You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
Magazine of the <strong>Treatment</strong> <strong>Action</strong> <strong>Campaign</strong><br />
treatment<br />
September 2011<br />
I-TB ingelashwa!<br />
Iminyaka emine yokulwa ne-TB: U-Xoliswa<br />
Harmans uxoxa indaba yakhe emangalisayo<br />
I-TB yambuliwe: Incwadi okulula<br />
ukuyiqonda ngesayensi ye-TB<br />
Umbuzo wokuvalelwa ngenxa<br />
yesifo: Inqubomgomo entsha<br />
kungenzeka ishintshe yonke into
Umhleli: Marcus Low<br />
Umhleli Wezithombe: Andrea Zeelie<br />
Umhleli Wekhophi: Cathy Goudie<br />
Abafake isandla: Nathan Geffen, Mary-Jane<br />
Matsolo, Catherine Tomlinson, Agnieszka Wlodarski,<br />
Elizabeth Mills, Claire Wingfield, Elizabeth Vale,<br />
Luckyboy Nkhondwane<br />
Isithombe sekhava: Chelsea Maclachlan<br />
Izithombe: Chelsea Maclachlan, Adam Malapa, Jose<br />
Cendon, Bruno De Kock, Gawain Kripke, Mariella<br />
Furrer, Elizabeth Mills, Travel Aficionado, Elizabeth<br />
Vale, Luckyboy Mkhondwane ne-Bookslive.co.za.<br />
Umfanekiso osekhasini le-13 ngu-Brice Reignier.<br />
Umfanekiso osekhasini lama-27 ngu-Sizwe Nguqe.<br />
Sibonga u-Xoliswa Harmans ngokukhethekile<br />
mgokuxoxa indaba yakhe, ku- Claire Wingfield<br />
we-<strong>Treatment</strong> <strong>Action</strong> Group, ku-Alex Müller, Nathan<br />
Geffen no-Kay Kim bonke abafake isandla ku-<br />
TBOnline.info.<br />
Ukuhambisa: Market Insertion Bureau<br />
Ukuhlelwa kwebhuku: Designs4development, www.<br />
d4d.co.za<br />
Ukuphrinta: CTP Book Printers<br />
Ukuhumusha: Bohle Conference and Language<br />
Services<br />
I-TAC izinikele ekuhlinzekeni abantu abane-HIV,<br />
imindeni yabo kanye nabanikezeli bokunakekela<br />
ulwazi olungenaphutha ngemithi esindisa impilo<br />
kanye nokwelashwa. I-TAC kanye nabaholi<br />
bayo bazimele abekho embonini eyenza imithi<br />
yezokwelapha kanjalo nezimboni zemithi yemvelo<br />
kanye nehlukile futhi ayinatshisekelo yemali kuzo.<br />
Leli hlelo le-Equal <strong>Treatment</strong> lixhaswe ngezimali yi-<br />
Global Fund to Fight AIDS, Tuberculosis and Malaria,<br />
kanye ne-Oxfam Australia.<br />
Leli phephabhuku liyatholakala futhi ngesiTsonga,<br />
isiXhosa nesiNgisi.<br />
Ungakhiphela la mahlelo e-Equal <strong>Treatment</strong> kanye<br />
nawangaphambilini kuleli kheli: www.tac.org.za/<br />
community/equaltreatment/<br />
Equal <strong>Treatment</strong> is<br />
published by the <strong>Treatment</strong><br />
<strong>Action</strong> <strong>Campaign</strong>.<br />
Ikheli Leposi: PO Box 2069, Cape Town 8001<br />
Ikheli Lendawo: Westminster House, 122 Longmarket<br />
Street, 3rd Floor, Cape Town 8000<br />
Ucingo: 0861 END HIV<br />
Ifeksi: +27 21 422 1720<br />
Iwebhusayithi: www.tac.org.za<br />
Amahhovisi Esifunda e-TAC<br />
Khayelitsha District: 021 364 5489<br />
Ekurhuleni District: 011 873 4130<br />
Lusikisiki District: 039 253 1951<br />
Pietermaritzburg District: 033 394 0845<br />
Gert Sibande District: 017 811 5085<br />
Mopani District: 015 307 3381<br />
2<br />
Okuqukethwe<br />
amakhasi 2–5<br />
amakhasi 6–15<br />
amakhasi 16–28<br />
Ihlelo 40 – Septhemba 2011<br />
isiZulu<br />
Indaba ka-Xoliswa nomlando we-TB<br />
UXoliswa Harmans wazabalaza ne-TB<br />
iminyaka emine. Indaba yakhe emangazayo<br />
siyilandela ngomlando omfishane wokuthi<br />
lesi sifo sesiyicekele phansi kangakanani<br />
imiphakathi amakhulukhulu eminyaka kanye<br />
nenqubekela phambili ehamba kancane<br />
esesiyenzile ekulweni naso.<br />
Isayensi ye-TB<br />
Isayensi ye-TB akufanele ukuthi yethuse.<br />
Encwadini yethu okulula ukuyiqonda<br />
ye-sayensi ye-TB sembula yonke<br />
into kusukela ekumelaneni nemithi<br />
ukuya kumenenjayithisi ye-TB. Futhi,<br />
ungaphuthelwa yiphosta yethu yemithi<br />
ye-TB kanye nemiphumela yayo emibi, noma<br />
uhambo lukaMandla noSipho esikhaleni<br />
esisekhasini 13.<br />
Ukuvalelwa ngenxa yesifo, okusha<br />
okuvelile kanye nohlelo lwe-SACTWU<br />
Ukuhlukaniswa ngempoqo kweziguli ze-DR-<br />
TB kwenza izihloko eziphambili eminyakeni<br />
embalwa eyedlule. I-Equal <strong>Treatment</strong><br />
iphenya inqubomgomo yokunakekela entsha<br />
esisatshalaliswe nakwezinye izindawo<br />
enikeza ezinye izixazululo. Emva kwalokho<br />
sikunika ulwazi olusha ngokuhlolwa kwe-TB<br />
okusha okuthokozisayo futhi sibheke<br />
phambili emithini ye-TB yesikhathi esizayo.<br />
Siye sathola futhi ngalokho enye inyunyana<br />
yezohwebo ekwenzayo ukusiza abasebenzi<br />
ukuthi bahlale bephilile. Ekugcineni,<br />
ekhasini 28 sikulethela izindaba zakamuva<br />
zamagatsha e-TAC. Thola ukuthi amalungu<br />
e-TAC ayifundisa kanjani intsha esencane<br />
nge-HIV nezifo ezithathelwana ngocansi<br />
ama-STI.
Isithombe yi-bookslive.co.za<br />
Umhlaba we-TB udinga intukuthelo<br />
nobushoshovu<br />
“Isifo sinqotshiwe.”<br />
La mazwi ashiwo ngonyaka ka-1962 ngumsebenzi we-<br />
International Union Against TB. Babenephutha. Kodwa<br />
Inyunyana yayinethemba elikhulu ngenxa yokuthi imithi elwa<br />
ne-TB ngempumelelo yayitholakele. Isifo esibulalayo esase<br />
sibulele abantu emhlabeni wonke iminyaka eyizinkulungwane<br />
eziyishumi, i-TB yayisilapheka. EYurophu naseNyakatho<br />
Melika, ukufa nge-TB kwehla ngokumangalisayo.<br />
Kamuva esiganyini sekhulunyaka, cishe isigidi nohhafu<br />
sabantu sabulawa yi-TB unyaka ngamunye. ENingizimu Afrika,<br />
inamba yokufa nge-TB eyarekhodwa yaphindwa kathathu<br />
phakathi kuka-1997 no-2005. Isifo sisekude kabi nokuthi<br />
sinqotshwe. Pho kungani izinto zahamba kabi? Kunzima<br />
ukwazi ngokuqinisekileyo, kodwa nazi ezinye zezimpendulo<br />
ezinokuba khona:<br />
Okokuqala, umzamo owafakwa ekuqedeni i-TB emazweni<br />
acebile awuzange ukopishwe emazweni ampofu. Okwesibili,<br />
i-TB yaphinde yabuya nobhubhane lwe-AIDS. Okwesithathu,<br />
amadolobhakazi amakhulu emazweni asathuthuka<br />
anamadolobhana ayizindlwana lapho abantu abangondlekile<br />
bephila ezimeni ezimbi, nezinabantu abaningi ngokweqile.<br />
Lokhu kuvumela ukuthi i-TB iphile kahle. Okwesine, izinhlelo<br />
zezempilo emazweni ampofu awakwazi ukumelana nezinamba<br />
ezinkulu zezimo ze-TB.<br />
Ngaphezu kwalokhu, eshumini leminyaka eledlule umhlaba<br />
ubone ukukhula kwe-TB engazweli emithini (DR-TB). Manje<br />
abantu abaningi abaxilongwe ngesifo kungaba singelashwa<br />
kuphela emva kokwelashwa ngemithi kwesikhathi eside<br />
ngokweqile nokunzima, noma abakwazi ukwelapheka nhlobo.<br />
Yini okudinga ukwenziwa ukuze<br />
kunqotshwe i-TB?<br />
1. Sidinga imithi engcono<br />
Akukaze kube nokuvunywa kwekilasi lemithi emisha ye-TB<br />
emashumini eminyaka. Kodwa manje sekunenqubekela<br />
phambili. Umuthi omusha othokozisayo kakhulu i-TMC207,<br />
owenziwa inkampani eyenza imithi i-Tibotec. Izinhlolo<br />
zokwelashwa ezincane zikhombisa ukuthi welapha iziguli<br />
ze-TB ezingazweli emithini eminingi ngokushesha futhi<br />
ubukeka unemiphumela emibi kakhulu embalwa. Kodwa<br />
eminyakeni eyisikhombisa emva kokutholakala kwe-TMC207<br />
kusengekacaci ukuthi izogunyazelwa nini ukusebenza.<br />
I-TB akusiso isifo esinenzuzo, imboni eyenza imithi ihamba<br />
kancane kakhulu emithini ye-TB.<br />
Umbiko womhleli<br />
Enye inkinga enkulu ukuthi imithi ye-DR-TB iyabiza kakhulu<br />
futhi empeleni aseyabiza kakhulu eshumini leminyaka<br />
eledlule.<br />
2. Sidinga ukuxilongwa okungcono<br />
Kaningi kungathatha amasonto ayisithupha ukuxilonga<br />
i-TB futhi ngisho kajana ukuxilonga i-DR-TB. Manje<br />
kunokuxilongwa okusha kwe-TB, umshini i-GeneXpert,<br />
oxilonga i-TB ngokungenaphutha emahoreni amabili. Kusiza<br />
futhi ukukhomba iziguli ezingazweli emuthini. INingizimu<br />
Afrika ithenge le mishini eminingana, kodwa kudingeka<br />
ukuthi sibe nowodwa kuyona yonke imitholampilo ye-TB<br />
enogesi. Kodwa-ke, ukuhlola nge-GeneXpert ngakunye kubiza<br />
ngaphezu kuka-R100. Kudingeka ukuthi sifake ingcindezi<br />
kumakhi, u-Cepheid, ukuthi ehlise inani lentengo.<br />
3. Sidinga ukuthi uhlelo lwethu lwezempilo lusebenze<br />
kangcono<br />
Imitholampilo ye-TB idinga ukunikezelwa kwemithi<br />
okuthembekile. Ukunikezela okuthembekile kuholela<br />
ekumelaneni nomuthi. Imitholampilo kufanele futhi ukuthi<br />
ibe nokulawulwa kwesifo okufanele. Abantu akufanele ukuthi<br />
bathole i-TB uma beya emtholampilo! Futhi, abasebenzi<br />
bezempilo kufanele balandelele umkhondo wabantu<br />
abaxhumana nabantu abane-TB bese ubacela ukuthi<br />
bahlungelwe i-TB.<br />
4. Ukuvinjelwa kwe-TB<br />
Ukwelashwa ngezidambisigciwane kunciphisa ingozi ye-TB.<br />
Kunobufakazi obukhulayo, abukapheleli, ukuthi uma ufaka<br />
umuntu one-HIV ekwelashweni, umphakathi uyasizakala<br />
ngezinga eliphansana lezimo ze-TB ezintsha.<br />
5. Umhlaba we-TB udinga ukushukunyiswa<br />
Ingqungquthela yomhlaba elandelayo ye-TB izobanjelwa,<br />
futhi eFransi. Ngaphandle kweKapa, lapho eyake yabanjelwa<br />
khona eminyakeni eminingana eyadlula kudala, ayikabanjelwa<br />
ezindaweni ezinobunzima be-TB obuphezulu. Ngamanye<br />
amazwi, kwenzeka kude namakhaya eziguli ezine-TB<br />
nakodokotela be-TB abanolwazi kakhulu kanye nonesi.<br />
Ubushoshovu obuguquguqukayo babo bobabili iziguli<br />
kanye nabasebenzi bezempilo esibabonile ekuphenduleni<br />
ezidingweni ze-HIV okufanele ithunyelwe emhlabeni we-TB.<br />
Uma kufanele sithole imithi engcono, izinhlelo zokuxilonga<br />
kanye nezempilo ze-TB, sidinga umzabalazo omkhudlwana<br />
kanye nentukuthelo enkudlwana!<br />
nguNathan Geffen, usikhwama we-TAC kanye nomhleli we-<br />
TBOnline.info<br />
1
I-TB NGALESO<br />
SIKHATHI NAMANJE<br />
UMZABALAZO<br />
WAMI<br />
WEMINYAKA<br />
EMINE<br />
2<br />
Iminyaka emine u-Xoliswa<br />
Harmans wazabalaza<br />
nesifo sofuba i-TB kanye<br />
ne-TB engazweli emithini<br />
ye-TB . Uxoxela u-Mary-<br />
Jane Matsolo indaba yakhe<br />
emangazayo.<br />
Isithombe ngu-Chelsea Maclachlan.
Emva kwemizamo eminingi ehlulekile, ngagcina<br />
ngihlangene no-Xolisa Harmans endlini encane<br />
yokuhlanganela emahhovisi e-Médecins Sans Frontières<br />
eKhayelitsha. Uma umbona okukuqala ubungeke<br />
uqagele ukuthi lo muntu wesifazane ozikhulumelayo<br />
oneminyaka engama-37 uke waba nomzabalazo omude<br />
kangaka wokuba ne-TB engazweli emithini eminingi<br />
(MDR-TB).<br />
Wazalelwa e-Queenstown futhi uyilungu lesonto loFakazi<br />
BakaJehova, manje usehlala ku-Site C, eKhayelitsha.<br />
Evaleleke kuleliya hhovisi elincane u-Xoliswa<br />
uyangilandisa ngale minyaka emine yomzabalazo<br />
akawubekezelela ne-MDR-TB kanye ne-XDR-TB<br />
(i-TB emelana nomuthi kakhulu). Akusiso isithombe<br />
esiqhakazile.<br />
UXoliswa waxilongwa okokuqala i-TB ngonyaka ka-2006<br />
lapho eqala ukuba nezimpawu ezifana nokuncipha<br />
emzimbeni, ukukhwehlela, kanye nokujuluka ebusuku.<br />
Esimeni sakhe i-TB kwakuyisifo esibona intuba njengoba<br />
wayene-HIV futhi. Izinyanga eziyisithupha u-Xoliswa<br />
waphuza imithi yakhe ye-TB, kodwa ezinyangeni<br />
ezintathu ngemuva kokuba eyiqedile wayesalokhu<br />
engakaphili. Ihlombe lakhe langakwesokunxele<br />
lalivuvukele futhi kwakunesigaxa ekhwapheni lakhe.<br />
Wayesalokhu encipha emzimbeni.<br />
Lapho u-Xoliswa ephindela eyokwenza okunye<br />
ukuhlolwa kwe-TB imiphumela yabuya ingenayo i-TB.<br />
Umndeni wakhe wanquma ukumthatha umphindisele<br />
e-Queenstown lapho ababezokwazi ukumnakekela<br />
khona. Ngesikhathi ese-Queenstowwn u-Xoliswa<br />
walaliswa esibhedlela e-Frere ukuze odokotela bamhlinze<br />
isigaxa esisekhwapheni lakhe, okwashiya imbobo<br />
enkulu. ngaleso sikhathi, ihlombe lakhe laliqhubeka<br />
nokuvuvukala.<br />
Emva kokuhlinzwa u-Xoliswa kwakudingeka ukuthi<br />
athole imbangela yokuvuvukala kwakhe. Wabuyela<br />
eKapa wayeseya eSibhedlela i-Groote Schuur lapho<br />
akaphinde waxilongwa khona i-TB futhi. Kwakudingeka<br />
okunye ukwelashwa izinyanga eziyisithupha, kodwa<br />
manje ohlotsheni lwemithi yakhe kwabandakanywa<br />
izinyanga ezimbili zokujovwa nge-stretomycin zonke<br />
izinsuku. U-Xoliswa wachaza le mijovo njengezinto<br />
ezibuhlungu kakhulu ake zizwa. Zazishiya amagquma<br />
ezinqeni zakhe okwakufanele ukuthi azihlikihle.<br />
Imiphumela yokuhlolwa kukaXoliswa yabuya ikhombisa<br />
ukuthi wayengazweli ku-rifafour naku-streptomycin.<br />
Lokhu kwakusho ukuthi manje wayesene-MDR-TB.<br />
Welashwa nge-kanamycin, umjovo zonke izinsuku<br />
izinyanga eziyisithupha.<br />
“Ingxaki yaqala ngonyaka ka-2008, ngomhla ka-15<br />
Okthoba. Asobe ngalukhohlwa lolo suku!” kusho<br />
u-Xoliswa lapho ecabanga izehlakalo ezenzeka.<br />
“Ngangiyojova nge-kanamycin yami eyinjwayelo<br />
emtholmpilo i-Nolungile. Lapho ngifika, usista ophethe<br />
wangitshela ukuthi mangilinde ngaphandle kwamasango<br />
omtholampilo ngilinde i-ambulensi, ngaphandle<br />
kwananoma iyiphi incazelo ngalokho okwakwenzeka<br />
kimi nokuthi i-ambulensi yayingiyisaphi. Kwachazwa<br />
ngokuhamba kwesikhathi ... lapho ngifika e- Brooklyn<br />
Chest Hospital … ukuthi ngangine- XDR-TB. U-Dkt<br />
Swedu, owayesebenza ngalelo langa, wathi kimi, ‘Mama,<br />
sekukuwe-ke manje. Ukuthi ufuna ukuphila noma cha,<br />
kuncike kuwe konke.”<br />
“Ngesikhathi [ngangisesibhedlela] abangane bami<br />
bangishiya kwathi nesoka enganginalo ngaleso<br />
sikhathi nalo langijikela langishiya. Kwakungumama<br />
wami kuphela [namanye] amalungu omndeni eza<br />
ukuzongibona. Kwakunzima kakhulu emndenini wami<br />
ukwamukela isimo sami manje, ngoba kwakufanele<br />
ngibashiye. Udadewethu wathuthela eKapa ukuze abe<br />
seduze nami angisize.<br />
“Ngahlala e-Brooklyn Chest Hospital ngazitshela<br />
ukuthi ngangizophuza imithi yami ngilwe nalesi sifo<br />
ngisho ngabe kwakunzima,” kuqhubeka uXoliswa.<br />
“... Eminye yemiphumela emibi yemithi kwakuyisifo<br />
sohudo esinamandla ngokweqile esaholela ekuncipheni<br />
komzimba, nokucanuzela kwenhliziyo okungabekezeleki,<br />
ukubala okumbalwa.”<br />
“Ngaphuma esibhedlela ngaqhubeka nemithi yami<br />
emtholampilo iNolungile futhi, kodwa kulokhu<br />
kwakufanele ukuthi ngicophelele kakhulu [uku] gqoka<br />
imaski evala umlomo namakhala ukuze ngingadluliseli<br />
i-TB kwabanye abantu noma ngiyithole kwabanye abantu.<br />
Lapho ngingena ngaphakathi etekisini ngabona ukuthi<br />
akukho mafasitela ayevuliwe, ngangizocela abagibeli<br />
ukuthi bavule okungenani<br />
ifasitela elilodwa kanti uma<br />
bala ngangizovele ngifake<br />
imaski yami. Ngangikhumbula<br />
amagama ka-Dkt Swendu<br />
angenza ngaqina. Lapho<br />
ngibuyela emtholampilo<br />
ngisho amalungu eqembu lami<br />
[lo]kusizana ayengesaba.<br />
“Ngomhla ka-20 Okthoba<br />
2010 ngaxilongwa kwathiwa<br />
ekugcineni angisenayo<br />
i-TB futhi ngakhishwa<br />
emtholampilo iNolungile.<br />
Ngangiyinqobile i-TB<br />
ekugcineni, emva<br />
kweminyaka yomzabalazo<br />
emine. Yhu! Kwakungakholakali. Kwakunesikhathi<br />
U-Xoliswa waxilongwa<br />
i-TB ngonyaka<br />
ka-2006 lapho<br />
eqala ukuba<br />
ezimpawu zesifo<br />
ezifana nokuncipha<br />
emzimbeni,<br />
ukukhwehlela kanye<br />
nokujuluka ebusuku.<br />
lapho engangicabanga khona ukuthi ngangifa kodwa<br />
ngokubekezela kwaba nomvuzo.”<br />
I-TB NGALESO<br />
SIKHATHI NAMANJE<br />
3
Qala lapha<br />
I-TB NGALESO<br />
SIKHATHI NAMANJE<br />
UMLANDO OMFISHANE WE-TB<br />
“Ngaletha ungcweti kwezesifuba<br />
lapha. Uthi kufanele ngingene<br />
esanathoriyamu, mhlawumbe izinyanga<br />
ezi-4. Kunesizungu esibi, kodwa-ke<br />
mhlawumbe kungcono kakhulu<br />
uma bengakwazi ukungelapha.”<br />
u-George Orwell, umbhali wamanoveli<br />
kanye nombhali wezepolitiki.<br />
U-Orwell wabulawa yi-TB ngo-1950.<br />
Wayengomunye weziguli zokuqala<br />
ukuzama i- streptomycin ne-PAS.<br />
4<br />
I-TB ngesikhathi esedlule sobumnyama<br />
Ubufakazi obudala<br />
be-TB i-hominid<br />
eyayisigamu sesigidi<br />
seminyaka ubudala<br />
esatholakala<br />
njengenkwali yamatshe<br />
eNtshonalanga<br />
ne-Turkey. Inezingozi<br />
ogebhezini lekhanda<br />
elikhombisa isifo se-TB.<br />
1944<br />
1943<br />
U-Albert Schatz,<br />
isitshudeni seziqu<br />
ze-PhD saseMelika,<br />
sehlukanisa<br />
i-streptomycin.<br />
U-Swede Jörgen Lehmann uthola<br />
i-para-aminosalicylic acid (PAS), manje<br />
esetshenziswa ekwelashweni kwe-TB engazweli<br />
emithini eminingi (MDR-TB).<br />
1952<br />
Umphumela wokulwa<br />
ne-TB we-isoniazid<br />
utholwe ngabacwaningi<br />
kubandakanya usosayensi<br />
waseJalimani u-Gerhard<br />
Domagk.<br />
Ukwenzeka kwe-TB kwakudadlana<br />
okwaqinisekiswa ukuhlaziywa<br />
kwezakhi zofuzo kuvela<br />
ezinsaleleni zeminyaka yobudala<br />
engu-18,000 we-bison eseyaphela<br />
eNyakatho Melika.<br />
1959<br />
Iqembu labacwaningo<br />
lase-Italy lenza umuthi<br />
omusha obizwa<br />
ngokuthi i-rifampicin<br />
(RIF).<br />
Ngeminyaka<br />
yo-1890<br />
Izithombe zitholakale ku-Wikimedia Commons. Isithombe se- GeneXpert ngu-Elizabeth Mills.<br />
Odokotela ababili<br />
baseJalimani, u-Franz<br />
Ziehl no-Friedrich<br />
Neelsen, benza indlela<br />
yokuxilonga i-TB ngaphansi<br />
kwemayikhroskophu.<br />
Indlela yabo, ibizwa<br />
ngokuthi i-acid-fast stain,<br />
isasetshenziswa ukuxilonga<br />
i-TB.<br />
Izimo eziqinisekisiwe ezindala<br />
kakhulu ze-TB kubantu<br />
zatholakala ezinsaleleni zohlaka<br />
lwamathambo omama nosana<br />
lwakhe endaweni eyayicwilile<br />
ngaphambi komlando kwa-<br />
Israyeli. Ithimba lezesayensi<br />
lakhipha i-DNA yabhaktheriya<br />
emathanjeni eyaqondana<br />
nezinsalela ze-DNA yesifo sofuba<br />
i-Mycobacterium.<br />
Ngeminyak -<br />
Ngeminyaka<br />
yo-1960<br />
Ngemuva kokuqhubeka<br />
kweminyaka engama-20<br />
eyandulela, iminyaka yo-1960<br />
ingumaka omkhulu ekulweni<br />
ne-TB. Abantu banethembe<br />
lokuthi isifo singanqotshwa.<br />
“Uma ukubaluleka kwesifo<br />
kubantu kukalwa ngenamba<br />
yokufa esikubangile,<br />
isifo sofuba-ke kufanele<br />
sithathwe njengesibaluleke<br />
kakhulu kunazo zonke lezo<br />
ezesatshwayo, ubhubhane,<br />
ikholera nezinye ezifana<br />
nazo. Oyedwa kubantu<br />
abayisikhombisa kubona bonke<br />
abantu ubulawa yisifo sofuba.”<br />
- Robert Koch<br />
I-TB kwakuyisifo<br />
esijwayelekile eGibhithe<br />
yakudala. I-DNA<br />
ye-TB yatholakala<br />
ohlakeni lwamathambo<br />
oluyiminyaka yobudala<br />
engu-5,400 futhi<br />
nasezidunjini ezigciniwe<br />
eGibhithe ezibhekelwa<br />
ukusuka ngeminyaka<br />
yawo-2050 BC.<br />
“Ukuba nganginesifo sofuba... lo<br />
mqondo, obewethusa ngaphambilini,<br />
awusaqhqhazelisi muntu ...<br />
sekuvele ama-antibhayothiki,<br />
isanathotiyamu yanyamalala;<br />
ngokucabanga komphakathi … isifo<br />
sesinqotshiwe.” – Umsebenzi ovela<br />
ku-International Union Against<br />
Tuberculosis, 1962. Njengoba<br />
ecashuniwe ngonyaka ka-1964<br />
ngu-Salman Waksman, ingxenye<br />
yethimba eyathola i-streptomycin.
Isifo sofuba (TB) beyaziwa ngamagama amaningi iminyaka ngeminyaka: idliso, i-phthisis,<br />
i-scrofula, isifo sika-Pott, Inkosi yezifo kanye nesifo esimhlophe (noma ubhubhane olumhlophe).<br />
“Izimpawu zesifo zikanje: kunemfiva<br />
engabonakali, ngokujwayelekile iqala uma<br />
sekuya emphethelweni osuku futhi iba ngcono<br />
ngokufika kosuku olusha; lokhu kuphelekezelwa<br />
ukukhwehlela kakhulu ekuqaleni nasekupheleni<br />
kobusuku, nokukhishwa kwesikhwehlela...Izwi<br />
kungenzeka lihhadlazele noma linswininize<br />
liye phezulu, ukuphefumula kunzima, izihlathi<br />
ziphaphathekile bese kuthi umzimba wonke.<br />
Amehlo anokubukeka okukhathele, kanti isiguli<br />
sikhathele ... Kwezinye izimo kunomsindo<br />
oswebezayo noma ogohhozayo esifubeni...”<br />
U-Caelius Aurelianus, udokotela waseRoma,<br />
echaza i-TB ekhulwininyaka lesi-5 AD.<br />
1882<br />
U-Robert Koch,<br />
udokotela<br />
waseJalimani,<br />
umemezela ukuthi<br />
isifo sofuba<br />
i-Mycobacterium<br />
iyimbangela<br />
ye-TB.<br />
Iminyaka<br />
yo-1990<br />
Lapho i-HIV isabalalela<br />
emhlabeni osathuthuka,<br />
abantu abaningi baba<br />
ne-TB. Ukucabanga okuhle<br />
kweminyaka yo-1960 into<br />
yesikhathi esidlulile njengoba<br />
i-TB iba yimbangela yokuqala<br />
yokufa phakathi kwabantu<br />
abane-HIV eNingizimu Afrika.<br />
1868<br />
Udokotela<br />
waseFransi<br />
u-Jean-Antoine<br />
Villemin ufakazela<br />
ukuthi i-TB<br />
iyathathelwana.<br />
1991 –<br />
500 BC<br />
U-Hippocrates,<br />
othathwa njengomuntu<br />
owasungula imithi<br />
yasentshonalanga,<br />
uchaza i-TB njengesifo<br />
esijwayeleke kakhulu<br />
sesikhathi sakhe.<br />
1699<br />
IRiphabhliki yase-Lucca<br />
(ingxenye yase-Italy) iphasisa<br />
umthetho obeka ngempoqo<br />
izindlela zokulawula isifo se-TB<br />
eziqinile. Ukuhlolwa kwemizimba<br />
emva kokufa kuyadingeka,<br />
ukuvumela ukuthi umoya omusha<br />
udlule kuthathwa njengomsebenzi, kanti<br />
iziguli ziyakhuthazwa ukuthi zingakhiphi<br />
izikhwehlela ngaphande kwasengilazini noma<br />
kuveseli. IRiphabhliki futhi igcizelela ukugezwa<br />
kwezinto zokusebenza kanye nezinto zokulala<br />
okusetshenziswa abantu abane-TB.<br />
Ama-Middle<br />
ages<br />
1992<br />
2008<br />
Kwenzwa izihloko<br />
Abacwaningi babika<br />
okutholakele okuhle<br />
ezihamba phambili ngomuthi omusha<br />
Kuqubuka i-MDR-<br />
TB e-New York<br />
City. Ukubheduka<br />
kususa izinhlansi<br />
zentshisekelo<br />
ocwaningweni<br />
lwe-TB.<br />
njengoba iziguli<br />
ze-DR-TB zibaleka<br />
kumawodi<br />
okuhlukaniswa<br />
ngempoqo<br />
ezibhedlela ze-TB<br />
eNingizimu Afrika.<br />
obizwa ngokuthi<br />
i-TMC207 yokwelapha<br />
i-MDR-TB. Eminye<br />
imithi emisha ye-TB<br />
kanye nokwakhiwa<br />
osekwenziwe ngcono<br />
kwemithi emidala<br />
nakho kusendleleni.<br />
Ukuqubuka kwamadolobhakazi ehambisana<br />
nezimo ezimbi zokuhlala kuholela<br />
ekukhuleni kwezifo eziphathelene ne-TB<br />
nokufa. Kula makhuluminyaka alandelayo,<br />
ukubuswa ngamanye amazwe kanye<br />
nokuqalwa kwezimboni nakho kwaba<br />
nesandla ekusabalaleni<br />
kwe-TB.<br />
2009<br />
2011<br />
1546<br />
Udokotela wase-Italy<br />
u-Girolamo Fracastoro<br />
waphawula ukuthi i-TB<br />
iyathathelwana. Umbhalo<br />
wakhe uphakamisa<br />
ukuthi ukuqonda ukuthi<br />
i-TB ibangwa ama-ejenti<br />
athathelwanayo<br />
amancane aphila<br />
emzimbeni.<br />
Ukuhlola okusha kwe-TB<br />
okubizwa nge-GeneXpert<br />
kungenisiwe eNigizimu<br />
Afrika, kwehlisa kakhulu<br />
isikhathi sokuhlolela<br />
i-TB.<br />
I-TB NGALESO<br />
SIKHATHI NAMANJE<br />
5
ISAYENSI YE-TB<br />
Bangaki abantu abane-TB?<br />
6<br />
Ukuvama<br />
Abantu<br />
baseNingizimu<br />
Afrika sebebonke<br />
49,004,031<br />
Abantu abane-HIV<br />
5,600,000<br />
Indiya IShayina<br />
Abaxilongwe<br />
ne-TB<br />
njengamanje<br />
490,000<br />
INingizimu Afrika inezehlakalo<br />
eziphezulu kunazo zonke ze-TB<br />
emhlabeni, emva kweNdiya<br />
neShayina.<br />
INingizimu<br />
Afrika<br />
MDR-TB<br />
9,070<br />
XDR-TB<br />
TB/HIV izifo ezihlangene<br />
TB 340,066 izimo ezintsha ze-TB 65,916 abelashwayo<br />
Isehlakalo Izinga Lokutheleleka<br />
Ukwelashwa<br />
kwe-TB<br />
Ukwelashwa<br />
Izindleko<br />
kwe-MDR-TBR181,600<br />
TB hospital<br />
R1,680<br />
594<br />
58%<br />
TB<br />
HIV+<br />
Umuntu ongelashiwe one-TB ephilayo ingasisabalalisa<br />
isifo cishe ukufika kubantu abayi-15 ngonyaka.<br />
Ukwelashwa<br />
TB<br />
1 1 2 3 4 5 6 7<br />
MDR-TB<br />
1 2 3 4 5 6 7<br />
8 9 10 11 12 13 14<br />
15 16 17 18 19 20 21<br />
22 23 24 25 26 27 28<br />
29 30 31 32 33 34 35<br />
36 37 38 39 40 41 42<br />
43 44 45 46 47 48 49<br />
50 51 52 53 54 55 56<br />
57 58 59 60 61 62 63<br />
Imithombo: World Health Organization.<br />
2010 Global Tuberculosis Control Report.<br />
World Health Organization. 2010<br />
Tuberculosis Country Profiles: South Africa.<br />
Izinsuku njengesiguli<br />
esisesibhedlela<br />
Ukuvakasha njengesiguli<br />
esigulela ngaphandle<br />
64 65 66 67 68 69 70<br />
71 72 73 74 75 76 77<br />
78 79 80 81 82 83 84<br />
85 86 87 88 89 90 91<br />
92 93 94 95<br />
1 2 3 4 5 6 7<br />
8 9 10 11 12 13 14<br />
15 16 17 18 19 20 21<br />
22 23 24
ISAYENSI<br />
YE-TB<br />
Yini i-TB?<br />
Akufani ne-HIV, isifo sofuba (TB) asibangwa igciwane.<br />
Asibhozomeli amaseli bese siwasebenzisa ukuzizalanisa<br />
ngendlela lelo gciwane elenza ngayo.<br />
I-TB ibangwa wuhlobo lwebhaktheriya. Amabhaktheriya<br />
mancane kakhulu impela izinto eziphilayo ezineseli<br />
eyodwa. Sithola izinhlobo ezahlukene eziningi<br />
zamabhaktheriya emhlabathini, ekudleni, emizimbeni<br />
yethu, kanye nanoma yikuphi nje emhlabeni. Amningi<br />
amabhaktheriya asizungezile kanti emizimbeni yethu<br />
akukho monakalo awenzayo kanti amanye asilungele<br />
ngisho ukusilungela.<br />
Ibhaktheriya elithize ngqo elibhekene nomsebenzi<br />
omkhulu kakhulu ku-TB yabantu libizwa ngokuthi<br />
i-Mycobacterium. Igama elithi mycobacterum (elisho<br />
ukuthi “fungus-bacteria”) lanikezwa ngoba la maseli<br />
uma esekhulile elabhorethri futhi uwahlola ngaphansi<br />
kwemakhroskophu abhekeka njenge-fangasi.<br />
Isifo sofuba i-mycobacterium sibulawa ngokushesha<br />
ukubekeka engozini yelanga eliyihlaba ngqo. Uma<br />
kuvikelekile ekushiseni kwelanga, kuhlala kuphila futhi<br />
kuthathelana ukufika emasontweni ayishumi<br />
(isibonelo ematheni omile). Ibhaktheriya<br />
lingamela izihlanzi ezinamandla kakhulu futhi<br />
kaningi lihlala lisesimeni salo sokulala. Lidinga<br />
i-oksijini ukuze liphile – ngakho-ke libizwa<br />
ngokuthi ibhaktheriya elidinga umoya (aerobic<br />
bacterium).<br />
Isifo sofuba i-mycobacterium sikhula kancane,<br />
siziphinda ngokuzalana njalo emahoreni<br />
angama-24 ukuya kuma-48. Kuncane kakhulu<br />
lokhu kubhaktheriya. Amanye amabhaktheriya<br />
angazalana njalo emizuzwini engama-20.<br />
Linomzimba omise kwensimbi cishe ubude<br />
obungamamilimitha angu-0.2, obungeze<br />
babonwa ngamehlo enyama – kuphela<br />
ngaphansi kwemakhroskophu. Umzimba<br />
weseli uzungezwe udonga lwamaseli aqine<br />
ngokungajwayelekile nokuyindida. Lolu donga<br />
lwamaseli lwenza ukuthi kube nzima kabi<br />
ukwelapha nokuxilonga i-TB.<br />
Ilungu le-TAC uSizwe<br />
Nguqe ugqoka imaski lapho<br />
evolontiya emtholampilo<br />
Ubuntu eKhayelitsha.<br />
Isithombe ngu-Chelsea<br />
Maclachlan.<br />
I-TB kaningi isabalala uma omunye umuntu<br />
ekhwehlela. Vala umlomo wakho kanye nekhala<br />
lapho ukhwehlela futhi ubuso bakho ububhekise<br />
eceleni uma kukhona umuntu okhwehlelayo<br />
eduze kwakho.<br />
ISAYENSI YE-TB<br />
7
ISAYENSI YE-TB<br />
8<br />
1<br />
Uma uhogela ibhaktheriya le-TB, asheshe adlule ngomlomo<br />
nekhala bese eya emaphashini. Aya kulokhu esikubiza ngokuthi<br />
i-bronchioli yokugcina kanye ne-alveoli yamaphaphu akho.<br />
• Ama-terminal bronchhioli izingxenye ezincane kakhulu zebronchi,<br />
izakhiwo ezihola umoya osuka emigudwini yomoya<br />
phezulu (ikhala, umlomo noqhoqhoqho) uya kumathishu<br />
amaphaphu akho.<br />
• Ama-alveoli yizingxenye zethishu yamaphaphu futhi<br />
kunezindawo lapho i-oksijini evela emoyeni idonswa<br />
khona idluliselwa egazini lakho futhi isiwe kwezinye izitho<br />
zomzimba eziwudingayo.<br />
Isigaba 1: Abavikeli be-<br />
Macrophage bahlasela i-TB<br />
Isigaba sokuqala senzeka esontweni<br />
lokuqala uhogele ibhaktheriya le-TB. Uma<br />
ibhaktheriya lifika ku-alveoli yamaphaphu<br />
akho, ligwinywa amaseli akhethekile ohlelo<br />
lokuvimbela amagciwane olubizwa ngokuthi<br />
ama-macrophage. La ma-macrophage<br />
avamise ukutholakala kuthishu ye-elveoli,<br />
umsebenzi wawo ukugwinya nokuyekisa<br />
Uma kunamabhaktheriya amaningi kakhulu<br />
e-TB, noma uma i-microphanage angaqinile<br />
ngokwanele ukumelana nayo, i-TB ingazalana<br />
ngaphakathi ku-microphage. Lokhu kuholela<br />
ekucekelweni phansi kwemicrophage kanye<br />
nesifo sokunye, ama-macrophage aseduze<br />
agwinya amabhaktheriya.<br />
2<br />
Izigaba ezine zokutheleleka<br />
Isigaba 2: I-TB ifike yakhe<br />
ephashini lakho<br />
Uma ama-macrophage engakwazi ukulawula<br />
i-TB, isifo sakho singena esigabeni sesibili<br />
emva cishe kwesonto, lapho amabhaktheriya<br />
ephindaphindeka ngokushesha okukhulu.<br />
Lesi sigaba sihlala kuze kube yisonto<br />
lesithathu emva kokutheleleka kokuqala.<br />
4<br />
3<br />
Isigaba 3: Izivimbeli mzimba ziyalwa<br />
Emva cishe kwesonto lesithathu,<br />
umzimba wakho uletha amaseli ezivikeli<br />
mzimba amaningi kanye nesifo sofuba<br />
i-Mycobacteriyamu kuvamise ukuyeka<br />
ukuphindaphindeka ngokushesha.<br />
Kulesi sigaba ama-macrophage kanye<br />
ne-TB ngokujwayelekilee kufinyelela<br />
kubhalansi futhi isifo siba ngaphansi<br />
kolawulo. Okungenani kubantu<br />
abayisishiyagalolunye kwabayishumi isifo<br />
siyama lapha futhi ayibi i-TB ephilayo.<br />
Ngisho ngabe isifo sakho silawulekile,<br />
enye i-TB ingaphila iminyaka<br />
ngaphakathi kwama-macrophage. La<br />
Isigaba 4: Isizinda sezempi se-TB<br />
Cishe esimeni esisodwa ezimeni<br />
ezingama-20 , iphaphu aliphili<br />
ngokufanele futhi i-TB iphinde<br />
ivuseleleke emva kwezinyanga eziyi-<br />
12 ukuya kwezingama-24 kulandela<br />
ukutheleleka kokuqala. Isifo sofuba<br />
i-Mycobacterium esiphinde yavuka<br />
izalana ngokushesha futhi yakha umgodi<br />
kuthishu yephaphu, lapho izivikeli<br />
mzimba zomzimba wakho zingeke<br />
zikwazi ukufinyelela kubhaktheriya.<br />
I-Bronchiole<br />
I-Alveoli<br />
ma-macrophage athelelekile avalelekile<br />
ephashini lakho lonke ngodonga<br />
lwama-macrophage aphilile. Kulesi<br />
sigaba awathelelani, ngenxa yokuthi<br />
ama-macrophage angeke angene<br />
emigudwini yomoya wakho futhi angeke<br />
ukhwehlele ukhiphele ngaphandle<br />
noma uphefumulele ngaphandle. Uma<br />
izivimbeli mzimba zakho ziqinile<br />
, iphaphu liyaphila kusale kuphela<br />
imbobo kanye nesibazi kuthishu.<br />
Lesi sibazi ngokuhamba kwesikhathi<br />
singabonwa ku-X-reyi futhi siwuphawu<br />
lokuthi uke watheleleka ngesifo sofuba<br />
i-Mycobacterium.<br />
Ukusuka lapha, i-TB isheshe isabalale<br />
futhi ihlasele umzimba wakho bese uba<br />
nezimpawu kanye nezimpawu zesifo<br />
se-TB ephilayo njengokukhwehlela.<br />
Kulesi sigaba, uthelelana kakhulu<br />
ngoba isikhwehlela sakho (amafinyila<br />
owakhwehlelayo esuka emphinjeni<br />
wakho) anamabhaktheriya e-TB<br />
aphilayo. Ukuphinde aphile futhi<br />
kungenzeka uma izivikeli mzimba<br />
zakho zibuthaka, isibonelo zenziwa<br />
ukutheleleka nge-HIV noma indlala.
Umzimba wakho uzilwela kanjani<br />
• Uma ngabe izivikeli mzimba zomzimba wakho ziqinile,<br />
ziyakwazi ukugcina amabhaktheriya futhi ukutheleleka<br />
akusabalaleli phambili. Lokhu kubizwa nge-TB elele noma<br />
i-TB ebalulekile engenazimpawu (izigaba 1 ukuya ku-3).<br />
• Uma izivikeli mzimba zakho zibuthaka, angeke zikwazi<br />
ukugcina amabhaktheriya e-TB, asheshe asabalale. Uba<br />
nezimpawu bese ugula. Lokhu kubizwa ngokuthi i-TB<br />
ephilayo noma i-TB ebalulekile eqhubekayo (izigaba 1<br />
ukuya ku-3, kodwa ngaphandle kokulawulwa kokugcina<br />
ngaphezu kwesigaba sesi-3 se-TB).<br />
• Uma izivikeli mzimba zakho ziqinile ekuqaleni futhi<br />
zikwazi ukugcina amabhaktheriya e-TB, kodwa<br />
ngokulandelayo ababuthaka ungabe usakwazi ukuwalawula,<br />
amabhaktheriya aqala angene esimeni sokulala kodwa<br />
aphinde avuseleleke futhi bese eqala ukusabalala kanzima<br />
(isigaba 4). Lokhu kubizwa nge-TB yesibili noma i-TB<br />
ephinde yavuselelwa. Ingavuswa futhi ukutheleleka okusha<br />
namabhaktheriya e-TB, okuholela ekuvuseleleni futhi<br />
ukutheleleka kokuqala.<br />
Yelashwa kanjani i-HIV ne-TB<br />
ndawonye<br />
Ukuba ne-HIV ngokushesha kwandisa ingozi yokuba ne-TB<br />
ephilayo. ENingizimu Afrika balinganiselwa kuma-58% abantu<br />
abane-TB ephilayo futhi bane-HIV. I-TB futhi ingumbulali<br />
wabantu abane-HIV ohamba phambili.<br />
Ukwelapha i-TB kanye ne-HIV kanye kanye ngezinye izikhathi<br />
kungaba nzima kakhulu. Njengoba ama-ARV esiza izivikeli<br />
mzimba ukuthi zisinde, izivikeli mzimba ziqala ukulwa ne-TB.<br />
Lokhu kubizwa ngokuthi i-IRIS ((Immune Reconstitution<br />
Inflammatory Syndrome). Kungenzeka ukuthi iziguli zizizwe<br />
zigula kakhulu impela futhi kuyingozi. Ngenhlanhla,<br />
ucwaningo eminyakeni yakamuva lukucacisile ukuthi<br />
kukusiphi isigaba lapho kufanele kunikezwe khona<br />
imithi ethize.<br />
• Uma unesibalo se-CD4 esingaphansi<br />
kwama-350 futhi uxilongwe<br />
i-TB, kufanele ukuthi ufakwe<br />
ekwelashweni kwe-TB ngokushesha.<br />
Kufanele uqale ukwelashwa i-HIV<br />
ngokushesha lapho kuphela isigaba<br />
esibi kakhulu se-TB – izinyanga<br />
ezimbili zokuqala –ziphelile.<br />
• Uma isibalo sakho se-CD4 siphansi<br />
kakhulu – isibonelo, ngaphansi kwama-50<br />
– kufanele ufakwe kukho kokubili ukwelashwa<br />
kwe-HIV kanye nokwe-TB ngokushesha.<br />
! Izimpawu zesifo se-TB<br />
I-Pulmonary TB (i-TB<br />
yamaphaphu)<br />
• Ukukhwehlela amasonto amabili<br />
noma ngaphezulu<br />
• Ukukhwehlela uketshezi oluqinile<br />
noma igazi<br />
• Uhlevane, imfiva kanye nokujuluka<br />
ebusuku<br />
• Ukuncipha komzimba kanye<br />
nokungathandi ukudla<br />
• Ubuhlungu besifuba kanye<br />
nobunzima bokuphefumula<br />
Hlolelwa i-TB<br />
I-Extra-pulmonary<br />
TB (i-TB eyenzeka<br />
ngaphandle<br />
kwamaphaphu)<br />
• Ubuhlungu noma ukuvuvukala<br />
kwesisu<br />
• Ubuhlungu noma igazi uma<br />
uchama<br />
• Imfiva, ukucanuzela kwenhliziyo<br />
• Ukuqaqamba nezinhlungu<br />
emgogodleni noma emajoyintini<br />
• Izinkinga zokuzala<br />
Uma uba nezimpawu ezingenhla kufanele ucele ukuhlolelwa i-TB<br />
emtholampilo. Uma une-HIV, usengozini enkulu ephezulu kakhulu yokuba<br />
ne-TB futhi kufanele uzame ukuthi uhlolwe ngokuvamile kangangokuba<br />
kungenzeka.<br />
Indlela enkulu yokuhlolelwa i-TB ukuthatha isikhwehlela (amathe akhwehlelwe<br />
evela emphinjeni) futhi uyihlolele namagciwane e-TB. Ukuhlolwa kuzobuya<br />
lokho okuthathiwe kungenayo noma kubuye kunayo.<br />
Ukuhlolwa okuthi unayo kusho ukuthi kunokutheleleka nge-TB emaphashini<br />
akho futhi kufanele uqale ukwelashwa ngokushesha.<br />
I-TB<br />
ingelapheka!<br />
I-TB ivamise ukudinga ukwelashwa<br />
izinyanga eziyisithupha. Kubalulekile<br />
ukuhlala uphuza imithi yakho izinyanga<br />
eziyisithupha ezigcwele, ngisho ngabe usuzizwa<br />
ungcono. Uma ushesha uyeka kungenzeka ugule<br />
noma ube nokungezweli emthini. Ngisho ngabe<br />
imiphumela emibi yokwelashelwa i-TB ingaba<br />
mibi, imiphumela yokungayiphuzi imithi<br />
kungenzeka ibe mibi ngokwedlulele. (Bheka<br />
ikhasi 12 ukuze uthole ulwazi oluthe<br />
xaxa ngokwelashwa kwe-TB).<br />
Ukuhlolwa okuthi awunayo kusho ukuthi kungenzeka ukuthi<br />
awunayo i-TB. Kodwa-ke, abantu abaningi abane-HIV<br />
bahlolwa bangabi nayo, yize besenayo i-TB ephilayo.<br />
Uma une-HIV futhi unezimpawu zesifo se-TB<br />
kodwa ekuhlolweni kwe-TB ungenayo,<br />
kunokunye ukuhlola okungenziwa<br />
umtholampilo wakho ukubona ukuthi<br />
ingabe unayo ngempela yini i-TB ephilayo.<br />
I-X-reyi yesifuba ingasiza ukukuxilonga.<br />
Futhi, ungenza nalokhu abakubiza<br />
ukuhlolwa kohlobo lwamabhaktheriya<br />
e-TB, kodwa kuthatha amasonto ambalwa<br />
ukuletha umphumela. (Bheka ikhasi 20-21<br />
ngokunye ukuhlolwa kwe-TB).<br />
Le athikili iguqulwe ngu-Marcus Low encwadini eshicilelwe ngu-<br />
Alex Muller kuwebhusayithi TBOnline.info.<br />
ISAYENSI YE-TB<br />
9
ISAYENSI YE-TB<br />
10<br />
I-TB ENGEZWELI EMITHINI<br />
Ezimeni eziningi kakhulu, uma uphuza imithi ye-TB izinyanga eziyisithupha<br />
ezigcwele njengoba kushiwo, i-TB izokwelapheka. Kodwa-ke, uma uphuza<br />
imithi njengoba kudingeka, uma umtholampilo uphelelwa yimithi, noma uyeka<br />
ukuyiphuza ngenxa yemiphumela emibi, i-TB emzimbeni wakho kungenzeka<br />
ukuthi ingezweli emthini futhi imithi kungenzeka ingasasebenzi. Uma lokhu<br />
kwenzeka, kuzofuneka uqale usebenzise imithi emisha nebiza kakhulu<br />
enemiphumela emibi engaphathani kahle nhlobo.<br />
Kaningi kuyenzeka ukuthi abantu batheleleke<br />
nge-TB esivele ingasezweli emithini. Ukwethulwa<br />
kwezindlela ezingcono zokuyixilonga i-TB kuzosho<br />
ukuthi angeke unikezwe ukwelashwa osuvele<br />
ungazweli kukho. Noma ngabe kwenzekani,<br />
ithemba kuphela onalo ukusebenzisana kakhulu<br />
nodokotela wakho futhi uphuze imithi yakho<br />
ngendlela eshiwo.<br />
Yini i-MDR-ne-XDR-TB?<br />
• Uma ungazweli kuyo yomibili imithi emibili<br />
elwa ne-TB yomugqa wokuqala enamandla<br />
kakhulu, i-isoniazid (INH) ne-rifampicin (RIF),<br />
une-TB engazweli emithini eminingi (MDR-TB)<br />
• Uma ungazweli kunanoma yimiphi imithi<br />
ekilasini le- fluoroquinolone (isibonelo<br />
i-ciprofloxacin noma i-moxifloxacin), kanye<br />
okungenani owodwa kwemithathu yemithi<br />
yomugqa wesibili ejovwayo (capreomycin,<br />
kanamycin, ne- amikacin), kusho ukuthi-ke<br />
une-TB engezweli ngokuphelele emithini (DR).<br />
Zombili izimo ze-TB engazweli emthini kungenzeka<br />
zibulale. Okwamanje, iziguli ze-XDR-TB<br />
ikakhulukazi zisengozini ephezulu kakhulu yokufa.<br />
Sidinga ukuthi sibe lokhu sikhankasela ukwenziwa<br />
kwemithi emisha yokwelapha lezi zimo. (Bheka<br />
ikhasi 22-24 ukuze uthole ulwazi oluthe xaxa<br />
ngemithi ye-TB emisha).<br />
Inkinga enkulu<br />
I-TB engazweli emthini iyinkinga enkulu<br />
kakhulu kunokuba kufanele ngenxa<br />
yokuphathwa okubi kwezinhlelo zokunakekelwa<br />
kwezempilo.<br />
Ngonyaka ka-2008 kwakulinganiselwa<br />
ezehlakalweni ezintsha ezingu-440,000<br />
ze-MDR-TB emhlabeni wonke jikelele, uma<br />
kuqhathaniswa no-511,000 ngonyaka ka-2007,<br />
ngokwe-World Health Organization. I-MDR-TB<br />
iphendulela ngaphansi kwama-5% ezehlakalo<br />
ze-TB emhlabeni jikelele. Cishe ama-5%<br />
okutheleleka nge-MDR-TB aqhubekela ku-<br />
XDR-TB. Kodwa-ke, kubalulekile ukwazi ukuthi<br />
ngenxa yokungabikwa kahle okubi kakhulu<br />
kwezehlakalo ze-MDR ne-XDR-TB, izinamba<br />
ezingenhla ngezokulinganisela nje kuphela.<br />
Eqinisweni, ngaphansi kwama-10% azo zonke<br />
izifo zixolongwa ngempela.<br />
Uhlelo Lwamazwe Omhlaba Jikelele lokuQeda<br />
i-TB luhlambekisela ukuthi phakathi kuka-201<br />
no-2015, izehlakalo eziyizigidi ezingu-1.3<br />
ze-MDR ne-XDR –TB zizodinga ukwelashwa<br />
emazweni angama-27 anesehlakalo esiphezulu<br />
kakhulu sokungazweli kwe-TB emthini,<br />
kubandakanya iNingizimu Afrika. Lokhu<br />
kwelashwa kuzoba nenani lentengo eliyizigidi<br />
gidi ezingu- US$16.2.<br />
Le athikili iguqulwe<br />
ngu-Marcus Low<br />
encwadini eshicilelwe<br />
ngu-Alex Muller<br />
no-Kay Kim<br />
kuwebhusayithi<br />
TBOnline.info.
Isithombe ngu-Chelsea Maclachlan.<br />
I-TB Yamaphaphu (Pulmonary TB)<br />
I-Pulmonary TB i-TB yamaphaphu.<br />
Iwuhlobo lwe-TB olujwayeleke kakhulu<br />
njengoba ukutheleleka kwenzeka uma<br />
uhogela ibhaktheriya iya ephashini.<br />
(Funda ngezimpawu ze-TB yamaphaphu<br />
ekhasini 9).<br />
I-Extrapulmonary TB (Izinhlobo<br />
zonke ze-TB)<br />
I-Extrapulmonary TB itemu eliyisambulela<br />
sazo zonke izinhlobo zesifo se-TB<br />
ezingenzeka ngaphandle kwamaphaphu.<br />
I-TB ingathelela cishe nanoma yisiphi<br />
isitho somzimba wakho, kodwa ezinye<br />
izitho njengama-lymph node kanye<br />
nohlelo lwemizwa olukhulu (ubuchopho<br />
nomgogodla) kutheleleka kakhulu<br />
ngokujwayelekile.<br />
I-TB ye-Lymph node<br />
Lolu uhlobo oluvamise kakhulu lwe-TB<br />
engaphandle kwasemaphashini. I-TB<br />
kaningi ithelela ama-lymph node entanyeni<br />
nangaphezu kwama-clavicle (amathambo<br />
amancane ngezansi kwamahlombe akho),<br />
abe esevuvukala bese kuthi isikhumba<br />
esiwazungezile sivuvukale. Nanoma<br />
yiyiphi i-lymph node emzimbeni wakho<br />
I-Pleural TB (I-TB Yolwelwesi oluphatha<br />
amaphaphu)<br />
I-pleura isikhumba esincane esiwulwelwesi<br />
olukekelezele amaphaphu bese luwehlukanisa<br />
odongeni lomgodi wesifuba. Lunezingqimba<br />
ezimbili; olulodwa lunamathele emaphashini<br />
kanti olunye odongeni lwesifuba. Kunesikhala<br />
esincane phakathi kwalezi zingqimba lapho<br />
amabhaktheriya e-TB angaqoqelana khona<br />
azalane. Ngenxa yalokhu, indawo iyavuvukala<br />
futhi uma uthelelekile uzoba nemfiva futhi ube<br />
I-TB yethambo noma yejoyinti<br />
I-TB ingathelela futhi amathambo noma<br />
amajoyinti. Lokhu kubanga ubuhlungu<br />
nokuvuvukala kwendawo ethintekile.<br />
Kaningi kakhulu abantu abacabangi<br />
ukuthi izimpawu zabo zibangwa yi-TB,<br />
kodwa ngengozi, noma okunye ukulimala.<br />
Ukuxilonga i-TB yethambo noma yejoyinti,<br />
abaqeqeshelwe ezempilo kufanele bathathe<br />
I-TB ohlelweni lwemizwa olukhulu<br />
nemenenjayithisi ye-TB<br />
Uhlelo lwakho lwemizwa olukhulu lwakhiwa<br />
ubuchopho kanye nomgogodla. i-TB ingathelela<br />
kokubili, futhi kaningi kakhulu lokhu kwenza<br />
imenenjayithisi ye-TB – isifo solwelwesi oluncane<br />
olwemboze ubuchopho. Izimpawu zincike ekutheni<br />
ubuchopho bakho bushaya ngakuphi. ngokuvamile<br />
abantu abanemenenjayithisi ye-TB balala<br />
kakhulu. Abezweli ngokujwayelekile, abakwazi<br />
ukunyakazisa izandla zabo noma izinyawo noma<br />
bahambe, futhi angeke bakwazi ukukhuluma noma<br />
ukugxilisa amehlo abo. Imenenjayithisi ye-TB<br />
iyingozi futhi kunzima ukuyelapha. Ukuyixilonga,<br />
abaqeqeshelwe ezempilo kufanele benze i-lumbar<br />
puncture. Lokhu kubandakanya ukufaka inalithi<br />
emgogodleni ukuze kufinyelelwe oketshezini<br />
olusemgogodleni, oluxhumene nobuchopho<br />
bakho, ukuthola ukuthi ingabe akhona yini<br />
amabhaktheriya kulolo ketshezi. Uketshezi lubizwa<br />
ngokuthi uketshezi lomgogodla olubalulekile<br />
(central spinal fluid, noma i-CSF).<br />
ingatheleleka. Kaningi ama-lymph node<br />
avuvukele abanga ezinye izinkinga ngenxa<br />
yobukhulu bawo. Ukuxilonga i-TB yamalymph<br />
node, umsebenzi wezempilo uthatha<br />
isampula le-node ethelelekile. Lokhu<br />
kusho ukuthi kufanele ahlabe i-lymph<br />
node ngesirinji bese ethatha amaseli<br />
ambalwa ukuze awahlole ngaphansi<br />
kwemakhroskophu.<br />
nobuhlungu lapho uphefumula. Lokhu kuvuvukala<br />
kwenza ukuthi i-pleura ikhiphe uketshezi, oluma<br />
phakathi kwezingqimba ezimbili. Lolu ketshezi<br />
lubizwa ngokuthi i-pleuura effusion (umgudu<br />
odlula uketshezi olubangwa ukuvuvukala lungene<br />
emzimbeni). Ukuxilonga i-pleura TB, umsebenzi<br />
wezempilo kufanele athathe isampula le-pleural<br />
effusion fluid ayoluhlolela i-TB. Lokhu kwenziwa<br />
ngokufaka inalithi idlule odongeni lwesifuba iye<br />
esikhaleni esiphakathi kwezingqimba ze-pleura<br />
nokuthatha uketshezi oluncane.<br />
i-X-reyi, futhi kaningi basebenzisa izindlela<br />
eziyindida kakhulu zama-X-reyi ezifana<br />
nama-CT scan (computer tomographic<br />
scans) noma ama-MRI (magnetic resonance<br />
imaging). Njengezinye izinhlobo ze-TB<br />
engaphandle kweyamaphaphu, isampula<br />
elincane lamabhaktheriya e-TB kufanele<br />
akhishwe ethanjeni noma ejoyintini<br />
kusetshenziswa inalithi.<br />
ISAYENSI YE-TB<br />
11
ISAYENSI YE-TB<br />
12<br />
Yazi imithi yakho ye-TB<br />
Imithi ye-TB<br />
Imithi ye-TB Izakhiwo ezikhona Imiphumela emibi<br />
Rifampicin<br />
(R)<br />
Imithi ye-MDR-TB<br />
150 mg R0.58 R1.29<br />
450 mg R1.05<br />
600 mg R0.89<br />
R (60 mg)/ H (60 mg) [paed] R0.99<br />
R (300 mg)/ H (150 mg) R0.71 R1.01<br />
R (150 mg)/ H (75 mg) R0.41<br />
R (150 mg)/ E (275 mg)/ H (75 mg)/ Z (400 mg) R0.47 R0.73<br />
Isoniazid (H) 100mg R0.08<br />
300 mg R0.49 R0.66<br />
Ethambutol<br />
(E)<br />
Pyrazinamide<br />
(P)<br />
Streptomycin<br />
(S)<br />
100mg R0.37<br />
400mg R0.44<br />
Ukucanuzela kwenhliziyo, ukuhlanza, ubuhlungu besisu, nezimpawu<br />
ezifana nezeflu. I-Rifampicin kungenzeka yenze umbala Kokukhishwa<br />
umzimba (izinyembezi umjuluko, isidoda kanye nomchamo) owolintshi<br />
noma obomvu. I-Hepatitis ingumphumela omubi ongajwayelekile.<br />
Imfiva, ukuqubuka, i-peripheral neuropathy, i-neurotoxicity (ukulimala<br />
kwethishu yemizwa) kanye ne-hepatoxicity (ukulimala kwesibindi).<br />
Imiphumela emibi engajwayelekile ibandakanya ukugula ngengqondo,<br />
ijondisi kanye nokugoqana komzimba.<br />
Ukucanuzela kwenhliziyo, ikhanda elibuhlungu, isiyezi kanye<br />
nomonakalo ekuboneni.<br />
Ukucanuzela kwenhliziyo, ukuhlanza, ubuhlungu emajoyintini nejondisi.<br />
S (1 gm/3ml) R8.10 Ukulahlekelwa ukuzwa, ukulimala kwezinso, isiyezi, kuxhumanisa izinto<br />
okonakele, ukuqubuka, imfiva, izifo zeyisti kanye nenkwethu yomlomo.<br />
Iziguli ezingazweli ku-rifampicin ne-isoniazid zinesifo sofuba sokungazweli emithini eminingi (MDR). Imithi ye-MDR-TB inemiphumela emibi<br />
kakhulu impela. Ukuphuza imithi ye-TB engenhla njengoba kushiwo kuzonciphisa amathuba okudinga imithi ye-MDR-TB ekhonjiswe ngenhla.<br />
Umuthi we-<br />
MDR-TB<br />
Kanamycin<br />
(Km)<br />
Amikacin<br />
(Am)<br />
Capreomycin<br />
(Cm)<br />
Moxifloxacin<br />
(Mfx)<br />
Levofloxacin<br />
(Lfx)<br />
Ofloxacin<br />
(Ofx)<br />
Ethionamide<br />
(Eto)<br />
Prothionamide<br />
(Pto)<br />
Cycloserine<br />
(Cs)<br />
Terizidone<br />
(Trd)<br />
Paraaminosalicylic<br />
acid (PAS)<br />
Clofazimine<br />
(Cfz)<br />
Umthamo ngeyunithi<br />
ngayinye<br />
1 gm / 3 ml ibhodlela<br />
R17.00<br />
Imiphumela emibi<br />
Amanani entengo engxenye ezimele ngokubomvu.<br />
Ingxenye kahulumeni ngokulwandle. Uma inani<br />
lentengo lingabaliwe, alitholakali engxenyeni.<br />
Umuthi njengephilisi, , umjovo noma iphakethe<br />
Ukonakala kwezinso, ukulahlekelwa ukuzwa, isiyezi, yonke imizwa (ukonakala kuzo zonke izingxenye<br />
zemizwa), ubuhlungu endaweni okujovwe kuyo kanye nokuqubuka.<br />
100 mg R17.79 Ukonakala kwezinso, ukulahlekelwa ukuzwa, isiyezi, yonke imizwa, ubuhlungu endaweni okujovwe<br />
250 mg R34.43<br />
kuyo, ukuqubuka, i-hypokalaemia (iphotheziyamu ephansi egazini) kanye ne- hypomagnesaemia<br />
(imagneziyamu ephansi egazini).<br />
500 mg R50.57<br />
1000 mg R78.98<br />
1 g R82.91 R120.00 Ukonakala kwezinso, ukulahlekelwa ukuzwa, i- hypokalaemia (iphotheziyamu ephansi egazini),<br />
ukuqubuka, kanye nobuhlungu endaweni okujovwe kuyo.<br />
400 mg R3.87 R18.87 Ukucanuzela kwenhliziyo, isifo sohudo, ingxaki yokulala, isiyezi, izifo ezibangwa yiyisti kanye nokuzwela<br />
ekukhanyeni. Imiphumela emibi engavamile ebandakanya ukulimala/ukudabuka komsipha.<br />
250 mg R12.62 Ukucanuzela kwenhliziyo, isifo sohudo, ingxaki yokulala, isiyezi nokuzwela ekukhanyeni. Imiphumela<br />
500 mg R19.98<br />
emibi engavamile ebandakanya yonke imizwa kanye nokudabuka komsipha.<br />
200 mg R8.61 Ukucanuzela kwenhliziyo, ukuhlanza, ikhanda elibuhlungu, i-malaise (umuzwa ojwayelekile wokuzizwa<br />
400 mg R16.86<br />
ungaphilile kahle), i-insomia (ukungafikelwa ubuthongo), isiyezi kanye nokuzwela ekukhanyeni.<br />
Imiphumela emibi engavamile kubandakanya ukudabuka komsipha kanye nezinzwa zonke zomzimba.<br />
250 mg R1.45 R1.69 Ukucanuzela kwenhliziyo, ukuhlanza, isiyezi kanye nokukhathala kwengqondo. Imiphumela emibi<br />
engavamile ebandakanya ijondisi, ukudangala, i-peripheral neuritis (ukunsonsotha kwezandla nezinyawo)<br />
kanjalo nokuphazamiseka kokubona.<br />
Ukucanuzela kwenhliziyo, ukuhlanza, ukudangala, ukuhhema, ijondisi, ukuphazamiseka kokuya<br />
esikhathini kanye nokonokala kwezinzwa zonke.<br />
Ubuhlungu bekhanda obungapheli, isiyezi, amaphupho amabi, ihala, ukuhhema, ukudideka<br />
nokuphazamiseka kokulala. I-cycloserine kufanele isheshe imiswe uma isiguli sifuna ukuzibulala noma<br />
silahlekelwa ingqondo. Eminye imiphumela emibi ibandakanya ukuqubuka, ukonakala kwezinzwa zonke,<br />
ijondisi kanye nokuphazamiseka kokubona.<br />
250 mg R6.43 R13.59 Ukudangala, ixhala, ukuhlaselwa ukwesaba, isifo sengqondo, ukuhhema, i-paranoia (ukugula<br />
ngengqondo kodwa okuhlukile ekuhhemeni), isiyezi, ukukhuluma okungaqondile kanye nokugoqana<br />
komzimba. I-terizidone kufanele imiswe ngokushesha uma isiguli sifuna ukuzibulala noma sigula<br />
ngengqondo. Eminye imiphumela emibi ibandakanya ukucanuzela kwenhliziyo, ukuhlanza kanye namaaleji<br />
yesikhumba.<br />
Ukucanuzela kwenhliziyo, isifo sohudo, ukukhathala kwengqondo, i-hepatitis, i-hypothyroidism (uma<br />
i-thyroid gland ikhiqiza ihomoni ye-thyroid engenele) kanye ne-malabsorption syndrome (ukonakala<br />
emandleni amathumbu okumunca ukudla). I-PAS akufanele isetshenziswe ezigulini ezizwelayo ku-aspirin.<br />
Isikhumba esomile nesixebukayo, ukucanuzela kwenhliziyo, ubuhlungu besisu kanjalo nokuphelelwa<br />
umbala kwesikhumba, i-retina, i-cornea kanye nomchamo. I-Clofazimine nayo ingakubanga<br />
ukungaphatheki kahle kwamehlo, ukuzwela ekukhanyeni, ikhanda elibuhlungu, imfiva, ushukela owandile<br />
egazini kanye nokulimala kwesibindi.<br />
Linezolid 600 mg iphilisi R593.01 Ukucanuzela kwenhliziyo, isifo sohudo, isiyezi, ukungalali, ukonakala kwazo zonke izinzwa,<br />
ukuphazamiseka kokubona, amakaka anegazi kanye nezifo zeyisti.<br />
20 mg/ml isasipenshini<br />
(150 ml ibhodlela)<br />
R2,967.10<br />
Iziguli ezingazweli ku-isoniazid, rifampicin, fluoroquinolone kanye nemithi ejovwayo yomugqa wesibili zine-TB engazweli emithini kakhulu.
Umfanekiso ngu-Brice Reignier.<br />
Imiphumela emibi yemithi ye-TB mibi, kodwa ukufa nokuba nokungazweli emthini kubi kakhulu.<br />
Mandla,<br />
uyaphila?!<br />
Inyanga yesI-2<br />
Zisayekile ukuhlasela<br />
okwaManje. kodwa<br />
kungenZeka Zibuye.<br />
Inyanga yesI-5<br />
ngicabanga kanjalo.<br />
wena sipho?<br />
kodwa uMa seZiyekile?<br />
angeke ngiphile<br />
nalokhu kukhanya<br />
ingunaphakade.<br />
cha!<br />
Inyanga yesI- 4<br />
Zivikele iZinyanga<br />
eZiyisithupha<br />
eZilandelayo.<br />
Mandla. kungani<br />
ungasicishanga isihlangu<br />
sakho? kwenZekani uMa<br />
okwangaphandle kubuya?<br />
Mandla,<br />
uyaphila?<br />
lokho kukhanya kunginika<br />
ikhanda elibuhlungu, ndoda.<br />
ngaphandle, angiboni lutho<br />
olwaseZiZweni.<br />
ngicabanga<br />
ukuthi ngiyafa.<br />
uyaquMa!<br />
ISAYENSI YE-TB<br />
13
ISAYENSI YE-TB<br />
14<br />
Ukulawula isifo ekhaya<br />
1. Izimbobo zokungenisa umoya<br />
umtholampilo<br />
Umtholampilo: Imitholampilo yakhiwe ngezinhlelo<br />
zokungenisa umoya ezikhethekile ukuqinisekisa ukuthi umoya<br />
uhlala uzungeza. Imitholampilo futhi inezinto ezihleliwe<br />
njengophahla oluphezulu noma izimbobo ezindongeni<br />
ukuvumela umoya ukuthi ungene futhi uphume.<br />
Umtholampilo: Amabhentshi asemtholampilo<br />
abekwe ukuthi anikeze abantu isikhala esiningi<br />
abazolinda kuwo.<br />
ikhaya<br />
umtholampilo<br />
ikhaya<br />
Isithombe ngu-Chelsea Maclachlan.<br />
Ikhaya: Ukuvula amafasitela abhekene noma<br />
iminyango emzini wakho kuzoba umphumela ofanayo.<br />
Ukwenza uhlaka oluphambene, kufanele ukwazi<br />
ukudweba umugqa oqondile phakathi kwamafasitela<br />
amabili avulekile.<br />
2. Ukugcwala kwabantu ngokweqile<br />
Isithombe ngu-Chelsea Maclachlan.<br />
Ikhaya: Ungakwazi futhi ukuthi nisabalale ekhaya<br />
ngokusebenzisa ingadi noma isitubhu uma<br />
nivakashelwe abangane. Uma omunye umuntu<br />
egula, bayeke baphumule khona bezosinda endlini<br />
eseceleni.<br />
Isithombe ngu-Chelsea Maclachlan.<br />
Isithombe ngu-Adam Malapa.
Wonke umuntu usengozini yokuthola i-TB, ngisho nasekhaya. Funda ukuthi uyinciphisa kanjani<br />
ingozi ngokulandela amasu imitholampilo ewasebenzisayo ukulawula ukusabalala kwesifo.<br />
3. Imaski<br />
umtholampilo<br />
Umtholampilo: Amamaski anikezela ngokuvimbela umzimba<br />
ukuthi udlulisele. Iziguli ze-TB kufanele njalo zigqoke<br />
amamaski. Emitholampilo, abasebenzi bezempilo nabo<br />
bagqoka amamaski.<br />
4. Ukukhwehlela nokuthimula<br />
umtholampilo<br />
Umtholampilo: Ingalo yethu ihlinzeka<br />
ngesivimbo futhi ifihla umlomo wethu<br />
kanye nekhala ukuze singasabalalisi i-TB.<br />
Ekhaya, khumbula lezi zimpawu!<br />
Isithombe ngu-Gawain Kripke.<br />
Isithombe ngu-Bruno De Cock/Médecins Sans Frontières.<br />
ikhaya<br />
ikhaya<br />
Ikhaya: Ekhaya, abanakekeli kanye namalungu<br />
omndeni bangawagqoka nabo amamaski.<br />
Ikhaya: Khumbuza umndeni ngalokhu uma besebenzisa izandla zabo<br />
ukuvala ukukhwehlela kanye nokuthimula. Uma unokukhwehlela<br />
noma ukuthimula ezandleni zakho, kugeze ngokushesha.<br />
Izithombe ngu-Chelsea Maclachlan.<br />
Isithombe ngu-Jose Cendon/Médecins Sans Frontières.<br />
ISAYENSI YE-TB<br />
15
UKULWA NE- TB<br />
16<br />
Ugadi uqapha umngcele we- Jose<br />
Pearson Tuberculosis Hospital. Iziguli<br />
kaningi zizama ukubaleka esibhedlela,<br />
ikakhulukazi ngezikhathi zamaholidi.<br />
Isithombe ngu-Mariella Furrer.<br />
Umbuzo Wokuvalela<br />
ngokwehlukanisa<br />
abantu abanesifo<br />
esithile<br />
ukuhlukaniswa ngempoqo kweziguli ezine-tB engazweli emthini kwenze<br />
izihloko eziphambili eminyakeni esandakudlula. u-Agnieszka wlodarski ovela<br />
kuSIGABA27 uhlola izixazululo ezinikezelwa yinqubomgomo entsha yeNingizimu<br />
Afrika yokunakekelwa okwenzelwa ezindaweni ezahlukene.
Umlando omfishane wokwelashwa<br />
ngokuhlukaniswa eNingizimu Afrika<br />
Unyaka ka-2008 nonyaka ka-2009 wabona izihloko ezihamba<br />
phambili ‘ngokubaleka’ kweziguli ezibhedlela ezisebenza<br />
ngokukhethekile nge-TB engazweli emthini (DR-TB)<br />
eGauteng, eMpumalanga Kapa kanye neNtshonalanga<br />
Kapa. Ngokweziqondiso zokwelapha zoMnyango Wezempilo<br />
ngesikhathi, iziguli kwakufanele ukuthi zahlukaniswe<br />
esigabeni sokuqala sokwelashelwa kwazo i-DR-TB. Lokhu<br />
kuvamise ukusho izinyanga eziyisithupha zokwehlukaniswa<br />
kodwa ngezinye izikhathi kuthatha isikhathi eside.<br />
Iziguli zazingajabule ngokuba kude nemindeni yazo kanye<br />
nemiphambo yazo yokuzeseka. Zazikhathazeka kaningi<br />
ngokuthi imindeni yazo izophila kanjani. Labo abasebenzayo<br />
bazizwa benexhala lokuthi bazolahlekelwa imisebenzi<br />
yabo um behamba isikhathi eside kakhulu. Ukwengeza<br />
ekukhathazekeni kwabo, izimo kulezi zibhedlela kaningi<br />
zazizimbi.<br />
Kwezinye izimo Umnyango Wezempilo wafaka izicelo<br />
zemiyalelo yenkantolo owawuzodinga ukuthi iziguli ‘ezeqile’<br />
zibuyiselwe ezibhedlela ezikhethekile ukuthi ziyoqeda<br />
ukwelashwa kwazo. Kodwa-ke, ukuhlukaniswa ngempoqo<br />
kuyingxaki ngokokubona komthetho. Ngenxa yalokhu,<br />
kwatholakala isinqumo senkantolo eyodwa esatholakala<br />
ngokuphoqa iziguli ezine ezine-DR-TB ukuthi zaziqale<br />
ukwelashwa esibhedlela esikhethekile (icala lika-‘MEC<br />
Wezempilo, eNtshonalanga Kapa ephikisana no-Goliath kanye<br />
nabanye’).<br />
Ingabe ukuhlukaniswa ngempoqo<br />
kusemthethweni?<br />
Ecaleni lika-Goliath inkantolo yanquma yavuna<br />
ukuhlukaniswa okuyimpoqo, kodwa ukwahluleka kungenzeka<br />
ukuthi bekungahluka ukuba inkantolo yayicabange icala<br />
ngokweSigaba 36 soMthethosisekelo waseNingizimu Afrika.<br />
U-Ronelle wayelaliswe esibhedlela i- “Sunshine” Ward at Jose<br />
Pearson Tuberculosis Hospital ngaphezu kweminyaka emithathu.<br />
Isithombe ngu-Mariella Furrer.<br />
Isigaba 36 siqinisekisa ukuthi emphakathini ovulelekile<br />
nobusa ngokwentando yeningi amalungelo omuntu angeze<br />
aba nomkhawulo (ukuhlukaniswa ngempoqo okubeka<br />
umngcele elungelweni lenkululeko lokunyakaza) ngaphande<br />
kokubuza okusemthethweni okucabanga izinto ezahlukene.<br />
NgokweSigaaba 36 okulandelayo kuzokalwa:<br />
(a) isimo selungelo okufanele libekelwe umkhawulo (kuleli<br />
cala ilungelo lesiguli lenkululeko yokunyakaza njengoba<br />
kuqinisekiswe Isigaba 12 somthethosisekelo wethu);<br />
(b) ukubaluleka kokubeka umkhawulo emalungelweni omuntu<br />
(inkantolo ingaphikisana ngokuthi ukuvikelwa komphakathi<br />
kanye nempilo yomphakathi kusengozini);<br />
(c) isimo kanye nobungako bomkhawulo(okuwukuhlukaniswa);<br />
futhi<br />
(d) izindlela ezingabeki umngcele kakhulu ukufeza inhloso<br />
efanayo.<br />
Izinto eyesibili neyesine zifanele kakhulu. Singeze<br />
sathethelela ukwehlukanisa iziguli uma kungenamibhede<br />
eyanele ezibhedlela ezikhethekile ukuhlinzeka ukwelashwa<br />
kwawo wonke umuntu one-DR-TB. Abantu bekufanele<br />
baphindele emiphakathini yabo ngesikhathi besohlwini<br />
lokulinda lwasesibhedlela. Lokhu kusho ukuthi ngisho<br />
kuthiyori izinkantolo bezingalibekela umkhawulo ilungelo<br />
lesiguli lenkululeko yokunyakaza, umngcele ubungeke<br />
usize ngalutho njengoba abanye abaningi abane-DR-TB<br />
bethunyelwa emiphakathini yabo kanti inhloso yokuqinisekisa<br />
ezempilo angeke kuhlangantshezwane nayo.<br />
Ecaleni lika-Goliath, uma inkantolo yaayenze uphenyo<br />
ngeSigaba 36 okungenni bekungacabanga ngokunakekela<br />
okuncike emphakathini obekungaba ngcono<br />
kunokuhlukniswa. Lolu phenyo kungenzeka futhi lubhekele<br />
eminye imiphumela emibi yokuhlukaniswa, njengokuba kude<br />
nomndeni wakho isikhathi eside.<br />
Isikhathi sokunikezela kubantu abehlukene<br />
ukunakekela kwe-DR-TB<br />
Ukunqoba izinkinga zokwelashwa ngokwehlukanisa<br />
eNingizimu Afrika ukwenza inqubomgomo entsha<br />
yokunakekelwa okunikezelwe abanye abantu. Le<br />
nqubomgomo ifuna ukubhekana nezindaba eziningana<br />
lapho izishoshovu zikhankasele uguquko. Lezi zindaba<br />
zibandakanya ubunzima ezigulini ezilele esibhedlela<br />
izinyanga eziyisithupha, kanye nezinhlu zokulinda ezinde<br />
ngenxa yenamba enomkhawulo embhedeni wasezibhedlela.<br />
UKULWA NE- TB<br />
17
UKULWA NE- TB<br />
18<br />
Ukunakekela<br />
Kwezempilo<br />
Okubalulekile<br />
Cishe ezehlakalweni ezazisiwe ezingu-9,070 ze-TB<br />
engazweli emithini eminingi (MDR-TB) ngonyaka<br />
ka-2009, ezweni lonke iziguli ezingaphansi kwezi-<br />
5000 ezaqala ukwelashwa ngalowo nyaka ofanayo.<br />
Abaphathi beziguli ezine-MDR-TB abasendaweni<br />
ngezindawo (kodwa hhayi i-TB engazweli emthini<br />
ngokuphelele noma i-DR-TB) bazonciphisa<br />
inamba yezinsuku phakathi kokuxilongwa kanye<br />
nokuqala ukwelashwa. Umphumela wokugcina<br />
uzoba ukukhava kokwelashwa okungcono,<br />
ukudluliswa kwe-DR-TB okucishisiwe, kanye nokuthi<br />
kwenzeke ukuthi iziguli zithole ukwelashelwa<br />
eduze nasekhaya. Lokhu futhi kungenza ukuthi<br />
kube nokwanda kokwamukeleka emphkathini<br />
kokwelashwa kwe-MDR-TB.<br />
Ngokwenqubomgomo ewuhlaka ngabaphathi<br />
abasezindaweni ngezindawo be-MDR-TB, indlela<br />
entsha izosiza iziguli:<br />
• Ngokwamukela imisebenzi ebhekene nabo<br />
uqobo kanye nezidingo njengoba bezoba<br />
seduzane namakhaya abo;<br />
• Ukunciphisa ukudluliswa kwe-MDR-TB<br />
ngokusheshe kuqalwe ukwelashwa,<br />
okuzokwenza ukuthi kutholakale imibhede<br />
eminingana ekhona ekugcineni;<br />
Iyunithi<br />
ye-MDR-TB<br />
eyisathelayithi<br />
• Ukwenza ngcono ukubambelela ekwelashweni<br />
kusetshenziswa izinhlelo ezincike emphakathini;<br />
futhi;<br />
• Ukunciphisa izindleko ngokunciphisa ukuhlala<br />
okude ezibhedlela ezikhethekile.<br />
Inqubomgomo ewuhlaka ekwelashweni okwenzelwa<br />
ezindaweni ngezindawo iphakamisa uhlaka<br />
lwezempilo olulandelayo lokuphathwa kweziguli<br />
ze-DR-TB:<br />
Ukuphathwa kwe-DR-TB ezindaweni ngezindawo<br />
kusho ukudlulisela umsebenzi okubhekenwe nawo<br />
weziguli ze-MDR-TB ukwehlisa amazinga ohlelo<br />
lwezempilo kuphela uma behlangabezana nezindlela<br />
zokukhetha ezithize. Kubandakanya ukuphathwa<br />
kwe-DR-TB kumayunithi e-DR-TB asezindaweni<br />
ngezindawo, amayunithi ayisathelayithi e-MDR-TB,<br />
noma emphakathini kusetshenziswa amathimba<br />
angomahamba nendlwana, abanakekeli<br />
bomphakathi kanye nosizo lwasekhaya. Iziqondiso<br />
ze-MDR-TB ze-World Health Organization zichaza<br />
ukunakekelwa okuncike emphakathini kanye nosizo<br />
njengananoma yisiphi isinyathelo noma usizo<br />
oluhlinzekwe ngumphakathi, kubandakanya izimo<br />
lapho iziguli zithola khona ukwelashwa zihlala<br />
ngaphandle kwasesibhedlela.<br />
I-flow chart yohlelo olusha lokwelapha okuhanjiswe kwezinye izindawo<br />
Ithimba<br />
Elingumahamba<br />
nendlwane<br />
Iyunithi ye-DR-<br />
TB ehanjiswe<br />
kwezinye<br />
Ukunakekela<br />
Kwezempilo<br />
Okubalulekile<br />
Iyunithi<br />
ye-MDR-TB<br />
eyisathelayithi<br />
Ithimba<br />
Elingumahamba<br />
nendlwane<br />
Iyinithi ye-DR-<br />
TB enkulu<br />
Ukunakekela<br />
Kwezempilo<br />
Okubalulekile<br />
Iyunithi<br />
ye-MDR-TB<br />
eyisathelayithi<br />
Ithimba<br />
Elingumahamba<br />
nendlwane<br />
Decentralised<br />
DR-TB Unit<br />
Ukunakekela<br />
Kwezempilo<br />
Okubalulekile<br />
Iyunithi<br />
ye-MDR-TB<br />
eyisathelayithi<br />
Ithimba<br />
Elingumahamba<br />
nendlwane
Yini esingayenza ukusiza ukwelashwa kwe-<br />
DR-TB okuhanjiswe kwezinye izindawo?<br />
• Izinhlangano zomphakathi wabantu kufanele zisebenze<br />
ndawonye ukuqinisekisa ukuthi inqubomgomo entsha<br />
ibhekela konke ukukhathazeka kwabantu baseNingizimu<br />
Afrika okuvuswe ukwelashwa kwe-MDR-TB.<br />
• Abakhankasi badinga ukushiyelana ngolwazi ngokuthi<br />
iqaliswa kanjani ukusetshenziswa inqubomgomo<br />
emhlabeni wangempela.<br />
• Kufanele siqinisekise ukuthi ukuhanjiswa kwezinye<br />
izindawo izindleko zakho zenziwe kahle futhi<br />
zabhajethelwa. Lezi yizinto ezibalulekile ezinganquma<br />
impumelelo yenqubomgomo entsha nanoma iyiphi.<br />
• Kufanele sifune ukweseka ikakhulukazi ngamalungelo<br />
amaqembu abekeke engozini njengezingane, abahambela<br />
kwamanye amazwe, abakhoseli kanye nabasebenzi<br />
basemgodini .<br />
• Inani elifanayo lokuzinikela kanye nokunakekela<br />
eliqhube impendulo ku-HIV kufanele futhi lisetshenziswe<br />
ukubhekela ubhubhane lwe-TB eNingizimu Afrika.<br />
• Sidinga ukweseka impendulo ye-TB ne-DR-TB ezungeza<br />
emalungelweni abantu.<br />
Imitholampilo esezindaweni ezahlukene ivumela iziguli ukuthi zifune<br />
ukwelashwa eduze nasemakhaya. Isithombe ngu-Chelsea Maclachlan.<br />
Izibhedlela ezigcwele<br />
ngokweqile angeke zihlinzeke<br />
ngokunakekela okwanele<br />
ezigulini ezibuthakathaka.<br />
Isithombe ngu-Mariella Furrer.<br />
Imithombo: AIDS Law Project Report, ‘Protecting Public Health’, (2009); Case 13741/07;<br />
Communicable Diseases and Notifiable Conditions Regulations.<br />
UKULWA NE- TB<br />
19
UKULWA NE- TB<br />
20<br />
UKUHLOLWA KWE-TB<br />
OKUNGCONO<br />
Kokubili ukugcoba okuyisitayela sakudala<br />
kanye nomshini i-GeneXpert omusha<br />
sha kuyasetshenziswa e-Site B Clinic<br />
eKhayelitsha ukuxilonga i-TB. U-Elizabeth<br />
Mills wahamba wayophenya.<br />
Isikhathi<br />
esidingekayo<br />
Ukuzwela<br />
Ukuxilongwa<br />
kokungazweli<br />
komuthi<br />
Unyaka<br />
owenzwe<br />
ngawo<br />
Imakhroskophu<br />
yokugcoba<br />
ngokuthathiwe<br />
1 2<br />
Amahora ama-2 ( Kudinga<br />
umsebenzi omningi<br />
owenziwa ngochwepheshe<br />
baselabhorethri.<br />
Eqinisweni, kungathatha<br />
amasonto ukuthola<br />
imiphumela.)<br />
68%<br />
Cha<br />
1886 (Wenziwe<br />
ngu-Franz Ziehl no-<br />
Friedrich Neelsen)<br />
Ukuhlola kwe-<br />
Xpert MTB/RIF<br />
Amahora ama-2<br />
(Kungenziwa ukuhlolwa<br />
okuningi kanye kanye<br />
kungabi ngomzamo<br />
omncane wochwepheshe<br />
elebhu.)<br />
98%<br />
Ukuxilongwa<br />
kokungazweli ku-<br />
rifampicin<br />
2004 (Wenziwe inkampani<br />
ebizwa ngokuthi yi-<br />
Cepheid, Inc.)<br />
I-Xpert MTB/RIF ukuhlolwa okuzwelayo. Kubantu<br />
abayi-100 njalo abane-TB ephilayo izoxilonga<br />
ngokulungile abangama-98 kulezi zehlakalo.<br />
Ngokuphikisana, i-smear macroscopy kukhomba<br />
i-TB ezehlakalweni ezingama-68 kweziyi-100. Lokhu<br />
kusho ukuthi i-smear macroscopy izokweqa izehlakalo<br />
ezingama-32 ekubeni ukuhlola kwe-GeneXpert<br />
kuzokweqa ezimbili kuphela.<br />
Ngaphezu kweminyaka eyikhulu i-TB beyixolongwa<br />
kusetshenziswa indlela ebizwa ngokuthi i-smear microscopy.<br />
Manje, sesinokuhlola kokubili okusheshayo nokuthembeke<br />
kakhudlwana. Lokhu kuhlola kubizwa ngokuhlola i-GeneXpert<br />
MTB-RIF – noma i- GeneXpert ukufingqa.<br />
Ingabe busebenza kanjani<br />
ubuchwepheshe be-GeneXpert?<br />
Isitayela sakudala se-smear microscopy sidinga ochwepheshe<br />
abanamakhono ukuthi bachithe amahora benza imisebenzi<br />
ehlukene yaselabhorethri. Iplatifomu ye-GeneXpert okuningi<br />
kwalezi zinyathelo kuyazenzela futhi kwenza ukuthi kukwazeke<br />
ukuqeda ukuhlola okuningi kusetshenziswa ochwepheshe<br />
baselabhorethri abambalwa. Yingakho nje manje iziguli<br />
sezikwazi ukuthi imiphumela yokuhlolwa emahoreni nje<br />
kunamasonto.<br />
Uchwepheshe welabhorethri ulungisa isampula lesikhwehlela<br />
eliqoqwe emtholampilo, alibeke kukhathriji, abeke ikhathriji<br />
emshinini we-GeneXpert, umshini bese wenza konke.<br />
Njenge-smear microscopy, kunezigaba ezintathu<br />
ekuhlolweni:<br />
1. Ukulungiswa kwesampula: Ochwepheshe baxova<br />
isampula lesikhwehlela ngamakhemikhali akhethekile<br />
kakhulu ahlukahlukene. La makhemikhali asiza<br />
ukuhlukanisa indawo ethize ngqo ye-TB DNA,<br />
kodwa angeke sikwazi ukubona i-TB ngaphansi kwemakhroskophi.<br />
2. Ukukhulisa: Uma i-TB DNA ethize ngqo<br />
seyihlukanisiwe, ochwepheshe badinga eningi yayl ukuze<br />
kube lula ukuhlola. Lolu hlelo lokuhlukanisa indawo<br />
efunekayo ye-DNA kanye nokukopisha umfanekiso<br />
kuphela leyo ndawo kubizwa ngokuthi ukukhulisa.<br />
3. Ukuthola: Uma ngabe sekunama-DNA amaningi<br />
akopishiwe ochwepheshe bangazama ukuwathola.<br />
Imolekhuli esetshenzisiwe kulokhu kuthola siyibiza<br />
nge-probe. I-probe yenziwe kusetshenziswa ikhodi<br />
yezakhi zofuzo eyenza ukuthi kunamathele ku-DNA<br />
ochwepheshe baselabhorethri abayiseshayo (kulesi<br />
simo i-TB). I-probe kuvamise ukuthi yenziwe ukuze<br />
kuthi uma inamathela ku-DNA ishintshe umbala noma<br />
ikhanye kakhulu. Uma uchwepheshe eyibheka esebenzisa<br />
imakhroskophu bese ebona ukuthi umbala ushintshile<br />
noma elinye isampula selikhanya kakhulu, uyazi ukuthi<br />
i-probe kukhona i-TB eseyiyitholile. Lokhu kusho ukuthi<br />
isampula lesikhwehlela linayo. I-GeneXpert konke lokhu<br />
kuyazenzekela.
Yenza ukuthi ukuhlolwa kube lula!<br />
I-GeneXpert ibalulekile ikkhulukazi ekuxilongeni i-TB kubantu<br />
abane-HIV. Lokhu kungenxa yokuthi i-smear microscopy<br />
kunezinga eliphezulu lokungabi nayo okungesilo iqiniso (uma<br />
ukuhlolwa kuthi awunayo i-TB ephilayo, kodwa empeleni<br />
unayo). I-GeneXpert izoqinisekisa ukuthi izehlakalo ezimbalwa<br />
ze-TB ezihamba zingaxilongwanga futhi zingelashiwe.<br />
INingizimu Afrika manje seyithenge imishini engama-30.<br />
Ngonyaka ka-2011 enkulumeni yebhajethi, uNgqongqohe<br />
Wezempilo u-Aaron Motsoaledi uzibophezelele ukuhlinzeka<br />
i-GeneXpert kumalabhorethri e- National Health Laboratory<br />
Systems (NHLS) ekupheleni kuka-2012.<br />
Kodwa-ke, izindleko ziyinkinga enkulu. Umshini i-GeneXpert<br />
ubiza u-US$17,000 (ZAR R117,800) kanti ikhathriji ngayinye<br />
esetshenziswa ngokuhlola ngakunye ibiza u-$16.86 (R118.02).<br />
I-Cepheid kufanele yehlise izindleko zemishini kanye<br />
namakhathriji ngokushesha.<br />
I-NLHS kufanele futhi iphenye ukuthi ingazehlisa kanjani<br />
izindleko eziphezulu ezihambisana nayo, njengokuhanjiswa,<br />
ukuphrinta nentela, okulinganiselwa ku-R83.29 ngokuhlola<br />
ngakunye.<br />
INingizimu Afrika kufanele yelule izinzuzo zohlelo lwe-<br />
GeneXpert ezinganeni. Kunzima ukuqoqa amasampula<br />
esikhwehlela ezinganeni ukuze sihlolwe kusetshenziswa<br />
iplatifomu ye-GeneXpert. Imitholampilo idinga ukucabanga<br />
ngokushesha izindlela ezilula zokuqoqa amasampula<br />
ezinganeni. I-MSF isebenzise ngempumelelo umshini<br />
wenkungu, nawo owaziwa ngokuthi inebhulayiza, ebekwa<br />
ebusweni bengane. Lokhu kufanele kwenziwe ukuthi<br />
kutholakale kuyo yonke imitholampilo lapho amasampula<br />
ezikhwehlela eqoqwa khona ezinganeni.<br />
Isithombe ngu-Elizabeth Mills.<br />
UKULWA NE- TB<br />
21
UKULWA NE- TB<br />
22<br />
Isithombe ngu-Chelsea Maclachlan.<br />
Ngu-Claire<br />
Wingfield,<br />
<strong>Treatment</strong><br />
<strong>Action</strong> Group
Imithi<br />
yesikhathi esizayo<br />
Emva kwamashumi eminyaka enqubekela phambili encane, imithi emisha<br />
ye-TB isisendleleni ekugcineni. Kodwa-ke, ezinye izinselele zizodinga ukuthi<br />
ngaphambi kokuba le mithi ifinyelele emtholampilo wangakini.<br />
Amakhulunyaka esifo sofuba silokhu singelapheki.<br />
Kwase kuthi, phakathi kweminyaka yo-1940 no-1970<br />
ukutholakala kwama-antibhayothiki amasha kanye<br />
nokwelashwa ngenhlanganisela kwashintsha<br />
yonke into. Sasinemithi, ngakho-ke kwakuyindaba<br />
yesikhathi nje ukuthi siyihambise futhi siyisebenzise<br />
ngendlela elungile. Ngeshwa lokhu kulula ukukusho<br />
kunokukwenza.<br />
Ngemuva kuka-1963, lapho kwakutholakala ikilasi Elisha<br />
lemithi ye-TB, ukwenziwa kwemithi emisha kwabe<br />
sekuma ukwenziwa kwemithi emisha. Kwakungesikho<br />
nje ngeminyaka yo-1990, lapho ukuvela kokungazweli<br />
emithini kwe-TB (DR-TB) kwashayisana nobhubhane<br />
lwe-HIV e-United States naseYurophu, abacwaningi<br />
kanye nezinkampani ezenza imithi zavuselela uthando<br />
lwazo lokwenza imithi engcono ye-TB .<br />
Kusukela ngalesi sikhathi ucwaningo lokwelashwa<br />
kwe-TB seluvuseleleke kabusha. Manje sesinemithi<br />
emisha esendleleni ezayo eshumini leminyaka.<br />
Izinhlanganisela eziyisithpha ezivela emakilasini<br />
emithi evele ikhona nemisha iyahlolwa ezinhlolweni<br />
zokwelapha, okwamanje nezifundo zangaphambi<br />
kokwelashwa . Imithi esivele ikhona ebisetshenziswa<br />
ngaphandle kwelebuli (ngamanye amazwi, izinhloso<br />
ezingagunyazelwe) ukwelapha i-TB sezihloselwe<br />
futhi ukuze zifinyeze ubude bokwelapha, ukunciphisa<br />
imiphumela elimazayo, nokwenza ngcono imiphumela<br />
yokwelapha.<br />
Izinhlanganisela eziqhubeke kakhulu zokwelapha<br />
yi-TMC207 (i-bedaquiline esandokuqanjwa kabusha)<br />
evela kwa-Tibotec kanye ne-OPC-67683 (i-delamanid<br />
eqanjwe kabusha) evela kwa-Otsuka Pharmaceuticals.<br />
Zombili izinhlanganisela zisesigabeni esesihambe<br />
kakhulu zezinhlolo zokwelapha. Onyakeni, izinkampani<br />
kulindeleke ukuthi zifune imvume yokusebenzisa le mithi<br />
ekwelapheni i-DR-TB.<br />
Injabulo ngalezi zinhlanganisela iqedwa ukukhathazeka<br />
ngokuthola imvume yokulawula emhlabeni jikelele<br />
kungenzeka kube inselele. Kuncike ekutheni amazwe<br />
aziguqula kanjani izidingo zawo zokulawula, amandla<br />
okuxilonga, kanye nezinhlelo zokwelapha i-DR-TB, le<br />
mithi ingathatha iminyaka ukuthi ibe khona jikelele<br />
emazweni lapho i-TB iwububhane khona.<br />
TMC207<br />
I-TNV207 seyiqhubeke kakhulu nokwenziwa, ngakhoke<br />
onke mehlo aseku-Tibotec. Inkampani seyiqalile<br />
uhlelo lokusebenzisa ukuzwelana nokwandisa<br />
uhlolo lokufinyelela ekufinyeleleni kwangaphambi<br />
kokugunyazwa ezigulini ezinokhetho lokwelashwa<br />
olunomkhawulo noma ezingenamuthi wokwelashwa.<br />
Lezi zinhlolo zezinhlelo bezisetshenziselwa<br />
izidambisigciwane kanye nemithi yomdlavuza. Kodwake,<br />
akukho muthi we-TB oke wenziwa ukuthi utholakale<br />
ngale ndlela. I-TMC207 ngakho-ke isewudaba lokuhlolwa<br />
ukuqinisekisa ukufinyelela okunokwenzeka kusheshe<br />
emuthini owethembisayo ngesikhathi kuqinisekiswa<br />
futhi ukuthi usetshenziswa ngendlela<br />
efanele.<br />
Ukukhathazeka ukuthi uma<br />
izinhlanganisela zisetshenziswa<br />
ngendlela engafanele – nemithi<br />
ehambisanayo embalwa esebenza<br />
ngempumelelo – kuzoba nezinhlobo<br />
ezintsha zokumelana nemithi ze-TB<br />
ezingavela ngokushesha. Lokhu<br />
kungabeka umkhawulo emtheleleni<br />
wesikhathi eside wananoma<br />
yimuphi umuthi obhubhaneni.<br />
Kudingeka sizivume lezi zinselele<br />
ndawonye nesidingo esiphuthumayo<br />
sokuqinisekisa ukufinyelela emithini<br />
Siyayidinga i-TMC207<br />
Nakuba i-TMC207 isahlolwa,<br />
ulwazi njengamanje<br />
olutholakalayo lube<br />
nomthelela ezigulini eziningi<br />
ezine-TB engazweli emthini<br />
wokuthi ziyafuna ukuwuphuza<br />
lo muthi ukwenza ngcono<br />
ithuba lazo lokuphila<br />
nokunciphisa isikhathi<br />
sokwelashwa. Izishoshovu<br />
zicele i-Tibotec ukuthi lo muthi<br />
iwenze ukuthi utholakale,<br />
kodwa selokhu kungakenzeki.<br />
UKULWA NE- TB<br />
23
UKULWA NE- TB<br />
24<br />
ye-TB enezinguquko kubantu abafayo. Kunezingxoxo<br />
eziningi kangangokuthi kungahlinzekwa kangcono<br />
kakhulu lokhu kufinyelela – ngaphambi nangemuva<br />
kwemvume – nokuthi singaqiniseka kanjani ukuthi<br />
iziguli ziyazuza ezinhlelweni zeqophelo eliphezulu<br />
ezingenayo imingcele engenasidingo. Khona lapho,<br />
kufanele kuthathwe izinyathelo ukubeka umkhawulo<br />
kanye nokuqapha ukuvela kokungazweli emthini.<br />
Kunomsebenzi okubhekenwe nawo wokusebenzisa<br />
ngendlela efanele umuthi omusha okungesiwona nje<br />
Nangale kwenqubekela<br />
phambili esandukwenzeka<br />
ocwaningweni lomuthi we-TB<br />
kufanele sihlale siqaphele<br />
ekwethembeni kwethu. Yize<br />
imithi manje esenziwa kuyiyona<br />
ethembisayo emashumini<br />
eminyaka, ayikakeneli ukuqeda<br />
i-TB njengesabisa izimpilo<br />
Isithombe yi-Jose Cendon/Médecins Sans Frontières.<br />
zomphakathi. Asinalwazi<br />
oluqoqiwe lokuthi le mithi singayisebenzisa kahle kangakanani<br />
ezinganeni nolwazi olunomkhawulo ngokuthi ingahlangana kanjani<br />
nokwelashwa ngezidmbisigciwane. Ngenxa yalokhu, labo bantu<br />
kunokwenzeka ukuthi baguliswe isifo esibi kakhulu kungadingeka<br />
ukuthi balindele imithi emisha. Ukwethembisa ukuthi imithi emisha<br />
isendleleni nokuthi kufanele silungiselele ukuyinikezela ngempumelelo<br />
noma nini uma idingeka.<br />
Umuthi Ukusetshenziswa Isigaba Isimo<br />
Ukwenza izinloso ezintsha zemithi evele ikhona<br />
rifapentine + isoniazid LTBI ukufinyezwa kokwelashwa Isigaba II Uphelile<br />
isoniazid LTBI Isigaba III Ukuhlaziywa kolwazi<br />
rifapentine DS-TB ukufinyezwa kokwelashwa Isigaba II Ukubhalisa<br />
rifapentine + moxifloxacin DS-TB ukufinyezwa kokwelashwa Isigaba II Ukubhalisa<br />
moxifloxacin DS-TB ukufinyezwa kokwelashwa Isigaba III Ukubhalisa<br />
gatifloxacin<br />
Imithi emisha<br />
DS-TB ukufinyezwa kokwelashwa Isigaba III Ukuhlaziya ulwazi<br />
AZD5847 TBA Isigaba II Awukabhaliswa<br />
PNU-100480 DR-TB Isigaba II Awukabhaliswa<br />
SQ 109 DS-TB/ DR-TB Isigaba II Ukubhalisa<br />
PA-824* DS-TB Isigaba II Ukubhalisa<br />
OPC-67683*(delamanid) DR-TB Isigaba IIb Ukuhlaziya ulwazi & Nokulandelela iziguli<br />
TMC207*(bedaquiline) DS-TB Isigaba II Ukubhalisa<br />
DR-TB Isigaba IIb Ukuhlaziya ulwazi & Nokulandelela iziguli<br />
LTBI = Ukutheleleka nge-TB Elele; DS-TB = I-TB Ezwela Emuthini; DR-TB = I-TB Engazweli Emuthini<br />
* Kukhonjiswa ekilasini lomuthi omusha<br />
owabenzi kuphela. Izinhlelo ze-TB kuzwelonke kanye<br />
nabakhankasi bokwelashwa babamba iqhaza elikhulu<br />
ekwethulweni ngempumelelo kwananoma yimuphi<br />
umuthi omusha noma uhlobo olusha. Izinhlelo ze-TB<br />
kufanele ziqinisekise ukunikezela okuthembekile<br />
kwemithi yeqophelo eliqinisekisiwe kanye nokufinyelela<br />
ngesikhathi ekuhlolweni kokungazweli emthini.<br />
Ukusheshe kuxilongwe i-TB kubalulekile ukuze<br />
kufakwe iziguli ekwelashweni okulungile, kuncishiswe<br />
ukuthelelana, kanye nokwenza ngcono imiphumela<br />
yokwelapha. Abakhankasi kufanele bafune ukungenelela<br />
okwethembisayo kwezinhlelo zikazwelonke,<br />
kubandakanya ukwenziwa kwezinqubomgomo<br />
zokuqondisa ukuqala kwazo ukusetshenziswa.<br />
Imithi emisha yezingane<br />
Izingane zenza cishe ama-20 omthwalo we-TB<br />
emhlabeni jikelele. Lokhu mhlawumbe kuwunikeza<br />
izibalo ezincane ngenxa yobunzima bokuqinisekisa<br />
ukuxilogwa kwe-TB ezinganeni. Futhi zisengozini<br />
ekhulile ngokuqhubeka kwesifo ngokushesha. Kodwa<br />
kuze kube manje ayikho kulezi zinhlanganisela ebisike<br />
yahlolwa ezinganeni. Izingane kufanele zisheshe zifakwe<br />
ohlelweni lokwenziwa kwemithi ukuze nazo zizosizakala<br />
emithini emisha. Kunesidingo esisha futhi socwaningo<br />
oluthe xaxa ekuphepheni nasekusebenzeni kahle<br />
ngokusebenzisa imithi ekhona njengamanje ye-NDR-TB<br />
ukwelapha izingane ezinokungazweli emithini ye-TB.<br />
Imithi evele ikhona kanye nemithi emisha ye-TB ezinhlolweni zokwelashwa kusukela ngoJuni 2011
Isithombe yi- Travel Aficionado.<br />
Qeda<br />
I-South African Clothing and Textile Worker’s Union<br />
(SACTWU) yenze Uhlelo Lwempilo Yomsebenzi olukhombisa<br />
ukuthi abaqashi nezinyunyana bangahlanganyela kanjani<br />
ukwenza izimo zokusebenza ezinempilo. Okubalulekile,<br />
lolu hlelo lusebenzisa indlela yokunakekela kwezempilo<br />
okubalulekile okuhambisa phambili ukuvimbeka nokuthatha<br />
i-TB njengento embi.<br />
Luyini Uhlelo Lwezempilo Yomsebenzi<br />
Lwe-SACTWU?<br />
I-SACTAWU inyunyana yezohwebo enkulu kanazo zoke<br />
embonini yezimpahla zokugqoka nezindwangu eNingizimu<br />
Afrika. Uhlelo lwayo Lwezempilo Yomsebenzi (Worker<br />
Health Programme (SWHP)) lwaqala ngonyaka ka-1998<br />
njengephrojekthi yemfundo ye-HIV/AIDS.<br />
Namhlanje i-SWHP ihlinzeka ngokunakekela okuphelele<br />
– yonke into kusukela ekuhlungeni ukuya ekuhloleni<br />
i-TB emsebenzini<br />
Ngu-Elizabeth Vale<br />
Indawo yokusebenza enempilo yinhle kuwo<br />
wonke umuntu. Abasebenzi abafinyelela<br />
ekunakekelweni kwezempilo okuseqophelweni<br />
eliphezulu nokwesekwa bahlala bephilile,<br />
baphila kangcono futhi bayakwazi ukuhlinzekela<br />
imindeni yabo. Izinhlelo zezempilo emsebenzini<br />
nazo zifanele abaqashi ngoba abasebenzi<br />
abaphilile basebenza ngokukhuthala kakhulu.<br />
ukuya ekwelapheni nasekwesekeni. Uhlelo lusebenzisa<br />
abaqeqeshi, amakhansela angaqeqeshiwe, onesi kanye<br />
nabanakekeli abasemakhaya. Ukusebenzisa amathimba<br />
angomahambanendlwana, kuhlinzeka abasebenzi bamafektri<br />
ngokufinyelela ekunakekelweni kwezempilo okubalulekile,<br />
akunandaba ukuthi bakuphi.<br />
UKULWA NE- TB<br />
25
UKULWA NE- TB<br />
26<br />
Umxhumanisi<br />
wezokuqeqesha u-<br />
Gregory Hoedemaker<br />
ukhuluma<br />
nabasebenzi<br />
njengengxenye<br />
yohlelo lokuqwashisa.<br />
Isithombe ngomusa<br />
we-South African<br />
Clothing and Textile<br />
Workers’ Union.<br />
Onyakeni owedlule, i-SWHP yandile yanikezela uhlelo lwe-TB<br />
oluphelele, kubandakanya imfundo yasemsebenzini kanye<br />
namaseshini okuqeqesha. “Besihlola uhlelo lokwelapha i-TB<br />
emadolobhenikazi aseNtshonalanga Kapa”, kusho u-Nikki<br />
Soboil, Umqondisi we-SWHP. “Iyabasebenzela ... abasebenzi,<br />
futhi nabaqashi bajabule kakhulu.”<br />
Lusebenza kanjani Uhlelo Lwe-<br />
SACTAWU Lwezempilo Emsebenzini?<br />
1. Ukuqeqesha<br />
Abaqeqeshi be-SWHP bavakashela izindawo zokusebenza<br />
zonke izinsuku ukuyokwenza amaseshini ezemfundo<br />
e-TB ne-HIV efemini. Lezi zingxoxo zivamise ukwenzeka<br />
kuphuzwa itiye noma ngelantshi enkantini. Njengoba isikhathi<br />
sinomkhawulo, abaqeqeshi bethula imiyalezo esebenzisekayo<br />
“yokuya ekhaya” egxile ekuvimbeleni, ekwaziseni abasebenzi<br />
ngokulawula ukutheleleka okuyisisekelo kanye nezimpawu<br />
zesifo se-TB. Abaqeqeshi bashiya amaphosta kanye nezinye<br />
izinto zokukhuthaza ukulawula isifo, ukuhlunga kanye<br />
nokuhlolwa.<br />
Ukwengeza kulezi zingxoxo, i-SWHP ihlosele futhi amagosa<br />
okuqeqesha okujulile. Amagosa aya emihlanganweni<br />
yokufundisana emibili ukuya kwemithathu emahhovisi<br />
enyunyana, akhava i-HIV, TB kanye namalungelo endaweni<br />
yokusebenza.<br />
2. Ukulawula isifo<br />
Ngesikhathi samaseshini ezemfundo efektri, abaqeqeshi<br />
be-SWHP bakhuthaza izindlela eziyisisekelo zokulawula<br />
ukusabalala kwe-TB, njengokuvula amafasitela, ukukhwehlelela<br />
kuthishu kanye nokugeza izandla. I-SWHP futhi<br />
ikhuluma nabaphathi befektri ngokulawula isifo. Lokhu<br />
kungabandakanya ukuphakamisa amalambu e-UV, amathishu<br />
noma ukungena nokuphuma komoya okungcono. I-SWHP<br />
ikwazile ukunikezela amafektri ngokokukhipha ijeli engenaalkhoholi<br />
yokugeza izandla. Abaqeqeshi bakhuthaza amalungu<br />
e-SACTAWU, asebenza embonini yezimpahla zokugqoka<br />
nezindwangu, ukuthi basebenzise iziqephu zendwangu<br />
ukwenza amasayiduku.<br />
3. Ukuhlungelwa nokuhlolelwa i-TB<br />
Abaqeqeshi ngokwenjwayelo bahlungela iqembu i-TB, bebuza<br />
abasebenzi ukuthi kukhona yini izimpawu zesifo abanazo.<br />
Amathimba onesi kanye namakhansela angaqeqeshiwe<br />
balandelela lokhu kuvakasha zonke izinsuku ukuhlola<br />
nokuhlungela i-TB.<br />
Ukuhlowa kwe-TB kubandakanya izitsha zokuqoqa<br />
isikhwehlela endaweni yokusebenza noma uma abasebenzi<br />
bevakashela umtholampilo we-SWHP ukuyohlola. Uma<br />
imitholampilo ye-SWHP ikude, abasebenzi badluliselwa<br />
emtholampilo woMnyango Wezempilo ukuyohlola. Kulezi<br />
zimo, unesi ovela ku-SWHP uyafona ukuhlola ukuthi<br />
umsebenzi useyilandile yini imiphumela yakhe yokuhlolwa.<br />
Uma imiphumela yesikhwehlela ingenayo i-TB kodwa<br />
umsebenzi enezimpawu zesifo zokwelashwa ze-TB, i-SWHP<br />
yenza ukuhlolwa kwamabhaktheriya bese bemdlulisela kuma-<br />
X-reyi umsebenzi uma kudingeka.<br />
4. Ukwelashwa kwe-TB<br />
Umtholampilo we-SWHP e-Salt River yiyona kuphela indawo<br />
yokwelapha i-TB okungesiyona ekahulumeni, nengazimele<br />
eNtshonalanga Kapa. Abasebenzi bangakhetha ukuthi<br />
bazokwelashwa yi-SWHP noma emtholampilo wasendaweni<br />
woMnyango Wezempilo. Amalungu e-SACTAWU amaningi<br />
kakhulu ahlolwe atholakala ene-TB elashwa kusetshenziswa<br />
umtholampilo we-SWHP ngaphandle uma behamba noma<br />
besebenziea kude. Kuze kube namhlanje, i-SWHP inezinga<br />
lokuphilisa elingama-100%.<br />
U-Soboil uthi impumelelo yohlelo lokwelapha lusizwa<br />
ukubambisana okuhle kanye nethimba elizinikele.<br />
“Ukubambisana kubalulekile ngempela ... . Umnyango<br />
Wezempilo ... usixhumanisa nemitholampilo ethize ngenxa<br />
yalokho siyakwazi ukudluliseka kalula. Siyakwazi ukuthola<br />
imithi kalula futhi amakhithi ethu okuhlola siwathola kubo.<br />
Kufanele kube nokubambisana okuthize kungenjalo angeke<br />
kusebenze.”
5. Usizo<br />
Emasontweni amabili okuqala okwelashwa i-TB, abasebenzi<br />
bathatha ilivu yokugula. Ngalesi sikhathi, kuyenzeka<br />
bavakashele umtholampilo zonke izinsuku noma unesi<br />
we-SWHP uya kubo. Onesi be-SACTAWU basebenzisa uhlelo<br />
lokwelapha ngokuqapha ngqo (directly observed therapy<br />
(DOT)) ukuqapha ukubambelela kweziguli, kodwa banquma<br />
ukuthi bazosiqapha ngokuvama kangakanani isiguli kuncike<br />
ekutheni wenza kahle kangakanani lowo muntu ekwelashweni.<br />
Abasebenzi bangakhetha futhi ukuthola i-DOT efemini<br />
yabo, lapho-ke basekelwa ngosuphavayiza babo noma onesi<br />
emsebenzini. I-SWHP ixhumana nabaphathi kanye nonesi<br />
emsebenzini ngokwelashwa kwabasebenzi, ilivu yokugula<br />
kanye nezinye izinto okufanele zenziwe, ukuze kwenzeke<br />
ukwelashwa ngokwemithetho yomsebenzi.<br />
Ubudlelwano benyunyana nomqashi<br />
I-SWHP izohlolela wonke umuntu i-TB efektri nangale<br />
kokuthi uyilungu le-SACTAWU yini noma cha. Nakuba<br />
amalungu e-SACTAWU kuphela kanye nemindeni yawo<br />
eza emitholampilo ye-SACTAWU, abanye badluliselwa<br />
emitholampilo yoMnyango Wezempilo ukuyonakekelwa<br />
khona.<br />
Uhlelo lwe-TB lwe-SACTAWU ludinga ukwesekwa umqashi<br />
ukuze lufeze inhlolo yalo: yokuthuthukisa impilo yabasebenzi.<br />
Uma impilo yabasebenzi iqondwa ukuthi isiza bubilini,<br />
izinyunyana kanye nabaqashi bayakwazi ukusebenza ndawonye<br />
bephokophele kule nhloso.<br />
Yini esingayifunda oHlelweni<br />
Lwempilo Yabasebenzi Lwe-SACTAWU?<br />
Sidinga imitholampilo ebhekela abasebenzi<br />
Imitholampilo eminingi kakhulu eNingizimu Afrika ivula<br />
phakathi kuka-07:30 no-15:00. lokhu kusho ukuthi abantu<br />
abasebenzayo kaningi abakwazi ukuwasebenzisa. Ngokuhlukile,<br />
imitholampilo ye-SACTAWU ivula kusukela ngo-06:30 ukuya<br />
ku-18:30, kubandakanya Imigqibelo. Engxenyeni enkulu,<br />
imitholampilo ye-SACTAWU isebenza ngokubeka izikhathi<br />
ukuze amalungu ezokwazi ukubhuka izikhathi ezifanele bona<br />
kangcono. Bamukelekile futhi ukuza ngokuthi bazizele nje.<br />
Imitholampilo eminingi eNingizimu Afrika idinga ukubhekela<br />
abasebenzi ngokuvula ngezikhathi ezingaphandle kwamahora<br />
ayinjwayelo okusebenza.<br />
Ukubambisana kwenza umehluko<br />
I-SWHP ikwazile ukubambisana noMnyango Wezempilo kanye<br />
nabaxhasi bamazwe omhlaba jikelele ukwenza uhlelo lube<br />
yimpumelelo. Imiphambo yokuxhumana kanye nobudlelwano<br />
bugcina uhlelo lusebenza, luqinisekisa ukudluliselwa<br />
okusebenza kahle kanye nokufinyelela kuzidingongqangi.<br />
USista Vuyiswa ukholwa ukuthi ukuphila kahle kwabasebenzi into ehamba phambili<br />
ohlwini olukhulu lohlelo.Isithombe ngu-Elizabeth Vale.<br />
kwenZenjani kuMbali?<br />
uyigqoka kanjani iMaski<br />
eMphakathini?<br />
angithandi ukugqoka le Maski.<br />
akungiphathi kahle. kodwa kufanele<br />
ngiyigqoke ukuZe ngiZokwaZi<br />
ukuvikela abanye abantu ekusabalalei<br />
kwe-tb. ngifisa sengathi abantu<br />
bangayeka ukungibuka.<br />
Izinhlelo zomsebenzi azikhuthazi nje kuphela iziguli ukuthi zifune ukwelashwa kodwa futhi ziphoqelela<br />
nomuzwa omkhulu wokuqonda ngaphakathi emphakathini ngokubanzi. Umfanekiso nguSizwe Nguqe.<br />
Sidinga abantu abazinikele, abaqeqeshiwe ukubhekana<br />
nezindaba zezempilo emsebenzini<br />
Amathimba e-SWHP azinikele emsebenzini wawo futhi anikezwe<br />
amandla ngolwazi oludingekayo. Bahambisana nezintuthuko<br />
zesayensi, ukuxilonga kanye nezindlela zokulawula isifo, kanye<br />
nabo bonke abasebenzi abangafundile bathole ukuqeqeshwa<br />
ngokuthola izitifiketi.<br />
Sidinga ukufinyelela ngale kwabasebenzi ngabanye<br />
Uhlelo Lwezempilo Yabasebenzi lwe-SACTAWU lwelulela ngale<br />
kwbasebenzi ngabanye ukuya emindenini yabo nasemiphakathini.<br />
USista Vuyiswa, omunye wonesi emtholampilo we-SACTAWU<br />
eSalt River, uthi ingxenye enhle kakhulu yomsebenzi wakhe<br />
ukuthi ngokwazi isiguli esisodwa se-TB, uthola ukwazi umndeni<br />
waso futhi. “Ukwakha ubudlelwano nemindeni kukhuthaza<br />
imindeni ... ukweseka isiguli ekwelashweni nokungivumela ukuthi<br />
ngihlole ngokuhlungela i-TB amanye amalungu omndeni.”<br />
I-SWHP seyiqalile futhi ukufinyelela ezikoleni, lapho ihlinzeka<br />
khona ngemfundo ye-TB eyisisekelo.<br />
UKULWA NE- TB<br />
27
IZINDABA BRANCH ZAMAGATSHA<br />
NEWS<br />
28<br />
Izindabazegatsha<br />
Ngu-Luckyboy<br />
Mkhondwane<br />
Fundisa intsha<br />
nge-HIV<br />
Akwanele okwenziwa ezikoleni zethu ukufundisa intsha<br />
esencane nge-HIV, ubulili, ukukhulelwa kwentsha<br />
kanye nokuvinjelwa kwezifo ezithathelwana ngocansi<br />
(ama-STI). Lolu udaba olubaluleke kakhulu njengoba<br />
intsha esencane, njengawo wonke umuntu, isengozini<br />
yokutheleleka uma iya ocansini.<br />
Amalungu eGatsha le-<strong>Treatment</strong> <strong>Action</strong> <strong>Campaign</strong><br />
(TAC) eKatlehong South bebekhathazekile ngezehlakalo<br />
eziphezulu zokukhulelwa kwentsha esencane<br />
endaweni yawo. Babekhathazekile futhi ngemibiko<br />
evela emtholampilo wasendaweni okhombisa ukuthi<br />
inamba enkulu yezingane zasezikoleni eziphakeme ziza<br />
emtholampilo zizofuna ukwelashelwa igonoriya, i-STI<br />
ejwayelekile. Banquma ukuthi kufanele benze okuthize<br />
bese bephakamisa lolu daba nabalingani be-TAC.<br />
UNthabiseng Maretlane Umkhankasi Wezempilo<br />
Emphakathini we-TAC ovela eKatlehong South.<br />
Esebenzisana noDikeledi Senong, ongumsebenzi<br />
Wokufundisa Ngokuvimbela Nokwelashwa we-TAC<br />
uMaretlane sebebhekene nenkinga. Bobabili baqale<br />
ukunikezela amaseshini ezemfundo akhava ukukhulelwa<br />
kwentsha esencane, ama-STI, HIV kanye noshintsho<br />
I-TAC ikhumbula u-Xolani Khumalo<br />
Ilungu lesikhathi eside le-TAC uXolani Khumalo ushone ngomhla<br />
ka-13 Juni 2011. UXolani, Umsebenzi Wokufundisa Ngokuvimbela<br />
Nokwelashwa eMgungundlovu, wajoyina i-TAC ngonyaka ka-2004.<br />
Ngonyaka ka-2009 waba nguMkhankaseli Wezempilo Emphakathini<br />
we-TAC, akabe nguye kwaze kwafika isikhathi sokudlula emhlabeni.<br />
UXolani wayenamandla kakhulu futhi<br />
esebenza kanzima. Uzokhunjulwa<br />
kakhulu ngumndeni wakhe, abalingani<br />
bakhe emsebenzini, amalungu egatsha<br />
nomphakathi. Sengathi umphefumulo<br />
wakhe ungalala ngokuthula.<br />
Isithombe ngu-Luckyboy Mkhondwane.<br />
lwendlela yokuziphatha eKatlehong High School kanye<br />
neThuto Pele High School. Bobabili izitshudeni kanye<br />
nothisha ezikoleni ezimbili balwemukele uhlelo.<br />
Amaseshini ezemfundo anikeza izitshudeni iplatifomu<br />
yokukhuluma ngokukhululeka ngobulili bocansi kanye<br />
nezinselele ababhekana nazo njengentsha esencane.<br />
Kaningi bacabanga ukuthi abakwazi ukuxoxa ngalezi<br />
zindaba nabazali babo nothisha. Njenoba uMaretlane<br />
noSening bobabili kungabesifazane abasebancane,<br />
kulula ukuthi intsha ikhulume nabo.<br />
“Izitshudeni ziyakhuluma kakhulu futhi ziyajabula uma<br />
zikhuluma ngezindaba zobulili nezobulili bocansi, kanti<br />
nezinga labo lokuhlanganyela liyathokozisa kakhulu,”<br />
kusho uMaretlane. “ Kodwa badinga imfundo enkulu<br />
kakhulu ezindabeni ezifana ne-HIV, ama-STI kanye<br />
nobulili bocansi.”<br />
Intsha esencane ayikwazi ukuhlukanisa phakathi<br />
kwe-HIV ne-AIDS, kusho uMaretlane, ngisho bazi<br />
ukuthi i-HIV idluliswa kanjani. “Ukukhathazeka kwabo<br />
okukhulu” eqaphele, “ukukhulelwa.”<br />
“Ngingathanda ukulubona lolu hlelo luphuma luya kuzo<br />
zonke izikole eziphakeme endaweni,” kusho uMaretlane.<br />
“Ikakhulukazi ne-HTC-(HIV Counselling and Testing)<br />
ephakanyisiwe emkhankasweni wezikole, njengoba<br />
izitshudeni zizozilungeselela kangcono ukuhlolelwa<br />
i-HIV nangokusebenzisa uhlelo banganikezwa amandla<br />
okwamukela isimo sabo uma behlolwe baba phozithivu.”<br />
I-TAC ikhumbula uSithembiso Mkhize<br />
Ilungu lesikhathi eside le-TAC uSithembiso Mkhize ushone ngomhla<br />
ka-17 Juni 22011. USithembiso wajoyina i-TAC ngonyaka ka-2002.<br />
Ubengumsebenzi Wokufundisa Ngokuvimbela Nokwelashwa<br />
we-TAC eThekwini. USithembiso ubebandakanyeka emkhankasweni<br />
oyimpumelelo owenziwa yi-TAC wokuqinisekisa<br />
ukwelashwa ngama-ARV kweziboshwa eJele<br />
lase-Westville. Ngesikhathi edlula emhlabeni<br />
uSithembiso ubeqashwe yiNyuvesi yaKwaZulu-<br />
Natali eMgungundlovu. Sengathi umphefumulo<br />
wakhe ungalala ngokuthula.
A = Appetite Loss C = Chest Pains T = Tiredness<br />
N = Night Sweats & Fever O = Ongoing Cough W = Weight Loss<br />
IF YOU HAVE ONE OF THESE SYMPTOMS OF TB,<br />
ACT NOW<br />
BY GOING TO YOUR NEAREST CLINIC<br />
FOR A FREE TB TEST!<br />
TB/HIV CARE ASSOCIATION<br />
www.tbhivcare.org • Tel 021 425 0050