17.06.2013 Views

Untitled - Iverieli

Untitled - Iverieli

Untitled - Iverieli

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

amaz xalvaSi<br />

andria pirvelwodebuli<br />

saqarTveloSi<br />

gamomcemloba `lazare+~<br />

baTumi 2011<br />

1<br />

daibeWda baTumisa da lazeTis, CrdiloeT amerikisa da kanadis<br />

mitropolit dimitris (SiolaSvilis) locva-kurTxeviT<br />

naSromi eZRvneba andria pirvelwodebulis saqarTveloSi qadagebis<br />

amsaxvel naTargmn da originalur literaturas. adreul<br />

teqstebTan, `andria mociqulis mimoslvasTan~ da mis qarTul<br />

redaqciebTan erTad Seswavlilia qarTul literaturaSi Camoyalibebuli<br />

sxvadasxva lokaluri tradicia. dadgenilia gviandeli<br />

qarTuli teqstebis mimarTeba pirvelwyaroebTan da ruis-urbnisis<br />

saeklesio krebis `ZegliswerasTan~. gamovlenilia mizezebi, romlebic<br />

ganapirobebdnen wm. andria mociqulis misioneruli moRvaweobis<br />

istoriisa da marSrutis ganvrcobas.<br />

wigni gamiznulia filologebisaTvis, istorikosebisaTvis da<br />

aRniSnuli sakiTxebiT dainteresebuli yvela pirisaTvis.<br />

redaqtorebi: manglisisa da walkis mitropoliti,<br />

profesori anania jafariZe<br />

saqarTvelos mecnierebaTa erovnuli akademiis<br />

wevr-korespondenti, profesori revaz siraZe<br />

recenzentebi: filologiis doqtori SoTa jijieSvili<br />

istoriis doqtori emzar kaxiZe<br />

garekanis pirvel gverdze:<br />

wm. andria mociquli awyuris xatiT xelSi. freska (gelaTi, XVII s.)<br />

ISBN 978-99940-803-9-7<br />

© ramaz xalvaSi, 2011<br />

2


sarCevi<br />

Sesavali ......................................................................................................................................................... 5<br />

wm. andria pirvelwodebuli bibliasa da<br />

apokriful tradiciaSi ............................................................................................................. 10<br />

`andria mociqulis mimoslva~ da misi kvali<br />

XI saukunis qarTul literaturaSi ........................................................................... 20<br />

andria mociqulis qadageba `ninos cxovrebaSi~ .......................................... 36<br />

galobani anCis xatisani .......................................................................................................... 43<br />

`mimoslvis~ qarTuli redaqciebi da<br />

`axali qarTlis cxovreba~ .................................................................................................... 57<br />

mesxuri gadmocemis berZnuli<br />

da qarTuli versiebi .................................................................................................................... 75<br />

separatistuli tendenciebi mesxur gadmocemaSi ....................................... 99<br />

RvTismSoblisadmi wilxvdomiloba, wm. andrias<br />

qadageba da awyuris xati ...................................................................................................... 109<br />

awyuris RvTismSoblis xatis matiane ................................................................... 118<br />

Teimuraz batoniSvilis `istoria iveriisa~ ............................................... 130<br />

ZiriTadi daskvnebi ....................................................................................................................... 140<br />

gamoyenebuli literatura ................................................................................................. 146<br />

APOSTLE ST. ANDREW IN GEORGIA (SUMMARY) …...................................................................... 153<br />

saZiebeli .................................................................................................................................................. 157<br />

3<br />

eZRvneba<br />

roland daviTaZis<br />

naTel xsovnas<br />

4


Sesavali<br />

saqarTvelos eklesia samociquloa, radgan CvenSi<br />

qristianoba mociqulebma gaavrceles. am misiis winam-<br />

ZRoli wm. andria pirvelwodebuli iyo, romelic qar-<br />

Tul saeklesio tradiciaSi pirvelmqadageblis saxeliT<br />

ixsenieba.<br />

mociqulTa qadageba avtokefaliis erT-erTi mTavari<br />

safuZvelia, magram, amasTanave, yvela avtokefaluri<br />

eklesia Tanasworuflebiania erTmaneTis mimarT imis<br />

miuxedavad, maT TavianTi avtokefalia uSualod mociqulebisagan<br />

miiRes, Tu maT mier daarsebuli eklesiebis<br />

meSveobiT (anania [jafariZe] 2009: 131).<br />

qarTlSi (iberiaSi) 1 qristianoba saxelmwifo religiad<br />

mirian mefis dros gamocxadda. saqarTvelos eklesia<br />

ierarqiulad antioqiis eklesias daeqvemdebara<br />

da damoukidebloba (avtokefalia) mogvianebiT, vaxtang<br />

gorgaslis dros, miiRo, rac daadastura konstantinopolis<br />

VI msoflio saeklesio krebam (680 w.): `brZanes<br />

esreT wmidisa eklesiisa saqarTvelosaTÂs, romel ars<br />

wmida mcxeTa, raTa iyos swor pativiTa viTarca samociqulo<br />

kaTolike eklesiani~ (qca I: 232; goilaZe 1991:<br />

189).<br />

XI saukuneSi saqarTvelos eklesiis avtokefalia<br />

eWvqveS dadga, radgan arsebobda azri, rom avtokefaliis<br />

ufleba mxolod im eklesiebs aqvT, romelnic mociqulebma<br />

daaarses, saqarTvelos eklesia ki, antioqiis<br />

eklesiis imJamindeli mesveurebis azriT, ar iyo mociqulTa<br />

mier daarsebuli. antioqiis patriarqTan gamarTuli<br />

disputis dros saeklesio damoukideblobis<br />

dacva wm. giorgi mTawmidelma SeZlo da yvela argumen-<br />

`<br />

1 IV saukuneSi, iseve rogorc mociqulTa dros, qarTli (iberia) Sav<br />

zRvamde vrceldeboda da moicavda dasavleT saqarTvelos (egriss)<br />

da Woroxis auzis qarTul provinciebs, sadac andria pirvelwodebulma<br />

qristes saxareba iqadaga.<br />

5<br />

ti `andria mociqulis mimoslvis~ teqstidan moiyvana,<br />

romelic qarTul enaze misma didma winamorbedma ef-<br />

Tvime aTonelma Targmna. es teqsti adasturebs, rom saqarTveloSi<br />

qristianoba iqadaga samma mociqulma: andria<br />

pirvelwodebulma, simon kananelma da mataTam<br />

(mataTiam).<br />

saqarTvelos qristianizaciisa da mociqulTa qadagebis<br />

istoria amave saukuneSi Seiswavles leonti mrovelma<br />

da efrem mcirem. leonti mrovelma mociqulTa<br />

misionerul marSrutSi daasaxela afxazeTi, egrisi da<br />

klarjeTi, xolo efrem mcirem wm. andria mxolod dasavleTi<br />

saqarTvelos (avazgiis // afxazeTis) pirvelmqadageblad<br />

gamoacxada.<br />

gansakuTrebuli pozicia daafiqsira ruis-urbnisis<br />

saeklesio krebam, romlis `Zegliswerac~ wm. andrias<br />

misionerul marSrutSi arcerT qarTul regions ar<br />

gamoyofs da yuradRebas amaxvilebs samociqulo qadagebis<br />

zogaderovnul mniSvnelobaze: wm. andriam iqadaga<br />

`yovelsa queyanasa saqarTveloÁsasa~ _ naTqvamia<br />

ganCinebaSi. e. i. mxolod afxazeTi, egrisi an klarje-<br />

Ti ki ar gananaTla, aramed _ sruliad saqarTvelo.<br />

`Zeglisweris~ es ganCineba, rogorc Cans, yvelas<br />

erTnairad ar esmoda, amitom XII saukunidan daiwyes<br />

`andria mociqulis mimoslvis~ teqstis informaciulad<br />

Sevseba. Seiqmna `mimoslvis~ adgilobrivi, qarTuli<br />

redaqciebi, romlebic wm. andrias misionerul mogzaurobebs<br />

sxvadasxva qarTul provinciaze ganavrcobdnen.<br />

andria pirvelwodebulis qadagebis marSrutSi<br />

Sevida: nigali, kola, artaani, tao, klarjeTi (anCa),<br />

aWara (didaWara), samcxe (awyuri), samegrelo, svaneTi,<br />

Sida qarTli, kaxeTi da sxva.<br />

am TvalsazrisiT, gansxvavebul tradiciebs Caeyara<br />

safuZveli arsen beris `ninos cxovrebasa~ da ioane an-<br />

Celis sagalobelSi.<br />

6


wm. andrias misionerul marSrutSi arsen berma nigali<br />

CarTo. `galobani anCis xatisanis~ mixedviT ki,<br />

mociqulma saqarTveloSi (klarjeTSi) daavana anCis<br />

macxovris xati.<br />

XV-XVI saukuneebSi literaturulad gaformda mesxuri<br />

gadmocema aWarasa (didaWarasa) da samcxeSi (awyurSi)<br />

wm. andrias qadagebis Sesaxeb, romlis mixedvi-<br />

Tac, wm. andrias mier saqarTveloSi SemobrZanebuli<br />

xati awyuris RvTismSobelia da ara anCis xati.<br />

XVIII saukuneSi `mimoslvis~ qarTuli redaqcia da<br />

mesxuri gadmocemis literaturuli varianti `axal<br />

qarTlis cxovrebaSi~ Seitanes.<br />

XIX saukunis istoriografiam ukritikod miiRo<br />

`axal qarTlis cxovrebaSi~ Tavmoyrili cnobebi 2 . amis<br />

dasturia d. baqraZisa da m. broses naSromebi (baqraZe<br />

1889: 107; brose 1895: 33-34). danarCeni mkvlevarebi am ori<br />

mecnieris Tvalsazriss imeorebdnen, rogorc amas iv.<br />

javaxiSvili SeniSnavs. samagierod, hiperkritikuli aRmoCnda<br />

Tavad iv. javaxiSvilis gamokvleva, romelSic<br />

uaryofilia mociqulTa saqarTveloSi qadagebis faqti:<br />

`is garemoeba, rom arc TviT saqarTveloSi icodnen<br />

VIII-IX saukunemde andrias iberiaSi mimosvlis Sesaxeb,<br />

uflebas gvaZlevs vTqvaT, rom andria pirvelwodebuli<br />

arc rodis ar yofila kavkasiaSi sazogadod da ker-<br />

Zod saqarTveloSi, rom andrias mimosvla da qadageba<br />

iveriaSi mxolod Tqmulebaa, iseTi Tqmuleba, romelsac<br />

istoriisaTvis araviTari mniSvneloba ara aqvs~ –<br />

werda jer kidev axalgazrda iv. javaxiSvili specialur<br />

gamokvlevaSi `andria mociqulis da wmida ninos<br />

moRvaweoba saqarTveloSi~ (javaxiSvili 1900: 48). mas es<br />

Sexeduleba arc SemdgomSi gadausinjavs.<br />

`<br />

2 ramdenadme gansxvavebul gzas daadga Teimuraz batoniSvili,<br />

romelmac wm. andrias misioneruli marSruti kidev ufro ganavrco<br />

da masSi aRmosavleTi saqarTvelos regionebTan erTad biWvinTac<br />

Seitana.<br />

7<br />

XX saukuneSi moRvawe qarTveli mecnierebi gverds<br />

ver uvlidnen iv. javaxiSvilis mosazrebas. aRniSnul-<br />

Tan dakavSirebiT r. siraZe wers: `samwuxarod, am saukunis<br />

dasawyisidan TviT saxelovani qarTveli mecnierebis<br />

mier `andreas mimoslvis~ mniSvneloba ignorirebul<br />

iqna, rac araa marTebuli. es iyo maqsimalisturi<br />

skefsisis gamovlineba. momavalSi mizanSewonilia amgvari<br />

nihilisturi mimarTebis daZleva~ (siraZe 1992:<br />

88).<br />

bolo ori aTwleuli sakiTxis kvlevisaTvis gansakuTrebiT<br />

nayofieri aRmoCnda.<br />

`andria mociqulis mimoslvis~ nihilisturi Sefasebis<br />

daZleva scada Tanamedrove qarTulma saeklesio<br />

istoriografiam, romelmac ndoba gamoucxada ara marto<br />

`mimoslvas~, aramed mis gviandel qarTul redaqciebs<br />

da `axal qarTlis cxovrebaSi~ Setanil CanarTebs.<br />

amiT, arsebiTad, XIX saukunis qarTuli istoriografiuli<br />

tradicia aRorZinda, romelic sabWour periodSi<br />

TiTqmis bolomde miviwyebuli iyo (anania [jafariZe]<br />

2009: 118-127).<br />

ukanasknel periodamde `andria mociqulis mimoslva~<br />

cnobili iyo m. sabininis gamocemiT, romelic gviandel,<br />

1839 wlis xelnawers (quT. 103) emyareboda (sabinini<br />

1882: 24-47). garda amisa, daudgeneli iyo qarTuli<br />

Targmanis berZnuli dedani. es xarvezebi m. kobiaSvilma<br />

gamoaswora, romelmac monografiulad Seiswavla<br />

`mimoslvis~ efTvimeseuli Targmani, gamoavlina misi<br />

berZnuli wyaro da xuT yvelaze sando xelnawerze<br />

dayrdnobiT gamosca akademiurad dadgenili teqsti,<br />

vrcel gamokvlevasTan erTad (mimosvla 2008).<br />

2001 wels sruliad saqarTvelos kaTolikos-patriarqma,<br />

uwmindesma da unetaresma ilia II-m, daafuZna<br />

fondi `qristianuli kvlevis saerTaSoriso centri~,<br />

romelsac daeqvemdebara `wm. andria pirvelwodebulis<br />

8


gzis mkvlevi eqspedicia~ (xelmZRvaneli – d. berZeniSvili).<br />

2001-2008 wlebSi am jgufma saqarTvelosa da<br />

TurqeTis teritoriaze 5 samecniero eqspedicia moawyo.<br />

mopovebuli masalebi d. berZeniSvilis gamokvlevebTan<br />

erTad daibeWda wignSi `andria pirvelwodebulis nakvalevze~<br />

(andria 2009). erT-erT statiaSi d. berZeniSvili<br />

samarTlianad aRniSnavs, rom `axal qarTlis cxovrebaSi~<br />

Setanili `mimoslvis~ qarTuli redaqciebi da<br />

lokaluri gadmocemebi kritikul Seswavlas moiTxovs<br />

(berZeniSvili 2004: 84).<br />

winamdebare naSromi aRniSnuli problemebis istoriul-filologiur<br />

Seswavlas eZRvneba. cal-calke<br />

ganvixilavT bibliur, apokriful, hagiografiul, himnografiul,<br />

liturgikul, istoriografiul teqstebs<br />

da lokalur tradiciebs.<br />

Cveni mTavari mizania andria pirvelwodebulis saqarTveloSi<br />

qadagebis amsaxveli naTargmni da originaluri<br />

teqstebis kritikuli analizi, `andria mociqulis<br />

mimoslvis~ qarTul TargmanSi Setanil cvlilebebze<br />

Tvalis gadevneba da am teqstis qarTul redaqciebSi<br />

gviandeli plastebis gamoyofa, XI-XVIII saukuneebis<br />

qarTul literaturaSi Camoyalibebuli gansxvavebuli<br />

tradiciebis Seswavla da maTi wanamZRvrebis<br />

kvleva, im mizezebis Zieba, romelTa gamoc ganivrcoboda<br />

wm. andrias misioneruli moRvaweobis istoria<br />

da marSruti.<br />

9<br />

wm. andria pirvelwodebuli<br />

bibliasa da apokriful tradiciaSi<br />

andria pirvelwodebulisadmi miZRvnili literatura<br />

wminda werilTan erTad moicavs apokriful, hagiografiul,<br />

homiletikur da himnografiul teqstebs.<br />

mociqulis cxovrebis pirvel naxevarze kanonikur<br />

cnobebs `axali aRTqma~ gvawvdis. saxarebis mixedviT,<br />

wm. andria da misi Zma simoni (SemdgomSi – wm. petre<br />

mociquli) daibadnen galileis patara qalaq beTsaida-<br />

Si, romlis mkvidri iyo aseve wm. filipe mociquli<br />

(ioan. 1.44).<br />

galilea gamoirCeoda berZnul kulturasTan siaxloviT<br />

(Sdr.: ioan. 12.20-22), amitom ar aris gasakviri,<br />

rom ebraelma ionam Tavis umcros Svils berZnuli<br />

saxeli `andria~ daarqva _ Ανδρέας berZnulad `mxnes~,<br />

`mamacs~ niSnavs.<br />

beTsaida mebadurebis dasaxleba iyo. ionas ojaxic<br />

genesareTis tbaSi TevzWeras misdevda, jer beTsaidaSi,<br />

xolo Semdeg _ kapernaumSi, sadac andria da simoni<br />

mogvianebiT gadavidnen sacxovreblad. maTesa da markozis<br />

saxarebebis mixedviT, swored TevzWeris dros<br />

mouwoda Zmebs qristem da `adamianTa mebadurebad~<br />

gadaqceva aRuTqva, riTac maTi mociqulebrivi misia<br />

gacxadda (maT. 4.18-22, mark. 1.16-18).<br />

wm. andria qristesTan misvlamde wm. ioane naTlismcemels<br />

daemowafa 3 . naTlisRebis meore dRes ki mociqulTagan<br />

pirveli Sexvda macxovars da maSinve gahyva<br />

mas, ris gamoc aRmosavlur qristianul tradiciaSi<br />

`pirvelwodebulis~ saxeli daimkvidra. manve miiyvana<br />

qristesTan Tavisi Zma simoni (ioan. 1.35-42).<br />

`<br />

3 wm. ioane naTlismcemlis mowafeobam zegavlena moaxdina wm. andria<br />

pirvelwodebulis ikonografiuli tipis Camoyalibebaze. maTi<br />

garegnuli msgavseba (Tma, pirisaxe) advilad SesamCnevia.<br />

10


damowafebisa da mociqulad arCevis Semdeg wm. andria<br />

TiTqmis aRarasodes ganSorebia macxovars, Tumca<br />

zemoT aRniSnuli epizodebis garda, igi `oTxTavSi~<br />

sagangebod mxolod ramdenjerme ixsenieba: macxovris<br />

mier xuTi aTasi kacis dapurebis epizodSi (ioan. 6.8)<br />

da zeTisxilis mTaze qadagebis dros, roca qristem<br />

Tavisi oTxi mociqulis (andrias, petres, iakobisa da<br />

ioanes) winaSe eklesiis momavali da meored mosvla<br />

iwinaswarmetyvela (mark. 13.3).<br />

qristes jvarcmisa da amaRlebis Semdeg wm. andria<br />

moxseniebulia zeTisxilis mTidan ierusalimSi dabrunebul<br />

mociqulTa Soris, romlebmac mataTa airCies<br />

iuda iskariotelis nacvlad (saqme 1.13). andria maTTan<br />

erTad iyo ormocdameaTe dResac, roca mociqulebze<br />

suli wmida gadmovida.<br />

wm. andria mociqulis Semdgom Rvawlze, qadagebasa<br />

da mowameobriv aRsasrulze mogviTxroben apokrifuli<br />

teqstebi, romelTa Zveli redaqciebi Semonaxulia<br />

berZnul, laTinur, siriul, somxur, qarTul, koptur<br />

da eTiopiur enebze.<br />

apokrifebs Soris yvelaze adreulia `andria mociqulis<br />

saqmeebi~, romelsac II saukunis Sua wlebiT TariRdeba<br />

(J.-m. priori). aseve adreulia `andria da<br />

barTlome mociqulebis saqmeebi~, `petre da andria<br />

mociqulebis saqmeebi barbarosTa qalaqSi~ da `andria<br />

da mataTa mociqulebis saqmeebi anTropofagTa (kacismWamelTa)<br />

qveyanaSi~ (enciklopedia II: 405-406). am ukanasknelis<br />

erT-erTi versia qarTuladac iyo naTargmni.<br />

apokrifis mokle Sinaarsi amgvaria: mociqulTa wilisyris<br />

dros wm. mataTas ergo anTropofagTa qveyanaSi<br />

qadageba. kacismWamelebma Tvalebi dasTxares mas, sasikvdilod<br />

gaamzades da sapyrobileSi gamoketes, sadac<br />

macxovarma gankurna. wm. mataTas gamosaxsnelad anTropofagebTan<br />

Casvla wm. andrias daevala, romelsac win<br />

11<br />

qriste miuZRoda. sapyrobilesTan misuli mociqulis<br />

locviT mcvelebma suli ganuteves da cixis karebi<br />

gaiRo, ris Semdegac andriam da tyveobidan gaTavisuflebulma<br />

mataTam mravali anTropofagi moaqcies qristes<br />

sarwmunoebaze.<br />

`andria da mataTa mociqulebis saqmeebis~ zogierT<br />

variantSi, saxelTa msgavsebisa da aRrevis gamo, mata-<br />

Tas nacvlad maTe maxarebeli ixsenieba (Ματθίας ><br />

Ματθαίος). Txzulebis qarTuli Targmanis saTauria:<br />

`mimoslvaÁ mociqulTaÁ, odes-igi waravlina ufalman<br />

mociquli andriaÁ sofelsa mas kacismWamelTasa gamoyvanebad<br />

maTesa sapyrobiliT~. teqsti aseTive saTauriT<br />

ixsenieba qarTul apokrifTa indeqsSi, romelic<br />

efTvime aTonels ekuTvnis: `mociqulTa cxorebani~<br />

romelnime garyunil arian mwvalebelTagan: wmidisa<br />

maTe maxareblisaÁ da wmidisa andriasi~ (kekeliZe 1980:<br />

433, 448).<br />

eklesiis mier akrZaluli apokrifebis mravali motivi<br />

VIII-X saukuneebis bizantiel avtorTa (epifane monazvnis,<br />

nikita paflagonielisa da simeon logoTetis)<br />

sakiTxavebSi moxvda, Tumca gadamuSavebuli saxiT.<br />

magaliTad, epifane monazoni da nikita-daviT paflagonieli<br />

anTropofagebad (romlebzec `andria da mataTa<br />

mociqulebis saqmeebi~ mogviTxrobs) sinopSi mcxovreb<br />

warmarTebs miiCneven.<br />

apokrifebSi wm. andrias misioneruli mogzaurobebis<br />

Sesaxeb ori gansxvavebuli tradicia Camoyalibda.<br />

teqstebis erT nawilSi mociqulis qadageba ukavSirdeba<br />

SavizRvispireTis qveynebs, xolo meore nawilSi –<br />

skviTeTs.<br />

cnobebs SavizRvispireTSi wm. andriasa da wm.<br />

petres misionerul moRvaweobaze II-V saukuneebis apokrifebi<br />

gvawvdian. maT safuZvels umagrebs wm. petre<br />

mociqulis kaTolike epistole, romelic pontoeli,<br />

12


kapadokieli, asieli da biTvinieli pirvelqristianebisadmi<br />

mimarTviT iwyeba (1 petr. 1.1). am tradicias<br />

asaxavs somxuridan qarTulad naTargmni teqsti fsevdo-basilis<br />

`micvalebaÁ yovladwmidisa mariamisi~, romelSic<br />

SavizRvispireTis sxva regionebTan erTad<br />

dasasaxelebulia istoriuli kolxeTis miwa-wyalze<br />

arsebuli berZnuli savaWro axalSeni sebastopolisi<br />

(Zveli dioskuria, dRevandeli soxumi) da romauli<br />

cixesimagre afsarosi (dRevandeli gonio):<br />

`mariam hrqua andrias, iakobs da filipes, sÂmons da<br />

lukas: `mnebavs raÁTa Tquen mauwyoT, Tu rasa adgilsa<br />

iyveniT~. andria Tqua: `zRÂskideni biTÂnisani movlen da<br />

pontoÁsani da TrakeTisani da TrakonelTa queyanaÁ, da<br />

sebastinelTaca qalaqsa mived didsa, sadaca afsarelTa<br />

banaki iyo. amaT yovelTa zeda Zesa Sensa vqadagebdi~<br />

(esbroki 1974: 141).<br />

saeklesio gardamocemis ganvrcobasa da ganviTarebaze<br />

politikurma faqtorebmac moaxdina zegavlena.<br />

konstantinopolis gaZlierebas mohyva misi episkoposebis<br />

aRzeveba4 da aqtualoba SeiZina wm. andrias<br />

qadagebis SavizRvispirul-balkanurma lokalizaciam,<br />

romelic mociqulis misionerul moRvaweobas konstantinopolis<br />

SemogarenTan akavSirebda.<br />

wm. andrias skviTeTSi qadagebaze uZveles cnobas<br />

Seicavs origenes (185-254) egzegetikuri naSromi `dabadebis<br />

Targmaneba~, romelic evsevi kesarielis (260-340)<br />

`saeklesio istoriaSia~ (1.3) citirebuli:<br />

`<br />

4 mociqulTa qadageba uZvelesi qristianuli centrebis prestiJs<br />

ganapirobebda, ris gamoc romis, aleqsandriis, antioqiisa da ierusalimis<br />

eklesiebis upiratesoba nikeis msoflio saeklesio krebam<br />

(325 w.) gansazRvra. meore msoflio saeklesio krebis me-3 kanonma<br />

(381 w.) aRmosavluri qristianobis centrad konstantinopoli gamoacxada<br />

da statusiT romis eklesias gautola: `kostantinopolisa<br />

episkopossa aqundin warCinebulebaÁ pativisaÁ, swori hromisa episkoposisaÁ,<br />

vinaÁTgan axali hromi ars igi~ (sjuliskanoni 1975: 261).<br />

13<br />

`rodesac Cveni macxovris wminda mociqulebi da<br />

mowafeebi mTels msoflioSi gaifantnen, Tomas, rogorc<br />

gadmocema gviambobs, parTia xvda wilad, andrias –<br />

skviTia, ioanes asia (aq moRvaweobda is da efesoSi<br />

gardaicvala), xolo petre, rogorc Cans, uqadagebda<br />

pontoSi, galatiasa da biTviniaSi, kapadokiasa da asiaSi<br />

gafantul iudeebs~ (georgika I: 29-30).<br />

skviTeTi andria pirvelwodebulis dros moicavda<br />

CrdiloeT SavizRvispireTs, kavkasiidan azovis zRvamde,<br />

rogorc amas ovidius nazoni (Zv. w. 43 – ax. w. 18)<br />

gvauwyebs (enciklopedia II: 372), amitom sruliad logikuria<br />

m. TamaraSvilis mosazreba, romlis mixedviTac,<br />

araviTari safuZveli ara gvaqvs vifiqroT, rom andria<br />

pirvelwodebuli `qveynierebas moivlida, sanam miaRwevda<br />

skviTeTs. yvelaze bunebrivi iqneboda, iq saqarTvelodan<br />

Casuliyo~ (TamaraSvili 1995: 166).<br />

swored amgvar logikas mihyvnen saeklesio<br />

istorikosebi, rasac xeli Seuwyo im garemoebamac, rom<br />

pirveli saukunisa da Semdgomi drois avtorebi<br />

(plutarqe, dionisios periegeti, stefane bizantieli,<br />

ioane cece, libaniosi da sxvebi) skviTTa qveyanaSi<br />

kolxeTsac gulisxmobdnen (mimosvla 2008: 114-115; anania<br />

[jafariZe] 2009: 127-130) 5 .<br />

amgvarad, saqarTvelo Sedioda wm. andrias qadagebis<br />

orive marSrutSi (SavizRvispireTi, skviTeTi), amitom<br />

ar aris gasakviri, rom sofroniusi (IV-V ss.),<br />

doroTeos tvireli (VI s.) da fsevdo-epifane kvipreli<br />

(VI-VII ss.) ufro akonkreteben wm. andrias qadagebis<br />

iberiul-kavkasiur marSruts da masSi sebastopolisisa<br />

da afsarosis garda SeaqvT: mdinare fazisi, kolxeTi<br />

(romelic Sida an meore eTiopiad ixsenieba, afrikis<br />

`<br />

5 apokrifebis nawili sxvadasxva lokalur, erovnul tradiciaze<br />

dayrdnobiT afarTovebda wm. andrias misioneruli moRvaweobis areals<br />

evropisa da aziis Soreuli regionebidan (britaneTi, skandinavia,<br />

altai, CineTi...) afrikis kontinentamde (aleqsandru 2004: 9-43).<br />

14


eTiopiisagan gamijvnis mizniT), iberia, susania (Zv. qar-<br />

Tuli – sosangeTi) 6 , fusta (Zv. qarTuli – fostafori) 7<br />

da alania (Zv. qarTuli – ovseTi).<br />

fsevdo-epifane kviprelis Txzuleba epifane monazvnis<br />

(IX s.) `andria mociqulis cxovrebaSia~ citirebuli<br />

da wm. andrias qadagebaze Semdegs gvauwyebs:<br />

`kviprosis episkoposi epifane ambobs, gadmocemis mixedviT,<br />

rom netarma mociqulma andriam damoZRvra skvi-<br />

Tebi, sogdianebi8 da gorsianebi9 did sebastopolSi, sadac<br />

aris afsaris cixe (ή παρεμβολή Άψάρου), hisos navsadguri10 da mdinare fazisi. iq mosaxleoben iberebi, susebi,<br />

fustelebi da alanebi~ (georgika IV: 57; VII: 113, 115).<br />

uklebliv yvela bizantiuri wyaros mixedviT, wm.<br />

andrias misioneruli marSruti dasavleT da samxreTdasavleT<br />

saqarTveloze gadis, amitom ar aris<br />

gasakviri, rom mociqulebis aRmosavleT saqarTveloSi<br />

qadagebas `moqcevaÁ qarTlisaÁ~ (IV-VII ss.) uaryofs:<br />

`etyodes dedofali salome uJarmeli da peroJavri<br />

sivnieli da maT Tana yovelni mTavarni hkiTxvides mas da<br />

etyodes: `vinaÁ anu viTar moSuer Sen queyanasa Cuensa<br />

macxovrad Cuenda, anu sada-me iyo aRzrdaÁ Seni, dedo-<br />

`<br />

6 susania-sosangeTi – Σουσανία


sinamdvileSi, `moqcevaÁ qarTlisaÁ~ IV saukunis<br />

istoriul viTarebas asaxavs, amitom `qarTli~ pirvel<br />

rigSi qarTl-kaxeTs aRniSnavs (musxeliSvili 1993: 341-<br />

342), romlis mkvidrnic arian teqstis aRniSnul monakveTSi<br />

naxsenebi pirebi: salome ujarmeli, peroJavri<br />

sivnieli da `yovelni mTavarni~. aqedan gamomdinare,<br />

sityvebSi `Cuenda aravin moavlina RmerTman~ isini,<br />

qarTlis samefos im samTavroebs gulisxmoben, sadac<br />

mociqulebs ar uqadagiaT. analogiur azrs gamoTqvams<br />

s. gogitiZec (gogitiZe 1997: 17-18) 12 .<br />

am TvalsazrisiT, `moqcevaÁ qarTlisaÁ~ srulad<br />

eTanxmeba bizantiur istoriul wyaroebs, romlebic<br />

gvauwyeben, rom wm. andriam swored saqarTvelos SavizRvispireTsa<br />

da mis mimdebare regionebSi iqadaga.<br />

qarTul enaze wm. andrias qadagebis Sesaxeb arsebul<br />

uZveles cnobebs vxvdebiT `mravalTavebSi~, romelTa<br />

arqetipebi V-VI saukuneebiT TariRdeba. Cvenamde<br />

moaRwia am krebulis gviandelma nusxebma. erT-erT maTganSi,<br />

`klarjul mravalTavSi~ (X s.), daculia doro-<br />

Teos tvirelis homilia `aTormetTa mociqulTa<br />

mosaÃsenebeli~ 13 , romelSic avtori wm. andrias qadagebas<br />

dasavleTi da samxreTi saqarTvelos CvenTvis ukve<br />

kargad cnobil geografiul punqtebs (sebastopoliss,<br />

afsarelTa banaks, md. faziss, eTiopias) ukavSirebs 14:<br />

`<br />

12 `moqcevaÁ qarTlisaÁs~ aRniSnuli monakveTi mociqulTa qadagebis<br />

konteqstSi pirvelad leonti mrovelma gaiazra, razec wignis momdevno<br />

TavSi visaubrebT.<br />

13 doroTeosi kargad icnobda wm. andrias cxovrebasTan dakavSirebul<br />

realiebs, rasac amave krebulSi Setanili `sameocdaaTTa mociqulTa<br />

mosaÃsenebeli~ adasturebs: `filiologe... romeli episkopos<br />

iqmna andrea mociqulisagan sinops~ (mravalTavi 1991: 386).<br />

14 msgavsi suraTia efTvime aTonelis `mcire svinaqsarSi~ (mimosvla<br />

2008: 139-140). romlis cnobac sityva-sityviT meordeba giorgi<br />

mTawmidelis `did svinaqsarSi~: `merme warvida sevastopolis qalaqsa<br />

mas didsa, sada-igi Sesdian orni mdinareni, romelTa ewodebis<br />

fasos da fsaros, Sinagan eTiopiisa mkÂdrTa~ (didi svinaqsari 2003:<br />

254).<br />

17<br />

`andrea... Semdgomad misa warvida sebastielTa qalaqsa<br />

mas didsa, sada banaki igi iyo afsarelTaÁ, da fasisi<br />

mdinarÀ, sada-igi uSinaganÀsni eTiopelTani damkvidrebul<br />

arian~ (mravalTavi 1991: 387).<br />

amave wyaros mixedviT, kolxeTSi (eTiopiaSi) iqadaga<br />

mataTa mociqulma, romelic aqve ganisvenebs:<br />

`mataTia, romeli Seracxil ars aTormetTa maT [Tana],<br />

nacvalad iudaÁsa, pirvelsa eTiopisasa qadaga qristÀ,<br />

aResrula da daefla munve~ (gv. 388).<br />

am cnobas ufro akonkretebs sofroniusi, romelic<br />

ieronimes Txzulebis damatebaSi wers:<br />

`mataTiam... iqadaga saxareba meore eTiopiaSi, sadac<br />

aris afsaris cixe-simagre da hÂsis navTsadguri... iqve<br />

gardaicvala da damarxulia dRemde~ (ingoroyva 1954: 224).<br />

qarTul originalur literaturaSi andria pirvelwodebulisadmi<br />

miZRvnili Txzulebebis gavlenis<br />

kvali pirvelad `abos wamebis~ teqstSi dasturdeba.<br />

ioane sabanisZe garkveviT aRniSnavs, rom qarTvelebi<br />

`xuTasisa wlisa JamTa da uwinaresRa~ arian naziarebni<br />

qristes rjuls. n. fruiZis dakvirvebiT, avtori aq<br />

konkretulad ar uTiTebs, Tu vis saxels ukavSirdeba<br />

saqarTvelos gaqristianeba, magram friad araorazrovnad<br />

mianiSnebs andria mociqulze (fruiZe 2002: 9).<br />

niSandoblivia isic, rom ioane sabanisZisTvis egris-afxazeTis<br />

samefos sazRvrebSi orientiris funqcia<br />

mociqulTa qadagebasTan dakavSirebul geografiul<br />

punqtebs akisria:<br />

`sazRvar maTda ars zRuaÁ igi pontoÁsaÁ, samkÂdrebeli<br />

yovladve qristianeTaÁ, misazRvradmde qaldiaÁsa,<br />

trapezuntiaÁ mun ars, sayofeli afsareaÁsa, nafsaÁs<br />

navTsadguri~ (Zeglebi I: 59).<br />

p. ingoroyva aRniSnavs, rom samive dasaxelebuli<br />

punqti saqarTveloSi Sedis da mociqulTa qadagebas<br />

ukavSirdeba: trapezuntidan wm. andria Semovida saqar-<br />

18


TveloSi 15 , afsarosSia wm. mataTas saflavi, nafsaÁs<br />

navsadgurSi (nikofsSi) ki ganisvenebs simon kananeli.<br />

garda amisa, gamoTqma `sayofeli afsareaÁsa~ (Sdr.:<br />

doroTeosis `banaki igi iyo afsarelTaÁ~ – r. x.) warmoadgens<br />

`mociqulTa mosaxsenebelSi~ dadasturebuli<br />

frazis `parembole afsaros~-is sityvasityviT Targmans<br />

(ingoroyva 1954: 211). p. ingoroyvas mier SeniSnuli<br />

frazeologiuri Tanxvedra sagulisxmo faqtad unda<br />

CaiTvalos, radgan `abos wameba~ `mravalTavisTvis~ iyo<br />

gamiznuli, rac, cxadia, xels uwyobda ioane sabanisZis<br />

Txzulebis siaxloves am krebulis masalasTan, ker-<br />

Zod, doroTeos tvirelis `mociqulTa mosaxseneblis~<br />

teqstTan.<br />

`<br />

15 p. ingoroyvas azriT, VIII saukunis bolos trapezunti afxazeTis<br />

sazRvrebSi Sedioda (ingoroyva 1954: 213), rasac mecnierTa didi<br />

nawili ar iziarebs (janaSia 1959: 338; lorTqifaniZe 1963: 180-186).<br />

19<br />

`andria mociqulis mimoslva~ da misi kvali<br />

XI saukunis qarTul literaturaSi<br />

VII-IX saukuneebis bizantiur literaturaSi Camoyalibda<br />

wm. andria pirvelwodebulis vrceli kanonikuri<br />

cxovrebani, romlebic mociqulTa aqtebisa da apokrifuli<br />

teqstebis gadamuSavebis Sedegad Seiqmna. maTgan<br />

uadresia e. w. Narratio (VII s.). yvelaze meti popularoba<br />

ki moipova epifane monazvnis `andria pirvelwodebulis<br />

cxovrebam~, romelic 815-843 wlebs Sorisaa dawerili<br />

(enciklopedia II: 371) 16 .<br />

epifane monazonma andria pirvelwodebulis qadageba,<br />

pavle mociqulis mimosvlaTa analogiiT (saqme 13.1-<br />

14.28; 15.36-18.22; 18.23-21.17), sam mogzaurobad dayo da<br />

saqarTvelos qristianizaciis sakiTxs didi adgili<br />

dauTmo. `cxovrebis~ mixedviT, mociqulma iqadaga lazikis<br />

qalaq trapezuntSi, iberiaSi, fazisSi, susaniaSi,<br />

fustasa da abazgiaSi – did sebastopolisSi (georgika<br />

IV: 58-59).<br />

Semdgomi drois avtorebi (nikita-daviT paflagonieli,<br />

simeon metafrasti da sxvebi), romlebic andria<br />

pirvelwodebulis Sesaxeb werdnen, ZiriTadad epifane<br />

monazvnis teqsts emyarebodnen.<br />

epifane monazvnis `andria pirvelwodebulis cxovrebis~<br />

gadamuSavebas warmoadgens nikita-daviT paflagonielis<br />

(†890) `andria mociqulis mimoslva~, romelic<br />

qarTulad efTvime aTonelma Targmna. `mimoslvis~ efTvime<br />

aToneliseuli Targmani dasaxelebulia ioane<br />

aTonelis cnobili `anderZis~ (1002 w.) zogierT gviandel<br />

nusxaSi (menabde 1980: 195), magram am Txzulebis<br />

`<br />

16 epifane monazoni konstantinopolis kalistratTa monastris mo-<br />

Rvawe iyo. Txzulebis daweramde man sagangebod imogzaura wm. andrias<br />

mier naqadageb qveynebSi da literaturul wyaroebTan (klimenti<br />

romaelis, evagre sicilielisa da epifane kviprelis TxzulebebTan)<br />

erTad zepiri gadmocemebic gaiTvaliswina (georgika IV:<br />

57; mimosvla 2008: 84).<br />

20


Semcvel uZveles xelnawerSi (A-1103, XI s.) pirdapiraa<br />

aRniSnuli, rom Targmani Sesrulebulia 1011 wels:<br />

`odes ese iTargmna, qarTuli qronikoni iyo sla<br />

(231+780=1011), berZnuli dasabamiTganni xfiT (6519-<br />

5508=1011)~ (kobiaSvili 1998: 112).<br />

epifane monazvnis Txzulebis msgavsad, `mimoslvis~<br />

mixedviT, wm. andriam samive misioneruli mogzauroba<br />

ierusalimidan daiwyo, SavizRvispira qveynebSi ki mis<br />

mTavar adgilsamyofels sinopi warmoadgenda. sinopidan<br />

mociquli orjer trapezuntSi gaemgzavra, xolo<br />

mesamed – patraSi, sadac Tavisi miwieri cxovreba jvarze<br />

mowamebrivi sikvdiliT daasrula 17 .<br />

pirveli mogzaurobis dros andria pirvelwodebulma<br />

petre mociqulTan erTad movlo antioqia 18 , tiana<br />

(kapadokiaSi) 19 da ankviria (galatiaSi) 20 , saidanac<br />

sinopSi Cavida da mataTa sapyrobilidan gaaTavisufla.<br />

aqve gaiyara andria da petre mociqulebis gzebic:<br />

`<br />

17 tradiciis mixedviT, wm. andria uwamebiaT daxril jvarze, romelsac<br />

aso X-is forma hqonda. andria pirvelwodebulis wminda nawilebi<br />

patraSi 357 wlamde inaxeboda, roca bizantielma mxedarTmTavarma<br />

artemiusma isini konstantinopolSi gadaasvena. am droidan<br />

dResaswaulobs marTlmadidebeli eklesia wm. andria pirvelwodebulis<br />

dRes (30 noemberi). mociqulis relikviebis mcire nawili<br />

SotlandiaSi (sent-endriusSi) Caitana wm. regulusma. 1208 wels,<br />

jvarosnebis mier konstantinopolis aRebis Semdeg, wm. andrias<br />

nawilebi kardinalma petre kapuanelma gadaasvena amalfiSi<br />

(italia), sadac isini dRemde inaxeba. jvarosnuli laSqrobebis<br />

dros burgundiis hercogis mier saberZneTidan gatanili wm.<br />

andrias jvris nawilebi patraSi 1968 wels dabrunda. mociqulis<br />

patiosani Tavis qala ki, romelic Toma paleologma 1462 wels<br />

romis paps gadasca, 1964 wels daubrunda marTlmadideblebs da<br />

amJamad patris wm. andrias saxelobis axal sakaTedro eklesiaSia<br />

dasvenebuli. garda amisa, wm. andrias nawilebi inaxeba kunZul<br />

kefaliniaze, aTonis mTaze, ruseTsa da saqarTveloSi. igi iTvleba<br />

saberZneTis, ruseTis, Sotlandiis, rumineTis, siciliis, amalfis,<br />

agreTve, mezRvaurTa da meTevzeTa wminda mfarvelad (kiknaZe 1997:<br />

149; enciklopedia II: 375; aleqsandru 2004: 50-51).<br />

18 antioqia – dRevandeli anTaqia (TurqeTi, haTais ili).<br />

19 tiana – kapadokiis qalaqi, dRevandeli qemerhisari (TurqeTi).<br />

20 ankviria – galatiis mTavari qalaqi, dRevandeli ankara (TurqeTi).<br />

21<br />

petrem `wariyvana gaioz da sxuani Zmani da waremarTa<br />

dasavalisa kerZoTa, xolo RmerTSemosilman andrea,<br />

mataTias Tana da sxuaTa mowafeTa, mihmarTa aRmosavalisa<br />

queyanaTa da miiwia amasinelTa qalaqsa~. amasinelTa<br />

qalaqSi 21 wm. andria qadagebda mataTasTan da 7<br />

sxva mociqulTan (TadeozTan, tviqikosTan, astaqesTan,<br />

evvodiosTan, simonTan, aRapitosTan da domentisTan)<br />

erTad. aq, `SesakrebelTa huriaTasa~, man aaSena yovladwmida<br />

RvTismSoblis taZari, ris Semdegac `mravalni<br />

qalaqni da dabnebi pontoÁsa gananaTlna~ da<br />

trapezuntSi mivida _ `sofelsa megrelTasa~ 22 , iqadaga<br />

`queyanasa qarTlisasa~ da bolos parTiis gziT ierusalimSi<br />

dabrunda (mimosvla 2008: 167-175) 23 .<br />

meore mogzauroba andria mociqulma ioane maxarebelTan<br />

erTad daiwyo da ierusalimidan antioqiis gavliT<br />

efesoSi 24 Cavida, sadac qriste gamoecxada mas,<br />

biTviniaSi wasvla ubrZana da uTxra, rom `guTeTSi~<br />

(skviTeTSi) 25 qadagebac masve elodeboda. qristes gamocxadebis<br />

Semdeg mociquli lavdikias (frigia) 26 ewvia,<br />

aqedan – odisos (mizia) 27 , gadavlo ulumbos mTa (biTviniis<br />

olimpi) da Cavida nikeaSi 28 , sadac ori weli<br />

`<br />

21 amasinelTa qalaqi (amiso) – dRevandeli samsuni (TurqeTi).<br />

22 efTvimes TargmanSi `megrelTa sofeli~ Seesabameba dedniseul<br />

lazikas (Λαζική) (mimosvla 2008: 94).<br />

23 saqarTveloSi wm. andrias pirvel mogzaurobaze amave cnobebs<br />

gvawvdis epifane monazoni: `mivida trapezundSi, lazikis qalaqSi...<br />

iqidan is wavida iberiaSi~ (georgika IV 1 : 58).<br />

24 efeso – istoriuli qalaqi egeosis zRvis sanapiroze, Tanamedrove<br />

qalaq selCukis (TurqeTi) SemogarenSi.<br />

25 skviTias efTvime Targmnis `queyanad guTeTisa~, radgan, misTvis<br />

cnobilia, rom skviTebis teritoriebi mogvianebiT guTebma daikaves<br />

(berZeniSvili 2004: 75; mimosvla 2008: 96).<br />

26 lavdikia // laodokia – dRevandeli esqihisari (TurqeTi).<br />

27 efTvime aToneli mizias (Μυσία) amasiad Targmnis, xolo odisopoliss<br />

– odisod (mimosvla 2008: 97). SesaZloa, es cvlileba imiT<br />

iyos gamowveuli, rom am monakveTSi mociqulis misioneruli gza<br />

sruliad moulodnelad gadadis frigiidan miziaSi.<br />

28 nikea – istoriuli qalaqi mcire aziaSi, dRevandeli izniqi<br />

(TurqeTi, bursis ili).<br />

22


dahyo da mravali saswauli aRasrula: gandevna eSmakebi,<br />

mokla urCxuli, daimorCila avazakebi da Semusra<br />

kerpebi (artemidasa da afroditesi). wm. andriam nikeis<br />

Semdeg moinaxula nikomidia 29 , qalkedoni (biTvinia) 30 ,<br />

zRvispira pontos heraklia 31 , amastridi 32 , xaraki (par-<br />

Tenis xeoba) da isev sinops estumra, romlis<br />

mkvidrebmac mataTas gaTavisuflebis gamo scemes mas<br />

(erTma sinopelma TiTi moaWama mociquls). sinopSi wm.<br />

andriam mkvdari aRadgina, mravali moaqcia qristianobaze<br />

da zRvispireTSi qadageba ganagrZo `vidre<br />

dabadmde, romelsa ewodeba zaliqoÁ~. moinaxula amasia<br />

da trapezuntSi Cavida: `miiwia trapezundad, qalaqsa<br />

mas samegreloÁsasa, sada-igi mkÂdr iyvnes... kacni ugulisxmoni<br />

da ugunurni. TÂnier maTca Seiwynares qadagebaÁ<br />

mociqulisaÁ~. aqedan wm. andria neokesariis 33<br />

gavliT samosatisken 34 gaemarTa (`romeli ars sazRvarsa<br />

parTTasa~), sadac berZeni da sparsi warmarTi<br />

filosofosebi daamarcxa disputSi, ris Semdegac<br />

ierusalimSi dabrunda (mimosvla 2008: 175-188).<br />

bolo, mesame mogzaurobis dasawyisSi andria pirvelwodebuli<br />

sxva mociqulTa TanxlebiT mivida qalaq<br />

edesaSi 35 , sadac Tadeozi datova, Tavad ki simon kananelTan<br />

da mataTasTan erTad saqarTveloSi Semovida<br />

da iqadaga `queyanad qarTlisa da vidre mdinaredmde<br />

Woroxisa~ 36 . saqarTveloSi, kerZod, sosangeTSi (`sosan-<br />

`<br />

29 nikomidia – Tanamedrove izmiTi, marmarilos zRvis sanapiroze<br />

(TurqeTi, kojaeli).<br />

30 qalkedoni _ dRevandeli qadiqoi, stambolis aziuri nawili.<br />

31 heraklia (ponto) – Tanamedrove eregli (TurqeTi, zonguldaqi).<br />

32 amastridi – Tanamedrove amasra (TurqeTi, zonguldaqis ili, bar-<br />

TinTan axlos).<br />

33 neokesaria – Tanamedrove niqsari (TurqeTi, ToqaTis ili).<br />

34 samosati – Tanamedrove samsaTi, mdinare evfratis napirze (TurqeTi,<br />

adiamanis ili).<br />

35 edesa – dRevandeli urfa // Sanliurfa (TurqeTi).<br />

36 dedniseul faziss (Φάσις) efTvime aToneli Woroxad Targmnis<br />

(mimosvla 2008: 108).<br />

23<br />

gelTa sofelsa~) dedakaci mTavari 37 moaqcia, iqve datova<br />

mataTa `sxvaTa maT Tana mowafeTa~ da simon kananelTan<br />

erTad Sevida oseTis qveyanaSi, qalaq fostaforSi<br />

38 `mravalni erni~ gananaTla, iqadaga afxazeTsa<br />

da sevastiaSi (soxumSi), sadac daSorda simonsac.<br />

jiqeTSi saswaulebrivad gadaurCa sikvdils, qadagebiT<br />

ganvlo svildia, bosfori 39 , Tevdosia da guTebis qalaqi<br />

`qerovneTi~ 40 , Semdeg isev bosforSi 41 dabrunda,<br />

`aRÃda navsa guTelisa~, pontos zRva gadacura da ukanasknelad<br />

ewvia sinops, romlis episkoposad filologe<br />

daadgina. moixila da ganamtkica zRvispireTSi `aR-<br />

Senebulni eklesiani da ganaTlebulni erni~, bizantionSi<br />

42 episkoposad staqe akurTxa, akropolis adgilze<br />

RvTismSoblis taZari aaSena da herakliaSi (Trakia)<br />

gadavida, ris Semdegac `movlo yovelni qalaqni make-<br />

`<br />

37 s. yauxCiSvili `susanias~ (sosangeTs) svaneTTan aigivebs: Σουσανίαν<br />

> Σου[σ]ανίαν (georgika I: 58). epifane monazvnis cnobiT, susaniis<br />

`tomis mamakacebs mbrZaneblobdnen qalebi. advilad damyolia qalis<br />

buneba da isinic male daemorCilnen~ (georgika VII: 115). s. yauxCiSvili<br />

erTgvar winaaRmdegobaSi vardeba, roca epifanes cnobasTan<br />

dakavSirebiT aRniSnavs, rom avtors `uTuod, mxedvelobaSi hyavs<br />

amorZalebi, romelTac miTebi aTavseben dasavleT saqarTvelos<br />

samxreT nawilSi~ (georgika VII: 114).<br />

38 `mimoslvis~ mixedviT, fusta alanebis xelSia sagulvebeli<br />

(mimosvla 2008: 108). fustebi, anu misimianebi igive svanebi arian,<br />

kerZod, svanTa is nawili, romelic dRevandeli afxazeTis teritoriaze<br />

ZvelTaganve saxlobda (lomouri 1993: 78). sagulisxmoa, rom<br />

svanur enas sityva `fust~ (//fusd...) RvTis mniSvnelobiT Semounaxavs<br />

(WumburiZe 2005: 82).<br />

39 bosfori – dRevandeli qerCi (ukraina).<br />

40 qerovneTi – xersonesi, yofili berZnuli kolonia yirimSi, dRevandeli<br />

sevastopoli (ukraina).<br />

41 Zveli rusuli matiane `gardasul welTa ambavi~ (daaxl. 1113 w.)<br />

wm. andrias bolo misioneruli mogzaurobis marSrutSi ruseTsac<br />

asaxelebs. am teqstis mixedviT, andria mociquli mdinare dnepris<br />

napirebs CrdiloeTisken gahyva, kievis mTaze ruseTis momavali<br />

dedaqalaqi akurTxa da jvari aRmarTa, Semdeg ki novgorods da mis<br />

orTqlis abanoebs ewvia (miuleri 1974: 48-63).<br />

42 bizantioni – qalaqi bosforis srutis evropul sanapiroze (330<br />

wlidan – konstantinopoli, 1453 wlidan – stamboli (< (kon)stan-<br />

(tino)poli).<br />

24


doniisani vidre Tesalonikemde~ 43 . bolos aqaiis qalaq<br />

patraSi44 Cavida, gankurna da moaqcia anTipati lesbiosi,<br />

warmarTi anTipatis – egeatis brZanebiT ki Seipyres<br />

igi da sikvdiliT dasajes (mimosvla 2008: 188-210).<br />

amgvarad, `mimoslvis~ teqstis Tanaxmad, andria<br />

pirvelwodebulma samive misioneruli mogzaurobis<br />

dros iqadaga saqarTveloSi (marTalia, meore mogzaurobis<br />

dros – mxolod trapezuntSi, magram epifane<br />

monazvnisa da nikita paflagonielis mixedviT, isic<br />

qarTvelTa, `lazTa qalaqia~). aqedan gamomdinare, ar<br />

aris gasakviri, rom giorgi mTawmidelma (1009-1065)<br />

Tevdosi antioqiel patriarqTan disputis dros (1057<br />

w.) `mimoslvis~ berZnuli teqsti (xinTibiZe 1969: 101) gamoiyena<br />

avtokefaliis dasacavad, rogorc mociqulTa<br />

saqarTveloSi qadagebis utyuari dokumenti:<br />

`me mogce maT yovelTa wil pasuxi, moRebad ec wigni<br />

`mimoslvaÁ andrea mociqulisaÁ~ da muniT geuwyos<br />

saZiebeli Tqueni~. xolo patreaqman ubrZana Teofiles,<br />

naTesaviT qarTvelsa, romeli-igi ukuanaÁsknel tarsus<br />

mitropolit iqmna, moReba wignisa mis. da viTar moiRes,<br />

pirvel warkiTxvisa hrqua berman patreaqsa: `wmidao meufeo,<br />

Sen ityÂ, viTarmed Tavisa mis mociqulTaÁsa petres<br />

saydarsa vzio45 , xolo Cven pirvelwodebulisa da Zmisa<br />

TÂsisa mwodebelisa nawilni varT da samwysoni da mis<br />

mier moqceulni da ganaTlebulni; da erTi wmidaTa<br />

aTormetTa mociqulTagani – simons vityvi kananelsa –<br />

queyanasa Cuensa damarxul ars afxazeTs, romelsa nikofsi<br />

ewodebis. amaT wmidaTa mociqulTa ganaTlebulni varT~<br />

(giorgi mcire 1967: 154).<br />

giorgi mTawmidelis damowmebul sityvebSi `andria<br />

mociqulis mimoslvis~ informacia SekumSuli saxiTaa<br />

`<br />

43 makedonia – saberZneTis provincia, romlis mTavari qalaqia saloniki<br />

(Zveli Tesalonike).<br />

44 patra – peloponesis naxevarkunZulis mTavari saporto qalaqi<br />

(saberZneTi).<br />

45 antioqiis eklesia petre mociqulma daaarsa. am tradiciis wyaroa<br />

axali aRTqmis cnoba wm. petres antioqiaSi vizitis Sesaxeb (gal.<br />

2.11). origene wm. petres monacvled da antioqiis meore episkoposad<br />

egnate RmerTSemosils asaxelebs (enciklopedia II: 539).<br />

25<br />

mocemuli. masSi ar Cans, rom wm. andriam saqarTveloSi<br />

samjer imogzaura, magram aRniSnulia yvela arsebiTi<br />

momenti, romlebic saqarTvelos eklesiis samociqulo<br />

xasiaTze mianiSnebs:<br />

1) saqarTvelo wm. andrias `nawilia~, e. i. misi<br />

wilxvedria. aq igulisxmeba `mimoslvis~ cnoba, romlis<br />

mixedviTac, mociqulTa wilisyris dros RmerTma<br />

wm. andria `ganaCina qadagebad aRmosavalisa da CrdiloÁsaTa,<br />

vidre makedoniad da aqaiadmde~ (mimosvla<br />

2008: 165) 46 . am TvalsazrisiT, niSandoblivia, rom giorgi<br />

mcire `giorgi mTawmidelis cxovrebaSi~ sxvaganac ubrundeba<br />

mociqulTa qadagebis Temas da saqarTvelos isev<br />

`aRmosavleTs~ // `aRmosavals~ uwodebs:<br />

`amaT obolTaTÂs waruZRua RmerTi aRmosavleTs, da<br />

esreT yoveli aRmosavali gananaTla da nawili igi andrea<br />

mociqulisaÁ da simon kananelisaÁOkualad ganamtkica,<br />

rameTu andrea mociqulman movlo queyanaOCueni, xolo<br />

simon kananelman sruliad daimkÂdra, rameTu nikofss<br />

arian nawilni misni wmidani~ (giorgi mcire 1967: 173).<br />

2) saqarTvelo wm. andrias `samwysoa, mis mier<br />

moqceuli da ganaTlebuli~, radgan, `mimoslvis~ teqstidan<br />

cnobilia, rom pirveli mogzaurobis dros mociquli<br />

`Sevida queyanasa qarTlisasa, vinaÁca-igi dayo<br />

Jami friadi da mravalni gananaTlna sityÂTa moZRurebisa<br />

misisaÁTa da Sewirna uflisa wmidisa naTlis-<br />

RebiTa~ (mimosvla 2008: 175). meore mogzaurobis dros<br />

moaqcia trapezunti – `sofeli megrelTa~ (gv. 187),<br />

mesame mogzaurobis dros ki man gacilebiT meti dro<br />

dahyo saqarTveloSi – iberiasa da afxazeTSi, gananaTla<br />

Woroxis auzis qveynebi, sosangeTi, sebastopolisi<br />

da fostafori (gv. 189);<br />

3) andria pirvelwodebulma saqarTveloSi iqadaga<br />

simon kananelTan erTad, romelic aqve, afxazeTSi,<br />

`<br />

46 rogorc m. kobiaSvilma aRniSna, bolo fraza (`vidre makedoniad<br />

da aqaiadmde~) efTvime mTawmidels Caumatebia qarTul TargmanSi<br />

(mimosvla 2008: 83).<br />

26


kerZod, nikofsSi ganisvenebs 47 . am SemTxvevaSic, cxadia,<br />

giorgi mTawmideli misdevs `mimoslvis~ Sesabamis<br />

monakveTs:<br />

`erTi wmidaTa aTormetTa mociqulTagani – simons<br />

vityvi kananelsa – queyanasa Cuensa damarxul ars afxazeTs,<br />

romelsa nikofsi ewodebis~;<br />

Sdr.: `sÂmon kananelisa saflavi ars nikofse qalaqsa,<br />

Soris afxazeTisa da jiqeTisa~ (mimosvla 2008: 190).<br />

`mimoslvis~ mixedviT, nikofsi mdebareobs `Soris<br />

afxazeTisa da jiqeTisa~ (mimosvla 2008: 190). ioane sabanisZis<br />

droidan, nikofsi afxazeTis (dasavleTi saqarTvelos)<br />

ukiduresi CrdiloeTi punqtia (Zeglebi I:<br />

59). asevea `giorgi mTawmidelis cxovrebaSi~: `[simon<br />

kananeli] queyanasa Cuensa damarxul ars afxazeTs, romelsa<br />

nikofsi ewodebis~ (giorgi mcire 1967: 154).<br />

amgvarad, giorgi mciris Txzuleba pirveli qarTuli<br />

originaluri teqstia, romelSic wm. andrias saqar-<br />

TveloSi qadagebis istoria `mimoslvis~ mixedviTaa<br />

gadmocemuli da siRrmiseulad gaazrebuli.<br />

leonti mrovelma (XI s.-is II naxevari) andria<br />

pirvelwodebulis saqarTveloSi qadagebis epizodi<br />

`qarTlis cxovrebaSi~, kerZod, aderkis mefobis qronikaSi<br />

Seitana:<br />

`amisve aderkis mefobasa Sina movides aTormetTa wmidaTa<br />

mociqulTaganni andria da sÂmon kananeli afxazeTs<br />

da egriss. da mun aResrula wmida sÂmon kananeli qalaqsa<br />

nikofsisasa, sazRvarsa berZenTasa. xolo andria moaqcivna<br />

megrelni da warvida gzasa klarjeTisasa~; `xolo viTarca<br />

esma mefesa aderkis megrelTagan sjulisa dateveba,<br />

ganuwyra da waravlinna erisTavni misni, da iZulebiT<br />

kualadve miaqcivna megrelni. da damalnes xatni da juar-<br />

`<br />

47 nikofsi – DdRevandeli neCespuxo, istoriuli cixe-qalaqi Tanamedrove<br />

soWsa da tuafses Soris (ruseTi).<br />

rogorc T. beraZe aRniSnavs, XIV-XV saukuneebSi, roca CrdiloaRmosavleT<br />

SavizRvispireTSi saqarTvelos gavlena TandaTan Sesustda,<br />

simon kananelis wminda nawilebi nikofsidan anakofiaSi<br />

(axal aTonSi) gadmoasvenes, sadac SemdgomSi misi saxelobis taZari<br />

aSenda (beraZe 1998: 109).<br />

27<br />

ni, da Serisxna mefe aderki erisTavsa klarjeTisasa, romel<br />

mSÂdobiT ganuteva andria mociquli~ (qca I: 38, 42) 48 .<br />

`qarTlis cxovrebis~ es monakveTi mravalmxriv<br />

aris saintereso. Tavdapirvelad leonti mroveli imeorebs<br />

`mimoslvis~ imave informacias, romelsac `giorgi<br />

mTawmidelis cxovrebaSi~ vxvdebiT da saqarTvelos<br />

eklesiis samociqulo xasiaTze miuTiTebs (andria pirvelwodebulisa<br />

da simon kananelis qadageba; simon<br />

kananelis saflavi nikofsSi). garda amisa, leonti<br />

mroveli, giorgi mTawmidelis msgavsad, wm. andrias<br />

misionerul moRvaweobas erT mogzaurobad gaiazrebs,<br />

Tumca TvalSisacemia `mefeTa cxovrebasa~ da `giorgi<br />

mTawmidelis cxovrebas~ Soris arsebuli gansvavebebic.<br />

`giorgi mTawmidelis cxovreba~ wm. andrias qadagebas<br />

mTels saqarTveloze ganazogadebs. giorgi<br />

mTawmideli ambobs: `Cven pirvelwodebulisa da Zmisa<br />

TÂsisa mwodebelisa nawilni varT da samwysoni da mis<br />

mier moqceulni da ganaTlebulni~, – `Cven~ aq (iseve,<br />

rogorc giorgi mciris mier naxsenebi `aRmosavleTi~<br />

da `aRmosavali~) gulisxmobs sruliad saqarTvelos,<br />

radgan disputis dros giorgi mTawmidels swored im<br />

faqtis dasabuTeba surda, rom saqarTvelos ganmanaTleblebi<br />

mociqulebi iyvnen.<br />

leonti mrovels ki sxvagvari mizandasaxuloba<br />

aqvs. misTvis, rogorc istorikosisaTvis, mniSvnelovania<br />

ara marto faqtebis konstatacia, aramed maTi<br />

warmodgena drosa da sivrceSi, istoriuli tradiciisa<br />

da wyaroebis: mocemul SemTxvevaSi – adreuli istoriuli<br />

tradiciis, `andria mociqulis mimoslvisa~ da<br />

`giorgi mTawmidelis cxovrebis~, gaTvaliswineba. leonti<br />

mrovels, aRniSnul wyaroebze dayrdnobiT, wm. andrias<br />

misionerul marSrutSi Seaqvs: afxazeTi, egrisi<br />

(megrelni), nikofsi da klarjeTi.<br />

`<br />

48 leonti mrovelis cnobebs imeorebs vaxuSti batoniSvili da<br />

damatebiT aRniSnavs, rom mociqulebi CvenSi movidnen 38 wels (qca<br />

IV: 62).<br />

28


ogorc davinaxeT, `giorgi mTawmidelis cxovreba~<br />

egrissa da klarjeTs ar asaxelebs wm. andrias misionerul<br />

marSrutSi. garda amisa, giorgi mTawmidelis sityvasa<br />

da leonti mrovelis Sesabamis fragments nikofsis<br />

lokalizaciac ganasxvavebs. Tuki giorgi mTawmidelis-<br />

Tvis nikofsi mdebareobs `queyanasa Cuensa... afxazeTs~,<br />

leonti mrovelisTvis igi saberZneTis teritoriis Semadgeneli<br />

nawilia da Sedis `sazRvarsa berZenTasa~, radgan<br />

mociqulTa dros saqarTvelos Crdilo-dasavleTi sazRvari<br />

egriswyalze gadioda (anania [jafariZe] 2009: 148) da<br />

nikofsi saberZneTs ekuTvnoda. aqedan gamomdinare, leonti<br />

mrovelis sityvebi `qalaqsa nikofsisasa, sazRvarsa<br />

berZenTasa~ Zvel istoriul viTarebas asaxavs.<br />

`mefeTa cxovrebaSi~ Zveli istoriuli viTarebis<br />

amsaxvelia agreTve leonti mrovelis gamoTqma `afxazeTs<br />

da egriss~.<br />

dasavleT saqarTvelos afxazeTi VIII saukunis bolos<br />

ewoda. am periodSi afxazeTis erisTavma leon II-m<br />

isargebla bizantiis imperiis dasustebiT, daixmara xazarTa<br />

xayani (romlis asuli misi deda iyo), aujanyda<br />

imperators da Tavi mefed gamoacxada. leonis dasayrden<br />

Zalas warmoadgenda egrisis qarTveli mosaxleoba.<br />

axalma samefom, romelic mTel dasavleT saqarTvelos<br />

moicavda, `afxazTa samefos~ saxelwodeba miiRo. leonma<br />

samefos dedaqalaqad quTaisi gamoacxada (lorTqifaniZe<br />

1963: 179-180) 49.<br />

afxazTa samefos warmoqmnis Semdeg, bizantieli da<br />

qarTveli avtorebi terminebs afxazeTsa da egriss<br />

viwro mniSvnelobiT mxolod Zveli ambebis aRwerisas<br />

iyenebdnen: afxazeTad (abazgiad) sakuTriv afxazTa saerisTavos<br />

ixseniebdnen (lomouri 1993: 79-80), xolo<br />

`<br />

49 daviT aRmaSeneblis droidan mociqulTa qadagebasTan dakavSirebulma<br />

qalaqma nikofsma saqarTvelos politikur sazRvrebSi erTerTi<br />

mTavari orientiris funqcia SeiZina `nikofsiTgan darubandisa<br />

sazRuradmde da ovseTidgan sperad da aregawadmde” (surgulaZe<br />

2006: 196; Sdr.: anderZi 1984: 62). `nikofsiT darubandamdis” (qca II: 94,<br />

103, 168, 243, 293).<br />

29<br />

dasavleT saqarTvelos – egrisad. analogiuri viTarebaa<br />

`mefeTa cxovrebaSi~, romelSic leonti mroveli<br />

afxazeTsa da egriss erTmaneTis gverdigverd ixseniebs<br />

da wers: `amisve aderkis mefobasa Sina movides aTormetTa<br />

wmidaTa mociqulTaganni andria da sÂmon kananeli<br />

afxazeTs da egriss~.<br />

`megrelTa~ moqcevis istoria `mefeTa cxovrebaSi~<br />

ramdenime istoriuli wyaros gaTvaliswinebiTaa Setanili.<br />

wm. andrias qadagebis marSrutSi Sinagani eTiopia<br />

(kolxeTi, egrisi) da misi qalaqebi ixsenieba iseT<br />

adreul teqstSi, rogoricaa `mociqulTa mosaxsenebeli~;<br />

`mimoslvis~ efTvimeseuli Targmanis mixedviT,<br />

samegrelos (lazikis) qalaq trapezuntSi (`sofelsa<br />

megrelTasa~) wm. andriam pirvelive misioneruli<br />

mogzaurobis dros iqadaga, meore mogzaurobis dros<br />

ki moaqcia es qalaqi:<br />

`miiwia trapezundad, qalaqsa mas samegreloÁsasa,<br />

sada-igi mkÂdr iyvnes, viTarca vTqu, kacni ugulisÃmoni<br />

da ugunurni. TÂnier, maTca Seiwynares qadagebaÁ mociqulisaÁ~<br />

(gv. 187).<br />

efTvime aToneli `mimoslvaSi~ `samegrelod~ (`qalaqsa<br />

mas samegrelosisasa~) `lazikas~ Targmnis. igive<br />

viTarebaa `maqsime aRmsareblis cxovrebis~ miseul<br />

TargmanSic (beraZe 1993: 459).<br />

zemodasaxelebul wyaroebze dayrdnobiT, leonti<br />

mroveli wers: `andria moaqcivna megrelni~ (qca I: 38),<br />

magram saerTod ar ixseniebs trapezunts – samegrelos<br />

(lazikis) qalaqs, sadac, `mimoslvis~ mixedviT, wm.<br />

andriam orjer iqadaga. amiT leonti mrovelTan<br />

`egrisi~ ufro farTo mniSvnelobas iZens, vidre<br />

`mimoslvaSi~ naxsenebi `samegrelo~, radgan lazikas-<br />

Tan erTad igi moicavs mTel dasavleT saqarTvelos<br />

afxazTa saerisTavomde.<br />

leonti mrovelTan samociqulo qadagebis qarTul<br />

marSrutSi trapezuntis mouxseneblobas Tavisi mizezi<br />

hqonda. marTalia, igi qarTveluri tomebiT, lazebiT,<br />

30


iyo dasaxlebuli da `kolxTa qalaqadac~ iwodeboda,<br />

magram rogorc sinopeli berZnebis mier daarsebuli<br />

axalSeni da elinuri qalaqi, 1205 wlamde, vidre trapizonis<br />

imperia Seiqmneboda, Sedioda jer romis, Semdeg<br />

bizantiis politikur sazRvrebSi, xolo ierarqiulad<br />

yovelTvis konstantinopolis sapatriarqos eqvemdebareboda<br />

(georgika IV: 11, 191, 300).<br />

leonti mrovelis `mefeTa cxovrebaSi~, aseve `mimoslvis~<br />

teqsts ukavSirdeba andria mociqulis qadageba<br />

`gzasa klarjeTisasa~. `mimoslvaSi~, marTalia, klarjeTi<br />

naxsenebi ar aris, magram aRniSnulia, rom wm.<br />

andria mesame mogzaurobis dros sxva mociqulebTan<br />

erTad moadga `queyanasa qarTlisasa da vidre mdinaredmde<br />

Woroxisa daucxromelad qadagebdes saxelsa<br />

RmrTisasa~ (gv. 189). klarjeTi Woroxis xeobaSi mdebareobs,<br />

amitom leonti mroveli akonkretebs: wm. andria<br />

`warvida gzasa klarjeTisasa~ (Sdr.: anania [jafariZe]<br />

2009: 121).<br />

rac Seexeba aderki mefis mier axladmoqceul samegreloSi<br />

warmarTobis isev gavrcelebas, amgvar cnobas<br />

leonti mroveli verc `mimoslvaSi~ ipovida da verc<br />

sxva berZnul wyaroSi. am SemTxvevaSi avtori cdilobs<br />

axsnas wm. ninos misioneruli Rvawlis aucilebloba<br />

wm. andrias mier ukve ganaTlebul saqarTveloSi.<br />

sagulisxmoa, rom leonti mrovels aderkis mefobis<br />

qronikaSi, mociqulTa qadagebis win, Seaqvs qristes<br />

kvarTis istoria da sagangebod acxadebs, rom<br />

emyareba `moqcevasa qarTlisasa~:<br />

`warvides aqaT elioz mcxeTeli da longinoz<br />

karsneli. da mun daxudes juarcmasa uflisasa da maT<br />

moiRes muniT kuarTi uflisa, elioz mcxeTelman da<br />

longinoz karsnelman, viTarca weril ars ese gancxadebulad<br />

`moqcevasa qarTlisasa~ (gv. 36).<br />

`moqcevaÁ qarTlisaÁ~ `ninos cxovrebis~ leonti<br />

mroveliseuli redaqciis ZiriTadi wyaroa da, cxadia,<br />

mrovelma episkoposma kargad uwyis, rom mociqulTa<br />

31<br />

saqarTveloSi (qarTlSi) qadagebis istorias es teqsti<br />

gverds uvlis. metic, `ninos cxovrebis~ axal, rigiT<br />

meore redaqciaSi leonti mrovels sityvasityviT Seaqvs<br />

`moqcevaÁs~ cnoba, romelSic uaryofilia mociqulTa<br />

qadagebis faqti:<br />

`etyodes salome ujarmeli da peroJavri sivneli da<br />

maT Tana erisTavni da mTavarni hkiTxvides, Tu `vina anu<br />

sadaT moxved ama queyanasa macxovrad Cuenda, anu sadaTme<br />

iyo aRzrda Seni, dedofalo... rameTu esera gÂswavies Sen<br />

mier, viTarmed yofil arian winaswarmetyuelni pirvel<br />

Zisa RmrTisa, da Semdgomad mociqulni Tormetni da<br />

sxuani samocdaaTni, da Cuenda aravin moavlina RmerTman,<br />

garna Sen, da viTar ityÂ, viTarmed tyue vari me, anu viTar<br />

ucxo~ (qca I: 126-127).<br />

leonti mrovelis mier `moqcevaÁs~ am monakveTis<br />

`ninos cxovrebis~ teqstSi datovebas erTaderTi gamarTleba<br />

aqvs: rogorc ukve aRvniSneT, salome ujarmeli,<br />

peroJavri sivnieli da `yovelni mTavarni~<br />

sityvebSi `Cuenda aravin moavlina RmerTman~ qarTlis<br />

samefos im regionebs gulisxmoben, sadac mociqulebs<br />

ar uqadagiaT da arc qristianuli Temebi dauarsebiaT.<br />

amaze miuTiTebs is faqtic, rom leonti mrovels<br />

mociqulTa misioneruli moRvaweobis arealSi Seaqvs<br />

mxolod dasavleTi da samxreTi saqarTvelos regionebi:<br />

`amisve aderkis mefobasa Sina movides aTormet-<br />

Ta wmidaTa mociqulTaganni andria da sÂmon kananeli<br />

afxazeTs da egriss. da mun aResrula wmida sÂmon<br />

kananeli qalaqsa nikofsisasa, sazRvarsa berZenTasa.<br />

xolo andria moaqcivna megrelni da warvida gzasa<br />

klarjeTisasa~ (qca I: 38, 42).<br />

amgvarad, mociqulTa qadagebasTan dakavSirebiT,<br />

leonti mrovelis `mefeTa cxovrebaSi~, `ninos cxovrebasa~<br />

da aderki mefis qronikas Soris winaaRmdegoba<br />

ar arsebobs, riTac erTxel kidev ecleba safuZveli<br />

iv. javaxiSvilis mosazrebas, TiTqos `moqcevaÁ qarTlisaÁ~<br />

ar cnobdes saqarTvelos eklesiis samociqulo<br />

xasiaTs.<br />

32


leonti mroveli sxva mxrivac cdilobs axsnas wm.<br />

ninos misioneruli moRvaweobis aucilebloba da aRni-<br />

Snavs, rom qristianuli Temi saqarTveloSi imave aderkis<br />

dros moispo: mociqulTa mier moqceul samegreloSi<br />

mefem kvlav warmarToba gaavrcela, klarjeTis<br />

erisTavi ki Serisxa wm. andrias cocxlad gaSvebis<br />

gamo.<br />

sagulisxmoa, rom sakiTxis analogiur axsnas<br />

gvTavazobs leonti mrovelis Tanamedrove efrem mcirec,<br />

rac naTlad miuTiTebs am problemis aqtualurobaze<br />

XI saukunis meore naxevris qarTul sazogadoebriv<br />

azrovnebaSi.<br />

efrem mcire (XI s.-is II nax.) Sav mTaze (siriaSi)<br />

giorgi mTawmidelis Semdeg damkvidrda. man saqarTvelos<br />

qristianizacias specialuri mecnieruli gamokvleva<br />

`uwyebaÁ mizezsa qarTvelTa moqcevisasa, Tu<br />

romelTa wignTa Sina moiÃsenebis~ miuZRvna. rogorc k.<br />

kekeliZe wers, `aRniSnuli Txzulebis SekveTa da<br />

dawera Sedegi unda iyos im kamaTisa, romelic 1057<br />

wels moxda giorgi mTawmidelsa da antioqiis patriarq<br />

Teodosis Soris. rogorc viciT, swored maSin<br />

wamoiWra sakiTxi im wyaroebis Sesaxeb, romlebSic<br />

gaTvaliswinebuli unda yofiliyo efremis mier wamoyenebuli<br />

Tezisebi. giorgi mTawmidelma maSin mxolod<br />

erTi wyaros dasaxeleba moaxerxa – andria mociqulis<br />

`mimoslvisa~, magram es ar iyo sakmao da amitom am<br />

saqmis mecnierulad Sesruleba da savsebiT amowurva<br />

Savi mTis qarTvelebma miandves efrems, romelic giorgis<br />

aqedan wasvlis Semdeg medgrad agrZelebda da<br />

amtkicebda mis literaturulsa da saeklesio-praqtikul<br />

tradiciebs~ (kekeliZe 1980: 263).<br />

`uwyebaÁSi~ efrem mcire `mociqulTa mimoslvaze~<br />

dayrdnobiT aRniSnavs, rom wm. andriam iqadaga afxazeTSi<br />

(am termins efremi iyenebs dasavleTi saqarTvelos,<br />

`afxazeTis samefos~ mniSvnelobiT) da damatebiT<br />

33<br />

gvauwyebs, rom aRmosavleT saqarTveloSi – qarTlSi<br />

qristianoba gaavrcela barTlome mociqulma:<br />

`iTqumis CuenTÂsca `mimoslvasa Sina wmidaTa<br />

mociqulTasa~ andria pirvelwodebulis mier qadagebaÁ<br />

Soris avazgiaÁsa, romel ars afxazeTi da mier warvlaÁ<br />

ovseTad da kualad barTlomes mier mimovlaÁ CrdiloeTisaÁ,<br />

romel ars qarTli~ (efrem mcire 1959: 4).<br />

barTlome mociquli somexTa ganmanaTleblad iTvleboda:<br />

`somxeTi barTolomeos mociqulsac xvda wilad.<br />

igi CvenSi, qalaq arebanosSi gardaicvala~ – wers<br />

movses xorenaci (xorenaci 1984: 130). `klarjul mravalTavSi~<br />

ki naTqvamia, rom mociqulma `daiZina urbanas<br />

qalaqsa Sina didsa somxiTisasa~ (mravalTavi 1991:<br />

388). somxiTi qvemo qarTlis istoriuli saxelwodebaa<br />

da, SesaZloa, efrem mciris TxzulebaSi `barTlomes<br />

mier mimovlaÁ CrdiloeTisaÁ, romel ars qarTli~<br />

barTlome mociqulis somxiTSi qadagebas gulisxmobdes<br />

50 .<br />

mociqulTa qadagebis Semdeg wm. ninos misionerobis<br />

faqts 51 efrem mcire, leonti mrovelis msgavsad,<br />

saqarTveloSi kerpTayvanismcemlobis isev gavrcelebiT<br />

xsnis da analogad mohyavs berZnebis magaliTi:<br />

`amaT wmidaTa samociquloni moZRurebisa TeslTa<br />

aneulni mraval Jam daipyra RuarZlman mekerpeTaman ara<br />

xolo Cuen Soris, aramed TÂT maT berZenTaca Soris,<br />

vidre JamTadmde meored pavled zeciT wodebulisa didisa<br />

kostantinesTa. amis keTilad msaxurisa mefisa JamTa<br />

RmerTman, romelman didTa da mravalTeslTa tomTaTÂs<br />

`<br />

50 wm. barTlome saqarTvelos misioneradaa miCneuli gviandel<br />

wyaroebSic. a. lambertis cnobiT, `samcxis provinciaSi aris erTi<br />

eklesia, romelic miZRvnilia wm. barTlomesadmi. am ukanasknelma,<br />

xalxuri gadmocemis Tanaxmad, Tavisi qadagebiT am mxareSi qristianoba<br />

gaavrcela, am saepiskoposo eklesiis episkoposs iSxnels uwodebdnen~<br />

(tabaRua 1984: 56). klarjeTSi (miZnaZoroSi) inaxeboda<br />

`nawilni wmidisa barTlome mociqulisani” (andria 2009: 147).<br />

51 efrem mcire gasagebi mizezis gamo berZnul wyaroebs emyareba,<br />

amitom wm. ninos Rvawls aRwers ara `moqcevaÁ qarTlisaÁs~ (anu<br />

qarTuli wyaros) mixedviT, aramed berZeni avtoris – Teodorite<br />

kvirelis `saeklesio istoriis~ mixedviT.<br />

34


izruna, arca Cuen mcireni dagÂtevna uRuawad, aramed<br />

esreT ganago kualad aRmowodebaÁ Cueni~ (gv. 4).<br />

wm. ninos misioneruli Rvawlis aucileblobaze<br />

TiTqmis identuria ruis-urbnisis saeklesio krebis<br />

poziciac. `ruis-urbnisis krebis ZeglisweraSi~ (1104 w.)<br />

naTqvamia:<br />

`pirvelwodebuli andria... vidre Cuendamdeca moiwia<br />

da qadaga sacxorebeli qadagebaÁ saxarebisaÁ yovelsa queyanasa<br />

saqarTveloÁsasa da uricxuni simravleni erTani<br />

ganaSorna sacTurisagan mrCobl eSmakeulebisa... daRaTu<br />

erman qarTlisaman simravlesa Sina Jamisasa daiviwya qadagebaÁ<br />

igi mociqulisaÁ da sacTurisave mimarT kerpTaÁsa<br />

miaqcia... vinaÁTgan samasni mciredTa sxuaTa Tana mefed qadagebadmde<br />

didisa kostantinessa Soris gardaÃdes weliwadni,<br />

romel-igi pirvelad qristiane iqmna mefeTa Soris...<br />

amisTave ukue JamTa sruliad momxedna Cuenca aRmosavalman<br />

maRliT da dedakacisa visme mier tyueqmnilisa,<br />

romelsa-igi nunnad kappadokielad aqa sadme povnilnica<br />

qadageben wignni saeklesioTa moTxrobaTani~ (sjuliskanoni<br />

1975: 545-546) 52 .<br />

`Zeglisweris~ damowmebul monakveTSi gvaqvs mniSvnelovani<br />

siaxle, riTac is konceptualurad gansxvavdeba<br />

efrem mciris `uwyebaÁsagan~, romlis mixedviTac, wm. andria<br />

saqarTvelos erTi nawilis – `afxazeTis~ ganmanaTlebelia,<br />

xolo barTlome meore nawilisa – qarTlisa.<br />

`ZeglisweraSi~ mociqulTa qadagebis amgvar gaazrebas<br />

cvlis wm. andrias `sacxorebeli qadagebaÁ saxarebisaÁ<br />

yovelsa queyanasa saqarTveloÁsasa~, riTac wm. andria<br />

cxaddeba sruliad saqarTvelos ganmanaTleblad da misi<br />

eklesiuri da politikuri erTianobis safuZvlad.<br />

`Zegliswera~ analogiur Sefasebas aZlevs wm. ninos<br />

misionerul moRvaweobasac. andria mociqulis msgavsad,<br />

kapadokielma qalwulmac Tavisi qadagebiT `sarwmunoebisa<br />

mimarT TÂsisa miizida yoveli savsebaÁ yovlisa qarTvelTa<br />

naTesavisaÁ~ (sjuliskanoni 1975: 546).<br />

`<br />

52 wm. ninos saxelze Seqmnil troparsa da gviandel sagaloblebSi<br />

qarTvelTa ganmanaTlebeli qalwuli `andrias qadagebis warmar-<br />

Tebad~ da `qarTvelTa meandried~ iwodeba (jiqia 2008: 52-54).<br />

35<br />

andria mociqulis qadageba `ninos cxovrebaSi~<br />

`ninos cxovrebis~ metafrasuli redaqciis SesavalSi<br />

arsen beri 53 vrclad mogviTxrobs wm. andria mociqulis<br />

saqarTveloSi qadagebaze (arsen beri 1971: 9-10). k. kekeli-<br />

Zes aRniSnuli aqvs, rom Txzulebis es monakveTi emyareba<br />

`andria mociqulis mimoslvis~ efTvimeseul Targmans<br />

(kekeliZe 1980: 313). CvenTvis mniSvnelovania am ori Txzulebis<br />

urTierTmimarTebis nebismieri niuansi, amitom paraleluri<br />

teqsti srulad mogvyavs:<br />

`andria mociqulis mimoslva~ arsen beris `ninos cxovreba~<br />

`xolo RmerTSemosili andrea...<br />

ganaCina qadagebad naTesavTa<br />

aRmosavalisa da CrdloÁsaTa,<br />

vidre makedoniad da aqaiadmde~<br />

(gv. 165). `miiwines tÂaned,<br />

romeli-igi ars qalaqi queyanasa<br />

kabadukiisasa~ (gv. 167).<br />

`movides sinoped qalaqad,<br />

pontoÁsa zRÂs kided~ (gv. 168).<br />

`da miiwia trapezuntad, qalaqsa<br />

mas samegreloÁsasa, sada-igi<br />

mkÂdr iyvnes, viTarca vTqu,<br />

kacni ugulisÃmoni da ugunurni.<br />

TÂnier, maTca Seiwynares<br />

qadagebaÁ mociqulisaÁ. mier<br />

warvida da mivida neokesarias...~<br />

36<br />

`xolo WeSmaritebisa igi<br />

mosaxele, yovlad qebuli<br />

mociquli andria, friadsa<br />

nawilsa soflisasa<br />

mqadagebeli WeSmaritebisaÁ,<br />

movida raÁ<br />

kabadukiad,<br />

pontod<br />

da merme trapezuntad<br />

da kualad neokesariad,<br />

`<br />

53 `ninos cxovrebis~ metafrasuli redaqciis avtorad `Zveli qarTuli<br />

agiografiuli literaturis Zeglebis~ mesame tomSi dasaxelebulia<br />

arsen beri (Sdr.: kekeliZe 1980: 311). i. lolaSvilisa da e.<br />

gabiZaSvilis mosazrebiT, arsen beri da arsen iyalToeli erTi da<br />

igive piria (lolaSvili 1978: 31-32). am mosazrebas mecnierTa didi<br />

nawili iziarebs.


(gv. 187). `...xolo neokesariiT<br />

ganvida da mimovidoda adgiliTadgilad<br />

da ganhfenda<br />

qadagebasa mas<br />

RmrTismsaxurebisasa,<br />

[`movidodes qalaqiTi-qalaqad<br />

da sofliTi-soflad.<br />

aswavlides<br />

erTa~ - gv. 189]<br />

vidre miiwia samosatelTa<br />

didsa mas qalaqsa, romel ars<br />

sazRvarsa parTTasa~ (gv. 187)<br />

`samosatiT warvida da aRvida<br />

ierusalÀmd, raÁTa yos<br />

paseqi wmidisa dedoflisa<br />

RmrTismSobelisa Tana da dayo<br />

mun, vidre martÂliadmde.<br />

Semdgomad martÂliisa<br />

ganvida kualad saqmesa<br />

qadagebisasa da iyvnes mis Tana<br />

mogzaur sÂmon, romelsa ewoda<br />

kananeli da mataTia,<br />

romeli iwoda iudaÁs wil,<br />

da Tadeos.<br />

miiwines ukue edese qalaqad,<br />

sada-igi daSTa Tadeos<br />

avgaroz mTavrisa Tana...<br />

xolo didebuli andrea sxuaTa<br />

maT Tana movidodes qalaqiTiqalaqad<br />

da sofliTi-soflad.<br />

aswavlides erTa da iqmodes<br />

saswaulTa<br />

da esreT moiwines queyanad<br />

37<br />

da mimovidoda qalaqadqalaqad<br />

da soflad-soflad<br />

da uqadagebda<br />

sityuasa cxorebisasa,<br />

mivida samusatelTa<br />

didsa mas qalaqsa, romel ars<br />

sazRvarsa sparsTasa,<br />

mier aRvida<br />

ierusalemd, raÁTa aRasrulos<br />

paseqi yovladwmidisa<br />

RmrTismSobelisa winaSe.<br />

da Semdgomad martÂliisa<br />

kualad ganvida saqmesa mas<br />

qadagebisasa, romlisa Tana<br />

iyvnes simon<br />

kananeli da mataTia<br />

da Tadeoz.<br />

da miiwines ra edesad,<br />

Tadeoz daSTa mun,<br />

xolo didebuli andria orTa<br />

maT Tana vidoda qalaqiTiqalaqad<br />

da sofliTi-soflad,<br />

aswavebdes da iqmodes<br />

saswaulTa<br />

saxeliTa qristesiTa,<br />

vidremdis miiwines queyanasa<br />

qarTlisa<br />

da vidre mdinaredmde Woroxisa<br />

daucxromelad qadagebdes<br />

saxelsa RmrTisasa. da merme<br />

STavides sosangelTa sofelsa.<br />

xolo mas queyanasa mTavrobda<br />

dReTa maT<br />

dedakaci vinme mTavari,<br />

romelsaca hrwmena qadagebaÁ<br />

mociqulTaÁ da mataTia sxuaTa<br />

maT Tana mowafeTa daSTa<br />

maT kerZoTa~ (gv. 188-189).<br />

`mravalni erni moaqcines da<br />

gananaTles~ (gv. 189)<br />

`...da vidre mdinaredmde<br />

Woroxisa daucxromelad<br />

qadagebdes saxelsa RmrTisasa.<br />

da merme STavides<br />

sosangelTa sofelsa...~ (gv. 189)<br />

`xolo didi<br />

andrea, sÂmoniTurT<br />

Sevides queyanasa ovseTisasa<br />

da miiwines qalaqad, romelsa<br />

ewodebis fostafor...<br />

mier warvides da Sevides<br />

queyanasa afxazeTisasa<br />

da sevastiad qalaqad<br />

mivides da uqadages sityuaÁ<br />

RmrTisaÁ da mravalTa<br />

Seiwynares...~ (gv. 189-190).<br />

38<br />

qarTvelTasa<br />

da uqadages sityuaÁ<br />

cxorebisaÁ.<br />

iyo vinme<br />

maT kerZoTa<br />

dedakaci mTavari,<br />

romelsa hrwmena qadageba<br />

mociqulisa da mataTia sxuaTa<br />

Tana mowafeTa daadgra<br />

mun;<br />

da mravalni moaqcines<br />

sarwmunoebad da mecnierebad<br />

WeSmaritebisa, vidodes<br />

da aswavebdes<br />

vidre mdinared<br />

Woroxadmde da<br />

soflebTa nigalisaTa.<br />

xolo didebuli mociquli<br />

andria simoniTurT<br />

sxuaTa Tana<br />

warvida ovseTad<br />

da mier kualad<br />

afxazeTad<br />

da sevastopolid,<br />

romel ars cxumi.<br />

qadagebda da aswavebda da<br />

uricxuTa erTa moaqcevda<br />

sarwmunoebad.


39<br />

xolo mefe qarTvelTaÁ da<br />

umravlesi kerZo queyanisa<br />

CrdiloÁsaÁ daSTa masve<br />

sibnelesave da sacTursa<br />

kerpTmsaxurebisasa~ (gv. 9-10).<br />

paralelur teqstSi kargad Cans, rom `ninos<br />

cxovreba~ SerCeviT, magram TiTqmis sityvasityviT<br />

imeorebs `mimoslvis~ calkeul monakveTebs:<br />

a) wm. andrias pirveli misioneruli mogzaurobidan<br />

mxolod kapadokia, ponto da trapezunti ixsenieba. am<br />

ukanasknel, saerTo punqtze mibmulia meore mogzaurobis<br />

istoria, magram gamotovebulia `megrelTa~<br />

moqcevis epizodi;<br />

b) arseni mogviTxrobs mociqulis meore mogzaurobis<br />

daskvniT nawilze (samosati, ierusalimi) da<br />

ZiriTadad gadmogvcems wm. andrias mesame mogzaurobis<br />

istorias (edesa, qarTli, Woroxi, afxazeTi, sevastia).<br />

sagulisxmoa, rom avtors cvlilebebi Seaqvs pirvelwyarodan<br />

damowmebul citatebSi, ris gamoc mis<br />

TxzulebaSi transformacias ganicdis `mimoslvis~<br />

qarTuli Targmanis monacemebi:<br />

1) erT SemTxvevaSi (`vidremdis miiwines queyanasa<br />

qarTvelTasa da uqadages sityuaÁ cxorebisaÁ~) gamotovebulia<br />

cnoba Woroxisa da sosangeTis Sesaxeb –<br />

`mimoslvaSi~ Sesabamis adgilze weria, rom mociqulebi<br />

`esreT moiwines queyanad qarTlisa da vidre mdinaredmde<br />

Woroxisa daucxromelad qadagebdes saxelsa<br />

RmrTisasa. da merme STavides sosangelTa sofelsa~:<br />

`andria mociqulis mimoslva~ arsen beris `ninos cxovreba~<br />

`da esreT moiwines queyanad<br />

qarTlisa<br />

`vidremdis miiwines queyanasa<br />

qarTvelTasa<br />

da vidre mdinaredmde Woroxisa<br />

daucxromelad qadagebdes<br />

saxelsa RmrTisasa. da merme<br />

STavides sosangelTa sofelsa.<br />

xolo mas queyanasa mTavrobda<br />

dReTa maT<br />

dedakaci vinme mTavari,<br />

romelsaca hrwmena qadagebaÁ<br />

mociqulTaÁ~ (gv. 188-189).<br />

40<br />

da uqadages sityuaÁ<br />

cxorebisaÁ.<br />

iyo vinme<br />

maT kerZoTa<br />

dedakaci mTavari,<br />

romelsa hrwmena qadagebaÁ<br />

mociqulisaÁ~.<br />

`mimoslvis~ `qarTlis qveyanas~ arseni cvlis `qar-<br />

TvelTa qveyniT~. aRar Cans, rom `dedakaci mTavari~<br />

sosangeTis mkvidria. `ninos cxovrebis~ mixedviT, igi<br />

zogadad `qarTvelTa qveyanaSi~ cxovrobs da qristes<br />

Seudgeba mociqulTa qadagebis Semdeg, magram cota<br />

qvemoT arseni isev ubrundeba `mimoslvis~ amave monakveTs<br />

da wers, rom mataTam da sxva mociqulebma `dedakaci<br />

mTavris~ samflobeloSi bevri moaqcies qristianobaze<br />

da iqadages mdinare Woroxamde. am dros<br />

maTTan erTadaa wm. andriac: `mataTia sxuaTa Tana<br />

mowafeTa daadgra mun; da mravalni moaqcines sarwmunoebad<br />

da mecnierebad WeSmaritebisa, vidodes da<br />

aswavebdes vidre mdinared Woroxadmde da soflebTa<br />

nigalisaTa. xolo didebuli mociquli andria simoniTurT<br />

sxuaTa Tana warvida ovseTad~. amgvarad,<br />

andria, simoni da sxva mociqulebi ovseTSi midian,<br />

xolo mataTa `dedakaci mTavris~ samflobeloSi rCeba;<br />

2) siaxlea wm. andrias misionerul marSrutSi<br />

nigalis Setana. amiT arseni leonti mroveliseul<br />

tradicias agrZelebs (Sdr.: `warvida gzasa klarjeTisasa~):<br />

nigali iseve, rogorc klarjeTi, Woroxis auzis<br />

qveyanaa. magram am SemTxvevaSi avtors sxva argumentic<br />

aqvs. arsenis teqstSi nigali `mimoslviseuli~ Woroxis<br />

(`vidre mdinaredmde Woroxisa~) adgils ki ar ikavebs,


aramed cvlis pirvelwyaroSi naxseneb sosangeTs. paraleluri<br />

teqsti cxadyofs, rom dedniseuli gamoTqmis<br />

`sosangelTa sofelsa~ nacvlad `ninos cxovrebaSi~<br />

weria: `soflebTa (!) nigalisaTa~.<br />

`andria mociqulis mimoslva~: arsen beris `ninos cxovreba~:<br />

`...da vidre mdinaredmde<br />

Woroxisa<br />

daucxromelad qadagebdes<br />

saxelsa RmrTisasa. da merme<br />

STavides<br />

sosangelTa sofelsa...~ (gv. 189)<br />

41<br />

`vidre mdinared<br />

Woroxadmde da<br />

soflebTa nigalisaTa~.<br />

rogorc Cans, toponimi `sosangeTi~ XII saukuneSi<br />

aRar arsebobda. garda amisa, axsnas saWiroebda is, Tu<br />

ratom Secvala efTvime aTonelma berZnuli `sosania~<br />

qarTuli `sosangeTiT~, amitom arseni ganmartavs mas,<br />

rogorc nigals, radgan sityva `sosangelTa~ qaragmad<br />

miaCnia: sõsa ng̃elTa > so(fel)sa n(i)g(al)elT(as)a ><br />

soflebTa nigalisaTa.<br />

amgvarad, `soflebTa nigalisaTa~ unda miviCnioT<br />

`mimoslviseuli~ `sosangelTa soflis~ ganmartebad.<br />

miT ufro, rom wm. andrias misionerul marSrutSi<br />

damatebiTi geografiuli punqtis CarTva moulodnelic<br />

iqneboda arsen berisgan – ruis-urbnisis `Zeglisweris~<br />

erT-erTi avtorisgan: es daarRvevda saeklesio<br />

krebaze miRebul zogaderovnul koncefcias, romlis<br />

mixedviTac, wm. andriam `qadaga sacxorebeli qadagebaÁ<br />

saxarebisaÁ yovelsa queyanasa saqarTveloÁsasa~;<br />

3) wm. andrias misioneruli moRvaweobis geografiis<br />

ganmartebis mizniT arseni `mimoslvis~ eqscerpts cota<br />

qvemoTac cvlis da geografiul glosaSi aRniSnavs,<br />

rom sevastopols mis dros cxumi hqvia;<br />

4) CanarTis bolos avtori axasiaTebs mociqulTa<br />

qadagebis Semdeg saqarTveloSi Seqmnil religiur vi-<br />

Tarebas: `mefe qarTvelTaÁ da umravlesi kerZo queyanisa<br />

CrdiloÁsaÁ daSTa masve sibnelesave da sacTursa<br />

kerpTmsaxurebisasa~, aman ki Seqmna wm. ninos misioneruli<br />

Rvawlis aucileblobao.<br />

arseni mocemul SemTxvevaSic leonti mrovelis<br />

`mefeTa cxovrebas~ exmianeba, radgan `ninos cxovrebaSi~<br />

naxsenebi `mefe qarTvelTa~ igive aderki mefea.<br />

rac Seexeba gamoTqmas `umravlesi kerZo queyanisa<br />

CrdiloÁsa~, masSi igulisxmeba saqarTvelos is mxareebi,<br />

sadac, `qarTlis cxovrebis~ mixedviT, mociqul-<br />

Tagan `aravin moavlina RmerTman~. cxadia, aqve unda<br />

vigulisxmoT warmarTobaze `iZulebiT kualadve miqceulni<br />

megrelnic~.<br />

42


galobani anCis xatisani<br />

wm. andria mociqulis saqarTveloSi qadagebis<br />

faqti originalurad gaiazra ioane anCelma (rkinaelma),<br />

romelmac Tamaris zeobis dros, 1184-1193 wlebSi,<br />

dawera himnografiuli kanoni `galobani anCis xatisani~,<br />

akrostiqiT: `saSinelsa anCisa xatsa ugalob undo<br />

iovane anCeli~ (sulava 2003: 113). sagaloblis mixedviT,<br />

wm. andria saqarTveloSi hierapolisidan54 Semovida da<br />

anCaSi macxovris xati SemoabrZana:<br />

`inebe raÁ moqcevaÁ Cueni, urwmunoTa, sarwmunoebad,<br />

qriste RmerTo saxiero, xati gankacebisa Senisa mociqulisa<br />

andriaÁs mier gamogÂbrwyinve~ (IV,1);<br />

`andria, Tavi mociqulTa, pirvelwodebuli, mowafe<br />

meufisa didisa idideboden yovelTagan, uRaRTa RadoTa<br />

klarjeTisaTa ierapoliT movida da xati ese saSineli<br />

Cuen, mosavTa misTa, moguaniWa~ (VIII,3) (sulava 2003: 298-299).<br />

wm. andrias qadageba `uRaRTa RadoTa klarjeTisaTa~<br />

exmianeba mociqulis misioneruli marSrutis<br />

leonti mroveliseul lokalizacias `gzasa klarje-<br />

Tisasa~ (qca I: 38).<br />

gamoTqmaSi `uRaRni Radoni~ poeturi samkaulis<br />

funqcias iZens aliteracia, riTac ioane anCeli gadmogvcems<br />

Tanagancdas mociqulTan, romelmac misi eparqiis<br />

sanaxebSi macxovris `saSineli~ xati Semoiyvana.<br />

`galobani anCis xatisanis~ teqstSi gvaqvs ramdenime<br />

siaxle, romlebsac manamde cnobil qarTulenovan<br />

wyaroebSi analogi ar eZebneba:<br />

1) andria mociqulis misioneruli moRvaweobis<br />

nivTier mowmobad anCis macxovris xati cxaddeba;<br />

2) wm. andrias qadagebis literaturul istoriaSi<br />

pirvelad Cndeba geografiuli saxelebi hierapolisi<br />

da anCa.<br />

`<br />

54 hierapolisi // ierapoli – Tanamedrove membiji (siria).<br />

43<br />

anCis enkaustikuri55 xati saqarTvelos eklesiis<br />

erT-erTi udidesi siwmindea. mis Sesaxeb uZveles cnobas<br />

`grigol xanZTelis cxovreba~ gvawvdis, romelSic<br />

aRniSnulia, rom anCis taZari agebuli iyo `saxelsa<br />

zeda wmidisa qristes RmrTisa xatisasa~ (Zeglebi I:<br />

304), e. i. saydari specialurad anCis xats mieZRvna, rac<br />

TavisTavad metyvelebs mis did avtoritetze (aldamiZe<br />

2007: 10).<br />

anCis xati (106 × 71 sm) sagangebod Seiswavla S. amiranaSvilma<br />

da VI-VII saukuneebiT daaTariRa. gamokvlevam<br />

aCvena, rom macxovris gamosaxuleba ekuTvnis xelTuqmneli<br />

xatis ikonografiul tips, romelic IV-V<br />

saukuneebSi siria-palestinaSi iRebs saTaves (amirana-<br />

Svili 1956: 13-21) 56 . aqedan gamomdinare, ioane anCelis<br />

sagalobelSi anCis xatis Tavdapirvel adgilsamyofelad<br />

siriis qalaq hierapolisis gamocxadeba gansazRvruli<br />

tradiciis amsaxveli unda iyos.<br />

gviandel qarTul tradiciaSi anCis xati hierapolisis<br />

ganTqmul xats daukavSirda, romelzec `avgarozis<br />

epistole~ mogviTxrobs.<br />

`avgarozis epistolis~ mixedviT, macxovris `pirsa<br />

zeda dadebiT~ gamosaxuli xelTuqmneli xatis edesaSi<br />

wasvenebamde Tadeoz mociquli SeCerda qalaq hierapolisSi,<br />

mekeceTa dasaxlebaSi, sadac kecze saswaulebrivad<br />

gamoisaxa tilos xatis – mandilionis asli:<br />

`xolo tiloÁ igi misca ufalman Tadeoss mociqulsa<br />

da ubrZana Semdgomad amaRlebisa misisa warslvad edesa<br />

`<br />

55 enkaustikuri anu `cvilovani xatebi~ daawerilia wminda sanTel-<br />

Si gaxsnili ferebis fxvniliT. amgvarive teqnikiTaa Sesrulebuli<br />

wilknis RvTismSoblis xati (IX s.) (sayvareliZe 1976: 90).<br />

56 rogorc S. amiranaSvili aRniSnavs, anCis xatis ganaxlebis dros<br />

(XVII s.) mxatvarma pirvandeli xelTuqmneli gamosaxulebis ikonografiuli<br />

tipi ver gaigo da gadaakeTa e. w. `pantokratoris~<br />

(`yovlismpyroblis~) gamosaxulebad: macxovris pirisaxes biusti<br />

miumata, marcxena xelSi saxareba daaWerina, xolo marjvena xelis<br />

TiTebs kurTxevis niSnis saxe misca (amiranaSvili 1956: 19).<br />

44


qalaqad, gankurnebad sensa da yovelsa cisad-cisad guemulebasa.<br />

da Semdgomad amaRlebisa uflisa warvida Tadeos<br />

sityÂsaebr uflisa. xolo mi-raÁ-iwines Tadeos da misTani<br />

igi qalaqsa erTsa, romelsa ewodebis ierapoli, da<br />

dadges gareSe qalaqisa savanesa mekeceTasa, da dadves<br />

wmidaÁ igi tiloÁ Soris orTa kecTaÁsa, rameTu eSinoda...<br />

mTavarman pova kecsa mas zeda gamosaxuli xati uflisaÁ,<br />

vinaÁ-igi mieaxla wmidasa mas xatsa~ (avgarozi 2007: 132).<br />

hierapolisis mTavarma kecis xati – keramidioni<br />

Tavis qalaqSi daitova, xolo mandilioni (tilos<br />

xelTuqmneli xati) Tadeoz mociqulma da malemsrbolebma<br />

edesaSi Caiyvanes (avgarozi 2007: 133).<br />

ase rom, hierapolisuri keramidioni, romelic<br />

mogvianebiT anCis xatTan gaaigives, edesis mandilionis<br />

pirveli kecze gamosaxuli aslia.<br />

rogorc davinaxeT, anCis xati ikonografiuli<br />

maxasiaTeblebiTa da warmomavlobiT marTlac enaTesaveba<br />

hierapolisur keramidions, magram am ori xatis<br />

gaigivebis safuZveli ar arsebobs. anCis xati ficarzea<br />

gamosaxuli da arc sagaloblis avtori uwodebs mas<br />

`kecis xats~, an `xelTuqmnels~.<br />

z. aleqsiZis azriT, ioane anCelis gamoTqma `xati<br />

ese saSineli~ sxva arafers SeiZleba niSnavdes Tu ara<br />

`xelTuqmnels~ (aleqsiZe 2002: 10), magram es mosazreba<br />

argumentacias moiTxovs. rogorc T. aldamiZe miuTi-<br />

Tebs, saqarTveloSi `saSinels~ uwodeben saswaulmoqmedebiT<br />

ganTqmul xatebs, amitom es zedwodeba anCis<br />

macxovris xatis xelTuqmnelobis dasasabuTeblad ar<br />

gamodgeba (aldamiZe 2007: 20). `avgarozis~ ciklSi sityva<br />

`saSineli~ erTxel gvxvdeba, Tanac ieso qristes<br />

da ara mandilionis epiTetad:<br />

`xolo doni ityÂs, did var me da maRal da saSinel da<br />

cxovel var ukunisamde~ (avgarozi 2007: 138).<br />

45<br />

ioane anCelis sagaloblis mixedviT ki, `saSinelia~<br />

ara marto anCis xati, aramed (1) macxovris saxeli, (2)<br />

ukanaskneli samsjavro da (3) xatis mier aRsrulebuli<br />

saswaulebi:<br />

1) `SegÂwyalen, mowyaleo, qmnilni da didebulni Senni,<br />

romelsa zeda wodebul ars saxeli Seni wmidaÁ da saSineli,<br />

romelTaTÂs ganhkacen sityuaÁ mamisa dausabamoÁsa~ (I.3);<br />

2) `odes-igi hyofde gansjasa Cuensa saSinelebiT, iesu<br />

sityuao RmrTisa saxierebisao, mas Jamsa Semewie da<br />

damitkbi, mravalmowyaleo, da nu moiÃseneb codvaTa da<br />

bralTa CemTa~ (V.1);<br />

3) `odes moviÃsenne saswaulni Senni, uricxuni da<br />

saSinelni, anCis xato saSinelo~ (VIII.1).<br />

cnobili faqti iyo isic, rom edesis mandilioni<br />

944 wlis 16 agvistodan konstantinopolSi inaxeboda,<br />

xolo 966 wels samefo qalaqSi gadaasvenes<br />

hierapolisis keramidionic (yaraulaSvili 2003: 170, 172,<br />

avgarozi 2007: 39). aqedan gamomdinare, saqarTvelo<br />

verc edesis xelTuqmnel xatze ganacxadebda pretenzias<br />

da verc mis hierapolisur aslze. amave mizezebis<br />

gamo, ioane anCeli anCis xats verc `xelTuqmnels~<br />

uwodebda da verc keramidionTan gaaigivebda.<br />

analogiuri, aseve arapirdapiri xasiaTis wanam-<br />

ZRvrebi aqvs anCis hierapolisuri xatis kavSirs wm.<br />

andria mociqulis misionerul RvawlTan, radgan wm.<br />

andriasadmi miZRvnil literaturul ZeglebSi qalaqi<br />

hierapolisi da ierapolisuri keramidioni ar ixsenieba.<br />

samagierod, `andria mociqulis mimoslvaSi~<br />

fiqsirdeba `avgarozis~ apokrifuli ciklis kvali.<br />

kerZod, mociqulis mesame misioneruli mogzaurobis<br />

aRwerisas nikita paflagonieli epifane konstantinopolelis<br />

hagiografiul teqstze dayrdnobiT aRniSnavs,<br />

rom saqarTveloSi Semosvlamde wm. andria qalaq<br />

edesas ewvia da hierapolisuri keramidionis dedani –<br />

46


tilos xelTuqmneli xati moiloca. avtori aqve gadmogvcems<br />

edesis mandilionis mokle istorias:<br />

`miiwines ukue edese qalaqad, sada-igi daSTa Tadeos<br />

avgaroz mTavrisa Tana, romlisadaca ÃeliT uqmneli igi<br />

xati uflisa Cuenisasa iesu qristesi masve Tadeossa<br />

pirvel mierTua da romlisagan meyseulad miiRo mTavarman<br />

man Ãorcieli simrTele da sulieri sarwmunoebaÁ. xolo<br />

didebuli andrea sxuaTa maT Tana movidodes qalaqiTiqalaqad<br />

da sofliTi-soflad. aswavlides erTa da iqmodes<br />

saswaulTa da esreT moiwines queyanad qarTlisa da<br />

vidre mdinaredmde Woroxisa daucxromelad qadagebdes<br />

saxelsa RmrTsasa~ (mimosvla 2008: 188-189).<br />

`mimoslvis~ damowmebuli monakveTidan irkveva, rom<br />

wm. andria ierusalimidan edesaSi Tadeoz mociqulTan<br />

erTad Cavida, manamde ki Tadeozma sneulebiT Sepyrobil<br />

avgaroz mTavarTan xelTuqmneli xati Caiyvana da<br />

`meyseulad miiRo mTavarman man Ãorcieli simrTele<br />

da sulieri sarwmunoebaÁ~.<br />

`avgarozis epistolis~ zemoT damowmebuli fragmenti<br />

informaciulad avsebs `galobani anCis xatisanis~<br />

interteqsts da cxadyofs, rom mociqulTa periodSi<br />

ierusalimidan edesisaSi mimavali misioneruli<br />

gza hierapolisze gadioda, sadac edesis xatis asli<br />

(hierapolisuri keramidioni) gamoisaxa (avgarozi 2007:<br />

131-132).<br />

ase rom, ioane anCelis sagalobelSi dadasturebul<br />

tradicias ramdenime wanamZRvari aqvs:<br />

1) andria pirvelwodebuli saqarTveloSi edesidan<br />

Semovida (`mimoslva~);<br />

2) ierusalimidan edesaSi misvlamde mociqulma<br />

ganvlo hierapolisi (`avgarozis epistole~);<br />

3) edesidan saqarTveloSi Semosulma wm. andriam<br />

iqadaga Woroxis auzis qveynebSi – `vidre mdinaredmde<br />

Woroxisa~ (`mimoslva~);<br />

47<br />

4) qarTul oficialur istoriografias Woroxis<br />

auzis qveynebidan wm. andrias misionerul marSrutSi<br />

klarjeTi Sehqonda (leonti mroveli).<br />

amgvari interteqsti uqmnida safuZvels anCis<br />

macxovris hierapolisuri xatis saqarTvelosTan kav-<br />

Sirs. hierapolisi > edesa > qarTli, `vidre mdinaredmde<br />

Woroxisa~ > klarjeTi > anCa – andria mociqulisa<br />

da anCis xatis am misionerul gzas gulisxmobs<br />

ioane anCeli, roca wers: wm. andria `uRaRTa RadoTa<br />

klarjeTisaTa ierapoliT movida da xati ese saSineli<br />

Cuen, mosavTa misTa, moguaniWa~.<br />

anCis macxovris xatis samociqulo qadagebasTan<br />

kavSiri da hierapolisur keramidionTan memkvidreobi-<br />

Toba ioane anCels imis safuZvelsac uqmnida, rom Tamaris<br />

droindeli saqarTvelos politikuri miRwevebi<br />

am siwmindisTvis daekavSirebina iseve, rogorc ori saukuniT<br />

adre (944-966 ww.) edesis xati gamocxadda bizantiis<br />

uZlevelobis simbolod, magram ioane anCelis<br />

sagalobelSi amgvar gaazrebas ver vxvdebiT.<br />

gansxvavebuli idea wamoayenes XIII saukunis qarTvelma<br />

himnografebma tbel abuserisZem, arsen bulmaisimisZem<br />

da saba svingelozma, romlebmac `galobani<br />

anCis xatisanis~ daweridan oTxi aTeuli wlis Semdeg<br />

xelTuqmneli xatis adgilsamyofelad martyofis RvTaebis<br />

taZari gamoacxades da am siwmindes daukavSires<br />

saqarTvelos `simtkice, Zali da didebaÁ~.<br />

arsen bulmaisimisZe wers:<br />

~qalaqTa mzeman [e. i. konstantinopolma]<br />

tiloÁ, xolo qarTlman<br />

keci daimkÂdra<br />

simdidred sacxorebelad~ (abuserisZe: 129);<br />

`ixarebd dRes, ixarebd,<br />

qarTvelTa sameufoo,<br />

ero morwmuneTao,<br />

48


ameTu arasada umrwemes gyo Sen<br />

qristeman, aramed mogca xati TÂsi~ (abuserisZe 1998: 104);<br />

`erno qarTlisano, gixaroden da<br />

aRipyreniT Ãelni da madlobaÁ SewireT<br />

xatsa amas yovlad uxrwnelsa ÃeliTuqmnelsa,<br />

rameTu ese ars sameufoÁsa<br />

amis simtkice, Zali da didebaÁ~ (abuserisZe 1998: 119);<br />

`Ä xato qristes RmrTisao,<br />

mefe morwmune Seni,<br />

Sen mier gÂrgÂnosani,<br />

ganamÃneve Zlevad mterTa~ (abuserisZe 1998: 143).<br />

ioane anCelis sagaloblisagan gansxvavebiT, xelTuqmneli<br />

xatis himnografiuli cikli gvauwyebs, rom<br />

saqarTveloSi daivana ara hierapolisuri keramidionis<br />

memkvidre xatma, aramed Tavad xelTuqmnelma xatma,<br />

kerZod, edesis keramidionma – tilos xelTuqmneli<br />

xatis meore aslma, romelsac tbel abuserisZe, arsen<br />

bulmaisimisZe da saba svingelozi martyofis RvTaebis<br />

xatTan aigiveben.<br />

edesis keramidionze cnobebs konstantine porfirogenetis<br />

`TxrobaÁ, Sekrebili TiTosaxeTa TxrobaTagan<br />

avgarozis mimarT waryvanebulisa mis xatisaTÂs qristes<br />

RmrTisa Cuenisa, Tu viTar edesiT konstantinopovles<br />

aRmoiyvanes~ gvawvdis, romelic 944 wels mandilionis<br />

edesidan konstantinopolSi sazeimod gadasvenebis<br />

aRsaniSnavad SeiTxza. misi qarTuli Targmani<br />

Semogvinaxa XIII saukunis erTaderTma xelnawerma (Q-<br />

762). am teqstis mixedviT, arsebobda tilos xelTuqmneli<br />

xatis ori kecze gamosaxuli asli: hierapolisuri<br />

da edesuri keramidionebi. hierapolisuri xati mociqulTa<br />

droindelia, edesis keramidioni ki ramdenime<br />

saukuniT gvian gamoCnda: avgarozis vaJis qristesgan<br />

gandgomis gamo mandilioni edesis galavanSi gadamales<br />

– jer keci aafares win, Semdeg amoyores. swored<br />

49<br />

mandilionis win afarebul kecze aRibeWda `xati da<br />

msgavsebaÁ wmidisa mis da saufloÁsa xatisaÁ~ – misi<br />

meore asli, igive edesis keramidioni. konstantine porfirogenetis<br />

teqstis daweris dros (X s.) es keramidioni<br />

isev edesaSi inaxeboda, rasac Txzulebis qarTuli<br />

Targmanic mowmobs (yaraulaSvili 2003: 173-174).<br />

gansxvavebul istorias gadmogvcems xelTuqmneli<br />

xatis qarTul sagalobelTa cikli. arsen bulmaisimis-<br />

Ze da saba svingelozi gvauwyeben, rom edesis keramidioni<br />

konstantine porfirogenetis teqstis daweramde<br />

ramdenime saukuniT adre, VI saukuneSi, ukve saqarTveloSi<br />

imyofeboda, sadac is erT-erTma asurelma mamam,<br />

anton martyofelma, Semoiyvana. tbel abuserisZis<br />

cnobiT ki, XIII saukuneSi xelTuqmneli xati isev<br />

martyofis taZarSi iyo davanebuli da yovel feriscvalebaze<br />

emTxveodnen mas (abuserisZe 1998: 72, 90-152) 57 .<br />

sainteresoa xelTuqmneli xatis himnografiuli<br />

ciklis Seqmnis istoriac. tbel abuserisZe gvauwyebs,<br />

`<br />

57 martyofis xatis (edesis mandilionis) or saswauls JamTaaRmwereli<br />

(XIV s.) gadmogvcems: 1) muclis salmobiT Sepyrobili<br />

daviT ulu (†1270) `ver gankurnes mkurnalTa, da warmovida cxedriTa,<br />

da viTar moeaxla martomyofsa [martyofsa – E], mivida xatsa<br />

mas ÃeliTuqmarsa, romeli TÂT gamoisaxa tilosa xatisa mier kecsa<br />

zeda. moyvaneba brZana martomyofisa [martyofisa – E] xatisa, da<br />

evedra cremliTa, da Seuvrda da gankurna, viTar uflisa mier<br />

gankurnebuli cxedarsa zeda mdebare da esreT mrTeli movida<br />

palatad tfilisisa~ (qca II: 256); 2) daviT ulu meoredac dasneulda<br />

muclis salmobiT, magram martyofis xatma amjerad dasaja igi da<br />

aRar gankurna `viTar Cueul iyo... amisTÂs romel moaklo<br />

RmrTismsaxureba, da iwyo rRuevad saydarTa da Slad. amisTÂs<br />

aRiRo RmerTman Ãeli wyalobisa~ (qca II: 267).<br />

gadmocemis mixedviT, Temur lengis erT-erTi Semosevis dros<br />

giorgi martyofel episkoposs kecis xati saimedod gadaumalavs.<br />

misi adgilmdebareoba dRemde ucnobia, radgan giorgi male uwamebiaT<br />

da am saidumlos moyvasebisTvis gandoba veRar mouswria<br />

(ioseliani 1847: 11). T. aldamiZis azriT, martyofis xati daikarga<br />

Sah-abasis pirveli Semosevis dros, 1614-1615 wlebSi (aldamiZe 2010:<br />

63). anton martyofelis svinaqsaruli cxovrebis avtori (XVII s.)<br />

wers, rom martyofis xati `ars vidre dReindelad dRedmde<br />

uCinarad~ (aleqsiZe 2001: 11-12).<br />

50


om am sagaloblebis daweris iniciativa mis politikos<br />

Zmebs, erisTavT-erisTavebs abusersa da vardans<br />

ekuTvniT (abuserisZe 1998: 72). bunebrivia, erisTavTerisTav<br />

abuserisZeebs gulwrfeli patriotuli grZnobebi<br />

amoZravebdaT, magram cxadia isic, rom am literaturuli<br />

`manifestiT~ isini mefisadmi erTgulebis dadasturebas<br />

cdilobdnen da XI saukuneSi dakarguli<br />

politikuri gavlenis aRdgenisTvisac zrunavdnen 58 . am<br />

saqmeSi ki, Cans, maT mxars uWerdnen saqarTvelos kaTalikosi<br />

arsen bulmaisimisZe da samefo karis episkoposi<br />

saba svingelosi: `Ä RmTismoyvareo mTavaro<br />

didguariano da saxelmaRalo abuseri~ – mimarTavs<br />

erisTavT-erisTav abusers arsen bulmaisimisZe da misi<br />

TxovniT sagaloblebs qmnis; saba svingelosi ki himnografiuli<br />

kanonis akrostiqSi wers: `qriste RmrTis<br />

xato, meox eqmen vardans~.<br />

ramdenadme gansxvavebulia `galobani anCis xatisanis~<br />

Seqmnis istoria. erTi SexedviT, ioane anCelis<br />

zogadqristianuli da Rrma sarwmunoebrivi RaRadisi<br />

Tavisufali Cans politikuri qveteqstebisgan, magram<br />

es – mxolod erTi SexedviT, radgan sagalobelSi<br />

anCis xatis andria pirvelwodebulis misionerul moRvaweobasTan<br />

dakavSireba xazs usvamda anCis eparqiis<br />

prestiJsa da gansakuTrebul mniSvnelobas saqarTvelos<br />

eklesiaSi.<br />

sagulisxmoa, rom anCis xatis moWedvis iniciativac<br />

ioane anCels ekuTvnis, romelmac es saqme Tavis eparqiaSi<br />

moRvawe cnobil oqromWedels – beqa opizars<br />

miando. magram yvelaze mTavari isaa, rom am SemTxvevaSi<br />

anCeli mTavarepiskoposi RvTivgvirgvinosan Tamar<br />

mefesTan SeTanxmebiT moqmedebda:<br />

`<br />

58 XI s.-is Sua wlebSi bagrat IV-m sula kalmaxels (cixisjvareljayelTa<br />

sagvareulos fuZemdebels) gadasca samcxis strategiuli<br />

da administraciuli centrebi cixisjvari da oZrxe, romlebsac<br />

manamde abuserisZeTa feodaluri gvari ganagebda (qca II: 305).<br />

51<br />

`q., brZanebiTa da nivTisa boZebiTa RmrTivgÂrgÂnosanisa<br />

didisa dedofalT-dedofalisa TamarisaÁTa, me,<br />

ioane anCelman, rkinaelman, Ãelvyav saSinelisa amis<br />

xatisa pativiT moWedvad. mfarvelmca ars mefobisa maTisa<br />

aqa da saukunesa. moiWeda ÃeliTa beqaÁsiTa. qriste,<br />

Seiwyale~ (amiranaSvili 1956: 8).<br />

anCis xatis CarCoze warwerili saxeli `Tamari~<br />

yvelas Seaxsenebda, rom anCis `saSineli xati~ erTiani<br />

da mTliani saqarTvelos salocavi iyo, magram igive<br />

idea ar aris xazgasmuli `galobani anCis xatisanis~<br />

teqstSi da samociqulo qadageba ar aris ganzogadebuli<br />

`yovelsa queyanasa saqarTveloÁsaze~, rasac<br />

ruis-urbnisis saeklesio krebis ganCineba moiTxovda.<br />

Tavis mxriv Sinaarsobrivad anCis xatis warwerac<br />

gansxvavdeba ioane anCelis sagaloblisgan, radgan<br />

masSi andria mociquli arc ki ixsenieba da araferia<br />

naTqvami imaze, rom macxovarma qarTvelebs swored<br />

`mociqulisa andriaÁs mier gamogÂbrwyinva~ anCis<br />

didebuli xati.<br />

sagalobelsa da warweras Soris arsebuli gansxvavebebi<br />

migvaniSnebs, rom XII saukunis saqarTveloSi am<br />

sakiTxebze erTiani azri ar arsebobda, amitom ioane<br />

anCeli siTamames mxolod sagalobelSi iCens da mxolod<br />

aq saubrobs Tavisi kaTedris samociqulo xasiaTze.<br />

`galobani anCis xatisanis~ amgvar qveteqsts aaSkaravebs<br />

misi Sedareba xelTuqmneli xatis sagalobelTa<br />

ciklTan, romelSic saqarTvelos eklesiis mesveurebisa<br />

da erisTavT-erisTav abuserisZeebis mier politikuri<br />

Tematikis xazgasma ioane anCelis himnogragiuli<br />

kanonisadmi mimarTul erTgvar sapasuxo reaqciad<br />

aRiqmeba.<br />

cnobebi ioane anCelis warmomavlobaze mwiria, amitom<br />

Zneli saTqmelia, `galobani anCis xatisanis~ SeqmnaSi<br />

raime saxiT monawileobdnen Tu ara abuserisZeTa<br />

52


konkurenti cixisjvarel-jayelebi, magram gamoricxuli<br />

arc esaa, radgan ioane anCelis deda XII saukunis<br />

saqarTvelos erT-erT gavlenian feodalur gvars eku-<br />

Tvnoda59 .<br />

gasaTvaliswinebelia is faqtic, rom `galobani an-<br />

Cis xatisanis~ gavrcelebis areali didxans ar gascilebia<br />

samcxe-saaTabagos, cixisjvarel-jayelTa feodaluri<br />

gvaris warmomadgenlebi ki am teqsts XIV<br />

saukuneSic kargad icnobdnen, rasac adasturebs anCis<br />

xatis karebis SidamoWedilobaze daculi warwera<br />

(1308-1334 ww.), romelSic samcxis pirveli aTabagi beqa<br />

jayeli ixsenieba:<br />

`sityvao RmrTisa mamisao, Seiwire undoi<br />

ese mkobai wmidis da saSinelisa gankacebisa<br />

Senisa xatisa kuboÁ. patronsa mandaturTuxucessa<br />

beqasa da mianiWe mkuidrebai raTa SenTa Tana<br />

da me da Zeni Cemni guiÃsnen~ (amiranaSvili 1956: 9).<br />

warweraSi meordeba ioane anCelis sagaloblis<br />

cnobili motivebi: specifikuri sityva `undoi~, romelic,<br />

sabas ganmartebiT, `arad saÃmars~ niSnavs, gvxvdeba<br />

`galobani anCis xatisanis~ akrostiqSic: `ugalob<br />

undo iovane anCeli~; aseve ioane anCelis sagalobel-<br />

Tan poulobs paralels gamoTqma `saSineli gankacebisa<br />

Senisa xati~ (Sdr.: `xatsa gankacebisa Senisasa~ – I.1<br />

da Semd.). beqa opizris Wedurobaze sityva `gankacebisa~<br />

ar gvxvdeba (Sdr.: `ioane anCelman, rkinaelman,<br />

Ãelvyav saSinelisa amis xatisa pativiT moWedvad~).<br />

`<br />

59 ioane anCelis biZa (dedis Zma) pavle tbeli dimitri mefem (1125-<br />

1155 ww.) gazarda. amitom ar aris gasakviri, rom pavles disSvilebi<br />

sakmaod dawinaurdnen XII saukunis saqarTvelos eklesiaSi: nikoloz<br />

saRirisZesa da arsen quTaTels mTavarepiskoposis saydari<br />

epyraT, arseni `dimitri mefis mwirveli” iyo, xolo antoni – opizis<br />

winamZRvari. pavle tbels sami da hyavda: cxovreba, guranduxti<br />

da nona (petriwi 1968: 54), magram CvenTvis ucnobia, kerZod romeli<br />

maTganis Svili iyo `galobani anCis xatisanis” avtori.<br />

53<br />

anCis xatis Semdgomi istoria amgvaria: anCis saepiskoposos<br />

gauqmebisa da samcxis gamahmadianebis Semdeg,<br />

kerZod, 1664 wels, xati Tbiliselma vaWarma amirjana<br />

ievanguliSvilma SeiZina, TbilisSi Camoitana da<br />

kaTalikos domenti II-s (1660-1676) mihyida (Jordania<br />

1897: 482). am ukanasknelma ganaaxla macxovris xati da<br />

1675 wels sakaTalikoso saydarSi daasvena, romelsac<br />

SemdgomSi anCisxatis eklesia ewoda. 1686 wels xati<br />

moaWedvina givi amilaxvarma (kaTalikos domenti II-is<br />

Zmam), xolo 1715 wels – kaTalikosma domenti III-m,<br />

romelmac, amasTan erTad, sadResaswaulos axal redaqciaSi<br />

(1718 w.) anCis xatis xseneba 16 agvistos daawesa,<br />

mandilionis edesidan konstantinopolSi gadasvenebis<br />

dRes (amiranaSvili 1956: 10-12; aldamiZe 2007: 11-15).<br />

dResaswaulis 16 agvistos daweseba imaze metyvelebs,<br />

rom domenti III anCis xats xelTuqmnel xatTan<br />

akavSirebda (magram ar aigivebda), ris saSualebasac,<br />

rogorc ukve aRvniSneT, ioane anCelis sagalobelSi<br />

xorcSesxmuli ideebi iZleoda, kerZod, anCis xatis<br />

memkvidreobiTi kavSiri hierapolisur keramidionTan<br />

da misi saqarTveloSi davaneba wm. andrias mier.<br />

domenti III-m `galobani anCis xatisanis~ teqsti<br />

sadResaswauloSi ar Seitana da mxolod imiT Semoifargla,<br />

rom anCis xatis troparSi gaimeora ioane<br />

anCelis himnografiuli kanonis ramdenime motivi da<br />

fragmenti. magram, rac unda gasakviri iyos, troparSi,<br />

ioane anCelis warweris msgavsad, ignorirebulia wm.<br />

andria mociqulis Rvawli:<br />

`litaniobdiT da galobdiT,<br />

aqebdiT da adidebdiT<br />

yoveli suli da yoveli dabadebuli<br />

yovlisa sulisa mxsnelsa da mfarvelsa<br />

saSinelsa anCis xatsa,<br />

romeli uRaRTa RadoT klarjeTsa<br />

54


ierapoliT movida xati ese saSineli.<br />

Cven, mosavTa misTa, moguaniWebs codvaTa Sendobasa<br />

da didsa wyalobasa~ (aldamiZe 2007: 62).<br />

Sdr.: `andria, Tavi mociqulTa, pirvelwodebuli, mowafe meufisa<br />

didisa idideboden yovelTagan, uRaRTa RadoTa klarjeTisaTa<br />

ierapoliT movida da xati ese saSineli Cuen, mosavTa misTa,<br />

moguaniWa~ (VIII,3) (sulava 2003: 298-299).<br />

domenti III kaTalikosis Semdeg `galobani anCis<br />

xatisanis~ teqsti didi xniT miiviwyes, amitom andria<br />

pirvelwodebulis mier anCis xatis saqarTveloSi Semosvenebis<br />

idea aRaravis axsovda. domentis sadResaswaulo<br />

ki sxvadasxvagvari daskvnis gamotanis safuZvels<br />

iZleoda: 16 agvistos gangebaSi anCis xati ixsenieboda<br />

edesis mandilionTan da keramidionTan (martyofis<br />

xatTan) erTad. iqve iyo moyvanili anCis xatis<br />

tropari, arsen bulmaisimisZis sagaloblis fragmenti<br />

da anton martyofelis svinaqsaruli cxovreba (aldamiZe<br />

2007: 34). Sedegmac ar daayovna:<br />

1) domenti jandieriSvilis sadResaswauloSi (A-<br />

220, 1726 w.) anCis xati gaigivebulia anton martyofelis<br />

mier saqarTveloSi Camosvenebul xelTuqmnel<br />

xatTan, anu edesis keramidionTan;<br />

2) xatis gviandel (1825 w.) mxedrul warweraSi ki<br />

anCis xati ukve edesis mandilionTanaa gaigivebuli<br />

(aldamiZe 2007: 54-55).<br />

mxedrul warweraSi damaxinjebulia mandilionis<br />

istoriac: TiTqos xelTuqmneli xati edesidan konstantinopolSi<br />

xatmebrZolobamde gadaiyvanes (da ara 944<br />

wels), xolo konstantinopolidan klarjeTSi (anCaSi)<br />

gadaasvenes xatmebrZoli imperatoris – leon isavrielis<br />

mefobis dros (717-740), rac aseve ar Seesabameba<br />

sinamdviles. am gamogonili istoriis Semdeg meordeba<br />

ioane anCelis warweris mokle Sinaarsi:<br />

55<br />

`xati ese ÃeliT uqmneli pirvelad edesiiTgan<br />

konstantinopolad warmousvenebiaT. da odes leo isavri<br />

da sxuani xatTmbrZolni gamoCndnen, mas Jamsa muniTgan<br />

wamoesvenaT da daesvenaT klarjeTsa saepiskopososa<br />

saydarsa. da nivTis boZebiTa mefeT-mefisa TamarisiTa<br />

ioane anCels patiosnad moeWeda~ (amiranaSvili 1956: 11).<br />

amgvarad, ioane anCelma anCis xati wm. andrias samociqulo<br />

qadagebas da qalaq hierapoliss daukavSira,<br />

kaTalikosma domenti III-m anCis xatsa da hierapolisis<br />

keramidionis kavSirze mianiSna, XVIII-XIX saukuneebSi<br />

ki es siwminde ukve gaaigives edesis xelTuqmnel<br />

xatebTan: keramidionTan (d. jandieriSvili, 1726 w.) da<br />

mandilionTan (xatis mxedruli warwera, 1825 w.).<br />

aRniSnuli garemoebebis gamo CrdilSi moeqca ioane<br />

anCelis himnografiuli kanoni, romlis erTaderTi<br />

nusxac (A-1040, 1721 w.) pirvelad 1908 wels gamoqveynda<br />

(janaSvili 1908: 308-313). am dros sayovelTaod iyo<br />

gaziarebuli azri anCis xatis xelTuqmnelobis Sesaxeb,<br />

amitom saeklesio tradiciam SemdgomSic am ideas<br />

mianiWa upiratesoba. wm. andrias misionerul moRvaweobasTan<br />

anCis xatis kavSiri ki (razec `galobani anCis<br />

xatisani~ mogviTxrobs) yuradRebis miRma aRmoCnda, rogorc<br />

es didi xniT adre anCis xatis warweraSi (XII s.)<br />

moxda, xolo mogvianebiT (XVIII s.) – missave troparSi.<br />

56


`mimoslvis~ qarTuli redaqciebi da<br />

`axali qarTlis cxovreba~<br />

leonti mrovelis, arsen berisa da ioane anCelis<br />

teqstebma `andria mociqulis mimoslvis~ qarTuli<br />

redaqciis Camoyalibebis winapiroba Seqmna. aseTi redaqciis<br />

arsebobas adasturebs A-161 xelnaweri (1738 w.),<br />

romelzec m. kobiaSvilma gaamaxvila yuradReba<br />

(mimosvla 2008: 16-17, 129-133). `mimoslvis~ es nusxa<br />

efTvime aTonelis Targmans emyareba, Tumca masSi,<br />

kerZod, saqarTvelosadmi miZRvnil monakveTebSi,<br />

Setanilia geografiuli glosebi (interpolaciebi):<br />

`andria mociqulis mimoslva~ A-161 xelnaweri<br />

movidodes qalaqiTi-qalaqad da<br />

sofliTi-soflad. aswavlides<br />

erTa da iqmodes saswaulTa da<br />

esreT moiwines<br />

queyanad qarTlisa da<br />

vidre mdinaredmde Woroxisa<br />

daucxromelad qadagebdes<br />

saxelsa RmrTisasa. da<br />

merme STavides sosangelTa<br />

sofelsa.<br />

xolo mas queyanasa mTavrobda<br />

dReTa maT dedakaci vinme<br />

mTavari, romelsaca hrwmena<br />

qadagebaÁ mociqulTaÁ (gv. 189).<br />

57<br />

movidodes qalaqiTi-qalaqad da<br />

sofliTi-soflad. aswavebdes<br />

erTa da iqmodes saswaulTa, da<br />

esreT miiwivnes<br />

queyanasa qarTlisasa. da<br />

merme warvles toios kerZi<br />

queyanaÁ da<br />

vidre mdinared Worotadmde,<br />

yoveli igi soflebi mis<br />

kerZisa movles, da<br />

daucadeblad qadagebdes<br />

saxelsa RvTisasa. da<br />

esreT qadagebiTa miiwivnes<br />

sivneTisa queyaÁnasa.<br />

xolo mas queyanasa mTavrobda<br />

dReTa maT dedakaci vinme<br />

mTavari, romelsa hrwmena<br />

qadageba mociqulTa (gv. 50 r;<br />

mimosvla 2008: 132)<br />

A-161 xelnawerSi bevri Secdomaa daSvebuli: `taos~<br />

nacvlad weria `toio~, Woroxis nacvlad – Woroti,<br />

sosangeTis nacvlad – sivneTi. Tu gaviTvaliswinebT<br />

imas, rom xelnaweris redaqtori cnobili mwignobari<br />

romanoz mitropolitia, cxadi gaxdeba, rom aRniSnuli<br />

interpolaciebis gaCenis Semdeg didi droa gasuli da<br />

gadamwers xelT aqvs nusxa-xucuriT dawerili (tao ><br />

toio, Woroxi > Woroti), sakmaod Zveli da Selaxuli<br />

dedani. aqedan gamomdinare, efTvimes TargmanSi interpolaciebis<br />

CarTva 1738 wlamde didi xniT adrea<br />

sagulvebeli.<br />

`mimoslvis~ qarTuli redaqcia safuZvlad daedo<br />

`qarTlis cxovrebis~ CanarTebs mociqulTa saqarTveloSi<br />

qadagebis Sesaxeb60 . amgvari CanarTebi `axali<br />

qarTlis cxovrebis~ xuT nusxaSia daculi, Tanac sxvadasxvagvari<br />

SedgenilobiT (qca I: 030, 034, grigolia<br />

1954: 292-293, 301-302). es nusxebia:<br />

1) P falavandiSviliseuli xelnaweris (H-988, 1719-<br />

1744 ww.) nusxa-xucuriT Sesrulebuli nawili, romelsac<br />

k. grigolia `urbnul~ xelnawers uwodebs (qca I:<br />

42 sq., grigolia 1954: 292-293);<br />

2) T Teimuraziseuli – xelnaweri M-13, 1717-1724 ww.;<br />

3) P 1 (=p) falavandiSviliseuli xelnaweris (H-988)<br />

mxedruliT Sesrulebuli nawili (1761 w.);<br />

4) b baraTaSviliseuli – xelnaweri S-25, 1761 w.;<br />

5) B broseseuli – xelnaweri M-41, 1839 w.<br />

XVIII saukunis aRniSnul nusxebSi warmodgenili<br />

redaqciebidan arcerTi ar ekuTvnis vaxtang VI-is<br />

`<br />

60 `qarTlis cxovrebaSi” saqarTvelos eklesiis istoria jerovani<br />

sisruliT ar iyo warmodgenili, ris gamoc `swavlul kacTa~ komisiam<br />

da Semdgomi drois redaqtorebma Zvel matianeSi interpolaciebi<br />

da CanarTebi Seitanes, romelTa Soris zogierTi sakmaod<br />

vrcelia. aseTia: istoria qristes kvarTis mcxeTaSi Semotanisa (qca<br />

I: 36-38), wm. andrias qadageba saqarTveloSi (gv. 39-43), petre iberielis<br />

cxovreba (gv. 132-135), ioane zedaznelisa da misi mowafeebis<br />

cxovreba (gv. 206-214).<br />

58


`swavlul kacTa~ komisias. k. grigolias gamokvlevis<br />

mixedviT, yvela maTgani Seqmnilia `axali qarTlis<br />

cxovrebis~ redaqtirebis momdevno etapebze:<br />

1) P da T nusxebi ekuTvnis `qarTlis cxovrebis~<br />

redaqciis meore periods (1703-1760 ww.), roca aderki<br />

mefis qronikaSi CarTes `mimoslvis~ qarTuli redaqciis<br />

fragmentebi (grigolia 1954: 291-293);<br />

2) p da b nusxebi – mesame periods (XVIII saukunis<br />

60-iani ww.), roca `axal qarTlis cxovrebaSi~ Seitanes<br />

mesxuri gadmocema (grigolia 1954: 300-302).<br />

aRniSnul fragmentebSi andria pirvelwodebulis<br />

saqarTveloSi qadagebis istoria sam vrcel CanarTad<br />

iyofa (romlebic s. yauxCiSvilis gamocemaSi wvrili<br />

SriftiTaa dabeWdili):<br />

1) pirveli CanarTi agrZelebs `mefeTa cxovrebaSi~<br />

`moqcevaÁ qarTlisaÁdan~ Setanil CanarTs (gv. 38),<br />

ZiriTadad, mesxur gadmocemas emyareba da mogviTxrobs<br />

mociqulTa wilisyraze, saqarTvelos RvTismSoblisadmi<br />

wilxvdomaze, RvTismSoblis xelTuqmneli xatis<br />

gamosaxvasa da wm. andrias saqarTveloSi warmogzavnaze<br />

(gv. 38);<br />

2) meore CanarTi mosdevs (zog nusxaSi – enacvleba)<br />

leonti mrovelis sityvebs `moaqcivna megrelni da<br />

warvida gzasa klarjeTisasa~. CanarTis dasawyisSi<br />

warmodgenilia `mimoslvis~ efTvimeseuli Targmanis<br />

fragmenti (`movida [ukue] qalaqad trapizonad, romel<br />

ars sofeli megrelTa, sada-igi dahyo Jami mciredi da<br />

ixila ugunureba pirutyuebrivi mkÂdrTa Soris mis<br />

qalaqisaTa. ganvida mier da Sevida queyanasa qarTlisasa~),<br />

ris Semdegac andria pirvelwodebulis didaWarasa<br />

da awyurSi qadagebis istoriaa gadmocemuli<br />

mesxuri gadmocemis mixedviT (gv. 39-42);<br />

3) mesame CanarTi mogviTxrobs mociqulTa qadagebaze<br />

qarTlSi, taoSi, Woroxis xeobaSi, svaneTSi, ov-<br />

59<br />

seTSi, fostaforSi, afxazeTSi, sevastiasa da nikofs-<br />

Si. s. yauxCiSvilis gamocemaSi es CanarTi mosdevs Zveli<br />

`qarTlis cxovrebis~ im monakveTs, romelSic gadmocemulia<br />

axladgaqristianebuli megrelebis gawarmarTeba<br />

da klarjeTis erisTavis Serisxva aderki<br />

mefis mier.<br />

Tavdapirvelad ganvixilavT `qarTlis cxovrebis~<br />

CanarTebis im plasts, romelic `mimoslvis~ qarTuli<br />

redaqciidan momdinareobs da wm. andrias sxvadasxva<br />

misionerul mogzaurobebs asaxavs.<br />

I. pirveli misioneruli mogzaurobis dros, rogorc<br />

ukve aRvniSneT, wm. andria saqarTveloSi kapadokiisa<br />

da sinopis gavliT movida da trapezuntis<br />

Semdeg qarTlSi iqadaga.<br />

`mimoslvis~ qarTuli redaqciis es monakveTi interpolaciebTan<br />

erTadaa warmodgenili `axali qar-<br />

Tlis cxovrebis~ pbB nusxebSi:<br />

`andria mociqulis<br />

mimoslva~<br />

`miiwia ukue qalaqad<br />

trapezundad, romeli-igi ars<br />

sofelsa megrelTasa, sada-igi<br />

dayo Jami mciredi da ixila<br />

ugunurebaÁ pirutyuebrivi<br />

mkÂdrTa Soris qalaqisaTa.<br />

ganvida mier da Sevida<br />

queyanasa qarTlisasa,<br />

vinaÁca-igi dayo Jami friadi<br />

da mravalni gananaTlna<br />

sityÂTa moZRurebisa misisaÁTa<br />

`qarTlis cxovrebis~<br />

CanarTi (pbB)<br />

`[movida ukue] andria qalaqad<br />

trapizonad, romel ars<br />

sofeli megrelTa, sada-igi<br />

dayo Jami mciredi da ixila<br />

ugunurebaÁ pirutyvebrivi<br />

mkÂdrTa mis qalaqisaTa.<br />

ganvida mier da Sevida<br />

queyanasa qarTlisasa,<br />

nig[a]las, klarjeTsa da<br />

artahan-kolas.<br />

sada-igi dayo Jami friad<br />

mravalni da gananaTlna<br />

sityÂTa moZRurebisa misisaTa<br />

60


da Sewirna uflisa wmidisa<br />

naTlis-RebiTa.<br />

mier warvlo<br />

kerZoni<br />

queyanisa parTevisani<br />

da aRvida ierusalems<br />

aRsrulebad<br />

paseqisa...~ (gv. 175).<br />

da Sewirna ufalsa wmidisa<br />

naTlisRebisa mier.<br />

mier warvlna<br />

gzani klarjeTisani,<br />

queyanani parTisani,<br />

romel ars somxiTi,<br />

da aRvida ierusalems<br />

aRsrulebad<br />

paseqisa...~ (gv. 38 sq.).<br />

xazgasmuli glosebi toponimebis ganmartebas isaxavs<br />

miznad. ori interpolacia warmomavlobiT Zvelia<br />

(`nigalas, klarjeTsa da artahan-kolas~, `romel ars<br />

somxiTi~), dasturdeba A-161 xelnawerSi (mimosvla 2008:<br />

131-132) da pirvelwyaroebic eZebneba.:<br />

1) `queyanasa qarTlisasa, nigalas, klarjeTsa da<br />

artahan-kolas~ – glosa `nigala~ saTaves iRebs arsen<br />

beris `ninos cxovrebidan~, `klarjeTi~ – leonti<br />

mrovelis teqstidan; interpolaciaSi gviandeli warmo-<br />

Sobisaa mtkvris auzis qveyanaTa saxelwodebebi artahani<br />

da kola. niSandoblivia, rom orive provincia<br />

klarjeTs esazRvreba da amave dros Sedis zemo qarTlis,<br />

gviandeli samcxe-saaTabagos, SemadgenlobaSi 61 ;<br />

2) interpolacia `queyanani parTisani, romel ars<br />

somxiTi~ gaugebrobazea damyarebuli da, SesaZloa,<br />

ukavSirdebodes somexTa ganmanaTleblis wm. grigolis<br />

zedwodebas _ parTels, romelTan asociiciis gamoc<br />

`mimoslvis~ qarTul redaqciaSi gaigivebulia parTia<br />

da somxeTi // somxiTi. cxadia, ufro marTebulia amave<br />

adgilis arsen beriseuli wakiTxva (parTTasa > spars-<br />

Tasa):<br />

`<br />

61 mtkvris auzis qveyanaTa CamonaTvali ufro vrcelia mesxur gadmocemaSi,<br />

romlis mixedviTac, wm. andrias misioneruli marSruti<br />

gascda kola-artaans da moicva samcxec: rkinis jvari, oZrxe, zadengora,<br />

awyveri da saqrisi.<br />

61<br />

`ninos cxovreba~: `miiwia samusatelTa didsa mas qalaqsa, romel<br />

ars sazRvarsa sparsTasa~ (gv. 9);<br />

Sdr.: `mimoslva~: `miiwia samosatelTa didsa mas qalaqsa, romel<br />

ars sazRvarsa parTTasa~ (gv. 187).<br />

rac Seexeba frazas `gzani klarjeTisani~, igi leonti<br />

mrovels ekuTvnis da `mimoslvis~ qarTuli redaqciis<br />

fragmentSi `axali qarTlis cxovrebis~ redaqtorebma<br />

Seitanes, radgan pbB nusxebSi amoRebulia<br />

avTenturi teqstis mTeli winadadeba: `andria moaqcivna<br />

megrelni da warvida gzasa klarjeTisasa~.<br />

swored am winadadebis adgili daikava aRniSnul<br />

nusxebSi `mimoslvis~ qarTuli redaqciis meore Canar-<br />

Tma, romelSic leonti mrovelis xazgasmulma frazam<br />

interpolaciis saxe miiRo (gv. 38, sq.)<br />

`mimoslvis~ efTvimeseuli Targmanis ganxiluli<br />

fragmenti dublirebulia `qarTlis cxovrebis~ meore<br />

CanarTis dasawyisSic, magram amjerad masSi gamotovebulia<br />

interpolaciebi da mociqulis ierusalimSi<br />

dabrunebis epizodi, ris nacvladac dakonkretebulia,<br />

rom „queyanasa qarTlisasa... did-aWara ewodebis~:<br />

`mimoslvis~ qarTuli<br />

redaqcia<br />

`[movida] andria qalaqad<br />

trapizonad, romel ars<br />

sofeli megrelTa, sada-igi<br />

dayo Jami mciredi da ixila<br />

ugunurebaÁ pirutyvebrivi<br />

mkÂdrTa mis qalaqisaTa.<br />

ganvida mier da Sevida<br />

queyanasa qarTlisasa,<br />

nig[a]las, klarjeTsa da<br />

artahan-kolas<br />

62<br />

`qarTlis cxovrebis~<br />

CanarTi (pbB)<br />

`movida [ukue] qalaqad<br />

trapizonad, romel ars<br />

sofeli megrelTa, sada-igi<br />

dahyo Jami mciredi da ixila<br />

ugunureba pirutyuebrivi<br />

mkÂdrTa Soris mis qalaqisaTa.<br />

ganvida mier da Sevida<br />

queyanasa qarTlisasa,<br />

romelsa did-aWara<br />

ewodebis, da iwyo


sada-igi dayo Jami friad<br />

mravalni~<br />

63<br />

qadagebad saxarebisa~ (gv. 39).<br />

glosa `romelsa did-aWara ewodebis~ `axali qar-<br />

Tlis cxovrebis~ gviandel redaqtorebs ekuTvnis, romlebmac<br />

am Sualeduri fraziT erTmaneTs daukavSires<br />

`mimoslvis~ qarTuli redaqcia da mesxuri gadmocema<br />

wm. andrias aWarasa (didaWara) da samcxeSi (awyuri)<br />

qadagebis Sesaxeb.<br />

II. meore misioneruli mogzauribis dros wm. andria<br />

pirvelwodebuli nikeis gavliT sinopSi mivida, sinopidan<br />

ki – `zRviskidesa pontoÁsasa~ da isev trapizonSi:<br />

`miiwia trapezundad, qalaqsa mas samegreloÁsasa, sadaigi<br />

mkÂdr iyvnes, viTarca vTqu, kacni ugulisÃmoni da ugunurni.<br />

TÂnier, maTca Seiwynares qadagebaÁ mociqulisaÁ~<br />

(mimosvla 2008: 187).<br />

sagulisxmoa, rom `qarTlis cxovrebis~ CanarTebi<br />

gverds uvlian wm. andrias meore misionerul mogzaurobas,<br />

romlis drosac mociqulma megrelni moaqcia<br />

qristianobaze. amis mizezi is unda iyos, rom trapezunti<br />

ar Sedioda saqarTvelos saeklesio iurisdiqciaSi,<br />

megrelTa moqceva ki aRwerili iyo leonti<br />

mrovelis avTentur teqstSi:<br />

`movides... andria da sÂmon kananeli afxazeTs da<br />

egriss da mun aResrula sÂmon kananeli... andria moaqcivna<br />

megrelni da warvida gzasa klarjeTisasa~ (gv. 38).<br />

III. mesame misioneruli mogzaurobis dros wm.<br />

andria siriis qalaq edesis gavliT moadga qarTls,<br />

mdinare Woroxs da iqadaga sosangelTa sofelSi,<br />

sadac moaqcia „dedakaci vinme mTavari~. mataTa da sxva<br />

mociqulebi sosangeTSi darCnen, wm. andria ki simon kananelTan<br />

erTad ovseTSi gadavida da qalaqi fostafori<br />

ganvlo, ris Semdegac iqadaga afxazeTSi, qalaq<br />

sevastiaSi, iqve datova simonic da Tavad jiqeTSi<br />

gadavida.<br />

`axal qarTlis cxovrebaSi~ „mimoslvis~ qarTuli<br />

redaqciis es monakveTic glosebTan erTad moxvda,<br />

romlebzec nawilobriv ukve SevCerdiT, roca A-161<br />

xelnawerze vwerdiT:<br />

`andria mociqulis<br />

mimoslva~<br />

`Semdgomad martÂliisa<br />

ganvida kualad saqmesa<br />

qadagebisasa da iyvnes mis Tana<br />

mogzaur sÂmon, romelsa ewoda<br />

kananeli da mataTia, romeli<br />

iwoda iudaÁs wil, da Tadeos.<br />

miiwines ukue edese qalaqad,<br />

sada-igi daSTa Tadeos avgaroz<br />

mTavrisa Tana, romeli sadaca<br />

ÃeliT uqmneli igi xati<br />

uflisa Cuenisasa iesu qristesi<br />

masve Tadeossa pirvel mierTua.<br />

da romlisagan meyseulad<br />

miiRo mTavarman man Ãorcieli<br />

simrTele da sulieri<br />

sarwmunoebaÁ. xolo<br />

didebuli andrea sxuaTa maT<br />

Tana<br />

movidodes qalaqiTi-qalaqad da<br />

sofliTi-soflad. aswavlides<br />

erTa da iqmodes saswaulTa da<br />

esreT moiwines queyanad<br />

qarTlisa da<br />

`<br />

62 gamocemaSia: martÂlisa.<br />

64<br />

`qarTlis cxovrebis~<br />

CanarTi TpbB<br />

`xolo viTarca aResrula<br />

dResaswauli martÂliisa62 warmovida muniT<br />

didebuli andria sxuaTa maT<br />

Tana mociqulTa,<br />

movidodes qalaqiTi-qalaqad da<br />

sofliTi-soflad. aswavebdes<br />

erTa da iqmodes saswaulTa, da<br />

esreT miiwivnes queyanasa<br />

qarTlisasa. da


vidre mdinaredmde Woroxisa<br />

daucxromelad qadagebdes<br />

saxelsa RmrTisasa. da<br />

merme STavides<br />

sosangelTa sofelsa.<br />

xolo mas queyanasa mTavrobda<br />

dReTa maT dedakaci vinme<br />

mTavari, romelsaca hrwmena<br />

qadagebaÁ mociqulTaÁ da<br />

mataTia sxuaTa maT Tana<br />

mowafeTa daSTa maT kerZoTa,<br />

xolo didi andrea<br />

sÂmoniTurT Sevides queyanasa<br />

ovseTisasa da miiwines<br />

qalaqad, romelsa<br />

ewodebis fostafor,<br />

sada-igi didni saswaulni<br />

qmnnes da mravalni erni<br />

moaqcines da<br />

gananaTlnes. mier warvides da<br />

Sevides queyanasa afxazeTisasa<br />

da sevastiad qalaqad mivides<br />

da uqadages sityuaÁ RmrTisaÁ<br />

da mravalTa Seiwynares.<br />

da mun dauteva netarman andria<br />

sÂmon kananeli sxuaTa Tana<br />

mowafeTa da Tavadi jiqeTisa<br />

queyanad warvida;<br />

xolo kacni mis queyanisani<br />

65<br />

merme warvles taos kerZi<br />

queyana da<br />

vidre mdinared Woroxadmde,<br />

yoveli igi soflebi mis<br />

kerZisa movles, da<br />

daucadebelad qadagebdes<br />

saxelsa RvTisasa. da<br />

esreT qadagebiTa miiwivnes<br />

svaneTisa queyanasa.<br />

xolo mas queyanasa mTavrobda<br />

dReTa maT dedakaci vinme<br />

mTavari, romelsa hrwmena<br />

qadageba mociqulTa. da<br />

mataTa sxuaTa maT Tana<br />

mowafeTa daSTa maT kerZoTa.<br />

xolo didi andria<br />

simoniTurT Sevida queyanasa<br />

ovseTisasa, da miiwines<br />

qalaqad, romelsa<br />

ewodeboda fostafori,<br />

sada-igi didi saswauli<br />

qmnes da mravalni erni<br />

moaqcivnes da<br />

gananaTlnes, mier warvides da<br />

Sevides queyanasa afxazeTisasa<br />

da sevaste qalaqad mivides,<br />

romelsa aw ewodeba cxumi.<br />

da uqadages sityua RvTisa,<br />

da mravalTa Seiwynares.<br />

da mun dauteva netarman andria<br />

simon kananeli sxuaTa Tana<br />

mowafeTa da Tavadi jiqeTisa<br />

queyanad aRvida;<br />

xolo kacni mis queyanisani –<br />

jiqni, iyvnes kacni ficxelni<br />

guliTa da saqmeTa Sina<br />

borotTa ganfrdilni,<br />

urwmunoni da uZRebni; romelTa<br />

ara Seiwynares qadagebaÁ<br />

mociqulisaÁ, aramed eneba<br />

moklvaÁ misi, aramed<br />

madlman RmrTisaman daicva. da<br />

ixila raÁ moudrekelobaÁ maTi<br />

da pirutyuebrivi gonebaÁ,<br />

dautevna da warvida. amisTÂsca<br />

vidre aqamomde urwmunoebasa<br />

Sina arian. mier waremarTa<br />

mociquli qristesi da mivida<br />

queyanad, romelsa hrqÂan<br />

sÂldiaÁ... mivida bosfor<br />

qalaqad, romeli-igi ars kidesa<br />

evqsinos zRÂsasa, maxlobelad<br />

queyanasa tavro-guTTasa da<br />

didisa mis tbisa, romelsa<br />

meot ewodebis. sada-igi ars<br />

luskumaÁ, romelsa zeda sweria<br />

saxeli sÂmon moSurnisaÁ.<br />

xolo sÂmon kananelisa<br />

saflavi ars nikofse qalaqsa,<br />

Soris afxazeTisa da jiqeTisa~<br />

(gv. 188-190).<br />

66<br />

jiqni iyvnes kacni ficxelni<br />

guliTa da saqmeTa Sina<br />

borotTa ganfrdilni,<br />

urwmunoni da uZRebni. romelTa<br />

ara Seiwynares qadageba<br />

mociqulisa, aramed eneba<br />

moklva misi, xolo<br />

madlman RvTisaman daicva da<br />

ixila ra moudrekeloba maTi<br />

da pirutyuebrivi goneba,<br />

dauteva da warvida. amisTÂsca<br />

vidre aqamomde urwmunoebasa<br />

Sina arian.<br />

xolo simon kananelisa<br />

saflavi ars nikops qalaqsa,<br />

Soris afxazeTisa da jiqeTisa,<br />

rameTu mun aResrula wmida<br />

simon kananeli. xolo kualad<br />

ganamtkicna wmidaman andria<br />

megrelni da afxazni da<br />

warvida skÂTed~ (gv. 42-43).<br />

paralelur teqstSi naCvenebi gvaqvs, rom `mimoslvis~<br />

qarTuli redaqciis moyvanili fragmenti `axal


qarTlis cxovrebaSi~ cvlilebebs ganicdis. masSi amo-<br />

Rebulia:<br />

a) epizodi avgaroz mefis, Tadeoz mociqulisa da<br />

edesis mandilionis Sesaxeb (gv. 188-189);<br />

b) wm. andrias mogzauroba svildiaSi, bosforsa da<br />

tavro-guTeTSi (gv. 189-190).<br />

`mimoslvis~ fragmentis danarCeni nawili, A-161<br />

xelnawerisgan gansxvavebiT, `axal qarTlis cxovrebaSi~<br />

Secdomebis gareSea warmodgenili, amitom is Sei-<br />

Zleba ganvixiloT, rogorc `mimoslvis~ qarTuli<br />

redaqciis erT-erTi yvelaze sarwmuno nusxa.<br />

paralelur teqstSi naTlad Cans, rom `mimoslvis~<br />

qarTuli redaqciis am monakveTSi Setanili glosebic<br />

geografiuli arealis dakonkretebas isaxavs miznad:<br />

1) pirveli aseTi glosa Seexeba taos. interpolatorisTvis<br />

cnobilia, rom Woroxis xeobaSi qarTlis<br />

qveynis erT-erTi ganapira mxarea taos regioni, amitom<br />

pirvelwyaroSi Seaqvs CanarTi: „merme warvles taos<br />

kerZi queyana~.<br />

2) meore glosaSi naxsenebi `svaneTis queynis~ adgilze<br />

pirvelwyaroSi weria: „sosangelTa sofeli~. cxadia,<br />

interpolatorma „sosangelTa sofeli~ fonetikuri<br />

msgavsebis gamo gaaigiva `svaneTis queyanasTan~.<br />

amave niadagze Cndeba `mimoslvis~ qarTuli redaqciis<br />

A-161 nusxaSi `sivneTisa queyana~ 63 .<br />

3) qalaq fostaforis lokalizacia interpolatorisaTvis<br />

gaurkvevelia, amitom nacvlad dedniseuli<br />

`<br />

63 `mimoslvis~ qarTul redaqciaSi `svaneTis qveynis~ gaCenas, SesaZloa,<br />

imanac misca biZgi, rom wm. andria `sosangeTidan~ ovseTSi gadavida.<br />

Tu es marTlac asea, interpolators mociqulis misioneruli<br />

marSruti ase unda warmoedgina: wm. andria oseTSi gadavida<br />

sosangeT-svaneTis gavliT. magram amaves ver vityviT sosangeTsivneTis<br />

identifikaciis Sesaxeb, radgan sivneTi (siuniqi) somxeTis<br />

provincia iyo da mdebareobda am qveynis samxreT-aRmosavleT nawilSi.<br />

aqedan gamomdinare, ufro mosalodnelia sosangeT-sivneTsvaneTis<br />

monacvleoba fonetikuri msgavsebis niadagze.<br />

67<br />

„miiwines qalaqad, romelsa ewodebis fostafor~, miseul<br />

redaqciaSi weria: „qalaqad, romelsa ewodeboda<br />

fostafor~.<br />

4) fostaforisgan gansxvavebiT, interpolatorma<br />

kargad icis, rom yofil sevaste qalaqs mis dros<br />

cxumi hqvia, amitom teqstSi Seaqvs interpolacia:<br />

„sevaste qalaqad... romelsa aw ewodeba cxumi~. amave<br />

Sinaarsis ganmartebas vxvdebiT arsen beris `ninos<br />

cxovrebaSic~: `sevastopolid, romel ars cxumi~.<br />

`qarTlis cxovrebis~ redaqtorebs `mimoslvis~ qar-<br />

Tuli redaqciidan momdinare plastis bolo monakveTSi<br />

SeutaniaT saintereso glosa leonti mrovelis<br />

`mefeTa cxovrebidan~:<br />

leonti mrovelis `mefeTa<br />

cxovreba~<br />

`mun aResrula wmida sÂmon<br />

kananeli,<br />

qalaqsa nikofsisasa, sazRvarsa<br />

berZenTasa.<br />

xolo kualad andria moaqcivna<br />

megrelni<br />

da afxazni da warvida<br />

gzasa klarjeTisasa~ (gv. 38).<br />

68<br />

`qarTlis cxovrebis~<br />

CanarTi TpbB<br />

`...mun aResrula wmida simon<br />

kananeli.<br />

xolo kualad ganamtkicna<br />

wmidaman andria megrelni<br />

da afxazni da warvida<br />

skÂTed~ (gv. 43).<br />

leonti mroveliseuli frazis – `gzasa klarjeTisasa~<br />

skÂTeTiT Canacvleba ganmartebas saWiroebs,<br />

radgan `mimoslvasa~ da mis qarTul redaqciaSi es<br />

geografiuli saxeli ar ixsenieba (berZnul `skviTias~<br />

efTvime aToneli `guTeTad~ Targmnis). aqedan gamomdinare,<br />

wm. andrias misionerul marSrutSi skviTeTis<br />

aRdgena vaxtang VI-is Semdgomi drois redaqtorTa<br />

damsaxurebad unda CaiTvalos.


winadadeba `xolo kualad ganamtkicna wmidaman andria<br />

megrelni da afxazni da warvida skÂTed~ `axali<br />

qarTlis cxovrebis~ mxolod BP nusxebSi gxvdeba.<br />

aRniSnuli cnoba warmomavlobiT Zvelia da ukavSirdeba<br />

adreul literaturul tradicias wm. andrias<br />

skviTeTSi qadagebis Sesaxeb (`klarjuli mravalTavi~,<br />

`mcire svinaqsari~ da `didi svinaqsari~).<br />

ganxiluli magaliTebi ori TvalsazrisiTaa saintereso:<br />

erTi mxriv, isini warmoaCenen im samuSaos,<br />

romelic `mimoslvis~ qarTuli redaqciis avtors<br />

(interpolators) Cautarebia efTvime mTawmideliseul<br />

Targmanze, xolo, meore mxriv, gviCveneben, rom mociqulTa<br />

qadagebisadmi miZRvnili plasti `axal qarTlis<br />

cxovrebaSi~, ZiriTadad, `mimoslvis~ qarTul redaqcias<br />

emyareba, magram masSi gaTvaliswinebulia sxva<br />

istoriuli wyaroebis monacemebic.<br />

zemoTqmulidan gamomdinare, SeiZleba davaskvnaT,<br />

rom `mimoslvis~ teqsti ori sxvadasxva redaqciuli<br />

plastis saxiTaa warmodgenili `axal qarTlis cxovrebaSi~.<br />

aRniSnuli plastebidan ufro Zvelia `mimoslvis~<br />

pirveli qarTuli redaqcia, romelic sruli<br />

saxiT xelnawer A-161-Si gvxvdeba, xolo fragmentulad<br />

– `axal qarTlis cxovrebaSi~. am redaqciis avtori<br />

Tanamedroveobis gadasaxedidan „kiTxulobs~ istoriul<br />

dokuments, iTvaliswinebs literaturul<br />

tradicias (leonti mrovelis `mefeTa cxovreba~, arsen<br />

beris `ninos cxovreba~) da efTvimeseul TargmanSi<br />

Seaqvs istoriul-geografiuli Sinaarsis glosebi nigalis,<br />

klarjeTis, artaan-kolas, somxiTis, taos, cxumisa<br />

da sosangeT-svaneT-sivneTis Sesaxeb.<br />

cxadad Cans, rom aRniSnuli redaqciis glosaTa<br />

umravlesoba wm. andrias misionerul mogzaurobebSi<br />

mesxeTis farTo planiT warmodgenas isaxavs miznad. am<br />

TvalsazrisiT niSandoblivia, rom Woroxis auzTan<br />

69<br />

(tao-klarjeTi-nigali) erTad glosebSi Setanilia<br />

mtkvris auzis qveynebi artaani da kola (rogorc cnobilia,<br />

`mimoslvis~ teqstSi mxolod mdinare Woroxia<br />

naxsenebi). es faqtebi ki imaze metyveleben, rom `mimoslvis~<br />

pirveli qarTuli redaqciis Seqmnis adgili<br />

samcxe-saaTabagoa.<br />

`mimoslvis~ meore qarTuli redaqcia „axali qarTlis<br />

cxovrebis~ PTbB nusxebis Tanadroulia da Ziri-<br />

Tadad `mimoslvis~ pirvel qarTul redaqcias emyareba.<br />

masSi Setanilia calkeuli glosebi leonti mrovelis<br />

`mefeTa cxovrebidan~ (`gzani klarjeTisani~; `mun aResrula<br />

simon kananeli...~), mesxuri gadmocemidan (`romelsa<br />

didaWara ewodebis~) da adreuli literaturuli<br />

wyaroebidan (`skÂTed~).<br />

amgvarad, `mimoslvis~ pirveli qarTuli redaqciis<br />

avtors interpolaciebi efTvimes TargmanSi Seaqvs,<br />

meore qarTuli redaqciis avtors ki – `qarTlis cxovrebis~<br />

CanarTebSi.<br />

dakvirveba cxadyofs, rom XVIII saukunis pirvel<br />

naxevarSi Seiqmna `mimoslvis~ mesame redaqciac, romelic<br />

`axali qarTlis cxovrebis~ e. w. `urbnul~ xelnawerSia<br />

(1719-1744 ww.) warmodgenili. am redaqciis<br />

CvenTvis saintereso monakveTi (qca I: 42-43 sq.) k. grigoliam<br />

ganixila, `axali qarTlis cxovrebis~ Teimuraziseul<br />

(T) nusxasTan Seadara da ramdenime specifikur<br />

niSanzec gaamaxvila yuradReba (grigolia 1954: 292-294).<br />

urbnuli redaqcia mniSvnelovnad gansxvavdeba `axali<br />

qarTlis cxovrebis~ sxva nusxebisagan, amitom<br />

masze calke SevCerdebiT:<br />

`urbnuli~ xelnweri (P)<br />

`(1) amisve aderkis mefobasa<br />

Sina movida aTormetTa<br />

70<br />

literaturuli wyaroebi<br />

`amisve aderkis mefobasa<br />

Sina movides aTormetTa


wmida mociqulTagani<br />

andria simon kananeliTurT,<br />

(2) pirvelad qarTlad da<br />

gananaTla qarTli da naTelsca<br />

da merme ukun-iqca<br />

(3) da ganvlo Worexi da<br />

(4) Sevida svaneTs da arwmuna<br />

qadageba mTavarsa mas<br />

dedakacsa, romeli mTavrobda<br />

mun.<br />

(5) dauteva simon kananeli<br />

(6) da kualad gardavlo mTa<br />

(7) da STavida ovseTad qalaqsa<br />

mas ovseTisasa bosforas<br />

(8) da uricxuni saswaulni<br />

aRasrulna da moaqcivna<br />

(9) da movida cxumadve da<br />

warvidnen afxazeTs<br />

71<br />

wmidaTa mociqulTaganni<br />

andria da sÂmon kananeli~<br />

(leonti mroveli // qca I: 38).<br />

`Sevida queyanasa qarTlisasa,<br />

nigalas, klarjeTsa da artaankolas~<br />

(qca I: 38 sq., 39);<br />

`esreT miiwivnes quyanasa<br />

qarTlisasa da merme warvles<br />

taos kerZi queyana da vidre<br />

mdinared Woroxadmde,<br />

yoveli igi soflebi mis<br />

kerZisa movles da<br />

daucadebelad qadagebdes<br />

saxelsa RvTisasa. da esreT<br />

qadagebiTa miiwivnes svaneTisa<br />

queyanasa. xolo mas queyanasa<br />

mTavrobda dReTa maT dedakaci<br />

vinme mTavari, romelsa hrwmena<br />

qadageba mociqulTa<br />

[`dauteva... simon kananeli~ –<br />

qca I: 43]<br />

da mataTa sxuaTa maT Tana<br />

mowafeTa daSTa maT kerZoTa.<br />

xolo didi andria simoniTurT<br />

Sevida queyanasa ovseTisasa, da<br />

miiwia qalaqad, romelsa<br />

ewodeboda fostafori,<br />

sada-igi didi saswauli qmnes<br />

da mravalni erni moaqcivnes da<br />

gananaTlnes, mier warvides da<br />

Sevides queyanasa afxazeTisasa<br />

da sevaste qalaqad mivides,<br />

(10) da mun arwmunes ufali<br />

Cueni iesu qriste.<br />

(11) xolo simon kananeli<br />

aResrula qalaqsa nikofsisasa,<br />

(12) romeli ars afxazeTsa da<br />

jiqeTs Sua.<br />

(13) sazRvarsa berZenTasa,<br />

(14) xolo kualad andria<br />

moaqcivna megrelni<br />

(15) da afxazni da warvida<br />

skÂTiad~.<br />

72<br />

romelsa aw ewodeba cxumi.<br />

da uqadages sityua RvTisa, da<br />

mravalTa Seiwynares<br />

(`mimoslvis~ qarTuli redaqcia<br />

// qca I: 42-43).<br />

`mun aResrula wmida sÂmon<br />

kananeli, qalaqsa nikofsisasa<br />

[Sdr.: `Soris afxazeTisa da<br />

jiqeTisa~ _ `mimoslvis~<br />

qarTuli redaqcia // qca I: 43]<br />

sazRvarsa berZenTasa.<br />

xolo kualad andria<br />

moaqcivna megrelni~ (leonti<br />

mroveli // qca I: 38).<br />

`da afxazni da warvida<br />

skÂTed~ (`mimoslvis~ qarTuli<br />

redaqcia // qca I: 43).<br />

imTaviTve unda iTqvas, rom urbnuli redaqciis<br />

gansaxilveli nawili Zveli `qarTlis cxovrebisa~ da<br />

`mimoslvis~ pirveli qarTuli redaqciis Sesabamis monakveTebze<br />

damyarebuli perifrazia, radgan wm. andrias<br />

misionerul marSrutSi redaqtori asaxelebs svaneTsa<br />

da cxums.<br />

paralelur teqstSi kargad Cans, rom urbnuli redaqciis<br />

1-li, me-11, me-13 da me-14 fragmentebi emyareba<br />

Zveli `qarTlis cxovrebis~ Sesabamis monakveTebs. me-2-<br />

10, me-12 da me-15 fragmentebi – `mimoslvis~ pirvel<br />

qarTul redaqcias, romlis ramdenime monacemic cvlilebas<br />

ganicdis, gansakuTrebiT es Seexeba wm. andrias<br />

misioneruli mogzaurobebis geografias:<br />

1. urbnul xelnawerSi damaxinjebulia geografiuli<br />

saxelebi: Worexi < Woroxi (3), bosfora < fostafori<br />

(7).


2. wm. andrias misioneruli mogzaurobebis marSrutidan<br />

amoRebulia mesxeTis provinciebi: nigali, klarjeTi,<br />

artaan-kola da tao, rac naTlad warmoaCens<br />

urbnuli redaqciis saerTo mimarTulebas da kritikul<br />

damokidebulebas `mimoslvis~ pirvel qarTul<br />

redaqciaSi ganviTarebuli kuTxuri tendenciisadmi.<br />

3. urbneli redaqtori analogiur damokidebulebas<br />

avlens `mefeTa cxovrebis~ mimarTac. rogorc ukve aRvniSneT,<br />

leonti mroveli (`moqcevaÁ qarTlisaÁs~ gavleniT)<br />

wm. andrias qadagebis marSrutSi qarTls ar<br />

asaxelebs. urbnul redaqciaSi ki xazgasmiTaa aRniSnuli,<br />

rom mociquli `pirvelad [movida] qarTlad da<br />

gananaTla qarTli da naTelsca~ da mxolod amis<br />

Semdeg `ukun-iqca~ Woroxis xeobisken, saidanac svaneT-<br />

Si gadavida.<br />

qarTlSi wm. andrias qadagebaze mogviTxrobs `mimoslvis~<br />

efTvimeseuli Targmanic: `Sevida queyanasa<br />

qarTlisasa, vinaÁca-igi dayo Jami friadi da mravalni<br />

gananaTlna~ (mimosvla 2008: 175); `moiwines queyanad<br />

qarTlisa da vidre mdinaredmde Woroxisa daucxromelad<br />

qadagebdes saxelsa RmrTisasa~ (mimosvla 2008:<br />

189), magram sityva `pirvelad~ teqstSi naxsenebi ar<br />

aris. es sityva ar gvxvdeba `mimoslvis~ qarTul redaqciebSic,<br />

sadac `qarTli~, erT SemTxvevaSi, ganmartebulia<br />

rogorc `nig[a]la, klarjeTi da artahan-kola~,<br />

xolo meore SemTxvevaSi – rogorc `didaWara~.<br />

urbneli redaqtoris mizani naTelia. qarTlis sakiTxSi<br />

igi istoriuli samarTlianobis aRdgenas cdilobs.<br />

k. grigolia urbnuli redaqciis am Taviseburebas<br />

sazogadoebrivi dakveTiT xsnis da aRniSnavs, rom vaxtangis<br />

momdevno xanis sazogadoebas surda `qarTlis<br />

cxovrebaSi~ sagangebod da pirvel rigSi aRniSnuliyo<br />

andria pirvelwodebulis qarTlSi moRvaweoba (grigo-<br />

73<br />

lia 1954: 293). magram, rogorc davinaxeT, es mxolod<br />

sakiTxis erTi mxarea, radgan urbneli redaqtori,<br />

qarTlisadmi miZRvnili monakveTis ganvrcobasTan er-<br />

Tad, gverds uvlis mociqulis qadagebas mesxeTis<br />

calkeul provinciebSi, razec `mimoslvis~ pirvel qar-<br />

Tul redaqciaSia saubari.<br />

74


mesxuri gadmocemis<br />

berZnuli da qarTuli versiebi<br />

`andria mociqulis mimoslvis~ pirvelma qarTulma<br />

redaqciam xelsayreli pirobebi Seqmna mesxuri gadmocemis<br />

warmoqmnisaTvis. am ukanasknelis vrceli qarTuli<br />

versia `axal qarTlis cxovrebaSia~ warmodgenili<br />

da wm. andrias misioneruli mogzaurobebis marSruts<br />

ormxriv ganavrcobs: Woroxis auzis qveynebSi damatebiT<br />

asaxelebs aWaras, xolo mtkvris auzis qveynebSi –<br />

samcxes. faqtia isic, rom `mimoslvis~ qarTuli redaqcia<br />

pirveladia, mesxuri gadmocema ki – meoreuli,<br />

radgan arc sakuTriv samcxe (awyuri) da arc aWara<br />

(didaWara) `mimoslvis~ pirvel qarTul redaqciaSi ar<br />

ixsenieba.<br />

mesxuri gadmocemis yvelaze adreuli literaturuli<br />

versia Semogvinaxa berZnulenovanma Txzulebam,<br />

romelic awyuris xats da mis saswaulebs eZRvneba.<br />

Txzulebis sruli saTauria `konstantinopolis uwmindesi<br />

saRvTo eklesiis didi ritoris manuelis Txroba<br />

awyurSi myofi yovladwmida RvTismSoblis, qalwuli<br />

mariamis xatsa da saswaulebze, romlebic man sxvadasxva<br />

Jams moimoqmeda~. es teqsti bolo periodamde<br />

ucnobi iyo qarTveli specialistebisTvis da 1987 wels<br />

rusul TargmanTan da vrcel gamokvlevasTan erTad<br />

gamosca somexma mecnierma r. bartikianma (bartikiani<br />

1987: 37-118).<br />

`Txrobis~ avtori – `konstantinopolis uwmindesi<br />

eklesiis didi ritori~, cnobili mwerali manuel korinTelia<br />

(1460-1550), romelmac bizantiis dacemis (1453<br />

w.) Semdeg pirvelma moipova `ritorTa ritoris~ sapatio<br />

tituli (bartikiani 1987: 38). panegirikis damkveTia<br />

konstantinopolis patriarqi ioakime I, romelmac 1500-<br />

1501 wlebSi saxsrebis mozidvis mizniT (“sakalmasod~)<br />

75<br />

imogzaura samcxe-saaTabagoSi. igi saqarTveloSi `sul-<br />

Tnis nebarTviT da sinodis gadawyvetilebiT~ imyofeboda<br />

da qarTvelma mTavrebma uxvad daasaCuqres, ris<br />

Semdegac `didi simdidriT dabrunda~ konstantinopolSi<br />

(bartikiani 1987: 42-44). niSandoblivia, rom<br />

TxzulebaSi manueli mogviTxrobs aTabagebis mier<br />

gacemul uxv Sewirulobebze: `vis ZaluZs mogviTxros<br />

mis [e. i. mzeWabuk aTabagis] xelgaSlilobaze... mis<br />

uzomo saTnoebaze... gansakuTrebiT bevri Seswira man<br />

wminda taZrebs, maT Soris, mTawmindis, sinis mTis<br />

monastrebs... ivane mzeWabukma SewirulobebiT ganamSvena<br />

wminda patriarqiebi~. vfiqrobT, cxadia, rom `Txrobis~<br />

daweris erT-erTi mTavari mizezi ioakime patriarqis<br />

mier aTabagebis saxlisadmi madlierebis gamoxatvis<br />

survili unda gamxdariyo (bartikiani 1987: 45).<br />

ioakime I konstantinopolis saydarze ijda 1498-1502<br />

da 1504 wlebSi. panegirikis daweris dros qaixosro<br />

aTabagi (1598-1500) ukve gardacvlilia, xolo mzeWabuk<br />

aTabagi (1500-1516) – cocxali, amitom `Txroba manuelisa~<br />

1501-1504 wlebiT SeiZleba daTariRdes 64 .<br />

mesxur gadmocemaSi xorcSesxmuli ideebis popularizacia,<br />

konstantinopolis sapatriarqoSi gavrceleba<br />

da saerTaSoriso rezonansi aTabagebis interesebSi<br />

Sedioda, amitom sruliad logikuri Cans varaudi,<br />

romlis mixedviTac, `manuelis Txrobas~ safuZvlad<br />

unda dasdeboda awyuruli matianis berZnuli Targmani,<br />

sagangebod momzadebuli mzeWabuk aTabagis dakveTiT<br />

da Sesrulebuli trapizoneli berZenis simeonis mier,<br />

romelsac imxanad awyuris episkoposis saydari ekava<br />

(bartikiani 1987: 46, 55).<br />

manuel ritoris teqsti naTel warmodgenas gviqm-<br />

`<br />

64 r. bartikiani `Txrobis~ saTaurSi dasaxelebuli manuel ritoris<br />

avtorobas eWvis TvaliT uyurebs da teqstis avtorad konstantinopolis<br />

patriarq ioakime I-s miiCnevs (bartikiani 1987: 40-41).<br />

76


nis mesxuri gadmocemis arqetipze, amitom `Txrobis~<br />

CvenTvis saintereso nawili sruli saxiT mogvyavs.<br />

amave mizniT, Txzulebis TiToeuli monakveTis qarTul<br />

Targmans Tan vurTavT paralelur teqsts `axali<br />

qarTlis cxovrebidan~.<br />

qarTul da berZnul versiebs Soris msgavseba<br />

TvalSisacemia. orive teqstSi mTeli yuradReba andria<br />

mociqulis misionerul moRvaweobazea gadatanili da<br />

mociqulTagan mxolod igi ixsenieba, riTac mesxuri<br />

gadmocema imTaviTve gansxvavdeba `andria mociqulis<br />

mimoslvisa~ da misi qarTuli redaqciebisagan, romel-<br />

Ta mixedviTac wm. andriam saqarTveloSi iqadaga simon<br />

kananelTan, mataTasTan da `sxva mociqulebTan~ erTad<br />

(qca I: 42-43).<br />

rogorc qvemoT davinaxavT, am or versiaSi erTmaneTis<br />

msgavsia epizodebis Sinaarsi da Tanmimdevrobac:<br />

I. mesxuri gadmocemis berZnuli versiis SesavalSi<br />

bevri ritorikuli CanarTia, rac `manuelis Txrobis~<br />

specifikidan gamomdinare, niSandobliv faqtad unda<br />

CaiTvalos:<br />

`...mas Semdeg, rac ufali mociqulebisa da yovladwmida RvTismSoblis<br />

TandaswrebiT amaRlda zecad65 , mociqulebi, rogorc wm.<br />

luka wers, `didi sixaruliT dabrundnen ierusalimSi da sulmudam<br />

taZarSi iyvnen, RvTis madidebelni da makurTxevelni~ (luka 24.52-53),<br />

da, RvTis aRTqmis Tanaxmad, RvTis Zalas elodebodnen. marTlac,<br />

ormocdameaTe dRes, mas Semdeg, rac suli wmida xmauriT moevlina<br />

maT, cecxlis gayofili enebis saxiT, TiTqos Zlierma qarma dahberao<br />

(saqme 2.2-3), isini aRivsnen saRvTo SemecnebiTa da sibrZniT,<br />

gamouTqmeli ZaliTa da saswaulmoqmedebebis niWiT. ase gaZli-<br />

`<br />

65 `mimoslvis~ sxvadasxva redaqciaSi, maT Soris, mesxuri<br />

gadmocemis berZnul versiaSic, mociqulTa wilisyras win uswrebs<br />

qristes amaRleba da sulTmofenoba. mesxuri gadmocemis qarTul<br />

versiaSi ki wilisyraze uSualod macxovris amaRlebis Semdegaa<br />

saubari: `Semdgomad amaRlebisa uflisa, raJams wil-igdes mociqul-<br />

Ta~ (qca I: 39).<br />

77<br />

erdnen mociqulebi suli wmidis saRvTo madliT da sityvis saidumloebebs<br />

naziarebni sauflo saqmis aRsrulebisTvis wasasvlelad<br />

emzadebodnen da wilisyriT iyofdnen qveynierebis mxareebs. isini<br />

sixaruliT iRebdnen RvTisgan wilxvdomil qveynis nawilebs da Cveni<br />

uflis ieso qristes yovladwmida dedasTan, Cvens dedofal<br />

RvTismSobelTan midiodnen, romelic ierusalimSi imyofeboda, sayvareli<br />

mowafis, ioane maxareblis saxlSi. is (ioane) mudmivad<br />

emsaxureboda RvTismSobels, gulisxmierebiTa da RvTismoSiSebiT<br />

exmareboda mas, ZesTan, ufalTan, gansvlamde. yvela mociquli midioda<br />

RvTismSobelTan, Tayvans scemda, didi SiSiTa da ZrwoliT<br />

qeds ixrida mis winaSe da cremlebiT meoxebas evedreboda. ase iRebdnen<br />

isini misi vedrebisa da locvebis zeciur da uZlevel Zalas<br />

da didi sixaruliT iwyebdnen qadagebas.<br />

amgvaradve moiqca wmida da pirvelwodebuli mociquli andria.<br />

is mivida luka maxarebelTan, samocdaaTTagan erT-erT mociqulTan,<br />

romelic maSin ierusalimSi imyofeboda, da mxurvaled evedra mas,<br />

raTa ficarze aRebeWda yovladwmida RvTismSoblis xati, romelic<br />

qadagebis gzaze misi uZleveli saWurveli unda gamxdariyo. xatis<br />

gasrulebis Semdeg mociquli yovladwmida RvTismSobelTan mivida,<br />

mis ferxTiT daemxo, Tayvani sca da acremlebulma kurTxeva da<br />

locva sTxova, [ris Semdegac] Tavi odnav wamoswia, ficarze<br />

aRbeWdili misi wminda xati aCvena da uTxra: `Cemo dedofalo! es<br />

xati gzad mimyavs, rogorc uZleveli mfarveli~. man ki xats Sexeda,<br />

sulieri mxiarulebiT gaiRima da uTxra: `Cem mier naSobi RvTis<br />

sityva iyos SenTan. amieridan mec Tanamogzauri geqmnebi Sen<br />

sarwmunoebis qadagebaSi~. roca RvTismSobelma sityva daasrula,<br />

mociqulma kvlav Tayvani sca mas, cremliT madloba Seswira da<br />

gaxarebuli gareT gavida66 . man WeSmariti sityvis qadagebiT movlo<br />

SuamdinareTi, damasko, kesaria da kapadokia, ikonia da pamfiliis<br />

`<br />

66 es pasaJi sityva-sityviT meordeba `axal qarTlis cxovrebaSi~:<br />

`misca igi mociqulsa andrias da hrqua: `madli da Sewevna Cemgan<br />

Sobilisa uflisa TanaSemwe geyavn Sen, sadaca xÂdode, da meca<br />

TanaSemwe var qadagebasa magas, da didad Sevewio monawilesa mas<br />

Cemda xuedrebulsa~. maSin davarda mociquli queyanad, da madli<br />

Seswira cremliTa yovladwmidasa, da gamovida mier sixaruliT~.<br />

78


ankviria, xolo neokesariis gavliT miadga qveyanas, romelsac<br />

iveria ewodeba.<br />

SeuZlebelia yovladwmida RvTismSoblis mier ganvlil da<br />

ganaTlebul adgilebSi misi wmida xatis madliT aRsrulebuli saswaulebis<br />

zedmiwevniT aRwera, amitom Cven mravalTagan mxolod iveriaSi<br />

aRsrulebul saswaulebze SevCerdebiT, SevecdebiT isini<br />

warmogidginoT zogadad, xolo danarCens gamovtovebT, radgan<br />

maTze bevria sasaubro, Cven ki mravalsityvaobas veridebiT~.<br />

damowmebul nawilSi Tavs iCens berZnul da qar-<br />

Tul versiebs Soris arsebuli ramdenime mniSvnelovani<br />

gansxvaveba:<br />

1) berZnul versias qarTulisagan ganasxvavebs mociqulTa<br />

wilisyris epizodi: `Txrobis~ mixedviT, yovladwmida<br />

RvTismSobels mociqulTa wilisyraSi monawileoba<br />

ar miuRia (Tumca qarTuli versiis msgavsad,<br />

aqac wm. andria saqarTveloSi RvTismSoblis locvakurTxeviT<br />

modis);<br />

2) `Txroba~ ar icnobs awyuris xatis xelTuqmnelobis<br />

ideas da gvauwyebs, rom es xati dawera luka<br />

maxarebelma, romelic qristianul tradiciaSi pirvel<br />

xatmweradaa miCneuli67 :<br />

`andria... mivida luka maxarebelTan, samocdaaTTagan<br />

erT-erT mociqulTan, romelic maSin ierusalimSi imyofeboda,<br />

da mxurvaled evedra mas, raTa ficarze aRebeWda<br />

yovladwmida RvTismSoblis xati~.<br />

`axali qarTlis cxovrebis~ mixedviT ki, awyuris<br />

xati xelTuqmnelia da ficarze aRibeWda RvTismSoblis<br />

pirisaxidan68 , macxovris xelTuqmneli xatis –<br />

`<br />

67 `luka maxarebeli mxatvari iyo madliTa qristesiTa da gamosaxa<br />

ÃeliTa TÂsiTa xati macxovrisaÁ da wmidisa RmrTismSobelisaÁ~<br />

(sjuliskanoni 1972: 66).<br />

68 berZnuli versiis avtori awyuris xats luka maxareblis<br />

dawerilad miiCnevs, didaWaraSi gamosaxul asls ki – xelTuqmnelad.<br />

amitom ar aris gasakviri, rom mesxuri gadmocemis gviandel<br />

(qarTul) redaqciaSi gaCnda awyuris xatis xelTuqmnelobis<br />

(RvTismSoblis `pirsa zeda dadebiT~ gamosaxvis) Tema.<br />

79<br />

mandilionis msgavsad, romelic gamoisaxa macxovris<br />

`pirsa zeda~ tilos dadebiT. niSandoblivia, rom qar-<br />

Tuli versia TiTqmis sityvasityviT misdevs mandilionis<br />

gamosaxvis epizods `avgarozis epistolidan~:<br />

`maSin yovladwmidaman moiTxova ficari, daibana piri<br />

da daidva pirsa zeda TÂssa. da gamoisaxa xati eseviTari,<br />

romel wiaRTa TÂsTa etÂrTa ganÃorcielebuli CCÂli,<br />

yovlad saxieri sityua RmrTisa~ (qca I: 39);<br />

Sdr.: `xolo ufalman moiRo wyali ÃeliTa da daibana<br />

piri da daidva tiloÁ pirsa zeda TÂssa. da meyseulad gamoisaxa<br />

xati pirisa misisaÁ mas zeda~ (avgarozi 2007: 140).<br />

3) manuel ritoris Txzulebis SesavalSi mocemulia<br />

wm. andria mociqulis wilxvdomil qveyanaTa CamonaTvali<br />

da mis mier ierusalimidan saqarTvelomde<br />

ganvlili misioneruli gza (SuamdinareTi, damasko,<br />

kesaria, kapadokia, ikonia, pamfiliis ankviria da neokesaria).<br />

savaraudod, analogiuri suraTi unda gvqonoda<br />

`Txrobis~ qarTul arqetipSic, magram `axal qarTlis<br />

cxovrebaSi~ Setanil qarTul versias amgvari Sesavali<br />

nawili mokvecili aqvs da mis magivrobas asrulebs<br />

`mimoslvis~ qarTuli redaqciis (wm. andrias<br />

pirveli misioneruli mogzaurobis) fragmenti, romelic<br />

teqsts `axali qarTlis cxovrebis~ gviandelma<br />

redaqtorebma waumZRvares.<br />

berZnuli da qarTuli versiebis momdevno epizodebis<br />

Sedareba amgvar suraTs iZleva:<br />

II. aWaraSi (didaWaraSi) qadagebis epizodi `axal<br />

qarTlis cxovrebaSi~ ufro vrcelia, Tumca `Txroba-<br />

Si~ TiTqmis ucvlelad meordeba qarTuli versiis ZiriTadi<br />

realiebi, rogoricaa: andria mociqulis aWaraSi<br />

mosvla, warmarTi mosaxleobis ugunureba, xatis<br />

dasvenebiT makurnebeli wyaros aRmodineba, masSi xalxis<br />

monaTlva, eklesiis mSenebloba, awyuris xatis<br />

aslis Seqmna da eklesiaSi dasveneba<br />

80


Txroba manuelisa axali qarTlis cxovreba<br />

pirvelsave sityvasa movideT.<br />

mociqulma icoda, rom iveriis<br />

tomi Zalian uxeSi da sisxlis<br />

moyvaruli iyo, kerpTmsaxurebis<br />

crurwmenas, pirvel rigSi,<br />

cecxlTayvaniscemas misdevda<br />

da gaemgzavra am mxareebSi,<br />

mivida im adgilamde, romelsac<br />

aWara (Άτζαρα) ewodeboda. aq<br />

mociqulma adgilobrivi ugunuri<br />

xalxisgan mravali gansacdeli<br />

daiTmina, magram saswaulebis<br />

aRsrulebiTa da ZaliT,<br />

agreTve, RvTismSoblis xatis<br />

madliT, es uxeSi Temi keTilgonieri<br />

da Tvinieri gaxda.<br />

rameTu miwaze xatis mxolod<br />

erTxel dasvenebiT aRmocenda<br />

friad mSvenieri wyaro, romelic<br />

dResac moedineba, masSi<br />

naTlavda [xalxs] da hkurnavda<br />

avadmyofebs,<br />

81<br />

movida ... andria qalaqad trapizonad,<br />

romel ars sofeli megrelTa,<br />

sada-igi dahyo Jami<br />

mciredi, da ixila ugunureba<br />

pirutyuebrivi mkÂdrTa Soris<br />

mis qalaqisaTa, ganvida mier da<br />

Sevida queyanasa qarTlisasa,<br />

romelsa did-aWara ewodebis,<br />

da iwyo qadagebad saxarebisa.<br />

rameTu kacni pirutyuTa uugunures<br />

iyvnes da ara icnobdes<br />

Semoqmedsa RmerTsa, da yovelsa<br />

saZagelsa da arawmidasa<br />

wessa aRasrulebdes, romeli<br />

saTqmeladaca ujero ars. da<br />

mravalni Wirni da gansacdelni<br />

daiTminna urwmunoTagan, da SewevniTa<br />

RmrTisaTa da wmidisa<br />

mis xatisaTa yovelnive madlobiT<br />

moiTminna, vidremdis yovelnive<br />

moaqcivna da moiyvanna<br />

sarwmunoebad.<br />

rameTu adgilsa, romelsa daasvena<br />

xati yovladwmidisa<br />

RmrTismSoblisa, aRmoecena wyaro<br />

friad Suenieri da didi,<br />

romeli-igi vidre dResca dauwyuedelad<br />

aRmosdis. da Semokrbes<br />

yovelnive yovliT-kerZo<br />

mkÂdrni mis queyanisani, da<br />

naTel-sca yovelTa saxeliTa<br />

mamisaTa, da ZisaTa, da sulisa<br />

wmidisaTa,<br />

da daadginna mRudelni da diakonni,<br />

da daudva wesi da saz-<br />

maTTvis aaSena eklesia<br />

da wasvla daapira. magram<br />

xalxs ar surda misi gaSveba<br />

da mxurvaled evedrebodnen<br />

mas, raTa darCeniliyo, xolo<br />

Tu es SeuZlebeli iyo, wasuliyo,<br />

RvTismSoblis xati ki<br />

daetovebina.<br />

mociqulma daamzada xatis zomis<br />

ficari da daado mas<br />

RvTismSoblis gamosaxuleba,<br />

romelic ficarze meyseulad<br />

aRibeWda. maT Seiwynares xati,<br />

rogorc maTTan arsebuli<br />

RvTis qmnileba da sixaruliT<br />

gaaciles mociquli.<br />

82<br />

Ruari sarwmunoebisa. da aRaSenes<br />

ekklesia Suenieri saxelsa<br />

zeda yovladwmidisa RvTismSoblisasa.<br />

da viTarca eneba wmidasa mociqulsa<br />

mier warslva, evedrebodes<br />

da ara utevebdes warslvad,<br />

aramed etyodes: `ukeTu<br />

Sen warxval, xati ege yovladwmidisa<br />

RvTismSoblisa aqa dagÂsvene,<br />

sasod da mcvelad<br />

Cuenda~.<br />

xolo wmidaman mociqulman<br />

andria Seqmna ficari msgavsi<br />

zomisa da dasdva xatsa mas<br />

zeda. da meyuseulad gamoisaxa<br />

saxe ucvalebeli xatisa mis da<br />

misca igi maT. xolo maT sixaruliT<br />

Seiwynares da daisvenes<br />

ekklesiasa Sina TÂssa pativiT,<br />

romeli-igi vidre dRes-aqamomde<br />

hgies. xolo wmidasa mociqulsa<br />

misces mSÂdoba da mowled moikiTxes,<br />

amborsuyves da warmogzavnes<br />

(qca I: 39).<br />

paralelur teqstSi kargad Cans, rom qarTuli<br />

versiis didaWaras berZnul versiaSi aWara (Άτζαρα)<br />

cvlis. es faqti nawilobriv amarTlebs d. musxeliSvilis<br />

mier gamoTqmul mosazrebas, romlis mixedviTac,<br />

`didaWaraSi~ aq mTlianad aWariswylis xeoba<br />

unda vigulisxmoT (musxeliSvili 1977: 91) 69 . magram mocemul<br />

SemTxvevaSi amosavlad mainc qarTuli versiis<br />

`<br />

69 t. futkaraZis varaudiT, soflis saxelwodeba `didaWara~ (< didi<br />

aWara) mematianis Semoqmedebaa (futkaraZe 2008: 84-85).


monacemi unda CaiTvalos, miT ufro, rom didaWara –<br />

dRevandeli xulos raionis sofeli – isedac aWariswylis<br />

xeobaSi mdebareobs da berZnul versiaSic konkretul<br />

dasaxlebazea saubari, sadac wm. andriam eklesia<br />

aaSena da masSi RvTismSoblis xatis asli daasvena.<br />

didaWaris eklesiis mSeneblobis ambebs qarTuli<br />

versia vrclad aRwers: `daadginna mRudelni da diakonni,<br />

da daudva wesi da sazRuari sarwmunoebisa da<br />

aRaSenes ekklesia Suenieri saxelsa zeda yovladwmidisa<br />

RvTismSoblisasa~ (Sdr., `Txroba~: `maTTvis aaSena<br />

eklesia~). analogiuri epizodi gvaqvs `andria mociqulis<br />

mimoslvaSic~, romlis gavlenasac qarTveli<br />

avtori uTuod ganicdis – Sdr.: wm. andriam amisoSi<br />

`aRaSena eklesiaÁ safasiTa da TanaSewevniTa axalwodebulTa<br />

maT morwmuneTaÁTa da ahmarTa sakurTxeveli<br />

da akurTxna mRdelni da diakonni... xolo eklesiaÁ igi<br />

saxelsa zeda wmidisa RmrTismSobelisasa aRaSena,<br />

romeli-igi dResamomde sacnaur ars yovelTa mier~<br />

(mimosvla 2008: 174).<br />

III. mesxuri gadmocemis momdevno epizodia samZivris<br />

mkvdari Zis gacocxlebis saswauli:<br />

Txroba manuelisa axali qarTlis cxovreba<br />

83<br />

xolo igi warmoemarTa da<br />

gardamovlo mTa, romelsa ewodebis<br />

rkinis-juari, da Tqmul<br />

ars, viTarmed juari igi TÂT<br />

netarisa andrias mier aRmar-<br />

Tebul ars. xolo viTarca STavlo<br />

xevi oZraxisa da movida<br />

sazRuarTa samcxisaTa, daivana<br />

sofelsa, romelsa ewodebis<br />

zaden-gora. mixedna mociqulman<br />

da ixilna kacni mis adgili-<br />

man ki gza ganagrZo da qadagebda<br />

WeSmarit sityvas, miiwia<br />

qalaqad, romelsac awyuri<br />

(Άςγοριον) ewodeba.<br />

iq cxovrobda didgvarovani<br />

qvrivi saxelad samZivari (Σαμφυάρα).<br />

misi Ze xangrZlivi avadmyofobisgan<br />

dauZlurebuliyo<br />

da gardacvliliyo, ris gamoc<br />

didi glova iyo.<br />

mociquli am qalaqSi (πολιτεία)<br />

qadagebda WeSmarit sityvas,<br />

xelis dadebiT kurnavda morw-<br />

muneebsa da axladmoqceulebs,<br />

sulier madls uZRvnida maT,<br />

urwmunoebs ki tovebda maTi<br />

avadmyofobisagan mosakvdineb-<br />

lad.<br />

wminda mociqulis ambavi samZivars<br />

Seatyobines.<br />

84<br />

sani rameTu uzorvides kerpTa<br />

yruTa, da iloca mociqulman<br />

wmidisa mis xatisa mimarT. da<br />

yovelni igi kerpni daemxunes<br />

da Seimusrnes. xolo wmida<br />

mociquli warmoemarTa da moiwia<br />

awyvers, romelsa pirvelad<br />

ewodeboda sosangeTi, da pirispir<br />

saqrisi. da daivana adgilsa<br />

erTsa, sada igi iyo ta-<br />

Zari sakerpo, romelsa aw Zvel-<br />

ekklesia ewodebis, da mas Sina<br />

imsaxurebodes kerpni maTni. xolo<br />

mTavrobda maSin dedakaci<br />

vinme qurivi samZivari, romelsa<br />

erTi oden Ze esva da yoveli<br />

sasoeba misi missa mimarT<br />

moZravobda, da mas oden Jamsa<br />

momkudar iyo. da iyo vaeba<br />

tirilisa da SfoTi friad<br />

mravali.<br />

da Ramesa mas ixiles cixiTgan<br />

naTeli didi, sada esvena xati<br />

yovlad wmidisa, gankÂrdes<br />

friad vinaobasa maTsa. da ra<br />

ganTenda, mswrafl warmogzavnnes<br />

kacni, raTamca ixilon<br />

Tu vin arian, anu raÁ ars. da<br />

viTarca ixiles kacTa maT wmida<br />

mociquli da xati yovladwmidisa,<br />

mswrafl warvides da auwyes<br />

qurivsa mas dedakacsa,<br />

viTarmed: `ucxoni vinme kacni<br />

arian, da ucxosa RmerTsa qadageben<br />

Semoqmedad da dambadebelad,<br />

da sicocxlesa kacTasa


man umalve moiwvia mociquli<br />

da sTxova: `saidan moxvedi, ra<br />

gqvia, ras irjebi da ra mizniT<br />

gvewvie Cven, ucxo xalxs,<br />

romlebsac gvwams mravali ukvdavi<br />

RmerTi – kronosi, zevsi,<br />

aresi, heliosi, afrodite, hermesi,<br />

hekate da sxva miwisqve-<br />

Selni?~.<br />

man upasuxa, rom ierusalimidan<br />

Camovida, rom warmoSobiT iu-<br />

deidan iyo, rwmeniT – qris-<br />

tiani, msaxuri, mowafe da<br />

mociquli RvTis Ze ieso qristesi,<br />

romelic erTi SexebiT<br />

aRadgenda mkvdrebs, rom is<br />

sxva arafers ganagebda, garda<br />

imisa, rom Cveni uflis, ieso<br />

qristes saxelis mowodebiT,<br />

misi madliT kurnavda maT<br />

sulier da xorciel avadmyofobebs,<br />

vinc mTeli arsebiT<br />

sTxovda mas da inaTleboda<br />

saxeliTa mamisaTa da ZisaTa da<br />

85<br />

momniWebelad, da mkudarTa aRmadginebelad,<br />

da hyavs maT xati<br />

Suenieri da mas pativs-scemen~.<br />

viTarca esma sityua ese mkudarTa<br />

aRdomisa dedakacsa mas,<br />

gankÂrda da mcired rame nuge-<br />

Siniseca gulsa missa,<br />

waravlinna monani TÂsni mowodebad<br />

mociqulisa, romeli vi-<br />

Tarca mivida. hrqua dedakacman,<br />

viTarmed: `vin xarT. anu sada<br />

moxvalT, anu raÁ ars ucxo ege<br />

moZRureba Tqueni, romelsa ityÂT,<br />

rameTu arasada smenil ars<br />

egeviTari Txroba~.<br />

miugo wmidaman mociqulman da<br />

hrqua: `moval wmidiT qalaqiT<br />

ierusalemiT, sada dasdges<br />

ferÃni uflisani, golgoTas da<br />

beTlems, caTa mobaZavTa, da mo-<br />

na var da<br />

mociquli uflisa Cuenisa ieso<br />

qristesi, romeli wamis-yofiT<br />

aRadgens mkudarTa, da mas<br />

vhqadageb RmerTad da uflad<br />

da mpyrobelad yovelTa dabadebulTa.<br />

da romelsa hrwmenes<br />

igi da naTels-iRos saxeliTa<br />

mamisaTa, da ZisaTa, da sulisa<br />

wmidisaTa, yoveli raodeni<br />

iTxovos sarwmunoebiT miecemis,<br />

da yovelTa senTagan ganikur-<br />

sulisa wmidisaTa.<br />

samZivarma, rogorc ki gaigona<br />

es sityvebi, uTxra: `radgan Sen<br />

xar mkvdreTiT aRmdgeneli ieso<br />

qristes msaxuri, Semiwyale<br />

me, romelic Cems Svilze vamyareb<br />

imeds, da aRadgine igi~.<br />

mociqulma upasuxa: `yvelaferi<br />

SesaZlebelia misTvis, vinc<br />

qristes saxeli irwmuna~.<br />

is, acremlebuli, rogorc<br />

odesme iairosi (luka 8.41),<br />

aqviTinda:<br />

`mwams. ufalo, Semewie me, urwmunoebaSi<br />

myofs~.<br />

maSin wminda mociqulma micvalebulze<br />

yovladwmida RvTismSoblis<br />

xati daasvena, Tvalebi<br />

zecad aRapyro da iloca.<br />

86<br />

nebis~.<br />

xolo viTarca esma ese dedakacsa,<br />

davarda queyanad da<br />

hrqua cremliT mociqulsa: `Seiwyale<br />

siqurive ese Cemi da<br />

ubadrukeba; vinaTgan mona xar<br />

mkudarTa aRmadginebelisa, iloce<br />

RmerTisa Senisa mimarT, da<br />

mianiWe Svilsa amas Cemsa sicocxle,<br />

da yoveli raodeni mi-<br />

brZano, gismino, da ara urC ge-<br />

qmne. ukeTu Ze Cemi aRdgomili<br />

vixilo. rameTu ese mxolo<br />

mivis da sxua ara~.<br />

xolo wmidaman mociqulman miugo<br />

da hrqua: `ukeTu grwmenin<br />

ieso qriste, Ze RmerTisa, WeSmariti<br />

RmerTi, romeli iqadagebis<br />

Cuen mier, raodenica-ra<br />

iTxovo sarwmunoebiT, yovelive<br />

mogecemis mis mier~.<br />

xolo dedakacsa mas viTarca<br />

esma ese, aRivso sixaruliTa,<br />

da cremliT hrqua mociqulsa<br />

mas: `Ä, monao WeSmaritisa RvTisao,<br />

WeSmaritad mrwams da<br />

aRviareb ieso qristesa, romelsa<br />

Sen qadageb, aramed Seewie<br />

urwmunoebasa Cemsa~.<br />

xolo mociqulman gamoasxa<br />

yoveli igi eri da mgosnebi, da<br />

aravin uteva mun, garna qurivi<br />

igi da mcireni sakuTarni misni,<br />

da miiqua ÃelTa xati yovladwmidisa<br />

RvTismSobelisa, da<br />

daasvena cxedarsa mas zeda, sada<br />

idva yrma igi. da iwyo


ase didi dro dahyo. roca is<br />

idga da loculobda, micvalebuli<br />

gacocxlda da wamojda.<br />

yvela gaakvirva am uCveulo<br />

sanaxaobam.<br />

samZivari, aRdgenilis deda, ma-<br />

Sinve mociqulis ferxTiT daemxo<br />

da gaxarebulma cremliT<br />

Tayvani sca, madloba Seswira<br />

yovelTa RmerTs, ieso qristes,<br />

macxovars. mTeli guliT irwmuna<br />

da iqve moinaTla Svil-<br />

Tan erTad. maTTan erTad<br />

moinaTla mTeli qalaqis mosaxleobac.<br />

87<br />

locvad da vedrebad RvTisa<br />

mimarT Ãel-aRpyrobiT. da Semdgomad<br />

locvisa upyra Ãeli<br />

yrmasa mas da, viTarca Zilisagan,<br />

egreT aRadgina igi da<br />

misca dedasa missa. da viTarca<br />

ixiles yovelTa ucxo ese<br />

saswauli, gankÂrdes friad da<br />

Tqmad rasame uRono iyvnes.<br />

xolo dedakacman viTarca ixila<br />

Ze TÂsi gancocxlebuli, sixaruliT<br />

aRsdga da davarda<br />

ferÃTa Tana mociqulisaTa,<br />

cremliT Tayvanis-sca da madli<br />

Seswira, da hrwmena ufali<br />

ieso qriste, da naTels-iRo<br />

dedakacman ZiTurT da yovliT<br />

saxleuliT TÂsiT~ (qca I: 39-40).<br />

samZivris Zis gacocxlebis saswaulSi manuel<br />

ritori bibliur analogs uTiTebs (luka 9.40-56) 70 .<br />

`Txrobisa~ da `axali qarTlis cxovrebis~ Sesabamisi<br />

pasaJebis sityvasityviTi msgavseba ki miuTiTebs orive<br />

teqstis erTi arqetipisgan momdinareobas. sakiTxis<br />

arss ar cvlis is garemoeba, rom qarTuli versia berZnul<br />

teqstTan SedarebiT amjeradac ufro vrcelia.<br />

dasawyisSi igi Seicavs toponimur wvrilmanebs (`xolo<br />

igi warmoemarTa da gardamovlo mTa, romelsa ewodebis<br />

rkinis-juari, da Tqmul ars, viTarmed juari igi<br />

TÂT netarisa andrias mier aRmarTebul ars. xolo<br />

viTarca STavlo xevi oZraxisa da movida sazRuarTa<br />

`<br />

70 samZivris vaJis istoria bevri ramiT gvagonebs agreTve macxovris<br />

mier naineli qvrivis vaJis gacocxlebis saswauls (luka 7.11-17),<br />

rogorc amas e. vardoSvili da m. qurdiani aRniSnaven (vardoSvili...<br />

2009: 109-112).<br />

samcxisaTa, daivana sofelsa, romelsa ewodebis zadengora~),<br />

rac berZen avtors, bunebrivia, naklebad<br />

ainteresebda, magram mniSvnelovani iyo qarTveli<br />

(awyureli) avtorisTvis.<br />

berZnuli versia arafers gvauwyebs wm. andrias<br />

mier rkinis jvris aRmarTvaze. niSandoblivia isic,<br />

rom qarTul versia am ambis wyarod folklors, zepir<br />

tradicias asaxelebs (`Tqmul ars~, e. i. naTqvamia – am<br />

sityvebiT avtori pirdapir migvaniSnebs, rom zepir<br />

gadmocemas emyareba da ara werilobiTs):<br />

`xolo igi warmoemarTa da gardamovlo mTa, romelsa<br />

ewodebis rkinis juari, da Tqmul ars, viTarmed juari igi<br />

TÂT netarisa andrias mier aRmarTebul ars~ (gv. 39) 71 .<br />

Tavis mxriv, `Txroba manuelisa~ Seicavs awyuris<br />

mkvidrTa warmarTuli panTeonis ufro vrcel daxasiaTebas,<br />

romelic apolonisa da artemidas garda moicavs<br />

iseT berZnul RvTaebebsac, rogoricaa: `kronosi,<br />

zevsi, aresi, heliosi, afrodite, hermesi, hekate da<br />

sxva miwisqveSelni~. Tumca manuel ritori sruliad<br />

safuZvlianad miuTiTebs, rom warmarTi qarTvelebi<br />

`pirvel rigSi, cecxlTayvaniscemas misdevdnen~.<br />

IV. mesxuri gadmocemis berZnul da qarTul versiebSi<br />

saerToa kerpTa Semusvris epizodis ZiriTadi<br />

momentebic, zogierTi pasaJi ki sityvasityviT emTxveva<br />

erTmaneTs:<br />

Txroba manuelisa axali qarTlis cxovreba<br />

iqve iyo apolonisa da artemidas<br />

sakerpo bomoni, rom-<br />

88<br />

xolo iyo qalaqsa mas Sina<br />

bomoni sakerpo, romelsa Sina<br />

`<br />

71 saqarTveloSi ori rkinis jvaria – zekarisa da xaragaulis. amave<br />

toponims mcireodeni saxecvlilebiT ([r]kinis jvari) vxvdebiT Sav-<br />

SeTSi (dRevandeli TurqeTi) (bubulaSvili 2008: 16). Tumca, mkvlevarTa<br />

umravlesobis azriT, mesxur gadmocemaSi zekaris jvari unda<br />

igulisxmebodes, radgan is awyurTan yvelaze axlos mdebareobs.


lis qurumebic araerTxel Seecilnen<br />

mociquls da mis winaaRmdeg<br />

xalxs amxedrebdnen.<br />

mociqulma mimarTa maT: `gsurT<br />

darwmundeT Cem mier qadagebuli<br />

RvTis ZlierebaSi da Tqveni<br />

cruRmerTebis uZlurebaSi?<br />

gaaReT am taZris karebi da<br />

Tqvens kerpebTan, ese igi Tqvens<br />

RmerTebTan, davasveneb RvTismSoblis<br />

xats. Semdeg mWidrod<br />

davketoT karebi<br />

da xval rom gavaRebT, vixilavT<br />

rac moxdeba~.<br />

es winadadeba yvelam miiRo.<br />

89<br />

imsaxurebodes bilwni RmerTni<br />

maTni, artemi da apolon. da<br />

viTarca ixiles saqme ese<br />

mRudelTa maT sicruvisaTa,<br />

aRivsnes SuriTa da iwyes cilobad<br />

da winaaRmdgomad mociqulisa,<br />

egreTve eri igi romelnime<br />

ityodes: `jer ars<br />

Tayvaniscemad romelman esevi-<br />

Tari saswauli aRasrula~...<br />

da hrqua (mociqulma):<br />

`ganaReT kari sakerpoÁsa magis<br />

taZrisa, da SevasvenoT Cuen<br />

xati ese Sua kerZo kerpTa<br />

TquenTa da davbeWdoT zogad<br />

orTave karsa zeda, da mcvelni<br />

daadgineniT, da iloceT Tquen<br />

Ramesa amas RmerTTa mimarT<br />

TquenTa. xolo Cuen vilocoT<br />

ieso qristes WeSmaritisa RvTisa<br />

Cuenisa mimarT,<br />

da vixiloT Cuen ganTiad: uke-<br />

Tu sZlos RmerTman Tquenman,<br />

misi jer iyos Tayvaniscema; xolo<br />

ukeTu sZlos RmerTman Cuenman,<br />

mas Tayvanis-vceT yovelTa~.<br />

da daaskunes ese esreT. Seasvenes<br />

xati yovladwmidisa RvTismSoblisa<br />

Sua kerpTa maTTa da<br />

dabeWdes karsa zeda, da mcvelni<br />

daadginnes da iwyes locvad<br />

mRudelTa maT sicruvisaTa.da<br />

wmidaman iloca qristes mimarT<br />

WeSmaritisa RvTisa Cuenisa.<br />

meore dRes, roca taZris karebi<br />

gaaRes, RvTismSoblis xati,<br />

uvnebeli da mTeli, brwyinavda,<br />

rogorc mzis naTeli, kerpebi<br />

ki Semusruliyo da maTi namsxvrevebi<br />

miwaze eyara.<br />

myisve yvelam erTxmad daiZaxa:<br />

`didia RmerTi qristianTa~.<br />

maT maSinve gamoyares taZridan<br />

kerpebis namsxvrevebi da (bomo-<br />

ni) RvTis eklesiad gadaakeTes,<br />

sadac adidebdnen yovelTa<br />

RmerTs, ieso qristes. unda ge-<br />

naxaT xalxis didi da aRuwe-<br />

reli sixaruli imis gamo, rom<br />

samZivaris Ze mkvdreTiT aRdga,<br />

maT ki kerpTayvanismcemloba da<br />

cecxlTayvanismcemloba ukuag-<br />

des da namdvili RmerTi iwames,<br />

romelic mkvdrebs erTi Sexe-<br />

biT aniWebda sicocxles.<br />

90<br />

da viTarca ganTena da ganaRes<br />

kari sakerposa, ixilnes yovelni<br />

kerpni maTni queyanad daTxeulni<br />

da saxed mtuerisa Semusrvilni.<br />

xolo xati yovladwmidisa<br />

RvTismSoblisa brwyinvida,<br />

viTarca mze, didebiTa da<br />

pativiTa.<br />

maSin mRudelni igi kerpTani<br />

aRivsnes sircxÂliTa, da umecrebisa<br />

maTisaTÂs Sendobasa<br />

iTxovdes mociqulisagan. da<br />

yovelman<br />

erman madlobisa xma aRmouteves<br />

da Tques, viTarmed: `did<br />

ars RmerTi qristeaneTa,<br />

romelsa mociquli andria qadagebs~.<br />

da hrwmena yovelTa<br />

ufali Cueni ieso qriste da<br />

sixaruliT naTelsiRes yovel-<br />

Ta saxeliTa mamisaTa, da Zisa-<br />

Ta, da sulisa wmidisaTa. da<br />

iqmna sixaruli didi mas dResa<br />

Sina yovlisa mis erisa, da<br />

adidebdes RmerTsa, romelman<br />

iÃsna igini xelTagan eSmakisaTa.<br />

sagulisxmoa, rom, wina epizodisgan gansxvavebiT,<br />

amjerad berZnul versiaSic mxolod artemidasa da<br />

apolonis kerpebzea saubari, rac erTxel kidev adasturebs<br />

mesxuri gadmocemis arqetipis arsebobas da<br />

misi zogierTi epizodis literaturul warmomavlobas.<br />

`mimoslvis~ mixedviT, apolonisa da artemidas kerpebs


wm. andria nikeaSi musravs (mimosvla 2008: 177, 179-180)<br />

da, rogorc samarTlianad aRniSnavs i. grigalaSvili,<br />

swored es literaturuli wyaro unda dasdeboda<br />

safuZvlad mesxur gadmocemas (grigalaSvili 2009a: 99).<br />

z. kiknaZis dakvirvebiT, kerpTa Semusrvis saswaulSi<br />

ikiTxeba uflis kidobnis arqetipuli qmedeba, roca<br />

man, filistimelTa kerpis, dagonis, taZarSi damwyvdeulma,<br />

dalewa kerpi (kiknaZe 2000: 259).<br />

V. episkoposis kurTxevisa da xatis awyurSi<br />

davanebis epizodi qarTul versiaSi berZnulze ufro<br />

vrcelia, Tumca maT Soris arsobrivi gansxvaveba ar<br />

SeiniSneba, Tu ar CavTvliT imas, rom qarTuli teqsti<br />

aq isev ubrundeba RvTismSoblis wilxvdomobisa da<br />

xatis xelTuqmnelobis Temebs.<br />

gansakuTrebuli aRniSvnis Rirsia is faqti, rom<br />

mesxuri gadmocemis berZnuli versia, qarTulis msgavsad,<br />

adasturebs andria mociqulis mier awyuris episkoposis<br />

xeldasxmas.<br />

Txroba manuelisa axali qarTlis cxovreba<br />

amasTan erTad mociqulic Cqarobda<br />

qadagebis Semdgom gagr-<br />

Zelebas, magram samZivari da<br />

mTeli axladmoqceuli mosaxleoba<br />

evedrebodnen mas, cota<br />

xans kidev darCeniliyo maTTan,<br />

raTa misi sulissargebeli swavlebiT<br />

damtkbariyvnen. mociqulma<br />

RvTis sadideblad episkoposi,<br />

mRvdlebi da diakvnebi<br />

daudgina maT, ris Semdegac gza<br />

ganagrZo.<br />

91<br />

xolo wmida mociqulsa eneba<br />

kualad warslva sxuaTaca qalaqTa<br />

da sofelTa qadagebad<br />

saxareba qristesi. xolo dedakaci<br />

igi da zogad yoveli eri<br />

evedrebodes, raTa ara ganeSoros<br />

maTgan, aramed dRiTi-dRe<br />

aswavebdes wessa sjulisasa. da<br />

mociqulica erCda maT da Jam<br />

raodenme daadgra maT Tana, da<br />

aswava maT yoveli wesi sjulisa<br />

da sarwmunoebisa da daudginna<br />

episkoposi, mRudelni<br />

da diakonni, da kualad ganemzada<br />

qadagebad saxarebisa.<br />

samZivari Tavis ZesTan da rCeul<br />

xalxTan erTad mis ferxTiT<br />

daemxo da sTxovda<br />

RvTismSoblis wminda xatis<br />

datovebas, raTa is zemoT dasaxelebul<br />

taZarSi daesvenebinaT,<br />

maT mfarvelad da sulisa<br />

da xorcis makurTxeblad. mociqulma<br />

Seismina vedreba da xati<br />

dautova.<br />

manamde gaamzada kidev erTi ficari,<br />

imave sigrZis da siganis,<br />

masze xati daasvena, rogorc<br />

aWaraSi moiqca. xati isev saswaulebrivad<br />

aRibeWda ficarze.<br />

maT xatis dedani dautova, romelmac<br />

awyurSi daivana, dRemde<br />

imyofeba iq da morwmuneebi Tayvans<br />

scemen mas.<br />

xolo axali gamosaxuleba mociqulma<br />

Tan waiRo, yovladwmida<br />

RvTismSoblis am xatiT<br />

ganagrZo gza da yvelas uqadagebda<br />

macxovnebel swavlebas,<br />

ris Sedegadac mravalma irwmuna,<br />

naTel-iRo da RvTis<br />

nawili gaxda. isinic sTxovdnen<br />

mas xatis Cuqebas da mociquli<br />

dasTanxmda. rogorc zogierTi<br />

ambobs, xatis es asli Cvens<br />

dromde inaxeba Satberdis<br />

monasterSi.<br />

92<br />

da kualadca evedrnes qurivi<br />

igi dedakaci da sruliad mesxni,<br />

raTa ara ganeSoros maTgan.<br />

xolo wmidaman andria miugo<br />

da hrqua: `sxuaTaca qalaqTa da<br />

sofelTa jer ars Cemda qadagebad<br />

saxareba uflisa~. xolo<br />

maT hrques: `ukeTu warxval,<br />

xati ege yovladwmidisa<br />

aqa dagÂsvene sasod da mcvelad<br />

Cuenda~ miugo mociqulman<br />

da hrqua, viTarmed: `...yovladwmidasa<br />

RvTismSobelsa wilxuda<br />

queyana ese samcxisa, da<br />

mis mier warmogzavnili ars aqa<br />

xati igi sasod da mcvelad<br />

wilxdomilTaTÂs da jereTca<br />

egreT ars, raTa daesvenos aqa<br />

mkÂdrad ukunisamde JamTa~.<br />

...da daasvenes yovlad didebuli<br />

xati yovlad wmidisa awyveris<br />

RvTismSoblisa mciresa mas<br />

ekudersa, romelsa aw Zvel-ek-<br />

lesiad saxel-sdeben.


damowmebul epizodSi manuel ritori yvela im<br />

arguments imeorebs, romelic awyuris eparqiis `prioritetulobaze~<br />

miuTiTebs. awyuris kaTedris samociqulo<br />

xasiaTTan erTad avtori xazs usvams awyuris<br />

RvTismSoblis xatis pirveladobasac, radgan swored<br />

is aris pirmSo xati da dedani:<br />

`maT xatis dedani dautova, romelmac awyurSi daivana,<br />

dRemde imyofeba iq da morwmuneebi Tayvans scemen mas~.<br />

manuel ritori am TvalsazrisiT saintereso siaxlesac<br />

gvTavazobs da aRniSnavs, rom wm. andriam<br />

Seqmna awyuris xatis meore aslic da igi Satberdis<br />

monasterSi (VIII s.) datova. qarTuli versia Satberdis<br />

xatze arafers gvauwyebs da mxolod didaWaris mkvidr-<br />

TaTvis gamosaxul aslze saubrobs.<br />

sagulisxmoa, rom berZnuli versiis avtori Satberdis<br />

xatis Sesaxeb arsebuli gadmocemis wyarod qar-<br />

Tul zepir gadmocemas asaxelebs (Sdr.: rkinis jvris<br />

aRmarTvis epizodi `axal qarTlis cxovrebaSi~):<br />

`rogorc zogierTi ambobs, xatis es asli Cvens<br />

dromde inaxeba Satberdis monasterSi (Σαπερτίον μονή)~.<br />

VI. berZnuli versiis daskvniTi nawili qarTulTan<br />

SedarebiT ufro srulia da Satberdis xatTan erTad<br />

masSi saubaria mociqulis mier awyuridan patramde<br />

ganvlil gzaze:<br />

Txroba manuelisa axali qarTlis cxovreba<br />

`xolo mociquli miiwia adgilad,<br />

romelsac baTumi (Βαθύ)<br />

ewodeba, sadac aris navsadguri,<br />

iqidan wavida sebastopolisSi<br />

da qadagebiT ganvlo samegrelo,<br />

afxazeTi, savromatia,<br />

sugdea da guTeTi, gadascura<br />

93<br />

`xolo wmidaman mociqulman<br />

andria moikiTxna yovelni simdabliT<br />

da siyuaruliT, misca<br />

mSÂdoba da waremarTa sxuaTaca<br />

adgilTa qadagebad saxarebisa~.<br />

ponto da mopirdapire sanapiroze<br />

bizantionSi Cavida. aq<br />

episkoposad staqe daadgina, samocdaaT<br />

mociqulTagan erTerTi,<br />

da Trakiis herakliisken<br />

gaemarTa. iq man xeli daasxa<br />

epikopos apeless, imave samocdaaTTagan<br />

erT-erTs, ganvlo<br />

mTeli rumineTi da SeCerda<br />

peloponesSi, sadac, aqaiis patraSi,<br />

anTipatma egeatma sikvdiliT<br />

dasaja, jvarze, TaviT<br />

qvemoT. aseTia, mokled, moTxroba<br />

wminda mociqulze~.<br />

samarTlianad aRniSnavs r. bartikiani, rom berZnuli<br />

teqstis Βαθύ-Si baTumi igulisxmeba (bartikiani<br />

1987: 76). saxelwodeba Βαθύς berZnul literaturaSi<br />

pliniusisa da arianes droidan gvxvdeba da gadmogvcems<br />

adgilobriv toponims (baT-om-i). berZnebs es<br />

saxelwodeba gaazrebuli aqvT, rogorc berZnuli Βαθύς<br />

– `Rrma~. amgvar mniSvnelobas Seesabameba baTumis la-<br />

Tinuri saxelwodeba Portus altus (georgika II: 22). niSandoblivia,<br />

rom XV saukunis bizantieli istorikosi<br />

laonike xarkokondile, manuel ritoris msgavsad,<br />

baTums Βαθύ-d ixseniebs (georgika VIII: 91).<br />

amrigad, manuelis `Txrobis~ mixedviT, wm. andria<br />

awyuridan baTumSi Cavida: `miiwia adgilad, romelsac<br />

baTumi (Βαθύ) ewodeba, sadac aris navsadguri~ da<br />

iqidan sebastopolisSi, anu cxumSi gaemgzavra.<br />

wm. andrias qadagebis marSrutSi baTumi manuel<br />

ritorma CarTo. es niSandoblivicaa, radgan baTumis<br />

navsadgurma (`havanma~) saerTaSoriso funqcia manamde<br />

ramdenime saukuniT adre (XII s.) SeiZina, roca wina<br />

94


aziis saxmeleTo gzebze Turq-selCukebi gabatondnen<br />

da msoflio satranzito gzebma saqarTveloSi gadmoinacvla.<br />

`abreSumis gzis~ erTi Sto am dros ba-<br />

Tumze, aWarasa da samcxeze gadioda (beraZe 1981: 167) 72 .<br />

mesxuri gadmocemis qarTuli versiis mixedviTac,<br />

wm. andria mociquli am gzas mihyveba da samcxeSi<br />

(awyurSi) aWaridan (didaWaridan) gadadis. cxadia, ioakime<br />

konstantinopoleli patriarqis dros saxmeleTo<br />

gzis es monakveTi baTumis havanze gadioda da swored<br />

amgvari warmodgena aisaxa manuel ritoris TxzulebaSi.<br />

mociqulis Semdgomi gza (samegrelo, afxazeTi,<br />

savromatia, sugdea, guTeTi, pontos zRva, bizantioni,<br />

Trakiis heraklia, mTeli rumineTi, peloponesi da aqaiis<br />

patra) `mimoslvis~ gviandel versiebs imeorebs da<br />

wm. andrias mesame misioneruli mogzaurobis marSruts<br />

emTxveva. arsebobs safuZveli vifiqroT, rom analogiuri<br />

viTareba iqneboda qarTul versiaSic, magram,<br />

rogorc ukve aRvniSneT, `axali qarTlis cxovrebis~<br />

avtorebma mociqulis didaWara-awyurSi qadagebis epizodi<br />

`mimoslvis~ teqstis sxva monakveTs daukavSires,<br />

kerZod, wm. andrias pirvel misionerul mogzaurobas.<br />

ase rom, XVI saukunis dasawyisSi mesxuri gadmocemis<br />

arqetipi literaturelad ukve gaformebulia da<br />

arsebobs misi berZnuli Targmanic, romelic safuZvlad<br />

daedo manuel ritoris Txzulebas. `axal qarTlis<br />

cxovrebaSi~ ki warmodgenilia aRniSnuli gadmocemis<br />

gadamuSavebuli da vrceli varianti.<br />

dakvirveba cxadyofs, rom gadmocemis qarTuli versia<br />

XVI saukuneSive gadaamuSaves da masSi Seitanes<br />

iseTi mniSvnelovani epizodebi, rogoricaa: RvTis-<br />

`<br />

72 `axali qarTlis cxovreba~ wm. andrias marSruts ase warmogvidgens:<br />

didaWara > rkinis jvris mTa > oZrxis xevi > sofeli zadengora<br />

> awyuri (qca I: 39). am gzas mkvlevrebi ufro akonkreteben<br />

(sixaruliZe 1991; mgelaZe... 1999: 129; berZeniSvili 2004: 80).<br />

95<br />

mSoblis monawileoba mociqulTa wilisyraSi, misdami<br />

saqarTvelos wilxvdoma da awyuris xatis xelTuqmnelad<br />

(deda RvTisas `pirsa zeda~ ficris dadebiT)<br />

gamosaxva. am epizodebs `axal qarTlis cxovrebaSi~<br />

gansakuTrebuli adgili eTmoba.<br />

mesxuri gadmocemis amgvari redaqciis XVI saukunis<br />

dasawyisSive warmoqmnas adasturebs `mzeWabuk aTabagis<br />

sigeli awyuris RvTismSoblisadmi~ (mcxeTis sigel-gujari<br />

#482):<br />

`Cuen wilmxudarsa amasa erisa Senisa... inebe pirmSoisa<br />

xatisa Senisa... pirsa Sensa zeda miyrdnobiT gamosaxulsa<br />

ÃeliTa wmidisa andria mociqulisaTa aqa mosvenebaD<br />

da wmidasa taZarsa Sensa awyuers damkÂdreba. mieriTgan<br />

vidre aqamomde vinme aRracxnes... qvelis moqmedebani Senni<br />

Cuenda momarT!... raodenni niSni da saswaulni aRasrulen<br />

samxilebelad uRmrToTa barbarozTa zeda, rameTu pirvel<br />

ZululebiTa (!) daguemen usjuloni igi... da aqa JamTa amaT<br />

Sina CuenTa romelTa ikadres gmoba Seni da Seuracxeba<br />

taZrisa Senisa, sruliad mospen da daamÃuen didiTgan<br />

vidre mciredmde da ganabnien da iavar yven... da ganaqarven<br />

zraxvani maTni... me Zeman didisa patronisa yuaryuaresman<br />

patronman mzeWabuk da Zmiswulman Cemman, patronman<br />

yuaryuare... SemovswireT... saydarsa Tquensa... da... saWeT<br />

mpyrobelsa mamaTmTavarsa sÂmon mawyuerelsa... didi da<br />

didebuli monasteri zarzma sruliad misiTa SesavliTa<br />

agarak-soflianiTa da glexebiTa... sruliad aWaruliTa da<br />

guriuliTa mamuliTa~ (Jordania 1897: 321).<br />

mzeWabukis sigelsa da `manuelis Txrobas~ Soris<br />

saerToa Semdegi Temebi: 1) `pirmSo xati~, romelic misi<br />

aslis arsebobasac gulisxmobs; 2) xatis `ÃeliTa wmidisa<br />

andria mociqulisaTa... mosveneba~; 3) xatis davaneba<br />

`wmidasa taZarsa... awyuers~; 4) awyuris xatis mier<br />

96


apolonisa da artemidas kerpebis Semusrva 73 ;<br />

yvelaze mniSvnelovani ki isaa, rom `Txrobis~<br />

teqstisagan gansxvavebiT, mzeWabuk aTabagis sigelSi<br />

fiqsirdeba saqarTvelos RvTismSoblisadmi wilxvdomis<br />

(`Cuen wilmxudarsa amasa erisa Senisa~) da awyuris<br />

xatis xelTuqmnelobis (misi gamosaxva RvTismSoblis<br />

`pirsa... zeda miyrdnobiT~) Temebi.<br />

mesxuri gadmocemis aRniSnul Temebs aseve icnobs<br />

mzeWabukis Zmiswulis, aTabag nav-yvaryvares (1516-1535)<br />

`anderZi~ aTonis iverTa monastrisadmi (1532 w.):<br />

`miguca wilad mSobelsa Tuissa, odes-igi ganigdebdes<br />

wilsa, da moguivlina erTi aTormetTagani, Zma simon-petresi,<br />

pirvelwodebuli andria mociquli da piriT misiT<br />

aRmonatuifi xati yovladwmidisa, didebuli mcveli da<br />

mfarveli, ganmanaTlebeli da meoxi da nugeSinismcemeli,<br />

yovelTa dedaTa udidebulesi, saSineli awyurisa RmrTismSobeli,<br />

romlisa meoxebiTa daguicvenin ufalman uSfoTvelad,<br />

vidre ukanasknelad dRedmde~ (metreveli 2007: 26).<br />

zemoTqmulidan gamomdinare, sruli safuZveli<br />

gvaqvs davaskvnaT, rom mesxuri gadmocemis axali redaqcia<br />

Seiqmna mzeWabukis sicocxleSi, misi aTabagobis<br />

dros, kerZod, 1501-1516 wlebSi: 1501 wels gadmocemis<br />

Tavdapirveli versiis berZnuli Targmani ioakime patriarqma<br />

konstantinopolSi waiRo, 1516 wels ki mze-<br />

Wabuki gardaicvala74 . redaqtirebis am etapze gadmocemis<br />

teqstSi, kerZod, mis Sesaval nawilSi CarTes<br />

ori epizodi: 1) mociqulTa wilisyraSi RvTismSoblis<br />

monawileoba (`miguca wilad mSobelsa Tuissa, odes-<br />

`<br />

73 mzeWabukis sigelSi naTqvamia: `pirvel ZleulebiTa ([ZululebiTa<br />

Ad 482) daguemen usjuloni igi”. cxadia, `pirvel ZleulebaSi~ igulisxmeba<br />

awyuris xatis mier artemidasa da apolonis kerpebis<br />

Semusrvis saswauli (Sdr.: `ukeTu sZlos RmerTman Tquenman, misi<br />

jer iyos Tayvanis-cema; xolo ukeTu sZlos RmerTman Cuenman, mas<br />

Tayvanis-vceT yovelTa” (qca I: 41).<br />

74 mzeWabuk aTabagi (ivane-mzeWabukyofili) am dros ukve berad iyo<br />

aRkvecili iakobis saxeliT.<br />

97<br />

igi ganigdebdes wilsa~); 2) awyuris xatis xelTuqmnelad<br />

gamosaxva (`piriT misiT aRmonatuifi xati yovladwmidisa~).<br />

mesxuri gadmocema swored am saxiT, mzeWabukisdroindeli<br />

redaqciiT Seitanes `axali qarTlis cxovrebis~<br />

pbB nusxebSi, romlebsac k. grigolia `qarTlis<br />

cxovrebis~ redaqtirebis mesame periods (XVIII saukunis<br />

60-iani wlebs) ganakuTvnebs (grigolia 1954: 300).<br />

`axal qarTlis cxovrebaSi~ mesxuri gadmocema or<br />

fragmentadaa warmodgenili: pirveli fragmenti (qca I:<br />

38), romelSic mociqulTa wilisyra, saqarTvelos<br />

RvTismSoblisadmi wilxvdoma, deda RvTisas xatis<br />

xelTuqmnelad gamosaxva da wm. andrias saqarTveloSi<br />

warmogzavnaa aRwerili, zemoT dasaxelebuli nusxebis<br />

garda, Setanilia Teimuraziseul (T) xelnawerSic.<br />

meore, vrceli, fragmenti (qca I: 39-42) ki, romelic<br />

`axali qarTlis cxovrebis~ redaqtorTa Sualeduri<br />

fraziT `romelsa didaWara ewodebis~ iwyeba, mogvi-<br />

Txrobs mesxeTis qristianizaciaze: didaWaraSi – wyaros<br />

aRmodinebaze, eklesiis mSeneblobaze, mRvdlebis<br />

kurTxevasa da xelTuqmneli xatis aslis dasvenebaze,<br />

awyurSi – samZivris Zis mkvdreTiT aRdgenaze,<br />

artemidasa da apolonis kerpebis Semusrvaze, eklesiis<br />

mSeneblobaze, episkoposis xeldasxmasa da `ZveleklesiaSi~<br />

xelTuqmneli xatis davanebaze.<br />

98


separatistuli tendenciebi<br />

mesxur gadmocemaSi<br />

ismis kiTxva: ram gamoiwvia samcxis aTabagebis cxoveli<br />

interesi mesxuri gadmocemisadmi da ratom zrunavdnen<br />

isini am gadmocemis popularizaciisTvis konstantinopolsa<br />

da aTonis mTaze?<br />

amasTan dakavSirebiT sagulisxmo daskvnas gvTavazobs<br />

r. bartikiani, romlis azriTac, mesxuri gadmocemiT<br />

aTabagebi cdilobdnen awyuris kaTedra mcxeTis<br />

kaTolikosatze maRla daeyenebinaT da eCvenebinaT, rom<br />

saqarTveloSi qristianobis gavrceleba swored maTi<br />

samflobelodan daiwyo (bartikiani 1987: 50-51).<br />

rogorc cnobilia, samcxis separacias Tan axlda<br />

awyuris kaTedris gavlenis zrdac. 1266 wels samcxe<br />

monRolebma daipyres da is damoukidebel samTavrod<br />

Camoyalibda, romelsac cixisjvarel-jayelTa feodaluri<br />

gvari ganagebda. beqasa da aRbuRas kanonebSi<br />

(XIII-XIV ss.) samcxis mTavari da mawyvereli episkoposi<br />

Tanabari uflebebiT arian aRWurvilni (doliZe 1953:<br />

286-288).<br />

XV saukuneSi samcxis mTavrebma saqarTveloSi Seqmnili<br />

mZime mdgomareobiT isargebles da sruli damoukideblobis<br />

mopoveba daapires. aTabagebis separatistul<br />

miswrafebebs aleqsandre I didis (1393-1442) mtkice<br />

politikam mouRo bolo. 1414 wels koxtasTavTan momxdar<br />

brZolaSi mefem Seipyro urCi aTabagi ivane jayeli<br />

(1391-1444) da `Sewyalebuli~ gauSva. amis Semdeg,<br />

mefobaze meocnebe yvaryvare II-is gaaTabagebamde, centralur<br />

xelisuflebasa da jayelebs Soris SedarebiT<br />

mSvidobiani urTierToba damyarda. magram uTanxmoebam<br />

kvlav mZafri xasiaTi miiRo yvaryvare II-is (1451-1498)<br />

naxevarsaukunovani aTabagobisa da giorgi VIII-is (1446-<br />

1466) mefobis dros. 1466 wels yvaryvarem giorgi VIII<br />

99<br />

daatyveva. aqedan moyolebuli samcxe-saaTabago SeuzRudavi<br />

politikuri damoukideblobiT sargeblobda<br />

vidre 1535 wlamde, roca aTabagi nav-yvaryvare (1516-1535)<br />

bagrat III imerTa mefem Seipyro (SaraSiZe 1961: 87-94).<br />

aRniSnuli droisaTvis politikuri da saeklesio<br />

damoukidebloba moipova imereTis samefomac. 1470-1474<br />

wlebSi bagrat II-m (1463-1478) ierusalimel-antioqiel<br />

patriarq mixeils ioakime caiSel-bedieli episkoposi<br />

akurTxebina `afxazeTis~ (dasavleTi saqarTvelos)<br />

kaTalikosad – `saydarTa maT andria mociqulisaTa,<br />

yovelTa qristianeTa lixT-amerisa, odiSisa, guriisa<br />

da afxazeTisa~. am faqtis dasakanoneblad ki Seadgenina<br />

`mcneba sasjulo~, romelSic mxolod afxazeTis<br />

eklesiis samociqulo xasiaTi iyo aRiarebuli:<br />

`nino qarTvelTa dedaman moaqcina qarTli, misTa<br />

sazRvarTa aqaTi wmidaman andria mociqulman naTliTa<br />

miuCrdilebeliTa gananaTlna~ (anania [jafariZe] 2003: 270).<br />

samarTlianad aRniSnavs iv. javaxiSvili, rom<br />

`mcneba sasjulos~ es debuleba qarTuli saeklesioistoriuli<br />

Teoriis Seryevas isaxavda miznad: `mixeil<br />

patriarqs undoda qarTvelTaTvis Caenerga, rom wm.<br />

nino mxolod qarTlis ganmanaTlebeli iyo, xolo andria<br />

mociquli – qarTlis `aqaTi~ qveynisa, anu dasavleT<br />

saqarTvelos mqadagebeli da momaqceveli. amiT<br />

mixeili cdilobda dasavleT saqarTvelos mkvidrTaTvis<br />

gul-gonebaSi is azri Caenerga, rom saeklesio<br />

CamomavlobiTa da warsuliT isini aRmosavleT saqarTvelosTan<br />

dakavSirebuli ar arian da amitom exlac<br />

sruli CamoSoreba kanonieri da samarTliani iyo~<br />

(javaxiSvili 1948: 118).<br />

amave gzas daadga samcxe-saaTabagoc. yvaryvare II-m<br />

politikuri damoukidebloba ar ikmara da mesxeTis eklesiis<br />

mcxeTis kaTalikosisagan CamoSoreba ganizraxa.<br />

Tavdapirvelad saqarTvelos kaTalikosma gadamwyveti<br />

100


zomebi miiRo aTabagis TviTnebobis asalagmavad, magram<br />

ufro gvian, XVI saukunis dasawyisSi, roca saqarTvelos<br />

saxelmwifoebrivi mTlianoba ukve sruliad dar-<br />

Rveuli iyo, samcxis mmarTvelma mzeWabukma mesxeTis<br />

eklesia mcxeTis sakaTalikosos moglija da mis meTaurad<br />

mawyvereli `mRvdelTmTavarTmTavari~ gamoacxada<br />

(javaxiSvili 1948: 53-61; anania [jafariZe] 1998: 285-294).<br />

`Txroba manuelisa~ migvaniSnebs, rom konstantinopolis<br />

sapatriarqo mxars uWerda aTabagebis separatistul<br />

ganzraxvebs. msgavs pozicias afiqsirebs samcxeSi<br />

`sakalmasod~ Camosuli antioqiis patriarqi doroTeos<br />

III-c (1511-1524), romelmac saqarTveloSi vizitis dros<br />

mawyvereli mRvdelTmTavris mier episkoposTa kurTxevis<br />

ufleba aRiara:<br />

`[mawyuerelsa] mivaTualeT yoveli sabrZanebeli patronisa<br />

mzeWabukisi, raTa ebiskoposni misgan ikurTxeodnen<br />

yovelnive da missa wessa da brZanebasa hmorCilebdnen. da<br />

sjulTa misTa erCoden da misgan imwyemsebodnen da<br />

makurTxevelni misni kurTxeul iyvnen da mwyevarni misni –<br />

wyeul~ (Jordania 1897: 318).<br />

mzeWabuk aTabagma es ar ikmara da antioqiis patriarqs<br />

werilobiTi mimarTvis dawera `aiZula~ (`brZanebiTa<br />

viiZuleniT Tqumad amas didisa patronis<br />

mzeWabukis mier~ – wers doroTeosi), im imediT, rom<br />

mimarTvaSi patriarqi aRiarebda ara marto mesxeTis<br />

saeklesio damoukideblobas, aramed awyuris eparqiis<br />

samociqulo xasiaTsac, e. i. iseTive xasiaTis dokuments<br />

Seqmnida samcxe-saaTabagosTvis, rogoric `mcneba<br />

sasjulo~ iyo.<br />

doroTeos patriarqma awyuris eparqiis samociqulo<br />

xasiaTze saubars Tavi aarida, magram mimarTvaSi<br />

aRniSna, rom mzeWabukma mas gaacno awyuris xatis<br />

matiane: `awyurisa RmrTismSobelisa saqmeni pirvelnica<br />

da ukanaÁs raÁ gardaÃda da Tu rabamni saswaulni<br />

101<br />

aRasrulna da niSni~ (Jordania 1897: 317).<br />

faqtobrivad, mzeWabukma doroTeoss iseTive Sedgenilobisa<br />

da Sinaarsis teqsti warudgina, rogoric `manuelis<br />

Txrobaa~. saqme is aris, rom aRniSnul teqstSi<br />

awyuris xatis matiane gacilebiT vrcelia da mesxuri<br />

gadmocemis garda, masSi Setanilia VII da XV saukuneebis<br />

movlenebic:<br />

1) herakle keisris mier awyuris moxilvis epizodi;<br />

2) awyuris xatis gamoxsna uzun-hasanis tyveobidan;<br />

3) awyuris xatis gamoxsna iayub yaenis tyveobidan.<br />

swored amas gulisxmobs doroTeosis sityvebic:<br />

1) `awyurisa RmrTismSobelisa saqmeni pirvelni~,<br />

anu mesxuri gadmocemis literaturuli varianti;<br />

2) `awyurisa RmrTismSobelisa saqmeni... ukanaÁs raÁ<br />

gardaÃda da Tu rabamni saswaulni aRasrulna da niSni~,<br />

anu awyuris xatis Semdgomi istoria da saswaulebi.<br />

amgvarad, yvaryvare da mzeWabuk jayelebis dros<br />

mesxuri gadmocemis literaturuli variantis Seqmna,<br />

redaqtireba da misi berZnulad Targmna aTabagebis<br />

separatistuli miznebiT iyo nakarnaxevi, radgan es<br />

teqsti awyuris eparqiis `samociqulo~ xasiaTs aRiarebda<br />

da safuZvels umagrebda mesxeTis saeklesio<br />

damoukideblobas.<br />

mesxur gadmocemaSi separatizmis kvali aSkaraa.<br />

`axal qarTlis cxovrebaSi~ am gadmocemis meore, vrceli,<br />

fragmenti RvTismSoblis wilxvdomilad mxolod<br />

samcxes acxadebs da ara sruliad saqarTvelos:<br />

„miuTxra yovelive SemdgomiT-Semdgomad, viTar-igi<br />

Semdgomad amaRlebisa uflisa wil-igdes wmidaTa mociqulTa<br />

yoveli queyana mosaqcevelad, da viTar-igi yovladwmidasa<br />

RvTismSobelsa wil-xuda queyana ese samcxisa, da<br />

mis mier warmogzavnili ars aqa xati igi sasod da mcve-<br />

lad wilxdomilTaTÂs~ (gv. 42).<br />

amgvari gadaxra gasworebulia mesxuri gadmocemis<br />

102


pirvel fragmentSi, romelic `axal qarTlis cxovrebaSi~<br />

gadamuSavebuli saxiTaa warmodgenili da mas-<br />

Si ramdenjermea aRniSnuli, rom RvTismSobels wilad<br />

xvda saqarTvelo da ara misi erT-erTi kuTxe (samcxe):<br />

`yovladwmidasa RmrTismSobelsa wilad xuda moqcevad<br />

queyana saqarTvelosa~ (qca I: 38); `da CuenebiT eCuena<br />

mas Ze misi, ufali Cueni, da rqua: `Ä, dedao Cemo, ara<br />

ugulebel vyo eri igi sazepuro ufros yovelTa<br />

naTesavTa, meoxebiTa SeniTa maTTÂs. xolo Sen waravline<br />

pirvelwodebuli andria nawilsa mas Senda xuedrebulsa,<br />

da Tana-waratane xati Seni, viTarica pirsa Sensa dadebiTa<br />

gamoisaxos, da Sen wil xati igi Seni mkÂdrobdes<br />

mcuelad maTda ukunisamde JamTa~ (iqve).<br />

damowmebuli magaliTebi naTlad metyveleben, rom<br />

mesxuri gadmocema (gansakuTrebiT, misi meore nawili)<br />

mzamzareuli saxiT Seitanes `axal qarTlis cxovrebaSi~,<br />

amitom mas dednidan gadahyva separatizmisa da<br />

kuTxuri gankerZoebis sxva niSnebic:<br />

1) gadmocemis geografiuli areali (didaWara, rkinis<br />

jvari, oZrxis xevi, zaden-gora, awyveri, saqrisi),<br />

ZiriTadad, samcxe-saaTabagos moicavs;<br />

2) wm. andrias mier saqarTveloSi Semosvenebuli<br />

mTavari siwmindea RvTismSoblis xati, romlis dedanic<br />

awyurSi rCeba. metic, misi awyurSi davaneba winaswarvea<br />

gansazRvruli: `Semdgomad amaRlebisa uflisa wiligdes<br />

wmidaTa mociqulTa yoveli queyana mosaqcevelad,<br />

da viTar-igi yovladwmidasa RvTismSobelsa wilxuda<br />

queyana ese samcxisa, da mis mier warmogzavnili<br />

ars aqa xati igi sasod da mcvelad wilxdomilTaTÂs<br />

da jereTca egreT ars, raTa daesvenos aqa mkÂdrad<br />

ukunisamde JamTa~ (gv. 42).<br />

3) awyuris RvTismSoblis xatis asl(eb)ic samcxesaaTabagoSi<br />

rCeba, kerZod, didaWaraSi (berZnuli versiis<br />

mixedviT – SatberdSic);<br />

103<br />

4) gadmocema saqarTvelos eklesiaSi prioritetul<br />

eparqiad awyurs acxadebs, romlis pirvel episkopossac<br />

xeli daasxa Tavad andria pirvelwodebulma: „daudginna<br />

episkoposi, mRudelni da diakonni, da kualad<br />

ganemzada qadagebad saxarebisa~.<br />

`mimoslvis~ mixedviT, wm. andria pirvelwodebulma<br />

`mRdelni da diakonni~ qalaq amisoSi akurTxa (gv. 174),<br />

ramdenime qalaqSi ki episkoposebi daadgina: odisoSi –<br />

anpioni (gv. 176), qalkedonSi – tviqikosi, amastridSi –<br />

palmanosi (gv. 183), sinopSi – filologe, xolo bizantionSi<br />

– staqe (gv. 191). mesxuri gadmocema swored am<br />

CamonaTvals ganavrcobs da gvauwyebs, rom wm. andriam<br />

didaWaraSi daadgina `mRudelni da diakonni~, xolo<br />

awyurSi akurTxa `episkoposi, mRudelni da diakonni~,<br />

Tumca, saTanado wyaros uqonlobis gamo, ver akonkretebs<br />

pirveli mawyvereli episkoposis saxels.<br />

5) mesxuri gadmocema iseT avtoritetul teqsts,<br />

rogoric `andria mociqulis mimoslvaa~, sxvaganac<br />

warmogvidgens lokalur, mesxur tradiciasTan sinTez-<br />

Si. amis dasturia sosangeTis lokalizacia da `dedakaci<br />

vinme mTavaris~ gaigiveba `qvriv samZivarTan~.<br />

sosangeTisa da `dedakaci vinme mTavaris~ Sesaxeb<br />

`mimoslvis~ efTvimeseuli Targmanis garda ramdenime<br />

sxva qarTulenovan wyaroSicaa saubari, magram arcerT<br />

maTganSi ar aris naTqvami, rom sosangeTi awyuria. metic,<br />

es teqstebi sosangeTis gansxvavebul lokalizacias<br />

gvTavazoben, ris paraleluradac icvleba<br />

`dedakaci mTavaris~ adgilsamyofelic.<br />

yvelaze niSandoblivi ki is faqtia, rom XI-XV saukuneebis<br />

arcerTi qarTulenovani wyaro, mesxuri gadmocemis<br />

garda, ar adasturebs wm. andrias mier sosangeTSi<br />

episkoposis kurTxevas:<br />

`mimoslva~: `didebuli andria sxuaTa maT Tana movidodes<br />

qalaqiTi-qalaqad da sofliTi-soflad. aswavlides erTa da iqmo-<br />

104


des saswaulTa da esreT moiwines queyanad qarTlisa da vidre<br />

mdinaredmde Woroxisa daucxromelad qadagebdes saxelsa RmrTisasa.<br />

da merme STavides sosangelTa sofelsa. xolo mas queyanasa<br />

mTavrobda dReTa maT dedakaci vinme mTavari, romelsaca hrwmena<br />

qadagebaÁ mociqulTa~;<br />

arsen beris `ninos cxovreba~: `xolo didebuli andria orTa<br />

maT Tana vidoda qalaqad-qalaqad da soflad-soflad, aswavebdes<br />

da iqmodes saswaulTa saxeliTa qristesiTa, vidremdis miiwines<br />

queyanasa qarTvelTasa da uqadages sityuaÁ cxorebisaÁ. iyo vinme<br />

maT kerZoTa dedakaci mTavari, romelsa hrwmena qadagebaÁ<br />

mociqulisaÁ da mataTia sxuaTa Tana mowafeTa daadgra mun; da<br />

mravalni moaqcines sarwmunoebad da mecnierebad WeSmaritebisa,<br />

vidodes da aswavebdes vidre mdinared Woroxadmde da soflebTa<br />

nigalisaTa. xolo didebuli mociquli andria simoniTurT sxuaTa<br />

Tana warvida ovseTad~;<br />

`mimoslvis~ qarTuli redaqcia: `didebuli andria sxuaTa maT<br />

Tana mociqulTa, movidodes qalaqiTi-qalaqad da sofliTi-soflad.<br />

aswavebdes erTa da iqmodes saswaulTa, da esreT miiwivnes queyanasa<br />

qarTlisasa. da merme warvles taos kerZi queyana da vidre<br />

mdinared Woroxadmde, yoveli igi soflebi mis kerZisa movles, da<br />

daucadeblad qadagebdes saxelsa RvTisasa. da esreT qadagebiTa<br />

miiwivnes sivneTisa queyanasa. xolo mas queyanasa mTavrobda dReTa<br />

maT dedakaci vinme mTavari, romelsa hrwmena qadageba mociqulTa.<br />

da mataTia sxuaTa maT Tana mowafeTa daSTa maT kerZoTa. xolo<br />

didi andria, simoniTurT Sevida queyanasa ovseTisasa~.<br />

`qarTlis cxovrebis~ CanarTi: `didebuli andria sxuaTa maT<br />

Tana mociqulTa, movidodes qalaqiTi-qalaqad da sofliTi-soflad.<br />

aswavebdes erTa da iqmodes saswaulTa, da esreT miiwivnes queyanasa<br />

qarTlisasa. da merme warvles taos kerZi queyana da vidre<br />

mdinared Woroxadmde, yoveli igi soflebi mis kerZisa movles, da<br />

daucadeblad qadagebdes saxelsa RvTisasa. da esreT qadagebiTa<br />

miiwivnes svaneTisa queyanasa. xolo mas queyanasa mTavrobda dReTa<br />

maT dedakaci vinme mTavari, romelsa hrwmena qadageba mociqulTa.<br />

da mataTia sxuaTa maT Tana mowafeTa daSTa maT kerZoTa. xolo<br />

105<br />

didi andria, simoniTurT Sevida queyanasa ovseTisasa~.<br />

`mimoslvasa~ da mesxur gadmocemas Soris ki amgvari<br />

mimarTebaa:<br />

`andria pirvelwodebulis<br />

mimoslva~<br />

„esreT moiwines queyanad<br />

qarTlisa da vidre<br />

mdinaredmde Woroxisa<br />

daucxromelad qadagebdes<br />

saxelsa RmrTisasa. da merme<br />

STavides sosangelTa<br />

sofelsa.<br />

xolo mas queyanasa mTavrobda<br />

dReTa maT dedakaci vinme<br />

mTavari,<br />

romelsaca hrwmena qadagebaÁ<br />

mociqulTaÁ da mataTia<br />

sxuaTa maT Tana mowafeTa<br />

daSTa maT kerZoTa~ (gv. 189).<br />

106<br />

`qarTlis cxovrebis~ CanarTi<br />

„moiwia awyvers, romelsa<br />

pirvelad ewodeboda sosangeTi,<br />

da pirispir saqrisi. da daivana<br />

adgilsa erTsa, sada-igi iyo<br />

taZari sakerpo, romelsa aw<br />

Zvel-ekklesia ewodebis, da mas<br />

Sina imsaxurebodes kerpni maTni.<br />

xolo mTavrobda maSin<br />

dedakaci vinme<br />

qurivi samZivari,<br />

romelsa... hrwmena ufali ieso<br />

qriste...~ (gv. 39)<br />

amgvarad, ganxiluli epizodis ganviTarebisa da<br />

sosangeTis lokalizaciis cvalebadobis dinamika<br />

amgvar suraTs qmnis:<br />

a) arsen beris `ninos cxovrebis~ mixedviT, `dedakaci<br />

mTavari~ cxovrobs `qarTvelTa qveynis~ ganapira<br />

mxareSi, sosangeTs es avtori ar axsenebs, Sesabamis<br />

adgilas ki asaxelebs `soflebTa nigalisaTa~ (amaze<br />

ukve visaubreT).<br />

b) `mimoslvis~ qarTuli redaqcia sosangeTs sivneTTan<br />

(somxur siuniqTan) aigivebs, `qarTlis cxovrebis~<br />

CanarTi – svaneTTan, xolo mesxuri gadmocema –<br />

awyurTan;


g) cnoba wm. andrias mier sosangeTSi episkoposis<br />

kurTxevis Sesaxeb mxolod mesxuri gadmocemis berZnul<br />

da qarTul versiebSia Setanili.<br />

d) `axal qarTlis cxovrebaSi~ sosangeTis lokalizaciaze<br />

erTdroelad ori Tvalsazrisia ganviTarebuli:<br />

mesxuri gadmocemidan momdinare plastSi sosangeTi<br />

awyurs `ewodeboda~, `mimoslvis~ qarTuli<br />

redaqciidan momdinare plastSi ki sosangeTi igive<br />

svaneTia (aqedan naTlad Cans, rom es ori plasti<br />

erTmaneTisgan damoukideblad viTardeboda);<br />

e) `dedakaci mTavris~ vinaobas mxolod mesxuri<br />

gadmocema ganmartavs: efTvimes Targmanis `mTavari~<br />

qarTul versiaSi Secvlilia sityvebiT `qurivi samZivari~,<br />

riTac `dedakaci vinme mTavari~ dakavSirebulia<br />

mesx samZivarTa cnobil feodalur gvarTan. marTalia,<br />

berZnul versiaSi naTqvamia, rom `didgvarovani~ qvrivi<br />

mxolod `saxeladaa samZivari~ (Σαμφυάρα), magram am<br />

saxelis warmomavlobasac gvar samZivarTan mivyavarT;<br />

v) garda amisa, mesxuri gadmocema, yvela qarTulenovani<br />

literaturuli wyarosgan gansxvavebiT, azustebs<br />

`dedakaci mTavris~ gaqristianebis motivs – wm.<br />

andriam misi gardacvlili Ze aRadgina mkvdreTiT.<br />

istoriul wyaroebSi samZivarTa feodaluri sagvareulo<br />

XII-XV saukuneebSi figurirebs, XV saukunidan<br />

maT mamuls gogibaSvilebi daeuflnen (SoSiaSvili<br />

1966: 12-29), rasac gvauwyebs 1516 wels Sedgenili dokumenti<br />

`mcxeTis eklesiis ZueliTgan saqonebelni da<br />

samwysoni samcxes Tavadni da sofelni~:<br />

`samZivari misiTa sasaflaoÁTa, monastriTa da karis<br />

eklesiiTa gogibasSvilTa aqus~ (SaraSiZe 1961: 33).<br />

zemoTqmulidan gamomdinare, mesxuri gadmocemis<br />

ganviTarebis istoriaSi samZivarTa sagvareulos zeobis<br />

periodi calke etapad unda gamoiyos, magram am<br />

gadmocemis literaturuli versiis dasaTariReblad<br />

107<br />

zemoT ganxiluli faqtebi ar kmara. saWiroa awyuris<br />

xatis matianis ufro Rrma analizi, misi berZnuli da<br />

qarTuli versiebis gamowvlilviT Seswavla, amave<br />

konteqstSia gasaazrebeli iseTi mniSvnelovani idea,<br />

rogoricaa saqarTvelos RvTismSoblisadmi wilxvdomiloba<br />

da am ideis kavSiri rogorc wm. andrias<br />

qadagebasTan, ise awyuris xatTan. saWiroa, agreTve,<br />

awyuruli matianis sxva realiebis ganxilvac, radgan<br />

mesxuri gadmocemis literaturuli varianti swored<br />

misi erT-erTi Semadgeneli nawili iyo.<br />

108


RvTismSoblisadmi wilxvdomiloba,<br />

wm. andrias qadageba da awyuris xati<br />

mesxuri gadmocemis, gansakuTrebiT, misi mzeWabukisdroindeli<br />

redaqciis mixedviT, awyuris xatis<br />

istoria uSualod ukavSirdeba RvTismSoblisadmi wilxvdomilobis<br />

ideas, romlis mixedviTac, deda RvTisam,<br />

andria pirvelwodebulis saqarTveloSi warmogzavnamde,<br />

monawileoba miiRo mociqulTa wilisyraSi da<br />

mas wilad ergo `queyana saqarTvelosa~ // `queyana ese<br />

samcxisa~ (qca I: 38, 42).<br />

gviandel Sua saukuneebSi saqarTvelos (iveriis)<br />

wilxvdomilobis idea mTel qristianul samyaroSi<br />

gavrcelda, magram rac unda gasakviri iyos, andria<br />

pirvelwodebulisadmi miZRvnil adreul berZnul<br />

literaturul ciklebSi am sakiTxs aravin Sexebia.<br />

aRniSnul ideas gverds uvlis nikita paflagonielis<br />

`andria mociqulis mimoslvac~ (IX s.), romelic<br />

qarTulad eqvTime aTonelma Targmna:<br />

a) `mimoslvaSi~ araferia naTqvami mociqulTa wilisyraSi<br />

deda RvTisas monawileobaze da arc is<br />

faqtia naxsenebi, rom saqarTveloSi qadageba swored<br />

mas ergo wilad. wilisyrisadmi miZRvnil monakveTSi<br />

nikita paflagonieli mxolod petre da andria<br />

mociqulebze amaxvilebs yuradRebas da wers:<br />

`maSin ukue wil-xuda Tavsa mas mociqulTasa petres<br />

saRmrToÁTa madliTa ganaTlebad dasavalisa dabnelebulni<br />

igi kerZoni. xolo RmerTSemosili andrea, ZmaÁ misi,<br />

ganaCina qadagebad naTesavTa aRmosavalisa da CrdiloÁsa-<br />

Ta, vidre makedoniad da aqaiadmde~ (mimosvla 2008: 165).<br />

`naTesavTa aRmosavalisa da CrdiloÁsaTa~ Soris,<br />

cxadia, qarTvelebic igulixmebian, magram aq mxolod<br />

andria pirvelwodebulis wilxvdomil qveynebzea saubari.<br />

109<br />

b) `mimoslvis~ mixedviT, wm. andriam samive misioneruli<br />

mogzauroba ierusalimidan daiwyo, `rameTu aTormetni<br />

mociqulni wliTi-wlad Sekrbian ierusalems<br />

aRsrulebad paseqisa winaSe wmidisa RmrTismSobelisa<br />

da mis Tana aRasrulian aRvsebaÁ da martÂliaÁ~ (mimosvla<br />

2008: 175, 188), magram arc am SemTxvevebSia sagangebod<br />

aRniSnuli, rom andria pirvelwodebuli uSualod<br />

RvTismSobelma warmogzavna saqarTveloSi.<br />

ase rom, saqarTvelos RvTismSoblisadmi wilxvdomaze<br />

`mimoslvaSi~ araferia naTqvami da es niSandoblivicaa,<br />

radgan am ideaze pirdapiri miTiTeba TviT<br />

qarTul literaturul wyaroebSic ufro gvian, XI-XII<br />

saukuneebSi, erovnuli cnobierebis aRmavlobis periodSi<br />

Cndeba, manamde ki igi uTuod saeklesio zepir<br />

tradiciaSi arsebobda (bezaraSvili 2004: 15).<br />

qarTul literaturaSi RvTismSoblis wilxvdomilobis<br />

ideis uZveles dadasturebad `ilarion qarTvelis<br />

cxovrebis~ kimenuri redaqciaa (X s.-is pirveli<br />

naxevari) 75 miCneuli (bezaraSvili 2004: 15). magram am<br />

teqstSi uSualod mociqulTa wilisyraze araferia<br />

naTqvami da yovladwmida RvTismSobeli warmogvidgeba<br />

wm. ilarionisa da qarTvelebis mfarvelad: `romelni<br />

maT ara Seiwynareben, mter Cemda arian, rameTu Cemda<br />

moniWebul ars Zisa mier Cemisa naTesavi igi Seuryevelad<br />

marTlmadideblobisaTÂs maTisa, vinaÁTgan hrwmena<br />

saxeli Zisa CemisaÁ da naTel-iRes~ (Zeglebi II: 20).<br />

`<br />

75 q. bezaraSvili saqarTvelos RvTismSoblisadmi wilxvdomilobis<br />

ideis safuZvlebs `moqcevaÁ qarTlisaÁSi~ xedavs, kerZod, `mayvlovnis~<br />

epizodis simbolur interpretaciaSi (bezaraSvili 2002: 125-145),<br />

rasac ar eTanxmeba s. maxaraSvili: `raRa Tqma unda, wm. ninos<br />

mayvlovnis simbolika iZleva imis saSualebas, rom qarTvelTa<br />

ganmanaTlebeli RvTismSobelTan davakavSiroT da masSi bibliuri<br />

mayvlis buCqis analogiiT maradqalwuli mariamis saxe SevicnoT,<br />

magram, vfiqrobT, am paradigmas gadaWarbebul mniSvnelobas mainc<br />

ver mivaniWebT; yovel SemTxvevaSi, is saqarTvelos RvTismSoblisadmi<br />

wilxvedrilobis sakiTxis gasarkvevad namdvilad ar<br />

gamodgeba~ - aRniSnavs mkvlevari (maxaraSvili 2009: 212).<br />

110


`ilarion qarTvelis cxovrebis~ kimenur redaqciaSi<br />

aseve araferia naTqvami andria mociqulsa da mis<br />

saqarTveloSi qadagebaze, imis miuxedavad, rom ilarion<br />

qarTvelis (822-875) moRvaweobis geografia xSirad<br />

Tanxvdeba andria mociqulis misioneruli mogzaurobebis<br />

marSruts (saqarTvelo, ierusalimi, konstantinopoli,<br />

ulumbo, Tesalonike). SesaZloa, wm. ilarionis<br />

biografi epifane monazvnis an nikita paflagonielis<br />

Txzulebebsac icnobda, magram `ilarion qarTvelis<br />

cxovrebaSi~ ar Cans aRniSnuli teqstebis anarekli.<br />

mociqulTa wilisyraSi RvTismSoblis monawileobasa<br />

da saqarTvelos wilxvedrilobaze uZveles werilobiT<br />

cnobebs `ninos cxovrebis~ svinaqsaruli redaqcia<br />

(XI s.) Seicavs da wyarod mamaTa gardamocemas<br />

asaxelebs:<br />

`xolo ityÂan vieTnime mamaTaganni, viTarmed nawiladca<br />

xuedrebul ganyofasa wmidaTa mociqulTasa wmidisa<br />

RmrTismSobelisa wili iyo qarTvelTa naTesavi, amisTÂs<br />

dedakacisagan ineba moqcevaÁ misi~ (Zeglebi IV: 351).<br />

ase rom, avtoris azriT, RmerTma dedakacis mier<br />

saqarTvelos moqceva RvTismSoblisadmi wilxvdomilobis<br />

gamo ineba da es idea mxolod da mxolod wm.<br />

ninos misionerul RvawlSi poulobs gamoxatulebas.<br />

cnobebs mociqulTa wilisyraSi RvTismSoblis<br />

monawileobasa da wm. andrias saqarTveloSi qadagebaze<br />

erT teqstSi arsen berma mouyara Tavi, magram am ori<br />

ideis sinTezi arc `ninos cxovrebis~ metafrasul<br />

redaqciaSi ganxorcielda, radgan avtori wm. andriasa<br />

da RvTismSobelze erTmaneTisgan gancalkevebiT saubrobs,<br />

or sxvadasxva CanarTSi.<br />

arsen beris teqstSi wm. andrias saqarTveloSi qadageba<br />

(gv. 9-10) aRwerilia `andria mociqulis mimoslvis~<br />

mixedviT, RvTismSoblisadmi wilxvdomilobaze<br />

saubris dros ki (gv. 15-16) avtori emyareba wm. ninos<br />

111<br />

svinaqsarul cxovrebas (SesaZloa, Txzulebis es Canar-<br />

Ti emyarebodes svinaqsarSi damowmebul pirvelwyaros:<br />

`ityÂan vieTnime mamaTaganni~).<br />

meore CanarTSi arsen beri mxolod mociqulTa<br />

wilisyraze, sulTmofenobasa da RvTismSoblisadmi<br />

wilxvdomaze (gv. 15) amaxvilebs yuradRebas, magram wm.<br />

andrias saqarTveloSi qadagebis faqts ar axsenebs.<br />

`ninos cxovrebis~ aRniSnul monakveTSi, kerZod,<br />

naTqvamia, rom martviliis Semdeg RvTismSobeli ioane<br />

maxareblis wilxvdomil qveyanaSi (mas `sam-gzis wilgdebiTa<br />

xvda kerZoÁ efesoÁsaÁ, queyana asiisaÁ~)<br />

wasvlas daapirebs. am dros macxovari ecxadeba, sionSi<br />

dabrunebas sTxovs da eubneba, rom misi wilxvedria<br />

`advil mosaqcevelni erni warmarTni da queyanaÁ maTi~<br />

(gv. 16). avtori iqve ganmartavs, rom RvTismSoblis<br />

wilxvedr erSi qarTvelebi igulisxmebian:<br />

`Semdgomad welTa mravalTa Soris gardaslvisa moxedva<br />

yo zeciT wyalobiT yovladsaxierman dedofalman da<br />

moiÃsena uflisa mier da Zisa TÂsisa wilxudomili igi<br />

misda queyanaÁ da naTesavi Cueni, rameTu nawil misa Cuen<br />

varT, naTesavni qarTvelTani, da netar varT Cuen da sam<br />

netar, rameTu nawil misa viwodeniT~ (arsen beri 1971: 16).<br />

arsen beri, wm. ninos svinaqsaruli cxovrebis avtoris<br />

msgavsad, RvTismSoblisadmi wilxvdomis ideas wm.<br />

ninos misionerul RvawlTan akavSirebs. misi teqstis<br />

mixedviT, qarTvelTa ganmanaTlebel qalwuls RvTismSobeli<br />

ecxadeba, vazis jvars gadascems da saqarTveloSi<br />

gzavnis (arsen beri 1971: 16-17).<br />

ase rom, RvTismSoblisadmi wilxvdomis idea arsen<br />

beris TxzulebaSic wm. ninos qadagebas ukavSirdeba da<br />

ara andria pirvelwodebulis misionerul moRvaweobas.<br />

igive suraTia `wm. ninos cxovrebis~ meore svinaqsarul<br />

redaqciaSi (XIV s.), romelic, Tavis mxriv, `ninos<br />

cxovrebis~ adreul redaqciebs eyrdnoba, rogorc<br />

112


amas e. gabiZaSvili aRniSnavs (Zeglebi IV: 131-134):<br />

`ninos cxovrebis~<br />

svinaqsari, I redaqcia (XI s.)<br />

`xolo ityÂan vieTnime<br />

mamaTaganni, viTarmed<br />

nawiladca xuedrebul<br />

ganyofasa wmidaTa<br />

mociqulTasa<br />

wmidisa RmrTismSobelisa<br />

wili iyo qarTvelTa<br />

naTesavi, amisTÂs dedakacisagan<br />

ineba moqcevaÁ misi~<br />

(Zegl. IV: 351).<br />

`ninos cxovrebis~<br />

svinaqsari, II redaqcia (XIV s.)<br />

`xolo ityÂan vieTnime wmidaTa<br />

mamaTaganni, viTarmed<br />

nawiladca xuedrebiT<br />

iyo RmrTisagan wmidisa, odes-igi<br />

brZanebiTa zegardmoÁTa wili<br />

igdes wmidaTa mociqulTa TanadgomiTa<br />

wmidisa<br />

RmrTismSobelisaÁTa yovelsa<br />

queyanasa zeda, gananawiles<br />

TÂTeulad. maSin wiladca<br />

xuedrebiT wmidisa<br />

RmrTismSobelisa wili igi<br />

qarTvelTa naTesavi... amisTÂs<br />

dedakacisagan ineba moqcevaÁ<br />

misi~ (Zeglebi IV: 352-353).<br />

XIV saukuneSi, roca `ninos cxovrebis~ meore svinaqsaruli<br />

redaqcia daiwera, saqarTvelos RvTismSoblisadmi<br />

wilxvdomilobis tradicia ukve farTod iyo<br />

gavrcelebuli mTel marTlmadidebel samyaroSi, gansakuTrebiT,<br />

aTonis mTaze, rasac xels uwyobda iveriis<br />

RvTismSoblis xatis (X s.) avtoriteti. es saswaulmoqmedi<br />

xati imTaviTve aRiares RvTismSoblis mier<br />

saqarTvelos mfarvelobis nivTier mowmobad.<br />

zogierTi gadmocemis mixedviT, iveriis RvTismSoblis<br />

xati winare istoriiTac saqarTvelos ukavSirdeboda:<br />

erTi versiiT, is ekuTvnoda trapezuntSi mcxovreb<br />

qarTvel vaWars; meore versiiT, xatis Tavdapirveli<br />

adgilsamyofeli fazisi iyo, romelic am siw-<br />

113<br />

mindem Tavad miatova, sanam es qalaqi `kacTa codvebis~<br />

gamo zRvaSi CaiZireboda; yvelaze gavrcelebuli gadmocemis<br />

mixedviT, iveriis xati luka maxarebelma<br />

dawera da ludiis taZarSi mwvalebelTa Tavdasxmamde<br />

iyo dabrZanebuli, roca xatmebrZolebma cecxls misces<br />

es taZari, siwminde ki qvrivma dedakacma ixsna,<br />

tiloSi Segragna da xmelTaSua zRvas gaayola;<br />

zogierTi versiiT, xati ekuTvnoda nikeaSi mcxovreb<br />

keTilSobil qvriv qals, romelmac igi xatmebrZoli<br />

imperatoris Teofiles (829-842) jariskacebis risxvas<br />

ganarida; gadmocemis yvela versia aRiarebs, rom aTonis<br />

iverTa monastris daarsebis (983 w.) Semdeg saswaulmoqmedi<br />

xati mTawmindis (aion-orosis) napirze<br />

gamoCnda, egeosis zRvidan gabriel qarTvelma amoiyvana<br />

(berebis procesiasTan erTad) da iverTa monastris<br />

karibWis (portas) Tavze daasvena. aqedan momdinareobs<br />

xatis saxelwodebac – `portaitisa~ (ruxaZe 1960: 109;<br />

yauxCiSvili 1963: 135).<br />

iveriis RvTismSoblisa da saqarTvelos Sesaxeb<br />

arsebul aTonur gadmocemebs bulgarelma berma<br />

stefane mTawmidelma (XV s.) erT TxzulebaSi mouyara<br />

Tavi, romelSic avtori gadmogvcems, rom amaRlebis<br />

Semdeg mociqulTa wilisyraSi yovladwmida RvTismSobelma<br />

miiRo monawileoba da mas wilad iveria (saqarTvelo)<br />

ergo. amis Semdeg deda RvTisam wilxvdomilTa<br />

gasanaTleblad wasvla gadawyvita, magram mas angelozi<br />

gamoecxada da auwya, rom iveria gvian unda moqceuliyo:<br />

`yovladwmidaman ganixara wilxdomisa misTvis da Semdgom<br />

sulis wmidis miRebisa, romelica msgavsad cecxlisa maT miefinaT,<br />

isurva wasvla mxaresa iveriisa. garna angelosman RuTisaman<br />

hrqua mas: `nu ganeSorebi ierusalimiT. mxare, sadaca warsvla<br />

gsuris Sen, ganaTldebis ukanasknelTa dReTa da meufeba<br />

Seni damtkicdebis mun. Semdgom raodenisame Jamisa mzrun-<br />

114


velobaTa SenTa migelis sxua queyana, romelsaca TviT RmerTi<br />

migiyvans Sen~. aha, raisTvis daSTa yovladwmida grZels Jamsa<br />

ierusalimsa Sina~ (stefane mTawmideli 1865: 68-69).<br />

RvTismSobeli ierusalimSi darCa, sadac ioane<br />

RvTismetyvelis saxlSi cxovrobda. mogvianebiT ki man<br />

aTonze, kviprossa da efesoSi imogzaura (porfiri<br />

[uspenski] 1892: 129-131; bubulaSvili 2008(a): 150).<br />

niSandoblivia, rom mesxuri gadmocemis qarTuli<br />

versia axlos dgas stefane mTawmidelis Txzulebis<br />

pirvel nawilTan. am ori teqstis Sinaarsobrivi da<br />

teqstobrivi Tanxvedrebi miuTiTeben, rom maT saerTo<br />

pirvelwyaro aqvT. es niSandoblivicaa, radgan mTawmindaze<br />

mcxovrebi berZnebisa da slavebis informatorebi<br />

qarTveli moRvaweebi iyvnen (ruxaZe 1960: 108) 76 :<br />

stefane mTawmideli `axali qarTlis cxovreba~<br />

`Semdgomad amaRlebisa uflisa `Semdgomad amaRlebisa uflisa,<br />

Cuenisa iesos qristessa,<br />

yovelni mowafeni brZanebisamebr<br />

misisa ierusalimiT<br />

ganuSorebiT iyvnes Sekrebil<br />

sionis mTasa zeda dedisa<br />

uflisa mariamisTan da<br />

moelodnen aRTqmulsa maTsa<br />

nugeSismcemelsa. odesca ukue<br />

maT ganigdes wili,<br />

raJams wil-igdes mociqulTa,<br />

Tu vis romeli mxare Sexvdebis<br />

`<br />

76 XV saukunis bolos samcxesa da aTons Soris intensiuri urTierToba<br />

damyarda: 1492 wels aToneli berebi eaxlnen samcxis aTabag<br />

yvaryvare II-s, romelmac materialuri daxmareba gauwia dauZlurebul<br />

savanes; aTons guluxvad exmarebodnen yvaryvare aTabagis<br />

memkvidreebic – qaixosro da mzeWabuki; amave periodSi samcxis<br />

aTabagebma mTawmindaze didi saboZvriT miavlines mxatvari da kaligrafi<br />

ambrosi, qarTveli beri akaki da berZeni monazoni simeoni –<br />

awyuris momavali episkoposi (menabde 1962: 225-227).<br />

115<br />

qadagebad saxarebisa, yovlad<br />

wmida qalwulman hrqua maT:<br />

`meca Tquen Tana mnebavs aRebad<br />

wilisa, raTa vscna, romelsac<br />

mxaresa ganmiwesebs me RmerTi~.<br />

miiRes ra sityua dedisa<br />

RuTisa, maT keTil-mowiwebiT<br />

hyares wili da mas Sexvda<br />

queyana iveriisa, romelica aw<br />

ars saqarTvelo~ (stefane<br />

mTawmideli 1865: 68).<br />

116<br />

maSin yovladwmidasa<br />

RmrTismSobelsa wilad xuda<br />

moqcevad queyana saqarTvelosa~<br />

(qca I: 38).<br />

ase rom, saqarTvelos RvTismSoblisadmi wilxvdomis<br />

idea sam gansxvavebul literaturul tradicias<br />

daukavSirda:<br />

1) wm. ninos mier saqarTvelos moqcevas (`ninos<br />

cxovrebis~ redaqciebi);<br />

2) iveriis RvTismSoblis xatis aTonis mTaze<br />

davanebas (aTonuri gadmocemebi, stefane mTawmideli);<br />

3) wm. andrias saqarTveloSi qadagebas (mesxuri<br />

gadmocemis berZnuli da qarTuli versiebi).<br />

cxadia isic, rom mesxuri gadmocemis mzeWabukisdroindeli<br />

redaqcia STagonebulia iveriis RvTismSoblis<br />

xatisa da `ninos cxovrebis~ literaturuli<br />

ciklebiT:<br />

a) RvTismSoblisadmi saqarTvelos wilxvdomis<br />

mowme awyuris xati iveriis ganTqmul xats enaTesaveba:<br />

odigitriis ikonografiuli tipi da saswaulebi, xolo<br />

Tavisi xelTuqmnelobiT (rac mesxuri gadmocemis qar-<br />

Tul versiaSi gansakuTrebiT aris xazgasmuli) aRemateba<br />

kidec mas;<br />

b) RvTismSoblisadmi wilxvdomis ideis konteqstSi<br />

wm. andriasa da awyuris xatis simboluri wyvili<br />

iWers wm. ninosa da vazis jvris wyvilis adgils.


yvelaze niSandoblivi ki isaa, rom mesxuri gadmocema<br />

erTaderTi wyaroa, romlis mixedviTac, yovladwmida<br />

RvTismSobeli saqarTveloSi andria mociquls<br />

(Sdr.: `ninos cxovrebis~ redaqciebis mixedviT _ wm.<br />

ninos) gzavnis Tavis xatTan (Sdr.: `ninos cxovrebis~<br />

redaqciebis mixedviT _ vazis jvarTan) erTad. es ori<br />

Tema _ RvTismSoblis wilxvedr qveyanaSi misi misiis<br />

aRsasruleblad andria mociqulis warmogzavna da<br />

RvTismSoblis xatis saqarTveloSi (mesxeTSi) damkvidreba<br />

ucnobia rogorc `ninos cxovrebis~ redaqciebis<br />

avtorTaTvis, ise stefane mTawmidelisTvis, rac<br />

erTxel kidev miuTiTebs aRniSnuli tradiciis<br />

lokalur, qarTul, ufro konkretulad ki – mesxur<br />

warmomavlobaze.<br />

117<br />

awyuris RvTismSoblis xatis matiane<br />

mesxuri gadmocemis literaturul variants mecnierebi<br />

sxvadasxva monacemze dayrdnobiT aTariReben. mi-<br />

Rebuli Sedegebic, Sesabamisad, gansxvavebulia da ramdenime<br />

saukunis farglebSi meryeobs:<br />

1) v. liCeli mesxuri gadmocemis siZvelis irib<br />

mtkicebulebad arqeologiur masalas iyenebs, rogoricaa:<br />

awyuris uZvelesi cixisa da qalaqis naSTebi; aqve<br />

aRmoCenili ioniuri Tasebi (Zv. w. VI s.) da aTenuri<br />

mxatvruli keramika (Zv. w. V s.), romlebic farTo saer-<br />

TaSoriso urTierTobebze migvaniSneben; elinisturi<br />

periodis (Zv. w. III s.) mesxi didebulis mdidruli samarxi,<br />

masSi Cayolebuli beWdebi, miTrasa da anahitis<br />

kultis simbolikiT; mesxur gadmocemaSi fiqsirebuli,<br />

materialuri saxis mqone oTxi komponenti (qalaqi<br />

awyuri, RvTismSoblis taZari, warmarTuli akropolisi<br />

(Sida cixe), RvTismSoblis xati), romelTa kvalic<br />

SemorCenilia. aqedan gamomdinare, v. liCeli dasZens:<br />

`qarTlis cxovrebis~ CanarTis cnoba andria mociqulis<br />

samcxeSi, kerZod, awyurSi mosvlis Sesaxeb realuria...<br />

cxadia kidev ori momenti – (1) is, vinc qronikas<br />

werda, zedmiwevniT kargad iyo informirebuli awyuris<br />

Sesaxeb (Tu saerTodac, Txrobis ZiriTadi nawili aq<br />

ar Casworda!); (2) avtori iyenebda imdenad Zvel wyaros,<br />

rom pirveli saukunis movlenebic ki zustad aRwera~<br />

(liCeli 2000: 108-110).<br />

2) s. kakabaZisTvis amosavalia qvrivi `samZivaris~<br />

xseneba, ris safuZvelzec igi mesxuri gadmocemis<br />

literaturul variants XI saukuniT aTariRebs: `XI s.-<br />

Si Cawerili gadmocemis mixedviT, andria pirvelwodebulis<br />

samcxeSi mosvlisas awyurSi mflobelpatronad<br />

iyo qvrivi samZivari, e. i. awyuris mflobelze<br />

gaTxovili da Semdeg daqvrivebuli, samZivris<br />

118


saxlis asuli. amis mixedviT, samZivari aris qarTveli<br />

uZvelesi mepatrone gvaris saxeli, romelic ki Cven<br />

viciT aseTi Zveli drois mimarT~ _ aRniSnavs igi<br />

(kakabaZe 1966: 64-65). amave monacemze dayrdnobiT mesxur<br />

gadmocemas XII-XIV saukuneebiT aTariReben m. sanaZe da<br />

n. SoSiaSvili (qca 1994: 140);<br />

gadmocemis daTariRebisas awyuris xatis77 matianeze<br />

aqcenti pirvelad m. brosem gadaitana da teqsti<br />

ganakuTvna gviandel epoqas, arauadres XV saukunisa.<br />

mecnieri am SemTxvevaSi mxolod `axali qarTlis cxovrebis~<br />

monacemebs eyrdnoboda (brose 1851: 21-22),<br />

radgan `manuelis Txroba~ misTvis ucnobi iyo.<br />

sakiTxis SeswavlisaTvis ki mniSvnelovania `manuelis<br />

Txrobis~ monacemebic, radgan adreuli periodis<br />

literaturuli wyaroebi awyuris xatsa da mis<br />

saswaulebze mwir informacias gvawvdian.<br />

`grigol xanZTelis cxovreba~ vrclad mogviTxrobs<br />

IX saukuneSi awyurSi moRvawe efrem did mawyve-<br />

`<br />

77 Cvenamde moaRwia awyuris xatis (46,5 × 38,5 sm) gviandelma aslma.<br />

xelovnebaTmcodneTa azriT, igi arc aris sakuTriv `awyuris RvTismSobeli~<br />

da Zveli saswaulmoqmedi xatisagan mxolod saxeli gadmohyva,<br />

nivTierad ki misgan aRaraferia darCenili. mkvlevarebi<br />

xatze gamosaxuli RvTismSoblisa da yrma iesos pirisaxeebsac gvian<br />

ferweras ganakuTvneben, xolo Tvlebis samkauls, feradovan Ser-<br />

Cevas, kompoziciur gawyobas da, gansakuTrebiT, ornamentis damu-<br />

Savebis axlebur xerxs _ im niSnebs, romlebic mxolod XVI saukunis<br />

kaxeTis WedurobisTvisaa damaxasiaTebeli (xuskivaZe... 2007: 284-<br />

285; kavlelaSvili 2009: 224). sagulisxmoa isic, rom, istoriuli<br />

wyaroebis mixedviT, awyuris xatis matianeSi axali etapi swored<br />

XVI saukuneSi iwyeba, roca `bilwiTa ÃeliTa~ mravalgzis gaZarcvuli<br />

siwminde gelaTSi gadaiyvanes. 1578-1583 wlebSi igi oqroTi<br />

moWedes imereTis mefe giorgi II-is brZanebiT. xatis yvelaze<br />

adreul warweraSi giorgi imerTa mefe, misi meuRle (Tamari) da<br />

Svilebi (aleqsandre da mamia) ixseniebian. mogvianebiT, 1774 wels,<br />

xati Seamko imereTis mefe solomon I-ma (1752-1784 ww.), romelic<br />

warweraSi, aseve, meuRlesTan (TamarTan) da SvilTan (aleqsandresTan)<br />

erTad ixsenieba. xatma adgilmdebareoba ukanasknelad<br />

sabWour periodSi Seicvala – 1952 wlidan gelaTidan TbilisSi<br />

gadaitanes da dRemde xelovnebis istoriis muzeumSia daculi<br />

(sayvareliZe... 1980: 16; kavlelaSvili 2009: 223-224).<br />

119<br />

relze, magram giorgi merCule erTxelac ar axsenebs<br />

awyuris xats, maSinac ki, roca konteqsti amis SesaniSnav<br />

saSualebas aZlevda mas: `didi efrem, uwinarÀs mravliT<br />

wliT arsenisa, iqmna episkopos awyurisa saydarsa<br />

samcxes. xolo Semdgomad didi arseni kaTolike eklesiasa,<br />

qristÀs kuarTisa samkÂdrebelsa mcxeTas, qar-<br />

Tlisa kaTalikoz iqmna~ (Zeglebi I: 286). am TxzulebaSi<br />

arc awyuris xatis saswaulebi ixsenieba, samagierod,<br />

masSi xazgasmiTaa saubari efrem mawyverelis saswaulTmoqmedebis<br />

niWze: `efrem... Rirsebasa Sina ixilva<br />

mamakacebasa srulsa miwevnuli siwmidiTa, da siwmidesa<br />

Sina awyurisa episkoposi saswaulTa moqmedi. xolo<br />

episkoposobasa Sina miiwia moxucebulebasa keTilsa,<br />

da aResrula sakÂrvelebiT~ (Zeglebi I: 267).<br />

awyuris RvTismSoblis xatsa da saswaulebze araferia<br />

naTqvami `serapion zarzmelis cxovrebaSic~, romelic<br />

giorgi mawyverelze sakmaod vrcel informacias<br />

gvawvdis: `ganabrwyinva RmerTman didi igi mRdelTmoZRuari<br />

giorgi Suartyaleli, romelman daipyra saydari<br />

awyurisaÁ, rameTu ara jer-iyo cxedarsa queSe<br />

dafarvaÁ sanTelisaÁ. da Ãel-idva raÁ gangebaÁ samcxisaÁ,<br />

daawynara yoveli sabrZanebeli TÂsi, viTarca wesiyo,<br />

daipyra yoveli mamuli da eklesiani pirvelTa<br />

maT meSfoTeTani~ (Zeglebi I: 340).<br />

`qarTlis cxovrebaSi~ awyuris RvTismSoblis xatis<br />

saswaulebis Semcveli avTenturi cnobebidan yvelaze<br />

adreulia 1283 wlis miwisZvris dros xatis uvneblad<br />

gadarCenis epizodi, romelic JamTaaRmwerlis<br />

`aswlovani matianeSia~ Setanili:<br />

`saydari awyuerisa daiqca, rameTu yovladwmida awyuerisa<br />

RmrTismSobeli, litaniobiT Sesuenebuli, saSual<br />

saydrisa esuena; gumbaTi CamoiWra, da viTar qudi kacisa,<br />

esreT Tavsa daerqua, da darCa uvnebelad, ZlierebiTave<br />

misiTa~ (qca II: 278).<br />

120


aRsaniSnavia, rom Zvel `qarTlis cxovrebaSi~ es<br />

aris erTaderTi adgili, romelic awyuris xatis saswaulmoqmedebas<br />

Seexeba da, rogorc Cans, swored am<br />

faqtma (xatis uvneblad gadarCenam) Seuwyo xeli awyuris<br />

RvTismSoblis saswaulmoqmedebebze zepiri gadmocemebis<br />

gavrcelebas. niSandoblivia isic, rom mocemuli<br />

saswauli qronologiurad emTxveva samZivarTa sagvareulos<br />

zeobis periods (XII-XV ss.).<br />

1283 wlis miwisZvris dros momxdari saswauli ar<br />

aris Setanili manuelis `TxrobaSi~, rac imaze metyvelebs,<br />

rom XIII-XIV saukuneebSi, roca JamTaaRmwerlis<br />

`aswlovani matiane~ iwereboda, awyuris xatis saswaulTa<br />

cikli jer kidev ar iyo literaturulad gaformebuli<br />

da miwisZvris epizodi swored amitom ver<br />

moxvda teqstSi. aqedan gamomdinare, awyuris xatis<br />

matianis Sedgena ufro gvianaa sagulvebeli, rogorc<br />

amas m. brose varaudobda.<br />

`manuelis Txrobis~ daweris dros (1501-1504 ww.)<br />

awyuris xatis matiane ukve arsebobs da Targmnilia berZnul<br />

enaze. mesxuri gadmocemis garda, masSi warmodgenilia:<br />

herakle keisris droindeli qronika (VII s) da<br />

xatis tyveobidan gamoxsnis saswaulebi (XV s). ganvixiloT<br />

TiToeuli maTgani cal-calke:<br />

I. matianeSi mesxur gadmocemas qronologiurad<br />

agrZelebs herakle keisris mier RvTismSoblis xatis<br />

moxilvis epizodi, romelic `axal qarTlis cxovrebaSi~<br />

CanarTis saxiT SeutaniaT. am CanarTis mixedviT,<br />

herakle keisari 620 wels Cavida samcxeSi:<br />

`esma saswaulT-moqmedeba xatisa mis, romeli wmidasa<br />

RmrTismSobelsa gamoesaxa da mieca pirvelwodebulisa andriasTÂs,<br />

da mas moesvena da daesvenebina mciresa ekudersa<br />

Sina awyuers. movida keisari erakle xilvad da<br />

Tayuaniscemad xatisa mis. maSin iwyo erakle awyuers didisa<br />

saydrisa saZirkuelisa Cagdebad da Senebad, vidremdis<br />

121<br />

mieriTgan gansrulda morwmuneTa kacTa mier, da mier<br />

Seqmnes saepiskoposod~ (qca I: 224).<br />

`manuelis TxrobaSi~ heraklesdroindel qronikas<br />

amgvari saxe aqvs:<br />

`mefeTa Soris ganTqmuli berZenTa imperatori herakle,<br />

uRvTo sparselebis winaaRmdeg omidan modioda, roca,<br />

saRvTo SuriT aRvsebulma, safuZvlidan aRaSena es, rogorc<br />

amboben, warsulSi mcire [taZari] (igi dResac gvakvirvebs<br />

Tavisi mSvenierebiTa da sididiT) da wminda<br />

saboZvrad da Sesawirad miuZRvna deda RvTisas. Tumca<br />

erTi adgilobrivi mTavaric (τοπάρχης) sakmaod daexmara<br />

mas am taZris aRdgenasa da SemkobaSi. mravali sneuli da<br />

uZluri evedreboda RvTismSoblis wminda xats da myisve<br />

ikurneboda. [am xatma] maSin mravali saswauli moimoqmeda<br />

da dRemde Seeweva yvelas, vinc rwmeniT mimarTavs mas~.<br />

amrigad, manueli damatebiT aRniSnavs, rom sparselebTan<br />

omis Semdeg awyurSi sagangebod Casul herakle<br />

keisars awyuris taZris aRdgenaSi erTi adgilobrivi<br />

mTavaric (τοπάρχης) daexmara (bartikiani 1987: 80-81).<br />

damowmebuli cnobebi awyuris sakaTedro taZris<br />

mSeneblobas Seexeba da, SesaZloa, Zvel qronikalur<br />

Canawers (taZris samSeneblo warweras) emyarebodes.<br />

maTSi araferia saswaulebrivi (Tu ar CavTvliT berZnuli<br />

versiis daskvniT nawils), amitom awyuris xatis<br />

saswaulTa ciklis qarTvel avtors, matianis specifikidan<br />

gamomdinare, igi mesxuri gadmocemidan aRebuli<br />

iseTi niSandoblivi realiebiT ganuvrcia, rogoricaa:<br />

a) RvTismSoblis xatis saswaulebrivad gamosaxva;<br />

b) wm. andrias saqarTveloSi warmogzavna;<br />

g) xatis dasveneba awyuris Zvel eklesiaSi – `mcire<br />

ekuderSi~.<br />

am TvalsazrisiT, sainteresoa d. berZeniSvilis dakvirveba:<br />

`qarTlis cxovrebis~ CanarTebi, dakavSirebuli<br />

andria pirvelwodebulis samcxesa da awyverSi<br />

122


moRvaweobasTan, aseve CanarTi herakle keisris saqar-<br />

TveloSi Semosvlis Sesaxeb gvafiqrebinebs, rom SesaZloa,<br />

maT erTi avtori hyavdeT. esaa samcxe-aWaris istoriuli<br />

geografiis detalebSi kargad garkveuli pirovneba,<br />

egebis mawyvereli episkoposic ki (andria `warmoemarTa~,<br />

`moiwia awyvers~)~ (berZeniSvili 2004: 82).<br />

mesxur gadmocemasa da heraklesdroindel qronika-<br />

Si dadasturebuli erTiani redaqtirebis kvali naTlad<br />

adasturebs, rom `axali qarTlis cxovrebis~ redaqtorebs<br />

xelT aqvT awyuris xatis iseTive matiane,<br />

rogoric `manuelis TxrobaSia~ warmodgenili. amaze<br />

naTlad metyvelebs is garemoeba, rom vrceli awyuruli<br />

matianis yvela fragmenti (mesxuri gadmocema,<br />

heraklesdroindeli qronika da awyuris xatis tyveobidan<br />

gamoxsnis saswaulebi) `axali qarTlis cxovrebis~<br />

erTsa da imave – b baraTaSviliseul, p falavandiSviliseul<br />

(mxedrul) da B broseseul – nusxebSia<br />

warmodgenili.<br />

II. `manuelis TxrobaSi~ awyuris xatis Semdgomi istoria<br />

mxolod XV saukunis meore naxevridan grZeldeba,<br />

roca es siwminde uvneblad gaTavisuflda uzunhasanis<br />

tyveobidan. analogiuri suraTia `qarTlis<br />

cxovrebis~ CanarTebSic.<br />

awyuruli matianis am monakveTSi, kerZod, naTqvamia,<br />

rom 1477 wels, uzun-hasanis saqarTveloSi laSqrobis<br />

dros, awyuris xati pirvelad daatyveves, samcxe bnelma<br />

moicva da mesxebi qvemo iveriaSi gaixiznen. mesxTa<br />

devnuleba da xatis tyveoba Svid wels gagrZelda, gvauwyebs<br />

`Txroba manuelisa~ (bartikiani 1987: 79). qarTuli<br />

versia amatebs, rom xatis gamtacebel Turqmanebs<br />

male `risxva RmrTisa~ daatydaT Tavs: `arca Soba<br />

dedakacman, arca pirutyuman, arca hyo xeman nayofi,<br />

arca miwaman aRmoacena~. iranelma brZenkacebma (`ubrZenesTa<br />

kacTa~) daaskvnes, rom am ubedurebebis mizezi<br />

123<br />

datyvevebuli saswaulmoqmedi xati iyo, romelic nadavlSi<br />

`uRrmessa adgilsa bargisasa [esvena] da, viTarca<br />

ganTendis, aRmovidis siRrmisagan da maRlad<br />

mjdomare ixilvebodes da viTarca mze brwyinevdis~.<br />

saswaulSi bolomde dasarwmuneblad Turqmanebma xati<br />

uxedn kvics daakres da `viTarca daakres kicusa mas<br />

zeda wmida ese xati, esreT marTliad warmoemarTa<br />

gzasa samcxed momyvanebelsa, viTarca saCino mÃedari<br />

da aRÂriTa mpyrobeli da mmarTebeli~. tyveobidan<br />

RvTis gangebiT dabrunebulma xatma elvasaviT `gananaTla<br />

sruliad samcxe~ da im adgils, sadac es<br />

saswauli moxda, `elavsi~ uwodes (qca II: 480-481).<br />

manuel ritoris `TxrobaSi~ elavss elasi (Έλας) hqvia.<br />

saswaulis gadmocemisas SeiniSneba bibliuri interteqstis<br />

zegavlena, rasac yuradReba miaqcia z. kiknaZem:<br />

qarTlSi gaxiznulma mesxebma awyuris xatis mier<br />

ganaTebul samcxeSi dabruneba daapires, magram qarTlis<br />

mefe konstantine II akavebda maT, `viTarca odesme<br />

farao israelTa~ (kiknaZe 2000: 257-261) 78 . am mizezis<br />

gamo 1483 wels sofel aradeTTan samcxis aTabag yvaryvaresa<br />

da qarTlis mefes Soris brZola gaimarTa,<br />

romelSic mesxebma `gaimarjves~. awyureli mematiane<br />

maT `Zlevas~ RvTismSoblis xatis saswaulmoqmedebiT<br />

xsnis:<br />

`aTabags da mesxT gaemarjua. da eseviTari Zleva<br />

aRadgines mesxTa qarTvelTa zeda, romlisa msgavsi ara<br />

sada smenil ars, da mosrnes mravalni warCinebulni<br />

mefisani. xolo mefe ltolvili mcirediTa mÃedriTa<br />

ganera da ukun iqca saxed TÂsad. xolo mesxni ukmoiqces<br />

ZlevaSemosilni mSÂdobiT da madidebelni yovladwmidisa<br />

RmrTismSobelisani, da movides samcxes~ (qca II: 481).<br />

`<br />

78 aseTive analogias mimarTavs `Txroba manuelisa~: `rogorc Zveli<br />

egviptelebi, romlebic ebraelebs qveynidan gasvlis saSualebas ar<br />

aZlevdnen~ (bartikiani 1987: 81).<br />

124


III. awyuruli matianis Semdgomi epizodia RvTismSoblis<br />

xatis gamoxsna uzun-hasanis Svilis, iayub<br />

yaenis, tyveobidan.<br />

iayubma awyuris RvTismSoblis xati 1486 wels gaitaca.<br />

es faqti farTod aisaxa mcire kinklosur qronikebSi:<br />

`aqa yaeni movida, samcxe amoswyvides, axalcixe<br />

aiRes da awyuerisa RmrTismSobeli daatyveves~ _ A-85,<br />

XIII-XIV ss.; `aqa iaRob yaeni movida, samcxe amoswyÂda,<br />

axalcixe aiRo, awyurisa RmrTismSobeli daatyueva~ _<br />

H-1738, XVII s. (odiSeli 1968: 27, 47) 79 ...<br />

es kinklosuri qronikebi awyuris xatis saswaulebze<br />

miniSnebasac ar Seicaven, rac niSandoblivia, maTi<br />

kompaqturobidan gamomdinare. sxva viTarebaa awyurul<br />

matianeSi, romelic qronikas istoriuli faqtebiT,<br />

zepiri gadmocemiTa da saswaulebiT ganavrcobs.<br />

mesxi mematiane mogviTxrobs, rom iayub yaenis laSqarma<br />

mTeli awyuri gadawva, magram cixis aReba ver<br />

SeZlo. yaeni cixions Sehpirda, rom `ara-ras avnebda<br />

maT~. mawyvereli episkoposi, mcvelebi da warCinebulebi<br />

motyuvdnen da cixis kliteebi `uRmrTosa mas<br />

mTavarsa miarTues~. magram mterma piroba gatexa: `xati<br />

yovladwmidisa, sasoisa Cuenisa, Semkobili TualTa<br />

mier patiosanTa, codvaTa CuenTagan tyue-hyves da mihguares<br />

usjulosa mas mTavarsa~. iayub-begma `ganZarcua<br />

Semkobileba xatisa~ da siwminde cecxlSi Caagdo, `xolo<br />

cecxli igi daSrta da xatsa yovladve ara Seexo~.<br />

ris Semdegac igi yaenis laSqarSi myofi erT-erTi<br />

qristianis, `sjuliTa aramarTlmadidebelis~ 80 , xelSi<br />

`<br />

79 iayub yaenis mier awyuris xatis `datyvevebas~ kinklosuri qronikebi<br />

1485 wliT aTariReben. mxolod H-1738 uTiTebs 1486 wels (odi-<br />

Seli 1968: 102).<br />

80 `Txroba manuelisa~ akonkretebs `sjuliTa aramarTlmadidebelis~<br />

vinaobas: `am saswaulis TviTmxilvelma vinme somexma mRvdelma<br />

(τών Άρμενίων ίερεύς) farulad wamoasvena xati... masTan erTad<br />

awyurSi dabrunda da adgilobriv samRvdeloebas ficiT uyveboda<br />

momxdar saswauls~ (bartikiani 1987: 55, 83).<br />

125<br />

aRmoCnda. am ukanasknelma xati `queyanasa maTsa~<br />

waasvena, ris Semdegac RvTismSobeli gamoecxada mas<br />

da uTxra: `ukueTu ara warmiyvano queyanasa Cemsa, didi<br />

boroti movawio Sen zeda~. SeSinebulma `aramarTlmadidebelma~<br />

(manuelis mixedviT – somexma mRvdelma)<br />

es ambavi acnoba samcxis aTabagebs, yvaryvaresa da<br />

manuCars, romlebmac xati gamoisyides da daabrunes<br />

`saydarsa TÂssa awyurisasa~. tyveobidan Tavdaxsnis<br />

Semdeg wminda xatma iayub yaens da mis ojaxs saSineli<br />

risxva moawia: isini sawamlavisgan `erTbamad moswydes<br />

erTsa Sina Jamsa sikvdiliTa salmobieriTa~. amowydnen<br />

yaenis naTesavebic – `romelnime maxÂliTa da sxuani<br />

sikudiliTa ucnauriTa~ (qca II: 482-484, 486).<br />

`manuelis Txroba~ am ambebidan ramdenime wlis<br />

Semdegaa dawerili. rogorc davinaxeT, is informaciulad<br />

avsebs awyuruli matianis `axal qarTlis<br />

cxovrebaSi~ warmodgenil fragmentebs da, amasTan<br />

erTad, xotbas asxams mesx mTavrebs _ yvaryvares,<br />

qaixosrosa da mzeWabuks:<br />

`marad mosagonarma, uaRresad marTlmorwmune da<br />

usaTnoesma batonma yvaryvarem, WeSmaritad keTilgonierma<br />

winamZRolma da mTeli zemo iveriis TviTmpyrobelma, moivazira<br />

or batonTan – Tavis sakvirvel SvilebTan, marad<br />

mosagonar qaixosrosTan da amJamadac mxned myof, upatiosnes,<br />

yovlismpyrobel, umamaces, sxva mravali keTili<br />

niWiT dajildovebul ivane mzeWabukTan da xalxs ubrZana,<br />

aeRoT qoneba da wasuliyvnen Zneladmisadgom adgilebSi,<br />

raTa mtris safrTxes ganridebodnen. Tavad ki, zemoT<br />

moxsenebul rCeul da sakvirvel SvilebTan da maT jar-<br />

Tan erTad, gadawyvita mTian da tyian adgilze darCeniliyo<br />

da iqidan edevnebina Tvali mtris gadaadgilebisTvis.<br />

radganac awyurSi iyo maRali da kldovani cixesimagre<br />

(ακροπολις), brZana, xalxi Tavisi qonebiT iq asuliyo, maT<br />

Soris iyo maSindeli episkoposi, taZris ZviradRirebul<br />

126


wminda saunjesTan da ZvirfaseulobiT Semkul wminda<br />

xatTan erTad~.<br />

amis Semdeg manuel ritori amxels `samgzis bilw<br />

episkoposs~, romelmac iayub yaens `cixis kliteebi<br />

gadasca~, xolo Semdeg vrclad saubrobs simeon<br />

mawyverelis Rirsebebze.<br />

IV. awyuruli matianis qarTul versias gaaCnia ori<br />

gviandeli danarTic, magram isini tipologiurad<br />

gansxvavdebian RvTismSoblis xatis tyveobidan gamoxsnis<br />

saswaulebisgan, radgan orive maTgani warmoadgens<br />

mcire qronikas da es qronikebi amgvarive saxiT<br />

moxvda `axali qarTlis cxovrebis~ teqstSi:<br />

a) `qoronikonsa sld (234): awyuerisa RmrTismSobeli<br />

tyued waasuena cixisjuars imerel mefeman bagrat~<br />

(qca II: 500), e. i. 1546 wels imereTis mefe bagrat<br />

III-m (1510-1565) xati awyuridan cixisjvarSi gadaasvena;<br />

b) `amasve qoronikonsa [sma (241)] cixisjuaridam awyurisa<br />

RmrTismSobeli tyued waasuenes imereTs~ (qca<br />

II: 501), e. i. 1553 wels awyuris xati ukve imereTSia81 .<br />

tendenciuri gamonaTqvamebi `tyued waasuena cixisjuars~,<br />

`tyued waasvenes imereTs~ mxolod da mxolod<br />

awyurSi SeiZleboda daweriliyo. niSandoblivia is<br />

faqti, rom awyuris xatis matianeSi SeiniSneba mesxuri<br />

separatizmis sxva niSnebic. magaliTad, tyveobidan dabrunebul<br />

xats Tavisuflad SeeZlo gaenaTebina sruliad<br />

saqarTvelo, magram avtori gvauwyebs, rom man `gana-<br />

`<br />

81 awyuris xatma gelaTSi sabolood 1562 wels daivana, amitom<br />

niSandoblivia, rom mesxuri gadmocemis pirveli ilustracia<br />

(`andria mociquli awyuris xatiT xelSi~) swored gelaTSi gamosaxes.<br />

freska Sesrulebulia dasavleTi saqarTvelos kaTalikospatriarqis<br />

zaqaria qvarianis dakveTiT, 1657-1660 wlebSi. wm. andrias<br />

gelaTuri freska naTlad gvidasturebs, rom XVII saukuneSi mesxur<br />

gadmocemas imereTSic kargad icnobdnen. samwuxarod, im dros, roca<br />

gelaTis sakaTedro taZarSi mesxuri gadmocemis ilustracias<br />

gamosaxavdnen, awyuris eparqia ukve aRar funqcionirebda, osmalebis<br />

mier dapyrobil samcxe-saaTabagoSi ki islami vrceldeboda.<br />

127<br />

naTla sruliad samcxe~. garda amisa, mesxi mematiane<br />

aRtacebulia imiT, rom aradeTis brZolis dros<br />

`Zleva aRadgines mesxTa qarTvelTa zeda, romlisa<br />

msgavsi ara sada smenil ars~. rogorc zemoT aRvniSneT,<br />

separatizmis kvali ufro sagrZnobia mesxur gadmocemaSi.<br />

ase rom, kuTxuri mikerZoeba awyuris xatis<br />

matianisa da masSi Semavali mesxuri gadmocemis erTerTi<br />

mTavari damaxasiaTebeli niSania.<br />

zemoTqmulidan gamomdinare, SeiZleba davaskvnaT:<br />

1) mesxuri gadmocemis calkeuli elementebi folkloruli<br />

warmomavlobisaa da maT ganviTarebaSi calke<br />

unda gamoiyos samZivarTa zeobis periodi (XII-XV ss.);<br />

2) samcxis separaciis periodSi (XIII-XV ss.) warmoiqmna<br />

`mimoslvis~ pirveli qarTuli redaqcia, romelmac<br />

xelsayreli pirobebi Seqmna mesxuri gadmocemis<br />

literaturuli versiis CamoyalibebisaTvis;<br />

3) awyuris xatis matiane (da masSi Semavali mesxuri<br />

gadmocema) literaturulad gaformda 1486-1500<br />

wlebSi, xolo 1500-1501 wlebSi igi iTargmna berZnulad<br />

da es Targmani daedo safuZvlad `manuelis Txrobas~;<br />

4) 1501-1516 wlebSi Seiqmna mesxuri gadmocemis<br />

mzeWabukisdroindeli redaqcia, romelSic Seitanes mociqulTa<br />

wilisyraSi RvTismSoblis monawileobisa da<br />

awyuris xatis xelTuqmnelad gamosaxvis epizodebi;<br />

5) awyuris xatis matianis avtoria awyureli moRvawe,<br />

SesaZloa, episkoposic, xolo damkveTebi – samcxis<br />

aTabagebi: yvaryvare da mzeWabuki;<br />

6) mesxuri gadmocemis ZiriTadi literaturuli<br />

wyaroebia saRvTo werili, `avgarozis epistole~ da<br />

`andria mociqulis mimoslvis~ efTvimeseuli Targmani.<br />

es ukanaskneli gadmocemaSi tendenciurad, separatistuli<br />

suliskveTebiTaa gadamuSavebuli (sosangeTi<br />

gaigivebulia awyurTan, SeTxzulia pirveli mawyvereli<br />

episkoposis wm. andrias mier xeldaxmis epizodi);<br />

128


7) awyuris xatis qarTulma matianem dasrulebuli<br />

saxe miiRo ori mcire qronikis darTviT, 1546-1562<br />

wlebSi: 1546 wels awyuris RvTismSoblis xati cixisjuarSi<br />

iyo `datyvevebuli~, xolo 1553-1562 wlebidan –<br />

imereTSi. Tanac, mesxur gadmocemaSi gatarebuli azris<br />

Tanaxmad, es siwminde mesxeTSi unda dasvenebuliyo<br />

`mkÂdrad ukunisamde JamTa~ (qca I: 42);<br />

8) XVIII saukunis 60-ian wlebSi awyuris xatis matiane<br />

daanawevres da `axali qarTlis cxovrebis~ Sesabamis<br />

qronologiur monakveTebSi Seitanes. matianem swored<br />

am dros ganicada ukanaskneli redaqciuli cvlilebebi:<br />

mesxur gadmocemas moakveces dasawyisi da<br />

dasasruli, igi nawilobriv gantvirTes kuTxuri tendenciebisgan<br />

(gansakuTrebiT, RvTismSoblisadmi samcxis<br />

wilxvdomilobis sakiTxSi) da teqstSi Seitanes<br />

mcire koreqtivebi.<br />

129<br />

Teimuraz batoniSvilis `istoria iveriisa~<br />

Teimuraz batoniSvilis `istoria dawyebiTgan iveriisa~<br />

sxvadasxva wyaros eyrdnoba, rogorc werilobiTs,<br />

ise zepirs. amis Taobaze avtori naSromis SesavalSi<br />

wers: `vrclad da dawvrilebiT moTxrobasa istoriisasa<br />

Tana-aZs, raTa ara datevebul iqmnes arca erTi<br />

raÁca raÁ iyos aRwerilni, gina Tqmulni sxvaTa da<br />

sxvaTa moTxrobaTagan~ (Teimuraz batoniSvili 1848: 1).<br />

samociqulo qadagebis aRweras `istoriis~ calke<br />

Tavi eZRvneba: `moslvisaTÂs da qadagebisa wmindaTa didebulTa<br />

da yovlad qebulTa mociqulTa andria pirvelwodebulisa<br />

da sÂmeon kananelisa~ (gv. 141-148), Tumca<br />

mociqulTa Sesaxeb cnobebs aderki mefisadmi miZRvnil<br />

TavSic vxvdebiT.<br />

sagulisxmoa, rom Teimurazi aderki mefis qronikas<br />

`avgarozis~ ciklTan akavSirebs:<br />

`moiyvana mefeman aderki asuli edesisa mefisa avgarozisa<br />

da qmna qorwili Cinebuli, iSvebda da ixarebda da<br />

iyo yoveli iveria gancxromiT mSvidobasa da warmatebasa<br />

Sina~ (gv. 135).<br />

aderki mefis82 gamocxadeba pirveli qristiani<br />

mmarTvelis – avgarozis siZed `iveriis istorias~ Zvel<br />

somxur istoriografiul tradiciasTan anaTesavebs.<br />

movses xorenacis `somxeTis istoriis~ mixedviT,<br />

avgarozi tomiT somexia, mis epistoles ki macxovars<br />

andria da filipe mociqulebi gadascemen, riTac som-<br />

`<br />

82 Teimurazi qristes Tanamedrove qarTveli mefis, aderkis, reabilitirebas<br />

cdilobs. Tuki leonti mrovelis `mefeTa cxovrebis~<br />

mixedviT, aderki qristianTa mdevnelia (qca I: 42). `iveriis istoriis~<br />

mixedviT, mas mociqulebisTvis winaaRmdegobac ki ar gauwevia:<br />

`TumcaRa wmidaTa saRmrToTa mociqulTa hqadages da moaqcivnes<br />

mravalni da mas Jamsa arca mefeman aderkim uqmna maT winaaRmdegi<br />

raÁme... ese ara abrkolebda wmidaTa amaT mociqulTa qadagebasa~ (gv.<br />

144). garda amisa, Teimurazis mtkicebiT, saqarTveloSi kerpTmsaxureba<br />

aderkim ki ara, misma Semdgomma mefeebma aRadgines.<br />

130


xur `avgarozSi~ ioanes saxarebis cnobili epizodis<br />

(12.20-22) armenocentristuli interpretaciaa mocemuli:<br />

`[avgarozis] baraTis wamRebni Sexvdnen qristes ierusalimSi,<br />

rasac adasturebs saxarebis sityvebic: `movidnen<br />

masTan vinme warmarTTagannio~, (naTqvamia) iq, ver gabedes<br />

iesosaTvis gadaecaT danabarebi, mxolod filipesa da<br />

andrias gaandes is; maT ki iesos moaxsenes~ (xorenaci 1984:<br />

126).<br />

cxadia, xorenacis mier damowmebuli sityvebidan<br />

sulac ar gamomdinareobs, rom saxarebaSi naxsenebi<br />

warmarTebi (wminda werilSia - `‛Ελληνες~, romelic<br />

qristianul egzegetikaSi berZen warmarTTa sinonimad<br />

gaiazreboda) maincdamainc edesis, miT ufro, somexTa<br />

mefis wargzavnilebi iyvnen (xorenaci 1984: 270). Tumca<br />

am SemTxvevaSi CvenTvis isaa mTavari, rom wminda werilis<br />

Sesabamisi adgilis Tavisufal interpretacias<br />

Teimurazic mimarTavs da mociqulTa saxelebi `ninos<br />

cxovrebis~ literaturul ciklSi Seaqvs, kerZod, qristes<br />

kvarTis epizodis win:<br />

`odes miiwiva elioz ierusalimad (hsweren romelnime<br />

momTxrobelni Cvenisa saqarTveloÁsa eklesiisani), mivida<br />

elioz filippe mociqulisTana aTormetTaganisa (vinaÁTgan<br />

elioz uwinaresca Jamisa mis yofil iyo ierusalimad<br />

da icnobda mas filipe); xolo filipem wariyvana<br />

moyvsebiTurT misiT mociqulisa andrias Tana. `da movides<br />

andria da filipe da hrqves iesos, vinaÁTgan surdaT maT<br />

xilvaÁ misi da ixiles~ (gv. 18).<br />

bibliur pirvelwyaros Teimurazi sqolioSi uTi-<br />

Tebs: `saxareba ioane 12.20~. bunebrivia, man kargad icis,<br />

rom ioanes saxarebaSi sul sxva ram weria: iesos naxva<br />

`berZnebma~ moisurves da maTi TxovniT filipe da<br />

andria mociqulebi macxovarTan mividnen, romelmac<br />

maT uTxra, rom `moiwia Jami raÁTa ididos Ze kacisaÁ~<br />

(ioane 12.20-23). amis miuxedavad, `iveriis istoriis~<br />

131<br />

avtori saxarebiseuli epizodis qarTul erovnul tradiciasTan<br />

dakavSirebas bolomde cdilobs da ganmartavs,<br />

rom elioz mcxeTelma da misma `moyvsebma~ ieso<br />

qristesTan Sexvedrac ki SeZles:<br />

`TumcaRa wmidasa saxarebasa Sina cxadad ara weril<br />

ars, romel ixilao igini ieso, magram Zali gulisxmisyofis<br />

asaCinoebs, romel ixiles maT ieso~.<br />

Teimurazi gacilebiT met Tavisuflebas avlens<br />

qarTuli wyaroebis interpretaciis dros, rasac `wm.<br />

andrias mimoslvis~ miseuli redaqcia adasturebs.<br />

rogorc zemoT davinaxeT, mesxuri gadmocemis separatistuli<br />

tendenciebisgan bolomde ganwmenda `axali<br />

qarTlis cxovrebis~ redaqtorebma ver SeZles. maT<br />

mxolod nawilobriv gadaamuSaves igi, gansakuTrebiT,<br />

saqarTvelos RvTismSoblisadmi wilxvdomis epizodi,<br />

romelic pirvelad mzeWabukisdroindel redaqciaSi<br />

gvxvdeba. sxva mxriv, `axal qarTlis cxovrebaSi~<br />

gadmocemidan TiTqmis ucvlelad gadavida mesxuri<br />

`separatistuli TviTSegnebis~ yvela elementi.<br />

mesxuri gadmocemis gadamuSavebis Semdgom etaps<br />

Teimuraz batoniSvilis `iveriis istoria~ qmnis, romelSic<br />

aRniSnuli gadmocemis pirveli nawili Ziri-<br />

Tadad `axali qarTlis cxovrebiseuli~ redaqciiTaa<br />

warmodgenili. amaze migvaniSnebs RvTismSoblis mier<br />

andria mociqulis saqarTveloSi warmogzavna Tavis<br />

xatTan erTad (rogorc ukve gavarkvieT, es motivebi<br />

mxolod mesxuri gadmocemisTvisaa damaxasiaTebeli):<br />

`odes amaRlda qriste zecad... iyares wili mociqulTa TÂs<br />

Soris83 ... maSin Jamsa mas mun iyofoda maTTana dedaca RuTisa... da<br />

dasdves wilica misi Soris wilTa TvisTa, wil igdes da xvda<br />

dedasa RuTisasa wilad TÂsad iveria (romel ars saqarTvelo) 84 .<br />

`<br />

83 Sdr.: `da Semdgomad amaRlebisa uflisa, raJams wil-igdes mociqulTa~<br />

(mesxuri gadmocema – qca I: 38).<br />

84 Sdr.: `maSin yovladwmidasa RmrTismSobelsa wilad xuda moqcevad<br />

queyana saqarTvelosa~ (qca I: 38).<br />

132


xolo odes warvidodes mociqulni TviToeulTa kerZoTa, maSin<br />

ineba Semdgomad wmidamanca RuTismSobelman warslva iveriad... maSin<br />

miugo mas ufalman da hrqva: `dedao, sitkboebao soflisao, kma ars<br />

Sroma ege Seni da gulsmodgineba siyvarulisaTvis mxolodSobilisa<br />

Zisa Senisa da aw viTxov me Sen mier, raTa daadgre aqave<br />

ierusalems, vidremde migiyvanebde Sen didebasa Sina mamisa Cemisasa<br />

da yovladwmidisa sulisasa CemTana ganuSoreblad. xolo nacvlad<br />

Sensa ubrZane mociqulsa andrias da simeons erdgulTa mowafeTa<br />

CemTa da igini warvidnen, sadaca genebos, da hqadagon saxeli<br />

Cemi~ 85 ... da misca maT dedaman RuTisaman xati TÂsi86 , akurTxna da<br />

warmoavlinna igini iveriad nacvlad TÂsad, raTa hqadagon ZeÁ misi<br />

da amis mizezisaTvis ewodebis iveriasa (ese igi sruliad<br />

saqarTvelosa) wilxdomili eri da qveyana misi~ (gv. 141-142).<br />

Teimurazi sxvadasxva wyaroze dayrdnobiT qmnis<br />

mocemuli epizodis vrcel redaqcias:<br />

1) batoniSvilis naSromis mixedviT, RvTismSobeli<br />

saqarTveloSi andria mociqulTan erTad simon kananels<br />

gzavnis. Teimurazi leonti mrovelis `mefeTa<br />

cxovrebas~ mihyveba da wers, rom wm. andria da wm.<br />

simoni erTad qadagebdnen kolxeTsa da afxazeTSi:<br />

`qvemosa Sina saqarTvelosa, kolxidad, adgilsa mengrelTa<br />

da afxazTasa, qalaqad nikofsiad~;<br />

`<br />

85 Sdr.: `maSin rqua yovladwmidaman mociqulsa andrias: `Svilo andria,<br />

didad uCns sulsa Cemsa, romel queyanasa mas nawilsa Cemsa<br />

ara qadagebul ars saxeli Zisa Cemisa. odes warvemarTe qadagebad<br />

Zisa Cemisa queyanasa mas, wilad Cemda xuedrebulsa, maSin<br />

gamomecxada saxieri Ze Cemi da RmerTi, da mibrZana, raTa Sen<br />

warxÂde da warasueno saxe Cemi da saxierisa Zisa Cemisa queyanasa,<br />

Cemda wilxdomilsa, raTa me viyo ganmgebel cxovrebisa maTisa,<br />

xeli aRupyra da Sevewio maT, da aravin mterTagani mZle eqmnas<br />

maT~ (qca I: 38).<br />

86 Sdr.: `rqua mas mociqulman: `yovladwmidao, neba saxierisa Zisa<br />

Senisa da Seni iyavn yovelsa Jamsa~ maSin yovladwmidaman moiTxova<br />

ficari, daibana piri da daidva pirsa zeda TÂssa. da gamoisaxa xati<br />

eseviTari, romel wiaRTa TÂsTa etÂrTa ganÃorcielebuli CCÂli,<br />

yovlad saxieri sityua RmrTisa, romel aw yovelTa mier saxilvel<br />

ars xati yovladwmidisa awyuerisa RvTismSobelisa. da misca igi<br />

mociqulsa andrias~ (qca I: 38).<br />

133<br />

2) aseve `mefeTa cxovrebis~ kvalad, teqstSi ar<br />

ixsenieba mataTa mociquli, romelic andria pirvelwodebulTan<br />

da simon kananelTan erTad qadagebda saqarTveloSi;<br />

3) Teimurazi arafers ambobs RvTismSoblis xatis<br />

xelTuqmnelobaze, arc mis gamosaxvaze luka maxareblis<br />

mier, riTac cvlis mesxuri gadmocemis cnobili<br />

epizodis Sinaarss da sruliad axleburad gadaiazrebs<br />

awyuris xatis Temas.<br />

Tavdapirvelad avtori wers, rom deda RvTisam<br />

Tavisi xati andria pirvelwodebulsa da simon kananels<br />

gadasca, Semdeg ki teqstSi mxolod wm. andrias<br />

ixseniebs. yvelaze mniSvnelovani ki isaa, rom andria<br />

mociquli xats awyuris nacvlad biWvinTaSi avanebs 87 :<br />

`xolo odes miiqca mociquli andria iveriad, xati<br />

igi dedisa RuTisa vedrebiTa muneburTa erTaTa dauteva<br />

mun biWvintas; xolo biWvintisa RuTismSoblisa xati,<br />

romelica asvenies awca quemosa saqarTvelosa Sina,<br />

maxlobelad quTaisis qalaqisa, monastersa samitropolitos<br />

genaTlias (ese igi gelaTs), romelica ars<br />

friad mravliTa simdidriTa Semkul Rirssaxsovarisa me-<br />

`<br />

87 biWvinTa qristianobis erT-erTi uZvelesi keraa saqarTveloSi. bi-<br />

WvinTis episkoposi stratofile eswreboda nikeis pirvel msoflio<br />

krebas (325 w.). amave saukunisaa biWvinTis uZvelesi taZari, romlis<br />

adgilzec V saukuneSi samnaviani bazilika aages. VI-VII saukuneebSi<br />

biWvinTa gavlenas kargavs, magram afxazeTis samefos Seqmnam misi<br />

mniSvneloba isev gazarda. X-XI saukuneSi aSenda biWvinTis<br />

RvTismSoblis didi jvar-gumbaTovani taZari, romelic 1519 wlamde<br />

warmoadgenda afxazeTis kaTalikosis saydars (diasamiZe 2001: 90-116).<br />

wm. andria pirvelwodebulis qadagebis marSrutSi biWvinTa gviandel<br />

periodamde ar figurirebs. yvelaze adreuli gadmocemebi XVII<br />

saukuneSia Cawerili frangi mogzauris Jan Sardenisa da kaTolike<br />

misioneris don qristoforo de kastelis mier. am gadmocemebis<br />

mixedviT, biWvinTis taZari andria pirvelwodebulma aago da misive<br />

saxels atarebda. wminda mociqulis sikvdiliT dasjis dros ki<br />

eklesiis win aRmarTuli marmarilos svetidan mduRare wylis<br />

nakadi gadmoiRvara, romelic mxolod wmindanisadmi locvavedrebiT<br />

SeuCerebiaT. am saswaulis gamo andrias svets did pativs<br />

miagebdnen (bubulaSvili 2007: 187).<br />

134


fisa bagrat meoTxisagan, sruliad iveriis TÂTmpyrobelisa,<br />

daviTian-bagratovanisa, ityvian mas xatsa, romel<br />

igi ars romelica mociqulman andria moasvena TÂT da anu<br />

ars igi ueWvelad originali xatisa misgan gardamoxatuli~<br />

(Teimuraz batoniSvili 1848: 145-146).<br />

Sesabamisad, icvleba mesxuri gadmocemis geografiac<br />

da movlenebis epicentri awyuridan biWvinTaSi<br />

gadadis. swored biWvinTaSi sZlevs xati warmarTul<br />

kerpebs. marTalia, es ar xdeba apolonisa da artemidas<br />

bomonSi, magram kerpTa Semusrvis saswauli TiTqmis<br />

sityva-sityviT misdevs `axal qarTlis cxovrebas~:<br />

mesxuri gadmocema istoria iveriisa<br />

`Seasvenes xati yovladwmidisa<br />

RvTismSoblisa Sua kerpTa maT-<br />

Ta da dabeWdes karsa zeda, da<br />

mcvelni daadginnes da iwyes<br />

locvad mRudelTa maT sicruvisaTa.<br />

da wmidaman iloca<br />

qristes mimarT WeSmaritisa<br />

RvTisa Cuenisa. da viTarca<br />

ganTena da ganaRes kari sakerposa,<br />

ixilnes yovelni kerpni<br />

maTni queyanad daTxeulni da<br />

saxed mtuerisa Semusrvilni.<br />

xolo xati yovladwmidisa<br />

RvTismSoblisa brwyinvida, viTarca<br />

mze, didebiTa da pativi-<br />

Ta...<br />

da yovelman erman madlobisa<br />

xma aRmouteves da Tques, viTarmed:<br />

`did ars RmerTi qristeaneTa,<br />

romelsa mociquli an-<br />

135<br />

`dasdva mociqulman TÂT winaSe<br />

kerpTa maT xati igi sauflo,<br />

gamovides gare da daxSes gare<br />

karni da dabeWdes beWdiTa da<br />

daadginnes mcvelni mrgvliv<br />

bomonisa mis da zRudisa da<br />

karTa da ilocvida mociquli<br />

Ramesa mas Sina vidre gaTenebadmde...<br />

egreTve kerpTa igi<br />

mRdelni evedrebodes kerpTa<br />

TÂsTa... xolo ganTena ra...<br />

ganaxvnes karni da ixilnes<br />

yovelni igi kerpni Semusrvilni<br />

da dawvlilebulni da<br />

xati dedisa RuTisa ganbrwyinvebuli,<br />

viTarca mze...<br />

ixila ra erman sakvirvelebaÁ,<br />

hrwmenaT qristesi... da etyodes<br />

mociqulsa: `namdvil igi ars<br />

RmerTi, qadagebuli Sen mier~.<br />

dria qadagebs~.<br />

...da sixaruliT naTels-iRes<br />

yovelTa...~ (qca I: 41).<br />

136<br />

da naTelsca mas dResa mociqulman<br />

andria sulsa vidre<br />

aTas oTxassa~ (gv. 144-145).<br />

qvrivis mkvdari Zis gacocxlebis saswaulze Teimurazi<br />

mokled wers – erTi winadadebiT, raRa Tqma<br />

unda, qvrivi samZivris xsenebis gareSe: `naTelsca mas<br />

dResa Sina (e. i. kerpTa Zlevis dRes) mociqulman<br />

andria sulsa vidre aTas oTxassa da Semdgomad missa<br />

aRadgina mkvdari~ (Teimuraz batoniSvili 1848: 144-145).<br />

sruliad naTelia, rom Teimurazi mociqulTa saqarTveloSi<br />

qadagebis aRwerisas cdilobs mesxuri<br />

tradiciis ignorirebas, riTac `axali qarTlis cxovrebis~<br />

urbnul redaqciaSi dadasturebul tendencias<br />

aviTarebs. amaze metyvelebs is faqtic, rom mociqulTa<br />

mesxeTSi mimosvlas igi gakvriT axsenebs, Tanac, nikofsiis<br />

eklesiis mSeneblobis Semdeg. didaWaras, awyursa<br />

da iq agebul eklesiebs ki Teimurazi, rogorc Cans,<br />

`sxvaTa romelTame adgilTa~ Soris gulisxmobs:<br />

`andriam da simon aRaSenesca ekklesiani nikofsias da<br />

sxvaTa romelTame adgilTa saqarTveloÁsaTa da hqadages<br />

mesxTa da javaxTaca Soris, da munca moaqcines mravalni<br />

(xolo adgilni ese mesxTa da javaxTa ars nawilni zemo<br />

qarTlisani)~ (gv. 144).<br />

wm. andria, `iveriis istoriis~ mixedviT, kolxeTisa<br />

da afxazeTis Semdeg qarTl-kaxeTSi gadadis. naSromSi<br />

amasTan erTad aRwerilia mociqulis qadageba Crdilo<br />

kavkasiis tomTa Soris.<br />

Teimurazi aRmosavleTi saqarTvelos konkretul<br />

adgilebs asaxelebs, riTac axal safexurze ahyavs urbnul<br />

redaqciaSi ganviTarebuli Tvalsazrisi. `iveriis<br />

istoriis~ es monakveTi sakmaod vrcelia, magram im Ta-


viseburebebisa da siaxlis gamo, romelsac is Seicavs,<br />

teqsts srulad vimowmebT:<br />

`mociqulman andria kavkasiisa mTaTa Sina mcxovrebTa movlo<br />

romelnime adgilni, gamovlo qarTli, moiwia mcxeTad; aramed<br />

aravis ganecxada mun mravalTa da arca Sevida qalaqsa Sina<br />

mcxeTisasa; aramed pirispir mcxeTisa gaRmid mdinarisa aragvsa<br />

aRvida mTasa mas zeda, romelsaca zeda ars monasteri jvarisa<br />

cxovelsmyofelisa (romelsaca jaWvis monastrad saxeledebis) da<br />

mwvervalsa mas gorisasa aRmarTa jvari da dauteva da warvida<br />

muniT kaxeTisa kerZoTa da Sevida Sinagan kaxeTisa, ganxda mdinaresa<br />

didsa iorsa (ese igi alaznisa mdinaresa) da movida grems da<br />

aRmarTa munca jvari mciresa mas mwvervalsa zeda gorisasa, sada<br />

igi ars aq eklesia mixail-mTavarangelozisa, romeli iyo Zvelad<br />

monasteri da ars igi samarxo mefeTa da muniT gaRmamxris gziT,<br />

kavkasiuriT gziT, ganvlo didoeTi da mravalni adgilni lekTani<br />

movlno da hqadaga adgilTa maT da andriad wodebulsa qalaqsa<br />

Sina kavkasiursa hqadaga sityva RuTisa (muniT JamiTgan ewoda<br />

adgilsa mas andria), muniT moiqca qristeTis gziT da movida xevsa<br />

mTiuleTisasa lomekis mdinaresa zeda (romelsa aw saxel-sdeben<br />

Tergad) da aRvida Zirsa saSinelisa mis kavkasiurisa mTisa,<br />

romelsa ewodebis myinvari (romelsaca zeda hgian saukuniTganni<br />

myinvarni da Tovlni ganuzomelni) maRalsa mTasa zeda, sada-igi<br />

ars Camoswvriv Ziri misi, aRmarTa mun jvari, ars adgilsa mas daba<br />

da adgilsa mas, sada-igi jvari aRmarTa wmidaman aman mociqulman<br />

aw ars ekklesia didi monasteri wmindisa mociqulisa pirvelmowamisa<br />

stefanesi.<br />

muniT kvalad Sevida wmida ese mociquli kavkasiad, davlo da<br />

hqadaga mravalTa adgilTa da STavida kvalad megreliad da<br />

afxazeTad da muniT miiqca da warvida sxvaTa quÀyanaTa da<br />

kerZoTa~ (Teimuraz batoniSvili 1848: 142-143).<br />

am cnobebis Semdeg Teimurazi erTaderT istoriul<br />

wyaros – nikita-daviT paflagonielis `andria<br />

mociqulis mimoslvas~ – asaxelebs, magram cxadia, am<br />

137<br />

SemTxvevaSi igi ZiriTadad zepir gadmocemas emyareba,<br />

zogierT tradicias ki Tavad uyris safuZvels88. Teimuraz batoniSvilis koncefcia, gansakuTrebiT,<br />

mesxuri gadmocemisadmi misi kritikuli damokidebuleba,<br />

XIX saukunis mecnierebma ar gaiziares. isini arafers<br />

amboben wm. andrias qarTl-kaxeTSi (mcxeTaSi,<br />

gremsa da stefanwmindaSi) mimosvlaze, mociqulTa saqarTveloSi<br />

qadagebis aRwerisas ki, ZiriTadad, `axal<br />

qarTlis cxovrebas~ eyrdnobian da centralur adgils<br />

mesxur gadmocemas uTmoben (brose 1895: 33-34;<br />

baqraZe 1889: 107-109).<br />

msgavsi suraTia XIX saukunis mxatvrul literaturaSic.<br />

akaki wereTlis poema `andria pirvelwodebuli~<br />

(1883 w.) umTavresad `axali qarTlis cxovrebis~ broseseul<br />

gamocemas emyareba (fruiZe 2002: 18-21). sagulisxmoa,<br />

rom poemaSi `iveriis istoriacaa~ gamoyenebuli,<br />

magram ara ZiriTadi ambis gadmocemisas, aramed boCos<br />

kerpis daxasiaTebis dros:<br />

`SvidTavas da Svidxelas,<br />

qarTlis gamomsaxvelad,<br />

boCo kerps aRmerTebdnen<br />

Cveni mamebi Zvelad~ (akaki 1940: 79).<br />

Sdr.: `boCi sakuTari RmerTi iyo uZvelesTa qarTvel-<br />

Ta. boCisasa ityodes amas: esxnes SÂdni Ãelni, romliTaca<br />

`<br />

88 saqarTvelos sxvadasxva kuTxeSi wm. andrias Sesaxeb lokaluri<br />

gadmocemebi dResac cocxlobs. magaliTad, samegreloSi Cawerili<br />

eTnografiuli masalis mixedviT, martvilSi mociqulma Semusra muxasTan<br />

aRmarTuli kerpi kapunia da mis nacvlad jvari aRmarTa,<br />

xolo muxis ficrebisgan eklesia aaSena (RambaSiZe 2001: 93). am gadmocemis<br />

adreul variantSi SeiniSneba qarTul literaturul tradiciis<br />

kvali: `trapezi martvilis eklesiisa dadgmulia im muxis<br />

Zirze, romelic mohkveTa andria mociqulma, odes megrelni moaqcia~<br />

(TayaiSvili 1914: 39). `muxis Zirze~ trapezis dadgma gvagonebs sveticxovlis<br />

aRmarTvas `xarisxsave TÂssa zeda~, xolo qronologiuri<br />

orientiri – `odes [andria mociqulma] megrelni moaqcia~ –<br />

gulisxmobs wm. andrias saqarTveloSi qadagebis amsaxvel literaturul<br />

cikls, pirvel rigSi ki, aderki mefis qronikas (`qarTlis<br />

cxovreba~).<br />

138


Ãelmwifebda TÂToeuliTa ÃeliTa TÂToeulTa umaRlesTa<br />

maT yovelTa sxvaTa mwvervalTagan da TÂToeulsa Ãelsa<br />

missa aqvnda TÂTo feri Ãelmwifeba mofenad sargeblobisa<br />

wyalobisa, gina risxvisa. ese sakuTari qarTvelTa aris,<br />

romelica uvidodaT saesvaT... egesaxedve SÂdni Ãelni<br />

boCisani niSnvniden SÂdTa naTesaobaTa TargamosianTasa: 1)<br />

qarTlosisa da sxvaTa eqvsTa ZmaTa misTa, romelnica<br />

iyvnes erT sazogadooba da Ãelisa qveSe qarTlosisa. 2)<br />

egrosis. 3) movakosisa. 4) herosisasa. 5) bardosisa. 6)<br />

lekosisa. 7) kavkasosisa. ese SÂdni naTesavni arian erni<br />

giorgiisa, ese igi saqarTveloisa anu iveriisa, romelnica<br />

pirvel yovelnive erT-er da erT-ena iyvnes da yovelnive<br />

qarTulisa momzraxni~ (gv. 51).<br />

es faqti gansakuTrebiT sayuradReboa. akakisTvis<br />

mimzidveli aRmoCnda boCos kerpis qarTuli warmomavloba,<br />

radgan igi, Teimurazis TqmiT, `sakuTari RmerTi<br />

iyo uZvelesTa qarTvelTa~ da Tavisi Svidi xeliT<br />

Targamosis Svid Zes (qarTlosis meTaurobiT da<br />

haosis gamoklebiT) – sruliad saqarTvelos ganasaxovnebda,<br />

anu, akakis sityvebiT rom vTqvaT, `qarTlis<br />

gamomsaxveli~ iyo. amis gamo Caanacvla poetma boCo<br />

apolonisa da artemidas berZnul kerpebs. sxva mxriv,<br />

akaki wereTelma poema `andria pirvelwodebulis~<br />

ZiriTadi realiebi mesxuri gadmocemidan gadmoitana,<br />

`iveriis istoriis~ monacemebi ki ugulebelyo.<br />

139<br />

ZiriTadi daskvnebi<br />

uZvelesi cnobebi wm. andria pirvelwodebulis misioneruli<br />

moRvaweobis Sesaxeb daculia apokriful<br />

literaturaSi, romelSic aRniSnuli sakiTxis Taobaze<br />

ori gansxvavebuli tradicia Camoyalibda. teqstebis<br />

erT nawilSi mociqulis qadageba daukavSirda SavizRvispireTis<br />

qveynebs, xolo meore nawilSi – skviTeTs.<br />

saqarTvelo orive misionerul marSrutSi Sedioda,<br />

amitom romaeli da bizantieli avtorebi akonkreteben<br />

wm. andrias qadagebis iberiul-kavkasiur monakveTs da<br />

masSi SeaqvT saqarTvelos SavizRvispireTi, misi<br />

momijnave regionebi, Zveli berZnuli axalSenebi da<br />

romauli samyaros strategiuli centrebi: trapezunti<br />

(lazikis qalaqi), fazisi (Woroxi), afsarelTa banaki<br />

(gonio), eTiopia (kolxeTi), iberia, susania, fusta,<br />

afxazeTi, sebastopolisi (soxumi) da nikofsi.<br />

yvelaze adreuli cnobebi wm. andrias saqarTvelo-<br />

Si qadagebis Sesaxeb im qarTul TargmanebSi fiqsirdeba,<br />

romlebic `mravalTavebSi~ (V-VI ss.) Seitanes. amis<br />

dasturia `klarjuli mravalTavi~ (X s.), romlis mixedviTac,<br />

wm. andriam iqadaga sebastielTa qalaqSi, afsarelTa<br />

banakSi, md. fazisis (Woroxis) auzsa da eTiopielTa<br />

(kolxTa) Soris. igive misioneruli marSrutia<br />

miTiTebuli fsevdo-basilis Txzulebis `micvalebaÁ<br />

yovladwmidisa mariamisi~ Zvel qarTul TargmanSi.<br />

mociqulis saqarTveloSi qadagebis Sesaxeb arsebuli<br />

uZvelesi literaturuli tradiciis gamoZaxils<br />

qarTul originalur Zeglebs Soris pirvelad `abos<br />

wamebaSi~ vxvdebiT.<br />

1011 wels efTvime aTonelma (955-1028) Targmna nikita-daviT<br />

paflagonielis (IX s.) `andria mociqulis<br />

mimoslva~, kanonikuri hagiografiuli teqsti, romelic<br />

adasturebs, rom saqarTveloSi qristianoba iqadaga<br />

140


samma mociqulma: andria pirvelwodebulma, simon kananelma<br />

da mataTam. faqtobrivad, `mimoslva~ saqarTvelos<br />

eklesiis avtokefaliasTan da mociqulTa qadagebasTan<br />

dakavSirebul yvela kiTxvas scemda pasuxs,<br />

amitom Semdgomi drois qarTveli avtorebi, romlebic<br />

wm. andrias qadagebaze werdnen, swored am teqsts<br />

emyarebodnen.<br />

giorgi mTawmidelma (1009-1066) Teodosi antioqiel<br />

patriarqTan disputis dros (1057) `mimoslvis~ berZnuli<br />

dedani saqarTvelos eklesiis samociqulo xasiaTisa<br />

da avtokefaliis dasacavad gamoiyena.<br />

XI saukunis meore naxevarSi leonti mrovelma<br />

mociqulTa qadagebaze informacia saqarTvelos oficialur<br />

istoriaSi – `qarTlis cxovrebaSi~ Seitana da<br />

ZiriTadi aqcenti dasavleTi saqarTvelos (egrisisa da<br />

afxazeTis) moqcevaze gadaitana. amasTanave, daazusta,<br />

rom `mimoslvaSi~ naxsenebi gamonaTqvami `vidre mdinaredmde<br />

Woroxisa~ gulisxmobs wm. andrias qadagebas<br />

`gzasa klarjeTisasa~.<br />

arsen berma, amave logikiT, mociqulis misionerul<br />

marSrutSi Woroxis auzis kidev erTi provincia –<br />

`soflebi nigalisa~ daasaxela da amiT `mimoslvis~<br />

teqstis `sosangelTa soflis~ adgilmdebareoba ganmarta<br />

(`ninos cxovrebis~ metafrasuli redaqcia).<br />

leonti mrovelis tradicia ganaviTara ioane<br />

anCelmac, romlis himnografiuli kanonis – `galobani<br />

anCis xatisanis~ mixedviT, andria mociqulma klarjeTSi<br />

Semoiyvana hierapolisuri keramidionis memkvidre<br />

anCis xati. anCeli mTavarepiskoposis am originalur<br />

ideas wanamZRvrebi eZebneba `avgarozis epistolesa~<br />

da `andria mociqulis mimoslvaSi~.<br />

leonti mrovelis `mefeTa cxovreba~, efrem mciris<br />

`uwyebaÁ mizezsa~, ruis-urbnisis saeklesio krebis<br />

`Zegliswera~ (1104 w.) da arsen beris `ninos cxovreba~<br />

141<br />

wm. ninos misioneruli moRvaweobis aucileblobas im<br />

faqtiT xsnian, rom mociqulTa Semdeg saqarTveloSi<br />

isev warmarToba (kerpTayvanismcemloba) gavrcelda.<br />

amasTan erTad, `Zeglisweris~ ganCinebaSi wm. andrias<br />

qadagebis faqti mTel saqarTvelozea ganzogadebuli<br />

da aRniSnulia, rom mociqulma saxareba iqadaga<br />

`yovelsa queyanasa saqarTveloÁsasa~. amiT xazgasmulia<br />

samociqulo qadagebis mniSvneloba saqarTvelos<br />

eklesiuri da politikuri erTianobisTvis.<br />

gansxvavebuli tendencia SeiniSneba `mimoslvis~<br />

qarTul redaqciebsa da mesxur gadmocemaSi.<br />

`mimoslvis~ qarTuli redaqcia XIII-XV saukuneebSi<br />

Camoyalibda. igi sruli saxiT A-161 xelnawerSia warmodgenili.<br />

am redaqciis avtori Tanamedroveobis gadasaxedidan<br />

„kiTxulobs~ istoriul dokuments, iTvaliswinebs<br />

literaturul tradicias da efTvimeseul<br />

TargmanSi Seaqvs istoriul-geografiuli Sinaarsis<br />

glosebi, romelTa umravlesoba wm. andrias misionerul<br />

mogzaurobebSi mesxeTis farTo planiT warmoCenas<br />

isaxavs miznad. Woroxis auzTan (tao-klarjeTinigali)<br />

erTad glosebSi Cndeba mtkvris auzis qveynebi<br />

artaani da kola (rogorc cnobilia, `mimoslvis~<br />

teqstSi mxolod mdinare Woroxia naxsenebi).<br />

mesxuri gadmocema, romelic literaturulad yvaryvare<br />

da mzeWabuk aTabagebis karnaxiTa da uSualo<br />

monawileobiT gaformda (1486-1516 ww.), wm. andrias misioneruli<br />

mogzaurobebis marSruts ormxriv ganavrcobs:<br />

Woroxis auzis qveynebSi damatebiT asaxelebs<br />

aWaras, xolo mtkvris auzis qveynebSi – samcxes. am<br />

gadmocemaSi `mimoslvis~ efTvimeseuli Targmani tendenciurad,<br />

separatistuli suliskveTebiTaa gadamu-<br />

Savebuli. wm. andrias qadageba da mis mier pirveli<br />

qarTveli episkoposis xeldasxma dakavSirebulia samcxe-saaTabagos<br />

saeklesio centrTan – awyurTan, riTac<br />

142


xazgasmulia saeklesio damoukideblobis mosurne mesxeTis<br />

eklesiis `samociqulo~ xasiaTi.<br />

mesxuri gadmocemis ganviTarebaSi calke unda<br />

gamoiyos samZivarTa zeobis periodi (XII-XV ss.). misi<br />

pirveli literaturuli varianti fiqsirdeba manuel<br />

ritoris berZnul TxzulebaSi `Txroba awyuris xatsa<br />

da saswaulebze~, romelic 1501-1504 wlebSia dawerili<br />

konstantinopolis patriarqis ioakime I-is (1498-1502,<br />

1504 ww.) dakveTiT. manuelis `Txroba~ awyuris xatis<br />

vrcel matianes warmoadgens da Sedgeba oTxi ZiriTadi<br />

nawilisagan: a) mesxuri gadmocema wm. andrias aWarasa<br />

da samcxeSi qadagebis Sesaxeb; b) herakle keisris droindeli<br />

qronika; g) xatis datyveveba uzun-hasanis mier<br />

(1477 w.); d) xatis datyveveba iayub yaenis mier (1486 w.).<br />

awyuris xatis matianis qarTulma versiam dasrulebuli<br />

saxe miiRo 1546-1562 wlebSi. mogvianebiT igi<br />

fragmentebad daanawiles da XVIII saukunis 60-ian<br />

wlebSi CanarTebis saxiT Seitanes `axali qarTlis<br />

cxovrebis~ Sesabamis qronologiur monakveTebSi: a)<br />

mesxuri gadmocema – aderki mefis qronikaSi (qca I: 39-<br />

42); b) herakle keisris droindeli qronika – `vaxtang<br />

gorgaslis cxovrebaSi~ (qca I: 224); g) uzun-hasanisa da<br />

iayub yaenis mier xatis datyvevebis saswaulebi (1546 da<br />

1553 wlebis mokle qronikebTan erTad) – sakuTriv<br />

`axal qarTlis cxovrebaSi~ (qca II: 480-481; 482-486).<br />

ufro adre, 1501-1516 wlebSi, Seiqmna mesxuri gadmocemis<br />

mzeWabukisdroindeli redaqcia, romelSic Seitanes<br />

mociqulTa wilisyraSi RvTismSoblis monawileobisa<br />

da awyuris xatis xelTuqmnelad gamosaxvis epizodebi.<br />

am gadmocemis pirveli ilustraciaa gelaTis<br />

RvTismSoblis taZris freska (XVII s.-is meore naxevari),<br />

romelzec wm. andria gamosaxulia awyuris xatiT<br />

xelSi.<br />

Sua saukuneebis qarTul literaturul wyaroebSi<br />

143<br />

gansakuTrebuli aqtualoba SeiZina sosangeTis lokalizaciis<br />

sakiTxma. Tavdapirvelad igi gaaigives nigalTan<br />

(arsen beri), Semdgom periodSi – svaneTTan da<br />

sivneTTan (`mimoslvis~ qarTuli redaqcia), bolos ki –<br />

awyurTan (mesxuri gadmocema).<br />

`axal qarTlis cxovrebaSi~ mesxuri gadmocemis<br />

literaturuli varianti da `mimoslvis~ qarTuli redaqcia<br />

mcireodeni cvlilebebiTaa Setanili, sami<br />

vrceli CanarTis saxiT:<br />

1) pirveli CanarTi mesxur gadmocemas emyareba da<br />

mogviTxrobs: mociqulTa wilisyraze, RvTismSoblisadmi<br />

wilxvedrilobaze, deda RvTisas xelTuqmneli<br />

xatis gamosaxvasa da wm. andrias saqarTveloSi warmogzavnaze;<br />

2) meore CanarTi mosdevs (zog nusxaSi – enacvleba)<br />

leonti mrovelis sityvebs: `moaqcivna megrelni da<br />

warvida gzasa klarjeTisasa~. masSi warmodgenilia wm.<br />

andrias pirveli misioneruli mogzauroba (`mimoslvis~<br />

pirveli qarTuli redaqciis mixedviT) da mesxuri<br />

gadmocema andria pirvelwodebulis didaWarasa da awyurSi<br />

qadagebis Sesaxeb (CanarTis es monakveTi<br />

agrZelebs teqstis Sualedur frazas `romelsa didaWara<br />

ewodebis~);<br />

3) mesame CanarTSi wm. andrias mesame misioneruli<br />

mogzauroba `mimoslvis~ qarTuli redaqciis mixedvi-<br />

Taa gadmocemuli.<br />

andria mociqulis meore mogzaurobis epizodis<br />

magivroba `axal qarTlis cxovrebaSi~ dakisrebuli<br />

aqvs leonti mrovelis avTentur cnobas megrelTa gaqristianebisa<br />

da aderki mefis mier maTi kvlav gawarmarTebis<br />

Taobaze.<br />

`mimoslvis~ gansxvavebuli redaqcia Semogvinaxa<br />

`qarTlis cxovrebis~ urbnulma nusxam, romelic<br />

144


gverds uvlis mociqulis mesxeTSi qadagebas, samagierod,<br />

ganavrcobs qarTlisadmi miZRvnil monakveTs.<br />

urbnul redaqciaSi dadasturebuli tendencia ganaviTara<br />

Teimuraz batoniSvilma, romelmac wignSi<br />

`istoria dawyebiTgan iveriisa~ kidev ufro daakonkreta<br />

wm. andrias qadagebis marSruti da masSi Seitana:<br />

mcxeTa, gremi da stefanwminda. garda amisa, mTlianad<br />

Secvala mesxuri gadmocemis geografia da awyuris<br />

magivroba biWvinTas daakisra.<br />

sxvadasxva dros wm. andrias saxels saqarTveloSi<br />

xuTi siwmindis davaneba daukavSirda. esenia: (1) anCis<br />

macxovris xati (`galobani anCis xatisani~); (2) awyuris<br />

RvTismSobeli, Tavisi ori asliT – (3) didaWarisa da<br />

(4) Satberdis xatebiT (`mesxuri gadmocema~); (5) biWvin-<br />

Tis RvTismSoblis xati (`istoria iveriisa~).<br />

amgvarad, andria mociqulisadmi miZRvnil qarTul<br />

literaturul wyaroebSi saqarTvelos istoriis yvela<br />

mniSvnelovani etapi airekla. kvlevam cxadyo, rom<br />

sxvadasxva epoqa gvTavazobda andria mociqulis misioneruli<br />

Rvawlis Tavisebur gaazrebas. xSir SemTxvevaSi<br />

mociqulTa qadagebasTan dakavSirebuli realiebis<br />

dadgenasTan erTad xdeboda ukve cnobili faqtebis<br />

axleburi interpretacia da `modernizacia~. aqedan<br />

gamomdinare, wignSi ganxiluli masalis wyaroTmcodneobiTi<br />

Rirebuleba ormagad izrdeba, radgan masze<br />

dayrdnobiT SesaZlebelia SeviswavloT, erTi mxriv,<br />

wm. andria mociqulis saqarTveloSi qadagebis istoria,<br />

xolo, meore mxriv, istoriul-politikuri faqtorebi,<br />

romlebic ganapirobebdnen sxvadasxva literaturuli<br />

versiis, redaqciuli plastisa da lokaluri<br />

tradiciis Taviseburebebs.<br />

145<br />

gamoyenebuli literatura<br />

1. abuserisZe 1998: abuserisZe tbeli, Txzulebani, gamosacemad<br />

moamzades m. qavTariam, r. Cagunavam da n. goguaZem, baT., 1998<br />

2. avgarozi 2007: `avgarozis epistolis~ Zveli qarTuli<br />

redaqciebi, teqsti gamosacemad moamzada, gamokvleva, leqsikoni da<br />

saZieblebi daurTo n. CxikvaZem, Tb., 2007.<br />

3. akaki 1940: wereTeli a., TxzulebaTa sruli krebuli, III, Tb., 1940.<br />

4. aldamiZe 2007: aldamiZe T., anCis macxovris xati, Tb., 2007.<br />

5. aldamiZe 2010: aldamiZe T., wmida anton martyofelis mier<br />

saqarTveloSi Camosvenebuli xelTuqmneli xatis istoria // Jurn.<br />

`saqarTvelos moambe~, # 4(22), 2010.<br />

6. aleqsandru 2004: Alexandrou G., The Astonishing Missionary Journeys of The<br />

Apostle Andrew // «Road to Emmaus», № 4 (19), 2004<br />

7. aleqsiZe 2002: aleqsiZe z., mandilioni da keramioni Zvel qar-<br />

Tul mwerlobaSi // akademia, istoriul-filologiuri Jurnali, I,<br />

2002.<br />

8. amiranaSvili 1956: amiranaSvili S., beqa opizari, Tb., 1956.<br />

9. anania [jafariZe] 1998: anania [jafariZe], saqarTvelos samociqulo<br />

eklesiis istoria // saqarTvelos eklesiis kalendari, 1998.<br />

10. anania [jafariZe] 2003: anania [jafariZe], saqarTvelos saeklesio<br />

krebebi, I, Tb., 2003.<br />

11. anania [jafariZe] 2009: anania [jafariZe], saqarTvelos samociqulo<br />

eklesiis istoria, Tb., 2009.<br />

12. anderZi 1984: anderZi daviT mefisa // qarTuli istoriuli<br />

sabuTebi IX-XII ss., Seadgines da gamosacemad moamzades T. enuqiZem,<br />

v. silogavam, n. SoSiaSvilma, Tb., 1984.<br />

13. andria 2009: andria pirvelwodebulis nakvalevze, Tb., 2009.<br />

14. arsen beri 1971: arsen beri, ninos cxovreba // Zveli qarTuli<br />

agiografiuli literaturis Zeglebi, III (metafrasuli redaqciebi<br />

XI-XIII ss.), Tb., 1971.<br />

15. aRweriloba 1953: quTaisis saxelmwifo istoriuli muzeumis<br />

xelnawerTa aRweriloba, I, Sedgenili e. nikolaZis mier, Tb., 1953.<br />

16. bartikiani 1987: Бартикян Р., Приписываемый Мануилу, Великому ритору<br />

Константинопольской патриархии (1-я пол. XVI в.), Панегирик государям Самцхе-<br />

Саатабаго Кваркваре II, Каихосро и Мзечабуку // Tbilisis saxelmwifo<br />

universitetis Sromebi, 266, istoria, arqeologia, xelovnebaTmcodneoba,<br />

eTnografia, Tb., 1987.<br />

146


17. baqraZe 1889: baqraZe d., istoria saqarTvelosi (uZvelesi<br />

droidam X saukunis dasasrulamde), tf., 1889.<br />

18. bezaraSvili 2002: bezaraSvili q., masalebi saqarTvelos RvTismSoblisadmi<br />

wilxvdomilobis ideisaTvis qarTul mwerlobaSi //<br />

Zveli qarTuli literaturis problemebi, Tb., 2002.<br />

19. bezaraSvili 2004: bezaraSvili q., saqarTvelos RvTismSoblisadmi<br />

wilxvdomobis idea qarTul wyaroebSi // disciplinaT-<br />

Sorisi respublikuri konferencia `erovnuli da sarwmunoebrivi<br />

identoba~, moxsenebaTa Tezisebi, Tb., 2004.<br />

20. beraZe 1981: beraZe T., zRvaosnoba Zvel saqarTveloSi, Tb., 1981.<br />

21. beraZe 1993: beraZe T., `megreli~, `samegrelo~, `odiSi~ // saqarTvelosa<br />

da qarTvelebis aRmniSvneli ucxouri da qarTuli terminologia,<br />

Tb., 1993.<br />

22. beraZe 1998: beraZe T., vaxuSti bagrationi afxazeTisa da jiqeTis<br />

Sesaxeb // afxazeTis istoriis problemebi, Tb., 1998.<br />

23. berZeniSvili 2004: berZeniSvili d., wminda andria mociqulis<br />

nakvalevi saqarTveloSi // krebuli `qristianobis 20 saukune<br />

saqarTveloSi~, Tb., 2004.<br />

24. berZeniSvili 2008: berZeniSvili d., qarTuli tradicia wminda<br />

andria pirvelwodebulis Sesaxeb // sxalTis eparqia, samecniero<br />

konferencia `wmida andria pirvelwodebulis gziT~ (masalebi), 2008.<br />

25. brose 1851: Brosset M., Rapports sur un voyage archeologique dans la Georgie et<br />

dans l’Armenie, execute en 1847-1848, St. Peterbourg, 1853.<br />

26. brose 1895: brose m., saqarTvelos istoria, tf., 1895.<br />

27. bubulaSvili 2007: bubulaSvili e., saqarTvelos eklesiis<br />

siwmindeebi, Tb., 2007.<br />

28. bubulaSvili 2008: bubulaSvili e., wm. mociqulTa saxelTan<br />

dakavSirebuli siwmindeebi saqarTveloSi // sxalTis eparqia,<br />

samecniero konferencia `wmida andria pirvelwodebulis gziT~<br />

(masalebi), 2008.<br />

29. bubulaSvili 2008a: bubulaSvili e., RvTismSoblis wilxvdomobis<br />

sakiTxisaTvis // istoriisa da eTnologiis institutis Sromebi,<br />

VIII, Tb., 2008.<br />

30. georgika I: georgika, t. I, berZnuli teqsti qarTuli Targmani-<br />

TurT gamosces da ganmartebebi daurTes al. gamyreliZem da s.<br />

yauxCiSvilma, Tb., 1961.<br />

31. georgika II: georgika, t. I, berZnuli teqsti qarTuli Targmani-<br />

TurT gamosces da ganmartebebi daurTes al. gamyreliZem da s.<br />

yauxCiSvilma, Tb., 1965.<br />

147<br />

32. georgika IV: georgika, t. IV1-2 , berZnuli teqsti qarTuli<br />

TargmaniTurT da gamosca da ganmartebebi daurTo s. yauxCiSvilma,<br />

Tb., 1941, 1952.<br />

33. georgika VII: georgika, t. VII, berZnuli teqsti qarTuli<br />

TargmaniTurT da gamosca da ganmartebebi daurTo s. yauxCiSvilma,<br />

Tb., 1967.<br />

34. georgika VIII: georgika, t. VIII, berZnuli teqsti qarTuli<br />

TargmaniTurT da gamosca da ganmartebebi daurTo s. yauxCiSvilma,<br />

Tb., 1970.<br />

35. giorgi mcire 1967: giorgi mcire, giorgi mTawmidelis cxovreba<br />

// Zeglebi, II, Tb., 1967.<br />

36. gogitiZe 1997: gogitiZe s., mirian mefe da qarTlis moqceva,<br />

baTumi, 1997.<br />

37. goilaZe 1991: goilaZe v., qarTuli eklesiis saTaveebTan, Tb., 1991.<br />

38. grigalaSvili 2009: grigalaSvili i., qarTuli mwerlobis sakiTxebi,<br />

Tb., 2009.<br />

39. grigalaSvili 2009a: grigalaSvili i., `qarTlis cxovrebis~ erTi<br />

CanarTis teqstologiuri analizi // I saerTaSoriso simpoziumi<br />

`qarTuli xelnaweri~, moxsenebaTa Tezisebi, 2009.<br />

40. grigolia 1954: grigolia k., narkvevebi saqarTvelos istoriis<br />

wyaroTmcodneobidan, I, axali qarTlis cxovreba, Tb., 1954.<br />

41. diasamiZe 2001: diasamiZe b., qristianoba dasavleT saqarTveloSi<br />

(I-X saukuneebi), Tb., 2001<br />

42. didi svinaqsari 2003: didi svinaqsari, m. dolaqiZis gamocema //<br />

saqarTvelos saeklesio kalendari, 2003.<br />

43. doliZe 1953; doliZe i., Zveli qarTuli samarTali, Tb., 1953.<br />

44. doliZe 2008: doliZe T., uadresi berZnuli wyaroebi andria<br />

pirvelwodebulis mimosvlis Sesaxeb saqarTveloSi // sxalTis<br />

eparqia, saerTaSoriso samecniero konferencia `tbeloba~<br />

(masalebi), 2008.<br />

45. enciklopedia II: Православная Энциклопедия. Т. 2. Москва, 2000.<br />

46. esbroki 1974: Esbroeck M., L’assomption de la vierge dans un transitus Pseudo-<br />

Basilien // Analecta Bollandiana 92, 1974.<br />

47. efrem mcire 1959: efrem mcire, uwyebaÁ mizezsa qarTvelTa<br />

moqcevisasa, Tu romelTa wignTa Sina moiÃsenebis, T. bregaZis<br />

gamocema, Tb., 1959.<br />

48. vardoSvili... 2009: vardoSvili e., qurdiani m., wminda andria<br />

pirvelwodebulisa da wminda ninos saxismetyvelebis paradigmatuli<br />

da sintagmaturi aspeqtebi, Tb., 2009.<br />

148


49. TamaraSvili 1995: TamaraSvili m., qarTuli eklesia dasabamidan<br />

dRemde, Tb., 1995.<br />

50. TayaiSvili 1913: TayaiSvili e., arqeologiuri mogzauroba<br />

samegreloSi // Zveli saqarTvelo, III, Tb., 1914.<br />

51. Teimuraz batoniSvili 1848: Teimuraz batoniSvili, istoria<br />

dawyebiTgan iveriisa, sanktpeterburRi, 1848.<br />

52. ingoroyva 1954: ingoroyva p., giorgi merCule, Tb., 1954.<br />

53. ioseliani 1847: Иоселиани П., Описание Марткопского монастыря,<br />

Тифлиси, 1847.<br />

54. kavlelaSvili 2009: Кавлелашвили Е., Ацкурская икона Божией Матери //<br />

Православная Энциклопедия. Т. 4. Москва, 2009.<br />

55. kakabaZe 1966: kakabaZe s., rusTaveli da misi `vefxistyaosani~, Tb.,<br />

1966.<br />

56. kiknaZe 1997: kiknaZe z., andria mociquli // saqarTvelo, enciklopedia,<br />

Tb., 1997.<br />

57. kiknaZe 2000: kiknaZe z., awyuris RvTismSoblis xatis saswaulebi<br />

// mesxeTi. istoria da Tanamedroveoba, axalcixe, 2000.<br />

58. kekeliZe 1957: kekeliZe k., qarTvelTa moqcevis mTavari<br />

istoriul-qronologiuri sakiTxebi // etiudebi, IV, Tb., 1957.<br />

59. kekeliZe 1980: kekeliZe k., Zveli qarTuli literaturis istoria,<br />

I, Tb., 1980.<br />

60. kobiaSvili 1998: kobiaSvili m., andria pirvelwodebulis<br />

`mimoslvaTa~ efTvime aToneliseuli Targmani // literaturuli<br />

Ziebani, XIX, 1998.<br />

61. liCeli 2000: liCeli v., andria mociquli samcxeSi –<br />

arqeologiuri realoba // mesxeTi. istoria da Tanamedroveoba,<br />

axalcixe, 2000.<br />

62. lolaSvili 1978: lolaSvili i., arsen iyalToeli (cxovreba da<br />

moRvaweoba), Tb., 1978.<br />

63. lomouri 1993: lomouri n., saqarTvelos saxelwodebani<br />

bizantiur wyaroebSi // saqarTvelosa da qarTvelebis aRmniSvneli<br />

ucxouri da qarTuli terminologia, Tb., 1993<br />

64. lorTqifaniZe 1963: lorTqifaniZe m., feodaluri saqarTvelos<br />

politikuri gaerTianeba (IX-X ss.), Tb., 1963.<br />

65. maxaraSvili 2009: maxaraSvili s., wm. nino, jvari vazisa da<br />

saqarTvelos RvTismSoblisadmi wilxvdomilobis sakiTxisaTvis //<br />

wminda ninos cxovreba da qarTlis moqceva, Tb., 2009.<br />

149<br />

66. mgelaZe... 1999: mgelaZe n., faRava m., andria pirvelwodebuli<br />

samxreT-aRmosavleT SavizRvispireTSi da kulturuli memkvidreobis<br />

sakiTxebi aWaraSi // Jurn. `literaturuli aWara~, #3, 1999.<br />

67. menabde 1962: menabde l., Zveli qarTuli mwerlobis kerebi, I2, Tb.,<br />

1962.<br />

68. menabde 1980: menabde l., Zveli qarTuli mwerlobis kerebi, II, Tb.,<br />

1980.<br />

69. metreveli 2007: metreveli e., filologiur-istoriuli Ziebani, I,<br />

Tb., 2007.<br />

70. mimosvla 2008: mimosvla andria mociqulisa, Zveli qarTuli<br />

Targmanis teqsti gamosacemad moamzada da gamokvleva daurTo m.<br />

kobiaSvilma, Tb., 2008.<br />

71. miuleri 1974: Мюллер Л. Древнерусское сказание о хождении апостола<br />

Андрея в Киев и Новгород // Летописи и хроники. Сб. статей. М., 1974<br />

72. moqcevaÁ 1964: `moqcevaÁ qarTlisaÁ~ // Zveli qarTuli<br />

agiografiuli literaturis Zeglebi, I, Tb., 1964.<br />

73. mravalTavi 1991: klarjuli mravalTavi, T. mgalobliSvilis<br />

gamocema, Tb., 1991.<br />

74. musxeliSvili 1977: musxeliSvili d., saqarTvelos istoriuli<br />

geografiis ZiriTadi sakiTxebi, I, Tb., 1977.<br />

75. musxeliSvili 1993: musxeliSvili d., qarTvelTa TviTsaxelwodebis<br />

istoriisaTvis // saqarTvelosa da qarTvelebis aRmniSvneli<br />

ucxouri da qarTuli terminologia, Tb., 1993<br />

76. odiSeli 1968: mcire qronikebi (kinklosebis istoriuli<br />

minawerebi), teqstebi gamosca, Sesavali werili da komentarebi<br />

daurTo j. odiSelma, Tb., 1968.<br />

77. petriwi 1968: ioane petriwi, saTnoebaTa kibe, gamosacemad moamzada,<br />

gamokvleva moamzada da leqsikoni daurTo i. lolaSvilma,<br />

Tb., 1968.<br />

78. porfiri [uspenski] 1892: Порфирий [Успенский]. Восток Христианский:<br />

История Афона. Ч. 2. СПб., 1892.<br />

79. Jordania 1897: Jordania T., qronikebi da sxva masala<br />

saqarTvelos istoriisa da mwerlobisa, II, tf., 1897<br />

80. ruxaZe 1960: ruxaZe t., qarTul-rusuli literaturuli<br />

urTierTobis istoriidan, Tb., 1960.<br />

81. sabinini 1882: sabinini m., saqarTvelos samoTxe, peterburRi, 1882.<br />

82. sayvareliZe 1976: sayvareliZe T., anCis karedi xati // Jurn.<br />

`sabWoTa xelovneba~, 1976, №5.<br />

150


83. sayvareliZe... 1980: sayvareliZe v., g.alibegaSvili g., qarTuli<br />

Weduri da ferweruli xatebi, Tb., 1980.<br />

84. siraZe 1992: siraZe r., qristianuli kultura da qarTuli<br />

mwerloba, I, Tb., 1992<br />

85. sixaruliZe 1991: sixaruliZe i., andria pirvelwodebuli<br />

didaWaras // gaz. `aWara~, 1991.5.X.<br />

86. stefane mTawmideli 1865: cxovreba yovladwmida RuTismSoblisa<br />

da maradis qalwulisa mariamisa, rusulidan Targmna mRvdelma T.<br />

kandelakma, tf., 1865.<br />

87. sulava 2003: sulava n., XII-XIII saukuneebis qarTuli himnografia,<br />

Tb., 2003.<br />

88. surgulaZe 2006: surgulaZe m., qarTuli saistorio aqtebi (XI-XV<br />

ss.), Tb., 2006.<br />

89. sjuliskanoni 1972: mcire sjuliskanoni, gamosacemad moamzada e.<br />

giunaSvilma, Tb., 1972.<br />

90. sjuliskanoni 1975: didi sjuliskanoni, gamosacemad moamzades e.<br />

gabiZaSvilma, e. giunaSvilma, m. dolaqiZem, g. ninuam, Tb., 1975.<br />

91. tabaRua 1984: saqarTvelo evropis arqivebsa da wignsacavebSi, I,<br />

Tb., 1984.<br />

92. fruiZe 2002: fruiZe n., akaki wereTlis poema `andria<br />

pirvelwodebuli~, Tb., 2002.<br />

93. futkaraZe 2008: futkaraZe t., ratom daerqva aWaris erT-erT<br />

sofels didaWara // sxalTis eparqia, samecniero konferencia<br />

`wmida andria pirvelwodebulis gziT~ (masalebi), 2008.<br />

94. qca I: qarTlis cxovreba, I, s. yauxCiSvilis gamocema, Tb., 1955<br />

95. qca II: qarTlis cxovreba, II, s. yauxCiSvilis gamocema, Tb., 1959<br />

96. qca IV: qarTlis cxovreba, IV, s. yauxCiSvilis gamocema, Tb., 1973<br />

97. qca 1994: qarTlis cxovreba, I, teqsti Seadgines, komentarebi da<br />

leqsikoni daurTes m. sanaZem da n. SoSiaSvilma, Tb., 1994.<br />

98. RambaSiZe 2001: RambaSiZe n., wminda andria pirvelwodebulis<br />

`eTnografiuli gzebis~ kvaldakval // saqarTvelos sapatriarqo,<br />

#4, 2001.<br />

99. yaraulaSvili 2003: yaraulaSvili i., anCisxati: keramidioni<br />

hierapolisidan Tu mandilioni edesidan // mravalTavi, filologiur-istoriuli<br />

Ziebani, XX, 2003.<br />

100. yauxCiSvili 1963: yauxCiSvili s., bizantiuri literaturis istoria,<br />

Tb., 1963.<br />

151<br />

101. SaraSiZe 1961: samxreT saqarTvelos istoriis masalebi (XV-XVI<br />

ss.), teqstebis publikacia, gamokvlevebi da saZieblebi qr. Sara-<br />

SiZisa, Tb., 1961.<br />

102. SoSiaSvili 1966: SoSiaSvili n., TorelTa feodaluri saxlis<br />

istoria da SoTa rusTaveli // krebuli: SoTa rusTaveli.<br />

istoriul-filologiuri Ziebani, Tb., 1966.<br />

103. Zeglebi I: Zveli qarTuli agiografiuli literaturis Zeglebi,<br />

I, i. abulaZis redaqciiT, Tb., 1964.<br />

104. Zeglebi IV: Zveli qarTuli agiografiuli literaturis Zeglebi,<br />

IV, e. gabiZaSvilis gamocema, Tb., 1968.<br />

105. WumburiZe 2005: WumburiZe z., svanuri saeklesio terminologiis<br />

SeswavlisaTvis // meoTxe saerTaSoriso simpoziumis masalebi, Tb.,<br />

2005.<br />

106. xaxanaSvili 1910: Материалы по грузинской агиологии, по рукописям X<br />

века, с предисловием издал А. Хаханов, Москва, 1910.<br />

107. xinTibiZe 1969: xinTibiZe e., bizantiur-qarTuli literaturuli<br />

urTierTobani, Tb., 1969.<br />

108. xorenaci 1984: movses xorenaci, somxeTis istoria, Zveli<br />

somxuridan Targmna, Sesavali da SeniSvnebi daurTo a. abdalaZem,<br />

Tb., 1984.<br />

109. xuskivaZe... 2007: xuskivaZe l., sayvareliZe T., awyuris<br />

RmrTismSobeli // gelaTi – 900, Tb., 2007.<br />

110. javaxiSvili 1900: javaxiSvili iv., andria mociqulis da wm.<br />

ninos moRvaweoba saqarTveloSi // Jurn. `moambe~, #6, gany. II, 1900.<br />

111. javaxiSvili 1948: javaxiSvili iv., qarTveli eris istoria, IV,<br />

Tb., 1948.<br />

112. javaxiSvili 1977: javaxiSvili iv., Txzulebani 12 tomad, VIII, Tb.,<br />

1977.<br />

113. janaSia 1959: janaSia s., Sromebi, II, Tb., 1959.<br />

114. janaSvili 1908: Джанашвили М., Описание рукописей Тифлисского<br />

церковного музея, III, Тифлис, 1908.<br />

115. jiqia 2008: jiqia a., wmida nino – andrias qadagebis warmarTeba //<br />

sxalTis eparqia, samecniero konferencia `wmida andria pirvelwodebulis<br />

gziT~ (masalebi), 2008.<br />

152


Ramaz Khalvashi<br />

APOSTLE ST. ANDREW IN GEORGIA<br />

Summary<br />

The oldest sources on St Andrew’s missionary activities are preserved<br />

in apocryphal literature in which two different traditions have been formed<br />

on the above mentioned issue. One part of the texts connects the apostle’s<br />

preaching to the Black Sea countries whereas the other part – to Scythia.<br />

Georgia was included into both missionary routes. Therefore the Roman<br />

and Byzantine authors specify the Iberian-Caucasian section of St Andrew’s<br />

preaching route and together with ancient Greek settlements include into it<br />

the following strategic centers of the Roman world: Trapezus (city in<br />

Lazika), Phasis (river of Chorokhi), fort of Apsarus (Gonio), the second<br />

Ethiopia (Cholchis), Iberia, Susania, Phusta, Abazgia, Sebastopolis<br />

(Sokhumi) and Nikophsia.<br />

The earliest information about St Andrew’s preaching in Georgia is<br />

found in the Georgian translations that were included into the polycefhalon<br />

(5 th -6 th centuries). It is confirmed by the Klarjeti polycefhalon (10 th century)<br />

according to which St Andrew preached among the population of the city of<br />

Sebastopol, in the camp of Apsarus, in the river Phasis (Chorokhi) basin and<br />

Ethiopians (Cholchians). The same missionary route is given in the old<br />

Georgian translation of Pseudo-Basil’s work The Most Holy Virgin’s<br />

Assumption.<br />

The echo of the existing ancient tradition about the apostle’s preaching<br />

in Georgia among the original Georgian works is first met in St Abo’s<br />

Martyrdom.<br />

In 1011 Eptvime Atoneli (955-1028) translated Nikita-David of<br />

Paphlagon’s St Andrew the Apostle’s Journeys (9 th century). This canonical<br />

hagiographic text confirms that Christianity was preached in Georgia by<br />

three apostles: Andrew the First-Called, Simon Kananaios and Matthias. In<br />

fact, The Journeys answered all the questions connected with the<br />

autocephaly of the Georgian Church as well as the apostles’ preaching.<br />

Therefore, all the later Georgian authors who studied St Andrew’s<br />

preaching issues referred exactly to this text.<br />

St. Giorgi Atoneli (1009-1066) used the Greek original of St Andrew<br />

the Apostle’s Journeys during the dispute (1057) with Theodosius II,<br />

Patriarch of Antioch, in defense of the apostolic nature of the Georgian<br />

Church and its autocephaly.<br />

153<br />

In the second half of the 9 th century Leonti Mroveli included the<br />

information on the apostles’ preaching into the official history of Georgia –<br />

Kartlis Tskhovreba (Georgian Chronicles) and put more emphasis on the<br />

conversion of Western Georgia (Egrisi and Abkhazia) to Christianity. At the<br />

same time he confirmed that the expression «up to the river Chorokhi» in<br />

the Journeys means St Andrew’s preaching «on the way to Klarjeti».<br />

With the same logic, the monk Arsen named one more province – «the<br />

villages of Nigali» in the Apostle’s missionary route in the Chorokhi basin,<br />

thus defining the location of «Sosangeti village» in the text of the Journeys<br />

(metaphrastic edition of St Nino’s Life).<br />

Leonti Mroveli’s tradition was developed by Ioane Ancheli according<br />

to whose hagiographic canon Chants of Anchi Icon St Apostle Andrew<br />

introduced into Klarjeti the heir of Hierapolis Keramidion – the icon of<br />

Anchi. This original opinion of the Bishop of Anchi can find its premises in<br />

Correspondence between Abgar and the Christ and St Andrew the Apostle’s<br />

Journeys.<br />

Leonti Mroveli’s History of Georgian Kings, Eprem Mtsire’s Story of<br />

Georgia’s Conversion, The Code of Ruis-Urbnisi Church Council (1104)<br />

and Monk Arsen’s St Nino’s Life explain the necessity of St Nino’s<br />

preaching by the fact that after the apostles Georgia again turned to<br />

paganism.<br />

At the same time, The Code spreads and generalizes the fact of St<br />

Andrew’s preaching throughout all Georgia and states that the apostle<br />

preached the Gospel «all through the country of Georgia».<br />

A different tendency can be noticed in the first Georgian edition of the<br />

Journeys and Meskhian tradition.<br />

The Georgia edition of the Journeys was formed in the 13 th -15 th<br />

centuries. It is presented in the full form in A-161 manuscript. The author of<br />

this edition «reads» the historical document from his contemporary<br />

perspective considers literary tradition and includes into Eptvime’s<br />

translation historical-geographical glosses the majority of which aims at<br />

vast depiction of Meskheti in the missionary journeys of Apostle Andrew.<br />

Together with the Chorokhi basin (Tao-Klarjeti-Nigali), the lands of the<br />

Mtkvari basin – Artaani and Kola – also emerge in the glosses (as it is<br />

known only the river Chorokhi is mentioned in the text of the Journeys).<br />

The Meskhian tradition (1486-1516) formed with the dictation and<br />

direct participation of Kvarkvare and Mzechabuk Atabagi expands St<br />

Andrew’s missionary route in two directions: it adds Adjara into the<br />

154


Chorokhi basin lands and Samtskhe – in the Mtkvari basin territories. This<br />

edition makes biased and separatist transformation of the Eptvime’s<br />

translation of the Journeys. St Andrew’s preaching and his ordination of the<br />

first Georgian bishop is connected to Atskuri – the ecclesiastical center of<br />

Samtskhe-Saatabago. It emphasizes the «Apostolic» nature of Meskhian<br />

Church striving for independence.<br />

The period of Samdzivari glory (12 th -15 th centuries) should separately<br />

be singled out in the development of the Meskhian tradition. Its first literary<br />

version is confirmed in Manuel the Rhetorician’s Greek work Narrations on<br />

the Atskuri Icon and Miracles written in 1501-1504 by the order of Ioakim<br />

I, Patriarch of Constantinople (1498-1502, 1504). Manuel’s Narrations<br />

represents a vast chronicle of the Atskuri icon and consists of four main<br />

parts: a) Meskhian tradition on St Andrew’s preaching in Achara and<br />

Samtskhe; b) Chronicle from the times of Emperor Heracles (Irakli); c)<br />

Icon’s captivity by Uzun-Hassan (1477); d) Icon’s captivity by Sultan<br />

Yakub.<br />

The Georgian version of the Atskuri icon chronicle took its full and<br />

completed form in 1546-1562. Later it was separated into fragments and in<br />

1760s were included as interludes in the corresponding sections of the<br />

Akhali Kartlis Tskhovreba (Revised History of Georgia): a) Meskhian<br />

tradition – into the King Aderki’s Chronicle; b) Chronicle from the times of<br />

Emperor Heracles – into The Life of Vakhtang Gorgasali; c) the miracles of<br />

the icon’s captivities by Uzun-Hassan and Sultan Yakub (together with<br />

short chronicles of 1546 and 1553) – into the Revised History of Georgia<br />

proper.<br />

Earlier, in 1501-1516 the edition of the Meskhian tradition by<br />

Mzechabuki was created which included the episodes of the participation of<br />

the Holy Virgin in the Apostles’ casting the lot. The first illustration of the<br />

Meskhian tradition is the fresco at Gelati Virgin’s cathedral (second half of<br />

the 17 th century) which depicts St Andrew with the Atskuri icon in his hand.<br />

The issue of Sosangeti localization gained a special actuality in the<br />

Georgian literary sources. Initially it was identified with Nigali (monk<br />

Arsen), later – with Svaneti and Sivneti (Georgian edition of the Journeys),<br />

and finally – with Atskuri (Meskhian tradition).<br />

The literary version of the Meskhian tradition and the Georgian edition<br />

of the Journeys are included in Revised History of Georgia with slight<br />

changes in the form of three vast inclusions:<br />

1) The first inclusion is based on the Meskhian tradition and tells about<br />

155<br />

the apostles’ casting the lot, Holy Virgin’s lot, depiction of the Virgin’s icon<br />

and sending of St Andrew to Georgia;<br />

2) The second inclusion follows (in some lists – replaces) Leonti<br />

Mroveli’s words: «He converted the Megrelians and went on towards<br />

Klarjeti». It depicts St Andrew’s first missionary journey (according to the<br />

first Georgian edition of the Journeys) and the Meskhian tradition about St<br />

Andrew’s preaching in Didachara and Atskuri (this part of the inclusion<br />

directly follows the medium phrase «which is called Didadjara»);<br />

3) The third inclusion depicts the third missionary journey of St<br />

Apostle Andrew according to the Georgian edition of the Journeys.<br />

The episode from St Andrew’s second journey in replaced in the<br />

Revised History of Georgia by the authentic information from Leonti<br />

Mroveli about the Megrelians’ conversion to Christianity and their forceful<br />

re-paganism by king Aderk.<br />

The Urbnisi list of the Kartlis Tskhovreba preserved a different version<br />

of the Journeys. It avoids the apostle’s preaching in Meskheti but in return<br />

expands the section dedicated to Kartli.<br />

The tendency confirmed in the Urbnisi edition was developed by<br />

Teimuraz Batonishvili (Prince Teimuraz Bagrationi) who further specified<br />

the route of St Andrew’s preaching in his book History of Iveria and<br />

included into it Mtskheta, Gremi and Stepantsminda (Kazbegi). Apart from<br />

this, he completely changed the geography of the Meskhian tradition and<br />

granted Atskuri’s role to Bichvinta.<br />

At different times the deposition of five sacred icons were connected to<br />

the name of St Andrew in Georgia. These are the following: (1) Icon of<br />

Anchi Saviour (Chants of Anchi Icon); (2) Atskuri Virgin with two copies –<br />

(3) Didadjara and (4) Shatberdi icons (Meskhian tradition); (5) Bichvinta<br />

Virgin’s Icon (History of Iveria).<br />

156


abazgia – ix. afxazeTi<br />

`abos wameba~ 18, 19, 140<br />

abuserisZe abuser 51<br />

abuserisZe vardan 51<br />

abuserisZe tbel 48_51<br />

abuserisZeebi 51, 52<br />

avazgia – ix. afxazeTi<br />

avgarozi (edesis mTavari) 37,<br />

44_47, 49, 64, 67, 80, 128, 130, 131,<br />

141<br />

`avgarozis epistole~ 45_47, 49,<br />

80<br />

aderki (qarTlis mefe) 27, 28,<br />

30_33, 42, 59, 60, 70, 130, 138, 143,<br />

144<br />

adiamani 23<br />

azia 14, 22, 95<br />

azovis zRva 14<br />

aTonis iverTa monasteri 97, 114<br />

aTonis mTa // mTawminda // aionorosi<br />

21, 76, 99, 113_116<br />

`aTormetTa mociqulTa mosaÃsenebeli~<br />

17, 19, 30<br />

akaki (qarTveli beri) 115<br />

alazani 137<br />

alania 15<br />

aldamiZe T. 44, 45, 54, 55<br />

aleqsandre (giorgi II imerTa<br />

mefis Ze) 119<br />

aleqsandre (solomon I imerTa<br />

mefis Ze) 119<br />

aleqsandre I didi<br />

(saqarTvelos mefe) 99<br />

aleqsandria 13<br />

aleqsandru g. (Alexandrou G.) 14,<br />

21<br />

aleqsiZe z. 45, 50<br />

altai 14<br />

amalfi 21<br />

amasia 22, 23<br />

amasinelTa qalaqi – ix. amiso<br />

amasra 23<br />

amastridi 23, 104<br />

ambrosi (kaligrafi) 115<br />

amilaxvari givi 54<br />

amiranaSvili S. 44, 52_54, 56<br />

amiso // amasinelTa qalaqi 22,<br />

83, 104<br />

saZiebeli<br />

157<br />

amtyeli 15<br />

anakofia – ix. axali aToni<br />

anania [jafariZe] 5, 8, 14, 29, 31,<br />

100, 101<br />

anahiti (miTol.) 118<br />

`anderZi ioane aTonelisa~ 20<br />

`anderZi daviT aRmaSeneblisa~<br />

29<br />

andria (qalaqi) 137<br />

`andria da barTlome mociqulebis<br />

saqmeebi~ 11<br />

`andria da mataTia mociqulebis<br />

saqmeebi anTropofagTa (kacismWamelTa)<br />

qveyanaSi~ 11, 12<br />

`andria mociqulis da wm. ninos<br />

moRvaweoba saqarTveloSi~ 7<br />

`andria mociqulis mimosvla~ //<br />

`mimoslva andreasi~ 6_9, 12,<br />

20, 21, 25_28, 30, 31, 33, 34, 36,<br />

39_41, 46, 47, 57_61, 64, 66_71, 74,<br />

75, 77, 80, 83, 90, 95, 104_107,<br />

109_111, 128, 132, 137, 140_142, 144<br />

`andria mociqulis cxovreba” 15,<br />

20<br />

`andria pirvelwodebulis nakvalevze~<br />

9<br />

anTaqia 21<br />

ankara 21<br />

ankviria 21, 79, 80,<br />

anpioni (odisos episkoposi) 104<br />

antioqia 5, 21, 22, 33, 101,<br />

anton martyofeli 50, 55<br />

antoni (opizis winamZRvari) 53<br />

anCa 6, 7, 43_49, 51_56, 145<br />

anCisxati 54<br />

apelesi (mociquli) 94<br />

apoloni (kerpi) 88, 90, 97, 98, 135,<br />

139<br />

aragvi 137<br />

aradeTi 124, 128<br />

arebanosi // urbana 34<br />

aregawi 29<br />

aresi (miTol.) 85, 88<br />

arsen beri // arsen iyalToeli<br />

6, 7, 36, 39, 41, 57, 61, 68, 69, 105,<br />

106, 111, 112, 141, 144<br />

arsen bulmaisimisZe 48_51, 55<br />

arsen iyalToeli – ix. arsen<br />

beri<br />

arsen quTaTeli 53<br />

arseni (`dimitri mefis mwirveli~)<br />

53<br />

artaani // artahani 6, 60_62, 69,<br />

70, 73, 142<br />

artemida (kerpi) 23, 88, 90, 97, 98,<br />

135, 139<br />

artemiusi (bizantieli mxedarTmTavari)<br />

21<br />

asia 14, 112<br />

astaqe (mociquli) 22<br />

`aswlovani matiane~ 120, 121<br />

afrika 14<br />

afrodite (kerpi) 23, 85, 88<br />

afsarosi // afsari // fsarosi<br />

13_15, 17_19, 140<br />

afusta 15<br />

afxazeTi // abazgia // avazgia 6,<br />

18, 20, 24_30, 32_35, 38, 39, 60, 63,<br />

65, 66, 68, 69, 71, 72, 93, 95, 100,<br />

133, 136, 137, 140, 141<br />

aqaia 25, 26, 36, 94, 95, 109<br />

aRapito (mociquli) 22<br />

aRbuRa, jayeli (samcxis aTabagi)<br />

99<br />

awyuri // awyveri 6, 7, 23, 59, 63,<br />

75, 76, 79, 80, 84, 88, 91_99,<br />

101_104, 106_109, 114, 116, 118_128,<br />

130, 134_136, 142_145<br />

aWara // Άτζαρα 6, 7, 63, 75, 80_82,<br />

92, 95, 123, 142, 143<br />

aWariswyali 82, 83<br />

axali aToni // anakofia 27<br />

axali qarTlis cxovreba~ 7_9,<br />

57_60, 62_64, 67, 69, 70, 75, 77_81,<br />

83, 87_91, 93, 95, 96, 98, 102, 103,<br />

107, 115, 119, 121, 123, 126, 127, 129,<br />

132, 135, 136, 138, 143, 144<br />

axalcixe 125<br />

bagrat II (imereTis mefe) 100<br />

bagrat III (imereTis mefe) 100,<br />

127<br />

bagrat IV (saqarTvelos mefe)<br />

51, 134<br />

bagrationi T. 7, 58, 70, 98,<br />

130_139, 145<br />

baTumi // Βαθύ // Βαθύς // Portus<br />

altus 93_95<br />

balkanovka (mdin.) 15<br />

baraTaSvili z. 58, 123<br />

bardosi (Targamosis Ze) 139<br />

158<br />

barTini 23<br />

barTlome mociquli 11, 34, 35<br />

bartikiani r. (Бартикян Р.) 75, 76,<br />

94, 99, 122, 123<br />

baqraZe d. 7, 138<br />

bezaraSvili q. 110<br />

beTsaida 10<br />

beraZe T. 30, 95<br />

berZeniSvili d. 9, 22, 95, 122, 123<br />

beqa I, jayeli (samcxis aTabagi)<br />

53, 99<br />

beqa opizari 51, 52<br />

bizantia 29, 31, 48, 75<br />

bizantioni 24, 94, 95, 104<br />

biTvinia // biTÂnia 13, 14, 22, 23<br />

biWvinTa // biWvinta 7, 134, 135,<br />

145<br />

bosfora – ix. fostafori<br />

bosfori (qerCi) 39, 66, 67<br />

bosforis srute 24<br />

boCi // boCo (kerpi) 138, 139<br />

britaneTi 14<br />

brose m. (Brosset M.) 7, 58, 119, 121,<br />

123, 138<br />

bubulaSvili e. 88, 115, 134<br />

burgundia 21<br />

bursa 22<br />

gabiZaSvili e. 36, 113<br />

gabriel qarTveli 114<br />

gaiozi (mociquli) 22<br />

`galatelTa mimarT~ (pavle<br />

mociqulis epistole) 25<br />

galatia 14, 21<br />

`galobani anCis xatisani~ 7, 43,<br />

44, 51_56, 141, 145<br />

gelaTi // genaTlia 119, 127, 134,<br />

143<br />

genesareTis tba 10<br />

giorgi martyofeli 50<br />

giorgi mawyvereli 120<br />

giorgi merCule 120<br />

giorgi mTawmideli 5, 17, 25_29,<br />

33, 141<br />

`giorgi mTawmidelis cxovreba~<br />

26_29<br />

giorgi mcire 25_28<br />

giorgi II (imereTis mefe) 119<br />

giorgi VIII (saqarTvelos mefe)<br />

99<br />

giorgia 139<br />

gogibaSvilebi 107


gogitiZe s. 17<br />

goilaZe v. 5<br />

gonio 13, 140<br />

gremi 137, 138, 145<br />

grigol parTeli 61<br />

`grigol xanZTelis cxovreba~<br />

44, 119<br />

grigalaSvili i. 15, 91<br />

grigolia k. 58, 59, 70, 73, 98<br />

guTeTi 22, 68, 93, 95<br />

guranduxti (pavle tbelis da)<br />

53<br />

dagoni (kerpi) 91<br />

daviT IV, aRmaSenebeli 29<br />

daviTi VII, ulu 50<br />

darubandi 29<br />

diasamiZe b. 134<br />

didaWara 6, 7, 59, 62, 63, 70, 73,<br />

75, 80_83, 93, 95, 98, 103, 104, 136,<br />

144, 145<br />

`didi svinaqsari~ 17, 69<br />

`didi sjulisjanoni~ 35<br />

didoeTi 137<br />

dimitri mefe (saqarTvelos mefe<br />

demetre I, berobaSi damiane)<br />

53<br />

dionisios periegeti 14<br />

dioskuria 13<br />

dnepri (mdin.) 24<br />

doliZe T. 15<br />

doliZe i. 99<br />

domenti (mociquli) 22<br />

domenti II kaTalikosi 54<br />

domenti III kaTalikosi 54_56<br />

doroTeos antioqieli (patriarqi)<br />

101, 102<br />

doroTeos tvireli 14, 17, 19<br />

egeati (aqaiis anTipati) 25, 94<br />

egeosis zRva 22, 114<br />

egnate RmerTSemosili 25<br />

egrisi 5, 6, 18, 27_30, 32, 63, 141<br />

egrsiwyali 29<br />

egrosi (Targamosis Ze) 139<br />

edesa // edese 23, 37, 39, 44_50,<br />

54_56, 63, 64, 67, 130, 131<br />

evagre sicilieli 20<br />

evvodio (mociquli) 22<br />

evropa 14<br />

evsevi kesarieli 13<br />

evfrati (mdin.) 23<br />

159<br />

eTiopia (kolxeTi) 14, 15, 17, 30,<br />

140<br />

elavsi // Έλας 124<br />

elioz mcxeTeli 31, 131, 132<br />

epifane kvipreli 15, 20<br />

epifane monazoni 12, 15, 20_22, 24,<br />

25, 46, 111<br />

erakle – ix. herakle<br />

eregli 23<br />

esbroki m. (Esbroeck M.) 13<br />

esqihisari 22<br />

efeso 14, 22, 112<br />

efrem mawyvereli 119, 120<br />

efrem mcire 6, 33_35, 141<br />

vardoSvili e. 87<br />

vaxtang VI 58, 68, 73<br />

vaxtang gorgasali 5, 143<br />

`vaxtang gorgasalis cxovreba~<br />

143<br />

vaxuSti batoniSvili 28<br />

zaden-gora 61, 83, 88, 95, 103<br />

zaliqo 23<br />

zaqaria qvariani (das. saqarTvelos<br />

kaTalikosi) 127<br />

zevsi (miTol.) 85, 88<br />

zeTisxilis mTa 11<br />

zekari 88<br />

zonguldaqi 23<br />

Tadeozi // Tadeosi (mociquli)<br />

22, 23, 37, 44, 45, 47, 64, 67<br />

Tamar mefe 43, 48, 51, 52, 56<br />

TamaraSvili m. 14, 16<br />

Tamari (giorgi II imerTa mefis<br />

meuRle) 119<br />

Tamari (solomon I imerTa mefis<br />

meuRle) 119<br />

Targamosi (bibl.) 139<br />

Tbilisi // tfilisi 50, 54, 119<br />

Tevdosia 24<br />

Teimuraz batoniSvili – ix. bagrationi<br />

T.<br />

Temur lengi 50<br />

Teodorite kvireli 34<br />

Teodosi antioqieli (patriarqi)<br />

25, 33, 141<br />

Teofile (bizantiis imperatori)<br />

114<br />

Teofile qarTveli (tarsus mitropoliti)<br />

25<br />

Tergi // lomeki 127<br />

Tesalonike 25, 111<br />

Toma (mociquli) 14<br />

Toma paleologi 21<br />

ToqaTi 23<br />

TrakeTi // Trakia 13, 24, 94, 95<br />

TrakonelTa qveyana 13<br />

TurqeTi 9, 15, 21_23, 88<br />

iairosi (bibl.) 86<br />

iakob mociquli 11, 13<br />

iakobi – ix. mzeWabuki<br />

iayub yaeni // iayub-begi 102,<br />

125_127, 129, 143<br />

iberia 5, 7, 15, 20, 22, 26, 140<br />

ievanguliSvili amirjana 54<br />

ierapoli – ix. hierapolisi<br />

ieronime 18<br />

ierusalimi 11, 13, 21_23, 37, 39, 47,<br />

61, 62, 77_80, 85, 100, 110, 111, 114,<br />

115, 131, 133<br />

ieso qriste 10_12, 18, 22, 31, 37,<br />

40, 43_45, 47, 49, 51, 52, 64, 66,<br />

72, 78, 85_87, 89_91, 105, 106, 115,<br />

119, 131, 132, 135, 137<br />

ivane mzeWabuki – ix. mzeWabuki<br />

ivane II, jayeli (samcxis<br />

aTabagi) 99<br />

iveria 7, 79, 81, 109, 113, 114, 116,<br />

123, 126, 130_136, 138, 139, 145<br />

izmiTi 23<br />

izniqi 22<br />

ilarion qarTveli 110, 111<br />

`ilarion qarTvelis cxovreba~<br />

110, 111<br />

ilia II (saqarTvelos kaTolikos-patriarqi)<br />

8<br />

imereTi 100, 119, 127, 129<br />

ingoroyva p. 18, 19<br />

ioakime I konstantinopoleli<br />

(patriarqi) 75, 76, 95, 97, 143<br />

ioakime caiSel-bedieli (afxaze-<br />

Tis kaTalikosi) 100<br />

ioane aToneli 20<br />

ioane anCeli (rkinaeli) 6, 7,<br />

43_46, 48, 49, 51_57, 141<br />

ioane zedazneli 58<br />

ioane maxarebeli 10, 11, 14, 22, 78,<br />

112, 115, 131<br />

ioane naTlismcemeli 10<br />

ioane petriwi 53<br />

ioane sabanisZe 18, 19, 27<br />

ioane cece 14<br />

160<br />

`ioanes saxareba~ 10, 11, 131<br />

iona (andria mociqulis mama) 10<br />

iori 137<br />

ioseliani p. 50<br />

`istoria dawyebiTgan iveriisa~<br />

130_132, 134, 135, 138, 145<br />

italia 21<br />

iuda iskarioteli 11, 18, 37, 64<br />

kavkasia 7, 14, 136, 137<br />

kavkasosi (Targamosis Ze) 139<br />

kavlelaSvili e. 119<br />

kakabaZe s. 118, 119<br />

kapadokia 14, 21, 39, 60, 78, 80<br />

kapernaumi 10<br />

kapunia (kerpi) 138<br />

kasteli q. 134<br />

kaxeTi 6, 17, 119, 136_138<br />

kekeliZe k. 12, 16, 33, 36<br />

kefalinia 21<br />

kviprosi 15, 115<br />

kievi 24<br />

kiknaZe z. 21, 91, 124<br />

klarjeTi 6, 7, 27_29, 31_34, 40,<br />

43, 48, 54_56, 59_63, 68_71, 73,<br />

141, 142, 144<br />

`klarjuli mravalTavi~ 17, 34,<br />

69, 140<br />

klimenti romaeli 20<br />

kobiaSvili m. 8, 21, 26, 57<br />

kola 6, 60_62, 69_71, 73, 142<br />

kolxeTi 13, 14, 18, 30, 133, 136, 140<br />

konstantine II (qarTlis mefe)<br />

124<br />

konstantine didi 34, 35<br />

konstantine porfirogeneti 49,<br />

50<br />

konstantinopoli 5, 13, 31, 46, 48,<br />

49, 54_56, 75, 76, 95, 97, 99, 101,<br />

111, 143<br />

koxtastavi 99<br />

kojaeli 23<br />

kronos (miTol.) 85, 88<br />

lavdikia // laodokia 22<br />

lazika // Λαζική 20, 22, 30, 59, 60,<br />

62, 81, 140<br />

lamberti a. 34<br />

lekosi (Targamosis Ze) 139<br />

leon II (afxazeTis mefe) 29<br />

leon isavrieli (bizantiis<br />

imperatori) 55


leonti mroveli 6, 17, 27_33, 40,<br />

42, 43, 48, 57, 59, 61_63, 68_73,<br />

130, 133, 141, 144<br />

lesbiosi (aqaiis anTipati) 25<br />

libaniosi 14<br />

liCeli v. 118<br />

lolaSvili i. 36<br />

lomeki – ix. Tergi<br />

lomouri n. 24, 29<br />

longinoz karsneli 31<br />

lorTqifaniZe m. 19, 29<br />

ludia 114<br />

luka maxarebeli 13, 77_79, 86, 87,<br />

114<br />

`lukas saxareba~ 86, 87<br />

maTe maxarebeli 10, 12<br />

`maTes saxareba~ 10<br />

makedonia 24, 25, 26, 36, 109<br />

manuel ritori 75_77, 80, 81, 83,<br />

87, 88, 91, 93, 94_96, 101, 102, 119,<br />

121_128, 143<br />

`manuelis Txroba awyuris yovladwmida<br />

RvTismSoblis xatsa<br />

da saswaulebze~ 75_77, 79,<br />

80, 83, 87, 88, 94, 97, 101, 121,<br />

123_125, 143<br />

mamia (giorgi II imerTa mefis Ze)<br />

119<br />

mariam RvTismSobeli 7, 13, 22,<br />

24, 59, 75, 77_79, 80_83, 86, 89_93,<br />

96, 97, 102, 103, 108_112, 114,<br />

115_118, 120, 122, 124_129, 132_135,<br />

140, 143_145<br />

markoz maxarebeli 10<br />

`markozis saxareba~ 10, 11<br />

marmarilos zRva 23<br />

martvili 138<br />

martyofi // martomyofi 48_50, 55<br />

mataTa (//mataTia) mociquli 6,<br />

11, 12, 18, 19, 21_24, 37, 38, 40,<br />

63_65, 77, 105, 106, 134, 141<br />

`maqsime aRmsareblis cxovreba~<br />

30<br />

maxaraSvili s. 110<br />

mgelaZe n. 95<br />

megrelia – ix. samegrelo<br />

membiji 43<br />

menabde l. 20, 115<br />

mesxeTi – ix. samcxe-saaTabago<br />

metreveli e. 97<br />

161<br />

`mefeTa cxovreba~ 28_32, 42, 59,<br />

68_70, 73, 130, 133, 134, 141<br />

mzeWabuki // ivane-mzeWabuki,<br />

jayeli (samcxis aTabagi,<br />

berobaSi – iakobi) 76, 96_98,<br />

101, 102, 109, 115, 116, 126, 128, 142,<br />

143<br />

mTawminda – ix. aTonis mTa<br />

mTiuleTi 137<br />

mizia // Μυσία 22<br />

miTra (miTol.) 118<br />

mirian mefe 5<br />

miuleri l. (Мюллер Л.) 24<br />

mixail-mTavarangelozi (miqael<br />

mTavarangelozi) 137<br />

mixeili (ierusalimel-antioqieli<br />

patriarqi miqaeli) 100<br />

`mimoslva~ _ ix. `andria mociqulis<br />

mimosvla~<br />

`mimoslvaÁ mociqulTaÁ, odesigi<br />

waravlina ufalman<br />

mociquli andriaÁ sofelsa<br />

maT kacismWamelTasa gamoyvanebad<br />

maTesa sapyrobiliT~<br />

12<br />

`micvalebaÁ yovladwmidisa<br />

mariamisi~ 13, 140<br />

miZnaZoro 34<br />

movakosi (Targamosis Ze) 139<br />

movses xorenaci 34, 130, 131<br />

`moqcevaÁ qarTlisaÁ~ 15_17, 31,<br />

32, 34, 59, 73, 110<br />

`mociqulTa saqme~ 11, 20, 77<br />

musxeliSvili d. 15, 17, 82<br />

`mcire svinaqsari” 17, 69<br />

`mcire sjuliskanoni~ 79<br />

`mcneba sasjulo” 100, 101<br />

mcxeTa 5, 58, 96, 99_101, 107, 120,<br />

137, 138, 145<br />

myinvari (myinvarwveri) 137<br />

nav-yvaryvare, jayeli (samcxis<br />

aTabagi) 96, 97, 100<br />

`nav-yvaryvares anderZi aTonis<br />

iverTa monastrisadmi~ 97<br />

nafsaÁs navTsadguri – ix. nikofsi<br />

neokesaria 23, 36, 37, 79, 80<br />

neCespuxo 27<br />

nigali // nig[a]la 6, 7, 38, 40, 41,<br />

61, 69_71, 73, 105, 106, 141, 142,<br />

144<br />

nikea 13, 22, 23, 63, 91, 114, 134<br />

nikita-daviT paflagonieli 12,<br />

20, 25, 46, 109, 111, 137, 140<br />

nikoloz saRirisZe 53<br />

nikomidia 23<br />

nikofsia // nikofsi // nikofse //<br />

nafsaÁ 19, 25_29, 32, 60, 66, 68,<br />

72, 133, 136, 140<br />

nino kapadokieli // nunna kappadokieli<br />

6, 7, 16, 31_36, 39_42,<br />

61, 62, 68, 69, 100, 105, 106,<br />

110_113, 116, 117, 131, 141, 142<br />

`ninos cxovreba~ (I svin. red.)<br />

111, 113, 116, 117<br />

`ninos cxovreba~ (II svin. red.)<br />

112, 113, 116, 117<br />

`ninos cxovreba~ (arsenis red.)<br />

6, 36, 39, 40_42, 61, 62, 68, 69,<br />

105, 106, 111, 112, 116, 117, 141<br />

`ninos cxovreba~ (leontis red.)<br />

31, 32<br />

niqsari 23<br />

novgorodi 24<br />

nona (pavle tbelis da) 53<br />

nunna kappadokieli – ix. nino<br />

kapadokieli<br />

odiso 22, 104<br />

odisopolisi 22<br />

odiSeli j. 125<br />

ovidius nazoni 14<br />

olimpi – ix. ulumbos mTa<br />

orbeliani sulxan-saba 53<br />

origene 13, 25<br />

oseTi // ovseTi 15, 24, 29, 34, 38,<br />

40, 63, 65, 67, 71, 105, 106<br />

oZrxe // oZraxe 51, 61, 83, 87, 95,<br />

103<br />

pavle mociquli 20, 34<br />

pavle tbeli 53<br />

palestina 44<br />

pamfilia 78, 80<br />

parTeni (mdin.) 23<br />

parTia // parTevi // parTi 14, 22,<br />

23, 37, 61, 62<br />

patra 21, 25, 93, 94<br />

peloponesi 25, 94, 95<br />

peroJavri sivneli 15, 17, 32<br />

`petre da andria mociqulebis<br />

saqmeebi~ 11<br />

petre iberieli 58<br />

162<br />

petre kapuaneli 21<br />

petre mociquli 10_12, 14, 21, 22,<br />

25, 97, 109<br />

`petre mociqulis pirveli epistole~<br />

13<br />

plutarqe 14<br />

ponto 13, 14, 18, 22_24, 36, 39, 63<br />

pontos zRva 94, 95<br />

porfiri [uspenski] (Порфирий [Успенский])<br />

115<br />

priori J. 11<br />

JamTaaRmwereli 50, 120, 121<br />

Jordania T. 54, 96, 101, 102<br />

regulusi 21<br />

rkinis jvari 61, 83, 87, 88, 93, 95,<br />

103<br />

romanoz mitropoliti 58<br />

romi // hromi 13, 21, 31<br />

ruisi 6, 35, 41, 52, 141<br />

`ruis-urbnisis krebis Zegliswera~<br />

6, 35, 41, 141, 142<br />

rumineTi 21, 94, 95<br />

ruseTi 21, 24, 27<br />

ruxaZe t. 114, 115<br />

saba svingelozi 48_51<br />

saberZneTi 21, 25, 29<br />

sabinini m. 8<br />

`saeklesio istoria~ (evs. kesar.)<br />

13<br />

`saeklesio istoria~ (Teod.<br />

kvir.) 34<br />

salome ujarmeli // uJarmeli<br />

15, 17, 32<br />

saloniki – ix. Tesalonike<br />

samegrelo 6, 23, 30, 31, 33, 36, 63,<br />

93, 95, 137, 138<br />

`sameocdaaTTa mociqulTa mosa-<br />

Ãsenebeli~ 17<br />

samosati 23, 37, 39<br />

samsaTi 23<br />

samsuni 22<br />

samcxe // samcxe-saaTabago // mesxeTi<br />

6, 7, 53, 54, 61, 63, 69, 70,<br />

73_76, 83, 88, 92, 95, 98_103, 107,<br />

109, 118, 120_126, 128, 129, 136, 142,<br />

143, 145<br />

samZivarebi 107, 121, 128, 143<br />

samZivari // Σαμφυάρα 83, 84, 86,<br />

87, 90_92, 98, 104, 106, 107, 118,<br />

119, 121, 128, 136, 143


sanaZe m. 119<br />

saqarTvelo 5_9, 14_18, 20_35,<br />

41_55, 57_60, 63, 76, 77, 79, 80, 88,<br />

95_97, 99_104, 108_114, 116, 117,<br />

122, 123, 127, 130_134, 136, 138,<br />

139_142, 144, 145<br />

saqrisi 61, 84, 103, 106<br />

sayvareliZe T. 44, 119<br />

sebastopolisi // sevastopoli //<br />

sevastia // sevaste 13_15, 17, 20,<br />

24, 26, 38, 39, 41, 60, 64, 65, 68,<br />

71, 93, 94, 140. ix. soxumi.<br />

sevastopoli (ukrainaSi) 24<br />

selCuki 22<br />

sent-endriusi 21<br />

svaneTi 6, 24, 59, 65, 67, 69, 71_73,<br />

105_107, 144<br />

svildia // sÂldia 24, 66, 67<br />

sivneTi // siuniqi 57, 58, 67, 69,<br />

105, 106, 144<br />

simeon logoTeti, metafrasti<br />

12, 20<br />

simeon mawyvereli 76, 96, 115, 126,<br />

127<br />

simon kananeli (mociquli) 6, 13,<br />

19, 23_28, 30, 32, 37, 38, 63_66, 68,<br />

70_72, 77, 130, 133, 134, 141<br />

simon moSurne (mociquli) 66<br />

simoni // simon-petre – ix. petre<br />

mociquli<br />

sinis mTa 76<br />

sinopi // sinope 12, 17, 21, 23, 24,<br />

36, 60, 63, 104<br />

sioni 112<br />

siraZe r. 8<br />

siria 33, 43, 44<br />

siuniqi – ix. sivneTi<br />

sicilia 21<br />

sixaruliZe i. 95<br />

skandinavia 14<br />

skviTeTi // skviTia // skÂTe<br />

12_15, 22, 66, 68_70, 72, 140<br />

solomon I (imereTis mefe) 119<br />

somxeTi 34, 61, 67, 130<br />

`somxeTis istoria~ 130<br />

somxiTi 34, 61, 69<br />

sosangeTi // susania // Σουσανία<br />

15, 20, 23, 24, 26, 39_41, 58, 63, 67,<br />

69, 84, 104, 106, 107, 128, 140, 144<br />

sofroniusi 14, 18<br />

soWi 27<br />

163<br />

soxumi // cxumi 13, 15, 24, 38, 41,<br />

65, 68, 69, 71, 72, 94, 140<br />

speri 29<br />

stamboli 23, 24<br />

staqe (mociquli) 24, 94, 104<br />

stefane bizantieli 14<br />

stefane mTawmindeli 114_117<br />

stefane pirvelmowame 137<br />

stefanwminda 138, 145<br />

stratofile (biWvinTis episkoposi)<br />

134<br />

sugdea 15, 93, 95<br />

sudaki 15<br />

sula kalmaxeli 51<br />

sulava n. 43, 55<br />

surgulaZe m. 29<br />

surmene 15<br />

susania – ix. sosangeTi<br />

tabaRua i. 34<br />

tavro-guTeTi 67<br />

tao 6, 58, 59, 65, 67, 69_71, 73, 105,<br />

142<br />

tarsu 25<br />

tviqikosi (mociquli) 22, 104<br />

tiana // tÂane 21, 36<br />

trapizoni // trapezundi // trapezunti<br />

// trapezuntia 18_23,<br />

25, 26, 30, 31, 36, 39, 59, 60, 62,<br />

63, 81, 113, 140<br />

tfilisi _ ix. Tbilisi<br />

tuafse 27<br />

uzun-hasani 102, 123, 125, 143<br />

ukraina 15, 24<br />

ulumbos mTa // olimpi 22, 111<br />

urbana – ix. arebanosi<br />

urbnisi 6, 35, 41, 52, 141<br />

urfa // Sanliurfa 35<br />

`uwyebaÁ mizezsa qarTvelTa<br />

moqcevisasa~ 33, 35, 141<br />

fazisi // fasisi // fasos //<br />

Φάσις 14, 15, 17, 18, 20, 23, 113, 140<br />

falavandiSvili i. 58, 123<br />

filipe mociquli 10, 13, 130, 131<br />

filologe // filiologe (sinopis<br />

episkoposi) 17, 24, 104<br />

fostafori // fusta // bosfora<br />

15, 20, 24, 26, 38, 60, 63, 65, 67,<br />

68, 71, 72, 140<br />

frigia 22<br />

fruiZe n. 18, 138<br />

fsevdo-basili 13, 140<br />

fsevdo-epifane kvipreli 14, 15<br />

futkaraZe t. 83<br />

qadiqoi 23<br />

qaixosro I, jayeli (samcxis<br />

aTabagi) 76, 115, 126<br />

qaldia 18<br />

qalkedoni 23, 104<br />

qarTli 5, 6_9, 15_17, 22, 23, 26_28,<br />

31, 32, 34, 35, 38_40, 41, 47_49,<br />

57_64, 67_75, 77_81, 83, 87, 88, 91,<br />

93, 95, 96, 98, 100, 102, 103,<br />

105_107, 110, 115, 117_124, 126, 127,<br />

129, 132, 135_139, 141, 143_145<br />

`qarTlis cxovreba~ 27, 28, 42,<br />

58_60, 62_64, 68, 70, 72, 98, 105,<br />

106, 118, 120_123, 138, 141, 144<br />

qarTlosi (Targamosis Ze) 139<br />

qemerhisari 21<br />

qerCi 24<br />

qriste – ix. ieso qriste<br />

qristeTi (qisteTi) 137<br />

quTaisi 29, 134<br />

qurdiani m. 87<br />

RambaSiZe n. 138<br />

yauxCiSvili s. 24, 59, 60, 114<br />

yaraulaSvili i. 46, 50<br />

yvaryvare II, jayeli (samcxis<br />

aTabagi) 99, 100, 102, 115, 124,<br />

126, 128, 142<br />

yirimi 15, 24<br />

Savi zRva 5<br />

Savi mTa 33<br />

SavSeTi 88<br />

Sanliurfa – ix. urfa<br />

SaraSiZe qr. 100, 107<br />

Sardeni J. 134<br />

Satberdis monasteri // Σαπερτίον<br />

μονή 92, 93, 103, 145<br />

Sah-abasi 50<br />

Sotlandia 21<br />

SoSiaSvili n. 107, 119<br />

CineTi 14<br />

cixisjvarel-jayelebi 51, 53, 99.<br />

164<br />

ix. jayelebi<br />

cixisjvari 51, 127, 129<br />

cxovreba (pavle tbelis da) 53<br />

cxumi – ix. soxumi<br />

wereTeli a. 138, 139<br />

wilkani 44<br />

Woroxi 5, 23, 26, 31, 38, 39_41, 47,<br />

48, 57_59, 63, 65, 67, 69_73, 73,<br />

105, 106, 140_142<br />

WumburiZe z. 24<br />

xaragauli 88<br />

xaraki 23<br />

xersonesi (xersoni) 24<br />

xinTibiZe e. 25<br />

xmelTaSua zRva 114<br />

xulo 83<br />

xuskivaZe l. 119<br />

javaxiSvili iv. 7, 8, 16, 32, 100,<br />

101<br />

janaSvili m. 56<br />

janaSia s. 19<br />

jandieriSvili domenti 55, 56<br />

jayelebi 53, 99, 102. ix.: aRbuRa,<br />

beqa I, ivane II, mzeWabuki, navyvaryvare,<br />

qaixosro I, yvaryvare<br />

II.<br />

jvari (mcxeTaSi) 137<br />

jiqeTi 24, 27, 64, 65, 66, 72<br />

jiqia a. 35<br />

haTai 21<br />

haosi (Targamosis Ze) 139<br />

hekate (miTol.) 85, 88<br />

heliosi (miTol.) 85, 88<br />

herakle keisari // erakle 102,<br />

121_123, 143<br />

heraklia (TrakiaSi) 24, 94, 95<br />

heraklia (pontoSi) 23<br />

hermesi (miTol.) 85, 88<br />

herosi (Targamosis Ze) 139<br />

hierapolisi // ierapoli 43_49,<br />

54_56, 141<br />

hindoeTi 16<br />

hiso // hÂsi 18<br />

hromi – ix. romi


wm. andriasa da wm. petres mowodeba macxovris mier<br />

wm. andrias sakaTedro taZari<br />

(patra, saberZneTi)<br />

wm. andrias jvari patris<br />

sakaTedro taZarSi


anCis xati<br />

awyuris RvTismSoblis xati biWvinTis RvTismSoblis xati

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!