Scan 2, april 2002 - UMC Utrecht

2/02 

april 

ATHEROSCLEROSE 

Vet lift mee op rode bloedcel 

>> Defect immuunsysteem oorzaak aderverkalking 

HARTCHIRURGIE 

Het magische ritme van het kunsthart 

>> Een hightech experiment 

ASTMA 

Wormgif in de longen 

>> Astmatische long zoekt inbraakbeveiliging tegen witte bloedcellen

In dit nummer 

Voor meer informatie over de onderwerpen in dit nummer kunt u contact opnemen met 

Scan is een uitgave van het Universitair 

de stafgroep In- en Externe Communicatie van het UMC Utrecht, telefoon (030) 250 74 83 

Medisch Centrum Utrecht, dat bestaat uit het 

Academisch Ziekenhuis Utrecht, de Medische 

Faculteit Utrecht en het Wilhelmina 

3 

kort nieuws 

Kinderziekenhuis. Scan verschijnt 6 keer per 

jaar in een oplage van 13.500 exemplaren. 

Redactie 

Joost van der Gevel, Alies Hoogstra, 

Elke Lautenbag, Pieter Lomans, 

Hanneke Veenstra, Caroline Wortman en 

Ietje Zéguers. 

Ontwerp en layout 

6 

4 lichttherapie 

Huidtumoren houden niet van gezichtsbruiners 


Het menselijk lichaam gebruikt een deel van het immuunsysteem niet alleen voor 

het transport van bacteriën, maar ook voor het transport van vetten. Deze ontdekking 

verfijnt de diagnostiek en behandeling van aderverkalking en infecties. 

x-hoogte >> Joep Loonen en 

Elske Verharen, Tilburg 

Redactieadres 

Redactie Scan 

UMC Utrecht 

Huispostnummer D01.343 

Postbus 85500 

3508 GA Utrecht 

Telefoon (030) 250 87 68 

Fax (030) 250 54 10 

E-mail Scan@azu.nl 

8 

9 

10 

11 

promoties 

commentaar 

Experimenteel medicijn is nog geen geneesmiddel 

elektronisch patiëntendossier 

Vaatcentrum gaat digitaal 

opinie 

Mobiel Medisch Centrum 

Aan dit nummer werkten verder mee 

Tekst: Marianne Heselmans en 

Manou van de Zande 

Fotografie: Eut van Berkum en Chris Timmers 

12 Het magische ritme van het kunsthart 

Deze zomer willen hartchirurgen in Utrecht voor het eerst een kunsthart implanteren. 

Een hightech experiment biedt voorlopig een beperkte levensverwachting. 

Digitale beeldbewerking: Wim Verrijp 

Coverfoto 

Chris Timmers 

Druk 

Hoonte Bosch & Keuning, Utrecht 

ISSN 

1385-2167 

De artikelen in Scan vallen onder verantwoordelijkheid 

van de redactie. Zij weerspiegelen 

niet noodzakelijkerwijs het formele bestuurlijke 

15 

16 

18 

19 

alternatieve geneeswijzen 

Klaplong door acupunctuur 

thuiszorgtechnologie 

Doe-het-zelf-zorg voor patiënten 

kort nieuws 

Een simpel maar veelzeggend armgebaar 

terzijde 

Geamputeerde kinderen 

standpunt van het UMC Utrecht. 

Het overnemen van artikelen uit Scan is 

geoorloofd met bronvermelding en na overleg 

met de redactie. 

20 Wormgif in de longen 

Bij astmapatiënten kruipen groepjes witte bloedlichaampjes met wormgif de longen 

binnen. Dat geeft problemen die je wilt voorkomen. Daarom onderzocht Laurien 

Ulfman minutieus hoe de witte bloedlichaampjes de longen binnendringen. 

Ze ontdekte enkele ‘zwakke plekken’, die een interessant doelwit vormen voor 

medicijnen tegen astma. 

22 

24 

psychiatrie 

Een heldere therapie tegen schoppen en schelden 

stelling 

Wie slim is, gebruikt zijn brein maar half

mix 

kort nieuws 

Foetaal DNA in bloed van moeder 

foto > Chris Timmers 

Het geslacht van een foetus is al vroeg in de 

zwangerschap vast te stellen in het bloed van de 

moeder. De placenta, de scheidingswand tussen 

moeder en kind, is niet helemaal waterdicht. 

Daardoor komt tijdens de zwangerschap een 

kleine hoeveelheid ‘vrij’ DNA van het kind in het 

bloed van de moeder terecht. Dat DNA is niet 

aan intacte cellen gebonden. Een deel van dit 

foetale DNA wordt uitgescheiden door de nieren 

van de moeder. 

Theoretisch moet dat dus al in een plasje op te 

sporen zijn, maar zover is het nog niet. Het is 

wél mogelijk in het bloed van de moeder een 

stukje foetaal DNA te isoleren en dat te vermenigvuldigen. 

Genen op het mannelijk Y-chromosoom 

horen bijvoorbeeld niet in het bloed van 

de moeder thuis en verraden dat de foetus een 

jongetje is. 

Arts-assistent Robbert Rijnders, gynaecoloog 

Lieve Christiaens en hun collega’s voorspelden 

met deze bloedtest bij 44 van 45 zwangeren het 

juiste geslacht van de foetus. Over één mannelijke 

foetus verschafte de test geen zekerheid omdat 

te weinig ‘mannelijk’ DNA werd gevonden. Het 

mannelijk geslacht van een foetus is dus zeer 

betrouwbaar vast te stellen, maar dat geldt in 

mindere mate voor het vrouwelijk geslacht. 

Vroegtijdige geslachtsbepaling is van belang bij 

geslachtsgebonden erfelijke ziektes. Door de 

nieuwe bloedtest kan het aantal vlokkentesten 

of vruchtwaterpuncties _ testen waar altijd een 

zeker risico aan kleeft _ met de helft verminderen. 

De test kan ook de rhesus D bloedgroep van 

de baby voorspellen bij een rhesus D negatieve 

moeder, en de concentratie van het foetaal DNA 

vastleggen. Een sterk verhoogde concentratie 

wijst op een dreigende vroeggeboorte of hoge 

bloeddruk. Artsen kunnen daar bij de prenatale 

zorg op inspelen. 

Minder trombose door betere shuntzorg 

Genetische kopieermachine 

De twee nieren in ons lichaam zijn vierentwintig 

uur per dag bezig met het regelen van de 

water- en zouthuishouding. Zij zijn de filters 

waar het bloed doorheen stroomt, waarna 

overtollig vocht en afvalstoffen het lichaam 

verlaten als urine. Als je nieren het niet meer 

doen, kan deze functie worden overgenomen 

door de kunstnier. Een dialysemachine pompt 

het bloed door die kunstnier via een zogenoemde 

shunt, een onderhuidse verbinding 

tussen een slagader en een ader. Deze shunt 

wordt drie keer per week met naalden aangeprikt 

om het bloed uit het lichaam te leiden. 

Door de hoge stroomsnelheid ontstaan in de 

shunt regelmatig complicaties, zoals stolsels en 

verstoppingen. 

In 1999 begon de afdeling Nefrologie met 

Dianet Utrecht een project om het aantal 

shuntproblemen te verminderen. Hulpverleners 

kregen meer informatie en scholing, er werden 

kwaliteitsstandaarden en richtlijnen ingevoerd 

en de hulpverlening op de afdelingen werd 

beter op elkaar afgestemd. Hierdoor trad veel 

minder vaak trombose op. “We meten iedere 

maand de stroomsnelheid in de shunt”, vertelt 

dialyseverpleegkundige Wil van der Mark. 

“Daarmee kunnen we vernauwingen in een 

vroeg stadium vinden en met een dotterballon 

opheffen. Op die manier voorkomen we trombose. 

Het aantal kunststofshunts waarbij de 

meeste problemen ontstaan is ook drastisch 

verminderd.” 

De Nierstichting Nederland gebruikt deze uitkomsten 

en inzichten in een groot landelijk 

project. Van der Mark is belast met de coördinatie 

voor de regio. “Uiteindelijk moet in alle 

dialysecentra in Nederland een standaard voor 

shuntvoorbereiding, aanleg en verzorging 

worden ingevoerd. Ook landelijk moeten we 

naar minder kunststofshunts en complicaties.” 

Een machine pipetteert DNA-materiaal in platen met 

kleine reageerbuisjes. Vervolgens tilt een mechanische 

arm de platen van de ene in de andere machine. Voor 

een deel van het DNA-onderzoek heeft de UMC-divisie 

Medische Genetica een robotstraat laten ontwikkelen. 

Routinematig werk dat een analist zo’n zes uur kost, 

knappen de machines in een uurtje op. “Bovendien 

gaan ze – als het moet – ’s avonds en ’s nachts gewoon 

door”, stelt Hans Kristian Ploos van Amstel, hoofd DNAdiagnostiek. 

“Voor verschillende erfelijke afwijkingen 

analyseer je verschillende genen. Het voorwerk is bij 

ieder onderzoek anders en ook de interpretatie moet je 

echt aan analisten overlaten. Maar de tijdrovende klus 

daartussen is heel goed te automatiseren.” De robot 

maakt honderdduizenden kopieën van een stuk DNA. 

Hij zuivert het materiaal en bepaalt vervolgens de volgorde 

van de genetische bouwstenen. Dat standaardproces 

is nu machinewerk. Daardoor krijgen de analisten 

meer tijd om de gegevens te interpreteren. Want dat 

blijft mensenwerk. 

nr 2 april 2002 3

tekst > Manou van de Zande 

foto’s > Chris Timmers 

Huidtumoren houden niet 

Lichttherapie bestrijdt de gevolgen van overmatig zonnen 

Huidkanker behandelen met fotodynamische 

therapie, oftewel de 

gevolgen van teveel zonlicht met 

ander licht te lijf gaan. De blootstelling 

aan violet licht doet pijn, 

maar laat uiteindelijk nauwelijks 

sporen na. En oh ironie: de basis 

voor het gereedschap van de dermatoloog 

is een gezichtsbruiner. 

Bijna iedereen met huidkanker kan de schuld 

aan de zon geven. Slechts een miniem aantal 

patiënten heeft een genetische afwijking die 

huidkanker veroorzaakt. Jarenlange blootstelling 

aan zonlicht – expres of niet – blijft de voornaamste 

oorzaak. Huib van Weelden, lichtfysicus 

in het UMC Utrecht: “Het klinkt niet logisch, 

maar wij doen er nog een schepje licht bovenop.” 

Dat klopt, want arts-assistent dermatologie 

Leonie Majoie behandelt haar patiënten met 

violet licht. Dat licht geeft alleen het tumorweefsel 

een destructieve optater, niet de huid 

eromheen. 

Die therapeutische werking heeft het licht alleen 

in combinatie met een speciaal smeerseltje dat 

delta-ALA bevat. Dit wordt vooral in de tumorcellen 

omgezet in protoporfyrine. Dit protoporfyrine 

maakt het weefsel gevoelig voor violet 

licht; op die manier gaan alleen de tumorcellen 

eraan. Deze dodelijke en dus succesvolle combinatie 

werd al langer gebruikt om enkele soorten 

huidkanker te behandelen. Toch gaat het om 

een nieuwe fotodynamische therapie, omdat 

Majoie violet licht gebruikt in plaats van het 

gebruikelijke rode licht. 

Lichtgevoelige patiënten 

Fotodynamische technieken worden als therapie 

al zo’n twintig jaar toegepast in de urologie, 

oncologie en dermatologie. De techniek is ook 

bruikbaar in de diagnostiek, bijvoorbeeld bij het 

zichtbaar maken van tumoren. Lichtfysicus 

>> 

Licht verblindt niet alle tumoren 

De patiënten die Leonie Majoie met licht behandelt, hebben drie soorten aandoeningen: de 

ziekte van Bowen (een lokale vorm van huidkanker), basaal celcarcinoom (oppervlakkige 

gezwellen van de huid) of actinische keratose (een zonbeschadigde huid, een voorstadium 

van kanker). 

Niet alle soorten huidkanker kunnen met fotodynamische therapie worden bestreden. Voor 

kwaadaardige moedervlekken (melanomen) – een gepigmenteerde vorm van huidkanker – 

is fotodynamische therapie niet geschikt. 


van gezichtsbruiners 

Van Weelden: “In al die disciplines werkte iedereen 

voornamelijk met rood licht. Dat licht kwam 

voort uit de lasertechniek, het werkte goed en 

niemand zag eigenlijk reden om daarvan af te 

stappen.” Maar door zijn ervaringen met lichtgevoelige 

patiënten met een verhoogd porfyrinegehalte, 

een ‘specialiteit’ binnen het UMC Utrecht, 

wist Van Weelden dat hun huid gevoeliger is 

voor violet en groen licht. 

“Was het rode licht eigenlijk wel de beste keuze, 

vroegen we ons af. We hebben toen onderzocht 

welk soort licht in combinatie met de delta-ALAgel 

het meest effectief was op de huid.” 

Van Weeldens onderzoek wees uit dat de violette 

variant zeker tien keer zo effectief was als het 

rode licht, met minder energie en dus een kortere 

belichtingstijd. 

Prikkende pijn 

De eigenlijke belichtingstijd hoeft niet lang te 

zijn, maar de voorbereiding des te meer. Leonie 

Majoie beschrijft een behandeling: “De patiënt 

die voor dit verhaal is gefotografeerd, heeft 

actinische keratose op zijn schedel. Ik smeer zijn 

hoofd ’s ochtends in met de delta-ALA-gel. In die 

gel zit behalve het ALA ook een verdovende 

stof, want de behandeling is nogal pijnlijk. 

Patiënten krijgen soms paracetamol tijdens de 

belichting. En zonodig geven we ze andere pijnstillers 

mee naar huis. Daarna dek ik zijn hoofd 

af met een pleister en aluminiumfolie. Het 

smeersel moet acht uur lang intrekken en er 

mag geen spoortje licht bijkomen. Aan het eind 

van de dag belicht ik hem een half uur. Hij voelt 

dan een stekende, prikkende pijn, die na de 

behandeling overgaat in het zonverbrande 

gevoel dat iedereen wel kent. Die pijn verdwijnt 

na zes tot twaalf uur.” 

Pijn en de lange planningstijd zijn de enige 

nadelen van deze fotodynamische therapie, 

vinden Majoie en Van Weelden. Er zijn drie 

andere, meer ingeburgerde methodes om huidtumoren 

weg te krijgen: chirurgie, cryotherapie 

(de tumoren bevriezen) of een plaatselijke chemotherapie 

met een crème. Deze manieren zijn 

minder tijdsintensief, hoewel dat in het geval 

van meerdere tumoren verspreid over de huid 

niet opgaat. Een fotodynamische behandeling is 

dan juist handiger, omdat die meerdere en 

kleinere tumoren tegelijk pakt. Bovendien zijn 

een à twee behandelingen meestal voldoende 

om de tumor definitief onschadelijk te maken. 

Maar de grootste verdienste is het cosmetische 

resultaat. Er ontstaan geen littekens of witte 

plekken (zoals bij bevriezing). “Je ziet wel iets”, 

zegt Majoie, “maar dat is een minimaal pigmentverschil.” 

Van Weelden is nog het meest verrukt over de 

eenvoud van Majoie’s medische gereedschap: 

“Je koopt een gezichtsbruiner in de winkel, 

draait er een ander lampje in, zet er een filter 

voor en voilà! Het hoeft helemaal geen fancy 

apparaat te zijn”, demonstreert de lichtfysicus. 

“Kijk, deze twee gezichtsbruiners heeft de technische 

dienst in een nieuwe constructie boven 

elkaar gezet. De lampjes bestel je bij Philips en 

voor een paar honderd euro ben je klaar.” 

Lichtmeter 

Met een speciale lichtmeter die fotografen ook 

gebruiken, meet Majoie hoe groot de afstand 

van de lichtbron tot de huid van de patiënt moet 

zijn. “De lichtintensiteit luistert nogal nauw, 

daarom moeten die apparaten flexibel en niet te 

groot zijn”, legt ze uit. Een zonnebank waarin 

aanbidders van artificieel zonlicht zichzelf neervlijen, 

is volgens Majoie niet werkbaar. De afstand 

van de lampen tot de verschillende lichaamsdelen 

is niet te manipuleren vanwege de lange onbuigbare 

tl-buizen. Het kleine aantal patiënten dat 

over het hele lichaam tumoren heeft, kan dus 

niet in een keer helemaal worden belicht. 

Baanbrekende toekomstplannen met deze fotodynamische 

therapie hebben Van Weelden en 

Majoie niet. Dat kan ook niet: door de bezuinigingsrondes 

in het UMC Utrecht is het onderzoek 

naar de relatie tussen zon en huidkanker weggevallen. 

“En zoveel valt er ook niet meer te 

verbeteren”, denkt Van Weelden. “Het enige, 

maar niet onbelangrijke hiaat dat ik kan bedenken 

is de penetratie van de gel in de huid. Nu is 

de therapie alleen nog geschikt voor oppervlakkige 

tumoren. Het is aan de farmaceutische 

industrie om met preparaten te komen die dieper 

in de huid doordringen, zodat we op den duur 

ook patiënten met dieperliggende tumoren zouden 

kunnen behandelen.” 

Majoie wil nog wel op zoek naar een manier om 

de behandeling patiëntvriendelijker te maken, 

dus minder pijnlijk. Dat lijkt Van Weelden nogal 

moeilijk: “De reactie blijft hetzelfde: het is het 

protoporfyrine dat in combinatie met licht de 

pijn veroorzaakt. Blijft alleen pijnstilling over.” 

Wie nagenoeg vlekkeloos van zijn huidtumoren 

verlost wil worden, moet dus pijn lijden. 


tekst > Joost van der Gevel 



Defect immuunsysteem oorzaak aderverkalking 

Het menselijk lichaam gebruikt een deel van het immuunsysteem niet alleen voor het 

transport van bacteriën, maar ook voor het transport van vetten. Deze ontdekking 

verfijnt de diagnostiek en behandeling van aderverkalking en infecties. 


Water en vet zijn vijanden. Gooi een druppel 

olie op warm water en de olie komt altijd 

bovendrijven. Je kunt olie op water zelfs laten 

branden, een geliefd fenomeen in spektakelfilms. 

Vet en water mengen niet. Het menselijk 

lichaam gebruikt vetten en suikers als brandstof. 

Suikers zijn goed oplosbaar in ons waterrijke 

binnenwerk, maar met vetten ligt dat heel 

anders. Vetvervoer vereist een aparte behandeling. 

Dus fopt ons waterige lijf zichzelf door vet 

eerst netjes te verpakken in een bolletje. 

Cellen in de darmwand 

eiwitjas van de vetbolletjes en activeert via een 

omweg het eiwit C3. Dat gaat als een vlag op 

die suikers staan. De rode bloedcellen herkennen 

de vlag, pakken de gesuikerde vetbolletjes vast 

en nemen ze mee.” 

Internist-endocrinoloog Manuel Castro Cabezas: 

“Dat betekent dat drie keer per dag – na iedere 

maaltijd en voor de snoepers onder ons, nog 

vaker – de afweer zich opmaakt voor vetvervoer. 

Na een maaltijd stijgt de hoeveelheid C3 in het 

bloed. Het C3-eiwit schakelt het complement- 

brengen, is volkomen nieuw. Castro Cabezas en 

Van Dijk ontdekten dat de rode bloedcellen ijverige 

vetvervoerders zijn en dat het vetvervoer 

niet het alleenrecht is van het bloedplasma, het 

‘water’ van het bloed, een gedachte die gemeengoed 

is in de geneeskunde. 

Nutteloze splinter 

Castro Cabezas: “In de klassieke visie heb je voor 

de cholesterol- en vetverwerking het afweersysteem 

helemaal niet nodig. Daardoor is het 

complementsysteem jarenlang 

weven een dunne schil van 

eiwitten om zo’n vetbolletje. 

>> Ernstige aderverkalking ondanks normaal cholesterol over het hoofd gezien. In 1920 is 

voor het eerst een vetbolletje 

Net als een knapperig jasje om een pinda. 

systeem van de afweer aan. Dat is een oeroud 

Dat jasje houdt het vetbolletje bij elkaar en 

deel van het immuunsysteem, dat niet alleen het 

zorgt ervoor dat het vervoerd kan worden door vervoer van bacteriën en vetten regelt, maar ook 

de binnenwateren van het lichaam. Zodra het de opname van vetten door vetcellen.” 

bolletje in de bloedbaan terechtkomt, versieren 

enzymen uit het bloedplasma dat jasje met suikers. 

Het wordt zo zelfs een Japanse pinda. 

Van Dijk: “Het lichaam wil die lichaamsvreemde 

Uiteengerafeld 

De suikers op de eiwitjas zijn de vrachtbrieven deeltjes elimineren. Die deeltjes kan het niet 

voor het verdere vervoer. 

allemaal opstapelen in het bloed, die moeten 

ergens naar toe.” De bacteriën gaan hoofdzakelijk 

naar de milt, die vol zit met moordlustige 

Bacteriële vetbol 

Voor het vervoer van vetten en bacteriën 

witte bloedcellen die de bacteriën een kopje 

gebruikt het menselijk lichaam hetzelfde systeem. 

“De vetstofwisseling en de afweer tegen Daar worden ze uiteengerafeld in kleinere bolle- 

kleiner maken. Vetbolletjes gaan naar de lever. 

bacteriën komen voor een groot deel overeen”, tjes en voorzien van een nieuw eiwitjasje, waarna 

stelt Hans van Dijk, hoogleraar immunologie van de lever ze opnieuw het lichaam instuurt. 

plantenstoffen bij de faculteit Farmacie. “De vetbolletjes 

zijn door de suikers lichaamsvreemd tjes op te nemen. Ze rafelen de vetbolletjes uit 

De vetcellen krijgen een seintje om deze bolle- 

gemaakt en prikkelen het immuunsysteem. 

elkaar, zuigen het vet naar binnen en bewaren 

Dat systeem maakt een tweedeling in alles wat dat tot het moet worden verbrand. 

het tegenkomt: wat lichaamseigen is mag blijven, 

wat lichaamsvreemd is niet. Het mannose lang bekend. Maar dat ze ook de voedingsvetten 

Hoe rode bloedcellen bacteriën vervoeren is al 

bindend eiwit (MBL) herkent de suikers op de ongeschonden naar hun plaats van bestemming 

>> Vetvervoerder C-Très 

waargenomen in het bloed, maar het is toen los 

van de rode bloedcellen getekend. Sindsdien is 

geen aandacht meer besteed aan bolletjes op de 

rode bloedcellen, en meten vetspecialisten vet 

en cholesterol uitsluitend in het bloedplasma. 

Ze scheiden daarvoor zelfs de rode bloedcellen 

van het plasma, waardoor het aantal vetbolletjes 

in bloed sterk wordt onderschat. Een groot deel 

van de vetbolletjes kleeft juist aan de rode 

bloedcellen, die zorgen voor het transport.” 

C3adesArg, een heel klein eiwitje dat vrijkomt 

bij de activering van C3, speelt een sleutelrol in 

dat transport. Zodra het eiwit C3 wordt geactiveerd, 

splitst het zich in twee stukken. Het grootste 

stuk, C3b, plakt als een sticker op bacteriën, 

waardoor witte bloedcellen de bacteriën herkennen 

en vernietigen. Het kleinste stuk, C3a, werd 

tot nu toe door immunologen als een nutteloze 

splinter gezien. En juist die nutteloze splinter 

leidde Castro Cabezas en Van Dijk naar hun ontdekking. 

Van Dijk: “Dat stukje heeft inderdaad 

geen afweerfunctie, maar speelt een cruciale rol 

in de vetstofwisseling. Enzymen in het plasma 

knippen er nog een aminozuur af en daardoor 

verandert het ‘nutteloze’ C3a in C3adesArg, het 

hormoon dat de vetcellen het seintje geeft vetten 

op te nemen. Door de hokjesgeest binnen de 

medische wetenschap is dit tot nu toe over het 

hoofd gezien.” 

Wandklevers 

Het vettransport loopt in het honderd bij mensen 

met een bepaalde erfelijke afwijking in het 

immuunsysteem. Zij missen het mannose bindend 

eiwit, het eiwit dat de suikers op de vetbolletjes 

herkent. Vetbolletjes kunnen dan niet meer op 

de rode bloedcellen meevaren, maar zweven uitsluitend 

los in het bloedplasma en komen direct 

in contact met de vaatwand. Bij botsingen met 

de vaatwand kunnen ze daaraan vastkleven. 

Dat geeft milde ontstekingen, die na jaren tot 

Manuel Castro Cabezas en Hans van Dijk hebben samen met het UMC Utrecht op 

toepassingen van hun uitvinding octrooi aangevraagd en dit ondergebracht in de 

bv C-Très. De bv gaat die toepassingen verder ontwikkelen en kan hiervoor 

financiers aantrekken, die in ruil voor financiële middelen aandelen krijgen. 

C-Très directeur Willem van Oort: “Productontwikkeling is geen fundamenteel 

onderzoek meer en daar mag het UMC Utrecht geen geld in steken. Door deze 

zakelijke U-bocht is het mogelijk geld aan te trekken. Nu zijn wij en het UMC 

Utrecht nog de enige aandeelhouders, maar we krijgen er dus kritische aandeelhouders 

bij. We hopen een team van tien tot twintig mensen te kunnen samenstellen 

om producten voor de wereldmarkt te ontwikkelen. Dat ontwikkelingsprogramma 

zal voornamelijk plaatsvinden binnen de UMC-muren.” 

aderverkalking kunnen leiden. Aderverkalking is 

˘˘ 


˘˘ 

een vorm van ontsteking, die behalve door een 

een normaal cholesterolgehalte, maar hun vet- 

groter gevaar dan lepra of tbc. Zij hebben er dus 

verkeerde vetverwerking ook kan worden ver- 

verwerking is volledig verstoord. In die families 

vooral last van.” 

oorzaakt door een hoog cholesterolgehalte of 

komt ernstige aderverkalking voor, ondanks een 

Inmiddels zoeken Castro Cabezas en Van Dijk in 

suikerziekte. 

normaal cholesterol.” 

planten naar geneesmiddelen die aderverkalking 

Van Dijk en Castro Cabezas richten zich vooral 

door ontregeld vetvervoer tegengaan. Planten 

op het ontregelde vetvervoer. Zij werken nu aan 

Lepra of aderverkalking 

maken zelf vet en moeten dat in hun eigen 

technieken om de verhouding tussen de vet- 

Van Dijk: “Kijk je naar de mondiale verspreiding 

waterrijke organisme vervoeren. Daar maken ze 

bolletjes in het bloedplasma en de vetbolletjes 

van deze erfelijke afwijking, dan blijkt dat men- 

speciale stoffen voor. Van Dijk: “De plantaardige 

aan de rode bloedcellen nauwkeuriger te bepalen. 

sen bij wie het mannose bindend eiwit ontbreekt 

systemen zijn evolutionair veel ouder dan de 

Castro Cabezas: “Na een maaltijd is de som van 

ook een evolutionair voordeel hebben. In Afrika 

menselijke. Daarom zoeken wij juist in planten 

vrije en aan de rode bloedcellen gebonden vet- 

mist dertig procent van de mensen dit eiwit. 

naar stoffen die vet kunnen oplossen. We hebben 

bolletjes vrijwel constant. Echter, alleen die los in 

Ze kunnen minder goed vet opnemen maar 

al een aantal werkzame stoffen gevonden. 

het bloedplasma zwevende bolletjes bepalen de 

krijgen minder snel lepra en tbc. Daardoor heb- 

Nu moeten we de beste stof er nog uitpikken. 

kans op aderverkalking. Bij mensen met deze 

ben ze meer profijt dan last van hun afwijking! 

Als bij iemand het mannose bindend eiwit 

erfelijke afwijking in de afweer zou de hoeveel- 

In Nederland mist tien procent van de bevolking 

ontbreekt – wat door de huisarts al is vast te 

heid vet in het bloedplasma veel hoger moeten 

dat eiwit. Als deze mensen elke dag naar 

stellen – moeten we dat in de toekomst met 

zijn. Dat is inderdaad zo. Deze mensen hebben 

McDonalds gaan, is aderverkalking een veel 

zo’n stof kunnen compenseren.” 

Promoties 

LATERE MENOPAUZE, 

BETERE LEVENSVERWACHTING 

Na de menopauze daalt de concentratie oestrogenen 

(vrouwelijke hormonen) in het bloed. Bevolkingsonderzoek 

geeft aan, dat oestrogenen bescherming bieden tegen harten 

vaatziekten. Wanneer de menopauze laat intreedt zijn 

oestrogenen dus langer werkzaam, waardoor ze waarschijnlijk 

meer bescherming bieden. Tegenover die bescherming 

staat het nadeel, dat een late menopauze de kans op baarmoeder-, 

eierstok- en borstkanker vergroot. 

Marlies Ossewaarde vergeleek vrouwen bij wie de menopauze 

al voor de veertig optrad met vrouwen met een 

menopauze na de vijfenvijftig. Ze keek wat voor effect dat 

had op de kans op harten vaatziekten, de kans op kanker 

en de levensverwachting. Per jaar dat vrouwen later in de 

menopauze kwamen, nam de kans op harten vaatziekten 

af met twee procent, maar steeg de kans op baarmoederof 

eierstokkanker met zes procent. Toch hadden vrouwen 

met een menopauze na de vijfenvijftig een bijna twee jaar 

langere levensverwachting dan de vrouwen die hun menopauze 

kregen voor hun veertigste. Kennelijk weegt de verlaagde 

kans op harten vaatziekten door een latere menopauze 

zwaarder dan de verhoogde kans op kanker, stelt 

Ossewaarde. 

Verder onderzocht Ossewaarde bij gezonde postmenopauzale 

vrouwen het verband tussen oestrogenen, de kenmerken 

van de vaatwand en risicofactoren voor harten vaatziekten. 

Oestrogenen verbeterden het lipidenprofiel, de verhouding 

van bepaalde vetten in het bloed. Hormoontherapie 

verminderde vooral de concentratie van ‘remnant lipoprotein 

particles’, deeltjes die slagaderverkalking zouden bevorderen. 

Ze constateerde ook dat gebruiksters van hormoontherapie 

een minder dikke en beter functionerende vaatwand 

hebben. 

Gezonde vrouwen kunnen na de menopauze met een 

hormoontherapie de kans op harten vaatziekten misschien 

verminderen, suggereert Ossewaarde. Uit recent onderzoek 

blijkt dat hormoontherapie ook goed werkt met lagere 

doseringen, waardoor de kans op bijwerkingen kleiner is. 

Helaas zit er bij vrouwen met een verhoogde kans op harten 

vaatziekten waarschijnlijk een addertje onder het gras. 

Ossewaarde: “Uitgerekend bij deze groep lijkt net na de 

start van de hormoontherapie het risico iets toe te nemen. 

Bepaalde mutaties in genen die coderen voor stollingsfactoren 

kunnen hierbij een rol spelen. Op basis van onze 

huidige kennis is hormoontherapie bij vrouwen met een 

hoog risico op harten vaatziekten dus (nog) niet aan te 

bevelen.” 

Margaretha Elisabeth Ossewaarde – Oestrogenen en harten 

vaatziekten: onderzoek naar risico en risicofactoren bij 

postmenopauzale vrouwen 

ADEM MET EEN LUCHTJE 

De bacterie Helicobacter pylori (H. pylori) is de belangrijkste 

veroorzaker van ontstekingen aan het maagslijmvlies. 

De bacterie speelt ook een rol bij het ontstaan van maagzweren, 

van zweren in de dunne darm en zelfs bij het ontstaan 

van kanker. Daarom is een goede diagnostiek en 

behandeling van H. pylori-infecties belangrijk. 

Catherine Weijnen constateert in haar proefschrift dat huisartsen 

niet meteen al hun patiënten met maagklachten 

moeten testen op een H. pylori-infectie; dat heeft geen zin. 

Alleen bij patiënten met een verhoogde kans op een maagzweer 

voegt een H. pylori-test extra informatie toe aan de 

anamnese. Voor het opsporen van de infectie kan een huisarts 

het beste een speciale ademtest gebruiken. Die test is 

ook het meest geschikt om te controleren of een therapie 

tegen H. pylori ook het gewenste effect heeft gehad, stelt 

Weijnen. 

De ademtest wordt nu echter nauwelijks toegepast, omdat 

enkele praktische problemen een algemeen gebruik nog in 

de weg staan. Zo moet de adem van een patiënt bijvoorbeeld 

worden gemeten met een tussenpauze van een half 

uur. Bovendien is het resultaat niet direct beschikbaar, 

omdat de test vanwege speciale apparatuur maar op enkele 

plaatsen in Nederland geanalyseerd kan worden. 

Weijnen onderzocht ook met welke methode je huisartsen 

zo snel mogelijk een nieuw ontwikkelde richtlijn voor 

maagklachten kunt laten navolgen. Nascholing blijkt daarvoor 

de beste methode. Kun je meer methodes tegelijkertijd 

gebruiken om de invoering van een nieuwe richtlijn te 

stimuleren, dan lijkt een combinatie van nascholing en een 

geringe financiële vergoeding verreweg het beste. 

Catherine F. Weijnen – Helicobacter pylori en maagklachten 

in de huisartspraktijk. Diagnostiek en implementatie van 

een richtlijn. 

IJZER TEGEN AIDS 

IJzer in het lichaam van HIV-patiënten leidt tot een verergering 

van de infectie. Biochemicus Niki Georgiou onderzocht 

of dat proces is te remmen met ijzerchelatoren, met 

stoffen die ijzer aan zich binden. Ze maakt eerst een onderscheid 

in twee typen chelatoren. 

Conventionele chelatoren, zoals deferoxamine en deferiprone, 

binden het ijzer waardoor het geen rol meer speelt 

in chemische, katalytische reacties. Conventionele chelatoren 

onttrekken ijzer. De chelator bleomycine, een middel tegen 

kanker, bindt óók ijzer, maar in deze verbinding gaat het 

ijzer juist actiever deelnemen aan chemische reacties. 

Bleomycine bevórdert dus de katalytische activiteit van ijzer. 

Georgiou stelt vast dat beide typen chelatoren op een 

verschillende manier de vermenigvuldiging van het aidsvirus 

beïnvloeden. De conventionele, ijzeronttrekkende chelatoren 

verstoren vooral de machinerie in de menselijke cel, die 

het virus nodig heeft voor zijn vermenigvuldiging. Deze 

chelatoren pakken dus niet het virus aan, maar het mechanisme 

dat zijn ‘voortplanting’ regelt. 

Het ijzeractiverende bleomycine pakt het virus wél direct 

aan. Het middel wordt in de kankerbestrijding gebruikt 

omdat het DNA en RNA beschadigt. Waarschijnlijk heeft 

bleomycine een dempend effect op een HIV-infectie, omdat 

het zowel het DNA als het RNA van het virus aantast. 

Met chelatoren kun je het beschikbare ijzer in het lichaam 

regelen en zo ook invloed uitoefenen op de HIV-infectie, 

stelt Georgiou. Voor haar onderzoek gebruikte ze menselijke 

bloedcellen. Onderzoek in patiënten is de volgende stap. 

Niki Andreou Georgiou – IJzerchelatie en HIV-1 replicatie 

Een volledig overzicht van de promoties is te vinden op 

internet: www.uu.nl onder nieuws en agenda. 

nr 12 februari april 2002001 8 8

Patiënten eisen soms een behandeling met 

experimentele medicijnen. Hoogleraar neurologie 

John Wokke stelt dat elk middel, hoe 

veelbelovend ook, toch eerst op effectiviteit 

en veiligheid moet worden onderzocht. 

Experimenteel medicijn 

is nog geen geneesmiddel 

“ 

Vorig jaar probeerde een patiënt met amyotrofische 

laterale sclerose (ALS) – een ernstige en vaak 

dodelijke spierziekte – via de rechter een behandeling 

met een experimenteel geneesmiddel af te dwingen. 

Van dat middel, TCH 346, was de werking nog niet 

bewezen. De patiënt verloor de zaak in hoger 

beroep. Zo’n stap van een patiënt is heel begrijpelijk. 

Toch moet elk nieuw medicijn eerst voldoende 

worden onderzocht op effectiviteit en veiligheid. 

Patiënten komen soms met een hele tas vol medicijnen, 

geregistreerd of niet. Wij hebben daar begrip 

voor en willen weten welke medicijnen ze gebruiken, 

maar we waarschuwen ze wel. Sommige middelen 

zijn vreselijk duur. Er zijn patiënten die hun huis 

verkopen om middelen te betalen die niet helpen. 

Ook de adviezen die wij patiënten geven, zijn niet 

altijd bewezen volgens de principes van evidence 

based medicine. Aan de andere kant hebben wij de 

plicht om wel altijd dat bewijs te blijven zoeken. 

Patiënten krijgen met een diagnose ALS eigenlijk de 

inhoud van de doos van Pandora over zich uitgestort. 

In de Griekse mythologie werden met het openen 

van die doos rampspoed en alle denkbare ziekten 

over de wereld afgeroepen. Wat op de bodem van de 

doos achterbleef was de hoop. Dat moeten ook 

dokters zich realiseren: een patiënt die te horen 

krijgt dat hij aan een ernstige ziekte lijdt, zal altijd 

hoop willen houden. Hoop mag je patiënten niet 

ontnemen. Veel patiënten vluchten naar allerlei niet 

geregistreerde handelwijzen of geneesmiddelen, juist 

omdat ze die hoop willen vasthouden. 

Tegen patiënten met chronische ziekten kunnen wij 

vaak nog zeggen dat er nieuwe behandelingen aankomen, 

al zal dat niet binnen vijf jaar zijn. Wij kunnen 

ze nog hoop geven. Bij ALS is dat veel moeilijker. 

Vijftig procent van de patiënten overlijdt binnen 

drie jaar na het eerste verschijnsel. Dat is geen 

gemakkelijke boodschap. Dan komt de klemmende 

vraag: hoeveel hoop kun je ze laten? Patiënten houden 

zich met hoop op de been en denken dat zij in 

de groep vallen met een langere overleving. Maar 

dat is niet te voorspellen. 

Als wij een nieuw geneesmiddel onderzoeken, proberen 

we daarom zo snel mogelijk te bewijzen dat 

het werkt en veilig is of niet. Voor een placebo 

gecontroleerd onderzoek is daarvoor de methode 

van continue sequentiële analyse te gebruiken. Een 

statisticus vergelijkt dan voortdurend de uitkomsten 

in de groep patiënten die het medicijn krijgt met die 

in de placebogroep. Zodra we zien dat het verschil 

niet groter kan worden of gelijk zal blijven, kunnen 

we het onderzoek staken. 

Voor ALS komt voorlopig geen afdoend medicijn 

zoals penicilline. De ontwikkeling van geneesmiddelen 

bij chronische neurologische ziektes gaat 

nu nog met hele kleine stapjes. De vraag is of een 



nieuw geneesmiddel beter is dan de bestaande. 

Zo’n middel moet effectief zijn. Maar nog voordat 

de effectiviteit kan worden onderzocht moet duidelijk 

zijn dat het veilig is. Stel dat TCH 346 inderdaad 

een wondermiddel is – dat staat nog helemaal niet 

vast – maar patiënten krijgen er binnen een paar 

jaar kanker van, dan kunnen wij dat middel niet 

voorschrijven. Ook niet bij ALS. Patiënten mogen 

geen vuilnisvat zijn voor allerlei niet-werkzame of 

mogelijk zelfs schadelijke geneesmiddelen. 

Patiënten klampen zich vast aan iedere strohalm en 

ze zijn bereid daarin heel ver te gaan. Er is heel veel 

informatie beschikbaar. Soms is zelfs de chemische 

verbinding van een potentieel medicijn bekend en 

kan dat worden nagemaakt. Maar dan nóg heeft de 

>> Patiënt is geen vuilnisvat voor niet-werkzame geneesmiddelen 

arts de plicht uit te leggen dat het onverstandig is 

zo’n middel te gebruiken. Academische medisch 

specialisten hebben verplichtingen aan wetenschap 

en samenleving. Effectiviteit en veiligheid van 

geneesmiddelen moeten zijn aangetoond. Als dokters 

dat uitgangspunt loslaten, moeten ze hun witte jas 

aan de wilgen hangen. Daar ligt echt de grens. 

” 

nr 2 april 2002 9 

commentaar opinie terzijde

tekst > Elke Lautenbag 


Vaatcentrum gaat digitaal 

Effectiever informatiebeheer door Elektronisch Patiëntendossier 

Geen papieren statussen met soms onleesbare aantekeningen, maar 

alle relevante patiënteninformatie ineens op het beeldscherm. 

Bij het Vaatcentrum is die wens vervuld. Daar heeft nu 

iedere hulpverlener, dankzij het elektronisch patiëntendossier 

(EPD), de beschikking over de volledige en 

actuele informatie over zijn patiënt. 

Iedere patiënt legt zelf het fundament voor zijn 

EPD. Zodra hij een afspraak heeft gemaakt voor 

de polikliniek krijgt hij een vragenlijst thuisgestuurd 

die hij – liefst op flop – invult en terugstuurt. 

Het gaat om allerlei standaardvragen, 

zoals medicijngebruik en ziektes in de familie. 

Gaat de patiënt voor zijn eerste afspraak naar de 

polikliniek, dan ligt daar zijn digitale dossier al 

klaar. Dit EPD zal worden gebruikt in de hele 

zorgketen, van anamnese tot ontslag. 

Iedere secretaresse, verpleegkundige of arts met 

wie de patiënt vervolgens te maken krijgt, kan 

zelf gegevens aan dat EPD toevoegen. Alle informatie 

over een patiënt, van opname tot ontslag, 

komt in dit ene, persoonlijke dossier. Het dossier is 

eenvoudig en snel opvraagbaar, maar uitsluitend 

voor geautoriseerd personeel. Zo wordt de privacy 

van de patiënt gewaarborgd. 

Zorg en onderzoek 

Groot voordeel van het EPD is, dat de patiënt 

niet steeds opnieuw hoeft te vertellen wat hem 

mankeert, welke medicijnen hij gebruikt, enzovoort. 

Ook de arts gaat erop vooruit. Als voorbereiding 

op zijn spreekuur moest hij tot nu toe 

van verschillende plaatsen papieren statussen 

tevoorschijn toveren en die informatie vergelijken 

met de informatie van het Ziekenhuis Informatie 

Systeem (ZIS). Met het EPD kan hij voortaan 

vanachter zijn bureau alle informatie over de 

patiënt bekijken. 

Dit scheelt veel tijd. 

Bovendien kan de arts zich 

nu in het spreekuur direct op de 

belangrijke zaken richten en verder 

ingaan op de echte problemen van de patiënt. 

Het EPD biedt nog meer voordelen. 

Patiëntengegevens hoeven maar één keer te 

worden ingevoerd, wat fouten voorkomt. 

Ook verkeerde vertalingen van onduidelijk 

opgeschreven gegevens behoren tot het verleden. 

Zelfs het wetenschappelijk onderzoek profiteert 

van het EPD, omdat alle elektronische dossiers 

samen één grote, snel toegankelijke databank 

vormen. Dat vergroot niet alleen de mogelijkheden 

van wetenschappelijk onderzoek, maar 

ook de patiëntenzorg heeft daar profijt van. 

Digitaal draagvlak 

Volgens internist Frank Visseren is een EPD juist 

bij het Vaatcentrum erg nuttig, omdat de 

patiënt hier met veel verschillende artsen te 

maken krijgt. “Neurologen, cardiologen, internisten, 

vaatchirurgen, radiologen... Patiënten 

met vaatziekten lopen vaak het hele rijtje af. 

Aan de andere kant maakt juist die complexe, 

grootschalige situatie de invoering van het EPD 

niet gemakkelijk.” 

Dat in het UMC Utrecht uitgerekend het 

Vaatcentrum als eerste met een elektronisch 

patiëntendossier gaat 

werken heeft nog een andere reden. 

Een dankbare ex-patiënt wilde enkele miljoenen 

euro’s in het project steken. “Maar ook andere 

specialismen kunnen aan de slag met het systeem 

dat we ontwikkeld hebben”, zegt hoogleraar 

klinische epidemiologie van de beeldvorming 

Yolanda van der Graaf. “Zij kunnen het 

dossier als basis nemen en het aanpassen aan de 

eigen situatie.” 

Het hele proces, van plan tot ingebruikname, 

heeft nog geen twee jaar geduurd. Het ontwikkelen 

van de techniek was weliswaar een hele 

klus, maar vergde niet de meeste tijd. Van der 

Graaf: “Dat iedereen op een andere manier 

gaat werken en op de juiste wijze gebruik 

maakt van het elektronische dossier, dát kost 

meer tijd. Uniformiteit is echt vereist. Anders 

krijg je wel een mooi systeem, maar werkt het 

niet. Daarom hebben we de eigen medewerkers 

voortdurend bij de ontwikkeling van het EPD 

betrokken. Ze konden aangeven waaraan ze 

behoefte hadden en wat ze gemakkelijk vonden. 

Die inbreng is essentieel. Zo voorkom je dat je 

een nieuw systeem invoert waarvoor geen 

draagvlak is.” 



De grote ontwikkelingen in de geneeskunde komen 

bijna altijd van buitenaf. Waarom kunnen artsen 

tegenwoordig in het menselijk lichaam kijken zonder 

het open te snijden? Omdat techneuten, natuurkundigen 

en andere wetenschappers de röntgenstraling 

en andere ‘doorkijkgolven’ op het spoor kwamen. 

De ontdekker van de röntgenstralen, Conrad 

Röntgen, bezocht als zeventienjarige de Technische 

Hogeschool in Utrecht. Hij was ingenieur machinebouw 

en hoogleraar Experimentele Natuurkunde en 

zeker geen arts. Ook de genetische geneeskunde 

dankt veel aan het werk van niet-artsen, zoals de 

ontdekkers van de DNA-structuur Watson en Crick. 

Voor de werkelijke toekomst van de geneeskunde 

moeten we dus buiten de deur kijken. 

Mobiel medisch centrum 

De wereld heeft vier 

dimensies. Drie ruimtelijke 

dimensies en 

een tijdsdimensie. 

Aan die vier dimensies 

kun je de totale geneeskundige dienstverlening 

ophangen. Voor iedere patiënt in Nederland valt te 

berekenen hoe ver hij van de verschillende ziekenhuizen 

en zorginstellingen woont. En nog belangrijker: 

hoe lang hij erover doet om ze te bereiken. 

Voeg daar de bestaande wachtlijsten per instelling 

aan toe, en er rolt voor elke Nederlander een individueel 

wachtprofiel uit. 

Zo’n tijdruimtelijk wachtprofiel is bijzonder onthullend. 

Veel plattelanders zijn – zeker na de sluiting 

van ziekenhuizen in dunbevolkte en afgelegen 

gebieden – de laatste decennia behoorlijk achteruit 

geboerd. De zorg heeft letterlijk en figuurlijk meer 

afstand genomen. De invoering van de huisartsenpost 

vertoont hetzelfde beeld. De huisarts heeft het 

wat makkelijker gekregen, maar de patiënt moet 

voor hulp en zorg steeds vaker steeds verder reizen. 

Het besef dat tijd en ruimte inwisselbare grootheden 

zijn, heeft tot veel nieuwe initiatieven geleid. 

Een aantal organisaties wilde twintigduizend verpleegkundigen 

uit Slowakije naar Nederland halen. 

Zorgverzekeraar Agis liet onlangs weten dat ze zorgpersoneel 

in Turkije en Marokko wil werven. Groot- 

Brittannië probeert de eigen wachtlijsten te verkorten 

door duizenden zieke Britten te laten behandelen in 

Duitse ziekenhuizen. Van zorgverzekeraar CZ 

mogen Limburgse patiënten uitwijken naar België 

of Duitsland als ze daar sneller geholpen worden. 

De Enschedese zakenman R. Doeven probeert een 

luchtbrug naar Thailand te openen voor zieke 

Nederlanders. Ziektekostenverzekeraar Geové-RZG 

vliegt Groningse hartpatiënten voor een ingreep al 

naar het Italiaanse Pisa. Tijd en ruimte worden 

inwisselbaar. 

De snelheidstrend is op elk terrein van de gezondheidszorg 

zichtbaar. Is de huisarts moeilijk bereikbaar, 

dan rijdt de patiënt direct naar de Spoedeisende 

Hulp van het ziekenhuis. Is de Nederlandse 

wachtlijst te lang, dan vliegt de patiënt naar het 

buitenland en is hij alweer terug als de rest nog 

netjes in de rij staat. 

Alleen snelle servicegerichte ziekenhuizen zullen 

deze snelheidsslag overleven. Daarom is afwachten 

taboe. Een patiëntgericht ziekenhuis bezoekt voortaan 

zelf zijn klanten. Met de traumahelikopter. 

Met de ambulance. Met verpleegkundigen op de 

motor, die volgens de Regionale Ambulance 

Voorziening Utrecht (RAVU) sneller bij verkeersslachtoffers 

zijn. Met een cardiotruck- en een MRIvrachtwagen, 

die in opdracht van drie ziekenhuizen 

in Oost-Groningen rondrijden. Wie in het buitenland 

bevalt, kan via bureau Cradle een Nederlandse 

kraamhulp laten invliegen. De eerste mobiele 

PET-scanner is klaar voor gebruik en zelfs ‘Women 

on Waves’ wezen met hun abortusboot op de 

mogelijkheden van de mobiele gezondheidszorg. 

Grote ontwikkelingen in de gezondheidszorg komen 

bijna altijd van buitenaf. Het Mobiele Medisch 

Centrum biedt patiënten een optimale zorg. Als de 

mobiliteit tenminste mogelijk is, want daar zit nog 

een probleem. Momenteel arriveren ambulances 

nog twintigduizend keer per jaar te laat op de plaats 

van bestemming. Tijdens de weekenddienst werd 

huisarts C. Edgar twee keer gebeld voor een dreigend 

hartinfarct bij patiënten. Omdat elke seconde telt, 

reed hij harder dan was toegestaan en werd hij tweemaal 

gefotografeerd door flitspalen. De boete 

bedroeg ruim vijfhonderd euro. 

Eind vorig jaar meldde een krant: “Een Duitse 

traumahelikopter uit Rheine heeft zaterdagmiddag 

het leven gered van een Nederlands jongetje. 

Een dichterbij gestationeerde Nederlandse traumahelikopter 

mocht de lucht niet in, omdat het dagelijks 

toegestane aantal vluchten al was bereikt.” 

Het Ministerie van Verkeer en Waterstaat bepaalt de 

vooruitgang in de gezondheidszorg. 

Pieter Lomans 

commentaar opinie terzijde 



foto’s > Chris Timmers 

Het magische ritme van het 

Deze zomer willen hartchirurgen in Utrecht voor het eerst een kunsthart implanteren. 

Een hightech experiment biedt voorlopig een beperkte levensverwachting. 

Het hart heeft een magische klank, zowel letterlijk 

als figuurlijk. Baby’s worden rustig als ze het 

kloppen horen en voelen in de borst van hun 

moeder of vader. Symbolisch is de spier al duizenden 

jaren de zetel der liefde. Zo figureert het 

hart op talloze fresco’s, schilderijen en plaatjes. 

En nog steeds sturen geliefden elkaar ludieke 

kaarten met pijldoorboorde of gebroken harten. 

Maar wat als het hart werkelijk versleten is? Een 

patiënt met een slecht functionerend hart is nog 

steeds ten dode opgeschreven. Voor sommige 

mensen rest een transplantatie. Bijgestaan door 

een leger van medicijnen dat afstoting moet 

voorkomen, pompt het hart van een ander het 

bloed hun lichaam rond. Inmiddels is het hart 

zelfs door een mechanische variant te vervangen 

en blijkt de liefde ook elders in het lichaam te 

huizen. Er ontstaat een mens met organen van 

titanium en plastic. Een mens met een kunsthart, 

dat klopt met het geluid van een zacht lopende 

motor. Alleen hoorbaar met een stethoscoop. 

Lawaaierig 

Wetenschappers dromen al tientallen jaren van 

een kunsthart. Maar er moeten eerst een aantal 

obstakels worden overwonnen voor in de mens 

een lichaamsvreemde motor kan kloppen. 

Een kunsthart moet betrouwbaar zijn en de 

bloedtoevoer kunnen aanpassen. Er mogen geen 

stolsels ontstaan die infarcten veroorzaken en 

het moet onderhoudsvrij zijn. Je kunt het immers 

moeilijk iedere honderd ‘klopdagen’ stilleggen 

en uitnemen voor een grote beurt. Bovendien 

mag het niet teveel herrie maken en moet het 

ergens zijn ‘benzine’ vandaan halen. En, het moet 

lang meegaan. 

Het eerste kunsthart – dat begin jaren tachtig is 

ontwikkeld – werd pneumatisch aangedreven. 

Het maakte veel kabaal en veroorzaakte stolsels. 

Elegantere oplossingen lieten nog meer dan vijftien 

jaar op zich wachten. Vorig jaar was het 

AbioCor kunsthart zover dat het in het menselijk 


kunsthart 

lichaam kon worden uitgeprobeerd. In de 

Verenigde Staten kregen de eerste patiënten het 

nieuwe kunsthart. Dit voorjaar hoopt hartlongchirurg 

Jaap Lahpor ook in het UMC Utrecht 

een eerste kunsthartimplantatie te verrichten. 

Lahpor leidt het kunsthartproject van het Hart 

Long Centrum Utrecht en werkt daarbij samen 

met de universiteiten van Lund in Zweden en 

Bad Oeynhausen in Duitsland. 

Vullingsdruk 

Het nieuwe kunsthart is nog altijd fors aan de 

maat. Daardoor past het slechts in de helft van 

de mannen en in nog minder vrouwen. Maar het 

is een vernuftig apparaat. Het is helemaal te 

implanteren en heeft geen open verbinding met 

de buitenwereld die infecties kan opleveren. 

Tussen de plastic kamers zit het motorhuis, met 

daarin een bijna geruisloos elektrohydraulisch 

systeem dat om beurten links en rechts pompt. 

De motor wordt aangestuurd door een computer 

in de buik. Die computer bewaakt de vullingsdruk. 

Dat is de druk van het bloed dat terugkomt 

naar het hart. Normaal stroomt bijvoorbeeld 

per minuut vier liter bloed terug, maar 

zodra je gaat rennen wordt dat zes liter. Als die 

extra liters niet worden doorgepompt, gaat het 

bloed stuwen. Het hart moet dan harder gaan 

pompen. In het kunsthart zitten sensoren die de 

vullingsdruk registreren en doorgeven aan de 

‘boordcomputer’ in de buik van de patiënt. In de 

buik en borst worden ook een batterij en de 

stroomontvanger geïmplanteerd. 

Het kunsthart werkt op stroom. Het heeft maar 

weinig nodig voor een groot vermogen en 

wordt voortdurend van stroom voorzien door 

een batterij buiten het lichaam. Valt die toevoer 

uit, dan kan het op de interne batterij nog twintig 

minuten draaien. Mensen haken die externe 

batterij aan de broekriem. Via een plakplaatje 

op de huid gaan elektromagnetische signalen 

naar de ontvanger in het lichaam en die zet 

˘˘ 

>> 

Harten in soorten en maten 

De levensverwachting van kunsthartpatiënten is in deze experimentele fase niet meer dan 

twee jaar. In de toekomst moet het kunsthart meer dan vijf jaar meegaan en bovendien zo 

compact zijn dat het bij iedereen in de borstkas past. Ook moeten de batterijen dan langer 

stroom kunnen leveren, zodat een kunsthartpatiënt een zo normaal mogelijk leven kan leiden. 

Bij een normale harttransplantatie is de levensverwachting een jaar of tien. Na een jaar leeft 

nog 85 procent van de patiënten, na vijf jaar nog 75 procent, na tien jaar nog 64 procent. 

Na twintig jaar zijn bijna alle patiënten overleden. Hart-longchirurg Jaap Lahpor: “Er leven 

nog steeds mensen die we in 1985 getransplanteerd hebben. Deze patiënten hadden destijds 

een minder hoge levensverwachting dan patiënten die nu worden getransplanteerd. Nu hebben 

we veel meer ervaring. Bij harttransplantaties hangt de levensverwachting bovendien sterk af 

van de overeenkomsten in het weefsel. Het ideaal blijft een menselijk donorhart met een 

weefseltypering die bijna overeenkomt met die van de ontvanger. Die weefseltypering kost 

echter veel tijd en wij hebben maar vier uur om een hart te transplanteren.” 

Lahpor implanteert ook al jarenlang Heart Mates, steunharten, bij patiënten. Deze patiënten 

krijgen tijdelijk – soms wel twee jaar – een steunhart, dat de hartfunctie ondersteunt terwijl 

ze wachten op een donorhart. Het geïmplanteerde deel van een Heart Mate is met een slang 

verbonden aan een kastje buiten het lichaam. Door die slang bestaat de kans op infecties. 

Bovendien levert het kastje een luide mechanische hartenklop, die nog harder gaat bonken 

als een patiënt geëmotioneerd raakt of zich inspant. 


˘˘ 

deze signalen weer om in stroom. De energieoverdracht 

kan op deze manier zonder stekker 

of contactpunten dwars door de huid. De huid 

blijft intact en het infectiegevaar is bezworen. 

Een Boeing in je borst 

Om het onderhoud zoveel mogelijk te beperken 

is in het kunsthart moderne vliegtuigtechniek 

toegepast. Lahpor: “Een Boeing 777 heeft tegenwoordig 

nog maar twee motoren die na iedere 

vlucht met een computer worden doorgemeten. 

Vroeger moesten ze voor onderhoud iedere vijfhonderd 

vlieguren worden losgehaald van het 

toestel. De nieuwe motoren hoeven tien jaar 

niet van de vleugels en ze controleren zichzelf. 

Dezelfde technologie zit in het kunsthart. 

De motor kan probleemloos twee tot drie jaar 

draaien en in een klein kastje aan de broekriem 

worden alle gegevens bijgehouden.” 

Bovendien hoeft het kunsthart niet te worden 

vervangen. Dit is zelfs onmogelijk, want het gaat 

muurvast zitten. Twee tot drie jaar is echter niet 

veel. Is het kunsthart dan wel zo’n uitkomst? 

Lahpor: “Vooral jongeren zullen we blijven 

transplanteren. Maar de meeste hartpatiënten 

zijn ouderen, mensen van rond de zeventig. 

Voor deze mensen is een levensverwachting van 

twee jaar extra iets heel anders. Twintig jaar 

geleden kregen mensen ouder dan 

vijfenzestig geen bypassoperatie 

meer. Nu is een patiënt die een 

>> Het ideaal blijft een menselijk hart 

bypass krijgt, gemiddeld al ouder dan zestig. 

Inmiddels heeft de overheid het leeftijdscriterium 

verboden en gaan we kunstharten en 

steunharten implanteren bij mensen ouder dan 

vijfenzestig.” 

overleven. Het kunsthart is geschikt voor patiënten 

bij wie beide hartkamers niet functioneren. 

Deze mensen rest geen andere keus meer, net 

als de mensen die de eerste harttransplantaties 

ondergingen. De mensen die nu een kunsthart 

krijgen, hebben een levensverwachting van nog 

Geen keus 

De plastics van het kunsthart zijn zo uitgekozen 

dat de kans op stolsels tot een minimum beperkt 

blijft. Bovendien worden deze materialen niet 

afgestoten door het lichaam. Patiënten met een 

kusthart hoeven dan ook geen medicijnen te 

gebruiken om afstoting te voorkomen. Dit kan 

in de toekomst een voordeel worden van het 

kunsthart. Lahpor: “Een grote groep transplantatiepatiënten 

overlijdt nu bijvoorbeeld aan 

tumoren. Deze tumoren kunnen ontstaan doordat 

het afweersysteem wordt onderdrukt met medicamenten 

om het hart niet af te stoten.” 

In de VS zijn inmiddels zes kunstharten geïmplanteerd. 

Begin maart leefde één patiënt al 

langer dan zes maanden en een ander al drie 

maanden met een kunsthart. De andere vier zijn 

overleden, een van hen na zes maanden. Lahpor: 

“De eerste kunsthartpatiënten zullen niet lang 

geen maand. Anders zouden we van de overheid 

ook geen toestemming krijgen. Deze patiënten 

hebben veel complexere problemen dan degenen 

bij wie we later dit soort operaties gaan doen. 

Het kunsthart is nog steeds in ontwikkeling en 

wij moeten nog veel leren. Een techniek wordt 

altijd eerst toegepast op de minst geschikte 

groep patiënten. Dat is niet alleen zo bij kunsthartimplantaties, 

dat geldt voor alle nieuwe 

therapieën in de geneeskunde.” 

Lahpor verwacht in maart de eerste Europese 

implantatie van het kunsthart in Bad Oeynhausen. 

Utrecht volgt deze zomer. Alle voorbereidingen 

zijn getroffen voor een nieuwe hightech stap in 

de geneeskunde: het kunsthart. Misschien worden 

in de verre toekomst baby’s ook rustig als hun 

moeder of vader ze tegen een borst met een 

kunsthart houdt, en vallen ze in slaap bij het 

geruis van een elektrohydraulische motor. 

>> 

Varkens met een kunsthart 

De Europese hartchirurgen begonnen hun 

training in de Verenigde Staten. Nu oefenen ze 

op varkens in het Utrechtse Gemeenschappelijk 

Dieren Laboratorium (GDL). Daar trainen ook de 

chirurgen uit andere Europese hartcentra waarmee 

het Hart Long Centrum Utrecht een overeenkomst 

heeft gesloten. Het GDL is uitgegroeid tot 

het Europese trainingscentrum voor het implanteren 

van zowel het steunhart (de Heart Mate) 

als het kunsthart. 


Klaplong door acupunctuur 



Een klaplong is een weinig bekende, maar levensgevaarlijke 

complicatie van acupunctuurbehandelingen op de borst of rug. 

Bij de spoedeisende hulp meldt zich een jonge 

vrouw. Ze heeft het benauwd, heeft pijn op haar 

borst en ze is erg moe. Onderzoek wijst uit dat 

ze aan beide zijden een klaplong heeft, maar 

een oorzaak – een ongeval bijvoorbeeld – is niet 

aan te wijzen. Terloops vertelt ze de arts, dat 

een homeopaat en acupuncturist haar behandelt 

voor chronische vermoeidheid en een lage 

bloeddruk. De dag tevoren nog op haar borst en 

rug. Al tijdens de behandeling kreeg ze een pijn, 

die ze nooit eerder voelde. De acupuncturist kon 

de pijn niet verklaren en zei haar nog even rustig 

af te wachten. Toen ze het later ook nog benauwd 

kreeg, is ze naar het ziekenhuis gegaan. 

“Je ziet zelden een patiënt met een onverklaarbare 

klaplong aan beide kanten”, vertelt IC-arts 

Dharmanand Ramnarain. “Zeker niet als de 

patiënt verder gezond lijkt. Dan ga je toch verder 

kijken.” Ramnarain onderzocht of de klaplong 

een complicatie van de acupunctuurbehandeling 

kon zijn. Hij verdiepte zich in de literatuur en 

nam contact op met acupuncturisten om meer 

over hun werkwijze te weten te komen. 

“Acupuncturisten drukken de huid vaak stevig in 

voor ze de naalden zetten. Dan dringen die 

naalden vrij diep door in het weefsel. Vervolgens 

blijven ze wel een halfuur op hun plaats zitten.” 

Luchtbel legt longen lam 

Als een acupuncturist met zo’n naald de longen 

aanprikt of het vlies van de longen, dan kan de 

long zich niet meer vacuüm zuigen. Het is geen 

gesloten systeem meer. Er komt lucht tussen de 

long en het omringende weefsel. Die lucht kan 

niet meer weg en de long kan zich daardoor 

niet meer ontvouwen. Ramnarain: “Dat zie je 

ook bij patiënten die een rib breken bij een 

ongeluk. Als die rib de long of het longvlies 

beschadigt, krijgen ze ook een klaplong. 

Wij voeren die lucht dan af met een drain (een 

rubberen slang), zodat de long zich weer kan 

ontvouwen.” 

Een klaplong door acupunctuur komt wel vaker 

voor. Een dubbelzijdige klaplong is echter in de 

wetenschappelijke literatuur nog maar zelden 

beschreven. “Toch komt dat meer voor dan 

wij denken”, vermoedt Ramnarain. “Veel 

gevallen worden niet gemeld, omdat 

>> De long kan zich niet meer ontvouwen 

de symptomen bijvoorbeeld niet 

worden herkend. Of de ‘luchtbel’ 

is zo klein dat de klaplong vanzelf 

overgaat. In beide gevallen 

gaat zo’n klaplong ongemerkt 

aan ons voorbij.” 

Lekke hartzak 

“Veel acupuncturisten zijn niet van 

deze gevaren op de hoogte. Ze hebben 

niet genoeg kennis van de anatomie 

om op de borst en rug te kunnen 

prikken”, stelt Ramnarain. “Anderzijds is 

het heel belangrijk dat ook spoedeisende 

hulp-artsen en huisartsen weet hebben van 

deze risico’s van acupunctuur.” Want hoewel 

acupunctuurnaalden wel vaker een klaplong 

veroorzaken, is dat risico bij maar weinig mensen 

bekend. Acupunctuur wordt bovendien 

steeds populairder, waardoor de kans op complicaties 

toeneemt. Een miljoen mensen in 

borstkas prikken blijft daardoor onduidelijk.” 

Nederland neemt jaarlijks zijn toevlucht tot een Niet alleen het aanprikken van de longen is 

of meer alternatieve behandelingen, waaronder gevaarlijk. Er zijn zelfs twee gevallen bekend 

acupunctuur. 

van patiënten die zijn gestorven door een 

Ramnarain: “De wetenschappelijke tijdschriften acupuncturistische doodsteek in het hart. 

publiceren steeds meer onderzoek naar de 

Zij hadden een zeldzame aangeboren opening in 

veiligheid van acupunctuur. In Noorwegen zijn het borstbeen. Tijdens de behandeling prikte de 

bijvoorbeeld vijfentwintig klaplongen door 

acupuncturist door die opening direct in hun 

acupunctuur gemeld. Enkele patiënten zijn daaraan 

zelfs overleden. Veel studies geven echter om de longen en het hart. Ze moeten die vitale 

hart. Ramnarain: “Er zitten niet voor niets ribben 

niet aan waar de naalden precies in het lichaam organen beschermen. Daar kun je niet zonder 

worden geprikt. Hoe vaak acupuncturisten op de risico een naald tussen zetten.” 




Doe-het-zelf-zorg voor patiënten 

Technologie brengt de 

ziekenhuiszorg bij 

de patiënt thuis 

Thuis voelt een patiënt zich minder 

ziek dan in een ziekenhuis. Daarvoor 

moet hij van zijn huis soms een miniziekenhuisje 

maken. Als hij zichzelf 

bijvoorbeeld via een infuus voorziet 

van het levenselixer dat bij zijn ziekte 

hoort. Thuiszorgtechnologie biedt de 

kennis, het netwerk en de apparatuur. 

>> 

Kennis verspreiden 

Zonder goede kennisoverdracht is complexe thuiszorg niet mogelijk. Het thuiszorgtechnologieteam 

heeft dan ook uitgebreid in scholingsprogramma’s geïnvesteerd. Het opleidingsinstituut van het UMC 

Utrecht geeft al zes jaar lang cursussen thuiszorgtechnologie aan wijkverpleegkundigen uit het hele 

land. In het ziekenhuis verzorgt het team klinische lessen en lessen voor de opleidingen oncologie en 

palliatieve zorg. Het team doceert ook aan medisch studenten en studenten van de huisartsenopleiding. 

Ook locatie WKZ begint gebruik te maken van de mogelijkheden in thuiszorgtechnologie. 

In 2001 heeft het team ongeveer veertig kinderen naar huis begeleid. 


Jezelf aan een infuus leggen ligt niet zo voor de 

hand. Maar als die zelfredzaamheid voorkomt dat 

je regelmatig naar het ziekenhuis moet, dan 

verdwijnen twijfels en huiveringen snel. Morfine, 

antibiotica, bloedproducten, voedingsstoffen en 

cytostatica (geneesmiddelen die bij chemotherapie 

horen), ze kunnen allemaal thuis worden toegediend. 

Spullen halen bij de apotheek om de 

hoek en aan de slag. En als de patiënt of zijn 

partner dat niet zelf kan of wil, dan belt hij de 

wijkverpleegkundige. 

Klinkt simpel, maar dat is het natuurlijk niet. 

Bij dergelijke thuiszorg zijn veel partijen betrokken: 

behandelaars in het ziekenhuis, huisartsen, 

wijkverpleegkundigen, apothekers, verzekeraars… 

Vanaf 1992 heeft het team thuiszorgtechnologie 

van het UMC Utrecht er jaren over 

gedaan om die partijen op een lijn te krijgen en 

de kennis van infuustechnologie op het gewenste 

peil te brengen. Kennisoverdracht óver de muren 

van het ziekenhuis heen, noemt verpleegkundig 

specialist Ton van Boxtel het. Hij is de coördinator 

van het team dat uit zes (parttime) verpleegkundigen 

bestaat. 

Altijd bereikbaar 

“Onze rol is vooral gericht op de voorbereiding”, 

vertelt hij. De patiënt en de eventuele partner 

krijgen in het ziekenhuis uitgebreide instructies, 

bijvoorbeeld over het inbrengen van een infuus. 

Ook de thuishulp die hen straks thuis begeleidt is 

bij die instructies aanwezig. Voor die ‘generale 

repetitie’ bereidt de apotheek van het UMC 

Utrecht de medicatie voor. Later kan de patiënt 

daarvoor bij de eigen apotheek terecht. Van 

Boxtel: “Als de patiënt weer thuis is, blijft het 

contact met de kliniek bestaan, ook al dragen we 

de zorg over aan de eerste lijn. Ons team is dag 

en nacht bereikbaar. Huisbezoeken doen we 

alleen als de huisarts of wijkverpleegkundige er 

echt niet uitkomt, en bloedtransfusies doen we 

altijd zelf.” 

Het kost wat organisatie-energie, maar de beloning 

voor de patiënt is groot: thuis voelt hij zich minder 

ziek. Niet alleen vanwege de vertrouwde omgeving, 

maar ook omdat hij niet hoeft te wachten 

op een dokter of verpleegkundige. Hij kan de 

medicatie zelf plannen en hoeft daar – als het 

zonder thuishulp kan – geen afspraken voor te 

maken. “En het voordeel voor het ziekenhuis is 

natuurlijk, dat het bedden oplevert waardoor de 

wachtlijsten kleiner worden”, zegt Van Boxtel. 

˘˘ 

>> 

Prikken met het hele gezin 

Om de drie weken moet de vierendertigjarige Boudewijn Lammers 

een paar uur aan een infuus. Hij heeft agammaglobulinemie. 

Zijn lichaam maakt zelf geen gammaglobulinen (antistoffen), dus 

moeten die van buitenaf worden ingebracht. Dat gebeurt al bijna 

twee jaar thuis en sinds begin vorig jaar komt daar geen wijkverpleegkundige 

meer aan te pas. Boudewijn haalt zijn spullen 

bij de apotheek en zijn echtgenote Jeanette prikt. Zoon Joppe 

en dochter Nienke staan er met hun neus bovenop. “Mag ik de pleister 

plakken?” 

In het begin hoefde het van Boudewijn niet zo: hij ging al zolang hij zich kon herinneren 

om de drie weken naar het ziekenhuis. Eerst naar het WKZ op de oude locatie, 

toen naar de Catharijnesingel en tot voor kort naar De Uithof. “Ik wilde het eigenlijk 

dáár laten en de medicatie gescheiden houden van mijn dagelijkse leven. Maar het 

werd onpraktisch. Eerst nam ik de twee oudste kinderen nog mee naar het ziekenhuis – 

Joppe vond het prachtig om op mijn infuusrek door de gangen te rijden – maar nu 

hebben we vier kinderen en dat is lastiger. Geen kinderopvang in het UMC Utrecht, 

oppas zoeken… Je was er toch elke keer een halve dag aan kwijt. Nu zou ik niet meer 

anders willen.” 

Het is tijd voor de driewekelijkse bijvulbeurt. Op de keukentafel in zijn huis in 

Mijdrecht pakt Boudewijn de gereedschapskist uit. Plastic infuushangertjes, infuusbuisjes, 

naalden, flesjes fysiologisch water. Uit de koelkast pakt hij drie flesjes gevriesdroogde 

afweerstoffen. ‘Immunoglobuline intraveneus’ staat er op het etiket. “Dit witte poeder 

los ik op in steriel water”, legt hij uit. “Na ongeveer twee uur zit de inhoud van 

deze drie flesjes in mijn bloed.” Hij hangt de oplossingen aan het infuusrek op wieltjes 

en Jeanette legt een steriele, absorberende doek op tafel. Onder het toeziend oog 

van Joppe en Nienke prikt ze hun vader in de rechterarm. “Kijk, bloed!” zegt Joppe 

opgetogen. “Gelukkig komt het niet op de tafel hè?” 

Niet eng 

Eng vinden ze het niet, en hun moeder heeft er vanaf het begin ook weinig moeite 

mee gehad. Ze heeft ooit anderhalf jaar een verpleegkundige opleiding gevolgd en in 

een verpleegtehuis gewerkt. “Een infuus aanleggen moest ik nog leren, maar injecteren 

was niet nieuw voor mij. Ik wilde het ook heel graag thuis doen en heb nog nooit 

mis geprikt. Dat scheelt.” Als ze niet tegen naalden en bloed had gekund, dan was de 

wijkverpleegkundige het blijven doen. Boudewijn weet dat sommige mensen ook 

leren om zichzelf te prikken en een infuus in te brengen, maar daar had hij geen trek in. 

Wat merkt hij, op de infusieavond na, van zijn aandoening? Niet zo gek veel, vindt 

Boudewijn: “Ik ben wel iets vatbaarder voor verkoudheid en griepjes, maar verder 

merkt niemand er wat van. Op mijn werk – ik ben autoverkoper – weet de helft van 

mijn collega’s het ook niet. Het nog ‘normalere’ leven dat ik nu leid, was zonder het 

initiatief en de inzet van het team thuiszorgtechnologie niet mogelijk geweest. 


˘˘ 

“Het enige nadeel is dat de concentratie van 

‘zwaardere’ patiënten in ons ziekenhuis zo groter 

wordt.” 

Vrij veel patiënten komen in aanmerking voor 

dergelijke zorg-in-huis. Mensen met kanker of 

hematologische aandoeningen, maar ook mensen 

met infectie-, immuun- of longziekten. “We willen 

voorkomen dat patiënten (opnieuw) moeten 

worden opgenomen”, zegt Van Boxtel. “Maar we 

kijken ook of een patiënt na een behandeling in 

het ziekenhuis toch weer naar huis kan. Of bieden 

aan oncologiepatiënten de mogelijkheid om thuis 

te sterven als ze dat willen. Want die behoefte is 

groot.” 

In alle gevallen moet de huisarts het eens zijn 

met de voorgestelde thuisbehandeling, want hij 

of zij draagt de verantwoordelijkheid voor de 

thuisbehandeling. De betrokken partijen in de 

eerstelijnszorg – huisarts, wijkverpleegkundige en 

de patiënt met eventuele partner – moeten goed 

weten waar ze aan beginnen. Daarvoor zijn 

inmiddels vijftienhonderd protocollenboeken in 

omloop bij de Nederlandse thuiszorgcentra en 

huisartsen. 

Gebruiksaanwijzing 

Dit thuiszorgconcept wordt niet alleen in de regio 

Utrecht toegepast. “Die teksten zijn zo opgesteld 

dat ook een niet-medicus de protocollen als 

handleiding kan gebruiken”, licht Van Boxtel toe. 

De patiënt krijgt een kopie van de gebruiksaanwijzing 

die voor zijn medicatie nodig is. 

Loopt de zorg buiten de UMC-muren eenmaal op 

rolletjes, dan concentreert het thuiszorgtechnologieteam 

zich op zijn tweede taak. 

“We hebben een expertfunctie in infuustechnologie 

die hier in de kliniek wordt gebruikt en 

we willen hier ook nieuwe technologieën 

integreren. In de toekomst willen we een infuusteam 

samenstellen, waar ook (huis)artsen en 

co-assistenten aan gekoppeld zijn”, aldus Van 

Boxtel. “Binnen de kliniek kunnen we nieuwe 

technologieën toepassen en daar onderzoek aan 

koppelen. Later profiteert de patiënt thuis daar 

weer van.” 

kort nieuws 

Een simpel maar veelzeggend armgebaar 

Wasknijpers, stalen meetlatten of potten en pannen zijn niet meer nodig 

om het herstel van de arm-handfunctie te meten van patiënten met een 

beroerte. Dat herstel is eenvoudig in kaart te brengen met een nieuwe 

test die door de revalidatieartsen Esther van Reenen en Anne Visser-Meily 

is ontwikkeld. De gangbare testen waren zo uitgebreid, dat geen dokter 

ze gebruikte. “Herstel van de armen handfunctie na een beroerte is veelal 

beperkt en goed voorspelbaar”, stelt Visser-Meily, “maar bijkomende 

problemen als spasmen, een dikke hand of pijn kunnen dat herstel negatief 

beïnvloeden. Om daar wat aan te doen, zijn we begonnen met een multidisciplinair 

handenspreekuur.” 

Voor dat spreekuur ging Visser-Meily samen met Van Reenen op zoek naar 

een eenvoudig instrument om snel de handfunctie te bepalen. “Bijna alle 

arm-handtesten registreren de beperkingen. Wij zochten juist naar een 

test die de ernst van de stoornis in kaart brengt. De bestaande Fugl-Meyer 

test kost veel tijd en vereist veel neurologische kennis. Onze Utrechtse 

arm-handtest is eenvoudig en snel af te nemen en levert vrijwel dezelfde 

informatie op.” 

De arts kan de arm-handfunctie van een patiënt registreren op een schaal 

van een tot acht. Bij een kan een patiënt helemaal niets met zijn arm, bij 

acht kan hij zijn hand bijna normaal gebruiken. De functieverbetering is 

ingedeeld in stappen, van ongecontroleerd alle armen handspieren 

tegelijk bewegen, via een vuist maken en een pen pakken, tot een normaal 

te gebruiken maar wat onhandige hand. Zo is met de test het herstel 


precies te volgen en alle behandelaars kunnen de test toepassen. 

Bovendien is de test een goed hulpmiddel voor onderzoek, zoals bijvoorbeeld 

een onderzoek naar het effect van een spalk die elektrische prikkels 

geeft aan de armspieren. 

De Utrechtse arm-handtest wordt al door veel revalidatieartsen gebruikt. 

“We willen de test nu ook in het ziekenhuis introduceren”, zegt 

Visser-Meily. “In het revalidatiecentrum zie je mensen niet in het acute 

stadium. In het ziekenhuis wel. We gaan nu onderzoeken of de test ook 

dan bruikbaar is.” 


Geamputeerde 

kinderen 


Gekleurde bladeren wervelen in een chaotisch patroon voor me uit. Een felle 

herfstwind, die uit een steeg komt aanwaaien, kiepert de bladeren in de gracht. 

Het kleurenpatroon wordt onmiddellijk door het water gefixeerd. Geen chaotisch 

gewoel meer, maar een rustige deining op het vaag stinkende water van de 

hoofdstad. 

Ik had weinig oog voor het schouwspel. Enkele herenhuizen verderop moest ik 

aanbellen. Ik was zenuwachtig. Hoe zou het zijn om als man te leven met een 

vrouwenhart? Het hart wordt vaak gezien als centrum van gevoelens. 

Veranderen die gevoelens, nadat je een ander hart hebt gekregen? Word je een 

ander mens? 

“Nee”, zei hij, “daar heb ik geen last van.” Voor hem was het vrouwenhart in zijn 

borstkas gewoon een holle spier. Hij dankte zijn leven aan die vrouwelijke, holle 

spier, maar daarmee was alles gezegd. De getransplanteerde spier deed wat zijn 

eigen spier voorheen ook deed. Bloed rondpompen. Hij had na de transplantatie 

geen vrouwelijke gevoelens of gedachten bespeurd, ook geen verandering van 

gedrag. 

Toch kende hij lotgenoten die er wél moeite mee hadden. Mensen die zich na 

een harttransplantatie niet meer dezelfde voelden, iets onbestemds bespeurden. 

Ze zaten een beetje vreemd en onwennig in hun eigen lichaam. Inbeelding, of 

was er meer aan de hand? 

Misschien heeft de functie van het orgaan er iets mee te maken. Een nieuw 

hoornvlies is minder essentieel voor het leven dan een nieuw hart. Misschien 

dat het hart daarom meer ingrijpt op de persoonlijkheid? Met het verschedelen 

van hersenen – breintransplantatie - kan het probleem in de toekomst écht op 

de spits worden gedreven. Want wat wordt naar wie getransplanteerd? Krijgt 

het lichaam een nieuw brein of ontvangt het brein een nieuw lichaam? 

Waar liggen de grenzen van de mens en zijn persoonlijkheid? 

Zonder dat ze het weet, heeft een Italiaans meisje enkele jaren geleden die 

discussie een nieuwe wending gegeven. De zestienjarige Marzia werd tijdens het 

fietsen doodgereden. Haar ouders waren ontroostbaar. Marzia was hun enige 

kind. Na haar dood hadden de ouders nauwelijks nog de moed om verder te 

leven. 

Ze schakelden een advocaat in die een schadevergoeding claimde. De advocaat 

had succes en peuterde via een uitspraak van de rechtbank in Milaan bijna 

230.000 euro los voor de geleden morele en materiële schade. Bovendien kregen 

de ouders van Marzia ook nog een kleine 70.000 euro smartengeld toegewezen 

vanwege de ‘biologische schade’ die ze hadden geleden. Er was sprake van ‘biologische 

schade’, omdat de ouders de dood van dochter Marzia ‘als een amputatie 

van hun eigen lichaam’ hadden ervaren. 

Kinderen zijn in Italië kennelijk een orgaan van hun ouders. Ze hebben nog 

geen eigen persoonlijkheid, maar zijn als bladeren nog met een onzichtbare 

draad aan de ouderlijke boom verbonden. Kinderen zijn de vingers, armen, 

harten van hun ouders. In hun kinderlijke aderen vloeit het ouderlijke bloed. 

De Italiaanse ouders ontvingen voor hun geamputeerde kind in totaal bijna 

300.000 euro. Dat is geen algemeen geaccepteerde marktprijs. Bij een Zaïrese 

kinderhandelaar kun je voor 2300 euro al een levend kind bestellen. Met de 

schadevergoeding voor hun doodgereden kind kunnen de Italiaanse ouders 130 

andere kinderen kopen. Soms is de dood meer waard dan het leven. 

Pieter Lomans 

commentaar opinie terzijde 


Wormgif 

tekst > Marianne Heselmans 


in de longen 

Bij astmapatiënten kruipen groepjes 

witte bloedlichaampjes met wormgif de 

longen binnen. Dat geeft problemen die 

je wilt voorkomen. Daarom onderzocht 

Laurien Ulfman minutieus hoe de witte 

bloedlichaampjes de longen binnendringen. 

Ze ontdekte enkele ‘zwakke 

plekken’, die een interessant doelwit 

vormen voor medicijnen tegen astma. 

>> De bestrijders van worminfecties in de darmen 

koloniseren nu de longen van astmapatiënten 

We voelen er niks van, maar continu stromen in 

razend tempo allerlei witte bloedlichaampjes 

door onze bloedvaten. Speurend naar signaalstoffen 

die de aanwezigheid van ziekteverwekkers 

verraden: gemene bacteriën, virussen, schimmels. 

Een van die witte bloedlichaampjes, de eosinofiele 

granulocyt, kortweg eo geheten, is gespecialiseerd 

in het doden van wormpjes. Wanneer hij 

stoffen op het spoor komt die zijn prooi verraden, 

kruipt hij via het bloedvat de darm in om daar 

over de wormpjes zijn wormgif uit te stoten. 

Heel functioneel dus. 

Wormen vind je echter vooral in gebieden met 

een slechte hygiëne. In het hygiënische Westen 

komen bijna geen worminfecties meer voor. 

Misschien hebben de eo’s zich daarom omgevormd 

tot kolonisten van de longen van astmapatiënten. 

Dat is jammer, want het is volstrekt 

onfunctioneel en zelfs erg vervelend. 

“Veel mensen weten niet dat bij astma de longen 

ook ontstoken raken”, zegt onderzoeker Laurien 

Ulfman in haar kamer op de afdeling Longziekten 

van het UMC Utrecht. “Astma begint met 

immuunreacties tegen ongevaarlijke stoffen uit 

het milieu, bijvoorbeeld huisstofmijten, kattenstof 

of pollen. De stoffen die daardoor in de longen 


Astmatische long zoekt inbraakbeveiliging 

tegen witte bloedcellen 

worden aangemaakt, zoals histamine en cytokines, 

leiden allereerst tot samentrekking van de 

luchtwegen. Dat veroorzaakt de bekende 

benauwdheid en het piepen. Maar er reizen ook 

witte bloedlichaampjes, waaronder de eo’s, massaal 

naar het longweefsel waar ze een ontsteking 

veroorzaken. Er zijn sterke aanwijzingen dat de 

eo’s met hun wormgif beschadigingen veroorzaken 

aan het epitheel, de cellen die de barrière 

vormen tussen de buitenlucht en het longweefsel.” 

Rollen en platmaken 

Bij astma-patiënten treedt minimaal een verdubbeling 

op van het aantal eosinofiele granulocyten. 

Bovendien zijn deze eo’s actiever door 

een immuunstof die astmapatiënten aanmaken. 

Ulfman onderzocht hoe de eo’s de longen binnendringen, 

een onderzoek waarop ze begin dit jaar 

promoveerde. Precieze ontrafeling van dit proces 

kan leiden tot betere medicijnen voor astmapatiënten. 

Artsen schrijven nu vaak twee typen 

medicijnen voor: medicijnen die samentrekking 

van de luchtwegen tegengaan en corticosteroïden 

om de cytokine-aanmaak te blokkeren. 

Corticosteroïden remmen de ontsteking maar 

zijn niet erg specifiek, waardoor ze allerlei bijwerkingen 

kunnen hebben. Bovendien is niet 

bekend of ze de ontsteking helemaal stoppen. 

Mogelijk gaat de beschadiging aan de longen 

gewoon door. Het is dus beter als je de ontsteking 

kunt voorkomen, bijvoorbeeld door stoffen 

te blokkeren die ervoor zorgen dat de eo’s de 

longen binnendringen. 

“Ik heb gekeken naar de stoffen die zijn betrokken 

bij het binden van de eo’s aan de endotheelcellen, 

de cellen van de bloedvatwand”, vertelt 

Ulfman. “Omdat bloed continu stroomt moeten 

deze witte bloedcellen eerst worden afgeremd, 

voor ze zich kunnen hechten. Dat gebeurt niet 

zomaar. Eerst moeten activatorstoffen ervoor 

zorgen dat op de wand van het bloedvat bepaalde 

suikerstructuren (selectines) en cellulaire 

adhesie moleculen gaan zitten. Cellulaire adhesie 

moleculen zijn grote eiwitten, een soort grijpers. 

Daarnaast moeten de witte bloedcellen op hun 

wanden ook weer hechtstoffen hebben, waarmee 

ze zich kunnen vastklemmen 

aan die 

suikerstructuren en 

grijpertjes op de vaatwand. 

Voordat ze elkaar 

vastgrijpen, rolt zo’n wit 

bloedlichaampje eerst over 

de wand. Daarna hecht het 

zich vast. Vervolgens wordt het 

witte bloedlichaampje platter en 

kruipt het tussen de cellen van de bloedwand 

door naar de signaalstoffen die de aanwezigheid 

van de ziekteverwekker verraden. 

Sommigen menen dat ze dóór de endotheelcellen 

kruipen, maar dat lijkt me sterk. In ieder 

geval is zoiets heel moeilijk onder de microscoop 

te zien.” 

Botsen en stuiteren 

Ulfman vond dat alfa 4-integrine, een belangrijke 

hechtstof op eo’s, altijd een beetje actief is. 

Ongeactiveerde eo’s zetten zich aan een geactiveerde, 

met selectines bedekte bloedvatwand 

niet vast, maar tasten al botsend en stuiterend 

de wand af. Geactiveerde eo’s met volledig 

actieve alfa 4-integrine hechten zich wél vast. 

Een blokkade van de hechtstof alfa 4-integrine 

en een selectine met antilichamen voorkwam in 

de proefopzet dat geactiveerde eo’s aan de 

endotheelcellen konden hechten. Althans, als de 

onderzoeker eo’s gebruikte van gezonde proefpersonen. 

Het rollen en hechten van eo’s van 

astmapatiënten kon met de antilichamen niet 

helemaal worden geblokkeerd. Er moest dus nóg 

een mechanisme zijn waarmee eo’s de longen 

van astmapatiënten kunnen binnendringen. 

Dat bleek de clustering van eo’s aan de cellen 

van de vaatwand te zijn. Er bindt een eo, daarachter 

bindt er nog eentje, waarna een groepje 

ontstaat. Het bijzondere is, dat daar bloedplaatjes 

bij betrokken zijn die de eo’s bij elkaar lijken te 

houden. Zodra de hechtstof op de bloedplaatjes 

wordt geblokkeerd, treedt clustering niet meer 

op. “Eo’s van astmapatiënten hebben dus een 

extra mechanisme voor het hechten”, concludeert 

Ulfman in haar proefschrift, “namelijk het 

gebruik van bloedplaatjes.” 

Een kruipende 

eosinofiele granulocyt 

Groepsvorming 

“Nou ja”, relativeert ze, “de conclusie moet 

eigenlijk zijn dat dit in een proefopstelling zo is. 

Ik isoleerde bloed van donoren, en liet dit 

stromen tegen endotheelcellen die op een glasplaatje 

vastzaten. Zo heb ik de proeven gedaan: 

je voegt een stof toe, en kijkt op de monitor wat 

de eo’s doen bij toevoeging van een bepaalde 

stof. Stromen ze door, gaan ze over de endotheelcellen 

rollen, hechten ze er aan en veranderen 

ze van vorm? Maar je weet natuurlijk niet of ze 

hetzelfde gedrag vertonen in het lichaam. 

Misschien worden de eo’s wel extra geactiveerd 

wanneer je bloed uit het lichaam haalt. Ik ben er 

echter van overtuigd dat die bloedplaatjes een 

rol spelen bij astmapatiënten.” 

Inmiddels is de farmaceutische industrie bezig 

met een medicijn dat de hechtstof alfa 4-integrine 

op eo’s blokkeert. Ulfman: “Zoiets kun je 

gewoon op internet vinden. Onder het kopje 

‘producten in ontwikkeling’ staat ook ‘antagonisten 

voor alfa 4-integrine’. Meer weten we 

niet van de farmaceutische industrie. Als ze echter 

met deze medicijnen verder willen, moeten ze 

naar de ziekenhuizen voor klinische testen. 

In die fase zouden we kunnen gaan samenwerken. 

Mogelijk blijkt dan ook dat je, behalve 

een antagonist tegen alfa 4-integrine, ook een 

antagonist nodig hebt die de clustervorming van 

eo’s aan de bloedvatwanden tegengaat. Het 

blijft echter lastig specifieke medicijnen te vinden 

tegen astma. De immuunreactie is zo enorm 

gecompliceerd, er zijn zoveel signaalstoffen en 

hechtstoffen bij betrokken. Als je de ene blokkeert, 

neemt een ander het misschien weer over.” 




Een heldere therapie tegen 

Nieuwe gedragstherapie is goed medicijn voor agressieve kinderen 

Scheldend en schoppend, liegend en 

stelend. Niemand ziet zijn kind graag 

zo de pubertijd ingaan. Om dergelijke 

‘disruptieve gedragsstoornissen’ de 

baas te worden, moeten zowel 

kinderen als ouders meewerken. 

In Utrecht werd een nieuwe 

behandelingsmethode getest, waarbij 

de ‘sociale probleemoplossing’ van het 

kind en de ouderlijke opvoedingsvaardigheden 

centraal staan. 


schoppen en schelden 

Opstandige en agressieve kinderen zijn een 

crime voor hun ouders, hun leeftijdgenoten en 

uiteindelijk voor zichzelf. Worden ze niet goed 

geholpen, dan zijn ze na verloop van tijd een 

verschrikking voor nog veel meer mensen. 

Om hen in de buurt van normaal kindergedrag 

te krijgen, is alleen therapie voor het kind 

meestal niet voldoende. Ook de opvoeders 

moeten veranderen. 

Psycholoog en pedagoog Nicolle van de Wiel 

onderwierp een nieuwe methode aan een uitgebreide 

test. Dit Coping Power Programma 

behandelt ouders en kinderen tegelijk, maar 

wel apart van elkaar. De resultaten waren positief. 

Na negen maanden behandeling nam het 

agressieve gedrag af en die daling zette in het 

halfjaar daarna verder door. 

Aan Van de Wiels promotieonderzoek deden 

zevenenzeventig kinderen van acht tot dertien 

jaar en hun ouders mee. De kinderen hadden 

twee soorten ontwrichtende, ‘disruptieve 

gedragsstoornissen’. Variant één is de oppositioneel 

opstandige gedragsstoornis. Van de 

Wiel: “Die kinderen zijn net dwarse, opstandige 

kleuters met ouders die doodop raken.” 

De tweede, de antisociale gedragsstoornis, is 

een zwaardere variant daarvan. Van de Wiel: 

“Kinderen met die stoornis 

kinderen drieëntwintig keer bij elkaar in groepjes 

van vier. Hun ouders komen om de week 

samen, in totaal vijftien keer. Ouders en kroost 

krijgen hun trainingen steeds van dezelfde 

therapeut. 

Ongeveer de helft van de kinderen volgde 

negen maanden lang het Utrecht Coping Power 

Programma. Ter vergelijking volgde de andere 

helft – de controlegroep dus – ingeburgerde 

therapieën zoals individuele, gezins- of speltherapie. 

Van de Wiels promotor Walter 

Matthys, kinderen jeugdpsychiater: “Voor het 

onderzoek zou het nog beter zijn om die andere 

helft negen maanden lang op een wachtlijst te 

zetten, maar dat is ethisch niet verantwoord. 

Je kunt die ouders en hun kinderen niet zo 

lang zonder hulp laten zitten.” 

Steun en erkenning 

Agressieve kinderen vechten fysiek met hun 

leeftijdsgenoten en verbaal met hun ouders. 

Van de Wiel: “Die ouders zijn meestal echt ‘op’, 

ze hebben al van alles geprobeerd. Of ze kijken 

bezorgd naar de toekomst. Een vader zei dat hij 

zijn zoon van tien nu nog wel aankon, maar wat 

als hij straks puber is?” Ze weet dat het Coping 

Power Programma een grote inspanning van de 

bedenk de antwoorden die je zou kunnen 

krijgen en probeer ze uit in je eigen omgeving. 

Een sterke kant van deze therapie is volgens 

Matthys en Van de Wiel, dat je ouders en kinderen 

van tevoren kunt vertellen wat de therapie 

inhoudt, hoeveel maanden deze zal duren en 

wat er van hen verwacht wordt. Het belangrijkste 

doel is dat de ouders de opvoedingsvaardigheden 

onder de knie krijgen en die thuis 

consequent toepassen. ‘Consequent’ is het 

toverwoord. Belonen, negeren, straffen, belangstelling 

tonen … op het juiste moment en in de 

juiste dosering. 

Minder agressief 

Wat zijn de resultaten van het Utrecht Coping 

Power Programma? “In beide groepen werd het 

opstandige gedrag minder en verbeterde het 

sociale gedrag”, zegt Matthys. Maar er was ook 

een belangrijk verschil tussen de groepen. 

Het disruptieve gedrag nam bij de Coping 

Power-kinderen méér af dan bij de kinderen die 

een conventionele behandeling hadden ondergaan. 

Bovendien bleek de nieuwe methode 

goedkoper. 

Een half jaar na beëindiging van de therapie 

onderzocht Van de Wiel nog een keer alle 

zijn niet alleen lastig en 

doodvermoeiend, maar kunnen 

>> Die kinderen zijn net dwarse, opstandige kleuters met ouders die doodop raken 

ook liegen, stelen en slaan. Kinderen met 

disruptieve gedragsstoornissen hebben er vaak 

nog iets anders bij, bijvoorbeeld ADHD, een 

aandachtstekortstoornis met hyperactiviteit. 

Daarvoor kunnen ze medicijnen slikken, maar 

dat was geen obstakel voor mijn onderzoek.” 

Opvoedingsvaardigheden 

Het Coping Power Programma komt uit de 

Verenigde Staten. Van de Wiel heeft het vertaald 

en aangepast aan de Nederlandse situatie. 

Vaders en moeders krijgen een training in 

opvoedingsvaardigheden en hun kinderen 

worden getraind in ‘sociale probleemoplossing’. 

Het Utrecht Coping Power Programma duurt 

negen maanden. In die periode komen de 

ouders vraagt, maar daar staat tegenover dat ze 

ook steun en erkenning bij elkaar kunnen vinden. 

“Bovendien gaan enkele bijeenkomsten voor de 

ouders specifiek over henzelf en hún stress.” 

Van de Wiel vindt dat ook de kinderen gemotiveerd 

waren. “Ze bleven komen en meewerken. 

Het beloningssysteem dat de therapeuten 

gebruikten werkte blijkbaar goed. Tijdens de 

sessies kregen kinderen complimentjes als ze hun 

huiswerkopdrachten hadden gedaan, 

ze konden punten sparen voor kleine cadeaus, 

enzovoorts.” Zo’n huiswerkopdracht is bijvoorbeeld: 

je ziet een groepje spelende kinderen op 

het schoolplein en je wilt meedoen. Hoe doe je 

dat? Vraag je het, en aan wie, of ga je gewoon 

meedoen? Schrijf alle mogelijke manieren op, 

kinderen en hun ouders. Op een enkeling na 

hadden de Coping Power-kinderen in dat half 

jaar geen vervolgtherapie gehad. De meeste 

kinderen uit de controlegroep wél. Van de Wiel: 

“Bij alle kinderen bleef het disruptieve gedrag 

dalen, maar de verschillen tussen de groepen 

verdwenen. Dat kwam waarschijnlijk doordat 

de controlegroep verder werd behandeld.” 

Bovendien komen de kinderen in beide groepen 

na de behandeling meer in de buurt van gedrag 

dat op hun leeftijd als normaal wordt beschouwd. 

In de Coping Power-groep geldt dat voor méér 

kinderen dan in de controlegroep. Reden genoeg, 

menen de onderzoekers, om het Coping Power 

Programma een verdere poliklinische toekomst 

te geven. 


S T E L L I N G 

Wie slim is, gebruikt 

zijn brein maar half 

tekst > Joost van der Gevel | foto > Eut van Berkum 

De opvatting dat mensen 

slechts een klein deel van 

hun hersenen gebruiken, 

wordt elk jaar weer 

gelogenstraft op het 

Human Brain Mapping 

congres 

Promovendi leveren bij hun proefschriften 

vaak een aantal stellingen. Psycholoog 

Martijn Jansma licht een van zijn stellingen toe. 

“ 

Met functionele MRI (Magnetic Resonance 

Imaging) is precies in beeld te brengen waar in 

de hersenen een taak wordt uitgevoerd. Je ziet 

een fraaie doorsnede van het hoofd met leuke 

kleurtjes. Van allerlei lagere functies, zoals het 

bewegen van je vingers of het zien, is op die 

MRI-beelden exact aan te geven waar de informatie 

binnenkomt. Bij het zien is dat bijvoorbeeld 

achter in het hoofd. Door deze ‘cartografie’ 

wordt het begrip van de hersenen echter 

niet veel groter. Welk gebiedje actief wordt als 

iemand een taak doet, is in wezen helemaal 

geen interessante vraag. Anderzijds maakt de 

overdaad aan hersencartografie die jaarlijks op 

het Human Brain Mapping congres wordt 

gepresenteerd, wel duidelijk dat álle gebieden 

in de hersenen wel ergens door geactiveerd 

worden. 

Toch is de opvatting wijdverbreid dat de mens 

zijn hersenen niet effectief gebruikt. Waardoor 

dit idee is ontstaan, weet ik niet. Misschien 

doordat er mensen zijn, die door een ziekte 

heel weinig hersenen hebben en toch normaal 

functioneren. Dat zou dan kennelijk betekenen 

dat mensen met een normale hoeveelheid 

hersenen deze niet goed gebruiken. 

Niet alle delen van de hersenen zijn constant 

actief. Maar het is de vraag of we meer kunnen 

doen met ons brein als alle hersendelen tegelijk 

actief zouden zijn. Vergelijk het met een 

verkeerslicht. Dat wordt niet effectief gebruikt, 

omdat er altijd maar één lamp brandt. We kunnen 

het efficiënter gebruiken door zowel rood, 

groen als oranje tegelijk te laten branden, 

maar dat lijkt me geen goed idee. Met de hersenen 

is dat net zo. Je hebt meer hersenen 

nodig dan je tegelijkertijd actief kunt maken. 

Ik heb een promotieonderzoek gedaan naar de 

activering van de hersenen bij patiënten met 

schizofrenie. Ik testte de hypothese dat de 

hersenen van deze patiënten minder actief zijn 

bij een geheugentaak. Tegen de verwachting in 

waren ze juist actiever. Ze werden pas minder 

actief als de patiënten meer moeite hadden met 

een taak en gingen gokken. Ook bleek dat 

wanneer deze patiënten een taak hadden geoefend, 

de hersenactiviteit minder daalde dan bij 

gezonde mensen. De dynamiek van activiteit is 

belangrijker dan de activiteit zelf. Die dynamiek 

is bij schizofreniepatiënten verminderd. 

Intelligentiekern 

De hersenen zijn natuurlijk een ongelofelijk 

gecompliceerd en goed georganiseerd orgaan. 

Toch kan de mens eigenlijk maar heel weinig 

informatie verwerken. Gemiddeld onthouden 

wij niet meer dan zeven dingen tegelijk en dat 

ook nog voor een hele korte tijd. Sommige 

mensen kunnen maar vijf dingen onthouden, 

anderen maar liefst negen. Maar dat is nog 

steeds niet veel en heeft waarschijnlijk weinig 

invloed op je intelligentie. Veel belangrijker is 

wat je onthoudt. Onthoud je de vijf goede, de 

vijf die je nodig hebt, of die vijf die er niet toe 

doen. Als je dus negen dingen kunt onthouden, 

maakt dat je niet slimmer zolang dat de negen 

verkeerde zijn. 

Hoe informatie in de hersenen is georganiseerd, 

is waarschijnlijk belangrijker voor een goede 

werking. Waar let je op? Wat onthoud je en 

hoe doe je dat? Dat is de kern van intelligentie. 

Intelligentie is niet gerelateerd aan de hoeveelheid 

hersenen of hoe actief ze zijn, maar wordt 

bepaald door de organisatie van de informatie. 

Welk hersengebiedje actief wordt is dus niet 

interessant, maar de afgeleide vragen wel. 

Zijn bepaalde gebieden met meerdere dingen 

bezig? Waardoor gaat het mis? Krijg je interferentie? 

Zijn gebieden onafhankelijk van 

elkaar actief, zonder problemen? Dan wordt het 

interessanter. Voor een antwoord daarop is 

” 

functionele MRI gelukkig ook goed te gebruiken.

Scan 2, april 2002 - UMC Utrecht

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?