, ganxiluli epizodis ganviTarebisa da<br />
sosangeTis lokalizaciis cvalebadobis dinamika<br />
amgvar suraTs qmnis:<br />
a) arsen beris `ninos cxovrebis~ mixedviT, `dedakaci<br />
mTavari~ cxovrobs `qarTvelTa qveynis~ ganapira<br />
mxareSi, sosangeTs es avtori ar axsenebs, Sesabamis<br />
adgilas ki asaxelebs `soflebTa nigalisaTa~ (amaze<br />
ukve visaubreT).<br />
b) `mimoslvis~ qarTuli redaqcia sosangeTs sivneTTan<br />
(somxur siuniqTan) aigivebs, `qarTlis cxovrebis~<br />
CanarTi – svaneTTan, xolo mesxuri gadmocema –<br />
awyurTan;
g) cnoba wm. andrias mier sosangeTSi episkoposis<br />
kurTxevis Sesaxeb mxolod mesxuri gadmocemis berZnul<br />
da qarTul versiebSia Setanili.<br />
d) `axal qarTlis cxovrebaSi~ sosangeTis lokalizaciaze<br />
erTdroelad ori Tvalsazrisia ganviTarebuli:<br />
mesxuri gadmocemidan momdinare plastSi sosangeTi<br />
awyurs `ewodeboda~, `mimoslvis~ qarTuli<br />
redaqciidan momdinare plastSi ki sosangeTi igive<br />
svaneTia (aqedan naTlad Cans, rom es ori plasti<br />
erTmaneTisgan damoukideblad viTardeboda);<br />
e) `dedakaci mTavris~ vinaobas mxolod mesxuri<br />
gadmocema ganmartavs: efTvimes Targmanis `mTavari~<br />
qarTul versiaSi Secvlilia sityvebiT `qurivi samZivari~,<br />
riTac `dedakaci vinme mTavari~ dakavSirebulia<br />
mesx samZivarTa cnobil feodalur gvarTan. marTalia,<br />
berZnul versiaSi naTqvamia, rom `didgvarovani~ qvrivi<br />
mxolod `saxeladaa samZivari~ (Σαμφυάρα), magram am<br />
saxelis warmomavlobasac gvar samZivarTan mivyavarT;<br />
v) garda amisa, mesxuri gadmocema, yvela qarTulenovani<br />
literaturuli wyarosgan gansxvavebiT, azustebs<br />
`dedakaci mTavris~ gaqristianebis motivs – wm.<br />
andriam misi gardacvlili Ze aRadgina mkvdreTiT.<br />
istoriul wyaroebSi samZivarTa feodaluri sagvareulo<br />
XII-XV saukuneebSi figurirebs, XV saukunidan<br />
maT mamuls gogibaSvilebi daeuflnen (SoSiaSvili<br />
1966: 12-29), rasac gvauwyebs 1516 wels Sedgenili dokumenti<br />
`mcxeTis eklesiis ZueliTgan saqonebelni da<br />
samwysoni samcxes Tavadni da sofelni~:<br />
`samZivari misiTa sasaflaoÁTa, monastriTa da karis<br />
eklesiiTa gogibasSvilTa aqus~ (SaraSiZe 1961: 33).<br />
zemoTqmulidan gamomdinare, mesxuri gadmocemis<br />
ganviTarebis istoriaSi samZivarTa sagvareulos zeobis<br />
periodi calke etapad unda gamoiyos, magram am<br />
gadmocemis literaturuli versiis dasaTariReblad<br />
107<br />
zemoT ganxiluli faqtebi ar kmara. saWiroa awyuris<br />
xatis matianis ufro Rrma analizi, misi berZnuli da<br />
qarTuli versiebis gamowvlilviT Seswavla, amave<br />
konteqstSia gasaazrebeli iseTi mniSvnelovani idea,<br />
rogoricaa saqarTvelos RvTismSoblisadmi wilxvdomiloba<br />
da am ideis kavSiri rogorc wm. andrias<br />
qadagebasTan, ise awyuris xatTan. saWiroa, agreTve,<br />
awyuruli matianis sxva realiebis ganxilvac, radgan<br />
mesxuri gadmocemis literaturuli varianti swored<br />
misi erT-erTi Semadgeneli nawili iyo.<br />
108
RvTismSoblisadmi wilxvdomiloba,<br />
wm. andrias qadageba da awyuris xati<br />
mesxuri gadmocemis, gansakuTrebiT, misi mzeWabukisdroindeli<br />
redaqciis mixedviT, awyuris xatis<br />
istoria uSualod ukavSirdeba RvTismSoblisadmi wilxvdomilobis<br />
ideas, romlis mixedviTac, deda RvTisam,<br />
andria pirvelwodebulis saqarTveloSi warmogzavnamde,<br />
monawileoba miiRo mociqulTa wilisyraSi da<br />
mas wilad ergo `queyana saqarTvelosa~ // `queyana ese<br />
samcxisa~ (qca I: 38, 42).<br />
gviandel Sua saukuneebSi saqarTvelos (iveriis)<br />
wilxvdomilobis idea mTel qristianul samyaroSi<br />
gavrcelda, magram rac unda gasakviri iyos, andria<br />
pirvelwodebulisadmi miZRvnil adreul berZnul<br />
literaturul ciklebSi am sakiTxs aravin Sexebia.<br />
aRniSnul ideas gverds uvlis nikita paflagonielis<br />
`andria mociqulis mimoslvac~ (IX s.), romelic<br />
qarTulad eqvTime aTonelma Targmna:<br />
a) `mimoslvaSi~ araferia naTqvami mociqulTa wilisyraSi<br />
deda RvTisas monawileobaze da arc is<br />
faqtia naxsenebi, rom saqarTveloSi qadageba swored<br />
mas ergo wilad. wilisyrisadmi miZRvnil monakveTSi<br />
nikita paflagonieli mxolod petre da andria<br />
mociqulebze amaxvilebs yuradRebas da wers:<br />
`maSin ukue wil-xuda Tavsa mas mociqulTasa petres<br />
saRmrToÁTa madliTa ganaTlebad dasavalisa dabnelebulni<br />
igi kerZoni. xolo RmerTSemosili andrea, ZmaÁ misi,<br />
ganaCina qadagebad naTesavTa aRmosavalisa da CrdiloÁsa-<br />
Ta, vidre makedoniad da aqaiadmde~ (mimosvla 2008: 165).<br />
`naTesavTa aRmosavalisa da CrdiloÁsaTa~ Soris,<br />
cxadia, qarTvelebic igulixmebian, magram aq mxolod<br />
andria pirvelwodebulis wilxvdomil qveynebzea saubari.<br />
109<br />
b) `mimoslvis~ mixedviT, wm. andriam samive misioneruli<br />
mogzauroba ierusalimidan daiwyo, `rameTu aTormetni<br />
mociqulni wliTi-wlad Sekrbian ierusalems<br />
aRsrulebad paseqisa winaSe wmidisa RmrTismSobelisa<br />
da mis Tana aRasrulian aRvsebaÁ da martÂliaÁ~ (mimosvla<br />
2008: 175, 188), magram arc am SemTxvevebSia sagangebod<br />
aRniSnuli, rom andria pirvelwodebuli uSualod<br />
RvTismSobelma warmogzavna saqarTveloSi.<br />
ase rom, saqarTvelos RvTismSoblisadmi wilxvdomaze<br />
`mimoslvaSi~ araferia naTqvami da es niSandoblivicaa,<br />
radgan am ideaze pirdapiri miTiTeba TviT<br />
qarTul literaturul wyaroebSic ufro gvian, XI-XII<br />
saukuneebSi, erovnuli cnobierebis aRmavlobis periodSi<br />
Cndeba, manamde ki igi uTuod saeklesio zepir<br />
tradiciaSi arsebobda (bezaraSvili 2004: 15).<br />
qarTul literaturaSi RvTismSoblis wilxvdomilobis<br />
ideis uZveles dadasturebad `ilarion qarTvelis<br />
cxovrebis~ kimenuri redaqciaa (X s.-is pirveli<br />
naxevari) 75 miCneuli (bezaraSvili 2004: 15). magram am<br />
teqstSi uSualod mociqulTa wilisyraze araferia<br />
naTqvami da yovladwmida RvTismSobeli warmogvidgeba<br />
wm. ilarionisa da qarTvelebis mfarvelad: `romelni<br />
maT ara Seiwynareben, mter Cemda arian, rameTu Cemda<br />
moniWebul ars Zisa mier Cemisa naTesavi igi Seuryevelad<br />
marTlmadideblobisaTÂs maTisa, vinaÁTgan hrwmena<br />
saxeli Zisa CemisaÁ da naTel-iRes~ (Zeglebi II: 20).<br />
`<br />
75 q. bezaraSvili saqarTvelos RvTismSoblisadmi wilxvdomilobis<br />
ideis safuZvlebs `moqcevaÁ qarTlisaÁSi~ xedavs, kerZod, `mayvlovnis~<br />
epizodis simbolur interpretaciaSi (bezaraSvili 2002: 125-145),<br />
rasac ar eTanxmeba s. maxaraSvili: `raRa Tqma unda, wm. ninos<br />
mayvlovnis simbolika iZleva imis saSualebas, rom qarTvelTa<br />
ganmanaTlebeli RvTismSobelTan davakavSiroT da masSi bibliuri<br />
mayvlis buCqis analogiiT maradqalwuli mariamis saxe SevicnoT,<br />
magram, vfiqrobT, am paradigmas gadaWarbebul mniSvnelobas mainc<br />
ver mivaniWebT; yovel SemTxvevaSi, is saqarTvelos RvTismSoblisadmi<br />
wilxvedrilobis sakiTxis gasarkvevad namdvilad ar<br />
gamodgeba~ - aRniSnavs mkvlevari (maxaraSvili 2009: 212).<br />
110
`ilarion qarTvelis cxovrebis~ kimenur redaqciaSi<br />
aseve araferia naTqvami andria mociqulsa da mis<br />
saqarTveloSi qadagebaze, imis miuxedavad, rom ilarion<br />
qarTvelis (822-875) moRvaweobis geografia xSirad<br />
Tanxvdeba andria mociqulis misioneruli mogzaurobebis<br />
marSruts (saqarTvelo, ierusalimi, konstantinopoli,<br />
ulumbo, Tesalonike). SesaZloa, wm. ilarionis<br />
biografi epifane monazvnis an nikita paflagonielis<br />
Txzulebebsac icnobda, magram `ilarion qarTvelis<br />
cxovrebaSi~ ar Cans aRniSnuli teqstebis anarekli.<br />
mociqulTa wilisyraSi RvTismSoblis monawileobasa<br />
da saqarTvelos wilxvedrilobaze uZveles werilobiT<br />
cnobebs `ninos cxovrebis~ svinaqsaruli redaqcia<br />
(XI s.) Seicavs da wyarod mamaTa gardamocemas<br />
asaxelebs:<br />
`xolo ityÂan vieTnime mamaTaganni, viTarmed nawiladca<br />
xuedrebul ganyofasa wmidaTa mociqulTasa wmidisa<br />
RmrTismSobelisa wili iyo qarTvelTa naTesavi, amisTÂs<br />
dedakacisagan ineba moqcevaÁ misi~ (Zeglebi IV: 351).<br />
ase rom, avtoris azriT, RmerTma dedakacis mier<br />
saqarTvelos moqceva RvTismSoblisadmi wilxvdomilobis<br />
gamo ineba da es idea mxolod da mxolod wm.<br />
ninos misionerul RvawlSi poulobs gamoxatulebas.<br />
cnobebs mociqulTa wilisyraSi RvTismSoblis<br />
monawileobasa da wm. andrias saqarTveloSi qadagebaze<br />
erT teqstSi arsen berma mouyara Tavi, magram am ori<br />
ideis sinTezi arc `ninos cxovrebis~ metafrasul<br />
redaqciaSi ganxorcielda, radgan avtori wm. andriasa<br />
da RvTismSobelze erTmaneTisgan gancalkevebiT saubrobs,<br />
or sxvadasxva CanarTSi.<br />
arsen beris teqstSi wm. andrias saqarTveloSi qadageba<br />
(gv. 9-10) aRwerilia `andria mociqulis mimoslvis~<br />
mixedviT, RvTismSoblisadmi wilxvdomilobaze<br />
saubris dros ki (gv. 15-16) avtori emyareba wm. ninos<br />
111<br />
svinaqsarul cxovrebas (SesaZloa, Txzulebis es Canar-<br />
Ti emyarebodes svinaqsarSi damowmebul pirvelwyaros:<br />
`ityÂan vieTnime mamaTaganni~).<br />
meore CanarTSi arsen beri mxolod mociqulTa<br />
wilisyraze, sulTmofenobasa da RvTismSoblisadmi<br />
wilxvdomaze (gv. 15) amaxvilebs yuradRebas, magram wm.<br />
andrias saqarTveloSi qadagebis faqts ar axsenebs.<br />
`ninos cxovrebis~ aRniSnul monakveTSi, kerZod,<br />
naTqvamia, rom martviliis Semdeg RvTismSobeli ioane<br />
maxareblis wilxvdomil qveyanaSi (mas `sam-gzis wilgdebiTa<br />
xvda kerZoÁ efesoÁsaÁ, queyana asiisaÁ~)<br />
wasvlas daapirebs. am dros macxovari ecxadeba, sionSi<br />
dabrunebas sTxovs da eubneba, rom misi wilxvedria<br />
`advil mosaqcevelni erni warmarTni da queyanaÁ maTi~<br />
(gv. 16). avtori iqve ganmartavs, rom RvTismSoblis<br />
wilxvedr erSi qarTvelebi igulisxmebian:<br />
`Semdgomad welTa mravalTa Soris gardaslvisa moxedva<br />
yo zeciT wyalobiT yovladsaxierman dedofalman da<br />
moiÃsena uflisa mier da Zisa TÂsisa wilxudomili igi<br />
misda queyanaÁ da naTesavi Cueni, rameTu nawil misa Cuen<br />
varT, naTesavni qarTvelTani, da netar varT Cuen da sam<br />
netar, rameTu nawil misa viwodeniT~ (arsen beri 1971: 16).<br />
arsen beri, wm. ninos svinaqsaruli cxovrebis avtoris<br />
msgavsad, RvTismSoblisadmi wilxvdomis ideas wm.<br />
ninos misionerul RvawlTan akavSirebs. misi teqstis<br />
mixedviT, qarTvelTa ganmanaTlebel qalwuls RvTismSobeli<br />
ecxadeba, vazis jvars gadascems da saqarTveloSi<br />
gzavnis (arsen beri 1971: 16-17).<br />
ase rom, RvTismSoblisadmi wilxvdomis idea arsen<br />
beris TxzulebaSic wm. ninos qadagebas ukavSirdeba da<br />
ara andria pirvelwodebulis misionerul moRvaweobas.<br />
igive suraTia `wm. ninos cxovrebis~ meore svinaqsarul<br />
redaqciaSi (XIV s.), romelic, Tavis mxriv, `ninos<br />
cxovrebis~ adreul redaqciebs eyrdnoba, rogorc<br />
112
amas e. gabiZaSvili aRniSnavs (Zeglebi IV: 131-134):<br />
`ninos cxovrebis~<br />
svinaqsari, I redaqcia (XI s.)<br />
`xolo ityÂan vieTnime<br />
mamaTaganni, viTarmed<br />
nawiladca xuedrebul<br />
ganyofasa wmidaTa<br />
mociqulTasa<br />
wmidisa RmrTismSobelisa<br />
wili iyo qarTvelTa<br />
naTesavi, amisTÂs dedakacisagan<br />
ineba moqcevaÁ misi~<br />
(Zegl. IV: 351).<br />
`ninos cxovrebis~<br />
svinaqsari, II redaqcia (XIV s.)<br />
`xolo ityÂan vieTnime wmidaTa<br />
mamaTaganni, viTarmed<br />
nawiladca xuedrebiT<br />
iyo RmrTisagan wmidisa, odes-igi<br />
brZanebiTa zegardmoÁTa wili<br />
igdes wmidaTa mociqulTa TanadgomiTa<br />
wmidisa<br />
RmrTismSobelisaÁTa yovelsa<br />
queyanasa zeda, gananawiles<br />
TÂTeulad. maSin wiladca<br />
xuedrebiT wmidisa<br />
RmrTismSobelisa wili igi<br />
qarTvelTa naTesavi... amisTÂs<br />
dedakacisagan ineba moqcevaÁ<br />
misi~ (Zeglebi IV: 352-353).<br />
XIV saukuneSi, roca `ninos cxovrebis~ meore svinaqsaruli<br />
redaqcia daiwera, saqarTvelos RvTismSoblisadmi<br />
wilxvdomilobis tradicia ukve farTod iyo<br />
gavrcelebuli mTel marTlmadidebel samyaroSi, gansakuTrebiT,<br />
aTonis mTaze, rasac xels uwyobda iveriis<br />
RvTismSoblis xatis (X s.) avtoriteti. es saswaulmoqmedi<br />
xati imTaviTve aRiares RvTismSoblis mier<br />
saqarTvelos mfarvelobis nivTier mowmobad.<br />
zogierTi gadmocemis mixedviT, iveriis RvTismSoblis<br />
xati winare istoriiTac saqarTvelos ukavSirdeboda:<br />
erTi versiiT, is ekuTvnoda trapezuntSi mcxovreb<br />
qarTvel vaWars; meore versiiT, xatis Tavdapirveli<br />
adgilsamyofeli fazisi iyo, romelic am siw-<br />
113<br />
mindem Tavad miatova, sanam es qalaqi `kacTa codvebis~<br />
gamo zRvaSi CaiZireboda; yvelaze gavrcelebuli gadmocemis<br />
mixedviT, iveriis xati luka maxarebelma<br />
dawera da ludiis taZarSi mwvalebelTa Tavdasxmamde<br />
iyo dabrZanebuli, roca xatmebrZolebma cecxls misces<br />
es taZari, siwminde ki qvrivma dedakacma ixsna,<br />
tiloSi Segragna da xmelTaSua zRvas gaayola;<br />
zogierTi versiiT, xati ekuTvnoda nikeaSi mcxovreb<br />
keTilSobil qvriv qals, romelmac igi xatmebrZoli<br />
imperatoris Teofiles (829-842) jariskacebis risxvas<br />
ganarida; gadmocemis yvela versia aRiarebs, rom aTonis<br />
iverTa monastris daarsebis (983 w.) Semdeg saswaulmoqmedi<br />
xati mTawmindis (aion-orosis) napirze<br />
gamoCnda, egeosis zRvidan gabriel qarTvelma amoiyvana<br />
(berebis procesiasTan erTad) da iverTa monastris<br />
karibWis (portas) Tavze daasvena. aqedan momdinareobs<br />
xatis saxelwodebac – `portaitisa~ (ruxaZe 1960: 109;<br />
yauxCiSvili 1963: 135).<br />
iveriis RvTismSoblisa da saqarTvelos Sesaxeb<br />
arsebul aTonur gadmocemebs bulgarelma berma<br />
stefane mTawmidelma (XV s.) erT TxzulebaSi mouyara<br />
Tavi, romelSic avtori gadmogvcems, rom amaRlebis<br />
Semdeg mociqulTa wilisyraSi yovladwmida RvTismSobelma<br />
miiRo monawileoba da mas wilad iveria (saqarTvelo)<br />
ergo. amis Semdeg deda RvTisam wilxvdomilTa<br />
gasanaTleblad wasvla gadawyvita, magram mas angelozi<br />
gamoecxada da auwya, rom iveria gvian unda moqceuliyo:<br />
`yovladwmidaman ganixara wilxdomisa misTvis da Semdgom<br />
sulis wmidis miRebisa, romelica msgavsad cecxlisa maT miefinaT,<br />
isurva wasvla mxaresa iveriisa. garna angelosman RuTisaman<br />
hrqua mas: `nu ganeSorebi ierusalimiT. mxare, sadaca warsvla<br />
gsuris Sen, ganaTldebis ukanasknelTa dReTa da meufeba<br />
Seni damtkicdebis mun. Semdgom raodenisame Jamisa mzrun-<br />
114
velobaTa SenTa migelis sxua queyana, romelsaca TviT RmerTi<br />
migiyvans Sen~. aha, raisTvis daSTa yovladwmida grZels Jamsa<br />
ierusalimsa Sina~ (stefane mTawmideli 1865: 68-69).<br />
RvTismSobeli ierusalimSi darCa, sadac ioane<br />
RvTismetyvelis saxlSi cxovrobda. mogvianebiT ki man<br />
aTonze, kviprossa da efesoSi imogzaura (porfiri<br />
[uspenski] 1892: 129-131; bubulaSvili 2008(a): 150).<br />
niSandoblivia, rom mesxuri gadmocemis qarTuli<br />
versia axlos dgas stefane mTawmidelis Txzulebis<br />
pirvel nawilTan. am ori teqstis Sinaarsobrivi da<br />
teqstobrivi Tanxvedrebi miuTiTeben, rom maT saerTo<br />
pirvelwyaro aqvT. es niSandoblivicaa, radgan mTawmindaze<br />
mcxovrebi berZnebisa da slavebis informatorebi<br />
qarTveli moRvaweebi iyvnen (ruxaZe 1960: 108) 76 :<br />
stefane mTawmideli `axali qarTlis cxovreba~<br />
`Semdgomad amaRlebisa uflisa `Semdgomad amaRlebisa uflisa,<br />
Cuenisa iesos qristessa,<br />
yovelni mowafeni brZanebisamebr<br />
misisa ierusalimiT<br />
ganuSorebiT iyvnes Sekrebil<br />
sionis mTasa zeda dedisa<br />
uflisa mariamisTan da<br />
moelodnen aRTqmulsa maTsa<br />
nugeSismcemelsa. odesca ukue<br />
maT ganigdes wili,<br />
raJams wil-igdes mociqulTa,<br />
Tu vis romeli mxare Sexvdebis<br />
`<br />
76 XV saukunis bolos samcxesa da aTons Soris intensiuri urTierToba<br />
damyarda: 1492 wels aToneli berebi eaxlnen samcxis aTabag<br />
yvaryvare II-s, romelmac materialuri daxmareba gauwia dauZlurebul<br />
savanes; aTons guluxvad exmarebodnen yvaryvare aTabagis<br />
memkvidreebic – qaixosro da mzeWabuki; amave periodSi samcxis<br />
aTabagebma mTawmindaze didi saboZvriT miavlines mxatvari da kaligrafi<br />
ambrosi, qarTveli beri akaki da berZeni monazoni simeoni –<br />
awyuris momavali episkoposi (menabde 1962: 225-227).<br />
115<br />
qadagebad saxarebisa, yovlad<br />
wmida qalwulman hrqua maT:<br />
`meca Tquen Tana mnebavs aRebad<br />
wilisa, raTa vscna, romelsac<br />
mxaresa ganmiwesebs me RmerTi~.<br />
miiRes ra sityua dedisa<br />
RuTisa, maT keTil-mowiwebiT<br />
hyares wili da mas Sexvda<br />
queyana iveriisa, romelica aw<br />
ars saqarTvelo~ (stefane<br />
mTawmideli 1865: 68).<br />
116<br />
maSin yovladwmidasa<br />
RmrTismSobelsa wilad xuda<br />
moqcevad queyana saqarTvelosa~<br />
(qca I: 38).<br />
ase rom, saqarTvelos RvTismSoblisadmi wilxvdomis<br />
idea sam gansxvavebul literaturul tradicias<br />
daukavSirda:<br />
1) wm. ninos mier saqarTvelos moqcevas (`ninos<br />
cxovrebis~ redaqciebi);<br />
2) iveriis RvTismSoblis xatis aTonis mTaze<br />
davanebas (aTonuri gadmocemebi, stefane mTawmideli);<br />
3) wm. andrias saqarTveloSi qadagebas (mesxuri<br />
gadmocemis berZnuli da qarTuli versiebi).<br />
cxadia isic, rom mesxuri gadmocemis mzeWabukisdroindeli<br />
redaqcia STagonebulia iveriis RvTismSoblis<br />
xatisa da `ninos cxovrebis~ literaturuli<br />
ciklebiT:<br />
a) RvTismSoblisadmi saqarTvelos wilxvdomis<br />
mowme awyuris xati iveriis ganTqmul xats enaTesaveba:<br />
odigitriis ikonografiuli tipi da saswaulebi, xolo<br />
Tavisi xelTuqmnelobiT (rac mesxuri gadmocemis qar-<br />
Tul versiaSi gansakuTrebiT aris xazgasmuli) aRemateba<br />
kidec mas;<br />
b) RvTismSoblisadmi wilxvdomis ideis konteqstSi<br />
wm. andriasa da awyuris xatis simboluri wyvili<br />
iWers wm. ninosa da vazis jvris wyvilis adgils.
yvelaze niSandoblivi ki isaa, rom mesxuri gadmocema<br />
erTaderTi wyaroa, romlis mixedviTac, yovladwmida<br />
RvTismSobeli saqarTveloSi andria mociquls<br />
(Sdr.: `ninos cxovrebis~ redaqciebis mixedviT _ wm.<br />
ninos) gzavnis Tavis xatTan (Sdr.: `ninos cxovrebis~<br />
redaqciebis mixedviT _ vazis jvarTan) erTad. es ori<br />
Tema _ RvTismSoblis wilxvedr qveyanaSi misi misiis<br />
aRsasruleblad andria mociqulis warmogzavna da<br />
RvTismSoblis xatis saqarTveloSi (mesxeTSi) damkvidreba<br />
ucnobia rogorc `ninos cxovrebis~ redaqciebis<br />
avtorTaTvis, ise stefane mTawmidelisTvis, rac<br />
erTxel kidev miuTiTebs aRniSnuli tradiciis<br />
lokalur, qarTul, ufro konkretulad ki – mesxur<br />
warmomavlobaze.<br />
117<br />
awyuris RvTismSoblis xatis matiane<br />
mesxuri gadmocemis literaturul variants mecnierebi<br />
sxvadasxva monacemze dayrdnobiT aTariReben. mi-<br />
Rebuli Sedegebic, Sesabamisad, gansxvavebulia da ramdenime<br />
saukunis farglebSi meryeobs:<br />
1) v. liCeli mesxuri gadmocemis siZvelis irib<br />
mtkicebulebad arqeologiur masalas iyenebs, rogoricaa:<br />
awyuris uZvelesi cixisa da qalaqis naSTebi; aqve<br />
aRmoCenili ioniuri Tasebi (Zv. w. VI s.) da aTenuri<br />
mxatvruli keramika (Zv. w. V s.), romlebic farTo saer-<br />
TaSoriso urTierTobebze migvaniSneben; elinisturi<br />
periodis (Zv. w. III s.) mesxi didebulis mdidruli samarxi,<br />
masSi Cayolebuli beWdebi, miTrasa da anahitis<br />
kultis simbolikiT; mesxur gadmocemaSi fiqsirebuli,<br />
materialuri saxis mqone oTxi komponenti (qalaqi<br />
awyuri, RvTismSoblis taZari, warmarTuli akropolisi<br />
(Sida cixe), RvTismSoblis xati), romelTa kvalic<br />
SemorCenilia. aqedan gamomdinare, v. liCeli dasZens:<br />
`qarTlis cxovrebis~ CanarTis cnoba andria mociqulis<br />
samcxeSi, kerZod, awyurSi mosvlis Sesaxeb realuria...<br />
cxadia kidev ori momenti – (1) is, vinc qronikas<br />
werda, zedmiwevniT kargad iyo informirebuli awyuris<br />
Sesaxeb (Tu saerTodac, Txrobis ZiriTadi nawili aq<br />
ar Casworda!); (2) avtori iyenebda imdenad Zvel wyaros,<br />
rom pirveli saukunis movlenebic ki zustad aRwera~<br />
(liCeli 2000: 108-110).<br />
2) s. kakabaZisTvis amosavalia qvrivi `samZivaris~<br />
xseneba, ris safuZvelzec igi mesxuri gadmocemis<br />
literaturul variants XI saukuniT aTariRebs: `XI s.-<br />
Si Cawerili gadmocemis mixedviT, andria pirvelwodebulis<br />
samcxeSi mosvlisas awyurSi mflobelpatronad<br />
iyo qvrivi samZivari, e. i. awyuris mflobelze<br />
gaTxovili da Semdeg daqvrivebuli, samZivris<br />
118
saxlis asuli. amis mixedviT, samZivari aris qarTveli<br />
uZvelesi mepatrone gvaris saxeli, romelic ki Cven<br />
viciT aseTi Zveli drois mimarT~ _ aRniSnavs igi<br />
(kakabaZe 1966: 64-65). amave monacemze dayrdnobiT mesxur<br />
gadmocemas XII-XIV saukuneebiT aTariReben m. sanaZe da<br />
n. SoSiaSvili (qca 1994: 140);<br />
gadmocemis daTariRebisas awyuris xatis77 matianeze<br />
aqcenti pirvelad m. brosem gadaitana da teqsti<br />
ganakuTvna gviandel epoqas, arauadres XV saukunisa.<br />
mecnieri am SemTxvevaSi mxolod `axali qarTlis cxovrebis~<br />
monacemebs eyrdnoboda (brose 1851: 21-22),<br />
radgan `manuelis Txroba~ misTvis ucnobi iyo.<br />
sakiTxis SeswavlisaTvis ki mniSvnelovania `manuelis<br />
Txrobis~ monacemebic, radgan adreuli periodis<br />
literaturuli wyaroebi awyuris xatsa da mis<br />
saswaulebze mwir informacias gvawvdian.<br />
`grigol xanZTelis cxovreba~ vrclad mogviTxrobs<br />
IX saukuneSi awyurSi moRvawe efrem did mawyve-<br />
`<br />
77 Cvenamde moaRwia awyuris xatis (46,5 × 38,5 sm) gviandelma aslma.<br />
xelovnebaTmcodneTa azriT, igi arc aris sakuTriv `awyuris RvTismSobeli~<br />
da Zveli saswaulmoqmedi xatisagan mxolod saxeli gadmohyva,<br />
nivTierad ki misgan aRaraferia darCenili. mkvlevarebi<br />
xatze gamosaxuli RvTismSoblisa da yrma iesos pirisaxeebsac gvian<br />
ferweras ganakuTvneben, xolo Tvlebis samkauls, feradovan Ser-<br />
Cevas, kompoziciur gawyobas da, gansakuTrebiT, ornamentis damu-<br />
Savebis axlebur xerxs _ im niSnebs, romlebic mxolod XVI saukunis<br />
kaxeTis WedurobisTvisaa damaxasiaTebeli (xuskivaZe... 2007: 284-<br />
285; kavlelaSvili 2009: 224). sagulisxmoa isic, rom, istoriuli<br />
wyaroebis mixedviT, awyuris xatis matianeSi axali etapi swored<br />
XVI saukuneSi iwyeba, roca `bilwiTa ÃeliTa~ mravalgzis gaZarcvuli<br />
siwminde gelaTSi gadaiyvanes. 1578-1583 wlebSi igi oqroTi<br />
moWedes imereTis mefe giorgi II-is brZanebiT. xatis yvelaze<br />
adreul warweraSi giorgi imerTa mefe, misi meuRle (Tamari) da<br />
Svilebi (aleqsandre da mamia) ixseniebian. mogvianebiT, 1774 wels,<br />
xati Seamko imereTis mefe solomon I-ma (1752-1784 ww.), romelic<br />
warweraSi, aseve, meuRlesTan (TamarTan) da SvilTan (aleqsandresTan)<br />
erTad ixsenieba. xatma adgilmdebareoba ukanasknelad<br />
sabWour periodSi Seicvala – 1952 wlidan gelaTidan TbilisSi<br />
gadaitanes da dRemde xelovnebis istoriis muzeumSia daculi<br />
(sayvareliZe... 1980: 16; kavlelaSvili 2009: 223-224).<br />
119<br />
relze, magram giorgi merCule erTxelac ar axsenebs<br />
awyuris xats, maSinac ki, roca konteqsti amis SesaniSnav<br />
saSualebas aZlevda mas: `didi efrem, uwinarÀs mravliT<br />
wliT arsenisa, iqmna episkopos awyurisa saydarsa<br />
samcxes. xolo Semdgomad didi arseni kaTolike eklesiasa,<br />
qristÀs kuarTisa samkÂdrebelsa mcxeTas, qar-<br />
Tlisa kaTalikoz iqmna~ (Zeglebi I: 286). am TxzulebaSi<br />
arc awyuris xatis saswaulebi ixsenieba, samagierod,<br />
masSi xazgasmiTaa saubari efrem mawyverelis saswaulTmoqmedebis<br />
niWze: `efrem... Rirsebasa Sina ixilva<br />
mamakacebasa srulsa miwevnuli siwmidiTa, da siwmidesa<br />
Sina awyurisa episkoposi saswaulTa moqmedi. xolo<br />
episkoposobasa Sina miiwia moxucebulebasa keTilsa,<br />
da aResrula sakÂrvelebiT~ (Zeglebi I: 267).<br />
awyuris RvTismSoblis xatsa da saswaulebze araferia<br />
naTqvami `serapion zarzmelis cxovrebaSic~, romelic<br />
giorgi mawyverelze sakmaod vrcel informacias<br />
gvawvdis: `ganabrwyinva RmerTman didi igi mRdelTmoZRuari<br />
giorgi Suartyaleli, romelman daipyra saydari<br />
awyurisaÁ, rameTu ara jer-iyo cxedarsa queSe<br />
dafarvaÁ sanTelisaÁ. da Ãel-idva raÁ gangebaÁ samcxisaÁ,<br />
daawynara yoveli sabrZanebeli TÂsi, viTarca wesiyo,<br />
daipyra yoveli mamuli da eklesiani pirvelTa<br />
maT meSfoTeTani~ (Zeglebi I: 340).<br />
`qarTlis cxovrebaSi~ awyuris RvTismSoblis xatis<br />
saswaulebis Semcveli avTenturi cnobebidan yvelaze<br />
adreulia 1283 wlis miwisZvris dros xatis uvneblad<br />
gadarCenis epizodi, romelic JamTaaRmwerlis<br />
`aswlovani matianeSia~ Setanili:<br />
`saydari awyuerisa daiqca, rameTu yovladwmida awyuerisa<br />
RmrTismSobeli, litaniobiT Sesuenebuli, saSual<br />
saydrisa esuena; gumbaTi CamoiWra, da viTar qudi kacisa,<br />
esreT Tavsa daerqua, da darCa uvnebelad, ZlierebiTave<br />
misiTa~ (qca II: 278).<br />
120
aRsaniSnavia, rom Zvel `qarTlis cxovrebaSi~ es<br />
aris erTaderTi adgili, romelic awyuris xatis saswaulmoqmedebas<br />
Seexeba da, rogorc Cans, swored am<br />
faqtma (xatis uvneblad gadarCenam) Seuwyo xeli awyuris<br />
RvTismSoblis saswaulmoqmedebebze zepiri gadmocemebis<br />
gavrcelebas. niSandoblivia isic, rom mocemuli<br />
saswauli qronologiurad emTxveva samZivarTa sagvareulos<br />
zeobis periods (XII-XV ss.).<br />
1283 wlis miwisZvris dros momxdari saswauli ar<br />
aris Setanili manuelis `TxrobaSi~, rac imaze metyvelebs,<br />
rom XIII-XIV saukuneebSi, roca JamTaaRmwerlis<br />
`aswlovani matiane~ iwereboda, awyuris xatis saswaulTa<br />
cikli jer kidev ar iyo literaturulad gaformebuli<br />
da miwisZvris epizodi swored amitom ver<br />
moxvda teqstSi. aqedan gamomdinare, awyuris xatis<br />
matianis Sedgena ufro gvianaa sagulvebeli, rogorc<br />
amas m. brose varaudobda.<br />
`manuelis Txrobis~ daweris dros (1501-1504 ww.)<br />
awyuris xatis matiane ukve arsebobs da Targmnilia berZnul<br />
enaze. mesxuri gadmocemis garda, masSi warmodgenilia:<br />
herakle keisris droindeli qronika (VII s) da<br />
xatis tyveobidan gamoxsnis saswaulebi (XV s). ganvixiloT<br />
TiToeuli maTgani cal-calke:<br />
I. matianeSi mesxur gadmocemas qronologiurad<br />
agrZelebs herakle keisris mier RvTismSoblis xatis<br />
moxilvis epizodi, romelic `axal qarTlis cxovrebaSi~<br />
CanarTis saxiT SeutaniaT. am CanarTis mixedviT,<br />
herakle keisari 620 wels Cavida samcxeSi:<br />
`esma saswaulT-moqmedeba xatisa mis, romeli wmidasa<br />
RmrTismSobelsa gamoesaxa da mieca pirvelwodebulisa andriasTÂs,<br />
da mas moesvena da daesvenebina mciresa ekudersa<br />
Sina awyuers. movida keisari erakle xilvad da<br />
Tayuaniscemad xatisa mis. maSin iwyo erakle awyuers didisa<br />
saydrisa saZirkuelisa Cagdebad da Senebad, vidremdis<br />
121<br />
mieriTgan gansrulda morwmuneTa kacTa mier, da mier<br />
Seqmnes saepiskoposod~ (qca I: 224).<br />
`manuelis TxrobaSi~ heraklesdroindel qronikas<br />
amgvari saxe aqvs:<br />
`mefeTa Soris ganTqmuli berZenTa imperatori herakle,<br />
uRvTo sparselebis winaaRmdeg omidan modioda, roca,<br />
saRvTo SuriT aRvsebulma, safuZvlidan aRaSena es, rogorc<br />
amboben, warsulSi mcire [taZari] (igi dResac gvakvirvebs<br />
Tavisi mSvenierebiTa da sididiT) da wminda<br />
saboZvrad da Sesawirad miuZRvna deda RvTisas. Tumca<br />
erTi adgilobrivi mTavaric (τοπάρχης) sakmaod daexmara<br />
mas am taZris aRdgenasa da SemkobaSi. mravali sneuli da<br />
uZluri evedreboda RvTismSoblis wminda xats da myisve<br />
ikurneboda. [am xatma] maSin mravali saswauli moimoqmeda<br />
da dRemde Seeweva yvelas, vinc rwmeniT mimarTavs mas~.<br />
amrigad, manueli damatebiT aRniSnavs, rom sparselebTan<br />
omis Semdeg awyurSi sagangebod Casul herakle<br />
keisars awyuris taZris aRdgenaSi erTi adgilobrivi<br />
mTavaric (τοπάρχης) daexmara (bartikiani 1987: 80-81).<br />
damowmebuli cnobebi awyuris sakaTedro taZris<br />
mSeneblobas Seexeba da, SesaZloa, Zvel qronikalur<br />
Canawers (taZris samSeneblo warweras) emyarebodes.<br />
maTSi araferia saswaulebrivi (Tu ar CavTvliT berZnuli<br />
versiis daskvniT nawils), amitom awyuris xatis<br />
saswaulTa ciklis qarTvel avtors, matianis specifikidan<br />
gamomdinare, igi mesxuri gadmocemidan aRebuli<br />
iseTi niSandoblivi realiebiT ganuvrcia, rogoricaa:<br />
a) RvTismSoblis xatis saswaulebrivad gamosaxva;<br />
b) wm. andrias saqarTveloSi warmogzavna;<br />
g) xatis dasveneba awyuris Zvel eklesiaSi – `mcire<br />
ekuderSi~.<br />
am TvalsazrisiT, sainteresoa d. berZeniSvilis dakvirveba:<br />
`qarTlis cxovrebis~ CanarTebi, dakavSirebuli<br />
andria pirvelwodebulis samcxesa da awyverSi<br />
122
moRvaweobasTan, aseve CanarTi herakle keisris saqar-<br />
TveloSi Semosvlis Sesaxeb gvafiqrebinebs, rom SesaZloa,<br />
maT erTi avtori hyavdeT. esaa samcxe-aWaris istoriuli<br />
geografiis detalebSi kargad garkveuli pirovneba,<br />
egebis mawyvereli episkoposic ki (andria `warmoemarTa~,<br />
`moiwia awyvers~)~ (berZeniSvili 2004: 82).<br />
mesxur gadmocemasa da heraklesdroindel qronika-<br />
Si dadasturebuli erTiani redaqtirebis kvali naTlad<br />
adasturebs, rom `axali qarTlis cxovrebis~ redaqtorebs<br />
xelT aqvT awyuris xatis iseTive matiane,<br />
rogoric `manuelis TxrobaSia~ warmodgenili. amaze<br />
naTlad metyvelebs is garemoeba, rom vrceli awyuruli<br />
matianis yvela fragmenti (mesxuri gadmocema,<br />
heraklesdroindeli qronika da awyuris xatis tyveobidan<br />
gamoxsnis saswaulebi) `axali qarTlis cxovrebis~<br />
erTsa da imave – b baraTaSviliseul, p falavandiSviliseul<br />
(mxedrul) da B broseseul – nusxebSia<br />
warmodgenili.<br />
II. `manuelis TxrobaSi~ awyuris xatis Semdgomi istoria<br />
mxolod XV saukunis meore naxevridan grZeldeba,<br />
roca es siwminde uvneblad gaTavisuflda uzunhasanis<br />
tyveobidan. analogiuri suraTia `qarTlis<br />
cxovrebis~ CanarTebSic.<br />
awyuruli matianis am monakveTSi, kerZod, naTqvamia,<br />
rom 1477 wels, uzun-hasanis saqarTveloSi laSqrobis<br />
dros, awyuris xati pirvelad daatyveves, samcxe bnelma<br />
moicva da mesxebi qvemo iveriaSi gaixiznen. mesxTa<br />
devnuleba da xatis tyveoba Svid wels gagrZelda, gvauwyebs<br />
`Txroba manuelisa~ (bartikiani 1987: 79). qarTuli<br />
versia amatebs, rom xatis gamtacebel Turqmanebs<br />
male `risxva RmrTisa~ daatydaT Tavs: `arca Soba<br />
dedakacman, arca pirutyuman, arca hyo xeman nayofi,<br />
arca miwaman aRmoacena~. iranelma brZenkacebma (`ubrZenesTa<br />
kacTa~) daaskvnes, rom am ubedurebebis mizezi<br />
123<br />
datyvevebuli saswaulmoqmedi xati iyo, romelic nadavlSi<br />
`uRrmessa adgilsa bargisasa [esvena] da, viTarca<br />
ganTendis, aRmovidis siRrmisagan da maRlad<br />
mjdomare ixilvebodes da viTarca mze brwyinevdis~.<br />
saswaulSi bolomde dasarwmuneblad Turqmanebma xati<br />
uxedn kvics daakres da `viTarca daakres kicusa mas<br />
zeda wmida ese xati, esreT marTliad warmoemarTa<br />
gzasa samcxed momyvanebelsa, viTarca saCino mÃedari<br />
da aRÂriTa mpyrobeli da mmarTebeli~. tyveobidan<br />
RvTis gangebiT dabrunebulma xatma elvasaviT `gananaTla<br />
sruliad samcxe~ da im adgils, sadac es<br />
saswauli moxda, `elavsi~ uwodes (qca II: 480-481).<br />
manuel ritoris `TxrobaSi~ elavss elasi (Έλας) hqvia.<br />
saswaulis gadmocemisas SeiniSneba bibliuri interteqstis<br />
zegavlena, rasac yuradReba miaqcia z. kiknaZem:<br />
qarTlSi gaxiznulma mesxebma awyuris xatis mier<br />
ganaTebul samcxeSi dabruneba daapires, magram qarTlis<br />
mefe konstantine II akavebda maT, `viTarca odesme<br />
farao israelTa~ (kiknaZe 2000: 257-261) 78 . am mizezis<br />
gamo 1483 wels sofel aradeTTan samcxis aTabag yvaryvaresa<br />
da qarTlis mefes Soris brZola gaimarTa,<br />
romelSic mesxebma `gaimarjves~. awyureli mematiane<br />
maT `Zlevas~ RvTismSoblis xatis saswaulmoqmedebiT<br />
xsnis:<br />
`aTabags da mesxT gaemarjua. da eseviTari Zleva<br />
aRadgines mesxTa qarTvelTa zeda, romlisa msgavsi ara<br />
sada smenil ars, da mosrnes mravalni warCinebulni<br />
mefisani. xolo mefe ltolvili mcirediTa mÃedriTa<br />
ganera da ukun iqca saxed TÂsad. xolo mesxni ukmoiqces<br />
ZlevaSemosilni mSÂdobiT da madidebelni yovladwmidisa<br />
RmrTismSobelisani, da movides samcxes~ (qca II: 481).<br />
`<br />
78 aseTive analogias mimarTavs `Txroba manuelisa~: `rogorc Zveli<br />
egviptelebi, romlebic ebraelebs qveynidan gasvlis saSualebas ar<br />
aZlevdnen~ (bartikiani 1987: 81).<br />
124
III. awyuruli matianis Semdgomi epizodia RvTismSoblis<br />
xatis gamoxsna uzun-hasanis Svilis, iayub<br />
yaenis, tyveobidan.<br />
iayubma awyuris RvTismSoblis xati 1486 wels gaitaca.<br />
es faqti farTod aisaxa mcire kinklosur qronikebSi:<br />
`aqa yaeni movida, samcxe amoswyvides, axalcixe<br />
aiRes da awyuerisa RmrTismSobeli daatyveves~ _ A-85,<br />
XIII-XIV ss.; `aqa iaRob yaeni movida, samcxe amoswyÂda,<br />
axalcixe aiRo, awyurisa RmrTismSobeli daatyueva~ _<br />
H-1738, XVII s. (odiSeli 1968: 27, 47) 79 ...<br />
es kinklosuri qronikebi awyuris xatis saswaulebze<br />
miniSnebasac ar Seicaven, rac niSandoblivia, maTi<br />
kompaqturobidan gamomdinare. sxva viTarebaa awyurul<br />
matianeSi, romelic qronikas istoriuli faqtebiT,<br />
zepiri gadmocemiTa da saswaulebiT ganavrcobs.<br />
mesxi mematiane mogviTxrobs, rom iayub yaenis laSqarma<br />
mTeli awyuri gadawva, magram cixis aReba ver<br />
SeZlo. yaeni cixions Sehpirda, rom `ara-ras avnebda<br />
maT~. mawyvereli episkoposi, mcvelebi da warCinebulebi<br />
motyuvdnen da cixis kliteebi `uRmrTosa mas<br />
mTavarsa miarTues~. magram mterma piroba gatexa: `xati<br />
yovladwmidisa, sasoisa Cuenisa, Semkobili TualTa<br />
mier patiosanTa, codvaTa CuenTagan tyue-hyves da mihguares<br />
usjulosa mas mTavarsa~. iayub-begma `ganZarcua<br />
Semkobileba xatisa~ da siwminde cecxlSi Caagdo, `xolo<br />
cecxli igi daSrta da xatsa yovladve ara Seexo~.<br />
ris Semdegac igi yaenis laSqarSi myofi erT-erTi<br />
qristianis, `sjuliTa aramarTlmadidebelis~ 80 , xelSi<br />
`<br />
79 iayub yaenis mier awyuris xatis `datyvevebas~ kinklosuri qronikebi<br />
1485 wliT aTariReben. mxolod H-1738 uTiTebs 1486 wels (odi-<br />
Seli 1968: 102).<br />
80 `Txroba manuelisa~ akonkretebs `sjuliTa aramarTlmadidebelis~<br />
vinaobas: `am saswaulis TviTmxilvelma vinme somexma mRvdelma<br />
(τών Άρμενίων ίερεύς) farulad wamoasvena xati... masTan erTad<br />
awyurSi dabrunda da adgilobriv samRvdeloebas ficiT uyveboda<br />
momxdar saswauls~ (bartikiani 1987: 55, 83).<br />
125<br />
aRmoCnda. am ukanasknelma xati `queyanasa maTsa~<br />
waasvena, ris Semdegac RvTismSobeli gamoecxada mas<br />
da uTxra: `ukueTu ara warmiyvano queyanasa Cemsa, didi<br />
boroti movawio Sen zeda~. SeSinebulma `aramarTlmadidebelma~<br />
(manuelis mixedviT – somexma mRvdelma)<br />
es ambavi acnoba samcxis aTabagebs, yvaryvaresa da<br />
manuCars, romlebmac xati gamoisyides da daabrunes<br />
`saydarsa TÂssa awyurisasa~. tyveobidan Tavdaxsnis<br />
Semdeg wminda xatma iayub yaens da mis ojaxs saSineli<br />
risxva moawia: isini sawamlavisgan `erTbamad moswydes<br />
erTsa Sina Jamsa sikvdiliTa salmobieriTa~. amowydnen<br />
yaenis naTesavebic – `romelnime maxÂliTa da sxuani<br />
sikudiliTa ucnauriTa~ (qca II: 482-484, 486).<br />
`manuelis Txroba~ am ambebidan ramdenime wlis<br />
Semdegaa dawerili. rogorc davinaxeT, is informaciulad<br />
avsebs awyuruli matianis `axal qarTlis<br />
cxovrebaSi~ warmodgenil fragmentebs da, amasTan<br />
erTad, xotbas asxams mesx mTavrebs _ yvaryvares,<br />
qaixosrosa da mzeWabuks:<br />
`marad mosagonarma, uaRresad marTlmorwmune da<br />
usaTnoesma batonma yvaryvarem, WeSmaritad keTilgonierma<br />
winamZRolma da mTeli zemo iveriis TviTmpyrobelma, moivazira<br />
or batonTan – Tavis sakvirvel SvilebTan, marad<br />
mosagonar qaixosrosTan da amJamadac mxned myof, upatiosnes,<br />
yovlismpyrobel, umamaces, sxva mravali keTili<br />
niWiT dajildovebul ivane mzeWabukTan da xalxs ubrZana,<br />
aeRoT qoneba da wasuliyvnen Zneladmisadgom adgilebSi,<br />
raTa mtris safrTxes ganridebodnen. Tavad ki, zemoT<br />
moxsenebul rCeul da sakvirvel SvilebTan da maT jar-<br />
Tan erTad, gadawyvita mTian da tyian adgilze darCeniliyo<br />
da iqidan edevnebina Tvali mtris gadaadgilebisTvis.<br />
radganac awyurSi iyo maRali da kldovani cixesimagre<br />
(ακροπολις), brZana, xalxi Tavisi qonebiT iq asuliyo, maT<br />
Soris iyo maSindeli episkoposi, taZris ZviradRirebul<br />
126
wminda saunjesTan da ZvirfaseulobiT Semkul wminda<br />
xatTan erTad~.<br />
amis Semdeg manuel ritori amxels `samgzis bilw<br />
episkoposs~, romelmac iayub yaens `cixis kliteebi<br />
gadasca~, xolo Semdeg vrclad saubrobs simeon<br />
mawyverelis Rirsebebze.<br />
IV. awyuruli matianis qarTul versias gaaCnia ori<br />
gviandeli danarTic, magram isini tipologiurad<br />
gansxvavdebian RvTismSoblis xatis tyveobidan gamoxsnis<br />
saswaulebisgan, radgan orive maTgani warmoadgens<br />
mcire qronikas da es qronikebi amgvarive saxiT<br />
moxvda `axali qarTlis cxovrebis~ teqstSi:<br />
a) `qoronikonsa sld (234): awyuerisa RmrTismSobeli<br />
tyued waasuena cixisjuars imerel mefeman bagrat~<br />
(qca II: 500), e. i. 1546 wels imereTis mefe bagrat<br />
III-m (1510-1565) xati awyuridan cixisjvarSi gadaasvena;<br />
b) `amasve qoronikonsa [sma (241)] cixisjuaridam awyurisa<br />
RmrTismSobeli tyued waasuenes imereTs~ (qca<br />
II: 501), e. i. 1553 wels awyuris xati ukve imereTSia81 .<br />
tendenciuri gamonaTqvamebi `tyued waasuena cixisjuars~,<br />
`tyued waasvenes imereTs~ mxolod da mxolod<br />
awyurSi SeiZleboda daweriliyo. niSandoblivia is<br />
faqti, rom awyuris xatis matianeSi SeiniSneba mesxuri<br />
separatizmis sxva niSnebic. magaliTad, tyveobidan dabrunebul<br />
xats Tavisuflad SeeZlo gaenaTebina sruliad<br />
saqarTvelo, magram avtori gvauwyebs, rom man `gana-<br />
`<br />
81 awyuris xatma gelaTSi sabolood 1562 wels daivana, amitom<br />
niSandoblivia, rom mesxuri gadmocemis pirveli ilustracia<br />
(`andria mociquli awyuris xatiT xelSi~) swored gelaTSi gamosaxes.<br />
freska Sesrulebulia dasavleTi saqarTvelos kaTalikospatriarqis<br />
zaqaria qvarianis dakveTiT, 1657-1660 wlebSi. wm. andrias<br />
gelaTuri freska naTlad gvidasturebs, rom XVII saukuneSi mesxur<br />
gadmocemas imereTSic kargad icnobdnen. samwuxarod, im dros, roca<br />
gelaTis sakaTedro taZarSi mesxuri gadmocemis ilustracias<br />
gamosaxavdnen, awyuris eparqia ukve aRar funqcionirebda, osmalebis<br />
mier dapyrobil samcxe-saaTabagoSi ki islami vrceldeboda.<br />
127<br />
naTla sruliad samcxe~. garda amisa, mesxi mematiane<br />
aRtacebulia imiT, rom aradeTis brZolis dros<br />
`Zleva aRadgines mesxTa qarTvelTa zeda, romlisa<br />
msgavsi ara sada smenil ars~. rogorc zemoT aRvniSneT,<br />
separatizmis kvali ufro sagrZnobia mesxur gadmocemaSi.<br />
ase rom, kuTxuri mikerZoeba awyuris xatis<br />
matianisa da masSi Semavali mesxuri gadmocemis erTerTi<br />
mTavari damaxasiaTebeli niSania.<br />
zemoTqmulidan gamomdinare, SeiZleba davaskvnaT:<br />
1) mesxuri gadmocemis calkeuli elementebi folkloruli<br />
warmomavlobisaa da maT ganviTarebaSi calke<br />
unda gamoiyos samZivarTa zeobis periodi (XII-XV ss.);<br />
2) samcxis separaciis periodSi (XIII-XV ss.) warmoiqmna<br />
`mimoslvis~ pirveli qarTuli redaqcia, romelmac<br />
xelsayreli pirobebi Seqmna mesxuri gadmocemis<br />
literaturuli versiis CamoyalibebisaTvis;<br />
3) awyuris xatis matiane (da masSi Semavali mesxuri<br />
gadmocema) literaturulad gaformda 1486-1500<br />
wlebSi, xolo 1500-1501 wlebSi igi iTargmna berZnulad<br />
da es Targmani daedo safuZvlad `manuelis Txrobas~;<br />
4) 1501-1516 wlebSi Seiqmna mesxuri gadmocemis<br />
mzeWabukisdroindeli redaqcia, romelSic Seitanes mociqulTa<br />
wilisyraSi RvTismSoblis monawileobisa da<br />
awyuris xatis xelTuqmnelad gamosaxvis epizodebi;<br />
5) awyuris xatis matianis avtoria awyureli moRvawe,<br />
SesaZloa, episkoposic, xolo damkveTebi – samcxis<br />
aTabagebi: yvaryvare da mzeWabuki;<br />
6) mesxuri gadmocemis ZiriTadi literaturuli<br />
wyaroebia saRvTo werili, `avgarozis epistole~ da<br />
`andria mociqulis mimoslvis~ efTvimeseuli Targmani.<br />
es ukanaskneli gadmocemaSi tendenciurad, separatistuli<br />
suliskveTebiTaa gadamuSavebuli (sosangeTi<br />
gaigivebulia awyurTan, SeTxzulia pirveli mawyvereli<br />
episkoposis wm. andrias mier xeldaxmis epizodi);<br />
128
7) awyuris xatis qarTulma matianem dasrulebuli<br />
saxe miiRo ori mcire qronikis darTviT, 1546-1562<br />
wlebSi: 1546 wels awyuris RvTismSoblis xati cixisjuarSi<br />
iyo `datyvevebuli~, xolo 1553-1562 wlebidan –<br />
imereTSi. Tanac, mesxur gadmocemaSi gatarebuli azris<br />
Tanaxmad, es siwminde mesxeTSi unda dasvenebuliyo<br />
`mkÂdrad ukunisamde JamTa~ (qca I: 42);<br />
8) XVIII saukunis 60-ian wlebSi awyuris xatis matiane<br />
daanawevres da `axali qarTlis cxovrebis~ Sesabamis<br />
qronologiur monakveTebSi Seitanes. matianem swored<br />
am dros ganicada ukanaskneli redaqciuli cvlilebebi:<br />
mesxur gadmocemas moakveces dasawyisi da<br />
dasasruli, igi nawilobriv gantvirTes kuTxuri tendenciebisgan<br />
(gansakuTrebiT, RvTismSoblisadmi samcxis<br />
wilxvdomilobis sakiTxSi) da teqstSi Seitanes<br />
mcire koreqtivebi.<br />
129<br />
Teimuraz batoniSvilis `istoria iveriisa~<br />
Teimuraz batoniSvilis `istoria dawyebiTgan iveriisa~<br />
sxvadasxva wyaros eyrdnoba, rogorc werilobiTs,<br />
ise zepirs. amis Taobaze avtori naSromis SesavalSi<br />
wers: `vrclad da dawvrilebiT moTxrobasa istoriisasa<br />
Tana-aZs, raTa ara datevebul iqmnes arca erTi<br />
raÁca raÁ iyos aRwerilni, gina Tqmulni sxvaTa da<br />
sxvaTa moTxrobaTagan~ (Teimuraz batoniSvili 1848: 1).<br />
samociqulo qadagebis aRweras `istoriis~ calke<br />
Tavi eZRvneba: `moslvisaTÂs da qadagebisa wmindaTa didebulTa<br />
da yovlad qebulTa mociqulTa andria pirvelwodebulisa<br />
da sÂmeon kananelisa~ (gv. 141-148), Tumca<br />
mociqulTa Sesaxeb cnobebs aderki mefisadmi miZRvnil<br />
TavSic vxvdebiT.<br />
sagulisxmoa, rom Teimurazi aderki mefis qronikas<br />
`avgarozis~ ciklTan akavSirebs:<br />
`moiyvana mefeman aderki asuli edesisa mefisa avgarozisa<br />
da qmna qorwili Cinebuli, iSvebda da ixarebda da<br />
iyo yoveli iveria gancxromiT mSvidobasa da warmatebasa<br />
Sina~ (gv. 135).<br />
aderki mefis82 gamocxadeba pirveli qristiani<br />
mmarTvelis – avgarozis siZed `iveriis istorias~ Zvel<br />
somxur istoriografiul tradiciasTan anaTesavebs.<br />
movses xorenacis `somxeTis istoriis~ mixedviT,<br />
avgarozi tomiT somexia, mis epistoles ki macxovars<br />
andria da filipe mociqulebi gadascemen, riTac som-<br />
`<br />
82 Teimurazi qristes Tanamedrove qarTveli mefis, aderkis, reabilitirebas<br />
cdilobs. Tuki leonti mrovelis `mefeTa cxovrebis~<br />
mixedviT, aderki qristianTa mdevnelia (qca I: 42). `iveriis istoriis~<br />
mixedviT, mas mociqulebisTvis winaaRmdegobac ki ar gauwevia:<br />
`TumcaRa wmidaTa saRmrToTa mociqulTa hqadages da moaqcivnes<br />
mravalni da mas Jamsa arca mefeman aderkim uqmna maT winaaRmdegi<br />
raÁme... ese ara abrkolebda wmidaTa amaT mociqulTa qadagebasa~ (gv.<br />
144). garda amisa, Teimurazis mtkicebiT, saqarTveloSi kerpTmsaxureba<br />
aderkim ki ara, misma Semdgomma mefeebma aRadgines.<br />
130
xur `avgarozSi~ ioanes saxarebis cnobili epizodis<br />
(12.20-22) armenocentristuli interpretaciaa mocemuli:<br />
`[avgarozis] baraTis wamRebni Sexvdnen qristes ierusalimSi,<br />
rasac adasturebs saxarebis sityvebic: `movidnen<br />
masTan vinme warmarTTagannio~, (naTqvamia) iq, ver gabedes<br />
iesosaTvis gadaecaT danabarebi, mxolod filipesa da<br />
andrias gaandes is; maT ki iesos moaxsenes~ (xorenaci 1984:<br />
126).<br />
cxadia, xorenacis mier damowmebuli sityvebidan<br />
sulac ar gamomdinareobs, rom saxarebaSi naxsenebi<br />
warmarTebi (wminda werilSia - `‛Ελληνες~, romelic<br />
qristianul egzegetikaSi berZen warmarTTa sinonimad<br />
gaiazreboda) maincdamainc edesis, miT ufro, somexTa<br />
mefis wargzavnilebi iyvnen (xorenaci 1984: 270). Tumca<br />
am SemTxvevaSi CvenTvis isaa mTavari, rom wminda werilis<br />
Sesabamisi adgilis Tavisufal interpretacias<br />
Teimurazic mimarTavs da mociqulTa saxelebi `ninos<br />
cxovrebis~ literaturul ciklSi Seaqvs, kerZod, qristes<br />
kvarTis epizodis win:<br />
`odes miiwiva elioz ierusalimad (hsweren romelnime<br />
momTxrobelni Cvenisa saqarTveloÁsa eklesiisani), mivida<br />
elioz filippe mociqulisTana aTormetTaganisa (vinaÁTgan<br />
elioz uwinaresca Jamisa mis yofil iyo ierusalimad<br />
da icnobda mas filipe); xolo filipem wariyvana<br />
moyvsebiTurT misiT mociqulisa andrias Tana. `da movides<br />
andria da filipe da hrqves iesos, vinaÁTgan surdaT maT<br />
xilvaÁ misi da ixiles~ (gv. 18).<br />
bibliur pirvelwyaros Teimurazi sqolioSi uTi-<br />
Tebs: `saxareba ioane 12.20~. bunebrivia, man kargad icis,<br />
rom ioanes saxarebaSi sul sxva ram weria: iesos naxva<br />
`berZnebma~ moisurves da maTi TxovniT filipe da<br />
andria mociqulebi macxovarTan mividnen, romelmac<br />
maT uTxra, rom `moiwia Jami raÁTa ididos Ze kacisaÁ~<br />
(ioane 12.20-23). amis miuxedavad, `iveriis istoriis~<br />
131<br />
avtori saxarebiseuli epizodis qarTul erovnul tradiciasTan<br />
dakavSirebas bolomde cdilobs da ganmartavs,<br />
rom elioz mcxeTelma da misma `moyvsebma~ ieso<br />
qristesTan Sexvedrac ki SeZles:<br />
`TumcaRa wmidasa saxarebasa Sina cxadad ara weril<br />
ars, romel ixilao igini ieso, magram Zali gulisxmisyofis<br />
asaCinoebs, romel ixiles maT ieso~.<br />
Teimurazi gacilebiT met Tavisuflebas avlens<br />
qarTuli wyaroebis interpretaciis dros, rasac `wm.<br />
andrias mimoslvis~ miseuli redaqcia adasturebs.<br />
rogorc zemoT davinaxeT, mesxuri gadmocemis separatistuli<br />
tendenciebisgan bolomde ganwmenda `axali<br />
qarTlis cxovrebis~ redaqtorebma ver SeZles. maT<br />
mxolod nawilobriv gadaamuSaves igi, gansakuTrebiT,<br />
saqarTvelos RvTismSoblisadmi wilxvdomis epizodi,<br />
romelic pirvelad mzeWabukisdroindel redaqciaSi<br />
gvxvdeba. sxva mxriv, `axal qarTlis cxovrebaSi~<br />
gadmocemidan TiTqmis ucvlelad gadavida mesxuri<br />
`separatistuli TviTSegnebis~ yvela elementi.<br />
mesxuri gadmocemis gadamuSavebis Semdgom etaps<br />
Teimuraz batoniSvilis `iveriis istoria~ qmnis, romelSic<br />
aRniSnuli gadmocemis pirveli nawili Ziri-<br />
Tadad `axali qarTlis cxovrebiseuli~ redaqciiTaa<br />
warmodgenili. amaze migvaniSnebs RvTismSoblis mier<br />
andria mociqulis saqarTveloSi warmogzavna Tavis<br />
xatTan erTad (rogorc ukve gavarkvieT, es motivebi<br />
mxolod mesxuri gadmocemisTvisaa damaxasiaTebeli):<br />
`odes amaRlda qriste zecad... iyares wili mociqulTa TÂs<br />
Soris83 ... maSin Jamsa mas mun iyofoda maTTana dedaca RuTisa... da<br />
dasdves wilica misi Soris wilTa TvisTa, wil igdes da xvda<br />
dedasa RuTisasa wilad TÂsad iveria (romel ars saqarTvelo) 84 .<br />
`<br />
83 Sdr.: `da Semdgomad amaRlebisa uflisa, raJams wil-igdes mociqulTa~<br />
(mesxuri gadmocema – qca I: 38).<br />
84 Sdr.: `maSin yovladwmidasa RmrTismSobelsa wilad xuda moqcevad<br />
queyana saqarTvelosa~ (qca I: 38).<br />
132
xolo odes warvidodes mociqulni TviToeulTa kerZoTa, maSin<br />
ineba Semdgomad wmidamanca RuTismSobelman warslva iveriad... maSin<br />
miugo mas ufalman da hrqva: `dedao, sitkboebao soflisao, kma ars<br />
Sroma ege Seni da gulsmodgineba siyvarulisaTvis mxolodSobilisa<br />
Zisa Senisa da aw viTxov me Sen mier, raTa daadgre aqave<br />
ierusalems, vidremde migiyvanebde Sen didebasa Sina mamisa Cemisasa<br />
da yovladwmidisa sulisasa CemTana ganuSoreblad. xolo nacvlad<br />
Sensa ubrZane mociqulsa andrias da simeons erdgulTa mowafeTa<br />
CemTa da igini warvidnen, sadaca genebos, da hqadagon saxeli<br />
Cemi~ 85 ... da misca maT dedaman RuTisaman xati TÂsi86 , akurTxna da<br />
warmoavlinna igini iveriad nacvlad TÂsad, raTa hqadagon ZeÁ misi<br />
da amis mizezisaTvis ewodebis iveriasa (ese igi sruliad<br />
saqarTvelosa) wilxdomili eri da qveyana misi~ (gv. 141-142).<br />
Teimurazi sxvadasxva wyaroze dayrdnobiT qmnis<br />
mocemuli epizodis vrcel redaqcias:<br />
1) batoniSvilis naSromis mixedviT, RvTismSobeli<br />
saqarTveloSi andria mociqulTan erTad simon kananels<br />
gzavnis. Teimurazi leonti mrovelis `mefeTa<br />
cxovrebas~ mihyveba da wers, rom wm. andria da wm.<br />
simoni erTad qadagebdnen kolxeTsa da afxazeTSi:<br />
`qvemosa Sina saqarTvelosa, kolxidad, adgilsa mengrelTa<br />
da afxazTasa, qalaqad nikofsiad~;<br />
`<br />
85 Sdr.: `maSin rqua yovladwmidaman mociqulsa andrias: `Svilo andria,<br />
didad uCns sulsa Cemsa, romel queyanasa mas nawilsa Cemsa<br />
ara qadagebul ars saxeli Zisa Cemisa. odes warvemarTe qadagebad<br />
Zisa Cemisa queyanasa mas, wilad Cemda xuedrebulsa, maSin<br />
gamomecxada saxieri Ze Cemi da RmerTi, da mibrZana, raTa Sen<br />
warxÂde da warasueno saxe Cemi da saxierisa Zisa Cemisa queyanasa,<br />
Cemda wilxdomilsa, raTa me viyo ganmgebel cxovrebisa maTisa,<br />
xeli aRupyra da Sevewio maT, da aravin mterTagani mZle eqmnas<br />
maT~ (qca I: 38).<br />
86 Sdr.: `rqua mas mociqulman: `yovladwmidao, neba saxierisa Zisa<br />
Senisa da Seni iyavn yovelsa Jamsa~ maSin yovladwmidaman moiTxova<br />
ficari, daibana piri da daidva pirsa zeda TÂssa. da gamoisaxa xati<br />
eseviTari, romel wiaRTa TÂsTa etÂrTa ganÃorcielebuli CCÂli,<br />
yovlad saxieri sityua RmrTisa, romel aw yovelTa mier saxilvel<br />
ars xati yovladwmidisa awyuerisa RvTismSobelisa. da misca igi<br />
mociqulsa andrias~ (qca I: 38).<br />
133<br />
2) aseve `mefeTa cxovrebis~ kvalad, teqstSi ar<br />
ixsenieba mataTa mociquli, romelic andria pirvelwodebulTan<br />
da simon kananelTan erTad qadagebda saqarTveloSi;<br />
3) Teimurazi arafers ambobs RvTismSoblis xatis<br />
xelTuqmnelobaze, arc mis gamosaxvaze luka maxareblis<br />
mier, riTac cvlis mesxuri gadmocemis cnobili<br />
epizodis Sinaarss da sruliad axleburad gadaiazrebs<br />
awyuris xatis Temas.<br />
Tavdapirvelad avtori wers, rom deda RvTisam<br />
Tavisi xati andria pirvelwodebulsa da simon kananels<br />
gadasca, Semdeg ki teqstSi mxolod wm. andrias<br />
ixseniebs. yvelaze mniSvnelovani ki isaa, rom andria<br />
mociquli xats awyuris nacvlad biWvinTaSi avanebs 87 :<br />
`xolo odes miiqca mociquli andria iveriad, xati<br />
igi dedisa RuTisa vedrebiTa muneburTa erTaTa dauteva<br />
mun biWvintas; xolo biWvintisa RuTismSoblisa xati,<br />
romelica asvenies awca quemosa saqarTvelosa Sina,<br />
maxlobelad quTaisis qalaqisa, monastersa samitropolitos<br />
genaTlias (ese igi gelaTs), romelica ars<br />
friad mravliTa simdidriTa Semkul Rirssaxsovarisa me-<br />
`<br />
87 biWvinTa qristianobis erT-erTi uZvelesi keraa saqarTveloSi. bi-<br />
WvinTis episkoposi stratofile eswreboda nikeis pirvel msoflio<br />
krebas (325 w.). amave saukunisaa biWvinTis uZvelesi taZari, romlis<br />
adgilzec V saukuneSi samnaviani bazilika aages. VI-VII saukuneebSi<br />
biWvinTa gavlenas kargavs, magram afxazeTis samefos Seqmnam misi<br />
mniSvneloba isev gazarda. X-XI saukuneSi aSenda biWvinTis<br />
RvTismSoblis didi jvar-gumbaTovani taZari, romelic 1519 wlamde<br />
warmoadgenda afxazeTis kaTalikosis saydars (diasamiZe 2001: 90-116).<br />
wm. andria pirvelwodebulis qadagebis marSrutSi biWvinTa gviandel<br />
periodamde ar figurirebs. yvelaze adreuli gadmocemebi XVII<br />
saukuneSia Cawerili frangi mogzauris Jan Sardenisa da kaTolike<br />
misioneris don qristoforo de kastelis mier. am gadmocemebis<br />
mixedviT, biWvinTis taZari andria pirvelwodebulma aago da misive<br />
saxels atarebda. wminda mociqulis sikvdiliT dasjis dros ki<br />
eklesiis win aRmarTuli marmarilos svetidan mduRare wylis<br />
nakadi gadmoiRvara, romelic mxolod wmindanisadmi locvavedrebiT<br />
SeuCerebiaT. am saswaulis gamo andrias svets did pativs<br />
miagebdnen (bubulaSvili 2007: 187).<br />
134
fisa bagrat meoTxisagan, sruliad iveriis TÂTmpyrobelisa,<br />
daviTian-bagratovanisa, ityvian mas xatsa, romel<br />
igi ars romelica mociqulman andria moasvena TÂT da anu<br />
ars igi ueWvelad originali xatisa misgan gardamoxatuli~<br />
(Teimuraz batoniSvili 1848: 145-146).<br />
Sesabamisad, icvleba mesxuri gadmocemis geografiac<br />
da movlenebis epicentri awyuridan biWvinTaSi<br />
gadadis. swored biWvinTaSi sZlevs xati warmarTul<br />
kerpebs. marTalia, es ar xdeba apolonisa da artemidas<br />
bomonSi, magram kerpTa Semusrvis saswauli TiTqmis<br />
sityva-sityviT misdevs `axal qarTlis cxovrebas~:<br />
mesxuri gadmocema istoria iveriisa<br />
`Seasvenes xati yovladwmidisa<br />
RvTismSoblisa Sua kerpTa maT-<br />
Ta da dabeWdes karsa zeda, da<br />
mcvelni daadginnes da iwyes<br />
locvad mRudelTa maT sicruvisaTa.<br />
da wmidaman iloca<br />
qristes mimarT WeSmaritisa<br />
RvTisa Cuenisa. da viTarca<br />
ganTena da ganaRes kari sakerposa,<br />
ixilnes yovelni kerpni<br />
maTni queyanad daTxeulni da<br />
saxed mtuerisa Semusrvilni.<br />
xolo xati yovladwmidisa<br />
RvTismSoblisa brwyinvida, viTarca<br />
mze, didebiTa da pativi-<br />
Ta...<br />
da yovelman erman madlobisa<br />
xma aRmouteves da Tques, viTarmed:<br />
`did ars RmerTi qristeaneTa,<br />
romelsa mociquli an-<br />
135<br />
`dasdva mociqulman TÂT winaSe<br />
kerpTa maT xati igi sauflo,<br />
gamovides gare da daxSes gare<br />
karni da dabeWdes beWdiTa da<br />
daadginnes mcvelni mrgvliv<br />
bomonisa mis da zRudisa da<br />
karTa da ilocvida mociquli<br />
Ramesa mas Sina vidre gaTenebadmde...<br />
egreTve kerpTa igi<br />
mRdelni evedrebodes kerpTa<br />
TÂsTa... xolo ganTena ra...<br />
ganaxvnes karni da ixilnes<br />
yovelni igi kerpni Semusrvilni<br />
da dawvlilebulni da<br />
xati dedisa RuTisa ganbrwyinvebuli,<br />
viTarca mze...<br />
ixila ra erman sakvirvelebaÁ,<br />
hrwmenaT qristesi... da etyodes<br />
mociqulsa: `namdvil igi ars<br />
RmerTi, qadagebuli Sen mier~.<br />
dria qadagebs~.<br />
...da sixaruliT naTels-iRes<br />
yovelTa...~ (qca I: 41).<br />
136<br />
da naTelsca mas dResa mociqulman<br />
andria sulsa vidre<br />
aTas oTxassa~ (gv. 144-145).<br />
qvrivis mkvdari Zis gacocxlebis saswaulze Teimurazi<br />
mokled wers – erTi winadadebiT, raRa Tqma<br />
unda, qvrivi samZivris xsenebis gareSe: `naTelsca mas<br />
dResa Sina (e. i. kerpTa Zlevis dRes) mociqulman<br />
andria sulsa vidre aTas oTxassa da Semdgomad missa<br />
aRadgina mkvdari~ (Teimuraz batoniSvili 1848: 144-145).<br />
sruliad naTelia, rom Teimurazi mociqulTa saqarTveloSi<br />
qadagebis aRwerisas cdilobs mesxuri<br />
tradiciis ignorirebas, riTac `axali qarTlis cxovrebis~<br />
urbnul redaqciaSi dadasturebul tendencias<br />
aviTarebs. amaze metyvelebs is faqtic, rom mociqulTa<br />
mesxeTSi mimosvlas igi gakvriT axsenebs, Tanac, nikofsiis<br />
eklesiis mSeneblobis Semdeg. didaWaras, awyursa<br />
da iq agebul eklesiebs ki Teimurazi, rogorc Cans,<br />
`sxvaTa romelTame adgilTa~ Soris gulisxmobs:<br />
`andriam da simon aRaSenesca ekklesiani nikofsias da<br />
sxvaTa romelTame adgilTa saqarTveloÁsaTa da hqadages<br />
mesxTa da javaxTaca Soris, da munca moaqcines mravalni<br />
(xolo adgilni ese mesxTa da javaxTa ars nawilni zemo<br />
qarTlisani)~ (gv. 144).<br />
wm. andria, `iveriis istoriis~ mixedviT, kolxeTisa<br />
da afxazeTis Semdeg qarTl-kaxeTSi gadadis. naSromSi<br />
amasTan erTad aRwerilia mociqulis qadageba Crdilo<br />
kavkasiis tomTa Soris.<br />
Teimurazi aRmosavleTi saqarTvelos konkretul<br />
adgilebs asaxelebs, riTac axal safexurze ahyavs urbnul<br />
redaqciaSi ganviTarebuli Tvalsazrisi. `iveriis<br />
istoriis~ es monakveTi sakmaod vrcelia, magram im Ta-
viseburebebisa da siaxlis gamo, romelsac is Seicavs,<br />
teqsts srulad vimowmebT:<br />
`mociqulman andria kavkasiisa mTaTa Sina mcxovrebTa movlo<br />
romelnime adgilni, gamovlo qarTli, moiwia mcxeTad; aramed<br />
aravis ganecxada mun mravalTa da arca Sevida qalaqsa Sina<br />
mcxeTisasa; aramed pirispir mcxeTisa gaRmid mdinarisa aragvsa<br />
aRvida mTasa mas zeda, romelsaca zeda ars monasteri jvarisa<br />
cxovelsmyofelisa (romelsaca jaWvis monastrad saxeledebis) da<br />
mwvervalsa mas gorisasa aRmarTa jvari da dauteva da warvida<br />
muniT kaxeTisa kerZoTa da Sevida Sinagan kaxeTisa, ganxda mdinaresa<br />
didsa iorsa (ese igi alaznisa mdinaresa) da movida grems da<br />
aRmarTa munca jvari mciresa mas mwvervalsa zeda gorisasa, sada<br />
igi ars aq eklesia mixail-mTavarangelozisa, romeli iyo Zvelad<br />
monasteri da ars igi samarxo mefeTa da muniT gaRmamxris gziT,<br />
kavkasiuriT gziT, ganvlo didoeTi da mravalni adgilni lekTani<br />
movlno da hqadaga adgilTa maT da andriad wodebulsa qalaqsa<br />
Sina kavkasiursa hqadaga sityva RuTisa (muniT JamiTgan ewoda<br />
adgilsa mas andria), muniT moiqca qristeTis gziT da movida xevsa<br />
mTiuleTisasa lomekis mdinaresa zeda (romelsa aw saxel-sdeben<br />
Tergad) da aRvida Zirsa saSinelisa mis kavkasiurisa mTisa,<br />
romelsa ewodebis myinvari (romelsaca zeda hgian saukuniTganni<br />
myinvarni da Tovlni ganuzomelni) maRalsa mTasa zeda, sada-igi<br />
ars Camoswvriv Ziri misi, aRmarTa mun jvari, ars adgilsa mas daba<br />
da adgilsa mas, sada-igi jvari aRmarTa wmidaman aman mociqulman<br />
aw ars ekklesia didi monasteri wmindisa mociqulisa pirvelmowamisa<br />
stefanesi.<br />
muniT kvalad Sevida wmida ese mociquli kavkasiad, davlo da<br />
hqadaga mravalTa adgilTa da STavida kvalad megreliad da<br />
afxazeTad da muniT miiqca da warvida sxvaTa quÀyanaTa da<br />
kerZoTa~ (Teimuraz batoniSvili 1848: 142-143).<br />
am cnobebis Semdeg Teimurazi erTaderT istoriul<br />
wyaros – nikita-daviT paflagonielis `andria<br />
mociqulis mimoslvas~ – asaxelebs, magram cxadia, am<br />
137<br />
SemTxvevaSi igi ZiriTadad zepir gadmocemas emyareba,<br />
zogierT tradicias ki Tavad uyris safuZvels88. Teimuraz batoniSvilis koncefcia, gansakuTrebiT,<br />
mesxuri gadmocemisadmi misi kritikuli damokidebuleba,<br />
XIX saukunis mecnierebma ar gaiziares. isini arafers<br />
amboben wm. andrias qarTl-kaxeTSi (mcxeTaSi,<br />
gremsa da stefanwmindaSi) mimosvlaze, mociqulTa saqarTveloSi<br />
qadagebis aRwerisas ki, ZiriTadad, `axal<br />
qarTlis cxovrebas~ eyrdnobian da centralur adgils<br />
mesxur gadmocemas uTmoben (brose 1895: 33-34;<br />
baqraZe 1889: 107-109).<br />
msgavsi suraTia XIX saukunis mxatvrul literaturaSic.<br />
akaki wereTlis poema `andria pirvelwodebuli~<br />
(1883 w.) umTavresad `axali qarTlis cxovrebis~ broseseul<br />
gamocemas emyareba (fruiZe 2002: 18-21). sagulisxmoa,<br />
rom poemaSi `iveriis istoriacaa~ gamoyenebuli,<br />
magram ara ZiriTadi ambis gadmocemisas, aramed boCos<br />
kerpis daxasiaTebis dros:<br />
`SvidTavas da Svidxelas,<br />
qarTlis gamomsaxvelad,<br />
boCo kerps aRmerTebdnen<br />
Cveni mamebi Zvelad~ (akaki 1940: 79).<br />
Sdr.: `boCi sakuTari RmerTi iyo uZvelesTa qarTvel-<br />
Ta. boCisasa ityodes amas: esxnes SÂdni Ãelni, romliTaca<br />
`<br />
88 saqarTvelos sxvadasxva kuTxeSi wm. andrias Sesaxeb lokaluri<br />
gadmocemebi dResac cocxlobs. magaliTad, samegreloSi Cawerili<br />
eTnografiuli masalis mixedviT, martvilSi mociqulma Semusra muxasTan<br />
aRmarTuli kerpi kapunia da mis nacvlad jvari aRmarTa,<br />
xolo muxis ficrebisgan eklesia aaSena (RambaSiZe 2001: 93). am gadmocemis<br />
adreul variantSi SeiniSneba qarTul literaturul tradiciis<br />
kvali: `trapezi martvilis eklesiisa dadgmulia im muxis<br />
Zirze, romelic mohkveTa andria mociqulma, odes megrelni moaqcia~<br />
(TayaiSvili 1914: 39). `muxis Zirze~ trapezis dadgma gvagonebs sveticxovlis<br />
aRmarTvas `xarisxsave TÂssa zeda~, xolo qronologiuri<br />
orientiri – `odes [andria mociqulma] megrelni moaqcia~ –<br />
gulisxmobs wm. andrias saqarTveloSi qadagebis amsaxvel literaturul<br />
cikls, pirvel rigSi ki, aderki mefis qronikas (`qarTlis<br />
cxovreba~).<br />
138
Ãelmwifebda TÂToeuliTa ÃeliTa TÂToeulTa umaRlesTa<br />
maT yovelTa sxvaTa mwvervalTagan da TÂToeulsa Ãelsa<br />
missa aqvnda TÂTo feri Ãelmwifeba mofenad sargeblobisa<br />
wyalobisa, gina risxvisa. ese sakuTari qarTvelTa aris,<br />
romelica uvidodaT saesvaT... egesaxedve SÂdni Ãelni<br />
boCisani niSnvniden SÂdTa naTesaobaTa TargamosianTasa: 1)<br />
qarTlosisa da sxvaTa eqvsTa ZmaTa misTa, romelnica<br />
iyvnes erT sazogadooba da Ãelisa qveSe qarTlosisa. 2)<br />
egrosis. 3) movakosisa. 4) herosisasa. 5) bardosisa. 6)<br />
lekosisa. 7) kavkasosisa. ese SÂdni naTesavni arian erni<br />
giorgiisa, ese igi saqarTveloisa anu iveriisa, romelnica<br />
pirvel yovelnive erT-er da erT-ena iyvnes da yovelnive<br />
qarTulisa momzraxni~ (gv. 51).<br />
es faqti gansakuTrebiT sayuradReboa. akakisTvis<br />
mimzidveli aRmoCnda boCos kerpis qarTuli warmomavloba,<br />
radgan igi, Teimurazis TqmiT, `sakuTari RmerTi<br />
iyo uZvelesTa qarTvelTa~ da Tavisi Svidi xeliT<br />
Targamosis Svid Zes (qarTlosis meTaurobiT da<br />
haosis gamoklebiT) – sruliad saqarTvelos ganasaxovnebda,<br />
anu, akakis sityvebiT rom vTqvaT, `qarTlis<br />
gamomsaxveli~ iyo. amis gamo Caanacvla poetma boCo<br />
apolonisa da artemidas berZnul kerpebs. sxva mxriv,<br />
akaki wereTelma poema `andria pirvelwodebulis~<br />
ZiriTadi realiebi mesxuri gadmocemidan gadmoitana,<br />
`iveriis istoriis~ monacemebi ki ugulebelyo.<br />
139<br />
ZiriTadi daskvnebi<br />
uZvelesi cnobebi wm. andria pirvelwodebulis misioneruli<br />
moRvaweobis Sesaxeb daculia apokriful<br />
literaturaSi, romelSic aRniSnuli sakiTxis Taobaze<br />
ori gansxvavebuli tradicia Camoyalibda. teqstebis<br />
erT nawilSi mociqulis qadageba daukavSirda SavizRvispireTis<br />
qveynebs, xolo meore nawilSi – skviTeTs.<br />
saqarTvelo orive misionerul marSrutSi Sedioda,<br />
amitom romaeli da bizantieli avtorebi akonkreteben<br />
wm. andrias qadagebis iberiul-kavkasiur monakveTs da<br />
masSi SeaqvT saqarTvelos SavizRvispireTi, misi<br />
momijnave regionebi, Zveli berZnuli axalSenebi da<br />
romauli samyaros strategiuli centrebi: trapezunti<br />
(lazikis qalaqi), fazisi (Woroxi), afsarelTa banaki<br />
(gonio), eTiopia (kolxeTi), iberia, susania, fusta,<br />
afxazeTi, sebastopolisi (soxumi) da nikofsi.<br />
yvelaze adreuli cnobebi wm. andrias saqarTvelo-<br />
Si qadagebis Sesaxeb im qarTul TargmanebSi fiqsirdeba,<br />
romlebic `mravalTavebSi~ (V-VI ss.) Seitanes. amis<br />
dasturia `klarjuli mravalTavi~ (X s.), romlis mixedviTac,<br />
wm. andriam iqadaga sebastielTa qalaqSi, afsarelTa<br />
banakSi, md. fazisis (Woroxis) auzsa da eTiopielTa<br />
(kolxTa) Soris. igive misioneruli marSrutia<br />
miTiTebuli fsevdo-basilis Txzulebis `micvalebaÁ<br />
yovladwmidisa mariamisi~ Zvel qarTul TargmanSi.<br />
mociqulis saqarTveloSi qadagebis Sesaxeb arsebuli<br />
uZvelesi literaturuli tradiciis gamoZaxils<br />
qarTul originalur Zeglebs Soris pirvelad `abos<br />
wamebaSi~ vxvdebiT.<br />
1011 wels efTvime aTonelma (955-1028) Targmna nikita-daviT<br />
paflagonielis (IX s.) `andria mociqulis<br />
mimoslva~, kanonikuri hagiografiuli teqsti, romelic<br />
adasturebs, rom saqarTveloSi qristianoba iqadaga<br />
140
samma mociqulma: andria pirvelwodebulma, simon kananelma<br />
da mataTam. faqtobrivad, `mimoslva~ saqarTvelos<br />
eklesiis avtokefaliasTan da mociqulTa qadagebasTan<br />
dakavSirebul yvela kiTxvas scemda pasuxs,<br />
amitom Semdgomi drois qarTveli avtorebi, romlebic<br />
wm. andrias qadagebaze werdnen, swored am teqsts<br />
emyarebodnen.<br />
giorgi mTawmidelma (1009-1066) Teodosi antioqiel<br />
patriarqTan disputis dros (1057) `mimoslvis~ berZnuli<br />
dedani saqarTvelos eklesiis samociqulo xasiaTisa<br />
da avtokefaliis dasacavad gamoiyena.<br />
XI saukunis meore naxevarSi leonti mrovelma<br />
mociqulTa qadagebaze informacia saqarTvelos oficialur<br />
istoriaSi – `qarTlis cxovrebaSi~ Seitana da<br />
ZiriTadi aqcenti dasavleTi saqarTvelos (egrisisa da<br />
afxazeTis) moqcevaze gadaitana. amasTanave, daazusta,<br />
rom `mimoslvaSi~ naxsenebi gamonaTqvami `vidre mdinaredmde<br />
Woroxisa~ gulisxmobs wm. andrias qadagebas<br />
`gzasa klarjeTisasa~.<br />
arsen berma, amave logikiT, mociqulis misionerul<br />
marSrutSi Woroxis auzis kidev erTi provincia –<br />
`soflebi nigalisa~ daasaxela da amiT `mimoslvis~<br />
teqstis `sosangelTa soflis~ adgilmdebareoba ganmarta<br />
(`ninos cxovrebis~ metafrasuli redaqcia).<br />
leonti mrovelis tradicia ganaviTara ioane<br />
anCelmac, romlis himnografiuli kanonis – `galobani<br />
anCis xatisanis~ mixedviT, andria mociqulma klarjeTSi<br />
Semoiyvana hierapolisuri keramidionis memkvidre<br />
anCis xati. anCeli mTavarepiskoposis am originalur<br />
ideas wanamZRvrebi eZebneba `avgarozis epistolesa~<br />
da `andria mociqulis mimoslvaSi~.<br />
leonti mrovelis `mefeTa cxovreba~, efrem mciris<br />
`uwyebaÁ mizezsa~, ruis-urbnisis saeklesio krebis<br />
`Zegliswera~ (1104 w.) da arsen beris `ninos cxovreba~<br />
141<br />
wm. ninos misioneruli moRvaweobis aucileblobas im<br />
faqtiT xsnian, rom mociqulTa Semdeg saqarTveloSi<br />
isev warmarToba (kerpTayvanismcemloba) gavrcelda.<br />
amasTan erTad, `Zeglisweris~ ganCinebaSi wm. andrias<br />
qadagebis faqti mTel saqarTvelozea ganzogadebuli<br />
da aRniSnulia, rom mociqulma saxareba iqadaga<br />
`yovelsa queyanasa saqarTveloÁsasa~. amiT xazgasmulia<br />
samociqulo qadagebis mniSvneloba saqarTvelos<br />
eklesiuri da politikuri erTianobisTvis.<br />
gansxvavebuli tendencia SeiniSneba `mimoslvis~<br />
qarTul redaqciebsa da mesxur gadmocemaSi.<br />
`mimoslvis~ qarTuli redaqcia XIII-XV saukuneebSi<br />
Camoyalibda. igi sruli saxiT A-161 xelnawerSia warmodgenili.<br />
am redaqciis avtori Tanamedroveobis gadasaxedidan<br />
„kiTxulobs~ istoriul dokuments, iTvaliswinebs<br />
literaturul tradicias da efTvimeseul<br />
TargmanSi Seaqvs istoriul-geografiuli Sinaarsis<br />
glosebi, romelTa umravlesoba wm. andrias misionerul<br />
mogzaurobebSi mesxeTis farTo planiT warmoCenas<br />
isaxavs miznad. Woroxis auzTan (tao-klarjeTinigali)<br />
erTad glosebSi Cndeba mtkvris auzis qveynebi<br />
artaani da kola (rogorc cnobilia, `mimoslvis~<br />
teqstSi mxolod mdinare Woroxia naxsenebi).<br />
mesxuri gadmocema, romelic literaturulad yvaryvare<br />
da mzeWabuk aTabagebis karnaxiTa da uSualo<br />
monawileobiT gaformda (1486-1516 ww.), wm. andrias misioneruli<br />
mogzaurobebis marSruts ormxriv ganavrcobs:<br />
Woroxis auzis qveynebSi damatebiT asaxelebs<br />
aWaras, xolo mtkvris auzis qveynebSi – samcxes. am<br />
gadmocemaSi `mimoslvis~ efTvimeseuli Targmani tendenciurad,<br />
separatistuli suliskveTebiTaa gadamu-<br />
Savebuli. wm. andrias qadageba da mis mier pirveli<br />
qarTveli episkoposis xeldasxma dakavSirebulia samcxe-saaTabagos<br />
saeklesio centrTan – awyurTan, riTac<br />
142
xazgasmulia saeklesio damoukideblobis mosurne mesxeTis<br />
eklesiis `samociqulo~ xasiaTi.<br />
mesxuri gadmocemis ganviTarebaSi calke unda<br />
gamoiyos samZivarTa zeobis periodi (XII-XV ss.). misi<br />
pirveli literaturuli varianti fiqsirdeba manuel<br />
ritoris berZnul TxzulebaSi `Txroba awyuris xatsa<br />
da saswaulebze~, romelic 1501-1504 wlebSia dawerili<br />
konstantinopolis patriarqis ioakime I-is (1498-1502,<br />
1504 ww.) dakveTiT. manuelis `Txroba~ awyuris xatis<br />
vrcel matianes warmoadgens da Sedgeba oTxi ZiriTadi<br />
nawilisagan: a) mesxuri gadmocema wm. andrias aWarasa<br />
da samcxeSi qadagebis Sesaxeb; b) herakle keisris droindeli<br />
qronika; g) xatis datyveveba uzun-hasanis mier<br />
(1477 w.); d) xatis datyveveba iayub yaenis mier (1486 w.).<br />
awyuris xatis matianis qarTulma versiam dasrulebuli<br />
saxe miiRo 1546-1562 wlebSi. mogvianebiT igi<br />
fragmentebad daanawiles da XVIII saukunis 60-ian<br />
wlebSi CanarTebis saxiT Seitanes `axali qarTlis<br />
cxovrebis~ Sesabamis qronologiur monakveTebSi: a)<br />
mesxuri gadmocema – aderki mefis qronikaSi (qca I: 39-<br />
42); b) herakle keisris droindeli qronika – `vaxtang<br />
gorgaslis cxovrebaSi~ (qca I: 224); g) uzun-hasanisa da<br />
iayub yaenis mier xatis datyvevebis saswaulebi (1546 da<br />
1553 wlebis mokle qronikebTan erTad) – sakuTriv<br />
`axal qarTlis cxovrebaSi~ (qca II: 480-481; 482-486).<br />
ufro adre, 1501-1516 wlebSi, Seiqmna mesxuri gadmocemis<br />
mzeWabukisdroindeli redaqcia, romelSic Seitanes<br />
mociqulTa wilisyraSi RvTismSoblis monawileobisa<br />
da awyuris xatis xelTuqmnelad gamosaxvis epizodebi.<br />
am gadmocemis pirveli ilustraciaa gelaTis<br />
RvTismSoblis taZris freska (XVII s.-is meore naxevari),<br />
romelzec wm. andria gamosaxulia awyuris xatiT<br />
xelSi.<br />
Sua saukuneebis qarTul literaturul wyaroebSi<br />
143<br />
gansakuTrebuli aqtualoba SeiZina sosangeTis lokalizaciis<br />
sakiTxma. Tavdapirvelad igi gaaigives nigalTan<br />
(arsen beri), Semdgom periodSi – svaneTTan da<br />
sivneTTan (`mimoslvis~ qarTuli redaqcia), bolos ki –<br />
awyurTan (mesxuri gadmocema).<br />
`axal qarTlis cxovrebaSi~ mesxuri gadmocemis<br />
literaturuli varianti da `mimoslvis~ qarTuli redaqcia<br />
mcireodeni cvlilebebiTaa Setanili, sami<br />
vrceli CanarTis saxiT:<br />
1) pirveli CanarTi mesxur gadmocemas emyareba da<br />
mogviTxrobs: mociqulTa wilisyraze, RvTismSoblisadmi<br />
wilxvedrilobaze, deda RvTisas xelTuqmneli<br />
xatis gamosaxvasa da wm. andrias saqarTveloSi warmogzavnaze;<br />
2) meore CanarTi mosdevs (zog nusxaSi – enacvleba)<br />
leonti mrovelis sityvebs: `moaqcivna megrelni da<br />
warvida gzasa klarjeTisasa~. masSi warmodgenilia wm.<br />
andrias pirveli misioneruli mogzauroba (`mimoslvis~<br />
pirveli qarTuli redaqciis mixedviT) da mesxuri<br />
gadmocema andria pirvelwodebulis didaWarasa da awyurSi<br />
qadagebis Sesaxeb (CanarTis es monakveTi<br />
agrZelebs teqstis Sualedur frazas `romelsa didaWara<br />
ewodebis~);<br />
3) mesame CanarTSi wm. andrias mesame misioneruli<br />
mogzauroba `mimoslvis~ qarTuli redaqciis mixedvi-<br />
Taa gadmocemuli.<br />
andria mociqulis meore mogzaurobis epizodis<br />
magivroba `axal qarTlis cxovrebaSi~ dakisrebuli<br />
aqvs leonti mrovelis avTentur cnobas megrelTa gaqristianebisa<br />
da aderki mefis mier maTi kvlav gawarmarTebis<br />
Taobaze.<br />
`mimoslvis~ gansxvavebuli redaqcia Semogvinaxa<br />
`qarTlis cxovrebis~ urbnulma nusxam, romelic<br />
144
gverds uvlis mociqulis mesxeTSi qadagebas, samagierod,<br />
ganavrcobs qarTlisadmi miZRvnil monakveTs.<br />
urbnul redaqciaSi dadasturebuli tendencia ganaviTara<br />
Teimuraz batoniSvilma, romelmac wignSi<br />
`istoria dawyebiTgan iveriisa~ kidev ufro daakonkreta<br />
wm. andrias qadagebis marSruti da masSi Seitana:<br />
mcxeTa, gremi da stefanwminda. garda amisa, mTlianad<br />
Secvala mesxuri gadmocemis geografia da awyuris<br />
magivroba biWvinTas daakisra.<br />
sxvadasxva dros wm. andrias saxels saqarTveloSi<br />
xuTi siwmindis davaneba daukavSirda. esenia: (1) anCis<br />
macxovris xati (`galobani anCis xatisani~); (2) awyuris<br />
RvTismSobeli, Tavisi ori asliT – (3) didaWarisa da<br />
(4) Satberdis xatebiT (`mesxuri gadmocema~); (5) biWvin-<br />
Tis RvTismSoblis xati (`istoria iveriisa~).<br />
amgvarad, andria mociqulisadmi miZRvnil qarTul<br />
literaturul wyaroebSi saqarTvelos istoriis yvela<br />
mniSvnelovani etapi airekla. kvlevam cxadyo, rom<br />
sxvadasxva epoqa gvTavazobda andria mociqulis misioneruli<br />
Rvawlis Tavisebur gaazrebas. xSir SemTxvevaSi<br />
mociqulTa qadagebasTan dakavSirebuli realiebis<br />
dadgenasTan erTad xdeboda ukve cnobili faqtebis<br />
axleburi interpretacia da `modernizacia~. aqedan<br />
gamomdinare, wignSi ganxiluli masalis wyaroTmcodneobiTi<br />
Rirebuleba ormagad izrdeba, radgan masze<br />
dayrdnobiT SesaZlebelia SeviswavloT, erTi mxriv,<br />
wm. andria mociqulis saqarTveloSi qadagebis istoria,<br />
xolo, meore mxriv, istoriul-politikuri faqtorebi,<br />
romlebic ganapirobebdnen sxvadasxva literaturuli<br />
versiis, redaqciuli plastisa da lokaluri<br />
tradiciis Taviseburebebs.<br />
145<br />
gamoyenebuli literatura<br />
1. abuserisZe 1998: abuserisZe tbeli, Txzulebani, gamosacemad<br />
moamzades m. qavTariam, r. Cagunavam da n. goguaZem, baT., 1998<br />
2. avgarozi 2007: `avgarozis epistolis~ Zveli qarTuli<br />
redaqciebi, teqsti gamosacemad moamzada, gamokvleva, leqsikoni da<br />
saZieblebi daurTo n. CxikvaZem, Tb., 2007.<br />
3. akaki 1940: wereTeli a., TxzulebaTa sruli krebuli, III, Tb., 1940.<br />
4. aldamiZe 2007: aldamiZe T., anCis macxovris xati, Tb., 2007.<br />
5. aldamiZe 2010: aldamiZe T., wmida anton martyofelis mier<br />
saqarTveloSi Camosvenebuli xelTuqmneli xatis istoria // Jurn.<br />
`saqarTvelos moambe~, # 4(22), 2010.<br />
6. aleqsandru 2004: Alexandrou G., The Astonishing Missionary Journeys of The<br />
Apostle Andrew // «Road to Emmaus», № 4 (19), 2004<br />
7. aleqsiZe 2002: aleqsiZe z., mandilioni da keramioni Zvel qar-<br />
Tul mwerlobaSi // akademia, istoriul-filologiuri Jurnali, I,<br />
2002.<br />
8. amiranaSvili 1956: amiranaSvili S., beqa opizari, Tb., 1956.<br />
9. anania [jafariZe] 1998: anania [jafariZe], saqarTvelos samociqulo<br />
eklesiis istoria // saqarTvelos eklesiis kalendari, 1998.<br />
10. anania [jafariZe] 2003: anania [jafariZe], saqarTvelos saeklesio<br />
krebebi, I, Tb., 2003.<br />
11. anania [jafariZe] 2009: anania [jafariZe], saqarTvelos samociqulo<br />
eklesiis istoria, Tb., 2009.<br />
12. anderZi 1984: anderZi daviT mefisa // qarTuli istoriuli<br />
sabuTebi IX-XII ss., Seadgines da gamosacemad moamzades T. enuqiZem,<br />
v. silogavam, n. SoSiaSvilma, Tb., 1984.<br />
13. andria 2009: andria pirvelwodebulis nakvalevze, Tb., 2009.<br />
14. arsen beri 1971: arsen beri, ninos cxovreba // Zveli qarTuli<br />
agiografiuli literaturis Zeglebi, III (metafrasuli redaqciebi<br />
XI-XIII ss.), Tb., 1971.<br />
15. aRweriloba 1953: quTaisis saxelmwifo istoriuli muzeumis<br />
xelnawerTa aRweriloba, I, Sedgenili e. nikolaZis mier, Tb., 1953.<br />
16. bartikiani 1987: Бартикян Р., Приписываемый Мануилу, Великому ритору<br />
Константинопольской патриархии (1-я пол. XVI в.), Панегирик государям Самцхе-<br />
Саатабаго Кваркваре II, Каихосро и Мзечабуку // Tbilisis saxelmwifo<br />
universitetis Sromebi, 266, istoria, arqeologia, xelovnebaTmcodneoba,<br />
eTnografia, Tb., 1987.<br />
146
17. baqraZe 1889: baqraZe d., istoria saqarTvelosi (uZvelesi<br />
droidam X saukunis dasasrulamde), tf., 1889.<br />
18. bezaraSvili 2002: bezaraSvili q., masalebi saqarTvelos RvTismSoblisadmi<br />
wilxvdomilobis ideisaTvis qarTul mwerlobaSi //<br />
Zveli qarTuli literaturis problemebi, Tb., 2002.<br />
19. bezaraSvili 2004: bezaraSvili q., saqarTvelos RvTismSoblisadmi<br />
wilxvdomobis idea qarTul wyaroebSi // disciplinaT-<br />
Sorisi respublikuri konferencia `erovnuli da sarwmunoebrivi<br />
identoba~, moxsenebaTa Tezisebi, Tb., 2004.<br />
20. beraZe 1981: beraZe T., zRvaosnoba Zvel saqarTveloSi, Tb., 1981.<br />
21. beraZe 1993: beraZe T., `megreli~, `samegrelo~, `odiSi~ // saqarTvelosa<br />
da qarTvelebis aRmniSvneli ucxouri da qarTuli terminologia,<br />
Tb., 1993.<br />
22. beraZe 1998: beraZe T., vaxuSti bagrationi afxazeTisa da jiqeTis<br />
Sesaxeb // afxazeTis istoriis problemebi, Tb., 1998.<br />
23. berZeniSvili 2004: berZeniSvili d., wminda andria mociqulis<br />
nakvalevi saqarTveloSi // krebuli `qristianobis 20 saukune<br />
saqarTveloSi~, Tb., 2004.<br />
24. berZeniSvili 2008: berZeniSvili d., qarTuli tradicia wminda<br />
andria pirvelwodebulis Sesaxeb // sxalTis eparqia, samecniero<br />
konferencia `wmida andria pirvelwodebulis gziT~ (masalebi), 2008.<br />
25. brose 1851: Brosset M., Rapports sur un voyage archeologique dans la Georgie et<br />
dans l’Armenie, execute en 1847-1848, St. Peterbourg, 1853.<br />
26. brose 1895: brose m., saqarTvelos istoria, tf., 1895.<br />
27. bubulaSvili 2007: bubulaSvili e., saqarTvelos eklesiis<br />
siwmindeebi, Tb., 2007.<br />
28. bubulaSvili 2008: bubulaSvili e., wm. mociqulTa saxelTan<br />
dakavSirebuli siwmindeebi saqarTveloSi // sxalTis eparqia,<br />
samecniero konferencia `wmida andria pirvelwodebulis gziT~<br />
(masalebi), 2008.<br />
29. bubulaSvili 2008a: bubulaSvili e., RvTismSoblis wilxvdomobis<br />
sakiTxisaTvis // istoriisa da eTnologiis institutis Sromebi,<br />
VIII, Tb., 2008.<br />
30. georgika I: georgika, t. I, berZnuli teqsti qarTuli Targmani-<br />
TurT gamosces da ganmartebebi daurTes al. gamyreliZem da s.<br />
yauxCiSvilma, Tb., 1961.<br />
31. georgika II: georgika, t. I, berZnuli teqsti qarTuli Targmani-<br />
TurT gamosces da ganmartebebi daurTes al. gamyreliZem da s.<br />
yauxCiSvilma, Tb., 1965.<br />
147<br />
32. georgika IV: georgika, t. IV1-2 , berZnuli teqsti qarTuli<br />
TargmaniTurT da gamosca da ganmartebebi daurTo s. yauxCiSvilma,<br />
Tb., 1941, 1952.<br />
33. georgika VII: georgika, t. VII, berZnuli teqsti qarTuli<br />
TargmaniTurT da gamosca da ganmartebebi daurTo s. yauxCiSvilma,<br />
Tb., 1967.<br />
34. georgika VIII: georgika, t. VIII, berZnuli teqsti qarTuli<br />
TargmaniTurT da gamosca da ganmartebebi daurTo s. yauxCiSvilma,<br />
Tb., 1970.<br />
35. giorgi mcire 1967: giorgi mcire, giorgi mTawmidelis cxovreba<br />
// Zeglebi, II, Tb., 1967.<br />
36. gogitiZe 1997: gogitiZe s., mirian mefe da qarTlis moqceva,<br />
baTumi, 1997.<br />
37. goilaZe 1991: goilaZe v., qarTuli eklesiis saTaveebTan, Tb., 1991.<br />
38. grigalaSvili 2009: grigalaSvili i., qarTuli mwerlobis sakiTxebi,<br />
Tb., 2009.<br />
39. grigalaSvili 2009a: grigalaSvili i., `qarTlis cxovrebis~ erTi<br />
CanarTis teqstologiuri analizi // I saerTaSoriso simpoziumi<br />
`qarTuli xelnaweri~, moxsenebaTa Tezisebi, 2009.<br />
40. grigolia 1954: grigolia k., narkvevebi saqarTvelos istoriis<br />
wyaroTmcodneobidan, I, axali qarTlis cxovreba, Tb., 1954.<br />
41. diasamiZe 2001: diasamiZe b., qristianoba dasavleT saqarTveloSi<br />
(I-X saukuneebi), Tb., 2001<br />
42. didi svinaqsari 2003: didi svinaqsari, m. dolaqiZis gamocema //<br />
saqarTvelos saeklesio kalendari, 2003.<br />
43. doliZe 1953; doliZe i., Zveli qarTuli samarTali, Tb., 1953.<br />
44. doliZe 2008: doliZe T., uadresi berZnuli wyaroebi andria<br />
pirvelwodebulis mimosvlis Sesaxeb saqarTveloSi // sxalTis<br />
eparqia, saerTaSoriso samecniero konferencia `tbeloba~<br />
(masalebi), 2008.<br />
45. enciklopedia II: Православная Энциклопедия. Т. 2. Москва, 2000.<br />
46. esbroki 1974: Esbroeck M., L’assomption de la vierge dans un transitus Pseudo-<br />
Basilien // Analecta Bollandiana 92, 1974.<br />
47. efrem mcire 1959: efrem mcire, uwyebaÁ mizezsa qarTvelTa<br />
moqcevisasa, Tu romelTa wignTa Sina moiÃsenebis, T. bregaZis<br />
gamocema, Tb., 1959.<br />
48. vardoSvili... 2009: vardoSvili e., qurdiani m., wminda andria<br />
pirvelwodebulisa da wminda ninos saxismetyvelebis paradigmatuli<br />
da sintagmaturi aspeqtebi, Tb., 2009.<br />
148
49. TamaraSvili 1995: TamaraSvili m., qarTuli eklesia dasabamidan<br />
dRemde, Tb., 1995.<br />
50. TayaiSvili 1913: TayaiSvili e., arqeologiuri mogzauroba<br />
samegreloSi // Zveli saqarTvelo, III, Tb., 1914.<br />
51. Teimuraz batoniSvili 1848: Teimuraz batoniSvili, istoria<br />
dawyebiTgan iveriisa, sanktpeterburRi, 1848.<br />
52. ingoroyva 1954: ingoroyva p., giorgi merCule, Tb., 1954.<br />
53. ioseliani 1847: Иоселиани П., Описание Марткопского монастыря,<br />
Тифлиси, 1847.<br />
54. kavlelaSvili 2009: Кавлелашвили Е., Ацкурская икона Божией Матери //<br />
Православная Энциклопедия. Т. 4. Москва, 2009.<br />
55. kakabaZe 1966: kakabaZe s., rusTaveli da misi `vefxistyaosani~, Tb.,<br />
1966.<br />
56. kiknaZe 1997: kiknaZe z., andria mociquli // saqarTvelo, enciklopedia,<br />
Tb., 1997.<br />
57. kiknaZe 2000: kiknaZe z., awyuris RvTismSoblis xatis saswaulebi<br />
// mesxeTi. istoria da Tanamedroveoba, axalcixe, 2000.<br />
58. kekeliZe 1957: kekeliZe k., qarTvelTa moqcevis mTavari<br />
istoriul-qronologiuri sakiTxebi // etiudebi, IV, Tb., 1957.<br />
59. kekeliZe 1980: kekeliZe k., Zveli qarTuli literaturis istoria,<br />
I, Tb., 1980.<br />
60. kobiaSvili 1998: kobiaSvili m., andria pirvelwodebulis<br />
`mimoslvaTa~ efTvime aToneliseuli Targmani // literaturuli<br />
Ziebani, XIX, 1998.<br />
61. liCeli 2000: liCeli v., andria mociquli samcxeSi –<br />
arqeologiuri realoba // mesxeTi. istoria da Tanamedroveoba,<br />
axalcixe, 2000.<br />
62. lolaSvili 1978: lolaSvili i., arsen iyalToeli (cxovreba da<br />
moRvaweoba), Tb., 1978.<br />
63. lomouri 1993: lomouri n., saqarTvelos saxelwodebani<br />
bizantiur wyaroebSi // saqarTvelosa da qarTvelebis aRmniSvneli<br />
ucxouri da qarTuli terminologia, Tb., 1993<br />
64. lorTqifaniZe 1963: lorTqifaniZe m., feodaluri saqarTvelos<br />
politikuri gaerTianeba (IX-X ss.), Tb., 1963.<br />
65. maxaraSvili 2009: maxaraSvili s., wm. nino, jvari vazisa da<br />
saqarTvelos RvTismSoblisadmi wilxvdomilobis sakiTxisaTvis //<br />
wminda ninos cxovreba da qarTlis moqceva, Tb., 2009.<br />
149<br />
66. mgelaZe... 1999: mgelaZe n., faRava m., andria pirvelwodebuli<br />
samxreT-aRmosavleT SavizRvispireTSi da kulturuli memkvidreobis<br />
sakiTxebi aWaraSi // Jurn. `literaturuli aWara~, #3, 1999.<br />
67. menabde 1962: menabde l., Zveli qarTuli mwerlobis kerebi, I2, Tb.,<br />
1962.<br />
68. menabde 1980: menabde l., Zveli qarTuli mwerlobis kerebi, II, Tb.,<br />
1980.<br />
69. metreveli 2007: metreveli e., filologiur-istoriuli Ziebani, I,<br />
Tb., 2007.<br />
70. mimosvla 2008: mimosvla andria mociqulisa, Zveli qarTuli<br />
Targmanis teqsti gamosacemad moamzada da gamokvleva daurTo m.<br />
kobiaSvilma, Tb., 2008.<br />
71. miuleri 1974: Мюллер Л. Древнерусское сказание о хождении апостола<br />
Андрея в Киев и Новгород // Летописи и хроники. Сб. статей. М., 1974<br />
72. moqcevaÁ 1964: `moqcevaÁ qarTlisaÁ~ // Zveli qarTuli<br />
agiografiuli literaturis Zeglebi, I, Tb., 1964.<br />
73. mravalTavi 1991: klarjuli mravalTavi, T. mgalobliSvilis<br />
gamocema, Tb., 1991.<br />
74. musxeliSvili 1977: musxeliSvili d., saqarTvelos istoriuli<br />
geografiis ZiriTadi sakiTxebi, I, Tb., 1977.<br />
75. musxeliSvili 1993: musxeliSvili d., qarTvelTa TviTsaxelwodebis<br />
istoriisaTvis // saqarTvelosa da qarTvelebis aRmniSvneli<br />
ucxouri da qarTuli terminologia, Tb., 1993<br />
76. odiSeli 1968: mcire qronikebi (kinklosebis istoriuli<br />
minawerebi), teqstebi gamosca, Sesavali werili da komentarebi<br />
daurTo j. odiSelma, Tb., 1968.<br />
77. petriwi 1968: ioane petriwi, saTnoebaTa kibe, gamosacemad moamzada,<br />
gamokvleva moamzada da leqsikoni daurTo i. lolaSvilma,<br />
Tb., 1968.<br />
78. porfiri [uspenski] 1892: Порфирий [Успенский]. Восток Христианский:<br />
История Афона. Ч. 2. СПб., 1892.<br />
79. Jordania 1897: Jordania T., qronikebi da sxva masala<br />
saqarTvelos istoriisa da mwerlobisa, II, tf., 1897<br />
80. ruxaZe 1960: ruxaZe t., qarTul-rusuli literaturuli<br />
urTierTobis istoriidan, Tb., 1960.<br />
81. sabinini 1882: sabinini m., saqarTvelos samoTxe, peterburRi, 1882.<br />
82. sayvareliZe 1976: sayvareliZe T., anCis karedi xati // Jurn.<br />
`sabWoTa xelovneba~, 1976, №5.<br />
150
83. sayvareliZe... 1980: sayvareliZe v., g.alibegaSvili g., qarTuli<br />
Weduri da ferweruli xatebi, Tb., 1980.<br />
84. siraZe 1992: siraZe r., qristianuli kultura da qarTuli<br />
mwerloba, I, Tb., 1992<br />
85. sixaruliZe 1991: sixaruliZe i., andria pirvelwodebuli<br />
didaWaras // gaz. `aWara~, 1991.5.X.<br />
86. stefane mTawmideli 1865: cxovreba yovladwmida RuTismSoblisa<br />
da maradis qalwulisa mariamisa, rusulidan Targmna mRvdelma T.<br />
kandelakma, tf., 1865.<br />
87. sulava 2003: sulava n., XII-XIII saukuneebis qarTuli himnografia,<br />
Tb., 2003.<br />
88. surgulaZe 2006: surgulaZe m., qarTuli saistorio aqtebi (XI-XV<br />
ss.), Tb., 2006.<br />
89. sjuliskanoni 1972: mcire sjuliskanoni, gamosacemad moamzada e.<br />
giunaSvilma, Tb., 1972.<br />
90. sjuliskanoni 1975: didi sjuliskanoni, gamosacemad moamzades e.<br />
gabiZaSvilma, e. giunaSvilma, m. dolaqiZem, g. ninuam, Tb., 1975.<br />
91. tabaRua 1984: saqarTvelo evropis arqivebsa da wignsacavebSi, I,<br />
Tb., 1984.<br />
92. fruiZe 2002: fruiZe n., akaki wereTlis poema `andria<br />
pirvelwodebuli~, Tb., 2002.<br />
93. futkaraZe 2008: futkaraZe t., ratom daerqva aWaris erT-erT<br />
sofels didaWara // sxalTis eparqia, samecniero konferencia<br />
`wmida andria pirvelwodebulis gziT~ (masalebi), 2008.<br />
94. qca I: qarTlis cxovreba, I, s. yauxCiSvilis gamocema, Tb., 1955<br />
95. qca II: qarTlis cxovreba, II, s. yauxCiSvilis gamocema, Tb., 1959<br />
96. qca IV: qarTlis cxovreba, IV, s. yauxCiSvilis gamocema, Tb., 1973<br />
97. qca 1994: qarTlis cxovreba, I, teqsti Seadgines, komentarebi da<br />
leqsikoni daurTes m. sanaZem da n. SoSiaSvilma, Tb., 1994.<br />
98. RambaSiZe 2001: RambaSiZe n., wminda andria pirvelwodebulis<br />
`eTnografiuli gzebis~ kvaldakval // saqarTvelos sapatriarqo,<br />
#4, 2001.<br />
99. yaraulaSvili 2003: yaraulaSvili i., anCisxati: keramidioni<br />
hierapolisidan Tu mandilioni edesidan // mravalTavi, filologiur-istoriuli<br />
Ziebani, XX, 2003.<br />
100. yauxCiSvili 1963: yauxCiSvili s., bizantiuri literaturis istoria,<br />
Tb., 1963.<br />
151<br />
101. SaraSiZe 1961: samxreT saqarTvelos istoriis masalebi (XV-XVI<br />
ss.), teqstebis publikacia, gamokvlevebi da saZieblebi qr. Sara-<br />
SiZisa, Tb., 1961.<br />
102. SoSiaSvili 1966: SoSiaSvili n., TorelTa feodaluri saxlis<br />
istoria da SoTa rusTaveli // krebuli: SoTa rusTaveli.<br />
istoriul-filologiuri Ziebani, Tb., 1966.<br />
103. Zeglebi I: Zveli qarTuli agiografiuli literaturis Zeglebi,<br />
I, i. abulaZis redaqciiT, Tb., 1964.<br />
104. Zeglebi IV: Zveli qarTuli agiografiuli literaturis Zeglebi,<br />
IV, e. gabiZaSvilis gamocema, Tb., 1968.<br />
105. WumburiZe 2005: WumburiZe z., svanuri saeklesio terminologiis<br />
SeswavlisaTvis // meoTxe saerTaSoriso simpoziumis masalebi, Tb.,<br />
2005.<br />
106. xaxanaSvili 1910: Материалы по грузинской агиологии, по рукописям X<br />
века, с предисловием издал А. Хаханов, Москва, 1910.<br />
107. xinTibiZe 1969: xinTibiZe e., bizantiur-qarTuli literaturuli<br />
urTierTobani, Tb., 1969.<br />
108. xorenaci 1984: movses xorenaci, somxeTis istoria, Zveli<br />
somxuridan Targmna, Sesavali da SeniSvnebi daurTo a. abdalaZem,<br />
Tb., 1984.<br />
109. xuskivaZe... 2007: xuskivaZe l., sayvareliZe T., awyuris<br />
RmrTismSobeli // gelaTi – 900, Tb., 2007.<br />
110. javaxiSvili 1900: javaxiSvili iv., andria mociqulis da wm.<br />
ninos moRvaweoba saqarTveloSi // Jurn. `moambe~, #6, gany. II, 1900.<br />
111. javaxiSvili 1948: javaxiSvili iv., qarTveli eris istoria, IV,<br />
Tb., 1948.<br />
112. javaxiSvili 1977: javaxiSvili iv., Txzulebani 12 tomad, VIII, Tb.,<br />
1977.<br />
113. janaSia 1959: janaSia s., Sromebi, II, Tb., 1959.<br />
114. janaSvili 1908: Джанашвили М., Описание рукописей Тифлисского<br />
церковного музея, III, Тифлис, 1908.<br />
115. jiqia 2008: jiqia a., wmida nino – andrias qadagebis warmarTeba //<br />
sxalTis eparqia, samecniero konferencia `wmida andria pirvelwodebulis<br />
gziT~ (masalebi), 2008.<br />
152
Ramaz Khalvashi<br />
APOSTLE ST. ANDREW IN GEORGIA<br />
Summary<br />
The oldest sources on St Andrew’s missionary activities are preserved<br />
in apocryphal literature in which two different traditions have been formed<br />
on the above mentioned issue. One part of the texts connects the apostle’s<br />
preaching to the Black Sea countries whereas the other part – to Scythia.<br />
Georgia was included into both missionary routes. Therefore the Roman<br />
and Byzantine authors specify the Iberian-Caucasian section of St Andrew’s<br />
preaching route and together with ancient Greek settlements include into it<br />
the following strategic centers of the Roman world: Trapezus (city in<br />
Lazika), Phasis (river of Chorokhi), fort of Apsarus (Gonio), the second<br />
Ethiopia (Cholchis), Iberia, Susania, Phusta, Abazgia, Sebastopolis<br />
(Sokhumi) and Nikophsia.<br />
The earliest information about St Andrew’s preaching in Georgia is<br />
found in the Georgian translations that were included into the polycefhalon<br />
(5 th -6 th centuries). It is confirmed by the Klarjeti polycefhalon (10 th century)<br />
according to which St Andrew preached among the population of the city of<br />
Sebastopol, in the camp of Apsarus, in the river Phasis (Chorokhi) basin and<br />
Ethiopians (Cholchians). The same missionary route is given in the old<br />
Georgian translation of Pseudo-Basil’s work The Most Holy Virgin’s<br />
Assumption.<br />
The echo of the existing ancient tradition about the apostle’s preaching<br />
in Georgia among the original Georgian works is first met in St Abo’s<br />
Martyrdom.<br />
In 1011 Eptvime Atoneli (955-1028) translated Nikita-David of<br />
Paphlagon’s St Andrew the Apostle’s Journeys (9 th century). This canonical<br />
hagiographic text confirms that Christianity was preached in Georgia by<br />
three apostles: Andrew the First-Called, Simon Kananaios and Matthias. In<br />
fact, The Journeys answered all the questions connected with the<br />
autocephaly of the Georgian Church as well as the apostles’ preaching.<br />
Therefore, all the later Georgian authors who studied St Andrew’s<br />
preaching issues referred exactly to this text.<br />
St. Giorgi Atoneli (1009-1066) used the Greek original of St Andrew<br />
the Apostle’s Journeys during the dispute (1057) with Theodosius II,<br />
Patriarch of Antioch, in defense of the apostolic nature of the Georgian<br />
Church and its autocephaly.<br />
153<br />
In the second half of the 9 th century Leonti Mroveli included the<br />
information on the apostles’ preaching into the official history of Georgia –<br />
Kartlis Tskhovreba (Georgian Chronicles) and put more emphasis on the<br />
conversion of Western Georgia (Egrisi and Abkhazia) to Christianity. At the<br />
same time he confirmed that the expression «up to the river Chorokhi» in<br />
the Journeys means St Andrew’s preaching «on the way to Klarjeti».<br />
With the same logic, the monk Arsen named one more province – «the<br />
villages of Nigali» in the Apostle’s missionary route in the Chorokhi basin,<br />
thus defining the location of «Sosangeti village» in the text of the Journeys<br />
(metaphrastic edition of St Nino’s Life).<br />
Leonti Mroveli’s tradition was developed by Ioane Ancheli according<br />
to whose hagiographic canon Chants of Anchi Icon St Apostle Andrew<br />
introduced into Klarjeti the heir of Hierapolis Keramidion – the icon of<br />
Anchi. This original opinion of the Bishop of Anchi can find its premises in<br />
Correspondence between Abgar and the Christ and St Andrew the Apostle’s<br />
Journeys.<br />
Leonti Mroveli’s History of Georgian Kings, Eprem Mtsire’s Story of<br />
Georgia’s Conversion, The Code of Ruis-Urbnisi Church Council (1104)<br />
and Monk Arsen’s St Nino’s Life explain the necessity of St Nino’s<br />
preaching by the fact that after the apostles Georgia again turned to<br />
paganism.<br />
At the same time, The Code spreads and generalizes the fact of St<br />
Andrew’s preaching throughout all Georgia and states that the apostle<br />
preached the Gospel «all through the country of Georgia».<br />
A different tendency can be noticed in the first Georgian edition of the<br />
Journeys and Meskhian tradition.<br />
The Georgia edition of the Journeys was formed in the 13 th -15 th<br />
centuries. It is presented in the full form in A-161 manuscript. The author of<br />
this edition «reads» the historical document from his contemporary<br />
perspective considers literary tradition and includes into Eptvime’s<br />
translation historical-geographical glosses the majority of which aims at<br />
vast depiction of Meskheti in the missionary journeys of Apostle Andrew.<br />
Together with the Chorokhi basin (Tao-Klarjeti-Nigali), the lands of the<br />
Mtkvari basin – Artaani and Kola – also emerge in the glosses (as it is<br />
known only the river Chorokhi is mentioned in the text of the Journeys).<br />
The Meskhian tradition (1486-1516) formed with the dictation and<br />
direct participation of Kvarkvare and Mzechabuk Atabagi expands St<br />
Andrew’s missionary route in two directions: it adds Adjara into the<br />
154
Chorokhi basin lands and Samtskhe – in the Mtkvari basin territories. This<br />
edition makes biased and separatist transformation of the Eptvime’s<br />
translation of the Journeys. St Andrew’s preaching and his ordination of the<br />
first Georgian bishop is connected to Atskuri – the ecclesiastical center of<br />
Samtskhe-Saatabago. It emphasizes the «Apostolic» nature of Meskhian<br />
Church striving for independence.<br />
The period of Samdzivari glory (12 th -15 th centuries) should separately<br />
be singled out in the development of the Meskhian tradition. Its first literary<br />
version is confirmed in Manuel the Rhetorician’s Greek work Narrations on<br />
the Atskuri Icon and Miracles written in 1501-1504 by the order of Ioakim<br />
I, Patriarch of Constantinople (1498-1502, 1504). Manuel’s Narrations<br />
represents a vast chronicle of the Atskuri icon and consists of four main<br />
parts: a) Meskhian tradition on St Andrew’s preaching in Achara and<br />
Samtskhe; b) Chronicle from the times of Emperor Heracles (Irakli); c)<br />
Icon’s captivity by Uzun-Hassan (1477); d) Icon’s captivity by Sultan<br />
Yakub.<br />
The Georgian version of the Atskuri icon chronicle took its full and<br />
completed form in 1546-1562. Later it was separated into fragments and in<br />
1760s were included as interludes in the corresponding sections of the<br />
Akhali Kartlis Tskhovreba (Revised History of Georgia): a) Meskhian<br />
tradition – into the King Aderki’s Chronicle; b) Chronicle from the times of<br />
Emperor Heracles – into The Life of Vakhtang Gorgasali; c) the miracles of<br />
the icon’s captivities by Uzun-Hassan and Sultan Yakub (together with<br />
short chronicles of 1546 and 1553) – into the Revised History of Georgia<br />
proper.<br />
Earlier, in 1501-1516 the edition of the Meskhian tradition by<br />
Mzechabuki was created which included the episodes of the participation of<br />
the Holy Virgin in the Apostles’ casting the lot. The first illustration of the<br />
Meskhian tradition is the fresco at Gelati Virgin’s cathedral (second half of<br />
the 17 th century) which depicts St Andrew with the Atskuri icon in his hand.<br />
The issue of Sosangeti localization gained a special actuality in the<br />
Georgian literary sources. Initially it was identified with Nigali (monk<br />
Arsen), later – with Svaneti and Sivneti (Georgian edition of the Journeys),<br />
and finally – with Atskuri (Meskhian tradition).<br />
The literary version of the Meskhian tradition and the Georgian edition<br />
of the Journeys are included in Revised History of Georgia with slight<br />
changes in the form of three vast inclusions:<br />
1) The first inclusion is based on the Meskhian tradition and tells about<br />
155<br />
the apostles’ casting the lot, Holy Virgin’s lot, depiction of the Virgin’s icon<br />
and sending of St Andrew to Georgia;<br />
2) The second inclusion follows (in some lists – replaces) Leonti<br />
Mroveli’s words: «He converted the Megrelians and went on towards<br />
Klarjeti». It depicts St Andrew’s first missionary journey (according to the<br />
first Georgian edition of the Journeys) and the Meskhian tradition about St<br />
Andrew’s preaching in Didachara and Atskuri (this part of the inclusion<br />
directly follows the medium phrase «which is called Didadjara»);<br />
3) The third inclusion depicts the third missionary journey of St<br />
Apostle Andrew according to the Georgian edition of the Journeys.<br />
The episode from St Andrew’s second journey in replaced in the<br />
Revised History of Georgia by the authentic information from Leonti<br />
Mroveli about the Megrelians’ conversion to Christianity and their forceful<br />
re-paganism by king Aderk.<br />
The Urbnisi list of the Kartlis Tskhovreba preserved a different version<br />
of the Journeys. It avoids the apostle’s preaching in Meskheti but in return<br />
expands the section dedicated to Kartli.<br />
The tendency confirmed in the Urbnisi edition was developed by<br />
Teimuraz Batonishvili (Prince Teimuraz Bagrationi) who further specified<br />
the route of St Andrew’s preaching in his book History of Iveria and<br />
included into it Mtskheta, Gremi and Stepantsminda (Kazbegi). Apart from<br />
this, he completely changed the geography of the Meskhian tradition and<br />
granted Atskuri’s role to Bichvinta.<br />
At different times the deposition of five sacred icons were connected to<br />
the name of St Andrew in Georgia. These are the following: (1) Icon of<br />
Anchi Saviour (Chants of Anchi Icon); (2) Atskuri Virgin with two copies –<br />
(3) Didadjara and (4) Shatberdi icons (Meskhian tradition); (5) Bichvinta<br />
Virgin’s Icon (History of Iveria).<br />
156
abazgia – ix. afxazeTi<br />
`abos wameba~ 18, 19, 140<br />
abuserisZe abuser 51<br />
abuserisZe vardan 51<br />
abuserisZe tbel 48_51<br />
abuserisZeebi 51, 52<br />
avazgia – ix. afxazeTi<br />
avgarozi (edesis mTavari) 37,<br />
44_47, 49, 64, 67, 80, 128, 130, 131,<br />
141<br />
`avgarozis epistole~ 45_47, 49,<br />
80<br />
aderki (qarTlis mefe) 27, 28,<br />
30_33, 42, 59, 60, 70, 130, 138, 143,<br />
144<br />
adiamani 23<br />
azia 14, 22, 95<br />
azovis zRva 14<br />
aTonis iverTa monasteri 97, 114<br />
aTonis mTa // mTawminda // aionorosi<br />
21, 76, 99, 113_116<br />
`aTormetTa mociqulTa mosaÃsenebeli~<br />
17, 19, 30<br />
akaki (qarTveli beri) 115<br />
alazani 137<br />
alania 15<br />
aldamiZe T. 44, 45, 54, 55<br />
aleqsandre (giorgi II imerTa<br />
mefis Ze) 119<br />
aleqsandre (solomon I imerTa<br />
mefis Ze) 119<br />
aleqsandre I didi<br />
(saqarTvelos mefe) 99<br />
aleqsandria 13<br />
aleqsandru g. (Alexandrou G.) 14,<br />
21<br />
aleqsiZe z. 45, 50<br />
altai 14<br />
amalfi 21<br />
amasia 22, 23<br />
amasinelTa qalaqi – ix. amiso<br />
amasra 23<br />
amastridi 23, 104<br />
ambrosi (kaligrafi) 115<br />
amilaxvari givi 54<br />
amiranaSvili S. 44, 52_54, 56<br />
amiso // amasinelTa qalaqi 22,<br />
83, 104<br />
saZiebeli<br />
157<br />
amtyeli 15<br />
anakofia – ix. axali aToni<br />
anania [jafariZe] 5, 8, 14, 29, 31,<br />
100, 101<br />
anahiti (miTol.) 118<br />
`anderZi ioane aTonelisa~ 20<br />
`anderZi daviT aRmaSeneblisa~<br />
29<br />
andria (qalaqi) 137<br />
`andria da barTlome mociqulebis<br />
saqmeebi~ 11<br />
`andria da mataTia mociqulebis<br />
saqmeebi anTropofagTa (kacismWamelTa)<br />
qveyanaSi~ 11, 12<br />
`andria mociqulis da wm. ninos<br />
moRvaweoba saqarTveloSi~ 7<br />
`andria mociqulis mimosvla~ //<br />
`mimoslva andreasi~ 6_9, 12,<br />
20, 21, 25_28, 30, 31, 33, 34, 36,<br />
39_41, 46, 47, 57_61, 64, 66_71, 74,<br />
75, 77, 80, 83, 90, 95, 104_107,<br />
109_111, 128, 132, 137, 140_142, 144<br />
`andria mociqulis cxovreba” 15,<br />
20<br />
`andria pirvelwodebulis nakvalevze~<br />
9<br />
anTaqia 21<br />
ankara 21<br />
ankviria 21, 79, 80,<br />
anpioni (odisos episkoposi) 104<br />
antioqia 5, 21, 22, 33, 101,<br />
anton martyofeli 50, 55<br />
antoni (opizis winamZRvari) 53<br />
anCa 6, 7, 43_49, 51_56, 145<br />
anCisxati 54<br />
apelesi (mociquli) 94<br />
apoloni (kerpi) 88, 90, 97, 98, 135,<br />
139<br />
aragvi 137<br />
aradeTi 124, 128<br />
arebanosi // urbana 34<br />
aregawi 29<br />
aresi (miTol.) 85, 88<br />
arsen beri // arsen iyalToeli<br />
6, 7, 36, 39, 41, 57, 61, 68, 69, 105,<br />
106, 111, 112, 141, 144<br />
arsen bulmaisimisZe 48_51, 55<br />
arsen iyalToeli – ix. arsen<br />
beri<br />
arsen quTaTeli 53<br />
arseni (`dimitri mefis mwirveli~)<br />
53<br />
artaani // artahani 6, 60_62, 69,<br />
70, 73, 142<br />
artemida (kerpi) 23, 88, 90, 97, 98,<br />
135, 139<br />
artemiusi (bizantieli mxedarTmTavari)<br />
21<br />
asia 14, 112<br />
astaqe (mociquli) 22<br />
`aswlovani matiane~ 120, 121<br />
afrika 14<br />
afrodite (kerpi) 23, 85, 88<br />
afsarosi // afsari // fsarosi<br />
13_15, 17_19, 140<br />
afusta 15<br />
afxazeTi // abazgia // avazgia 6,<br />
18, 20, 24_30, 32_35, 38, 39, 60, 63,<br />
65, 66, 68, 69, 71, 72, 93, 95, 100,<br />
133, 136, 137, 140, 141<br />
aqaia 25, 26, 36, 94, 95, 109<br />
aRapito (mociquli) 22<br />
aRbuRa, jayeli (samcxis aTabagi)<br />
99<br />
awyuri // awyveri 6, 7, 23, 59, 63,<br />
75, 76, 79, 80, 84, 88, 91_99,<br />
101_104, 106_109, 114, 116, 118_128,<br />
130, 134_136, 142_145<br />
aWara // Άτζαρα 6, 7, 63, 75, 80_82,<br />
92, 95, 123, 142, 143<br />
aWariswyali 82, 83<br />
axali aToni // anakofia 27<br />
axali qarTlis cxovreba~ 7_9,<br />
57_60, 62_64, 67, 69, 70, 75, 77_81,<br />
83, 87_91, 93, 95, 96, 98, 102, 103,<br />
107, 115, 119, 121, 123, 126, 127, 129,<br />
132, 135, 136, 138, 143, 144<br />
axalcixe 125<br />
bagrat II (imereTis mefe) 100<br />
bagrat III (imereTis mefe) 100,<br />
127<br />
bagrat IV (saqarTvelos mefe)<br />
51, 134<br />
bagrationi T. 7, 58, 70, 98,<br />
130_139, 145<br />
baTumi // Βαθύ // Βαθύς // Portus<br />
altus 93_95<br />
balkanovka (mdin.) 15<br />
baraTaSvili z. 58, 123<br />
bardosi (Targamosis Ze) 139<br />
158<br />
barTini 23<br />
barTlome mociquli 11, 34, 35<br />
bartikiani r. (Бартикян Р.) 75, 76,<br />
94, 99, 122, 123<br />
baqraZe d. 7, 138<br />
bezaraSvili q. 110<br />
beTsaida 10<br />
beraZe T. 30, 95<br />
berZeniSvili d. 9, 22, 95, 122, 123<br />
beqa I, jayeli (samcxis aTabagi)<br />
53, 99<br />
beqa opizari 51, 52<br />
bizantia 29, 31, 48, 75<br />
bizantioni 24, 94, 95, 104<br />
biTvinia // biTÂnia 13, 14, 22, 23<br />
biWvinTa // biWvinta 7, 134, 135,<br />
145<br />
bosfora – ix. fostafori<br />
bosfori (qerCi) 39, 66, 67<br />
bosforis srute 24<br />
boCi // boCo (kerpi) 138, 139<br />
britaneTi 14<br />
brose m. (Brosset M.) 7, 58, 119, 121,<br />
123, 138<br />
bubulaSvili e. 88, 115, 134<br />
burgundia 21<br />
bursa 22<br />
gabiZaSvili e. 36, 113<br />
gabriel qarTveli 114<br />
gaiozi (mociquli) 22<br />
`galatelTa mimarT~ (pavle<br />
mociqulis epistole) 25<br />
galatia 14, 21<br />
`galobani anCis xatisani~ 7, 43,<br />
44, 51_56, 141, 145<br />
gelaTi // genaTlia 119, 127, 134,<br />
143<br />
genesareTis tba 10<br />
giorgi martyofeli 50<br />
giorgi mawyvereli 120<br />
giorgi merCule 120<br />
giorgi mTawmideli 5, 17, 25_29,<br />
33, 141<br />
`giorgi mTawmidelis cxovreba~<br />
26_29<br />
giorgi mcire 25_28<br />
giorgi II (imereTis mefe) 119<br />
giorgi VIII (saqarTvelos mefe)<br />
99<br />
giorgia 139<br />
gogibaSvilebi 107
gogitiZe s. 17<br />
goilaZe v. 5<br />
gonio 13, 140<br />
gremi 137, 138, 145<br />
grigol parTeli 61<br />
`grigol xanZTelis cxovreba~<br />
44, 119<br />
grigalaSvili i. 15, 91<br />
grigolia k. 58, 59, 70, 73, 98<br />
guTeTi 22, 68, 93, 95<br />
guranduxti (pavle tbelis da)<br />
53<br />
dagoni (kerpi) 91<br />
daviT IV, aRmaSenebeli 29<br />
daviTi VII, ulu 50<br />
darubandi 29<br />
diasamiZe b. 134<br />
didaWara 6, 7, 59, 62, 63, 70, 73,<br />
75, 80_83, 93, 95, 98, 103, 104, 136,<br />
144, 145<br />
`didi svinaqsari~ 17, 69<br />
`didi sjulisjanoni~ 35<br />
didoeTi 137<br />
dimitri mefe (saqarTvelos mefe<br />
demetre I, berobaSi damiane)<br />
53<br />
dionisios periegeti 14<br />
dioskuria 13<br />
dnepri (mdin.) 24<br />
doliZe T. 15<br />
doliZe i. 99<br />
domenti (mociquli) 22<br />
domenti II kaTalikosi 54<br />
domenti III kaTalikosi 54_56<br />
doroTeos antioqieli (patriarqi)<br />
101, 102<br />
doroTeos tvireli 14, 17, 19<br />
egeati (aqaiis anTipati) 25, 94<br />
egeosis zRva 22, 114<br />
egnate RmerTSemosili 25<br />
egrisi 5, 6, 18, 27_30, 32, 63, 141<br />
egrsiwyali 29<br />
egrosi (Targamosis Ze) 139<br />
edesa // edese 23, 37, 39, 44_50,<br />
54_56, 63, 64, 67, 130, 131<br />
evagre sicilieli 20<br />
evvodio (mociquli) 22<br />
evropa 14<br />
evsevi kesarieli 13<br />
evfrati (mdin.) 23<br />
159<br />
eTiopia (kolxeTi) 14, 15, 17, 30,<br />
140<br />
elavsi // Έλας 124<br />
elioz mcxeTeli 31, 131, 132<br />
epifane kvipreli 15, 20<br />
epifane monazoni 12, 15, 20_22, 24,<br />
25, 46, 111<br />
erakle – ix. herakle<br />
eregli 23<br />
esbroki m. (Esbroeck M.) 13<br />
esqihisari 22<br />
efeso 14, 22, 112<br />
efrem mawyvereli 119, 120<br />
efrem mcire 6, 33_35, 141<br />
vardoSvili e. 87<br />
vaxtang VI 58, 68, 73<br />
vaxtang gorgasali 5, 143<br />
`vaxtang gorgasalis cxovreba~<br />
143<br />
vaxuSti batoniSvili 28<br />
zaden-gora 61, 83, 88, 95, 103<br />
zaliqo 23<br />
zaqaria qvariani (das. saqarTvelos<br />
kaTalikosi) 127<br />
zevsi (miTol.) 85, 88<br />
zeTisxilis mTa 11<br />
zekari 88<br />
zonguldaqi 23<br />
Tadeozi // Tadeosi (mociquli)<br />
22, 23, 37, 44, 45, 47, 64, 67<br />
Tamar mefe 43, 48, 51, 52, 56<br />
TamaraSvili m. 14, 16<br />
Tamari (giorgi II imerTa mefis<br />
meuRle) 119<br />
Tamari (solomon I imerTa mefis<br />
meuRle) 119<br />
Targamosi (bibl.) 139<br />
Tbilisi // tfilisi 50, 54, 119<br />
Tevdosia 24<br />
Teimuraz batoniSvili – ix. bagrationi<br />
T.<br />
Temur lengi 50<br />
Teodorite kvireli 34<br />
Teodosi antioqieli (patriarqi)<br />
25, 33, 141<br />
Teofile (bizantiis imperatori)<br />
114<br />
Teofile qarTveli (tarsus mitropoliti)<br />
25<br />
Tergi // lomeki 127<br />
Tesalonike 25, 111<br />
Toma (mociquli) 14<br />
Toma paleologi 21<br />
ToqaTi 23<br />
TrakeTi // Trakia 13, 24, 94, 95<br />
TrakonelTa qveyana 13<br />
TurqeTi 9, 15, 21_23, 88<br />
iairosi (bibl.) 86<br />
iakob mociquli 11, 13<br />
iakobi – ix. mzeWabuki<br />
iayub yaeni // iayub-begi 102,<br />
125_127, 129, 143<br />
iberia 5, 7, 15, 20, 22, 26, 140<br />
ievanguliSvili amirjana 54<br />
ierapoli – ix. hierapolisi<br />
ieronime 18<br />
ierusalimi 11, 13, 21_23, 37, 39, 47,<br />
61, 62, 77_80, 85, 100, 110, 111, 114,<br />
115, 131, 133<br />
ieso qriste 10_12, 18, 22, 31, 37,<br />
40, 43_45, 47, 49, 51, 52, 64, 66,<br />
72, 78, 85_87, 89_91, 105, 106, 115,<br />
119, 131, 132, 135, 137<br />
ivane mzeWabuki – ix. mzeWabuki<br />
ivane II, jayeli (samcxis<br />
aTabagi) 99<br />
iveria 7, 79, 81, 109, 113, 114, 116,<br />
123, 126, 130_136, 138, 139, 145<br />
izmiTi 23<br />
izniqi 22<br />
ilarion qarTveli 110, 111<br />
`ilarion qarTvelis cxovreba~<br />
110, 111<br />
ilia II (saqarTvelos kaTolikos-patriarqi)<br />
8<br />
imereTi 100, 119, 127, 129<br />
ingoroyva p. 18, 19<br />
ioakime I konstantinopoleli<br />
(patriarqi) 75, 76, 95, 97, 143<br />
ioakime caiSel-bedieli (afxaze-<br />
Tis kaTalikosi) 100<br />
ioane aToneli 20<br />
ioane anCeli (rkinaeli) 6, 7,<br />
43_46, 48, 49, 51_57, 141<br />
ioane zedazneli 58<br />
ioane maxarebeli 10, 11, 14, 22, 78,<br />
112, 115, 131<br />
ioane naTlismcemeli 10<br />
ioane petriwi 53<br />
ioane sabanisZe 18, 19, 27<br />
ioane cece 14<br />
160<br />
`ioanes saxareba~ 10, 11, 131<br />
iona (andria mociqulis mama) 10<br />
iori 137<br />
ioseliani p. 50<br />
`istoria dawyebiTgan iveriisa~<br />
130_132, 134, 135, 138, 145<br />
italia 21<br />
iuda iskarioteli 11, 18, 37, 64<br />
kavkasia 7, 14, 136, 137<br />
kavkasosi (Targamosis Ze) 139<br />
kavlelaSvili e. 119<br />
kakabaZe s. 118, 119<br />
kapadokia 14, 21, 39, 60, 78, 80<br />
kapernaumi 10<br />
kapunia (kerpi) 138<br />
kasteli q. 134<br />
kaxeTi 6, 17, 119, 136_138<br />
kekeliZe k. 12, 16, 33, 36<br />
kefalinia 21<br />
kviprosi 15, 115<br />
kievi 24<br />
kiknaZe z. 21, 91, 124<br />
klarjeTi 6, 7, 27_29, 31_34, 40,<br />
43, 48, 54_56, 59_63, 68_71, 73,<br />
141, 142, 144<br />
`klarjuli mravalTavi~ 17, 34,<br />
69, 140<br />
klimenti romaeli 20<br />
kobiaSvili m. 8, 21, 26, 57<br />
kola 6, 60_62, 69_71, 73, 142<br />
kolxeTi 13, 14, 18, 30, 133, 136, 140<br />
konstantine II (qarTlis mefe)<br />
124<br />
konstantine didi 34, 35<br />
konstantine porfirogeneti 49,<br />
50<br />
konstantinopoli 5, 13, 31, 46, 48,<br />
49, 54_56, 75, 76, 95, 97, 99, 101,<br />
111, 143<br />
koxtastavi 99<br />
kojaeli 23<br />
kronos (miTol.) 85, 88<br />
lavdikia // laodokia 22<br />
lazika // Λαζική 20, 22, 30, 59, 60,<br />
62, 81, 140<br />
lamberti a. 34<br />
lekosi (Targamosis Ze) 139<br />
leon II (afxazeTis mefe) 29<br />
leon isavrieli (bizantiis<br />
imperatori) 55
leonti mroveli 6, 17, 27_33, 40,<br />
42, 43, 48, 57, 59, 61_63, 68_73,<br />
130, 133, 141, 144<br />
lesbiosi (aqaiis anTipati) 25<br />
libaniosi 14<br />
liCeli v. 118<br />
lolaSvili i. 36<br />
lomeki – ix. Tergi<br />
lomouri n. 24, 29<br />
longinoz karsneli 31<br />
lorTqifaniZe m. 19, 29<br />
ludia 114<br />
luka maxarebeli 13, 77_79, 86, 87,<br />
114<br />
`lukas saxareba~ 86, 87<br />
maTe maxarebeli 10, 12<br />
`maTes saxareba~ 10<br />
makedonia 24, 25, 26, 36, 109<br />
manuel ritori 75_77, 80, 81, 83,<br />
87, 88, 91, 93, 94_96, 101, 102, 119,<br />
121_128, 143<br />
`manuelis Txroba awyuris yovladwmida<br />
RvTismSoblis xatsa<br />
da saswaulebze~ 75_77, 79,<br />
80, 83, 87, 88, 94, 97, 101, 121,<br />
123_125, 143<br />
mamia (giorgi II imerTa mefis Ze)<br />
119<br />
mariam RvTismSobeli 7, 13, 22,<br />
24, 59, 75, 77_79, 80_83, 86, 89_93,<br />
96, 97, 102, 103, 108_112, 114,<br />
115_118, 120, 122, 124_129, 132_135,<br />
140, 143_145<br />
markoz maxarebeli 10<br />
`markozis saxareba~ 10, 11<br />
marmarilos zRva 23<br />
martvili 138<br />
martyofi // martomyofi 48_50, 55<br />
mataTa (//mataTia) mociquli 6,<br />
11, 12, 18, 19, 21_24, 37, 38, 40,<br />
63_65, 77, 105, 106, 134, 141<br />
`maqsime aRmsareblis cxovreba~<br />
30<br />
maxaraSvili s. 110<br />
mgelaZe n. 95<br />
megrelia – ix. samegrelo<br />
membiji 43<br />
menabde l. 20, 115<br />
mesxeTi – ix. samcxe-saaTabago<br />
metreveli e. 97<br />
161<br />
`mefeTa cxovreba~ 28_32, 42, 59,<br />
68_70, 73, 130, 133, 134, 141<br />
mzeWabuki // ivane-mzeWabuki,<br />
jayeli (samcxis aTabagi,<br />
berobaSi – iakobi) 76, 96_98,<br />
101, 102, 109, 115, 116, 126, 128, 142,<br />
143<br />
mTawminda – ix. aTonis mTa<br />
mTiuleTi 137<br />
mizia // Μυσία 22<br />
miTra (miTol.) 118<br />
mirian mefe 5<br />
miuleri l. (Мюллер Л.) 24<br />
mixail-mTavarangelozi (miqael<br />
mTavarangelozi) 137<br />
mixeili (ierusalimel-antioqieli<br />
patriarqi miqaeli) 100<br />
`mimoslva~ _ ix. `andria mociqulis<br />
mimosvla~<br />
`mimoslvaÁ mociqulTaÁ, odesigi<br />
waravlina ufalman<br />
mociquli andriaÁ sofelsa<br />
maT kacismWamelTasa gamoyvanebad<br />
maTesa sapyrobiliT~<br />
12<br />
`micvalebaÁ yovladwmidisa<br />
mariamisi~ 13, 140<br />
miZnaZoro 34<br />
movakosi (Targamosis Ze) 139<br />
movses xorenaci 34, 130, 131<br />
`moqcevaÁ qarTlisaÁ~ 15_17, 31,<br />
32, 34, 59, 73, 110<br />
`mociqulTa saqme~ 11, 20, 77<br />
musxeliSvili d. 15, 17, 82<br />
`mcire svinaqsari” 17, 69<br />
`mcire sjuliskanoni~ 79<br />
`mcneba sasjulo” 100, 101<br />
mcxeTa 5, 58, 96, 99_101, 107, 120,<br />
137, 138, 145<br />
myinvari (myinvarwveri) 137<br />
nav-yvaryvare, jayeli (samcxis<br />
aTabagi) 96, 97, 100<br />
`nav-yvaryvares anderZi aTonis<br />
iverTa monastrisadmi~ 97<br />
nafsaÁs navTsadguri – ix. nikofsi<br />
neokesaria 23, 36, 37, 79, 80<br />
neCespuxo 27<br />
nigali // nig[a]la 6, 7, 38, 40, 41,<br />
61, 69_71, 73, 105, 106, 141, 142,<br />
144<br />
nikea 13, 22, 23, 63, 91, 114, 134<br />
nikita-daviT paflagonieli 12,<br />
20, 25, 46, 109, 111, 137, 140<br />
nikoloz saRirisZe 53<br />
nikomidia 23<br />
nikofsia // nikofsi // nikofse //<br />
nafsaÁ 19, 25_29, 32, 60, 66, 68,<br />
72, 133, 136, 140<br />
nino kapadokieli // nunna kappadokieli<br />
6, 7, 16, 31_36, 39_42,<br />
61, 62, 68, 69, 100, 105, 106,<br />
110_113, 116, 117, 131, 141, 142<br />
`ninos cxovreba~ (I svin. red.)<br />
111, 113, 116, 117<br />
`ninos cxovreba~ (II svin. red.)<br />
112, 113, 116, 117<br />
`ninos cxovreba~ (arsenis red.)<br />
6, 36, 39, 40_42, 61, 62, 68, 69,<br />
105, 106, 111, 112, 116, 117, 141<br />
`ninos cxovreba~ (leontis red.)<br />
31, 32<br />
niqsari 23<br />
novgorodi 24<br />
nona (pavle tbelis da) 53<br />
nunna kappadokieli – ix. nino<br />
kapadokieli<br />
odiso 22, 104<br />
odisopolisi 22<br />
odiSeli j. 125<br />
ovidius nazoni 14<br />
olimpi – ix. ulumbos mTa<br />
orbeliani sulxan-saba 53<br />
origene 13, 25<br />
oseTi // ovseTi 15, 24, 29, 34, 38,<br />
40, 63, 65, 67, 71, 105, 106<br />
oZrxe // oZraxe 51, 61, 83, 87, 95,<br />
103<br />
pavle mociquli 20, 34<br />
pavle tbeli 53<br />
palestina 44<br />
pamfilia 78, 80<br />
parTeni (mdin.) 23<br />
parTia // parTevi // parTi 14, 22,<br />
23, 37, 61, 62<br />
patra 21, 25, 93, 94<br />
peloponesi 25, 94, 95<br />
peroJavri sivneli 15, 17, 32<br />
`petre da andria mociqulebis<br />
saqmeebi~ 11<br />
petre iberieli 58<br />
162<br />
petre kapuaneli 21<br />
petre mociquli 10_12, 14, 21, 22,<br />
25, 97, 109<br />
`petre mociqulis pirveli epistole~<br />
13<br />
plutarqe 14<br />
ponto 13, 14, 18, 22_24, 36, 39, 63<br />
pontos zRva 94, 95<br />
porfiri [uspenski] (Порфирий [Успенский])<br />
115<br />
priori J. 11<br />
JamTaaRmwereli 50, 120, 121<br />
Jordania T. 54, 96, 101, 102<br />
regulusi 21<br />
rkinis jvari 61, 83, 87, 88, 93, 95,<br />
103<br />
romanoz mitropoliti 58<br />
romi // hromi 13, 21, 31<br />
ruisi 6, 35, 41, 52, 141<br />
`ruis-urbnisis krebis Zegliswera~<br />
6, 35, 41, 141, 142<br />
rumineTi 21, 94, 95<br />
ruseTi 21, 24, 27<br />
ruxaZe t. 114, 115<br />
saba svingelozi 48_51<br />
saberZneTi 21, 25, 29<br />
sabinini m. 8<br />
`saeklesio istoria~ (evs. kesar.)<br />
13<br />
`saeklesio istoria~ (Teod.<br />
kvir.) 34<br />
salome ujarmeli // uJarmeli<br />
15, 17, 32<br />
saloniki – ix. Tesalonike<br />
samegrelo 6, 23, 30, 31, 33, 36, 63,<br />
93, 95, 137, 138<br />
`sameocdaaTTa mociqulTa mosa-<br />
Ãsenebeli~ 17<br />
samosati 23, 37, 39<br />
samsaTi 23<br />
samsuni 22<br />
samcxe // samcxe-saaTabago // mesxeTi<br />
6, 7, 53, 54, 61, 63, 69, 70,<br />
73_76, 83, 88, 92, 95, 98_103, 107,<br />
109, 118, 120_126, 128, 129, 136, 142,<br />
143, 145<br />
samZivarebi 107, 121, 128, 143<br />
samZivari // Σαμφυάρα 83, 84, 86,<br />
87, 90_92, 98, 104, 106, 107, 118,<br />
119, 121, 128, 136, 143
sanaZe m. 119<br />
saqarTvelo 5_9, 14_18, 20_35,<br />
41_55, 57_60, 63, 76, 77, 79, 80, 88,<br />
95_97, 99_104, 108_114, 116, 117,<br />
122, 123, 127, 130_134, 136, 138,<br />
139_142, 144, 145<br />
saqrisi 61, 84, 103, 106<br />
sayvareliZe T. 44, 119<br />
sebastopolisi // sevastopoli //<br />
sevastia // sevaste 13_15, 17, 20,<br />
24, 26, 38, 39, 41, 60, 64, 65, 68,<br />
71, 93, 94, 140. ix. soxumi.<br />
sevastopoli (ukrainaSi) 24<br />
selCuki 22<br />
sent-endriusi 21<br />
svaneTi 6, 24, 59, 65, 67, 69, 71_73,<br />
105_107, 144<br />
svildia // sÂldia 24, 66, 67<br />
sivneTi // siuniqi 57, 58, 67, 69,<br />
105, 106, 144<br />
simeon logoTeti, metafrasti<br />
12, 20<br />
simeon mawyvereli 76, 96, 115, 126,<br />
127<br />
simon kananeli (mociquli) 6, 13,<br />
19, 23_28, 30, 32, 37, 38, 63_66, 68,<br />
70_72, 77, 130, 133, 134, 141<br />
simon moSurne (mociquli) 66<br />
simoni // simon-petre – ix. petre<br />
mociquli<br />
sinis mTa 76<br />
sinopi // sinope 12, 17, 21, 23, 24,<br />
36, 60, 63, 104<br />
sioni 112<br />
siraZe r. 8<br />
siria 33, 43, 44<br />
siuniqi – ix. sivneTi<br />
sicilia 21<br />
sixaruliZe i. 95<br />
skandinavia 14<br />
skviTeTi // skviTia // skÂTe<br />
12_15, 22, 66, 68_70, 72, 140<br />
solomon I (imereTis mefe) 119<br />
somxeTi 34, 61, 67, 130<br />
`somxeTis istoria~ 130<br />
somxiTi 34, 61, 69<br />
sosangeTi // susania // Σουσανία<br />
15, 20, 23, 24, 26, 39_41, 58, 63, 67,<br />
69, 84, 104, 106, 107, 128, 140, 144<br />
sofroniusi 14, 18<br />
soWi 27<br />
163<br />
soxumi // cxumi 13, 15, 24, 38, 41,<br />
65, 68, 69, 71, 72, 94, 140<br />
speri 29<br />
stamboli 23, 24<br />
staqe (mociquli) 24, 94, 104<br />
stefane bizantieli 14<br />
stefane mTawmindeli 114_117<br />
stefane pirvelmowame 137<br />
stefanwminda 138, 145<br />
stratofile (biWvinTis episkoposi)<br />
134<br />
sugdea 15, 93, 95<br />
sudaki 15<br />
sula kalmaxeli 51<br />
sulava n. 43, 55<br />
surgulaZe m. 29<br />
surmene 15<br />
susania – ix. sosangeTi<br />
tabaRua i. 34<br />
tavro-guTeTi 67<br />
tao 6, 58, 59, 65, 67, 69_71, 73, 105,<br />
142<br />
tarsu 25<br />
tviqikosi (mociquli) 22, 104<br />
tiana // tÂane 21, 36<br />
trapizoni // trapezundi // trapezunti<br />
// trapezuntia 18_23,<br />
25, 26, 30, 31, 36, 39, 59, 60, 62,<br />
63, 81, 113, 140<br />
tfilisi _ ix. Tbilisi<br />
tuafse 27<br />
uzun-hasani 102, 123, 125, 143<br />
ukraina 15, 24<br />
ulumbos mTa // olimpi 22, 111<br />
urbana – ix. arebanosi<br />
urbnisi 6, 35, 41, 52, 141<br />
urfa // Sanliurfa 35<br />
`uwyebaÁ mizezsa qarTvelTa<br />
moqcevisasa~ 33, 35, 141<br />
fazisi // fasisi // fasos //<br />
Φάσις 14, 15, 17, 18, 20, 23, 113, 140<br />
falavandiSvili i. 58, 123<br />
filipe mociquli 10, 13, 130, 131<br />
filologe // filiologe (sinopis<br />
episkoposi) 17, 24, 104<br />
fostafori // fusta // bosfora<br />
15, 20, 24, 26, 38, 60, 63, 65, 67,<br />
68, 71, 72, 140<br />
frigia 22<br />
fruiZe n. 18, 138<br />
fsevdo-basili 13, 140<br />
fsevdo-epifane kvipreli 14, 15<br />
futkaraZe t. 83<br />
qadiqoi 23<br />
qaixosro I, jayeli (samcxis<br />
aTabagi) 76, 115, 126<br />
qaldia 18<br />
qalkedoni 23, 104<br />
qarTli 5, 6_9, 15_17, 22, 23, 26_28,<br />
31, 32, 34, 35, 38_40, 41, 47_49,<br />
57_64, 67_75, 77_81, 83, 87, 88, 91,<br />
93, 95, 96, 98, 100, 102, 103,<br />
105_107, 110, 115, 117_124, 126, 127,<br />
129, 132, 135_139, 141, 143_145<br />
`qarTlis cxovreba~ 27, 28, 42,<br />
58_60, 62_64, 68, 70, 72, 98, 105,<br />
106, 118, 120_123, 138, 141, 144<br />
qarTlosi (Targamosis Ze) 139<br />
qemerhisari 21<br />
qerCi 24<br />
qriste – ix. ieso qriste<br />
qristeTi (qisteTi) 137<br />
quTaisi 29, 134<br />
qurdiani m. 87<br />
RambaSiZe n. 138<br />
yauxCiSvili s. 24, 59, 60, 114<br />
yaraulaSvili i. 46, 50<br />
yvaryvare II, jayeli (samcxis<br />
aTabagi) 99, 100, 102, 115, 124,<br />
126, 128, 142<br />
yirimi 15, 24<br />
Savi zRva 5<br />
Savi mTa 33<br />
SavSeTi 88<br />
Sanliurfa – ix. urfa<br />
SaraSiZe qr. 100, 107<br />
Sardeni J. 134<br />
Satberdis monasteri // Σαπερτίον<br />
μονή 92, 93, 103, 145<br />
Sah-abasi 50<br />
Sotlandia 21<br />
SoSiaSvili n. 107, 119<br />
CineTi 14<br />
cixisjvarel-jayelebi 51, 53, 99.<br />
164<br />
ix. jayelebi<br />
cixisjvari 51, 127, 129<br />
cxovreba (pavle tbelis da) 53<br />
cxumi – ix. soxumi<br />
wereTeli a. 138, 139<br />
wilkani 44<br />
Woroxi 5, 23, 26, 31, 38, 39_41, 47,<br />
48, 57_59, 63, 65, 67, 69_73, 73,<br />
105, 106, 140_142<br />
WumburiZe z. 24<br />
xaragauli 88<br />
xaraki 23<br />
xersonesi (xersoni) 24<br />
xinTibiZe e. 25<br />
xmelTaSua zRva 114<br />
xulo 83<br />
xuskivaZe l. 119<br />
javaxiSvili iv. 7, 8, 16, 32, 100,<br />
101<br />
janaSvili m. 56<br />
janaSia s. 19<br />
jandieriSvili domenti 55, 56<br />
jayelebi 53, 99, 102. ix.: aRbuRa,<br />
beqa I, ivane II, mzeWabuki, navyvaryvare,<br />
qaixosro I, yvaryvare<br />
II.<br />
jvari (mcxeTaSi) 137<br />
jiqeTi 24, 27, 64, 65, 66, 72<br />
jiqia a. 35<br />
haTai 21<br />
haosi (Targamosis Ze) 139<br />
hekate (miTol.) 85, 88<br />
heliosi (miTol.) 85, 88<br />
herakle keisari // erakle 102,<br />
121_123, 143<br />
heraklia (TrakiaSi) 24, 94, 95<br />
heraklia (pontoSi) 23<br />
hermesi (miTol.) 85, 88<br />
herosi (Targamosis Ze) 139<br />
hierapolisi // ierapoli 43_49,<br />
54_56, 141<br />
hindoeTi 16<br />
hiso // hÂsi 18<br />
hromi – ix. romi
wm. andriasa da wm. petres mowodeba macxovris mier<br />
wm. andrias sakaTedro taZari<br />
(patra, saberZneTi)<br />
wm. andrias jvari patris<br />
sakaTedro taZarSi
anCis xati<br />
awyuris RvTismSoblis xati biWvinTis RvTismSoblis xati