26.02.2013 Views

IsiZulu - Treatment Action Campaign

IsiZulu - Treatment Action Campaign

IsiZulu - Treatment Action Campaign

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

Magazine of the <strong>Treatment</strong> <strong>Action</strong> <strong>Campaign</strong><br />

treatment<br />

September 2011<br />

I-TB ingelashwa!<br />

Iminyaka emine yokulwa ne-TB: U-Xoliswa<br />

Harmans uxoxa indaba yakhe emangalisayo<br />

I-TB yambuliwe: Incwadi okulula<br />

ukuyiqonda ngesayensi ye-TB<br />

Umbuzo wokuvalelwa ngenxa<br />

yesifo: Inqubomgomo entsha<br />

kungenzeka ishintshe yonke into


Umhleli: Marcus Low<br />

Umhleli Wezithombe: Andrea Zeelie<br />

Umhleli Wekhophi: Cathy Goudie<br />

Abafake isandla: Nathan Geffen, Mary-Jane<br />

Matsolo, Catherine Tomlinson, Agnieszka Wlodarski,<br />

Elizabeth Mills, Claire Wingfield, Elizabeth Vale,<br />

Luckyboy Nkhondwane<br />

Isithombe sekhava: Chelsea Maclachlan<br />

Izithombe: Chelsea Maclachlan, Adam Malapa, Jose<br />

Cendon, Bruno De Kock, Gawain Kripke, Mariella<br />

Furrer, Elizabeth Mills, Travel Aficionado, Elizabeth<br />

Vale, Luckyboy Mkhondwane ne-Bookslive.co.za.<br />

Umfanekiso osekhasini le-13 ngu-Brice Reignier.<br />

Umfanekiso osekhasini lama-27 ngu-Sizwe Nguqe.<br />

Sibonga u-Xoliswa Harmans ngokukhethekile<br />

mgokuxoxa indaba yakhe, ku- Claire Wingfield<br />

we-<strong>Treatment</strong> <strong>Action</strong> Group, ku-Alex Müller, Nathan<br />

Geffen no-Kay Kim bonke abafake isandla ku-<br />

TBOnline.info.<br />

Ukuhambisa: Market Insertion Bureau<br />

Ukuhlelwa kwebhuku: Designs4development, www.<br />

d4d.co.za<br />

Ukuphrinta: CTP Book Printers<br />

Ukuhumusha: Bohle Conference and Language<br />

Services<br />

I-TAC izinikele ekuhlinzekeni abantu abane-HIV,<br />

imindeni yabo kanye nabanikezeli bokunakekela<br />

ulwazi olungenaphutha ngemithi esindisa impilo<br />

kanye nokwelashwa. I-TAC kanye nabaholi<br />

bayo bazimele abekho embonini eyenza imithi<br />

yezokwelapha kanjalo nezimboni zemithi yemvelo<br />

kanye nehlukile futhi ayinatshisekelo yemali kuzo.<br />

Leli hlelo le-Equal <strong>Treatment</strong> lixhaswe ngezimali yi-<br />

Global Fund to Fight AIDS, Tuberculosis and Malaria,<br />

kanye ne-Oxfam Australia.<br />

Leli phephabhuku liyatholakala futhi ngesiTsonga,<br />

isiXhosa nesiNgisi.<br />

Ungakhiphela la mahlelo e-Equal <strong>Treatment</strong> kanye<br />

nawangaphambilini kuleli kheli: www.tac.org.za/<br />

community/equaltreatment/<br />

Equal <strong>Treatment</strong> is<br />

published by the <strong>Treatment</strong><br />

<strong>Action</strong> <strong>Campaign</strong>.<br />

Ikheli Leposi: PO Box 2069, Cape Town 8001<br />

Ikheli Lendawo: Westminster House, 122 Longmarket<br />

Street, 3rd Floor, Cape Town 8000<br />

Ucingo: 0861 END HIV<br />

Ifeksi: +27 21 422 1720<br />

Iwebhusayithi: www.tac.org.za<br />

Amahhovisi Esifunda e-TAC<br />

Khayelitsha District: 021 364 5489<br />

Ekurhuleni District: 011 873 4130<br />

Lusikisiki District: 039 253 1951<br />

Pietermaritzburg District: 033 394 0845<br />

Gert Sibande District: 017 811 5085<br />

Mopani District: 015 307 3381<br />

2<br />

Okuqukethwe<br />

amakhasi 2–5<br />

amakhasi 6–15<br />

amakhasi 16–28<br />

Ihlelo 40 – Septhemba 2011<br />

isiZulu<br />

Indaba ka-Xoliswa nomlando we-TB<br />

UXoliswa Harmans wazabalaza ne-TB<br />

iminyaka emine. Indaba yakhe emangazayo<br />

siyilandela ngomlando omfishane wokuthi<br />

lesi sifo sesiyicekele phansi kangakanani<br />

imiphakathi amakhulukhulu eminyaka kanye<br />

nenqubekela phambili ehamba kancane<br />

esesiyenzile ekulweni naso.<br />

Isayensi ye-TB<br />

Isayensi ye-TB akufanele ukuthi yethuse.<br />

Encwadini yethu okulula ukuyiqonda<br />

ye-sayensi ye-TB sembula yonke<br />

into kusukela ekumelaneni nemithi<br />

ukuya kumenenjayithisi ye-TB. Futhi,<br />

ungaphuthelwa yiphosta yethu yemithi<br />

ye-TB kanye nemiphumela yayo emibi, noma<br />

uhambo lukaMandla noSipho esikhaleni<br />

esisekhasini 13.<br />

Ukuvalelwa ngenxa yesifo, okusha<br />

okuvelile kanye nohlelo lwe-SACTWU<br />

Ukuhlukaniswa ngempoqo kweziguli ze-DR-<br />

TB kwenza izihloko eziphambili eminyakeni<br />

embalwa eyedlule. I-Equal <strong>Treatment</strong><br />

iphenya inqubomgomo yokunakekela entsha<br />

esisatshalaliswe nakwezinye izindawo<br />

enikeza ezinye izixazululo. Emva kwalokho<br />

sikunika ulwazi olusha ngokuhlolwa kwe-TB<br />

okusha okuthokozisayo futhi sibheke<br />

phambili emithini ye-TB yesikhathi esizayo.<br />

Siye sathola futhi ngalokho enye inyunyana<br />

yezohwebo ekwenzayo ukusiza abasebenzi<br />

ukuthi bahlale bephilile. Ekugcineni,<br />

ekhasini 28 sikulethela izindaba zakamuva<br />

zamagatsha e-TAC. Thola ukuthi amalungu<br />

e-TAC ayifundisa kanjani intsha esencane<br />

nge-HIV nezifo ezithathelwana ngocansi<br />

ama-STI.


Isithombe yi-bookslive.co.za<br />

Umhlaba we-TB udinga intukuthelo<br />

nobushoshovu<br />

“Isifo sinqotshiwe.”<br />

La mazwi ashiwo ngonyaka ka-1962 ngumsebenzi we-<br />

International Union Against TB. Babenephutha. Kodwa<br />

Inyunyana yayinethemba elikhulu ngenxa yokuthi imithi elwa<br />

ne-TB ngempumelelo yayitholakele. Isifo esibulalayo esase<br />

sibulele abantu emhlabeni wonke iminyaka eyizinkulungwane<br />

eziyishumi, i-TB yayisilapheka. EYurophu naseNyakatho<br />

Melika, ukufa nge-TB kwehla ngokumangalisayo.<br />

Kamuva esiganyini sekhulunyaka, cishe isigidi nohhafu<br />

sabantu sabulawa yi-TB unyaka ngamunye. ENingizimu Afrika,<br />

inamba yokufa nge-TB eyarekhodwa yaphindwa kathathu<br />

phakathi kuka-1997 no-2005. Isifo sisekude kabi nokuthi<br />

sinqotshwe. Pho kungani izinto zahamba kabi? Kunzima<br />

ukwazi ngokuqinisekileyo, kodwa nazi ezinye zezimpendulo<br />

ezinokuba khona:<br />

Okokuqala, umzamo owafakwa ekuqedeni i-TB emazweni<br />

acebile awuzange ukopishwe emazweni ampofu. Okwesibili,<br />

i-TB yaphinde yabuya nobhubhane lwe-AIDS. Okwesithathu,<br />

amadolobhakazi amakhulu emazweni asathuthuka<br />

anamadolobhana ayizindlwana lapho abantu abangondlekile<br />

bephila ezimeni ezimbi, nezinabantu abaningi ngokweqile.<br />

Lokhu kuvumela ukuthi i-TB iphile kahle. Okwesine, izinhlelo<br />

zezempilo emazweni ampofu awakwazi ukumelana nezinamba<br />

ezinkulu zezimo ze-TB.<br />

Ngaphezu kwalokhu, eshumini leminyaka eledlule umhlaba<br />

ubone ukukhula kwe-TB engazweli emithini (DR-TB). Manje<br />

abantu abaningi abaxilongwe ngesifo kungaba singelashwa<br />

kuphela emva kokwelashwa ngemithi kwesikhathi eside<br />

ngokweqile nokunzima, noma abakwazi ukwelapheka nhlobo.<br />

Yini okudinga ukwenziwa ukuze<br />

kunqotshwe i-TB?<br />

1. Sidinga imithi engcono<br />

Akukaze kube nokuvunywa kwekilasi lemithi emisha ye-TB<br />

emashumini eminyaka. Kodwa manje sekunenqubekela<br />

phambili. Umuthi omusha othokozisayo kakhulu i-TMC207,<br />

owenziwa inkampani eyenza imithi i-Tibotec. Izinhlolo<br />

zokwelashwa ezincane zikhombisa ukuthi welapha iziguli<br />

ze-TB ezingazweli emithini eminingi ngokushesha futhi<br />

ubukeka unemiphumela emibi kakhulu embalwa. Kodwa<br />

eminyakeni eyisikhombisa emva kokutholakala kwe-TMC207<br />

kusengekacaci ukuthi izogunyazelwa nini ukusebenza.<br />

I-TB akusiso isifo esinenzuzo, imboni eyenza imithi ihamba<br />

kancane kakhulu emithini ye-TB.<br />

Umbiko womhleli<br />

Enye inkinga enkulu ukuthi imithi ye-DR-TB iyabiza kakhulu<br />

futhi empeleni aseyabiza kakhulu eshumini leminyaka<br />

eledlule.<br />

2. Sidinga ukuxilongwa okungcono<br />

Kaningi kungathatha amasonto ayisithupha ukuxilonga<br />

i-TB futhi ngisho kajana ukuxilonga i-DR-TB. Manje<br />

kunokuxilongwa okusha kwe-TB, umshini i-GeneXpert,<br />

oxilonga i-TB ngokungenaphutha emahoreni amabili. Kusiza<br />

futhi ukukhomba iziguli ezingazweli emuthini. INingizimu<br />

Afrika ithenge le mishini eminingana, kodwa kudingeka<br />

ukuthi sibe nowodwa kuyona yonke imitholampilo ye-TB<br />

enogesi. Kodwa-ke, ukuhlola nge-GeneXpert ngakunye kubiza<br />

ngaphezu kuka-R100. Kudingeka ukuthi sifake ingcindezi<br />

kumakhi, u-Cepheid, ukuthi ehlise inani lentengo.<br />

3. Sidinga ukuthi uhlelo lwethu lwezempilo lusebenze<br />

kangcono<br />

Imitholampilo ye-TB idinga ukunikezelwa kwemithi<br />

okuthembekile. Ukunikezela okuthembekile kuholela<br />

ekumelaneni nomuthi. Imitholampilo kufanele futhi ukuthi<br />

ibe nokulawulwa kwesifo okufanele. Abantu akufanele ukuthi<br />

bathole i-TB uma beya emtholampilo! Futhi, abasebenzi<br />

bezempilo kufanele balandelele umkhondo wabantu<br />

abaxhumana nabantu abane-TB bese ubacela ukuthi<br />

bahlungelwe i-TB.<br />

4. Ukuvinjelwa kwe-TB<br />

Ukwelashwa ngezidambisigciwane kunciphisa ingozi ye-TB.<br />

Kunobufakazi obukhulayo, abukapheleli, ukuthi uma ufaka<br />

umuntu one-HIV ekwelashweni, umphakathi uyasizakala<br />

ngezinga eliphansana lezimo ze-TB ezintsha.<br />

5. Umhlaba we-TB udinga ukushukunyiswa<br />

Ingqungquthela yomhlaba elandelayo ye-TB izobanjelwa,<br />

futhi eFransi. Ngaphandle kweKapa, lapho eyake yabanjelwa<br />

khona eminyakeni eminingana eyadlula kudala, ayikabanjelwa<br />

ezindaweni ezinobunzima be-TB obuphezulu. Ngamanye<br />

amazwi, kwenzeka kude namakhaya eziguli ezine-TB<br />

nakodokotela be-TB abanolwazi kakhulu kanye nonesi.<br />

Ubushoshovu obuguquguqukayo babo bobabili iziguli<br />

kanye nabasebenzi bezempilo esibabonile ekuphenduleni<br />

ezidingweni ze-HIV okufanele ithunyelwe emhlabeni we-TB.<br />

Uma kufanele sithole imithi engcono, izinhlelo zokuxilonga<br />

kanye nezempilo ze-TB, sidinga umzabalazo omkhudlwana<br />

kanye nentukuthelo enkudlwana!<br />

nguNathan Geffen, usikhwama we-TAC kanye nomhleli we-<br />

TBOnline.info<br />

1


I-TB NGALESO<br />

SIKHATHI NAMANJE<br />

UMZABALAZO<br />

WAMI<br />

WEMINYAKA<br />

EMINE<br />

2<br />

Iminyaka emine u-Xoliswa<br />

Harmans wazabalaza<br />

nesifo sofuba i-TB kanye<br />

ne-TB engazweli emithini<br />

ye-TB . Uxoxela u-Mary-<br />

Jane Matsolo indaba yakhe<br />

emangazayo.<br />

Isithombe ngu-Chelsea Maclachlan.


Emva kwemizamo eminingi ehlulekile, ngagcina<br />

ngihlangene no-Xolisa Harmans endlini encane<br />

yokuhlanganela emahhovisi e-Médecins Sans Frontières<br />

eKhayelitsha. Uma umbona okukuqala ubungeke<br />

uqagele ukuthi lo muntu wesifazane ozikhulumelayo<br />

oneminyaka engama-37 uke waba nomzabalazo omude<br />

kangaka wokuba ne-TB engazweli emithini eminingi<br />

(MDR-TB).<br />

Wazalelwa e-Queenstown futhi uyilungu lesonto loFakazi<br />

BakaJehova, manje usehlala ku-Site C, eKhayelitsha.<br />

Evaleleke kuleliya hhovisi elincane u-Xoliswa<br />

uyangilandisa ngale minyaka emine yomzabalazo<br />

akawubekezelela ne-MDR-TB kanye ne-XDR-TB<br />

(i-TB emelana nomuthi kakhulu). Akusiso isithombe<br />

esiqhakazile.<br />

UXoliswa waxilongwa okokuqala i-TB ngonyaka ka-2006<br />

lapho eqala ukuba nezimpawu ezifana nokuncipha<br />

emzimbeni, ukukhwehlela, kanye nokujuluka ebusuku.<br />

Esimeni sakhe i-TB kwakuyisifo esibona intuba njengoba<br />

wayene-HIV futhi. Izinyanga eziyisithupha u-Xoliswa<br />

waphuza imithi yakhe ye-TB, kodwa ezinyangeni<br />

ezintathu ngemuva kokuba eyiqedile wayesalokhu<br />

engakaphili. Ihlombe lakhe langakwesokunxele<br />

lalivuvukele futhi kwakunesigaxa ekhwapheni lakhe.<br />

Wayesalokhu encipha emzimbeni.<br />

Lapho u-Xoliswa ephindela eyokwenza okunye<br />

ukuhlolwa kwe-TB imiphumela yabuya ingenayo i-TB.<br />

Umndeni wakhe wanquma ukumthatha umphindisele<br />

e-Queenstown lapho ababezokwazi ukumnakekela<br />

khona. Ngesikhathi ese-Queenstowwn u-Xoliswa<br />

walaliswa esibhedlela e-Frere ukuze odokotela bamhlinze<br />

isigaxa esisekhwapheni lakhe, okwashiya imbobo<br />

enkulu. ngaleso sikhathi, ihlombe lakhe laliqhubeka<br />

nokuvuvukala.<br />

Emva kokuhlinzwa u-Xoliswa kwakudingeka ukuthi<br />

athole imbangela yokuvuvukala kwakhe. Wabuyela<br />

eKapa wayeseya eSibhedlela i-Groote Schuur lapho<br />

akaphinde waxilongwa khona i-TB futhi. Kwakudingeka<br />

okunye ukwelashwa izinyanga eziyisithupha, kodwa<br />

manje ohlotsheni lwemithi yakhe kwabandakanywa<br />

izinyanga ezimbili zokujovwa nge-stretomycin zonke<br />

izinsuku. U-Xoliswa wachaza le mijovo njengezinto<br />

ezibuhlungu kakhulu ake zizwa. Zazishiya amagquma<br />

ezinqeni zakhe okwakufanele ukuthi azihlikihle.<br />

Imiphumela yokuhlolwa kukaXoliswa yabuya ikhombisa<br />

ukuthi wayengazweli ku-rifafour naku-streptomycin.<br />

Lokhu kwakusho ukuthi manje wayesene-MDR-TB.<br />

Welashwa nge-kanamycin, umjovo zonke izinsuku<br />

izinyanga eziyisithupha.<br />

“Ingxaki yaqala ngonyaka ka-2008, ngomhla ka-15<br />

Okthoba. Asobe ngalukhohlwa lolo suku!” kusho<br />

u-Xoliswa lapho ecabanga izehlakalo ezenzeka.<br />

“Ngangiyojova nge-kanamycin yami eyinjwayelo<br />

emtholmpilo i-Nolungile. Lapho ngifika, usista ophethe<br />

wangitshela ukuthi mangilinde ngaphandle kwamasango<br />

omtholampilo ngilinde i-ambulensi, ngaphandle<br />

kwananoma iyiphi incazelo ngalokho okwakwenzeka<br />

kimi nokuthi i-ambulensi yayingiyisaphi. Kwachazwa<br />

ngokuhamba kwesikhathi ... lapho ngifika e- Brooklyn<br />

Chest Hospital … ukuthi ngangine- XDR-TB. U-Dkt<br />

Swedu, owayesebenza ngalelo langa, wathi kimi, ‘Mama,<br />

sekukuwe-ke manje. Ukuthi ufuna ukuphila noma cha,<br />

kuncike kuwe konke.”<br />

“Ngesikhathi [ngangisesibhedlela] abangane bami<br />

bangishiya kwathi nesoka enganginalo ngaleso<br />

sikhathi nalo langijikela langishiya. Kwakungumama<br />

wami kuphela [namanye] amalungu omndeni eza<br />

ukuzongibona. Kwakunzima kakhulu emndenini wami<br />

ukwamukela isimo sami manje, ngoba kwakufanele<br />

ngibashiye. Udadewethu wathuthela eKapa ukuze abe<br />

seduze nami angisize.<br />

“Ngahlala e-Brooklyn Chest Hospital ngazitshela<br />

ukuthi ngangizophuza imithi yami ngilwe nalesi sifo<br />

ngisho ngabe kwakunzima,” kuqhubeka uXoliswa.<br />

“... Eminye yemiphumela emibi yemithi kwakuyisifo<br />

sohudo esinamandla ngokweqile esaholela ekuncipheni<br />

komzimba, nokucanuzela kwenhliziyo okungabekezeleki,<br />

ukubala okumbalwa.”<br />

“Ngaphuma esibhedlela ngaqhubeka nemithi yami<br />

emtholampilo iNolungile futhi, kodwa kulokhu<br />

kwakufanele ukuthi ngicophelele kakhulu [uku] gqoka<br />

imaski evala umlomo namakhala ukuze ngingadluliseli<br />

i-TB kwabanye abantu noma ngiyithole kwabanye abantu.<br />

Lapho ngingena ngaphakathi etekisini ngabona ukuthi<br />

akukho mafasitela ayevuliwe, ngangizocela abagibeli<br />

ukuthi bavule okungenani<br />

ifasitela elilodwa kanti uma<br />

bala ngangizovele ngifake<br />

imaski yami. Ngangikhumbula<br />

amagama ka-Dkt Swendu<br />

angenza ngaqina. Lapho<br />

ngibuyela emtholampilo<br />

ngisho amalungu eqembu lami<br />

[lo]kusizana ayengesaba.<br />

“Ngomhla ka-20 Okthoba<br />

2010 ngaxilongwa kwathiwa<br />

ekugcineni angisenayo<br />

i-TB futhi ngakhishwa<br />

emtholampilo iNolungile.<br />

Ngangiyinqobile i-TB<br />

ekugcineni, emva<br />

kweminyaka yomzabalazo<br />

emine. Yhu! Kwakungakholakali. Kwakunesikhathi<br />

U-Xoliswa waxilongwa<br />

i-TB ngonyaka<br />

ka-2006 lapho<br />

eqala ukuba<br />

ezimpawu zesifo<br />

ezifana nokuncipha<br />

emzimbeni,<br />

ukukhwehlela kanye<br />

nokujuluka ebusuku.<br />

lapho engangicabanga khona ukuthi ngangifa kodwa<br />

ngokubekezela kwaba nomvuzo.”<br />

I-TB NGALESO<br />

SIKHATHI NAMANJE<br />

3


Qala lapha<br />

I-TB NGALESO<br />

SIKHATHI NAMANJE<br />

UMLANDO OMFISHANE WE-TB<br />

“Ngaletha ungcweti kwezesifuba<br />

lapha. Uthi kufanele ngingene<br />

esanathoriyamu, mhlawumbe izinyanga<br />

ezi-4. Kunesizungu esibi, kodwa-ke<br />

mhlawumbe kungcono kakhulu<br />

uma bengakwazi ukungelapha.”<br />

u-George Orwell, umbhali wamanoveli<br />

kanye nombhali wezepolitiki.<br />

U-Orwell wabulawa yi-TB ngo-1950.<br />

Wayengomunye weziguli zokuqala<br />

ukuzama i- streptomycin ne-PAS.<br />

4<br />

I-TB ngesikhathi esedlule sobumnyama<br />

Ubufakazi obudala<br />

be-TB i-hominid<br />

eyayisigamu sesigidi<br />

seminyaka ubudala<br />

esatholakala<br />

njengenkwali yamatshe<br />

eNtshonalanga<br />

ne-Turkey. Inezingozi<br />

ogebhezini lekhanda<br />

elikhombisa isifo se-TB.<br />

1944<br />

1943<br />

U-Albert Schatz,<br />

isitshudeni seziqu<br />

ze-PhD saseMelika,<br />

sehlukanisa<br />

i-streptomycin.<br />

U-Swede Jörgen Lehmann uthola<br />

i-para-aminosalicylic acid (PAS), manje<br />

esetshenziswa ekwelashweni kwe-TB engazweli<br />

emithini eminingi (MDR-TB).<br />

1952<br />

Umphumela wokulwa<br />

ne-TB we-isoniazid<br />

utholwe ngabacwaningi<br />

kubandakanya usosayensi<br />

waseJalimani u-Gerhard<br />

Domagk.<br />

Ukwenzeka kwe-TB kwakudadlana<br />

okwaqinisekiswa ukuhlaziywa<br />

kwezakhi zofuzo kuvela<br />

ezinsaleleni zeminyaka yobudala<br />

engu-18,000 we-bison eseyaphela<br />

eNyakatho Melika.<br />

1959<br />

Iqembu labacwaningo<br />

lase-Italy lenza umuthi<br />

omusha obizwa<br />

ngokuthi i-rifampicin<br />

(RIF).<br />

Ngeminyaka<br />

yo-1890<br />

Izithombe zitholakale ku-Wikimedia Commons. Isithombe se- GeneXpert ngu-Elizabeth Mills.<br />

Odokotela ababili<br />

baseJalimani, u-Franz<br />

Ziehl no-Friedrich<br />

Neelsen, benza indlela<br />

yokuxilonga i-TB ngaphansi<br />

kwemayikhroskophu.<br />

Indlela yabo, ibizwa<br />

ngokuthi i-acid-fast stain,<br />

isasetshenziswa ukuxilonga<br />

i-TB.<br />

Izimo eziqinisekisiwe ezindala<br />

kakhulu ze-TB kubantu<br />

zatholakala ezinsaleleni zohlaka<br />

lwamathambo omama nosana<br />

lwakhe endaweni eyayicwilile<br />

ngaphambi komlando kwa-<br />

Israyeli. Ithimba lezesayensi<br />

lakhipha i-DNA yabhaktheriya<br />

emathanjeni eyaqondana<br />

nezinsalela ze-DNA yesifo sofuba<br />

i-Mycobacterium.<br />

Ngeminyak -<br />

Ngeminyaka<br />

yo-1960<br />

Ngemuva kokuqhubeka<br />

kweminyaka engama-20<br />

eyandulela, iminyaka yo-1960<br />

ingumaka omkhulu ekulweni<br />

ne-TB. Abantu banethembe<br />

lokuthi isifo singanqotshwa.<br />

“Uma ukubaluleka kwesifo<br />

kubantu kukalwa ngenamba<br />

yokufa esikubangile,<br />

isifo sofuba-ke kufanele<br />

sithathwe njengesibaluleke<br />

kakhulu kunazo zonke lezo<br />

ezesatshwayo, ubhubhane,<br />

ikholera nezinye ezifana<br />

nazo. Oyedwa kubantu<br />

abayisikhombisa kubona bonke<br />

abantu ubulawa yisifo sofuba.”<br />

- Robert Koch<br />

I-TB kwakuyisifo<br />

esijwayelekile eGibhithe<br />

yakudala. I-DNA<br />

ye-TB yatholakala<br />

ohlakeni lwamathambo<br />

oluyiminyaka yobudala<br />

engu-5,400 futhi<br />

nasezidunjini ezigciniwe<br />

eGibhithe ezibhekelwa<br />

ukusuka ngeminyaka<br />

yawo-2050 BC.<br />

“Ukuba nganginesifo sofuba... lo<br />

mqondo, obewethusa ngaphambilini,<br />

awusaqhqhazelisi muntu ...<br />

sekuvele ama-antibhayothiki,<br />

isanathotiyamu yanyamalala;<br />

ngokucabanga komphakathi … isifo<br />

sesinqotshiwe.” – Umsebenzi ovela<br />

ku-International Union Against<br />

Tuberculosis, 1962. Njengoba<br />

ecashuniwe ngonyaka ka-1964<br />

ngu-Salman Waksman, ingxenye<br />

yethimba eyathola i-streptomycin.


Isifo sofuba (TB) beyaziwa ngamagama amaningi iminyaka ngeminyaka: idliso, i-phthisis,<br />

i-scrofula, isifo sika-Pott, Inkosi yezifo kanye nesifo esimhlophe (noma ubhubhane olumhlophe).<br />

“Izimpawu zesifo zikanje: kunemfiva<br />

engabonakali, ngokujwayelekile iqala uma<br />

sekuya emphethelweni osuku futhi iba ngcono<br />

ngokufika kosuku olusha; lokhu kuphelekezelwa<br />

ukukhwehlela kakhulu ekuqaleni nasekupheleni<br />

kobusuku, nokukhishwa kwesikhwehlela...Izwi<br />

kungenzeka lihhadlazele noma linswininize<br />

liye phezulu, ukuphefumula kunzima, izihlathi<br />

ziphaphathekile bese kuthi umzimba wonke.<br />

Amehlo anokubukeka okukhathele, kanti isiguli<br />

sikhathele ... Kwezinye izimo kunomsindo<br />

oswebezayo noma ogohhozayo esifubeni...”<br />

U-Caelius Aurelianus, udokotela waseRoma,<br />

echaza i-TB ekhulwininyaka lesi-5 AD.<br />

1882<br />

U-Robert Koch,<br />

udokotela<br />

waseJalimani,<br />

umemezela ukuthi<br />

isifo sofuba<br />

i-Mycobacterium<br />

iyimbangela<br />

ye-TB.<br />

Iminyaka<br />

yo-1990<br />

Lapho i-HIV isabalalela<br />

emhlabeni osathuthuka,<br />

abantu abaningi baba<br />

ne-TB. Ukucabanga okuhle<br />

kweminyaka yo-1960 into<br />

yesikhathi esidlulile njengoba<br />

i-TB iba yimbangela yokuqala<br />

yokufa phakathi kwabantu<br />

abane-HIV eNingizimu Afrika.<br />

1868<br />

Udokotela<br />

waseFransi<br />

u-Jean-Antoine<br />

Villemin ufakazela<br />

ukuthi i-TB<br />

iyathathelwana.<br />

1991 –<br />

500 BC<br />

U-Hippocrates,<br />

othathwa njengomuntu<br />

owasungula imithi<br />

yasentshonalanga,<br />

uchaza i-TB njengesifo<br />

esijwayeleke kakhulu<br />

sesikhathi sakhe.<br />

1699<br />

IRiphabhliki yase-Lucca<br />

(ingxenye yase-Italy) iphasisa<br />

umthetho obeka ngempoqo<br />

izindlela zokulawula isifo se-TB<br />

eziqinile. Ukuhlolwa kwemizimba<br />

emva kokufa kuyadingeka,<br />

ukuvumela ukuthi umoya omusha<br />

udlule kuthathwa njengomsebenzi, kanti<br />

iziguli ziyakhuthazwa ukuthi zingakhiphi<br />

izikhwehlela ngaphande kwasengilazini noma<br />

kuveseli. IRiphabhliki futhi igcizelela ukugezwa<br />

kwezinto zokusebenza kanye nezinto zokulala<br />

okusetshenziswa abantu abane-TB.<br />

Ama-Middle<br />

ages<br />

1992<br />

2008<br />

Kwenzwa izihloko<br />

Abacwaningi babika<br />

okutholakele okuhle<br />

ezihamba phambili ngomuthi omusha<br />

Kuqubuka i-MDR-<br />

TB e-New York<br />

City. Ukubheduka<br />

kususa izinhlansi<br />

zentshisekelo<br />

ocwaningweni<br />

lwe-TB.<br />

njengoba iziguli<br />

ze-DR-TB zibaleka<br />

kumawodi<br />

okuhlukaniswa<br />

ngempoqo<br />

ezibhedlela ze-TB<br />

eNingizimu Afrika.<br />

obizwa ngokuthi<br />

i-TMC207 yokwelapha<br />

i-MDR-TB. Eminye<br />

imithi emisha ye-TB<br />

kanye nokwakhiwa<br />

osekwenziwe ngcono<br />

kwemithi emidala<br />

nakho kusendleleni.<br />

Ukuqubuka kwamadolobhakazi ehambisana<br />

nezimo ezimbi zokuhlala kuholela<br />

ekukhuleni kwezifo eziphathelene ne-TB<br />

nokufa. Kula makhuluminyaka alandelayo,<br />

ukubuswa ngamanye amazwe kanye<br />

nokuqalwa kwezimboni nakho kwaba<br />

nesandla ekusabalaleni<br />

kwe-TB.<br />

2009<br />

2011<br />

1546<br />

Udokotela wase-Italy<br />

u-Girolamo Fracastoro<br />

waphawula ukuthi i-TB<br />

iyathathelwana. Umbhalo<br />

wakhe uphakamisa<br />

ukuthi ukuqonda ukuthi<br />

i-TB ibangwa ama-ejenti<br />

athathelwanayo<br />

amancane aphila<br />

emzimbeni.<br />

Ukuhlola okusha kwe-TB<br />

okubizwa nge-GeneXpert<br />

kungenisiwe eNigizimu<br />

Afrika, kwehlisa kakhulu<br />

isikhathi sokuhlolela<br />

i-TB.<br />

I-TB NGALESO<br />

SIKHATHI NAMANJE<br />

5


ISAYENSI YE-TB<br />

Bangaki abantu abane-TB?<br />

6<br />

Ukuvama<br />

Abantu<br />

baseNingizimu<br />

Afrika sebebonke<br />

49,004,031<br />

Abantu abane-HIV<br />

5,600,000<br />

Indiya IShayina<br />

Abaxilongwe<br />

ne-TB<br />

njengamanje<br />

490,000<br />

INingizimu Afrika inezehlakalo<br />

eziphezulu kunazo zonke ze-TB<br />

emhlabeni, emva kweNdiya<br />

neShayina.<br />

INingizimu<br />

Afrika<br />

MDR-TB<br />

9,070<br />

XDR-TB<br />

TB/HIV izifo ezihlangene<br />

TB 340,066 izimo ezintsha ze-TB 65,916 abelashwayo<br />

Isehlakalo Izinga Lokutheleleka<br />

Ukwelashwa<br />

kwe-TB<br />

Ukwelashwa<br />

Izindleko<br />

kwe-MDR-TBR181,600<br />

TB hospital<br />

R1,680<br />

594<br />

58%<br />

TB<br />

HIV+<br />

Umuntu ongelashiwe one-TB ephilayo ingasisabalalisa<br />

isifo cishe ukufika kubantu abayi-15 ngonyaka.<br />

Ukwelashwa<br />

TB<br />

1 1 2 3 4 5 6 7<br />

MDR-TB<br />

1 2 3 4 5 6 7<br />

8 9 10 11 12 13 14<br />

15 16 17 18 19 20 21<br />

22 23 24 25 26 27 28<br />

29 30 31 32 33 34 35<br />

36 37 38 39 40 41 42<br />

43 44 45 46 47 48 49<br />

50 51 52 53 54 55 56<br />

57 58 59 60 61 62 63<br />

Imithombo: World Health Organization.<br />

2010 Global Tuberculosis Control Report.<br />

World Health Organization. 2010<br />

Tuberculosis Country Profiles: South Africa.<br />

Izinsuku njengesiguli<br />

esisesibhedlela<br />

Ukuvakasha njengesiguli<br />

esigulela ngaphandle<br />

64 65 66 67 68 69 70<br />

71 72 73 74 75 76 77<br />

78 79 80 81 82 83 84<br />

85 86 87 88 89 90 91<br />

92 93 94 95<br />

1 2 3 4 5 6 7<br />

8 9 10 11 12 13 14<br />

15 16 17 18 19 20 21<br />

22 23 24


ISAYENSI<br />

YE-TB<br />

Yini i-TB?<br />

Akufani ne-HIV, isifo sofuba (TB) asibangwa igciwane.<br />

Asibhozomeli amaseli bese siwasebenzisa ukuzizalanisa<br />

ngendlela lelo gciwane elenza ngayo.<br />

I-TB ibangwa wuhlobo lwebhaktheriya. Amabhaktheriya<br />

mancane kakhulu impela izinto eziphilayo ezineseli<br />

eyodwa. Sithola izinhlobo ezahlukene eziningi<br />

zamabhaktheriya emhlabathini, ekudleni, emizimbeni<br />

yethu, kanye nanoma yikuphi nje emhlabeni. Amningi<br />

amabhaktheriya asizungezile kanti emizimbeni yethu<br />

akukho monakalo awenzayo kanti amanye asilungele<br />

ngisho ukusilungela.<br />

Ibhaktheriya elithize ngqo elibhekene nomsebenzi<br />

omkhulu kakhulu ku-TB yabantu libizwa ngokuthi<br />

i-Mycobacterium. Igama elithi mycobacterum (elisho<br />

ukuthi “fungus-bacteria”) lanikezwa ngoba la maseli<br />

uma esekhulile elabhorethri futhi uwahlola ngaphansi<br />

kwemakhroskophu abhekeka njenge-fangasi.<br />

Isifo sofuba i-mycobacterium sibulawa ngokushesha<br />

ukubekeka engozini yelanga eliyihlaba ngqo. Uma<br />

kuvikelekile ekushiseni kwelanga, kuhlala kuphila futhi<br />

kuthathelana ukufika emasontweni ayishumi<br />

(isibonelo ematheni omile). Ibhaktheriya<br />

lingamela izihlanzi ezinamandla kakhulu futhi<br />

kaningi lihlala lisesimeni salo sokulala. Lidinga<br />

i-oksijini ukuze liphile – ngakho-ke libizwa<br />

ngokuthi ibhaktheriya elidinga umoya (aerobic<br />

bacterium).<br />

Isifo sofuba i-mycobacterium sikhula kancane,<br />

siziphinda ngokuzalana njalo emahoreni<br />

angama-24 ukuya kuma-48. Kuncane kakhulu<br />

lokhu kubhaktheriya. Amanye amabhaktheriya<br />

angazalana njalo emizuzwini engama-20.<br />

Linomzimba omise kwensimbi cishe ubude<br />

obungamamilimitha angu-0.2, obungeze<br />

babonwa ngamehlo enyama – kuphela<br />

ngaphansi kwemakhroskophu. Umzimba<br />

weseli uzungezwe udonga lwamaseli aqine<br />

ngokungajwayelekile nokuyindida. Lolu donga<br />

lwamaseli lwenza ukuthi kube nzima kabi<br />

ukwelapha nokuxilonga i-TB.<br />

Ilungu le-TAC uSizwe<br />

Nguqe ugqoka imaski lapho<br />

evolontiya emtholampilo<br />

Ubuntu eKhayelitsha.<br />

Isithombe ngu-Chelsea<br />

Maclachlan.<br />

I-TB kaningi isabalala uma omunye umuntu<br />

ekhwehlela. Vala umlomo wakho kanye nekhala<br />

lapho ukhwehlela futhi ubuso bakho ububhekise<br />

eceleni uma kukhona umuntu okhwehlelayo<br />

eduze kwakho.<br />

ISAYENSI YE-TB<br />

7


ISAYENSI YE-TB<br />

8<br />

1<br />

Uma uhogela ibhaktheriya le-TB, asheshe adlule ngomlomo<br />

nekhala bese eya emaphashini. Aya kulokhu esikubiza ngokuthi<br />

i-bronchioli yokugcina kanye ne-alveoli yamaphaphu akho.<br />

• Ama-terminal bronchhioli izingxenye ezincane kakhulu zebronchi,<br />

izakhiwo ezihola umoya osuka emigudwini yomoya<br />

phezulu (ikhala, umlomo noqhoqhoqho) uya kumathishu<br />

amaphaphu akho.<br />

• Ama-alveoli yizingxenye zethishu yamaphaphu futhi<br />

kunezindawo lapho i-oksijini evela emoyeni idonswa<br />

khona idluliselwa egazini lakho futhi isiwe kwezinye izitho<br />

zomzimba eziwudingayo.<br />

Isigaba 1: Abavikeli be-<br />

Macrophage bahlasela i-TB<br />

Isigaba sokuqala senzeka esontweni<br />

lokuqala uhogele ibhaktheriya le-TB. Uma<br />

ibhaktheriya lifika ku-alveoli yamaphaphu<br />

akho, ligwinywa amaseli akhethekile ohlelo<br />

lokuvimbela amagciwane olubizwa ngokuthi<br />

ama-macrophage. La ma-macrophage<br />

avamise ukutholakala kuthishu ye-elveoli,<br />

umsebenzi wawo ukugwinya nokuyekisa<br />

Uma kunamabhaktheriya amaningi kakhulu<br />

e-TB, noma uma i-microphanage angaqinile<br />

ngokwanele ukumelana nayo, i-TB ingazalana<br />

ngaphakathi ku-microphage. Lokhu kuholela<br />

ekucekelweni phansi kwemicrophage kanye<br />

nesifo sokunye, ama-macrophage aseduze<br />

agwinya amabhaktheriya.<br />

2<br />

Izigaba ezine zokutheleleka<br />

Isigaba 2: I-TB ifike yakhe<br />

ephashini lakho<br />

Uma ama-macrophage engakwazi ukulawula<br />

i-TB, isifo sakho singena esigabeni sesibili<br />

emva cishe kwesonto, lapho amabhaktheriya<br />

ephindaphindeka ngokushesha okukhulu.<br />

Lesi sigaba sihlala kuze kube yisonto<br />

lesithathu emva kokutheleleka kokuqala.<br />

4<br />

3<br />

Isigaba 3: Izivimbeli mzimba ziyalwa<br />

Emva cishe kwesonto lesithathu,<br />

umzimba wakho uletha amaseli ezivikeli<br />

mzimba amaningi kanye nesifo sofuba<br />

i-Mycobacteriyamu kuvamise ukuyeka<br />

ukuphindaphindeka ngokushesha.<br />

Kulesi sigaba ama-macrophage kanye<br />

ne-TB ngokujwayelekilee kufinyelela<br />

kubhalansi futhi isifo siba ngaphansi<br />

kolawulo. Okungenani kubantu<br />

abayisishiyagalolunye kwabayishumi isifo<br />

siyama lapha futhi ayibi i-TB ephilayo.<br />

Ngisho ngabe isifo sakho silawulekile,<br />

enye i-TB ingaphila iminyaka<br />

ngaphakathi kwama-macrophage. La<br />

Isigaba 4: Isizinda sezempi se-TB<br />

Cishe esimeni esisodwa ezimeni<br />

ezingama-20 , iphaphu aliphili<br />

ngokufanele futhi i-TB iphinde<br />

ivuseleleke emva kwezinyanga eziyi-<br />

12 ukuya kwezingama-24 kulandela<br />

ukutheleleka kokuqala. Isifo sofuba<br />

i-Mycobacterium esiphinde yavuka<br />

izalana ngokushesha futhi yakha umgodi<br />

kuthishu yephaphu, lapho izivikeli<br />

mzimba zomzimba wakho zingeke<br />

zikwazi ukufinyelela kubhaktheriya.<br />

I-Bronchiole<br />

I-Alveoli<br />

ma-macrophage athelelekile avalelekile<br />

ephashini lakho lonke ngodonga<br />

lwama-macrophage aphilile. Kulesi<br />

sigaba awathelelani, ngenxa yokuthi<br />

ama-macrophage angeke angene<br />

emigudwini yomoya wakho futhi angeke<br />

ukhwehlele ukhiphele ngaphandle<br />

noma uphefumulele ngaphandle. Uma<br />

izivimbeli mzimba zakho ziqinile<br />

, iphaphu liyaphila kusale kuphela<br />

imbobo kanye nesibazi kuthishu.<br />

Lesi sibazi ngokuhamba kwesikhathi<br />

singabonwa ku-X-reyi futhi siwuphawu<br />

lokuthi uke watheleleka ngesifo sofuba<br />

i-Mycobacterium.<br />

Ukusuka lapha, i-TB isheshe isabalale<br />

futhi ihlasele umzimba wakho bese uba<br />

nezimpawu kanye nezimpawu zesifo<br />

se-TB ephilayo njengokukhwehlela.<br />

Kulesi sigaba, uthelelana kakhulu<br />

ngoba isikhwehlela sakho (amafinyila<br />

owakhwehlelayo esuka emphinjeni<br />

wakho) anamabhaktheriya e-TB<br />

aphilayo. Ukuphinde aphile futhi<br />

kungenzeka uma izivikeli mzimba<br />

zakho zibuthaka, isibonelo zenziwa<br />

ukutheleleka nge-HIV noma indlala.


Umzimba wakho uzilwela kanjani<br />

• Uma ngabe izivikeli mzimba zomzimba wakho ziqinile,<br />

ziyakwazi ukugcina amabhaktheriya futhi ukutheleleka<br />

akusabalaleli phambili. Lokhu kubizwa nge-TB elele noma<br />

i-TB ebalulekile engenazimpawu (izigaba 1 ukuya ku-3).<br />

• Uma izivikeli mzimba zakho zibuthaka, angeke zikwazi<br />

ukugcina amabhaktheriya e-TB, asheshe asabalale. Uba<br />

nezimpawu bese ugula. Lokhu kubizwa ngokuthi i-TB<br />

ephilayo noma i-TB ebalulekile eqhubekayo (izigaba 1<br />

ukuya ku-3, kodwa ngaphandle kokulawulwa kokugcina<br />

ngaphezu kwesigaba sesi-3 se-TB).<br />

• Uma izivikeli mzimba zakho ziqinile ekuqaleni futhi<br />

zikwazi ukugcina amabhaktheriya e-TB, kodwa<br />

ngokulandelayo ababuthaka ungabe usakwazi ukuwalawula,<br />

amabhaktheriya aqala angene esimeni sokulala kodwa<br />

aphinde avuseleleke futhi bese eqala ukusabalala kanzima<br />

(isigaba 4). Lokhu kubizwa nge-TB yesibili noma i-TB<br />

ephinde yavuselelwa. Ingavuswa futhi ukutheleleka okusha<br />

namabhaktheriya e-TB, okuholela ekuvuseleleni futhi<br />

ukutheleleka kokuqala.<br />

Yelashwa kanjani i-HIV ne-TB<br />

ndawonye<br />

Ukuba ne-HIV ngokushesha kwandisa ingozi yokuba ne-TB<br />

ephilayo. ENingizimu Afrika balinganiselwa kuma-58% abantu<br />

abane-TB ephilayo futhi bane-HIV. I-TB futhi ingumbulali<br />

wabantu abane-HIV ohamba phambili.<br />

Ukwelapha i-TB kanye ne-HIV kanye kanye ngezinye izikhathi<br />

kungaba nzima kakhulu. Njengoba ama-ARV esiza izivikeli<br />

mzimba ukuthi zisinde, izivikeli mzimba ziqala ukulwa ne-TB.<br />

Lokhu kubizwa ngokuthi i-IRIS ((Immune Reconstitution<br />

Inflammatory Syndrome). Kungenzeka ukuthi iziguli zizizwe<br />

zigula kakhulu impela futhi kuyingozi. Ngenhlanhla,<br />

ucwaningo eminyakeni yakamuva lukucacisile ukuthi<br />

kukusiphi isigaba lapho kufanele kunikezwe khona<br />

imithi ethize.<br />

• Uma unesibalo se-CD4 esingaphansi<br />

kwama-350 futhi uxilongwe<br />

i-TB, kufanele ukuthi ufakwe<br />

ekwelashweni kwe-TB ngokushesha.<br />

Kufanele uqale ukwelashwa i-HIV<br />

ngokushesha lapho kuphela isigaba<br />

esibi kakhulu se-TB – izinyanga<br />

ezimbili zokuqala –ziphelile.<br />

• Uma isibalo sakho se-CD4 siphansi<br />

kakhulu – isibonelo, ngaphansi kwama-50<br />

– kufanele ufakwe kukho kokubili ukwelashwa<br />

kwe-HIV kanye nokwe-TB ngokushesha.<br />

! Izimpawu zesifo se-TB<br />

I-Pulmonary TB (i-TB<br />

yamaphaphu)<br />

• Ukukhwehlela amasonto amabili<br />

noma ngaphezulu<br />

• Ukukhwehlela uketshezi oluqinile<br />

noma igazi<br />

• Uhlevane, imfiva kanye nokujuluka<br />

ebusuku<br />

• Ukuncipha komzimba kanye<br />

nokungathandi ukudla<br />

• Ubuhlungu besifuba kanye<br />

nobunzima bokuphefumula<br />

Hlolelwa i-TB<br />

I-Extra-pulmonary<br />

TB (i-TB eyenzeka<br />

ngaphandle<br />

kwamaphaphu)<br />

• Ubuhlungu noma ukuvuvukala<br />

kwesisu<br />

• Ubuhlungu noma igazi uma<br />

uchama<br />

• Imfiva, ukucanuzela kwenhliziyo<br />

• Ukuqaqamba nezinhlungu<br />

emgogodleni noma emajoyintini<br />

• Izinkinga zokuzala<br />

Uma uba nezimpawu ezingenhla kufanele ucele ukuhlolelwa i-TB<br />

emtholampilo. Uma une-HIV, usengozini enkulu ephezulu kakhulu yokuba<br />

ne-TB futhi kufanele uzame ukuthi uhlolwe ngokuvamile kangangokuba<br />

kungenzeka.<br />

Indlela enkulu yokuhlolelwa i-TB ukuthatha isikhwehlela (amathe akhwehlelwe<br />

evela emphinjeni) futhi uyihlolele namagciwane e-TB. Ukuhlolwa kuzobuya<br />

lokho okuthathiwe kungenayo noma kubuye kunayo.<br />

Ukuhlolwa okuthi unayo kusho ukuthi kunokutheleleka nge-TB emaphashini<br />

akho futhi kufanele uqale ukwelashwa ngokushesha.<br />

I-TB<br />

ingelapheka!<br />

I-TB ivamise ukudinga ukwelashwa<br />

izinyanga eziyisithupha. Kubalulekile<br />

ukuhlala uphuza imithi yakho izinyanga<br />

eziyisithupha ezigcwele, ngisho ngabe usuzizwa<br />

ungcono. Uma ushesha uyeka kungenzeka ugule<br />

noma ube nokungezweli emthini. Ngisho ngabe<br />

imiphumela emibi yokwelashelwa i-TB ingaba<br />

mibi, imiphumela yokungayiphuzi imithi<br />

kungenzeka ibe mibi ngokwedlulele. (Bheka<br />

ikhasi 12 ukuze uthole ulwazi oluthe<br />

xaxa ngokwelashwa kwe-TB).<br />

Ukuhlolwa okuthi awunayo kusho ukuthi kungenzeka ukuthi<br />

awunayo i-TB. Kodwa-ke, abantu abaningi abane-HIV<br />

bahlolwa bangabi nayo, yize besenayo i-TB ephilayo.<br />

Uma une-HIV futhi unezimpawu zesifo se-TB<br />

kodwa ekuhlolweni kwe-TB ungenayo,<br />

kunokunye ukuhlola okungenziwa<br />

umtholampilo wakho ukubona ukuthi<br />

ingabe unayo ngempela yini i-TB ephilayo.<br />

I-X-reyi yesifuba ingasiza ukukuxilonga.<br />

Futhi, ungenza nalokhu abakubiza<br />

ukuhlolwa kohlobo lwamabhaktheriya<br />

e-TB, kodwa kuthatha amasonto ambalwa<br />

ukuletha umphumela. (Bheka ikhasi 20-21<br />

ngokunye ukuhlolwa kwe-TB).<br />

Le athikili iguqulwe ngu-Marcus Low encwadini eshicilelwe ngu-<br />

Alex Muller kuwebhusayithi TBOnline.info.<br />

ISAYENSI YE-TB<br />

9


ISAYENSI YE-TB<br />

10<br />

I-TB ENGEZWELI EMITHINI<br />

Ezimeni eziningi kakhulu, uma uphuza imithi ye-TB izinyanga eziyisithupha<br />

ezigcwele njengoba kushiwo, i-TB izokwelapheka. Kodwa-ke, uma uphuza<br />

imithi njengoba kudingeka, uma umtholampilo uphelelwa yimithi, noma uyeka<br />

ukuyiphuza ngenxa yemiphumela emibi, i-TB emzimbeni wakho kungenzeka<br />

ukuthi ingezweli emthini futhi imithi kungenzeka ingasasebenzi. Uma lokhu<br />

kwenzeka, kuzofuneka uqale usebenzise imithi emisha nebiza kakhulu<br />

enemiphumela emibi engaphathani kahle nhlobo.<br />

Kaningi kuyenzeka ukuthi abantu batheleleke<br />

nge-TB esivele ingasezweli emithini. Ukwethulwa<br />

kwezindlela ezingcono zokuyixilonga i-TB kuzosho<br />

ukuthi angeke unikezwe ukwelashwa osuvele<br />

ungazweli kukho. Noma ngabe kwenzekani,<br />

ithemba kuphela onalo ukusebenzisana kakhulu<br />

nodokotela wakho futhi uphuze imithi yakho<br />

ngendlela eshiwo.<br />

Yini i-MDR-ne-XDR-TB?<br />

• Uma ungazweli kuyo yomibili imithi emibili<br />

elwa ne-TB yomugqa wokuqala enamandla<br />

kakhulu, i-isoniazid (INH) ne-rifampicin (RIF),<br />

une-TB engazweli emithini eminingi (MDR-TB)<br />

• Uma ungazweli kunanoma yimiphi imithi<br />

ekilasini le- fluoroquinolone (isibonelo<br />

i-ciprofloxacin noma i-moxifloxacin), kanye<br />

okungenani owodwa kwemithathu yemithi<br />

yomugqa wesibili ejovwayo (capreomycin,<br />

kanamycin, ne- amikacin), kusho ukuthi-ke<br />

une-TB engezweli ngokuphelele emithini (DR).<br />

Zombili izimo ze-TB engazweli emthini kungenzeka<br />

zibulale. Okwamanje, iziguli ze-XDR-TB<br />

ikakhulukazi zisengozini ephezulu kakhulu yokufa.<br />

Sidinga ukuthi sibe lokhu sikhankasela ukwenziwa<br />

kwemithi emisha yokwelapha lezi zimo. (Bheka<br />

ikhasi 22-24 ukuze uthole ulwazi oluthe xaxa<br />

ngemithi ye-TB emisha).<br />

Inkinga enkulu<br />

I-TB engazweli emthini iyinkinga enkulu<br />

kakhulu kunokuba kufanele ngenxa<br />

yokuphathwa okubi kwezinhlelo zokunakekelwa<br />

kwezempilo.<br />

Ngonyaka ka-2008 kwakulinganiselwa<br />

ezehlakalweni ezintsha ezingu-440,000<br />

ze-MDR-TB emhlabeni wonke jikelele, uma<br />

kuqhathaniswa no-511,000 ngonyaka ka-2007,<br />

ngokwe-World Health Organization. I-MDR-TB<br />

iphendulela ngaphansi kwama-5% ezehlakalo<br />

ze-TB emhlabeni jikelele. Cishe ama-5%<br />

okutheleleka nge-MDR-TB aqhubekela ku-<br />

XDR-TB. Kodwa-ke, kubalulekile ukwazi ukuthi<br />

ngenxa yokungabikwa kahle okubi kakhulu<br />

kwezehlakalo ze-MDR ne-XDR-TB, izinamba<br />

ezingenhla ngezokulinganisela nje kuphela.<br />

Eqinisweni, ngaphansi kwama-10% azo zonke<br />

izifo zixolongwa ngempela.<br />

Uhlelo Lwamazwe Omhlaba Jikelele lokuQeda<br />

i-TB luhlambekisela ukuthi phakathi kuka-201<br />

no-2015, izehlakalo eziyizigidi ezingu-1.3<br />

ze-MDR ne-XDR –TB zizodinga ukwelashwa<br />

emazweni angama-27 anesehlakalo esiphezulu<br />

kakhulu sokungazweli kwe-TB emthini,<br />

kubandakanya iNingizimu Afrika. Lokhu<br />

kwelashwa kuzoba nenani lentengo eliyizigidi<br />

gidi ezingu- US$16.2.<br />

Le athikili iguqulwe<br />

ngu-Marcus Low<br />

encwadini eshicilelwe<br />

ngu-Alex Muller<br />

no-Kay Kim<br />

kuwebhusayithi<br />

TBOnline.info.


Isithombe ngu-Chelsea Maclachlan.<br />

I-TB Yamaphaphu (Pulmonary TB)<br />

I-Pulmonary TB i-TB yamaphaphu.<br />

Iwuhlobo lwe-TB olujwayeleke kakhulu<br />

njengoba ukutheleleka kwenzeka uma<br />

uhogela ibhaktheriya iya ephashini.<br />

(Funda ngezimpawu ze-TB yamaphaphu<br />

ekhasini 9).<br />

I-Extrapulmonary TB (Izinhlobo<br />

zonke ze-TB)<br />

I-Extrapulmonary TB itemu eliyisambulela<br />

sazo zonke izinhlobo zesifo se-TB<br />

ezingenzeka ngaphandle kwamaphaphu.<br />

I-TB ingathelela cishe nanoma yisiphi<br />

isitho somzimba wakho, kodwa ezinye<br />

izitho njengama-lymph node kanye<br />

nohlelo lwemizwa olukhulu (ubuchopho<br />

nomgogodla) kutheleleka kakhulu<br />

ngokujwayelekile.<br />

I-TB ye-Lymph node<br />

Lolu uhlobo oluvamise kakhulu lwe-TB<br />

engaphandle kwasemaphashini. I-TB<br />

kaningi ithelela ama-lymph node entanyeni<br />

nangaphezu kwama-clavicle (amathambo<br />

amancane ngezansi kwamahlombe akho),<br />

abe esevuvukala bese kuthi isikhumba<br />

esiwazungezile sivuvukale. Nanoma<br />

yiyiphi i-lymph node emzimbeni wakho<br />

I-Pleural TB (I-TB Yolwelwesi oluphatha<br />

amaphaphu)<br />

I-pleura isikhumba esincane esiwulwelwesi<br />

olukekelezele amaphaphu bese luwehlukanisa<br />

odongeni lomgodi wesifuba. Lunezingqimba<br />

ezimbili; olulodwa lunamathele emaphashini<br />

kanti olunye odongeni lwesifuba. Kunesikhala<br />

esincane phakathi kwalezi zingqimba lapho<br />

amabhaktheriya e-TB angaqoqelana khona<br />

azalane. Ngenxa yalokhu, indawo iyavuvukala<br />

futhi uma uthelelekile uzoba nemfiva futhi ube<br />

I-TB yethambo noma yejoyinti<br />

I-TB ingathelela futhi amathambo noma<br />

amajoyinti. Lokhu kubanga ubuhlungu<br />

nokuvuvukala kwendawo ethintekile.<br />

Kaningi kakhulu abantu abacabangi<br />

ukuthi izimpawu zabo zibangwa yi-TB,<br />

kodwa ngengozi, noma okunye ukulimala.<br />

Ukuxilonga i-TB yethambo noma yejoyinti,<br />

abaqeqeshelwe ezempilo kufanele bathathe<br />

I-TB ohlelweni lwemizwa olukhulu<br />

nemenenjayithisi ye-TB<br />

Uhlelo lwakho lwemizwa olukhulu lwakhiwa<br />

ubuchopho kanye nomgogodla. i-TB ingathelela<br />

kokubili, futhi kaningi kakhulu lokhu kwenza<br />

imenenjayithisi ye-TB – isifo solwelwesi oluncane<br />

olwemboze ubuchopho. Izimpawu zincike ekutheni<br />

ubuchopho bakho bushaya ngakuphi. ngokuvamile<br />

abantu abanemenenjayithisi ye-TB balala<br />

kakhulu. Abezweli ngokujwayelekile, abakwazi<br />

ukunyakazisa izandla zabo noma izinyawo noma<br />

bahambe, futhi angeke bakwazi ukukhuluma noma<br />

ukugxilisa amehlo abo. Imenenjayithisi ye-TB<br />

iyingozi futhi kunzima ukuyelapha. Ukuyixilonga,<br />

abaqeqeshelwe ezempilo kufanele benze i-lumbar<br />

puncture. Lokhu kubandakanya ukufaka inalithi<br />

emgogodleni ukuze kufinyelelwe oketshezini<br />

olusemgogodleni, oluxhumene nobuchopho<br />

bakho, ukuthola ukuthi ingabe akhona yini<br />

amabhaktheriya kulolo ketshezi. Uketshezi lubizwa<br />

ngokuthi uketshezi lomgogodla olubalulekile<br />

(central spinal fluid, noma i-CSF).<br />

ingatheleleka. Kaningi ama-lymph node<br />

avuvukele abanga ezinye izinkinga ngenxa<br />

yobukhulu bawo. Ukuxilonga i-TB yamalymph<br />

node, umsebenzi wezempilo uthatha<br />

isampula le-node ethelelekile. Lokhu<br />

kusho ukuthi kufanele ahlabe i-lymph<br />

node ngesirinji bese ethatha amaseli<br />

ambalwa ukuze awahlole ngaphansi<br />

kwemakhroskophu.<br />

nobuhlungu lapho uphefumula. Lokhu kuvuvukala<br />

kwenza ukuthi i-pleura ikhiphe uketshezi, oluma<br />

phakathi kwezingqimba ezimbili. Lolu ketshezi<br />

lubizwa ngokuthi i-pleuura effusion (umgudu<br />

odlula uketshezi olubangwa ukuvuvukala lungene<br />

emzimbeni). Ukuxilonga i-pleura TB, umsebenzi<br />

wezempilo kufanele athathe isampula le-pleural<br />

effusion fluid ayoluhlolela i-TB. Lokhu kwenziwa<br />

ngokufaka inalithi idlule odongeni lwesifuba iye<br />

esikhaleni esiphakathi kwezingqimba ze-pleura<br />

nokuthatha uketshezi oluncane.<br />

i-X-reyi, futhi kaningi basebenzisa izindlela<br />

eziyindida kakhulu zama-X-reyi ezifana<br />

nama-CT scan (computer tomographic<br />

scans) noma ama-MRI (magnetic resonance<br />

imaging). Njengezinye izinhlobo ze-TB<br />

engaphandle kweyamaphaphu, isampula<br />

elincane lamabhaktheriya e-TB kufanele<br />

akhishwe ethanjeni noma ejoyintini<br />

kusetshenziswa inalithi.<br />

ISAYENSI YE-TB<br />

11


ISAYENSI YE-TB<br />

12<br />

Yazi imithi yakho ye-TB<br />

Imithi ye-TB<br />

Imithi ye-TB Izakhiwo ezikhona Imiphumela emibi<br />

Rifampicin<br />

(R)<br />

Imithi ye-MDR-TB<br />

150 mg R0.58 R1.29<br />

450 mg R1.05<br />

600 mg R0.89<br />

R (60 mg)/ H (60 mg) [paed] R0.99<br />

R (300 mg)/ H (150 mg) R0.71 R1.01<br />

R (150 mg)/ H (75 mg) R0.41<br />

R (150 mg)/ E (275 mg)/ H (75 mg)/ Z (400 mg) R0.47 R0.73<br />

Isoniazid (H) 100mg R0.08<br />

300 mg R0.49 R0.66<br />

Ethambutol<br />

(E)<br />

Pyrazinamide<br />

(P)<br />

Streptomycin<br />

(S)<br />

100mg R0.37<br />

400mg R0.44<br />

Ukucanuzela kwenhliziyo, ukuhlanza, ubuhlungu besisu, nezimpawu<br />

ezifana nezeflu. I-Rifampicin kungenzeka yenze umbala Kokukhishwa<br />

umzimba (izinyembezi umjuluko, isidoda kanye nomchamo) owolintshi<br />

noma obomvu. I-Hepatitis ingumphumela omubi ongajwayelekile.<br />

Imfiva, ukuqubuka, i-peripheral neuropathy, i-neurotoxicity (ukulimala<br />

kwethishu yemizwa) kanye ne-hepatoxicity (ukulimala kwesibindi).<br />

Imiphumela emibi engajwayelekile ibandakanya ukugula ngengqondo,<br />

ijondisi kanye nokugoqana komzimba.<br />

Ukucanuzela kwenhliziyo, ikhanda elibuhlungu, isiyezi kanye<br />

nomonakalo ekuboneni.<br />

Ukucanuzela kwenhliziyo, ukuhlanza, ubuhlungu emajoyintini nejondisi.<br />

S (1 gm/3ml) R8.10 Ukulahlekelwa ukuzwa, ukulimala kwezinso, isiyezi, kuxhumanisa izinto<br />

okonakele, ukuqubuka, imfiva, izifo zeyisti kanye nenkwethu yomlomo.<br />

Iziguli ezingazweli ku-rifampicin ne-isoniazid zinesifo sofuba sokungazweli emithini eminingi (MDR). Imithi ye-MDR-TB inemiphumela emibi<br />

kakhulu impela. Ukuphuza imithi ye-TB engenhla njengoba kushiwo kuzonciphisa amathuba okudinga imithi ye-MDR-TB ekhonjiswe ngenhla.<br />

Umuthi we-<br />

MDR-TB<br />

Kanamycin<br />

(Km)<br />

Amikacin<br />

(Am)<br />

Capreomycin<br />

(Cm)<br />

Moxifloxacin<br />

(Mfx)<br />

Levofloxacin<br />

(Lfx)<br />

Ofloxacin<br />

(Ofx)<br />

Ethionamide<br />

(Eto)<br />

Prothionamide<br />

(Pto)<br />

Cycloserine<br />

(Cs)<br />

Terizidone<br />

(Trd)<br />

Paraaminosalicylic<br />

acid (PAS)<br />

Clofazimine<br />

(Cfz)<br />

Umthamo ngeyunithi<br />

ngayinye<br />

1 gm / 3 ml ibhodlela<br />

R17.00<br />

Imiphumela emibi<br />

Amanani entengo engxenye ezimele ngokubomvu.<br />

Ingxenye kahulumeni ngokulwandle. Uma inani<br />

lentengo lingabaliwe, alitholakali engxenyeni.<br />

Umuthi njengephilisi, , umjovo noma iphakethe<br />

Ukonakala kwezinso, ukulahlekelwa ukuzwa, isiyezi, yonke imizwa (ukonakala kuzo zonke izingxenye<br />

zemizwa), ubuhlungu endaweni okujovwe kuyo kanye nokuqubuka.<br />

100 mg R17.79 Ukonakala kwezinso, ukulahlekelwa ukuzwa, isiyezi, yonke imizwa, ubuhlungu endaweni okujovwe<br />

250 mg R34.43<br />

kuyo, ukuqubuka, i-hypokalaemia (iphotheziyamu ephansi egazini) kanye ne- hypomagnesaemia<br />

(imagneziyamu ephansi egazini).<br />

500 mg R50.57<br />

1000 mg R78.98<br />

1 g R82.91 R120.00 Ukonakala kwezinso, ukulahlekelwa ukuzwa, i- hypokalaemia (iphotheziyamu ephansi egazini),<br />

ukuqubuka, kanye nobuhlungu endaweni okujovwe kuyo.<br />

400 mg R3.87 R18.87 Ukucanuzela kwenhliziyo, isifo sohudo, ingxaki yokulala, isiyezi, izifo ezibangwa yiyisti kanye nokuzwela<br />

ekukhanyeni. Imiphumela emibi engavamile ebandakanya ukulimala/ukudabuka komsipha.<br />

250 mg R12.62 Ukucanuzela kwenhliziyo, isifo sohudo, ingxaki yokulala, isiyezi nokuzwela ekukhanyeni. Imiphumela<br />

500 mg R19.98<br />

emibi engavamile ebandakanya yonke imizwa kanye nokudabuka komsipha.<br />

200 mg R8.61 Ukucanuzela kwenhliziyo, ukuhlanza, ikhanda elibuhlungu, i-malaise (umuzwa ojwayelekile wokuzizwa<br />

400 mg R16.86<br />

ungaphilile kahle), i-insomia (ukungafikelwa ubuthongo), isiyezi kanye nokuzwela ekukhanyeni.<br />

Imiphumela emibi engavamile kubandakanya ukudabuka komsipha kanye nezinzwa zonke zomzimba.<br />

250 mg R1.45 R1.69 Ukucanuzela kwenhliziyo, ukuhlanza, isiyezi kanye nokukhathala kwengqondo. Imiphumela emibi<br />

engavamile ebandakanya ijondisi, ukudangala, i-peripheral neuritis (ukunsonsotha kwezandla nezinyawo)<br />

kanjalo nokuphazamiseka kokubona.<br />

Ukucanuzela kwenhliziyo, ukuhlanza, ukudangala, ukuhhema, ijondisi, ukuphazamiseka kokuya<br />

esikhathini kanye nokonokala kwezinzwa zonke.<br />

Ubuhlungu bekhanda obungapheli, isiyezi, amaphupho amabi, ihala, ukuhhema, ukudideka<br />

nokuphazamiseka kokulala. I-cycloserine kufanele isheshe imiswe uma isiguli sifuna ukuzibulala noma<br />

silahlekelwa ingqondo. Eminye imiphumela emibi ibandakanya ukuqubuka, ukonakala kwezinzwa zonke,<br />

ijondisi kanye nokuphazamiseka kokubona.<br />

250 mg R6.43 R13.59 Ukudangala, ixhala, ukuhlaselwa ukwesaba, isifo sengqondo, ukuhhema, i-paranoia (ukugula<br />

ngengqondo kodwa okuhlukile ekuhhemeni), isiyezi, ukukhuluma okungaqondile kanye nokugoqana<br />

komzimba. I-terizidone kufanele imiswe ngokushesha uma isiguli sifuna ukuzibulala noma sigula<br />

ngengqondo. Eminye imiphumela emibi ibandakanya ukucanuzela kwenhliziyo, ukuhlanza kanye namaaleji<br />

yesikhumba.<br />

Ukucanuzela kwenhliziyo, isifo sohudo, ukukhathala kwengqondo, i-hepatitis, i-hypothyroidism (uma<br />

i-thyroid gland ikhiqiza ihomoni ye-thyroid engenele) kanye ne-malabsorption syndrome (ukonakala<br />

emandleni amathumbu okumunca ukudla). I-PAS akufanele isetshenziswe ezigulini ezizwelayo ku-aspirin.<br />

Isikhumba esomile nesixebukayo, ukucanuzela kwenhliziyo, ubuhlungu besisu kanjalo nokuphelelwa<br />

umbala kwesikhumba, i-retina, i-cornea kanye nomchamo. I-Clofazimine nayo ingakubanga<br />

ukungaphatheki kahle kwamehlo, ukuzwela ekukhanyeni, ikhanda elibuhlungu, imfiva, ushukela owandile<br />

egazini kanye nokulimala kwesibindi.<br />

Linezolid 600 mg iphilisi R593.01 Ukucanuzela kwenhliziyo, isifo sohudo, isiyezi, ukungalali, ukonakala kwazo zonke izinzwa,<br />

ukuphazamiseka kokubona, amakaka anegazi kanye nezifo zeyisti.<br />

20 mg/ml isasipenshini<br />

(150 ml ibhodlela)<br />

R2,967.10<br />

Iziguli ezingazweli ku-isoniazid, rifampicin, fluoroquinolone kanye nemithi ejovwayo yomugqa wesibili zine-TB engazweli emithini kakhulu.


Umfanekiso ngu-Brice Reignier.<br />

Imiphumela emibi yemithi ye-TB mibi, kodwa ukufa nokuba nokungazweli emthini kubi kakhulu.<br />

Mandla,<br />

uyaphila?!<br />

Inyanga yesI-2<br />

Zisayekile ukuhlasela<br />

okwaManje. kodwa<br />

kungenZeka Zibuye.<br />

Inyanga yesI-5<br />

ngicabanga kanjalo.<br />

wena sipho?<br />

kodwa uMa seZiyekile?<br />

angeke ngiphile<br />

nalokhu kukhanya<br />

ingunaphakade.<br />

cha!<br />

Inyanga yesI- 4<br />

Zivikele iZinyanga<br />

eZiyisithupha<br />

eZilandelayo.<br />

Mandla. kungani<br />

ungasicishanga isihlangu<br />

sakho? kwenZekani uMa<br />

okwangaphandle kubuya?<br />

Mandla,<br />

uyaphila?<br />

lokho kukhanya kunginika<br />

ikhanda elibuhlungu, ndoda.<br />

ngaphandle, angiboni lutho<br />

olwaseZiZweni.<br />

ngicabanga<br />

ukuthi ngiyafa.<br />

uyaquMa!<br />

ISAYENSI YE-TB<br />

13


ISAYENSI YE-TB<br />

14<br />

Ukulawula isifo ekhaya<br />

1. Izimbobo zokungenisa umoya<br />

umtholampilo<br />

Umtholampilo: Imitholampilo yakhiwe ngezinhlelo<br />

zokungenisa umoya ezikhethekile ukuqinisekisa ukuthi umoya<br />

uhlala uzungeza. Imitholampilo futhi inezinto ezihleliwe<br />

njengophahla oluphezulu noma izimbobo ezindongeni<br />

ukuvumela umoya ukuthi ungene futhi uphume.<br />

Umtholampilo: Amabhentshi asemtholampilo<br />

abekwe ukuthi anikeze abantu isikhala esiningi<br />

abazolinda kuwo.<br />

ikhaya<br />

umtholampilo<br />

ikhaya<br />

Isithombe ngu-Chelsea Maclachlan.<br />

Ikhaya: Ukuvula amafasitela abhekene noma<br />

iminyango emzini wakho kuzoba umphumela ofanayo.<br />

Ukwenza uhlaka oluphambene, kufanele ukwazi<br />

ukudweba umugqa oqondile phakathi kwamafasitela<br />

amabili avulekile.<br />

2. Ukugcwala kwabantu ngokweqile<br />

Isithombe ngu-Chelsea Maclachlan.<br />

Ikhaya: Ungakwazi futhi ukuthi nisabalale ekhaya<br />

ngokusebenzisa ingadi noma isitubhu uma<br />

nivakashelwe abangane. Uma omunye umuntu<br />

egula, bayeke baphumule khona bezosinda endlini<br />

eseceleni.<br />

Isithombe ngu-Chelsea Maclachlan.<br />

Isithombe ngu-Adam Malapa.


Wonke umuntu usengozini yokuthola i-TB, ngisho nasekhaya. Funda ukuthi uyinciphisa kanjani<br />

ingozi ngokulandela amasu imitholampilo ewasebenzisayo ukulawula ukusabalala kwesifo.<br />

3. Imaski<br />

umtholampilo<br />

Umtholampilo: Amamaski anikezela ngokuvimbela umzimba<br />

ukuthi udlulisele. Iziguli ze-TB kufanele njalo zigqoke<br />

amamaski. Emitholampilo, abasebenzi bezempilo nabo<br />

bagqoka amamaski.<br />

4. Ukukhwehlela nokuthimula<br />

umtholampilo<br />

Umtholampilo: Ingalo yethu ihlinzeka<br />

ngesivimbo futhi ifihla umlomo wethu<br />

kanye nekhala ukuze singasabalalisi i-TB.<br />

Ekhaya, khumbula lezi zimpawu!<br />

Isithombe ngu-Gawain Kripke.<br />

Isithombe ngu-Bruno De Cock/Médecins Sans Frontières.<br />

ikhaya<br />

ikhaya<br />

Ikhaya: Ekhaya, abanakekeli kanye namalungu<br />

omndeni bangawagqoka nabo amamaski.<br />

Ikhaya: Khumbuza umndeni ngalokhu uma besebenzisa izandla zabo<br />

ukuvala ukukhwehlela kanye nokuthimula. Uma unokukhwehlela<br />

noma ukuthimula ezandleni zakho, kugeze ngokushesha.<br />

Izithombe ngu-Chelsea Maclachlan.<br />

Isithombe ngu-Jose Cendon/Médecins Sans Frontières.<br />

ISAYENSI YE-TB<br />

15


UKULWA NE- TB<br />

16<br />

Ugadi uqapha umngcele we- Jose<br />

Pearson Tuberculosis Hospital. Iziguli<br />

kaningi zizama ukubaleka esibhedlela,<br />

ikakhulukazi ngezikhathi zamaholidi.<br />

Isithombe ngu-Mariella Furrer.<br />

Umbuzo Wokuvalela<br />

ngokwehlukanisa<br />

abantu abanesifo<br />

esithile<br />

ukuhlukaniswa ngempoqo kweziguli ezine-tB engazweli emthini kwenze<br />

izihloko eziphambili eminyakeni esandakudlula. u-Agnieszka wlodarski ovela<br />

kuSIGABA27 uhlola izixazululo ezinikezelwa yinqubomgomo entsha yeNingizimu<br />

Afrika yokunakekelwa okwenzelwa ezindaweni ezahlukene.


Umlando omfishane wokwelashwa<br />

ngokuhlukaniswa eNingizimu Afrika<br />

Unyaka ka-2008 nonyaka ka-2009 wabona izihloko ezihamba<br />

phambili ‘ngokubaleka’ kweziguli ezibhedlela ezisebenza<br />

ngokukhethekile nge-TB engazweli emthini (DR-TB)<br />

eGauteng, eMpumalanga Kapa kanye neNtshonalanga<br />

Kapa. Ngokweziqondiso zokwelapha zoMnyango Wezempilo<br />

ngesikhathi, iziguli kwakufanele ukuthi zahlukaniswe<br />

esigabeni sokuqala sokwelashelwa kwazo i-DR-TB. Lokhu<br />

kuvamise ukusho izinyanga eziyisithupha zokwehlukaniswa<br />

kodwa ngezinye izikhathi kuthatha isikhathi eside.<br />

Iziguli zazingajabule ngokuba kude nemindeni yazo kanye<br />

nemiphambo yazo yokuzeseka. Zazikhathazeka kaningi<br />

ngokuthi imindeni yazo izophila kanjani. Labo abasebenzayo<br />

bazizwa benexhala lokuthi bazolahlekelwa imisebenzi<br />

yabo um behamba isikhathi eside kakhulu. Ukwengeza<br />

ekukhathazekeni kwabo, izimo kulezi zibhedlela kaningi<br />

zazizimbi.<br />

Kwezinye izimo Umnyango Wezempilo wafaka izicelo<br />

zemiyalelo yenkantolo owawuzodinga ukuthi iziguli ‘ezeqile’<br />

zibuyiselwe ezibhedlela ezikhethekile ukuthi ziyoqeda<br />

ukwelashwa kwazo. Kodwa-ke, ukuhlukaniswa ngempoqo<br />

kuyingxaki ngokokubona komthetho. Ngenxa yalokhu,<br />

kwatholakala isinqumo senkantolo eyodwa esatholakala<br />

ngokuphoqa iziguli ezine ezine-DR-TB ukuthi zaziqale<br />

ukwelashwa esibhedlela esikhethekile (icala lika-‘MEC<br />

Wezempilo, eNtshonalanga Kapa ephikisana no-Goliath kanye<br />

nabanye’).<br />

Ingabe ukuhlukaniswa ngempoqo<br />

kusemthethweni?<br />

Ecaleni lika-Goliath inkantolo yanquma yavuna<br />

ukuhlukaniswa okuyimpoqo, kodwa ukwahluleka kungenzeka<br />

ukuthi bekungahluka ukuba inkantolo yayicabange icala<br />

ngokweSigaba 36 soMthethosisekelo waseNingizimu Afrika.<br />

U-Ronelle wayelaliswe esibhedlela i- “Sunshine” Ward at Jose<br />

Pearson Tuberculosis Hospital ngaphezu kweminyaka emithathu.<br />

Isithombe ngu-Mariella Furrer.<br />

Isigaba 36 siqinisekisa ukuthi emphakathini ovulelekile<br />

nobusa ngokwentando yeningi amalungelo omuntu angeze<br />

aba nomkhawulo (ukuhlukaniswa ngempoqo okubeka<br />

umngcele elungelweni lenkululeko lokunyakaza) ngaphande<br />

kokubuza okusemthethweni okucabanga izinto ezahlukene.<br />

NgokweSigaaba 36 okulandelayo kuzokalwa:<br />

(a) isimo selungelo okufanele libekelwe umkhawulo (kuleli<br />

cala ilungelo lesiguli lenkululeko yokunyakaza njengoba<br />

kuqinisekiswe Isigaba 12 somthethosisekelo wethu);<br />

(b) ukubaluleka kokubeka umkhawulo emalungelweni omuntu<br />

(inkantolo ingaphikisana ngokuthi ukuvikelwa komphakathi<br />

kanye nempilo yomphakathi kusengozini);<br />

(c) isimo kanye nobungako bomkhawulo(okuwukuhlukaniswa);<br />

futhi<br />

(d) izindlela ezingabeki umngcele kakhulu ukufeza inhloso<br />

efanayo.<br />

Izinto eyesibili neyesine zifanele kakhulu. Singeze<br />

sathethelela ukwehlukanisa iziguli uma kungenamibhede<br />

eyanele ezibhedlela ezikhethekile ukuhlinzeka ukwelashwa<br />

kwawo wonke umuntu one-DR-TB. Abantu bekufanele<br />

baphindele emiphakathini yabo ngesikhathi besohlwini<br />

lokulinda lwasesibhedlela. Lokhu kusho ukuthi ngisho<br />

kuthiyori izinkantolo bezingalibekela umkhawulo ilungelo<br />

lesiguli lenkululeko yokunyakaza, umngcele ubungeke<br />

usize ngalutho njengoba abanye abaningi abane-DR-TB<br />

bethunyelwa emiphakathini yabo kanti inhloso yokuqinisekisa<br />

ezempilo angeke kuhlangantshezwane nayo.<br />

Ecaleni lika-Goliath, uma inkantolo yaayenze uphenyo<br />

ngeSigaba 36 okungenni bekungacabanga ngokunakekela<br />

okuncike emphakathini obekungaba ngcono<br />

kunokuhlukniswa. Lolu phenyo kungenzeka futhi lubhekele<br />

eminye imiphumela emibi yokuhlukaniswa, njengokuba kude<br />

nomndeni wakho isikhathi eside.<br />

Isikhathi sokunikezela kubantu abehlukene<br />

ukunakekela kwe-DR-TB<br />

Ukunqoba izinkinga zokwelashwa ngokwehlukanisa<br />

eNingizimu Afrika ukwenza inqubomgomo entsha<br />

yokunakekelwa okunikezelwe abanye abantu. Le<br />

nqubomgomo ifuna ukubhekana nezindaba eziningana<br />

lapho izishoshovu zikhankasele uguquko. Lezi zindaba<br />

zibandakanya ubunzima ezigulini ezilele esibhedlela<br />

izinyanga eziyisithupha, kanye nezinhlu zokulinda ezinde<br />

ngenxa yenamba enomkhawulo embhedeni wasezibhedlela.<br />

UKULWA NE- TB<br />

17


UKULWA NE- TB<br />

18<br />

Ukunakekela<br />

Kwezempilo<br />

Okubalulekile<br />

Cishe ezehlakalweni ezazisiwe ezingu-9,070 ze-TB<br />

engazweli emithini eminingi (MDR-TB) ngonyaka<br />

ka-2009, ezweni lonke iziguli ezingaphansi kwezi-<br />

5000 ezaqala ukwelashwa ngalowo nyaka ofanayo.<br />

Abaphathi beziguli ezine-MDR-TB abasendaweni<br />

ngezindawo (kodwa hhayi i-TB engazweli emthini<br />

ngokuphelele noma i-DR-TB) bazonciphisa<br />

inamba yezinsuku phakathi kokuxilongwa kanye<br />

nokuqala ukwelashwa. Umphumela wokugcina<br />

uzoba ukukhava kokwelashwa okungcono,<br />

ukudluliswa kwe-DR-TB okucishisiwe, kanye nokuthi<br />

kwenzeke ukuthi iziguli zithole ukwelashelwa<br />

eduze nasekhaya. Lokhu futhi kungenza ukuthi<br />

kube nokwanda kokwamukeleka emphkathini<br />

kokwelashwa kwe-MDR-TB.<br />

Ngokwenqubomgomo ewuhlaka ngabaphathi<br />

abasezindaweni ngezindawo be-MDR-TB, indlela<br />

entsha izosiza iziguli:<br />

• Ngokwamukela imisebenzi ebhekene nabo<br />

uqobo kanye nezidingo njengoba bezoba<br />

seduzane namakhaya abo;<br />

• Ukunciphisa ukudluliswa kwe-MDR-TB<br />

ngokusheshe kuqalwe ukwelashwa,<br />

okuzokwenza ukuthi kutholakale imibhede<br />

eminingana ekhona ekugcineni;<br />

Iyunithi<br />

ye-MDR-TB<br />

eyisathelayithi<br />

• Ukwenza ngcono ukubambelela ekwelashweni<br />

kusetshenziswa izinhlelo ezincike emphakathini;<br />

futhi;<br />

• Ukunciphisa izindleko ngokunciphisa ukuhlala<br />

okude ezibhedlela ezikhethekile.<br />

Inqubomgomo ewuhlaka ekwelashweni okwenzelwa<br />

ezindaweni ngezindawo iphakamisa uhlaka<br />

lwezempilo olulandelayo lokuphathwa kweziguli<br />

ze-DR-TB:<br />

Ukuphathwa kwe-DR-TB ezindaweni ngezindawo<br />

kusho ukudlulisela umsebenzi okubhekenwe nawo<br />

weziguli ze-MDR-TB ukwehlisa amazinga ohlelo<br />

lwezempilo kuphela uma behlangabezana nezindlela<br />

zokukhetha ezithize. Kubandakanya ukuphathwa<br />

kwe-DR-TB kumayunithi e-DR-TB asezindaweni<br />

ngezindawo, amayunithi ayisathelayithi e-MDR-TB,<br />

noma emphakathini kusetshenziswa amathimba<br />

angomahamba nendlwana, abanakekeli<br />

bomphakathi kanye nosizo lwasekhaya. Iziqondiso<br />

ze-MDR-TB ze-World Health Organization zichaza<br />

ukunakekelwa okuncike emphakathini kanye nosizo<br />

njengananoma yisiphi isinyathelo noma usizo<br />

oluhlinzekwe ngumphakathi, kubandakanya izimo<br />

lapho iziguli zithola khona ukwelashwa zihlala<br />

ngaphandle kwasesibhedlela.<br />

I-flow chart yohlelo olusha lokwelapha okuhanjiswe kwezinye izindawo<br />

Ithimba<br />

Elingumahamba<br />

nendlwane<br />

Iyunithi ye-DR-<br />

TB ehanjiswe<br />

kwezinye<br />

Ukunakekela<br />

Kwezempilo<br />

Okubalulekile<br />

Iyunithi<br />

ye-MDR-TB<br />

eyisathelayithi<br />

Ithimba<br />

Elingumahamba<br />

nendlwane<br />

Iyinithi ye-DR-<br />

TB enkulu<br />

Ukunakekela<br />

Kwezempilo<br />

Okubalulekile<br />

Iyunithi<br />

ye-MDR-TB<br />

eyisathelayithi<br />

Ithimba<br />

Elingumahamba<br />

nendlwane<br />

Decentralised<br />

DR-TB Unit<br />

Ukunakekela<br />

Kwezempilo<br />

Okubalulekile<br />

Iyunithi<br />

ye-MDR-TB<br />

eyisathelayithi<br />

Ithimba<br />

Elingumahamba<br />

nendlwane


Yini esingayenza ukusiza ukwelashwa kwe-<br />

DR-TB okuhanjiswe kwezinye izindawo?<br />

• Izinhlangano zomphakathi wabantu kufanele zisebenze<br />

ndawonye ukuqinisekisa ukuthi inqubomgomo entsha<br />

ibhekela konke ukukhathazeka kwabantu baseNingizimu<br />

Afrika okuvuswe ukwelashwa kwe-MDR-TB.<br />

• Abakhankasi badinga ukushiyelana ngolwazi ngokuthi<br />

iqaliswa kanjani ukusetshenziswa inqubomgomo<br />

emhlabeni wangempela.<br />

• Kufanele siqinisekise ukuthi ukuhanjiswa kwezinye<br />

izindawo izindleko zakho zenziwe kahle futhi<br />

zabhajethelwa. Lezi yizinto ezibalulekile ezinganquma<br />

impumelelo yenqubomgomo entsha nanoma iyiphi.<br />

• Kufanele sifune ukweseka ikakhulukazi ngamalungelo<br />

amaqembu abekeke engozini njengezingane, abahambela<br />

kwamanye amazwe, abakhoseli kanye nabasebenzi<br />

basemgodini .<br />

• Inani elifanayo lokuzinikela kanye nokunakekela<br />

eliqhube impendulo ku-HIV kufanele futhi lisetshenziswe<br />

ukubhekela ubhubhane lwe-TB eNingizimu Afrika.<br />

• Sidinga ukweseka impendulo ye-TB ne-DR-TB ezungeza<br />

emalungelweni abantu.<br />

Imitholampilo esezindaweni ezahlukene ivumela iziguli ukuthi zifune<br />

ukwelashwa eduze nasemakhaya. Isithombe ngu-Chelsea Maclachlan.<br />

Izibhedlela ezigcwele<br />

ngokweqile angeke zihlinzeke<br />

ngokunakekela okwanele<br />

ezigulini ezibuthakathaka.<br />

Isithombe ngu-Mariella Furrer.<br />

Imithombo: AIDS Law Project Report, ‘Protecting Public Health’, (2009); Case 13741/07;<br />

Communicable Diseases and Notifiable Conditions Regulations.<br />

UKULWA NE- TB<br />

19


UKULWA NE- TB<br />

20<br />

UKUHLOLWA KWE-TB<br />

OKUNGCONO<br />

Kokubili ukugcoba okuyisitayela sakudala<br />

kanye nomshini i-GeneXpert omusha<br />

sha kuyasetshenziswa e-Site B Clinic<br />

eKhayelitsha ukuxilonga i-TB. U-Elizabeth<br />

Mills wahamba wayophenya.<br />

Isikhathi<br />

esidingekayo<br />

Ukuzwela<br />

Ukuxilongwa<br />

kokungazweli<br />

komuthi<br />

Unyaka<br />

owenzwe<br />

ngawo<br />

Imakhroskophu<br />

yokugcoba<br />

ngokuthathiwe<br />

1 2<br />

Amahora ama-2 ( Kudinga<br />

umsebenzi omningi<br />

owenziwa ngochwepheshe<br />

baselabhorethri.<br />

Eqinisweni, kungathatha<br />

amasonto ukuthola<br />

imiphumela.)<br />

68%<br />

Cha<br />

1886 (Wenziwe<br />

ngu-Franz Ziehl no-<br />

Friedrich Neelsen)<br />

Ukuhlola kwe-<br />

Xpert MTB/RIF<br />

Amahora ama-2<br />

(Kungenziwa ukuhlolwa<br />

okuningi kanye kanye<br />

kungabi ngomzamo<br />

omncane wochwepheshe<br />

elebhu.)<br />

98%<br />

Ukuxilongwa<br />

kokungazweli ku-<br />

rifampicin<br />

2004 (Wenziwe inkampani<br />

ebizwa ngokuthi yi-<br />

Cepheid, Inc.)<br />

I-Xpert MTB/RIF ukuhlolwa okuzwelayo. Kubantu<br />

abayi-100 njalo abane-TB ephilayo izoxilonga<br />

ngokulungile abangama-98 kulezi zehlakalo.<br />

Ngokuphikisana, i-smear macroscopy kukhomba<br />

i-TB ezehlakalweni ezingama-68 kweziyi-100. Lokhu<br />

kusho ukuthi i-smear macroscopy izokweqa izehlakalo<br />

ezingama-32 ekubeni ukuhlola kwe-GeneXpert<br />

kuzokweqa ezimbili kuphela.<br />

Ngaphezu kweminyaka eyikhulu i-TB beyixolongwa<br />

kusetshenziswa indlela ebizwa ngokuthi i-smear microscopy.<br />

Manje, sesinokuhlola kokubili okusheshayo nokuthembeke<br />

kakhudlwana. Lokhu kuhlola kubizwa ngokuhlola i-GeneXpert<br />

MTB-RIF – noma i- GeneXpert ukufingqa.<br />

Ingabe busebenza kanjani<br />

ubuchwepheshe be-GeneXpert?<br />

Isitayela sakudala se-smear microscopy sidinga ochwepheshe<br />

abanamakhono ukuthi bachithe amahora benza imisebenzi<br />

ehlukene yaselabhorethri. Iplatifomu ye-GeneXpert okuningi<br />

kwalezi zinyathelo kuyazenzela futhi kwenza ukuthi kukwazeke<br />

ukuqeda ukuhlola okuningi kusetshenziswa ochwepheshe<br />

baselabhorethri abambalwa. Yingakho nje manje iziguli<br />

sezikwazi ukuthi imiphumela yokuhlolwa emahoreni nje<br />

kunamasonto.<br />

Uchwepheshe welabhorethri ulungisa isampula lesikhwehlela<br />

eliqoqwe emtholampilo, alibeke kukhathriji, abeke ikhathriji<br />

emshinini we-GeneXpert, umshini bese wenza konke.<br />

Njenge-smear microscopy, kunezigaba ezintathu<br />

ekuhlolweni:<br />

1. Ukulungiswa kwesampula: Ochwepheshe baxova<br />

isampula lesikhwehlela ngamakhemikhali akhethekile<br />

kakhulu ahlukahlukene. La makhemikhali asiza<br />

ukuhlukanisa indawo ethize ngqo ye-TB DNA,<br />

kodwa angeke sikwazi ukubona i-TB ngaphansi kwemakhroskophi.<br />

2. Ukukhulisa: Uma i-TB DNA ethize ngqo<br />

seyihlukanisiwe, ochwepheshe badinga eningi yayl ukuze<br />

kube lula ukuhlola. Lolu hlelo lokuhlukanisa indawo<br />

efunekayo ye-DNA kanye nokukopisha umfanekiso<br />

kuphela leyo ndawo kubizwa ngokuthi ukukhulisa.<br />

3. Ukuthola: Uma ngabe sekunama-DNA amaningi<br />

akopishiwe ochwepheshe bangazama ukuwathola.<br />

Imolekhuli esetshenzisiwe kulokhu kuthola siyibiza<br />

nge-probe. I-probe yenziwe kusetshenziswa ikhodi<br />

yezakhi zofuzo eyenza ukuthi kunamathele ku-DNA<br />

ochwepheshe baselabhorethri abayiseshayo (kulesi<br />

simo i-TB). I-probe kuvamise ukuthi yenziwe ukuze<br />

kuthi uma inamathela ku-DNA ishintshe umbala noma<br />

ikhanye kakhulu. Uma uchwepheshe eyibheka esebenzisa<br />

imakhroskophu bese ebona ukuthi umbala ushintshile<br />

noma elinye isampula selikhanya kakhulu, uyazi ukuthi<br />

i-probe kukhona i-TB eseyiyitholile. Lokhu kusho ukuthi<br />

isampula lesikhwehlela linayo. I-GeneXpert konke lokhu<br />

kuyazenzekela.


Yenza ukuthi ukuhlolwa kube lula!<br />

I-GeneXpert ibalulekile ikkhulukazi ekuxilongeni i-TB kubantu<br />

abane-HIV. Lokhu kungenxa yokuthi i-smear microscopy<br />

kunezinga eliphezulu lokungabi nayo okungesilo iqiniso (uma<br />

ukuhlolwa kuthi awunayo i-TB ephilayo, kodwa empeleni<br />

unayo). I-GeneXpert izoqinisekisa ukuthi izehlakalo ezimbalwa<br />

ze-TB ezihamba zingaxilongwanga futhi zingelashiwe.<br />

INingizimu Afrika manje seyithenge imishini engama-30.<br />

Ngonyaka ka-2011 enkulumeni yebhajethi, uNgqongqohe<br />

Wezempilo u-Aaron Motsoaledi uzibophezelele ukuhlinzeka<br />

i-GeneXpert kumalabhorethri e- National Health Laboratory<br />

Systems (NHLS) ekupheleni kuka-2012.<br />

Kodwa-ke, izindleko ziyinkinga enkulu. Umshini i-GeneXpert<br />

ubiza u-US$17,000 (ZAR R117,800) kanti ikhathriji ngayinye<br />

esetshenziswa ngokuhlola ngakunye ibiza u-$16.86 (R118.02).<br />

I-Cepheid kufanele yehlise izindleko zemishini kanye<br />

namakhathriji ngokushesha.<br />

I-NLHS kufanele futhi iphenye ukuthi ingazehlisa kanjani<br />

izindleko eziphezulu ezihambisana nayo, njengokuhanjiswa,<br />

ukuphrinta nentela, okulinganiselwa ku-R83.29 ngokuhlola<br />

ngakunye.<br />

INingizimu Afrika kufanele yelule izinzuzo zohlelo lwe-<br />

GeneXpert ezinganeni. Kunzima ukuqoqa amasampula<br />

esikhwehlela ezinganeni ukuze sihlolwe kusetshenziswa<br />

iplatifomu ye-GeneXpert. Imitholampilo idinga ukucabanga<br />

ngokushesha izindlela ezilula zokuqoqa amasampula<br />

ezinganeni. I-MSF isebenzise ngempumelelo umshini<br />

wenkungu, nawo owaziwa ngokuthi inebhulayiza, ebekwa<br />

ebusweni bengane. Lokhu kufanele kwenziwe ukuthi<br />

kutholakale kuyo yonke imitholampilo lapho amasampula<br />

ezikhwehlela eqoqwa khona ezinganeni.<br />

Isithombe ngu-Elizabeth Mills.<br />

UKULWA NE- TB<br />

21


UKULWA NE- TB<br />

22<br />

Isithombe ngu-Chelsea Maclachlan.<br />

Ngu-Claire<br />

Wingfield,<br />

<strong>Treatment</strong><br />

<strong>Action</strong> Group


Imithi<br />

yesikhathi esizayo<br />

Emva kwamashumi eminyaka enqubekela phambili encane, imithi emisha<br />

ye-TB isisendleleni ekugcineni. Kodwa-ke, ezinye izinselele zizodinga ukuthi<br />

ngaphambi kokuba le mithi ifinyelele emtholampilo wangakini.<br />

Amakhulunyaka esifo sofuba silokhu singelapheki.<br />

Kwase kuthi, phakathi kweminyaka yo-1940 no-1970<br />

ukutholakala kwama-antibhayothiki amasha kanye<br />

nokwelashwa ngenhlanganisela kwashintsha<br />

yonke into. Sasinemithi, ngakho-ke kwakuyindaba<br />

yesikhathi nje ukuthi siyihambise futhi siyisebenzise<br />

ngendlela elungile. Ngeshwa lokhu kulula ukukusho<br />

kunokukwenza.<br />

Ngemuva kuka-1963, lapho kwakutholakala ikilasi Elisha<br />

lemithi ye-TB, ukwenziwa kwemithi emisha kwabe<br />

sekuma ukwenziwa kwemithi emisha. Kwakungesikho<br />

nje ngeminyaka yo-1990, lapho ukuvela kokungazweli<br />

emithini kwe-TB (DR-TB) kwashayisana nobhubhane<br />

lwe-HIV e-United States naseYurophu, abacwaningi<br />

kanye nezinkampani ezenza imithi zavuselela uthando<br />

lwazo lokwenza imithi engcono ye-TB .<br />

Kusukela ngalesi sikhathi ucwaningo lokwelashwa<br />

kwe-TB seluvuseleleke kabusha. Manje sesinemithi<br />

emisha esendleleni ezayo eshumini leminyaka.<br />

Izinhlanganisela eziyisithpha ezivela emakilasini<br />

emithi evele ikhona nemisha iyahlolwa ezinhlolweni<br />

zokwelapha, okwamanje nezifundo zangaphambi<br />

kokwelashwa . Imithi esivele ikhona ebisetshenziswa<br />

ngaphandle kwelebuli (ngamanye amazwi, izinhloso<br />

ezingagunyazelwe) ukwelapha i-TB sezihloselwe<br />

futhi ukuze zifinyeze ubude bokwelapha, ukunciphisa<br />

imiphumela elimazayo, nokwenza ngcono imiphumela<br />

yokwelapha.<br />

Izinhlanganisela eziqhubeke kakhulu zokwelapha<br />

yi-TMC207 (i-bedaquiline esandokuqanjwa kabusha)<br />

evela kwa-Tibotec kanye ne-OPC-67683 (i-delamanid<br />

eqanjwe kabusha) evela kwa-Otsuka Pharmaceuticals.<br />

Zombili izinhlanganisela zisesigabeni esesihambe<br />

kakhulu zezinhlolo zokwelapha. Onyakeni, izinkampani<br />

kulindeleke ukuthi zifune imvume yokusebenzisa le mithi<br />

ekwelapheni i-DR-TB.<br />

Injabulo ngalezi zinhlanganisela iqedwa ukukhathazeka<br />

ngokuthola imvume yokulawula emhlabeni jikelele<br />

kungenzeka kube inselele. Kuncike ekutheni amazwe<br />

aziguqula kanjani izidingo zawo zokulawula, amandla<br />

okuxilonga, kanye nezinhlelo zokwelapha i-DR-TB, le<br />

mithi ingathatha iminyaka ukuthi ibe khona jikelele<br />

emazweni lapho i-TB iwububhane khona.<br />

TMC207<br />

I-TNV207 seyiqhubeke kakhulu nokwenziwa, ngakhoke<br />

onke mehlo aseku-Tibotec. Inkampani seyiqalile<br />

uhlelo lokusebenzisa ukuzwelana nokwandisa<br />

uhlolo lokufinyelela ekufinyeleleni kwangaphambi<br />

kokugunyazwa ezigulini ezinokhetho lokwelashwa<br />

olunomkhawulo noma ezingenamuthi wokwelashwa.<br />

Lezi zinhlolo zezinhlelo bezisetshenziselwa<br />

izidambisigciwane kanye nemithi yomdlavuza. Kodwake,<br />

akukho muthi we-TB oke wenziwa ukuthi utholakale<br />

ngale ndlela. I-TMC207 ngakho-ke isewudaba lokuhlolwa<br />

ukuqinisekisa ukufinyelela okunokwenzeka kusheshe<br />

emuthini owethembisayo ngesikhathi kuqinisekiswa<br />

futhi ukuthi usetshenziswa ngendlela<br />

efanele.<br />

Ukukhathazeka ukuthi uma<br />

izinhlanganisela zisetshenziswa<br />

ngendlela engafanele – nemithi<br />

ehambisanayo embalwa esebenza<br />

ngempumelelo – kuzoba nezinhlobo<br />

ezintsha zokumelana nemithi ze-TB<br />

ezingavela ngokushesha. Lokhu<br />

kungabeka umkhawulo emtheleleni<br />

wesikhathi eside wananoma<br />

yimuphi umuthi obhubhaneni.<br />

Kudingeka sizivume lezi zinselele<br />

ndawonye nesidingo esiphuthumayo<br />

sokuqinisekisa ukufinyelela emithini<br />

Siyayidinga i-TMC207<br />

Nakuba i-TMC207 isahlolwa,<br />

ulwazi njengamanje<br />

olutholakalayo lube<br />

nomthelela ezigulini eziningi<br />

ezine-TB engazweli emthini<br />

wokuthi ziyafuna ukuwuphuza<br />

lo muthi ukwenza ngcono<br />

ithuba lazo lokuphila<br />

nokunciphisa isikhathi<br />

sokwelashwa. Izishoshovu<br />

zicele i-Tibotec ukuthi lo muthi<br />

iwenze ukuthi utholakale,<br />

kodwa selokhu kungakenzeki.<br />

UKULWA NE- TB<br />

23


UKULWA NE- TB<br />

24<br />

ye-TB enezinguquko kubantu abafayo. Kunezingxoxo<br />

eziningi kangangokuthi kungahlinzekwa kangcono<br />

kakhulu lokhu kufinyelela – ngaphambi nangemuva<br />

kwemvume – nokuthi singaqiniseka kanjani ukuthi<br />

iziguli ziyazuza ezinhlelweni zeqophelo eliphezulu<br />

ezingenayo imingcele engenasidingo. Khona lapho,<br />

kufanele kuthathwe izinyathelo ukubeka umkhawulo<br />

kanye nokuqapha ukuvela kokungazweli emthini.<br />

Kunomsebenzi okubhekenwe nawo wokusebenzisa<br />

ngendlela efanele umuthi omusha okungesiwona nje<br />

Nangale kwenqubekela<br />

phambili esandukwenzeka<br />

ocwaningweni lomuthi we-TB<br />

kufanele sihlale siqaphele<br />

ekwethembeni kwethu. Yize<br />

imithi manje esenziwa kuyiyona<br />

ethembisayo emashumini<br />

eminyaka, ayikakeneli ukuqeda<br />

i-TB njengesabisa izimpilo<br />

Isithombe yi-Jose Cendon/Médecins Sans Frontières.<br />

zomphakathi. Asinalwazi<br />

oluqoqiwe lokuthi le mithi singayisebenzisa kahle kangakanani<br />

ezinganeni nolwazi olunomkhawulo ngokuthi ingahlangana kanjani<br />

nokwelashwa ngezidmbisigciwane. Ngenxa yalokhu, labo bantu<br />

kunokwenzeka ukuthi baguliswe isifo esibi kakhulu kungadingeka<br />

ukuthi balindele imithi emisha. Ukwethembisa ukuthi imithi emisha<br />

isendleleni nokuthi kufanele silungiselele ukuyinikezela ngempumelelo<br />

noma nini uma idingeka.<br />

Umuthi Ukusetshenziswa Isigaba Isimo<br />

Ukwenza izinloso ezintsha zemithi evele ikhona<br />

rifapentine + isoniazid LTBI ukufinyezwa kokwelashwa Isigaba II Uphelile<br />

isoniazid LTBI Isigaba III Ukuhlaziywa kolwazi<br />

rifapentine DS-TB ukufinyezwa kokwelashwa Isigaba II Ukubhalisa<br />

rifapentine + moxifloxacin DS-TB ukufinyezwa kokwelashwa Isigaba II Ukubhalisa<br />

moxifloxacin DS-TB ukufinyezwa kokwelashwa Isigaba III Ukubhalisa<br />

gatifloxacin<br />

Imithi emisha<br />

DS-TB ukufinyezwa kokwelashwa Isigaba III Ukuhlaziya ulwazi<br />

AZD5847 TBA Isigaba II Awukabhaliswa<br />

PNU-100480 DR-TB Isigaba II Awukabhaliswa<br />

SQ 109 DS-TB/ DR-TB Isigaba II Ukubhalisa<br />

PA-824* DS-TB Isigaba II Ukubhalisa<br />

OPC-67683*(delamanid) DR-TB Isigaba IIb Ukuhlaziya ulwazi & Nokulandelela iziguli<br />

TMC207*(bedaquiline) DS-TB Isigaba II Ukubhalisa<br />

DR-TB Isigaba IIb Ukuhlaziya ulwazi & Nokulandelela iziguli<br />

LTBI = Ukutheleleka nge-TB Elele; DS-TB = I-TB Ezwela Emuthini; DR-TB = I-TB Engazweli Emuthini<br />

* Kukhonjiswa ekilasini lomuthi omusha<br />

owabenzi kuphela. Izinhlelo ze-TB kuzwelonke kanye<br />

nabakhankasi bokwelashwa babamba iqhaza elikhulu<br />

ekwethulweni ngempumelelo kwananoma yimuphi<br />

umuthi omusha noma uhlobo olusha. Izinhlelo ze-TB<br />

kufanele ziqinisekise ukunikezela okuthembekile<br />

kwemithi yeqophelo eliqinisekisiwe kanye nokufinyelela<br />

ngesikhathi ekuhlolweni kokungazweli emthini.<br />

Ukusheshe kuxilongwe i-TB kubalulekile ukuze<br />

kufakwe iziguli ekwelashweni okulungile, kuncishiswe<br />

ukuthelelana, kanye nokwenza ngcono imiphumela<br />

yokwelapha. Abakhankasi kufanele bafune ukungenelela<br />

okwethembisayo kwezinhlelo zikazwelonke,<br />

kubandakanya ukwenziwa kwezinqubomgomo<br />

zokuqondisa ukuqala kwazo ukusetshenziswa.<br />

Imithi emisha yezingane<br />

Izingane zenza cishe ama-20 omthwalo we-TB<br />

emhlabeni jikelele. Lokhu mhlawumbe kuwunikeza<br />

izibalo ezincane ngenxa yobunzima bokuqinisekisa<br />

ukuxilogwa kwe-TB ezinganeni. Futhi zisengozini<br />

ekhulile ngokuqhubeka kwesifo ngokushesha. Kodwa<br />

kuze kube manje ayikho kulezi zinhlanganisela ebisike<br />

yahlolwa ezinganeni. Izingane kufanele zisheshe zifakwe<br />

ohlelweni lokwenziwa kwemithi ukuze nazo zizosizakala<br />

emithini emisha. Kunesidingo esisha futhi socwaningo<br />

oluthe xaxa ekuphepheni nasekusebenzeni kahle<br />

ngokusebenzisa imithi ekhona njengamanje ye-NDR-TB<br />

ukwelapha izingane ezinokungazweli emithini ye-TB.<br />

Imithi evele ikhona kanye nemithi emisha ye-TB ezinhlolweni zokwelashwa kusukela ngoJuni 2011


Isithombe yi- Travel Aficionado.<br />

Qeda<br />

I-South African Clothing and Textile Worker’s Union<br />

(SACTWU) yenze Uhlelo Lwempilo Yomsebenzi olukhombisa<br />

ukuthi abaqashi nezinyunyana bangahlanganyela kanjani<br />

ukwenza izimo zokusebenza ezinempilo. Okubalulekile,<br />

lolu hlelo lusebenzisa indlela yokunakekela kwezempilo<br />

okubalulekile okuhambisa phambili ukuvimbeka nokuthatha<br />

i-TB njengento embi.<br />

Luyini Uhlelo Lwezempilo Yomsebenzi<br />

Lwe-SACTWU?<br />

I-SACTAWU inyunyana yezohwebo enkulu kanazo zoke<br />

embonini yezimpahla zokugqoka nezindwangu eNingizimu<br />

Afrika. Uhlelo lwayo Lwezempilo Yomsebenzi (Worker<br />

Health Programme (SWHP)) lwaqala ngonyaka ka-1998<br />

njengephrojekthi yemfundo ye-HIV/AIDS.<br />

Namhlanje i-SWHP ihlinzeka ngokunakekela okuphelele<br />

– yonke into kusukela ekuhlungeni ukuya ekuhloleni<br />

i-TB emsebenzini<br />

Ngu-Elizabeth Vale<br />

Indawo yokusebenza enempilo yinhle kuwo<br />

wonke umuntu. Abasebenzi abafinyelela<br />

ekunakekelweni kwezempilo okuseqophelweni<br />

eliphezulu nokwesekwa bahlala bephilile,<br />

baphila kangcono futhi bayakwazi ukuhlinzekela<br />

imindeni yabo. Izinhlelo zezempilo emsebenzini<br />

nazo zifanele abaqashi ngoba abasebenzi<br />

abaphilile basebenza ngokukhuthala kakhulu.<br />

ukuya ekwelapheni nasekwesekeni. Uhlelo lusebenzisa<br />

abaqeqeshi, amakhansela angaqeqeshiwe, onesi kanye<br />

nabanakekeli abasemakhaya. Ukusebenzisa amathimba<br />

angomahambanendlwana, kuhlinzeka abasebenzi bamafektri<br />

ngokufinyelela ekunakekelweni kwezempilo okubalulekile,<br />

akunandaba ukuthi bakuphi.<br />

UKULWA NE- TB<br />

25


UKULWA NE- TB<br />

26<br />

Umxhumanisi<br />

wezokuqeqesha u-<br />

Gregory Hoedemaker<br />

ukhuluma<br />

nabasebenzi<br />

njengengxenye<br />

yohlelo lokuqwashisa.<br />

Isithombe ngomusa<br />

we-South African<br />

Clothing and Textile<br />

Workers’ Union.<br />

Onyakeni owedlule, i-SWHP yandile yanikezela uhlelo lwe-TB<br />

oluphelele, kubandakanya imfundo yasemsebenzini kanye<br />

namaseshini okuqeqesha. “Besihlola uhlelo lokwelapha i-TB<br />

emadolobhenikazi aseNtshonalanga Kapa”, kusho u-Nikki<br />

Soboil, Umqondisi we-SWHP. “Iyabasebenzela ... abasebenzi,<br />

futhi nabaqashi bajabule kakhulu.”<br />

Lusebenza kanjani Uhlelo Lwe-<br />

SACTAWU Lwezempilo Emsebenzini?<br />

1. Ukuqeqesha<br />

Abaqeqeshi be-SWHP bavakashela izindawo zokusebenza<br />

zonke izinsuku ukuyokwenza amaseshini ezemfundo<br />

e-TB ne-HIV efemini. Lezi zingxoxo zivamise ukwenzeka<br />

kuphuzwa itiye noma ngelantshi enkantini. Njengoba isikhathi<br />

sinomkhawulo, abaqeqeshi bethula imiyalezo esebenzisekayo<br />

“yokuya ekhaya” egxile ekuvimbeleni, ekwaziseni abasebenzi<br />

ngokulawula ukutheleleka okuyisisekelo kanye nezimpawu<br />

zesifo se-TB. Abaqeqeshi bashiya amaphosta kanye nezinye<br />

izinto zokukhuthaza ukulawula isifo, ukuhlunga kanye<br />

nokuhlolwa.<br />

Ukwengeza kulezi zingxoxo, i-SWHP ihlosele futhi amagosa<br />

okuqeqesha okujulile. Amagosa aya emihlanganweni<br />

yokufundisana emibili ukuya kwemithathu emahhovisi<br />

enyunyana, akhava i-HIV, TB kanye namalungelo endaweni<br />

yokusebenza.<br />

2. Ukulawula isifo<br />

Ngesikhathi samaseshini ezemfundo efektri, abaqeqeshi<br />

be-SWHP bakhuthaza izindlela eziyisisekelo zokulawula<br />

ukusabalala kwe-TB, njengokuvula amafasitela, ukukhwehlelela<br />

kuthishu kanye nokugeza izandla. I-SWHP futhi<br />

ikhuluma nabaphathi befektri ngokulawula isifo. Lokhu<br />

kungabandakanya ukuphakamisa amalambu e-UV, amathishu<br />

noma ukungena nokuphuma komoya okungcono. I-SWHP<br />

ikwazile ukunikezela amafektri ngokokukhipha ijeli engenaalkhoholi<br />

yokugeza izandla. Abaqeqeshi bakhuthaza amalungu<br />

e-SACTAWU, asebenza embonini yezimpahla zokugqoka<br />

nezindwangu, ukuthi basebenzise iziqephu zendwangu<br />

ukwenza amasayiduku.<br />

3. Ukuhlungelwa nokuhlolelwa i-TB<br />

Abaqeqeshi ngokwenjwayelo bahlungela iqembu i-TB, bebuza<br />

abasebenzi ukuthi kukhona yini izimpawu zesifo abanazo.<br />

Amathimba onesi kanye namakhansela angaqeqeshiwe<br />

balandelela lokhu kuvakasha zonke izinsuku ukuhlola<br />

nokuhlungela i-TB.<br />

Ukuhlowa kwe-TB kubandakanya izitsha zokuqoqa<br />

isikhwehlela endaweni yokusebenza noma uma abasebenzi<br />

bevakashela umtholampilo we-SWHP ukuyohlola. Uma<br />

imitholampilo ye-SWHP ikude, abasebenzi badluliselwa<br />

emtholampilo woMnyango Wezempilo ukuyohlola. Kulezi<br />

zimo, unesi ovela ku-SWHP uyafona ukuhlola ukuthi<br />

umsebenzi useyilandile yini imiphumela yakhe yokuhlolwa.<br />

Uma imiphumela yesikhwehlela ingenayo i-TB kodwa<br />

umsebenzi enezimpawu zesifo zokwelashwa ze-TB, i-SWHP<br />

yenza ukuhlolwa kwamabhaktheriya bese bemdlulisela kuma-<br />

X-reyi umsebenzi uma kudingeka.<br />

4. Ukwelashwa kwe-TB<br />

Umtholampilo we-SWHP e-Salt River yiyona kuphela indawo<br />

yokwelapha i-TB okungesiyona ekahulumeni, nengazimele<br />

eNtshonalanga Kapa. Abasebenzi bangakhetha ukuthi<br />

bazokwelashwa yi-SWHP noma emtholampilo wasendaweni<br />

woMnyango Wezempilo. Amalungu e-SACTAWU amaningi<br />

kakhulu ahlolwe atholakala ene-TB elashwa kusetshenziswa<br />

umtholampilo we-SWHP ngaphandle uma behamba noma<br />

besebenziea kude. Kuze kube namhlanje, i-SWHP inezinga<br />

lokuphilisa elingama-100%.<br />

U-Soboil uthi impumelelo yohlelo lokwelapha lusizwa<br />

ukubambisana okuhle kanye nethimba elizinikele.<br />

“Ukubambisana kubalulekile ngempela ... . Umnyango<br />

Wezempilo ... usixhumanisa nemitholampilo ethize ngenxa<br />

yalokho siyakwazi ukudluliseka kalula. Siyakwazi ukuthola<br />

imithi kalula futhi amakhithi ethu okuhlola siwathola kubo.<br />

Kufanele kube nokubambisana okuthize kungenjalo angeke<br />

kusebenze.”


5. Usizo<br />

Emasontweni amabili okuqala okwelashwa i-TB, abasebenzi<br />

bathatha ilivu yokugula. Ngalesi sikhathi, kuyenzeka<br />

bavakashele umtholampilo zonke izinsuku noma unesi<br />

we-SWHP uya kubo. Onesi be-SACTAWU basebenzisa uhlelo<br />

lokwelapha ngokuqapha ngqo (directly observed therapy<br />

(DOT)) ukuqapha ukubambelela kweziguli, kodwa banquma<br />

ukuthi bazosiqapha ngokuvama kangakanani isiguli kuncike<br />

ekutheni wenza kahle kangakanani lowo muntu ekwelashweni.<br />

Abasebenzi bangakhetha futhi ukuthola i-DOT efemini<br />

yabo, lapho-ke basekelwa ngosuphavayiza babo noma onesi<br />

emsebenzini. I-SWHP ixhumana nabaphathi kanye nonesi<br />

emsebenzini ngokwelashwa kwabasebenzi, ilivu yokugula<br />

kanye nezinye izinto okufanele zenziwe, ukuze kwenzeke<br />

ukwelashwa ngokwemithetho yomsebenzi.<br />

Ubudlelwano benyunyana nomqashi<br />

I-SWHP izohlolela wonke umuntu i-TB efektri nangale<br />

kokuthi uyilungu le-SACTAWU yini noma cha. Nakuba<br />

amalungu e-SACTAWU kuphela kanye nemindeni yawo<br />

eza emitholampilo ye-SACTAWU, abanye badluliselwa<br />

emitholampilo yoMnyango Wezempilo ukuyonakekelwa<br />

khona.<br />

Uhlelo lwe-TB lwe-SACTAWU ludinga ukwesekwa umqashi<br />

ukuze lufeze inhlolo yalo: yokuthuthukisa impilo yabasebenzi.<br />

Uma impilo yabasebenzi iqondwa ukuthi isiza bubilini,<br />

izinyunyana kanye nabaqashi bayakwazi ukusebenza ndawonye<br />

bephokophele kule nhloso.<br />

Yini esingayifunda oHlelweni<br />

Lwempilo Yabasebenzi Lwe-SACTAWU?<br />

Sidinga imitholampilo ebhekela abasebenzi<br />

Imitholampilo eminingi kakhulu eNingizimu Afrika ivula<br />

phakathi kuka-07:30 no-15:00. lokhu kusho ukuthi abantu<br />

abasebenzayo kaningi abakwazi ukuwasebenzisa. Ngokuhlukile,<br />

imitholampilo ye-SACTAWU ivula kusukela ngo-06:30 ukuya<br />

ku-18:30, kubandakanya Imigqibelo. Engxenyeni enkulu,<br />

imitholampilo ye-SACTAWU isebenza ngokubeka izikhathi<br />

ukuze amalungu ezokwazi ukubhuka izikhathi ezifanele bona<br />

kangcono. Bamukelekile futhi ukuza ngokuthi bazizele nje.<br />

Imitholampilo eminingi eNingizimu Afrika idinga ukubhekela<br />

abasebenzi ngokuvula ngezikhathi ezingaphandle kwamahora<br />

ayinjwayelo okusebenza.<br />

Ukubambisana kwenza umehluko<br />

I-SWHP ikwazile ukubambisana noMnyango Wezempilo kanye<br />

nabaxhasi bamazwe omhlaba jikelele ukwenza uhlelo lube<br />

yimpumelelo. Imiphambo yokuxhumana kanye nobudlelwano<br />

bugcina uhlelo lusebenza, luqinisekisa ukudluliselwa<br />

okusebenza kahle kanye nokufinyelela kuzidingongqangi.<br />

USista Vuyiswa ukholwa ukuthi ukuphila kahle kwabasebenzi into ehamba phambili<br />

ohlwini olukhulu lohlelo.Isithombe ngu-Elizabeth Vale.<br />

kwenZenjani kuMbali?<br />

uyigqoka kanjani iMaski<br />

eMphakathini?<br />

angithandi ukugqoka le Maski.<br />

akungiphathi kahle. kodwa kufanele<br />

ngiyigqoke ukuZe ngiZokwaZi<br />

ukuvikela abanye abantu ekusabalalei<br />

kwe-tb. ngifisa sengathi abantu<br />

bangayeka ukungibuka.<br />

Izinhlelo zomsebenzi azikhuthazi nje kuphela iziguli ukuthi zifune ukwelashwa kodwa futhi ziphoqelela<br />

nomuzwa omkhulu wokuqonda ngaphakathi emphakathini ngokubanzi. Umfanekiso nguSizwe Nguqe.<br />

Sidinga abantu abazinikele, abaqeqeshiwe ukubhekana<br />

nezindaba zezempilo emsebenzini<br />

Amathimba e-SWHP azinikele emsebenzini wawo futhi anikezwe<br />

amandla ngolwazi oludingekayo. Bahambisana nezintuthuko<br />

zesayensi, ukuxilonga kanye nezindlela zokulawula isifo, kanye<br />

nabo bonke abasebenzi abangafundile bathole ukuqeqeshwa<br />

ngokuthola izitifiketi.<br />

Sidinga ukufinyelela ngale kwabasebenzi ngabanye<br />

Uhlelo Lwezempilo Yabasebenzi lwe-SACTAWU lwelulela ngale<br />

kwbasebenzi ngabanye ukuya emindenini yabo nasemiphakathini.<br />

USista Vuyiswa, omunye wonesi emtholampilo we-SACTAWU<br />

eSalt River, uthi ingxenye enhle kakhulu yomsebenzi wakhe<br />

ukuthi ngokwazi isiguli esisodwa se-TB, uthola ukwazi umndeni<br />

waso futhi. “Ukwakha ubudlelwano nemindeni kukhuthaza<br />

imindeni ... ukweseka isiguli ekwelashweni nokungivumela ukuthi<br />

ngihlole ngokuhlungela i-TB amanye amalungu omndeni.”<br />

I-SWHP seyiqalile futhi ukufinyelela ezikoleni, lapho ihlinzeka<br />

khona ngemfundo ye-TB eyisisekelo.<br />

UKULWA NE- TB<br />

27


IZINDABA BRANCH ZAMAGATSHA<br />

NEWS<br />

28<br />

Izindabazegatsha<br />

Ngu-Luckyboy<br />

Mkhondwane<br />

Fundisa intsha<br />

nge-HIV<br />

Akwanele okwenziwa ezikoleni zethu ukufundisa intsha<br />

esencane nge-HIV, ubulili, ukukhulelwa kwentsha<br />

kanye nokuvinjelwa kwezifo ezithathelwana ngocansi<br />

(ama-STI). Lolu udaba olubaluleke kakhulu njengoba<br />

intsha esencane, njengawo wonke umuntu, isengozini<br />

yokutheleleka uma iya ocansini.<br />

Amalungu eGatsha le-<strong>Treatment</strong> <strong>Action</strong> <strong>Campaign</strong><br />

(TAC) eKatlehong South bebekhathazekile ngezehlakalo<br />

eziphezulu zokukhulelwa kwentsha esencane<br />

endaweni yawo. Babekhathazekile futhi ngemibiko<br />

evela emtholampilo wasendaweni okhombisa ukuthi<br />

inamba enkulu yezingane zasezikoleni eziphakeme ziza<br />

emtholampilo zizofuna ukwelashelwa igonoriya, i-STI<br />

ejwayelekile. Banquma ukuthi kufanele benze okuthize<br />

bese bephakamisa lolu daba nabalingani be-TAC.<br />

UNthabiseng Maretlane Umkhankasi Wezempilo<br />

Emphakathini we-TAC ovela eKatlehong South.<br />

Esebenzisana noDikeledi Senong, ongumsebenzi<br />

Wokufundisa Ngokuvimbela Nokwelashwa we-TAC<br />

uMaretlane sebebhekene nenkinga. Bobabili baqale<br />

ukunikezela amaseshini ezemfundo akhava ukukhulelwa<br />

kwentsha esencane, ama-STI, HIV kanye noshintsho<br />

I-TAC ikhumbula u-Xolani Khumalo<br />

Ilungu lesikhathi eside le-TAC uXolani Khumalo ushone ngomhla<br />

ka-13 Juni 2011. UXolani, Umsebenzi Wokufundisa Ngokuvimbela<br />

Nokwelashwa eMgungundlovu, wajoyina i-TAC ngonyaka ka-2004.<br />

Ngonyaka ka-2009 waba nguMkhankaseli Wezempilo Emphakathini<br />

we-TAC, akabe nguye kwaze kwafika isikhathi sokudlula emhlabeni.<br />

UXolani wayenamandla kakhulu futhi<br />

esebenza kanzima. Uzokhunjulwa<br />

kakhulu ngumndeni wakhe, abalingani<br />

bakhe emsebenzini, amalungu egatsha<br />

nomphakathi. Sengathi umphefumulo<br />

wakhe ungalala ngokuthula.<br />

Isithombe ngu-Luckyboy Mkhondwane.<br />

lwendlela yokuziphatha eKatlehong High School kanye<br />

neThuto Pele High School. Bobabili izitshudeni kanye<br />

nothisha ezikoleni ezimbili balwemukele uhlelo.<br />

Amaseshini ezemfundo anikeza izitshudeni iplatifomu<br />

yokukhuluma ngokukhululeka ngobulili bocansi kanye<br />

nezinselele ababhekana nazo njengentsha esencane.<br />

Kaningi bacabanga ukuthi abakwazi ukuxoxa ngalezi<br />

zindaba nabazali babo nothisha. Njenoba uMaretlane<br />

noSening bobabili kungabesifazane abasebancane,<br />

kulula ukuthi intsha ikhulume nabo.<br />

“Izitshudeni ziyakhuluma kakhulu futhi ziyajabula uma<br />

zikhuluma ngezindaba zobulili nezobulili bocansi, kanti<br />

nezinga labo lokuhlanganyela liyathokozisa kakhulu,”<br />

kusho uMaretlane. “ Kodwa badinga imfundo enkulu<br />

kakhulu ezindabeni ezifana ne-HIV, ama-STI kanye<br />

nobulili bocansi.”<br />

Intsha esencane ayikwazi ukuhlukanisa phakathi<br />

kwe-HIV ne-AIDS, kusho uMaretlane, ngisho bazi<br />

ukuthi i-HIV idluliswa kanjani. “Ukukhathazeka kwabo<br />

okukhulu” eqaphele, “ukukhulelwa.”<br />

“Ngingathanda ukulubona lolu hlelo luphuma luya kuzo<br />

zonke izikole eziphakeme endaweni,” kusho uMaretlane.<br />

“Ikakhulukazi ne-HTC-(HIV Counselling and Testing)<br />

ephakanyisiwe emkhankasweni wezikole, njengoba<br />

izitshudeni zizozilungeselela kangcono ukuhlolelwa<br />

i-HIV nangokusebenzisa uhlelo banganikezwa amandla<br />

okwamukela isimo sabo uma behlolwe baba phozithivu.”<br />

I-TAC ikhumbula uSithembiso Mkhize<br />

Ilungu lesikhathi eside le-TAC uSithembiso Mkhize ushone ngomhla<br />

ka-17 Juni 22011. USithembiso wajoyina i-TAC ngonyaka ka-2002.<br />

Ubengumsebenzi Wokufundisa Ngokuvimbela Nokwelashwa<br />

we-TAC eThekwini. USithembiso ubebandakanyeka emkhankasweni<br />

oyimpumelelo owenziwa yi-TAC wokuqinisekisa<br />

ukwelashwa ngama-ARV kweziboshwa eJele<br />

lase-Westville. Ngesikhathi edlula emhlabeni<br />

uSithembiso ubeqashwe yiNyuvesi yaKwaZulu-<br />

Natali eMgungundlovu. Sengathi umphefumulo<br />

wakhe ungalala ngokuthula.


A = Appetite Loss C = Chest Pains T = Tiredness<br />

N = Night Sweats & Fever O = Ongoing Cough W = Weight Loss<br />

IF YOU HAVE ONE OF THESE SYMPTOMS OF TB,<br />

ACT NOW<br />

BY GOING TO YOUR NEAREST CLINIC<br />

FOR A FREE TB TEST!<br />

TB/HIV CARE ASSOCIATION<br />

www.tbhivcare.org • Tel 021 425 0050

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!