Ú©ÛÙ ÛØ§
Ú©ÛÙ ÛØ§
Ú©ÛÙ ÛØ§
- No tags were found...
Transform your PDFs into Flipbooks and boost your revenue!
Leverage SEO-optimized Flipbooks, powerful backlinks, and multimedia content to professionally showcase your products and significantly increase your reach.
کيميانهم !ولگى
د پوهن3 وزارتد تعليمي نصاب د پراختيا، د *وونکو دروزن3 او د ساينس د مرکز معينيتد تعليمي نصاب د پراختيا او درسيکتابونو د تاليف لوى رياستکيمياC h e m i s t r yنهم!ولگىد چاپ كال: 1390 ه . شالف
ملي سروددا وطن افغانستان دىکور د سول3 کور د تورېدا وطن د !ولو کور دىد پ+تون او هزاره ووورسره عرب، -وجر ديبراهوي دي، قزلباش ديدا هيواد به تل $لي8يپه سينه ک3 د آسيا بهنوم د حق مو دى رهبردا عزت د هر افغان دىهر بچی ي3 قهرمان دىد بلو'و د ازبکود ترکمنو د تاجکوپاميريان، نورستانيانهم ايماق، هم پشه 4انلکه لمر پر شنه آسمانلکه زړه وي جاويدانوايو االله اکبر وايو االله اکبرد
بسم االله الرحمن الرحيمد پوهن3 د وزير پ5غامگرانو *وونکو او زده کوونکو،*وونه او روزنه د هر ه5واد د پراختيا او پرمختگ بنس جوړوي. تعليمي نصاب د *وون3 او روزن3مهم توکى دى چ3 د معا 請 ر علمي پرمختگ او !ولن3 د اړتياوو له مخ3 رامن%ته ک85ي. 'رگنده ده چ3علمي پرمختگ او !ولنيزې اړتياوې تل د بدلون په حال ک3 وي. له دې امله لازمه ده چ3 تعليمي نصابهم علمي او رغنده انکشاف ومومي. البته نه *ايي چ3 تعليمي نصاب د سياسي بدلونونو او د اشخا 請 و دنظريو او هيلو تابع شي.دا کتاب چ3 نن ستاسو په لاس ک3 دى، پر همدې ارز*تونو چمتو او ترتيب شوى دى. علمي گ"ورېموضوعگان3 پک3 زيات3 شوې دي. د زده ک7ې په بهير ک3 د زده کوونکو فعال ساتل د تدريسي پلان برخهگر$5دل3 ده.هيله من يم دا کتاب له لار*وونو او تعليمي پلان سره سم د فعال3 زده ک7ې د ميتودونو د کارولو له لارېتدريس شي او د زده کوونکو ميندې او پلرونه هم د خپلو لو1و او زامنو په باکيفيته *وونه او روزنه ک3 پرلهپس3 گ6ه مرسته وک7ي چ3 د پوهن3 د نظام هيل3 ترسره شي او زده کوونکو او ه5واد ته *3 برياوې ور پهبرخه ک7ي.پر دې !کي پوره باور لرم چ3 زموږ گران *وونکي د تعليمي نصاب په رغنده پلي کولو ک3 خپلمسؤوليت په ري+توني توگه سرته رسوي.د پوهن3 وزارت تل زيار کاږي چ3 د پوهن3 تعليمي نصاب د اسلام د سپ5)لي دين له بنس"ونو، دوطندوست9 د پاک حس په ساتلو او علمي معيارونو سره سم د !ولن3 د 'رگندو اړتياوو له مخ3 پراختيا ومومي.په دې ډگر ک3 د ه5واد له !ولو علمي شخصيتونو، د *وون3 او روزن3 له پوهانو او د زده کوونکو له ميندواو پلرونو 'خه هيله لرم چ3 د خپلو نظريو او رغنده وړانديزونو له لارې زموږ له مؤلفانو سره د درسي کتابونوپه لا *ه تاليف ک3 مرسته وک7ي.له !ولو هغو پوهانو 'خه چ3 د دې کتاب په چمتو کولو او ترتيب ک3 ي3 مرسته ک7ې، له ملي او ن7يوالودرنو مؤسسو او نورو دوستو ه5وادونو 'خه چ3 د نوي تعليمي نصاب په چمتو کولو او تدوين او د درسيکتابونو په چاپ او و4ش ک3 ي3 مرسته ک7ې ده، مننه او درناوى کوم.ومن االله التوفيقفاروق وردگد افغانستان د اسلامي جمهوريت د پوهن3 وزيره
ل7 ليکگ2ه سرليک١ سريزه٢ لوم7ى 'پرکى: عضوي مرکبونه٣ په عضوي مرکبونو ک3 کيمياوي اړيک3د لوم7ي 'پرکي لن6يز او پو*تن3٤ دوهم 'پرکی: هايدور کاربنونه٥ الکانونه يا د ميتان د فاميل هايدور کاربنونه٦ ميتان٧ سايکلو الکانونه٨ غير مشبوع هايدرو کاربنونه٩ اروماتيک هايدور کاربنونه١٠ د دويم 'پرکي لن6يز١١ دريم 'پرکى: وظيفوي گروپونه په عضوي مرکبونو ک3 او 請 نفونه ي3١٢ الکولونه١٣ ايتر١٤ الديهايدونه١٥ کيتونونه١٦ عضوي تيزابونه١٧ ايسترونه١٨ 請 ابون١٩ کاربو هايدرونونه٢٠ 'و قيمته قندونه٢١ د دريم 'پرکي لن6يز او پو*تن3٢٢ 'لورم 'پرکى: د عضوي مرکبونو تعاملونه٢٣ د عضوي مرکبونو د تعاملونو ډولونه٢٤ ٢٥ د 'لورم 'پرکي لن6يز او پو*تن3ومخ12911121922233033353642434646515557606163647374
سريزهد مادې د مهمو شکلونو 'خه يو مرکبونه دي چ3 په دوه برخو(عضوي او غير عضوي) ويشلشوي دي د غير عضوي مرکبونو په اړه په اتم !ولگي ک3 په لن6 ډول معلومات وړاندې شوي ديپه دې !ولگي ک3 د عضوي مرکبونو په اړه معلومات وړاندې شوي دي.په لوم7ي 'پرکي ک3 عضوي مرکبونه تعريف او د عضوي او غير عضوي مرکبونو تر من# توپير؛په عضوي مرکبونو ک3 د عنصرونو پ5ژندل او په عضوي مرکبونو ک3 د اړيکو پ5ژندل توضيح شويدي.د دې کتاب په دويم 'پرکي ک3 د هايدورکاربنونو په اړه معلومات وړاندې شوي دي، الکانونهد !ولو مشخصاتو سره توضيح کوي او همدارنگه د ميتان، طبيعي گاز او سايکلو الکانونو په اړهمعلومات وړاندې شوي دي. الکينونه، الکاينونه او اروماتونه هم په دې فصل ک3 مطالعه شوي دياو د هغوى مشخصات توضيح شوي دي د دې کتاب په در4م 'پرکي ک3 په عضوي مرکبونو ک3و ظيفوي -روپونه او د هغوى 請 نف بندي توضيح شوى ده د الکولو، ايترو، الديهايدونو، کيتونونو،تيزابونو، شحمي تيزابونو، ايسترونو، وازدې او غوړيو، 請 ابون او کاربوهايدريتونو په اړه معلوماتورکول شوي دي.په 'لورم 'پرکي ک3 د عضوي مرکبونو تعاملونه توضيح شوي دي او د هغوى د ډولونو په اړههراړخيز معلومات ورکول شوي دي.د هر 'پرکي په متن ک3 ذکر شوي مطالب، د زده کوونکو زده ک7ې په غرض فعاليتونه وړاند3ᆭشوي دي تر 'و زده کوونکي د هغو په سرته رسولو ک3 د *3 زده ک7ې 'خه گ"ه واخلي؛همدارنگه د هر 'پرکي په پای ک3 د مطالبو لن6يز، او نا حل شوي پو*تن3 ليکل شوي دي چ3 دزده کوونکو سره د درسي موضوعگانو په پوه5دلو ک3 کومک کوي. په دې کتاب ک3 د ډ4رو سادهاو د !ولو لپاره د پوه5دو وړ !کو 'خه د مطلبونو په ليکلو ک3 استفاده شوى ده چ3 د زده کوونکوپه زده ک7ه ک3 د هغوى د پوه3 سطحه لوړوي او د هغو د وړتيا سبب گر$ي.ز
لوم7ى 'پرکىشكل (1-1)يكتعدادمركبات عضويعضوي مرکبونهډير هغه وسايل چ3 تاس3 په خپل چاپ5ريال محيط ک3 -ورئ، له عضويمرکبونو 'خه جوړ شوي دي؛ لکه: پلاستيکي فرشونه،غال9، بو!ونه، دسون -از، د ډبرو سکاره د خوړلو پلاستيکي لو*ي، تردي چ3 ډوډۍجام3 مو !ول عضوي مواد دي.عضوي مرکبونه په ور$يني ژوند ک3 ډير زيات ارز*ت لري. پرته لهدغو موادو 'خه ژوند مشکل دى، نو$که د دغو مرکبونو د خوا 請 و او'رن/والي پيژندل هم ضروري دي.په دې 'پرکي ک3 به تاس3 پوه شئ چ3 عضوي مرکبونه په ژوند ک3 'هاهميت لري؟ د عضوي او غير عضوي مرکبونو ترمن# 'ه توپير موجوددى؟ په عضوي مرکبونو ک3 'رن/ه عنا 請 ر پيژندل ک58ي؟ په عضويمرکبونو ک3 کوم3 کيمياوي اړيک3 شتون لري؟2
د عضوي مرکبونو تعريفعضوي مرکبونه هغه مواد دي چ3 د کاربن، هايدروجن، اکسيجناو نورو عنصرونو لرونکي دي. د عضوي ا 請 طلاح هغه وختمن%ته راغله چ3 د کيميا علم په لوم7ي پ7اوونه تر سره کول اوداس3 عقيده موجوده وه چ3 عضوي مرکبونه يوازې د ژونديواجسامو په ب2ه ک3 جوړ او من%ته را$ي، په ١٨٠٧م کال ک3سوي6ني عالم برزيليوس (Berzelius) خپله عقيده 'ر-نده ک7هچ3 عضوي مرکبونه په ژونديو موجوداتو ک3 د $ان/7ې حياتيقوې Force) (Vital په مرسته جوړ4داى شي.په ١٨٢٨ کال ک3 جرمني عالم وهلر ) په لوم7ي$ل يوريا چ3 عضوي مرکب دى له غير عضوي مادې 'خه چيدامونيم سيانيت په نامه يادي8ي، تر لاسه ک7:..(W o hlerNH4OCN⎯→(NH2)2CO⎯ Δپه لابراتوار ک3 د وهلر په واسطه د لوم7ي عضوي مرکب په من%تهرا تلو سره عضوي کيميا په چ"ک9 وده وک7ه او په ميليونو عضويمرکبونه ترکيب شول.زيات شمير عضوي مرکبونه په مختلفو 'ان/و؛ لکه: طب،کره32، 請 نعت او نورو ک3 کارول ک85ي؛ نو$که عضوي کيميا دانسانانو په ور$يني ژوند ک3 د پام وړ ارز*ت لري.(١-١) شکل د اړتيا وړ عضوي مرکبونه.ک7نهزده کوونکي دې په 'و ډلو وويشل شي او هره ډله دې لس، لس عضوي مواد چ3 په خپل چاپيريال ک3 -وري، لست ک7ياو بيادې د هغوى د استعمال $ايونه په -وته ک7ي.فکر وک7ئ!د پوهانو؛ لکه: د برزيليوس او وهلر نظري3 د عضوي مرکبونو د پرمخت, په لاره ک3 'ه ډول رول لوبولي دى؟3
(١-١) جدول د عضوي او غير عضوي مرکبونو ترمن# توپيرعضويغير عضوي١- په عضوي مرکبونو ک3 په لوم7ۍ درجه ک3 کاربن او په دويمهدرجه ک3 هايدروجن شتون لري. همدارن/ه په يو شمير عضويمرکبونو ک3 اکسيجن او په $ين3 نورو ک3 د نايتروجن، سلفر،فاسفورس، اوسپنه، مس، م/نيزيم او $يني نور شتون لري.بايد وويل شي هغه عضوي مرکبونه چ3 د کاربن، هايدروجن،اکسيجن، او نايتروجن عنصرونه لري ډير زيات پيدا ک85ياو هغه چ3 د هلوجنونو، سلفرو، فاسفورسو او $ين3 فلزيعنصرونو لرونکي دي، په طبيعت ک3 ډير ل8 پيدا ک85ي.1- ډير غير عضوي مرکبونه په خپل ترکيب ک3 د کاربن اوهايدروجن عنصرونه نه لرى. $ين3 غير عضوي مرکبونو چيياد شوي عنصرونه هم لري، د عضوي مرکبونو خواص نه *کارهکوي؛ لکه: اوبه (2،(CO ٢O) ، H کاربن ډاى اکساي6 )( Ca(HCO3)2,NaHCO3,کاربوني"ونه 3) Na2CO 3,CaCOاو نور.2- عضوي مرکبونه د کاربن- کاربن د اشتراکي اړيکو ددرلودلو له امله په زيات شمير پيدا کي8ي چ3 د عضوي مرکبونود ماليکولو اتومونه د اشتراکي رابط3 په واسطه يو له بل سرهن+تي دي. عضوي مرکبونه د ٢٠ ميليونو په شاوخوا ک3 شم5رلشوي دي.3- په عمومي ډول عضوي مرکبونه د سو$يدو وړ دياو د زيات3 تودوخ3 په اثر تجزيه ک58ي. د ايشيدو او ويل3کيدو!کي ي3 !5 دي.4- د عضوي مرکبونو تعاملونه ورو دي، کتلست ته ضرورتلري.5- په عمومي تو-ه د عضوي مرکبونو ماليکولي کتله زياته ده.6- عضوي مرکبونه په عمومي ډول اشتراکي رابطي لري.7- عضوي مرکبونه بر4+نا نه تيروي.2- د غير عضوي مرکبونو شمير ل8 دى، د اتو سوو زرو پهشاواخواک3 دي.3- په عمومي ډول غير عضوي مرکبونه د سو$5دو وړتيا نهلري. ډير ل8 شيمر غير عضوي مرکبونه سو$ي اما زياتره ي3نه سو$ي. د غير عضوي مرکبونو دويلي کيدو او ايشيدو !کيلوړ دي.4- په معمولي تو-ه د غير عضوي مرکبونو تعاملونه -7ندي دياو زياتره پرته له تودوخ3 او کتلست 'خه سرته رس85ي.5- د غيرعضوي مرکبونو ماليکولي کتله کمه ده.6- غير عضوي مرکبونه ايونيکي قطبي اشتراکي اړيکه لري.7- ډيرغير عضوي مرکبونه بر4+نا تيروونکي دې.4
ک7نهد عضوي او غير عضوي مرکبونو د بري+نا تيروني مقايسهد غير عضوي مرکب (خوړو مال/3) او د عضوي مرکب(بورې) د بري+نا ت5رولو خواص د هغوى په اوبلنو محلولونو ک3تجربه ک7ئ.اړوند مواد او لو*ي: مقطرى اوبه، بوره، د خوړو مال/ه، بيکر، د کاربن الکترودونه، مسي سيم، -روپ او ٩ ول"هبترۍ.ک7نلاره: په يو بيکر ک3 ل8ه د خوړو مال/ه په اوبو ک3 حل ک7ئ او له (١-٢) شکل سره سم د بر4+نا جريان ور 'خهت5ر ک7ئ، و-ورئ چ3 -روپ رو*انه ک85ي که نه، علت ي3 پيدا ک7ئ. په بل بيکر ک3 يوه کاچوغه بوره واچوئ او په اوبوک3 ي3 حل ک7ئ، بيا د بر4+نا جريان ور 'خه ت5ر ک7ئ. اوس و واياست چ3 د مال/3 او بورې په محلولونو ک3 د بري+ناپه ت5رولو 'ه توپير شتون لري؟(١-٢) شکل د بر4+نا ت5رولو دست/اهد عضوي مرکبونو د تشکيلونکو عنصرونو پيژندنهمخک3 موولوستل چ3 !ول عضوي مرکبونه د کاربن او هايدروجن عنصرونهاو همدارن/ه يو شمير عضوي مرکبونه، اکسيجن، نايتروجن او نور عنصرونههم په خپل ترکيب ک3 لري.موږ په دې !ول/ي ک3 يوازې د کاربن او هايدروجن پيژندنه په عضوي مرکبونوک3 مطالعه کوو.په عضوي مرکبونو ک3 د کاربن او هايدروجن پيژندنهپه عضوي مرکبونو ک3 د کاربن او هايدروجن پيژندنه د لاندې فعاليت په واسطهرو*انه کي8ې.5
ک7نهد کاربن او هايدروجن پيژندنه په عضويمرکبونو ک3:د اړتيا وړ لوازم او مواد: ازماي+تي نل، دبنسن 'راغ، استند له -يرا سره، مقطرې اوبه اوبوره.ک7نلاره: يو ازماي+تي نل واخلئ او په اوبو ي3پريمن%ئ چ3 *ه پاک شي، بيا ل8ه تودوخه ورک7ئچ3 د ازمي+تي نل د من# اوبه ب7اس او *ه وچشي. بيا ل8 مقدار بوره په ازمي+تي نل ک3 واچوئله (١-٣) شکل سره سم تودوخه ورک7ئ؛ نو و بهوينئ چ3 د ازمي+تي نل په من%ن9 خواکي ک3 داوبو کوچني 'ا'کي من%ته را3$ او هم تور رن/هماده د آزماي+تي نل په من# کي ليدل کي8ي.لاندي سوالونو ته $وابونه ورک7ئ.1- د اوبو 'ا'ک3 په اوبو ک3 د کوم عنصر شتواليپه بورې ک3 'ر-ندوي؟2- توربخونه ماده چ3 په ازماي+تي نل کي وينئ دکوم عنصر شتون په بورې ک3 را*ي؟(١-٣) شکل د کاربن او هايدروجن د پيژندن3 دست/اه(١-٤) شکل د کاربن اتومي مودلپه عضوي مرکبونو ک3 کيمياوي اړيک3د عضوي مرکبونو د کيمياوي اړيکو د 'رن/والي لپاره، لازمه ده چ3 پهلوم7ي سر ک3 د کاربن د خوا 請 و او الکتروني جوړ*ت په اړه معلوماتلاسته راوړو.'رن/ه چ3 کاربن د عضوي مرکباتو په ترکيب ک3 د اساسي عنصر په تو-هشتون لري؛ نو په دې دليل عضوي کيميا د کاربن دکيميا په نوم هم يادي8ي.د کاربن سمبول د C تورى دى. د عنصرونو د دوراني جدول په 'لورم-روپ او دوهمه دوره ک3 $اى لري. د کتل3 نمبر ي3 ١٢ او اتومي نمبر ي3٦ دى، کاربن په خپل داتوم الکتروني قشرونو ک3 ٦ الکترونه لري، ٦پروتونه او ٦ نيوترونه ي3 په هسته ک3 شتون لري.د کاربن اتومي مودل په (١-٤) شکل ک3 و-ورئ او د قشرونو شمير ي3معلوم ک7ئ.n6
H⋅⋅H : C : H⋅⋅HHH − C − HH'ن/ه چ3 په (4-1) شکل ک3 ليدل ک85ي د کاربن الکتروني ترتيب دارن/هدى چ3 په اول قشر ک3 ٢ الکترونه او په وروستي قشر (ولانسي قشر) ک3 ٤الکترونونه لري. د کاربن اتوم د خپل ولانسي قشر الکترونونه د بل کاربن اويا نورو عنصرونو د اتومونو ترمن# شريکوي چ3 په پايله ک3 خپل وروستىقشر په ٨ الکترونونو ډکوي او اکتيت ي3 پوره ک85ي.په دې بنس په عضوي مرکبونو ک3 کيمياوي اړيک3 اشتراکي دي. اشتراکياړيک3 په عمومي ډول د دوو غير فلزو ترمن# ليدل کي8ي. اشتراکي اړيک3د دو يا زياتو الکترونو د شريکولو په واسطه د اتومونو ترمن# تشکيل85ي.د کاربن اتوم 'لور اشتراکي اړيک3 جوړوي چ3 د ميتان په ماليکول په(١-٥) شکل ک3 ليدل ک85ي.په دې فورمول ک3 هر الکترون د (٠) او جوړه الکترونونه د خط(-) په واسطه*ودل ک85ي. 'رن/ه چ3 هايدروجن يو ولانسي الکترون په لوم7ي قشرک3چ3 وروستى قشر ي3 هم دى، لري او د ولانسي الکترون په شريکولو سرهمشبوع ک85ي؛ يعن3 خپل ولانسي قشر په دوو الکترونونو ډ کوي. د کاربناتومونه زيات عضوي مرکبونه په زن%يري او حلقوي شکل جوړولاى شي؛لکه:د ليويس فورمولساختماني فورمول(١-٥) شكل د ميتان مودلپنتانسايکلو پنتانH H H H HH − C − C − C − C − C − HH H H H H7
د ليويس فورمولساختماني فورمول(6-1) دميتان مودلد ليويس فورمولد کاربن د اتومونو ترمن# د اشتراکي اړيکو ډولونهکاربن د نورو عنصرونو په پرتله، $ان/7ى خا 請 يت لري؛ $که چ3 کاربن کولاىشي تر'لورو پورې اشتراکي اړيکو جوړې ک7ي. د دې 'لورو اشتراکي اړيک3جوړ4دل په دې معنا دي چ3 کاربن کولاى شي د مختلفو عنصرونو له 'لورواتومونو سره يا د کاربن له 'لورو نورو اتومونو سره اړيک3 جوړې ک7ي، خو دغهشرايط هغه وخت من%ته را$ي چ3 !ول3 جوړې شوې اشتراکي اړيک3 يو-ون3اشتراکي اړيک3 وي. د کاربن مهم خا 請 يت دا دى چ3 ددې عنصر اتومونه يو لهبل سره اړيک3 ت7ى، زن%يرونه او ک7ۍ لرونکي مرکبونو جوړوي.د کاربن- کاربن د اتومونو ترمن# د اړيک3 شتون او د يو -وني، دوه -وني او درې-وني اړيکو له کبله او هم د زن%ير او حلقو له امله دي چ3 په ن7ۍ ک3 عضويمرکبونه زيات دي.يو-ون3 اشتراکي اړيکه:ددوو اتومونو ترمن# ديوه جوړه الکترونونو پهشريکولو سره من%ته را$ي او ديوې کر*3(-)پواسطه *ودل ک85ي. لکه:دايتانماليکول ک3د کاربن–کاربناتومونه اود کاربن-هايدروجن اتومونو ترمن# يوه -ون3اړيکه ليدل کي8ي. (5-1) شکلدوه -ون3 اشتراکي اړيکه: هغه اړيکه ده چ3 د دوو اتومونو ترمن# د دووجوړو الکترونونو په شريکولو سره من# ته را$ي. دا اړيکه د دوو کر*و (=) پهواسطه *ودل ک85ي چ3 د ايتلين په ماليکول ک3 د کاربن ددوو اتومونو ترمن# پهلاندې (١-٧) شکل ک3 ليدل ک85ي.درې -ون3 اشتراکي اړيکه: هغه اړيکه ده چ3 د دو اتومو ترمن# د درېجوړې الکترونونو په شريکولو سره من# ته را$ي او د درې کر*و (≡) په واسطه*ودل ک85ي. دا اړيکه د استلين په ماليکول ک3 چ3 په (١-٨) شکل ک3 ليدلک85ي، د کاربن د دوو اتومونو ترمن# شتون لري.ساختماني فورمولليويس فورمولساختماني فورمولC 2 H 2(1-7) شكل د ايتلين مودل(8-1) شكل د استلين ساختماني مودل8
فعاليتد هايدروجن د اتومونو په زياتولو سره د کاربن د اتومونو اړيک3 په لاندې جوړ*تونو ک3 تکميل ک7ئ.C|CCCC|CC − C − C−C|CC − C − C = CC − C − C − C ≡ CC − C − C − C − C−C−C − C − CCC − C = C − CC − C ≡ C − CCCCCC9
د لوم7ي 'پرکي لن6يزعضوي کيميا د هايدرو کاربنونو او د هغو د مشتقاتو کيميا ده.په عضوي مرکبونو ک3 د کاربن، هايدروجن، اکسيجن، نايتروجن او $ين3 نورو عنصرونو اړيکياشتراکي دي.د عضوي مرکبونو محلولونه په عمومي ډول د بر4+نا هادې نه دي او د غير عضوي (ايونيکي) مرکبونومحلولونه د بر4+نا هادي او په آيونونو جلا ک85ي.په عضوي مرکبونو ک3 اشتراکي اړيکي درې ډوله دي. چ3 عبارت له يو-ون3 اشتراکي اړيکه، دوه-ون3 اشتراکي اړيکه او درې -ون3 اشتراکي اړيکه ده.لوم7ۍ عضوي ماده يوريا په ١٨٢٨ کال ک3 د وهلر په واسطه د غير عضوي مادى (امونيم سيانيت)'خه په لابراتوار ک3 جوړه شوه.د عضوي مرکبونو تعاملونه ورو (بطي) دي او کتلست ته اړتيا لري.عضوي مرکبونه سو$ي چ3 د سو$يدو په پايله ک3 ي3 اوبه، کاربن ډاى اکسايد او تودوخه لاس ته را$ي.د لوم7ي 'پرکي پو*تن3د لاندې جملو تش $ايونه په اړوندو کلمو ډک ک7ئ.1- د کاربن مرکبونه پرته د کاربن د اکسايدونو او کاربوني"ونو ................... په نامه يادي8ي.2- د عضوي مرکباتو شمير نسبت غير عضوي مرکباتو ته ..................... دى.3- هي& يو عضوي مرکب نه ليدل ک85ي چ3 د ........................ عنصر ونه ولري.4- د لوم7ي $ل لپاره د .................... په واسطه يوريا له غير عضوي مادې 'خه لاس ته راغله.په لاندې کر*و ک3 سم3 جمل3 په (س) او ناسمى جمل3 په (نا) د هرې پو*تن3په پاى ک3 په ل5نديو ک3 په ن+ه ک7ئ.5- په عمومي تو-ه د عضوي مرکبونو جوړونکي اتومونه اشتراکي اړيکو په واسطه ن+تي دي.( (6- عضوى مرکبونه د اکسيجن په شتون ک3 سو$ي. )7- ک7ه ييز مرکبونه عضوي مواد دي خو د ژونديو موجوداتو په وجود ک3 شتون نه لرى .( (8- د غير عضوي مرکبونو شم5ر د ٢٠ ميلونو په شاوخوا ک3 دي. )9- عضوي مرکبونه هغه مواد دي چ3 د کاربن، هايدروجن، اکسيجن او نورو عنصرونو لرونکي وي. ) (10- د عضوي مرکبونو ماليکولي کتله نسبت د غير عضوي مرکبونو ماليکولي کتل3 ته کمه ده.( (((10
لاندې هره پو*تنه 'لور $وابه لري چ3 يو $واب ي3 سم دى، هغه په ن+ه ک7ئ.11- که چ5ري بورې ته چ3 يو عضوي مرکب دى، لوړه تودوخه ورک7ئ، په يوه توره ماده بدل85ي چ3دغه توره ماده عبارت ده له:الف: سلفر ب: نايتروجنج: هايدروجن د: کاربن( ) 'خه پرته د کاربن مرکبونه له لاندې212- د کاربن له اکسايدونومونو 'خه په يوه نوم يادي8ي:ب: عضوي مرکبونهالف: شبه فلزاتد: غيرعضوي مرکبونهج: غير عضوي مال/313- د ژوندانه د قواوو په درشل ک3 عضوي مرکبونه من# ته راغل3 دي، دا نظريه د کوم عالم ده؟ب: برزيليوسالف: نيوتن د: فارادىج: وهلر14- دوه -ون3 اشتراکي اړيکه په لاندې مرکب ک3 شتون لري.( CO3=) CO,CO او کاربوني"ونوب: NaClH 2د: OC 2H 4الف:CaCO 3ج:لاندې پو*تن3 شرح او رو*انه ک7ئ:15- يو -ون3 او دوه -ون3 اشتراک3 اړيکي د مثال په ورکولو سره رو*انه ک7ئ.16- برزيليوس د حياتي قوې په باره ک3 'ه نظر درلود؟17- د کاربن اتومي مودل د يوه شکل په واسطه رو*انه ک7ئ.18- کاربن او هايدروجن په يو عضوي مرکب ک3 'رنگه پيژندل کيداى شي؟ رو*انه ي3 ک7ئ.19- عضوي کيميا د انسانانو په ور$يني ژوند ک3 'ه ارز*ت لري؟20- د ايتلين او استلين جوړ*تونه سره مقايسه ک7ئ، د هغو ورته والى او توپير توضيح ک7ئ.21- يو مشبوع زن%ير د کاربن او هايدروجن له اتومونو 'خه جوړ ک7ئ چ3 ٦ اتومه کاربن ولري، پهدې ترکيب ک3 'و اتومه هايدروجن شتون لري؟ په نوموړي مرکب ک3 د کاربن د اتومونو اړيک3 يوه-ون3 دي.11
دوهم 'پرکىهايدروکاربونونهپه لوم7ي 'پرکي ک3 مو د عضوي مرکبونو په هکله معلومات تر لاسهک7ل، په دې 'پرکي ک3 د هايدروکاربونو په هکله چ3 عضوي مرکبونهدي، معلومات ترلاسه کوو، پتروليم، طبيعي غاز او داس3 نور عضويمواد دي چ3 د هايدرو کاربنونو د مخلوطونو 'خه جوړ شوي دي نو$کههايدروکاربنونو ته د پتروليم (اومه نفت) د 請 نعت نسبت ورکول ک85ي.همدارن/ه $ين3 له دغو مرکبونو 'خه په لابراتوارونو ک3 په مصنوعيډول هم جوړي8ي، هايدروکاربونونه عضوي مرکبونه دي چي د کاربن اوهايدروجن 'خه د اشتراکي اړيکو په جوړولو من# ته راغل3 دې.په دې 'پرکي ک3 به تاس3 زده ک7ئ چ3 هايدروکاربنونه کوم مرکبونهدي؟ او 'ه ډول ساختماني فورمولونه لري؟نوم ا4+ودنه ي3 'رن/ه ده؟ايزوميرونه 'ه شي دي؟ 'رن/ه به د هايدروکاربنونو په اهميت په ور$ينيژوند ک3 پوه شو؟12
هايدروکاربنونه د جوړ*ت په بنس په دوه ډلو اليفاتيک او اروماتيک ويشل شويدې. اليفاتيک هايدروکاربنونه، په الکانونو الکينونو، الکاينونو او سايکلو الکانونوويشل شوي چ3 په لاندې ديا-رام ک3 ليدل ک85ي:هايدرو كاربنونهاليفاتيکاروماتيکالکانونه الکينونه الکاينونه سايکلو الکانونهالکانونه يا د ميتان د فاميل هايدروکاربنونهپه عمومي ډول الکانونه هغه عضوي مرکبونه دې چ3 د ور$يني ژوندپه ډيرو برخو ک3 په کار وړل ک8ي؛ د بيل/3 په تو-ه:تيل، -اسولين(Gasoline) پترول، طبيعي غاز، شمع او داس3 نور له الکانونو 'خهجوړ شوي دي.الکانونه مشبوع هايدروکاربنونه دي چ3 د هغوى د کاربن د اتومونو ترمن#يو -ون3 اشتراکي اړيکه شته ده؛ لکه:H H H HH − C − C − C − C − HH H H Hبيوتان(2-1) شكل شمع13
الکانونه د پارافين (Paraffin) په نامه هم يادي8ي چ3 د ل8 ميل لرونکيمعنا لري. د الکانونو عمومي فورمول C H دي چ3 په دې فورمولn 2n+2ک3 n تورى د کاربن د اتومونو شم5ر *يي.که چ5رې ١=n وي، د مربوطه الکان فورمول په دې ډول لاس ته را$ي:n = 1 , C 1H 2(1)+2, CH ,CH 2+2 4CH 4 دى.د ياد شوي مشبوع هايدروکاربن فورمولک7نهدا لاندې جدول مطالعه او په خپلو کتابچو ک3 ي3 وليکي او بياي3 تکميل ک7ئ.شم5رهد هايدروکاربن جوړ*تيز فورمولد کاربند اتومونو شم5ردد اتومونو شم5رهايدروجنماليکولي فورمولHH − C − HH1H HH − C − C − HH H2H H HH − C − C − C − HH H H3H H H HH −C−C−C−C−HH H H H4H H H H HH − C − C − C − C − C − HH H H H H514
CH 4C 2H 6C 3H 8C 4H 10C 5H 12C 6H 14C 7H 16C 8H 18C 9H 20C 10H 22-183- 172- 190- 135- 130- 94- 90- 57- 54- 30- 162- 80- 42- 0.5366998126151174CH 4CH3 − CH 3CHCHCHCHCHCHCHCH'لور لوم7ني مشبوع هايدروکاربنونه (الکانونه) په معمولي نومونو يادي8ى. چ33− CH2− CH33− CH2− CH2− CH3 ساختماني فورمولد ايشيدو دويلي کيدو ما ليکو لي!کى !کي فورمولنوم(propane) C H ،(3 8 Ethane ) C 2H ، (Methane) ،6 CH 4Bu taneC نوم )( دي، د نورو الکانونو نوم ا4+ودنه داسي ده چ3 داوهغوي د کاربن شم5ر په لاتين نوم ليکل ک85ي او ane ورستاړى پر هغه اضافه ک85ي؛12 چ3 ٥ اتومه کاربن لري، ٥ په لاتين ک3 penta دي. که چ5رې aneپرې زيات ش3 pentane لاس ته را$ي چ3 د CH 5 12 نوم دئ:(١-٢) جدول د لس الکانونو نوم او $يني فزيکي خواص ي33− CH2− CH2− CH2− CH33− CH2− CH2− CH2− CH2− CH33− CH2− CH2− CH2− CH2− CH2− CH33− CH2− CH2− CH2− CH2− CH2− CH2− CH34 H 10لکه: C H 53− CH2− CH2− CH2− CH2− CH2− CH2− CH2− CH33− CH2− CH2− CH2− CH2− CH2− CH2− CH2− CH2− CH3CHپه الکانونو ک3 د همولوګ سلسله موجوده ده، هغه مرکبونه چ3 په اندازه د يو متلين گروپ يو لهبل سره توپير ولري، د هومولوگ سلسل3 په نوم يادي8ې او يو د بل هومولوگ دي؛ لکه:( − CH 2 − ), CH 3− CH 3CH3 CH CH− 2−3 CH3 − CH2− CH2− CH3ک7نهلاندې فورمولونه و -ورئ او په هغوى ک3 د الکانونو هومولوګ معلوم ک7ئ.CHCH33− CH2− CH− CH = CH23,,CHCH33− CH2− CH− C ≡ CH ,2− CH3CH,CH2CH2− CH32− CH − CHCH32− CH315
الکانونه چ3 په (١-٢) جدول ک3 ليکل شوي دي، هغه الکانونه دي چ3نيغ زن%يري جوړ*ت لري. په دې الکانونو ک3 د کاربن يو اتوم د کاربن لهبل اتوم سره يوه اشتراکي اړيکه لري. نور ساختمانونه هم شته چ3 په هغوک3 د کاربن يو اتوم له دوو، دريو يا 'لورو د کاربن له نورو اتومونو سرهاشتراکي اړيکي جوړوي. دې ډول جوړ*ت ته *اخ لرونکي الکانونه وايي؛د بيل/ي په تو-ه:پنتان کولاى شو چ3 په مستقيم زن%ير (نارمل پنتان) او*اخ لرونکي زن%ير ايزو او نيوپنتان په شکل په لاندې ډول وليکو:H H H H HH − C − C − C − C − C − HH H H H Hنارمل پنتانH H HH − C − C − CH H − C − H HHH− C − HHايزو پنتانHH − CHHH − C − H H− C − C − HH − C − H HHنيو پنتانCد الکايل -روپکه چ5رې يو اتوم هايدروجن له يو ماليکول الکان 'خه لرې شي، په دې請 ورت ک3 د الکايل -روپ ترلاسه ک85ي . د الکايل د -روپونو عموميهومولوگ فورمول دى. د الکايلونو د -روپونو نوم اي+ودنه په دې1ډول ده چ3 د اړوند الکان د نوم (ane) وروستاړى له (yl) وروستاړي سرهتعويض ک85ي چ3 په پايله ک3 د اړوند الکايل نوم په لاس را$ي:nH 2n +16
لکه:CnHAlkaneHH − C − H ⎯⎯→ H − C − H−HHHMethane Methyl (٢-٢) جدول الکانونه او د هغوي اړوند الکايل -روپونه ي3: د الکايل ساختمانيفورمولد الکانونو نوم اي+ودنهالکانونه په دوو طريقو نومول ک85ي، يوه ي3 معمولي او بله ي3 د IUPAC طريقه ده.'رن/ه چ3 مو ولوستل 'لور لوم7ني مشبوع الکانونه (ميتان، ايتان، پروپان اوبيوتان) په معمولي نومونو سره ياد شوي دي او د کاربن له 'لورو اتومونو 'خهپورته په معمولي طريقه داس3 نومول ک85ي چ3 د کاربن د اتومونو شم5ر له لاتينيا 請 طلاح سره د ane وروستاړي زياتي8ي؛ لکه: شپ8و ته په لاتين ک3 Hexaوايي او د شپ8کاربنه الکان نوم Hexane ک85ي.د IUPACپه طريقي نوم اي+ودنه: په دې !ول/ي ک3 دالکانو نوم اي+ودنه پهساده شکل لاندې توضيح ک85ي.١- د الکانو هغه زن%ير چ3 *اخ ونه لري يعن3 مستقيم زن%ير وي، نارمل الکانونهدي او د نوم په سر ک3 ي3 د n تورى را$ي؛ لکه:(٢-٤) شکل د ميتان او ميتايل موډلونه 123CH 4CH3 − CH 3CH3− CH2− CH32 n+ 2 n n+− CH 3− CH2 − CH 3− CHH H H H H HH H H HH − C − C − C − C − C − C − HH − C − C − C − C − HH H H H H HH H H Hn-Hexane n-Butane C H2 1alkyl2− CH2− CH3الکايلد الکان ساختمانيفورمولد کاربن د اتوموشم5رالکانونه17
٢- د کاربن د اتومونو اوږد زن%ير !اکل، چ3 ا 請 لي زن%ير شم5رل ک85ي؛لکه: هغه مرکب چ3 ماليکولي فورمول ي3 C دى، اوږد زن%ير ي3 ٥14اتومه کاربن لري چ3 يو *اخ لرونکي زن%ير دى، داس3 نومول ک85ي:6 HCH3-CH2-CH2-CH2-CH2-CH3n- Hexane3222313*اخ لرونکي ايزو هگزان فورمول د نارمل هگزان مشرح فورمول.3- د کاربن د اتومونو نمبر وهل په هايدروکاربنونو ک3 د اوږد زن%ير له هغه خوا نه تر سرهک85ي: چ3 *اخ ورته نيز دي وې.4- د اوږد زن%ير له نمبر وهلو 'خه وروسته، په لوم7ي سر ک3، د *اخ لرونکي کاربنلمبر ليکل ک85ي او د هغه تر'ن, د کوچني او غ"3 معاوض3 نوم او په آخر ک3 ي3 داوږد زن%ير د کاربن د اتومونو لاتيني شم5ر ته د ane وروستاړى علاوه ک85ي؛لکه:534CH− CH2− C H− CHCHCH - CH - CH3 2− CH٢- Methyl PentaneCH -CHCH32 32 − Methyl hexanکه چ5رې د هايدروکاربنونو په زن%ير ک3 د معاوضو شم5ر له يو 'خه زياتوي، د داس3 مرکبونو نوم اي+ودنه په دولسم !ول/ي ک3 لوستل کي8ي.-2ک7نهپخپلو کتابچو ک3 په لاندې زن%يري ساختمانونو ک3 دکاربن داتومونو اړيک3 دهايدروجن داتومونو د ليکلو په واسطه بشپ7ې ک7ئاونوم ي3 وليکئ:C − C − C − C-3C − C − C − C − CCC − C − CC- 1په عضوي مرکبونو ک3 ايزوميريد عضوي مرکبونو د زياتوالي يو لامل د ايزوميري شته والي په دې مرکبونوک3 دى. هغه عضوي مرکبونه چ3 ماليکولي فورمول يي يو شان اوساختماني فورمولونه، فزيکي او کيمياوي خواص ي3 سره توپير ولري، يوC ٤ دوه ډوله مختلف مرکبونه چ3 يوH ١٠د بل ايزومير بلل ک85ي؛ لکه: دي3 نارمل بيوتان او بل ي3 ايزوبيوتان دي، يو د بل ايزومير دي چ3 فورمولونهي3 په لاندې ډول دي:18
H H HH − C − C − C − HH H − C − HHHايزوبيوتانIso-butane (Isobutane)2-methyl propaneHH − C −HButaneHHHC − C − C − HH H Hنارمل بيوتان (n-Butane)الف- نارمل بيوتان ب- ايزوبيوتان(٥-٢) شکل د بيوتان ايزوميرونو مودلونهک7نهلاندې مرکبونه په $ير سره و-ورئ، آيا يو د بل ايزومير دي او که نه؟ که ايزومير وي نوعلت ي3 بيان ک7ئ.HH H − C − H3 2H − C − C −HH− C − HHH1C − HH19
د الکانونو فزيکي خواص١- الکانونه کولي شي چ3 د $ان/7و شرايطو په درشل ک3 جامد، مايع او يا گاز حالت$انته غوره ک7ي.٢- د الکانونو 'لور لوم7ي مرکبونه د غاز حالت او هغه مرکبونه چ3 دکاربن د اتومو شمير ي3 له پن%و 'خه تر اوولسو پورې وى، د مايع حالت اوله اوولسو 'خه پورته د جامد حالت لري.٣- د الکانونو دا4شيدو !کى د کاربن د اتومونو له زياتوالي سره اړ4کهلري، د هغو الکانونو چ3 د کاربن د اتومونو شم5ر او کثافت ي3 زيات ويدا4شيدو !کى ي3 هم زيات دى، د دې مرکبونو کثافت تل د اوبو له کثافت'خه ل8 وي.٤- !ول الکانونه په هوا ک3 د اوبو په رن, لمبى سو$ي.٥- الکانونه په اوبو ک3 غير منحل خو په عضوي محللو؛ لکه: بنزين اوکاربن تتراکلورايد ک3 منحل دي . لآندې د الکانونو ډ4ر سادهمرکب يعن3 ميتان مطالعه کوو.ميتان Methaneپه ت5رو درسونو ک3 د ميتان له نوم او فورمول سره مو آشنايي پيداک7ه چ3 د الکانونو لوم7نى مرکب دى.جمعي فورمول يي CHدى.4HHC − HH(٦-٢) شکل د ميتان مودلاو ساختماني فورمول ي3 −زياتي معلوماتکه چيرې د ميتان د ماليکول يو اتوم هايدروجن د کلورينله يو اتوم سره عوض شي، ميتايل کلورايد لاس ته را$يچ3 د ميتان د هلوجني مشتقاتو په نامه هم ياد84ي.کلورو فام- د ميتان يو له کلورين لرونکي مشتقاتو'خه دى چ3 درې اتومه هايدروجن ي3 د کلوريند درې اتومو په واسطه تعويض شوي دى، ماليکوليدى.H.H − C − ClHفورمول ي3 CHCl320(٧-٢) شکل د ميتايل کلورايد مودل
د نوموړي مرکب له فورمول 'خه معلومي8ي چ3 د ميتان د هايدروجن درې اتومونهد کلورين له درې اتومونو سره تعويض شوي دي او دريو ته په لاتيني ک3 (Tri) وايينو په دې بنس د نوموړي مرکب نوم تراى کلورو ميتان او يا تجارتي نوم ي3 کلوروفارمدي. دا مرکب يو ب3 رن/ه، دروند او خوږ خوند لرونک3 مايع ده.احتياط دې وشي چ3 کلورو فارم و نه '+ل شي. کلوروفارم په اوبو ک3 په سخت9 او پهالکولو ک3 په آسان9 حل ک85ي، له دې مرکب 'خه د يو *ه محلل په تو-ه -"ه اخيستلک85ي.کلوروفارم يو شم5ر مواد لکه ايودين، غوړي او رب7 په $ان ک3 حل کولاى شي. داچ3 کلوروفارم د ر1ا په شتون ک3 تجزيه ک85ي، نو په دې بنس هغه په تيارو توررن/ه بوتلونو ک3 ساتل ک85ي.له دې مرکب 'خه پخوا د ب3 هو*ه کوونک3 مادې په تو-ه کار اخيستلک5ده چ3 د جراحي د عملياتو په وخت ک3 ي3 خطر درلود. نو $که اوسله مرکب 'خه د کلوروفارم او ايتر په $اى استفادهد هلوتانک85ي.(٨-٢) شکل د کلورو فارم مودلFF−CFHC−ClBrد هلوتان مركب فورمولC2HBrF3Clطبيعي غاز'رن/ه چ3 له طبيعي غاز 'خه په تيرو لوستونو ک3 يادونه وشوه او پوه شوئچ3 طبيعي غاز، يوه عضوي ماده او د هايدروکاربنونو يوه *ه منبع ده، زمون8د ه5واد په شمالي سيمو (شبرغان) ک3 د طبيعي غاز *3 ز4رم3 شتون لرېچ3 د برمه کارۍ او 'اه کيندولو په واسطه راا4ستل ک85ي. په اکثرو $ايونوک3 طبيعي غاز له اومو تيلو سره يو $اي پيدا ک85ي. په طبيعي غاز ک3 ٩٠فيصده ميتان شتون لري او پاتى برخه ي3 ايتان، پروپان، بيوتان، نايتروجناو نور تشکيلوي. د $ينو علماوو په عقيده، طبيعي غاز تر $مک3 لاندېد عضوي موادو له ورست5دو او خراب5دو 'خه د هوا په نشتوالي ک3 من# تهرا$ي. له طبيعي غاز 'خه د سون د موادو په تو-ه هم استفاده ک85ي چ3 دH ٢ او تودوخه لاس ته را$ي:O،CO ٢سو$5دو په وخت له هغه 'خهتودوخه(2-9) شکل د طبيعي غاز سو$يدلCH + 2O2⎯→CO2+ 2H2O4+Q21
له طبيعي غاز 'خه داس3 -"ه اخيستل ک85ي چ3 طبيعي غاز د پايپ لينونوپه واسطه له زيرمو 'خه تر لوړ فشار لاندې *ارونو ته نقلوي او په فابريکواو کورونو ک3 د سون د مادې په تو-ه تري -"ه اخيستل ک85ي، همدارن/ه دنورو عضوي مرکبونو په جوړولو ک3 ترې استفاده ک85ي.زياتي معلوماتاومه نفت يا پتروليمداس3 نظريه هم شته چ3 اومه نفت يا پتروليم ميليونونه کالونه پخوا د $مک3 په ب5لابيلو طبقاتو او سمندرونو ک3 د لوړ فشار اوتودوخ3 په اثر د هوا په نشتوالي ک3 د حيواناتو او نباتاتو له پات3 شويو جسدونو 'خه تشکيل شوي دي او يوه توره نصواري رن/همايع ده، د پتروليم ا 請 طلاح له دوو لاتيني کلمو Petra (د ت85ې $مکه) او Olium (تيل) 'خه ترکيب شوې ده. يعن3 هغهتيل چ3 د $مک3 د لاندينو ت85و له طبقو 'خه لاس ته را$ي.نفت يا پتروليم مايع حالت لري او بنزينو ته ورته بوى لري چ3 د مختلفو مايعاتو؛ لکه: الکانونو، سايکلو الکانونو او عطري(ارومايتک) هايدروکاربنونو مخلوط دى، چ3 د دې مخلوطو موادو نسبت په راايستل شويو نفتو ک3 د $مک3 له مختلفو نقطو'خه توپير لري او د ب5لابيلو د ايشيدو تکى په درلودلو سره په طبيعت ک3 د $مکي د ش/و طبقو پر من# ک3 موجود دئ.نفت يا پتروليم چ3 له ز4رمو 'خه را ايستل شوي وي، د استفادې وړ نه دي، $که چ3 د سلفرو، نايتروجن او اکسيجن لهعنصرونو مرکبونه او همدارن/ه ت85ي، خاورې اونور مواد ور سره مخلوط وي.غازونهبنزينديزلد تقطير ستنسپين نفتد الوتكيسون موادد چاپ غوړي?請 نعتى غوړىكورهاوم نفتقير(١١-٢) د نفتو د تصفي3 دست/اه(١٠-٢) شکل د نفتو ايستلو د برمه کارۍ دست/اهکله چ3 نفت له 'اه 'خه را ايستل ک85ي هغه په لويو !انکو ک3 اچوي تر'و درانده او معدني موادي3 د !انک په لاندن3 برخ3ک3 ک+ين3 او سپک موادي3 پاسن9 سطح3 ته راج, شي، وروسته غير منحل موادي3 ور 'خه جلا ک85ي او اومه نفت دتدريجي تقطير تر عملي3 لاندې نيسي چ3 په پايله ک3 هغه مواد لاس ته را$ي کوم چ3 په پورته شکل ک3 ي3 -ورئ.22
ک7نهپه *ي+ه يي سلندرنو ک3 د خاورو تيل، ديزل او مايع غوړي جلا جلا واچووئ، پام وک7ئ چ3 'و طبق3 وينئ او علت ي3'ه شى دى؟يوه !و!ه کاغذ يا تاري پلته د خاورو په تيلو غوړه ک7ئ، يوه بله !و!ه کاغذ په ډيزلو غوړ ک7ئ او يوه بله !و!ه ي3 په مايع غوړيو غوړهک7ئ، وروسته د کاغذ !و!3 وسو$وئ او د ليدو پايله مووليکئ.احتياط: پام وک7ئ چ3 د کاغذ د سو$ولو په وخت د تيلو او غوړيو لو*ي بايد ت7لي وي او د تجربي له $اى 'خه دې لرىوساتل شي.مايع غوړيد ديزلو تيلد خاورو تيلسايکلو الکانونهد الکانونو کاربن اتومونه چ3 د حلق3 په ب2ه و 請 ل وي، د سايکلو الکانو په نامهياد84ي. ساده مرکب د سايکلو الکانونو، سايکلو پروپان دى چ3 درې اتومهکاربن لري، د هومولوگ سلسل3 عمومي فورمول ي3 C دئ. سايکلوپروپان او$ين3 هومولو-ونه ي3 د مثال په ډول لاندې ليکل شوي دي:د سايکلو الکانونو د نوم ا5+4دونو طريقه داس3 ده چ3 د اړونده الکان په نامهک3 د Cyclo مختاړى ليکل ک85ې.CH 2CH 2CH 2 Cyclo propaneCH 2CH 2CH2CH2CH 2 Cyclo hexaneCH 2H n 2nCH2CH2CH 2CH 2CH 2 Cyclo pentaneCH CH22CH CH22 Cyclo butane23
غير مشبوع هايدروکاربنونه:غيرمشبوع هايدروکاربنونه هغه مرکبونه دي چ3 په خپل جوړ*ت ک3دکاربن - کاربن داتومونو ترمن# يوه دوه -ون3 يا درې -ون3 اشتراکي اړيکهلري؛ لکه:− C ≡ C − ,C = Cغير مشبوع هايدروکاربنونه په دوه برخو ويشل شوي دي چ3 د الکينو اوالکاينو يا د ايتلين او استلين د سلسل3 په نامه ياد84ي.غير مشبوع هايدروکاربنونه په عمومي ډول جمعي تعاملونه ترسره کوي اوپه پايله کي نوي مرکبونه من# ته راوړي، حال دا چ3 مشبوع هايدروکاربنونهيوازې تعويضي تعاملونه سرته رسوي.د غير مشبوع هايدروکاربنونو د نوم اي+ودن3 لپاره د مربوطه مشبوعهايدروکاربن د نوم د ane دوروستاړي په عوض ene د الکينو لپارهاو د yne وروستاړى د الکاينونو په نوموک3 ليکل ک58ي؛ لکه: لاندېمرکبونه.H HH − C − C − HH HH HC = CH HH − C ≡ C − Hethane Ethene ethyneايتين ايتانايتاين(استلين) (ايتلين)24
(٢-٣)جدول د هايدرو کاربنونو د سلسلو $انگ7تيا وې په حقيقي ډول:هايدروکاربنونه$ان/7ې مشخصاتد اشتراکي رابطو ډولونهالکان الكاند دوو کاربنونو د اتومونوترمن# يو -ون3 اشتراکياړيکه شتون لريالکاين الكاينالکين الكيند دوو کاربنونو د اتومونو د دووکاربنونو د اتومونوترمن# يوه دوه -ون3 ترمن# يوه درې -ون3 اړيکهاشتراکي اړيکه شته ده. شته ده.د تعاملونو د سرته رسولوډولونهnتعويضي تعاملونه سرتهرسويCnH 2n+2الکينونه يا د ايتلين د سلسل3 هايدروکاربنونهالکينونه د دوو کاربن - کاربن د اتومونو ترمن# د يوې دوه -ون3 اشتراکياړيک3 په درلودلو سره فعال عضوي مرکبونه له الکانونو 'خه دي. الکينونهد اولفين (Olefin) په نامه هم ياد84ي چ3 د اولفين معنى تيلو جوړونکىدى.د الکينو د عمومي فورمول C دى چ3 په دې فورمول ک3 n د کاربند اتومونو شم5ر او ٢n د هايدروجن د اتومونو شم5ر *يي.په پام ک3 ولرئ چ3 د دې سلسل3 له مرکبونو 'خه ساده مرکب ايتلين دىچ3 دوه اتومه کاربن لري. که چيري ٢=n وي نو د هايدروجن د اتومونوشم5ر به 'لورو ته ورسي8ې.nH 2زياتره جمعي تعاملونهسرته رسويCnH 2nزياتره جمعي تعاملاتسرته رسويعمومي فورمولد مرکبونو ترمن# هومولوګ له يو مرکب 'خه تر بل له يو مرکب 'خه تر بل له يو مرکب 'خه تر بلمرکب پورې د - - په مرکب پورې د- - په مرکب پورې د - - پهک3 توپيراندازه توپير لري اندازه توپير لري اندازه توپير لريCH 2n CnH 2− 2CH 2CH 2C HnC H2C H22n2(2)4HC = CHHHPropene25
C HnC H3C H32n2(3)6که ٣=n وي مربوطه مرکب ي3 د Propene په نامه ياد84ي.H H HC = C − C − HHHEthenePr openeButenePenteneHexeneHepteneOctene 2345678(٤-٢) جدول د الکينو د سلسل3 $ين3 مرکبونهC 2 H 4C 3H 6C 4H 8C 5H 10C 6H 12C 7H 14C 8H 16CH2= CH 2CHCHCHCHCHCH= CH −2CH 32= CH − CH2− CH3 ساختماني فورمولماليکوليفورمولد کاربن داتومونو شم5رنوم2= CH − CH2− CH2− CH32= CH − CH2− CH2− CH2− CH32= CH − CH2− CH2− CH2− CH2− CH32= CH − CH2− CH2− CH2− CH2− CH2− CH3ک7نهد کاربن لاندې زن%يري جوړ*تونه دهايدروجن د اتومونو په زياتولو سره بشپ7 ک7ئ، بياي3 ماليکولي فورمولونه په خپلو کتابچوک3 وليکئ او وواياست چ3 دغه مرکبونه يو له بل سره هومولوګ دي که نه؟C = C − CC = C − C − CC − C = C − C − CC − C = C − C26
١- د لوى زن%ير انتخاب چ3 د دوه -ون3 اړيک3 لرونکى وي.٢- په زن%ير ک3 د کاربنونو د شمير نمبر له هغ3 خوا 'خه ليکل ک85يچ3 دوه -ون3 رابطه ورته نيز دې وي؛ لکه:H H H H H5 4 3 2H − C − C − C − C = CH H H H1H H H H H1 2 3 4 5H − C − C = C − C − C − HHH H٣- د نوم اخيستن3 په وخت ک3 لوم7ى د هغه کاربن نمبر چ3 دوه -ون3اړيکه پک3 شته، ذکر ک85ي او وروسته د اوږد زن%ير د اتومونو شم5ر ورتهچ3 په لاتين ليکل ک85ي د ene وروستاړى ورسره زيات85ي، په دي 請 ورتد !اکل شوي مرکب نوم لاسته را$ي:H H H H5 4 3 2H − C − C − C − C = CH H H H1-pentene1− HH H H H1 2 3 4H − C − C = C − CHHH− CH52-pentene− Hد زن%يري منشعب نه ډک شوى هايدروکاربونو نوم اي+ودنه چ3 مغلق شکللري په دولسم !ول/ي ک3 لوستل ک85ي.د الکينو فزيکي خواص١- د دې سلسل3 لوم7ي درې مرکبه چ3 د کاربن د اتومونو شمير ي3 له(٢-٤) پورې دى، د غاز په حالت اوله (٥-17) کاربن پورې د مايع په حالتاوله هغه د وروستيو 'خه لوړ د جامد په حالت پيدا ک85ي.٢- د دې مرکبونو د جوش !ک3 د کاربن د اتومونو د زيات5دو (ماليکولي وزنزياتيدل) په تناسب په پر له پس3 تو-ه لوړ84ي.27
زياتي معلوماتد ايتلين استعمال: د ايتلين ماليکولونه د تيتانيم او المونيم په شتون ک3 سره يو $اي ک85ي او د پولي ايتلين ماليکولونه جوړويچ3 دغه طريقه د پولي ميرايزيشن(Polymarization) په نامه ياد84ي . په لاتينى ژبه ک3 پولي د'و يا ډيرو معنا لري.له پولي ايتلينو 'خه په پلاستيک جوړولو او په مصنوعي ډول د خامو ميوو په پخولو او د عضوي مرکبونو په جوړولو ک3 کاراخيستل ک85ي.پولي ايتلينتودوخهTi / Al= CH ⎯⎯⎯→(−CH− CH ) nايتلينnCH2 2⎯(2 2−28(١٣-٢) شکل: پلاستيکى لو*ي (١٤-٢) شکل: د رومي بادنجانو پخولالکاينونه(Alkynes)الکاينونه ډک شوي هايدروکاربنونه دي چ3 له اړونده ډک شويهايدروکاربنو 'خه 'لور اتومه هايدروجن ل8 لري. په دې هايدروکاربنونوک3 د دوو کاربن - کاربن د اتومونو ترمن# يوه درې -ون3 اشتراکي اړيکهC n دى چ3 n کيداى شي٢ ياH ٢n-٢شتون لرې. عمومي فورمول ي3له دوو 'خه زيات قيمت واخلي. لوم7ى مرکب د دې سلسل3 ethyneيا استلين دى.n = 2 , CH − C ≡ C − H2H2(2)−2C2H2 استليناو يا (ايتاين)الکاينونه داس3 نومول ک85ي چ3 د هغوى د اړونده الکانونو د نومونو دane وروستاړى په yne وروستاړي تعويض ک85ي، په پاى ک3 د الکايننوم لاس ته را$ي.
ک7نه١- لاندې زن%يري جوړ*تونه دهايدروجن د اتومونو په زياتولو سره بشپ7 ک7ئ، وروسته بيا ماليکولي فورمول ي3 په خپلوکتابچو ک3 وليکئ.C ≡ C − C , C ≡ C − C − C , C − C ≡ C − C٢- د محيطي موادو لکه: خ"3، لمدو اوړو، او-و -7و د لر-يو 'خه په استفادې د پورتنيو مرکبونو مودلونه جوړ ک7ئ.د ايوپک (IUPAC) په طريق3 سره د الکاينونو نوم اي+ودنه١- د لوى زن%ير انتخاب چ3 د درې -ون3 اړيک3 لرونکي وي.٢- د کاربن د اتومونو نمبر وهل له هغ3 خوا 'خه پيل ک85ي چ3 درې-ون3 اړيکه ورته نژدې وي؛ لکه:H H5H − C − CH H4H3− CH− C21≡ C − HH1H − C − CH2الف-ب-≡ C3H H4 5− C − CH H− H٣- د نوم اي+ودن3 په وخت ک3 لوم7ى د هغه کاربن نمبر چ3 درې -ون3اړيکه پک3 موجوده ده، ذکر ک85ي، وروسته اوږد زن%ير چ3 درې -ون3اړيکه لري، د کاربن د لاتيني شم5ر ته ي3 د yne وروستاړى ورزيات85ينو په دې بنس د الف د مرکب نوم ٢-Pentyne او د ب د مرکب نوم-١ Pentyne دى. د منشعبو زن%يرونو لرونکو مرکبونو نوم اي+ودنه به په١٢ !ول/ي ک3 مطالعه ک85ي.استلين ) 2 (C 2 Hاستلين د الکاين د سلسل3 لوم7نى مرکب دى. دا مرکب يو ب3 رن/ه، زهريغاز دى. د اکسيجن په شتون ک3 د استلين د سو$يدو 'خه اوبه، کاربنډاى اکسايد او تودوخه لاس ته را$ي.تودوخه22CH ≡ CH + 5O2 ⎯→4CO2+ 2H O + Q29
د استلين 'خه په اکسي استلين 'راغونو ک3 چ3 زياته تودوخه(C ٣٣٠٠) o توليدوي، د فلزاتو د پرې کولو او ليم کولو له پاره ترې -"هاخيستل ک85ي.د درې -ون3 اړيک3 شتون له کبله استلين يو غير ثابت غاز دى، د فشار پهاثر چوي، نو له دې کبله هغه په فولادي اسيتون لرونکو !انکونو ک3 له يو(١٥ _ ٢) شکل د فلزاتو ول6ينگ کول $اى 'خه بل $اى ته وړل ک85ي.ک7نهد استلين استحصال:د ضرورت وړ لوازم او مواد: کلسيم کاربايدتي8ه، اورل/يد، ايرلين ماير (فلاسک)،*ي+ه يي نل، سوري لرونکى دکارک دلر-ي سر پوښ، قيف او اوبه.ک7نلاره: د کلسيم کاربايد تي8ې وړېک7ئ. هغه په ايرلين ماير ک3 د لاندېشکل په 'ير واچوئ او ايرلين مايرخوله د کارک د لر-ي سر پوښ پهواسطه چ3 *ي+ه يي نل ور 'خه تيرشوى وي، کلک وت7ئ او د قيف پهواسطه ل8ې اوبه په ک3 واچوئ وروستهبيا اورلگيد ول/وئ او د نل پاسن9برخ3 ته ي3 نيزدې ک7ئ د استلين د غازلمبه به و-ورئ.احتياط دې وشي چ3 ايرلين ماير ته!کان ورنک7ئ $که چ3 استلين يو غيرثابت غاز دى، چوي او بد بوى لري.(2-16) شکل د استلين لاس ته راوړلاوسو$يدل ي330
اروماتيک هايدروکاربنونه:د اروماتيک د مرکبونو نوم له لاتيني کلم3 اروما (*ه بوى يا عطري بوى)'خه اخيستل شوى دى. دا مرکبونه ډول، ډول بويونه لري. بنزين لوم7نىاروماتيک مرکب دى. د بنزين ب7اسونه زهري دي، د $يگر او پ+تور-و دسرطاني ناروغيو سبب -ر$ي. $ين3 اروماتيک مرکبونه چ3 په تنباکو ک3شته دي، د سرطاني ناروغيو سبب -ر$ي. يو شم5ر اروماتيک مرکبونه ډ4راهميت لري؛ $که چ3 د دوا جوړولو، رن, جوړولو او نساجي په 請 نعتک3 ترې کار اخيستل ک85ي؛ لکه: اسپرين چ3 د دردونو د ارام تيا لپاره، اوتتراسکلين چ3 د انتي بيوتيک په ډول استعمال85ي، اروما. د اروماتيک دمرکبونو مهم3 سرچين3 د ډبرو سکاره او پتروليم دي. يو له هغو موادو 'خهچ3 د ډبرو سکارو له تدريجي تقطير 'خه لاس ته را$ي د ډبرو د سکارو قيردى. د ډبرو د سکارو قير تور رن/ه مايع ده چ3 د اروماتيک هايدروکاربنونوله مخلوط 'خه جوړه شوې ده، که چ5رې د تدريجي تقطير تر عملي3(١٧-٢) شکل ډ4ر درملونه له عضويمرکباتو 'خه.31
لاندې ونيول شي، لههغه 'خه اروماتيکها يد ر و کا ر بنو نه ؛ لکه :تولوين، بنزين، نفتالين اوانتراسين لاس ته را$ي.(١٨-٢) شکل اسپرينبنزينبنزين يوه بي رن/ه زهري مايع ده چ3 مخصوص بوى لري، په ٨٠ o C ک3 په ايشيدو را$ي او په عضوي محللو؛ لکه: ايتر،الکول، اسيتون او استيک اسيد ک3 په *ه تو-ه حل ک85ي. همدارن/ه بنزين د عضوي مرکبونو لپاره يو *ه محلل دى او دشحمياتو، رب7، آيودين او سلفرو د حلولو لپاره په کاروړل ک85ي.بنزين د هوا د اکسيجن په شتون ک3 د کاربن د اتومونو د زياتوالي له کبله په ژ74 لو-ى لرونک3 لمبه سو$ي:12CC 6H6+ 15O2⎯→12CO2+ 6H2O(تودوخه) + Qد بنزينو $ينو د مشتقاتو فورمولونه اونومونه په لاندې ډول دي.H COHCCHH CCHOCCHHCCOOHCCHHCCHC HHCCHC HHCCHC Hبنزويئك اسيد بنزالديهايد فينول32
نفتاليننفتالين هغه مرکب دى چ3 فورمول ي3 د بنزين د دوو ک7يو له يو $اي ک5دو'خه داس3 جوړ شوى دى چ3 د دواړو ک7يو ترمن# يوه گ6ه ضلع موجودهده. ماليکولي فورمول او ساختماني فورمول ي3 په لاندې ډول دي.ساختماني فورمولC 10H 8C HH C CHCCHCHCCHC HCHماليکولي فورمولنفتالين د ډبرو سکارو له پر له پس3 تقطير 'خه د سپين رن, کرستلونوپه ب2ه من# ته را$ي چ3 يو خاص بوى لري، د ويل3 ک5دو !کى ي3 ٨٠، oدايشيدو !کي ي3 ٢١٨ o او په آساني سره په غاز بدلي8ي. دا مرکب د کوييلاروا له من%ه وړي او په تشنابونو ک3 د بدبوى د لرې کولو له پاره هماستعمال85ي.(١٩-٢) شکل نفتالين اروماتيکهايدروکاربن په حيث33
د دويم 'پرکي لن6يزهايدورکاربنونه عضوي مرکبونه دي چ3 له کاربن او هايدروجن 'خه د اشتراکي اړيک3 په ت7لو سره جوړ شويدي.الکانونه هغه هايدروکاربنونه دي چ3 دکاربن داتومونو ترمن# ي3 يو -ون3 اشتراکي اړيکه شته ده.که چ5رې يو اتوم هايدروجن د الکان له يو ماليکول 'خه کم شي په هغه 請 ورت ک3 دالکايل -روپ جوړوي.هغه عضوي مرکبونه چي ماليکولي فورمول ي3 يو شان او ساختماني فورمول او خواص ي3 سره توپير ولري، يو دبل ايزومير بلل ک85ي.الکينونه يوه دو ه -ون3 اړيکه او الکاينونه يوه درې -ون3 اړيکه په خپل ماليکول ک3 لري او د غيرمشبوعهايدروکاربنونو په سلسل3 پورې اړه لري.په مشبوع هايدروکاربنونو ک3 تعويضي تعاملونه او په غير مشبوع هايدرکاربنونو ک3 زياتره جمعي تعاملونه ترسرهک85ي.اروماتيک مرکبونه هغه عضوي ترکيبونه دي چ3 د ډبرو له سکارو اونفتو 'خه لاس ته را$ي.اروماتيک مرکبونه په ژي7 رن/ه لو-ي لرونک3 لمبه سو$ي.اروماتيک مرکبونه په مختلفو 請 نايعو؛ لکه: درمل جوړولو، رن, جوړولو او په نورو ک3 کار وړل ک85ي.د دويم 'پرکي پو*تن3دا لاندې پو*تن3 'لور $وابه لري چ3 يو ي3 سم او درې نور ي3 نا سم3 دي، تاس3 ي3 سم $واب په خپلو کتابچوک3 وليکي.1- زن%يري يا اليفاتيک هايدروکاربنونه په لاندې کومو سلسلو ويشل شوي دي؟.ب: الکين او الکاينالف: الکان او سايکلو الکاند: الکان، الکين، الکاين او سايکلو الکانج: سايکلو الکان او اروماتيک2- که چ5رې يو اتوم هايدروجن د ميتان په ماليکول ک3 د يوه اتوم کلورين په واسطه تعويض شى، کوم لاندې مرکبلاس ته راشي؟ب- ج- د-C Cl 4الف - CH CH Cl 32−Cl2CH 3−Cl3- د الکاين عمومي فورمول عبارت دي له:C nH 2n+1C n ب)H 2nالف)C nH 2n+2C n د)H 2n-2ج)4- د الکين د سلسل3 د هايدروکاربنو مرکبونو يوازې د دوو اتومونو ترمن# يوه لاندې اشتراکي اړيک3 شتون لري.ب: دوه -ون3 رابطهالف: يو-ون3 رابطه34
د: 'لور -ون3 رابطهج: درې -ون3 رابطه5- د الکاين د سلسل3 لوم7نى مرکب کوم دى؟الف: ميتان ب: پروپاند: ايتلينج: استليند پا31 د مخ *ي خوا ته پو*تن3 او کي32 خوا ته $وابونه ليکل شوي دي، تاسي د سم $واب نمبر د مربوطهپو*تن3 د ل5نديو په من# ک3 په خپلو کتابچو ک3 وليکي.پو*تن3$وابونه6- غير مشبوع هايدروکاربنونه 'ه ډول مرکبونه دي؟( )7- د مرکب نوم عبارت دئ له:( (8- په مشبوع هايدروکاربنونو ک3 د کاربن د دو مجاورواتومونو ترمنح 'ه اړيکه شتون لري؟ ) (-9 H C 'ه ډول هايدروکاربن دى؟ ) (٨ ١٦١_ د بنزين بوى لري.٢_ تعويضي تعامل دى.٣_ بوى ي3 تند دى.٤_ سايکلو الکانC H n 2 _٥ n + 2٦_ درې گون3٧_ يو $اى کوونکى٨- هغه مرکبونه دي چ3 د کاربن د اتومونو ولانس دهايدروجن د اتومونو په واسطه ډک شوي نه وې.pentene -٩C 5H 10HHHHدا لاندې جمل3 په *3 پاملرن3 سره ولولئ سم ي3 په (س) او ناسم ي3 په (نا) ن+ه ک7ي.C 2 دئ. ) (H 210- د استلين د مرکب کيمياوى فورمولC 7 يو د الکانونو د سلسل3 د مرکبونو 'خه دى. ) (H 12-1112- پروپان يو جامد هايدروکاربن دي.( (C 6 د بنزين فورمول دئ. ) (H 6-1314- د اتلين په واسطه ميوي په مصنوعي ډول پخوى .( (تشريحى پو*تن3:15- له ډبرو سکارو 'خه کوم ډول غاز لاسته را$ئ؟16- د ډبرو سکرو قير د کومو ډولو مرکبونو لرونکي دئ؟17- د ډبرو سکارو له تدريجى تقطير 'خه کوم مرکبونه لاسته را$ئ؟18- په لاندينو فومولونو ک3 کوم يو د بنزين فورمول دئ؟H HCCCCCHHCH HHH C HC C HHHCCC − HHHHCCHCC HC HCH35
در4م 'پرکىوظيفوي -روپونه په عضوي مرکبونو ک3 او 請 نفونه ي3خوږ چاى به مو '+لى وې او خوږې ميوې؛ لکه: ان/ور او هندوا31 موهم خوړلي دي.د دې ميوو خوږوالى په کوم ډول مرکباتو پورې اړه لري؟ همدارن/ه تروېميوې؛ لکه: ليمو او نارنج مو هم خوړلي دي، د دې ميوو تريو والى هم يوډول عضوي مرکبونو ته اړه لري.په دې 'پرکي ک3 غواړو د عضوي مرکبونو ډولونه شرحه ک7و چ3 هريو ي3 خپل $ان/7ي فزيکي او کيمياوي خواص لري او دغه خا 請 يت دهغوى د ماليکول په يوه برخه ک3 د وظيفوي -روپ د شتون له امله پيداکي8ي. الکولونه، ايترونه، الديهايدونه، کيتونونه او کاربو کسليک اسيدونه لهعضوي مرکبونو 'خه دي چ3 هر يو ي3 $ان/7ې وظيفوي -روپ لري. په$ينو نورو عضوي مرکبونو ک3 د وظيفوي -روپونو شمير زيات دى. غوړي(شحميات) او کاربو هايدريتونه له دغو مرکباتو 'خه دي.د دې 'پرکي په لوستلو به د لاندې پو*تنو $وابونه زده ک7ئ، وظيفوي-روپونه 'و ډوله دي؟ وظيفوي -روپونه د عضوي مرکبونو په خا 請 يت 'هاغيزه لري او د مايع غوړيو او وازدې توپير 'ه دى؟کاربوهايدريتونه 'و ډوله دي؟ او د ژوند مهم قندونه کوم دي؟36
وظᄃفوي -روپونههغه -روپونه چ3 د عضوي مرکب په ماليکول ک3 له مشخصو اتومونو 'خهجوړ شوى دى او عضوي مرکب ته ي3 $ان/7ي فزيکي او کيمياوي خواصوربخ+لي او په هايدروکاربنونو ک3 زياتره د کيمياوي تعاملونو لامل -ر$ي،د وظيفوي -روپونو په نامه يادي8ي. ددې گروپونو په ترکيب ک3 $ن3 مختلفعنا 請 ر شتون لري.لاندي د آکسيجن لرونکي وظيفوي گروپونه او د هغوي مرکبونه د 'ي7ن3لاندې نيسو.(١-٣) جدول وظيفوي -روپونه په عضوي مرکبونو ک3د مرکبونو فورمولونه او نومونه ي3عمومي فورمولوظيفوي -روپونهد مرکب نوم- OH الكولR- OHCH 3-CH 2ايتايل الكول -OHايتر-O-R- O- RCH 3-CH 2-O-CH 2-CH 3داي ايتايل ايتر-CHO الديهايدRCHOCH 3اسيت الديهايد -CHOكيتونCO-R-CO-RCH 3-CO-CH 3داي ميتايل كيتون-- COOH تيزابR-COOHCH 3استيك اسيد -COOHايسترO− C − O −R-COO-CH 3-COO-CH 3داي ميتايل ايسترالکولونهالکولونه د هايدروکاربنونو هغه آکسيجني مشتقات دي چ3 د هغو يو يا 'واتومه هايدروجنونه د هايدروکسيل (-OH) له يوه يا 'و -روپونو په واسطهتعويض شوي دي، په دې مرکبونو ک3 -OH گروپ د الکولونو وظيفويگروپ دئ. عمومي فورمول ي3 R-O-H دئ.او ميتانول د دې سلسل3 لوم7ي ساده مرکب دى.37
لاندى فورمولونو ته $5رشيالكولالكانR-H R –OHCH 3 –H CH 3 –OHميتانول ميتان+OHCH 3 –H -H CH 3 -OHميتانول ميتانMethane Methanol(١-٣) شکل د ميتانول مودل+OHCH 3 – CH 2 –H CH-H 3 – CH 2 – OHايتانول ايتانEthane Ethanol(٢-٣) شکل د ايتانول مودل38
د الکولو نوم اي+ودنهالکولونه په دوو طريقو سره نومول کي8ي چ3 يوه ي3 د ايوپک (IUPAC)او بله ي3 معمولي طريقه ده.د الکولونو نوم اي+ودونه د آيوپک په طريق3 سره داس3 تر سره ک85ي چ3وروستي تورى (e) د هايدروکاربنونو په (ol) ورستاړي بدلي8ي.د الکولو نوم اي+ودنه په معمولي طريق3 سره داس3 ده چ3 لوم7ى د الکايلنوم اخيستل کي8ي، وروسته بيا د الکول کلمه ورزياتي8ې؛ لکه:CH 3− OH Methyl Alchoholد يو شم5ر الکولو نوم اي+ودنه د IUPAC په طريقي سره په ٢-٣ جدولک3 ترسره شوي ده.(٢-٣) جدول د الکولو نوم اي+ودنه او د هغو د مربوطه الکانونو نومونه را*يي:IUPAC نومد الکولو د ايشيدلوo!کى په Cپه پ+تو نومميتانولد الکول فورمولد هايدروکاربن نومدهايدروکاربنونوفورمولCH 4MethaneCH 3 - OHMethanol65EthaneCH 3 –CH 2 - OH78 ايتانول EthanolC 3 H 8PropaneC 2H 697CH 3 –CH 2 – CH 2 - OHپروپانول Propanolميتانول (ميتايل الکول): دا الکول يوه ب3 رن/ه زهري ماده ده. کثافت ي3 0 97 -رام في سانتيمتر مکعب دى، په 65 o ک3 په ايشيدو را$ي، پخوا به ي3 ميتايل الکول د ارچي د وچو لر-يو د پرلهپس3 تقطير په واسطه لاس ته راوړل، له دې کبله ي3 هغه د لر-يو د الکول په نامه ياد ک7ي دي.په ١٩٢٣ کال په آلمان ک3 يوه بله طريقه د ميتانول د استحصال لپاره طرح شوه، په دې طريقه ک3ميتانول د هايدورجن او کاربن مونو اکسايد 'خه ديو کتلست (د جست يا کروم اکسايد) په درشلک3 له لاندې معادل3 سره سم لاس ته راغي:,o2−nO,Cr O3(400 C)2H2+ CO ⎯⎯⎯⎯⎯⎯→CH3OHCله ميتايل الکولو 'خه د محلل په تو-ه په ورنسو، رن/ونو، د بو!انو په $لا ورکوونکي رن/ونواو لاکو ک3 -"ه اخيستل کي8ي. د ميتايل الکولو ل8 مقدار '+ل دړوندوالي لامل -ر$ي او کهمقداريي ٢٥ -رامو ته ورسي8ي، د انسان د م7ين3 لامل -ر$ي. د دې لپاره چ3 د ايتايل الکولو د'+لو مخنيوى وشي، ل8 مقدار ميتايل الکول ورسره مخلوطوى، له ميتايل الکولو 'خه په نقليهوسايطو ک3 د محلولو په شکل د يخ ضد مادې په تو-ه -"ه اخيستل ک85ي.39
'و قميته الکولونههغه الکولونه چ3 تر اوسه پورې وپيژندل شول، د هايدروکسيل(−OH) يو -روپ لرونکي دي، دې ډول الکولو ته يو قيمته الکولونه(مونو هايدريک) وايي که الکولونه له يوه 'خه زيات د هايدروکسيلOH) ولرى هغو ته 'و قيمته الکولونه (پولى هايدريک) وايي؛لکه:-روپونه −)CH 2 -CH 2 CH 2 -CH- CH 2OH OH OH OH OH1،2-Ethane iol1،2،3-propane triol-----ايتلين گلايكولگليسرينايتلين -لايکول چ3 يو دوه قميته الکول دى، دانتي فريز (د انجماد ضد)مادې په تو-ه په نقليه وسايطو ک3 کارول کي8ي، دا ماده يوه ب3 بويه ماده ده،په مايع حالت پيدا کي8ي، په اوبو ک3 حل کي8ي. محلول ي3 د اوبو د انجماد!کى !ي راولي.(٣-٣) شکل ايتلين -لايکول محلول د انتي فريز مادې په تو-ه-ليسرين چ3 يو درې قيمته الکول دى، !ين/ه او ب3 رن/ه مايع ده، خوږخوندلري. په اوبو ک3 حل کي8ي. له -ليسرين 'خه د انتي فريز مادې، دپوستکى ملهم او د چاپ د رن/ونو په جوړولو ک3 -"ه اخيستل کي8ي.40
ک7نهد -ليسرين او ايتلين -لايکول دخوا 請 و پرتلهد اړتياوړ لوازم او مواد: درجه لرونکى سلندر، اوبه، -ليسرين، ايتلين -لايکول او بيکرک7نلارهل8 ايتلين -لايکول په يو بيکر ک3 واچوئ، کومه بوى او رن, به ولري؟ل8 ايتلين -لايکول په درجه دار سلندر ک3 واچوى چ3 نيمايي له اوبو 'خه ډک وي او *ᄁ ي3 و*وروئ، آيا د اوبو اوالکولو بيلا بيل3 طبق3 په سلندر ک3 جوړ84ي يا نه؟پورتنى تجربه د -ليسرين په برخه ک3 هم تر سره ک7ى او پايلي ي3 په خپلو کتابچو ک3 وليکي.د الکولو ډولونهد کاربن د نوعيت او د هايدروکسيل -روپ د اړيکو پام ک3 نيولو سره، الکولونهپه لوم7ني الکولو alcohol) ،(Primary دويم الکولو Secondary)(alcohol" او در4م3 الکولو alcohol) (Tertiary ويشلکي8ي.هغه کاربن چ3 (-OH) ور پورې و 請 ل وي د کاربينول −کاربن په نامه يادي8ي.په لوم7ينو الکولو ک3 د کاربينول کاربن له يو الکايل سره اړيکه لري چ3عمومي فورمول ي3 په لاندې ډول دى:(1C− OH )1HR – C – OHHکه د الکولو د کاربينول کاربن له دوو -روپونو الکايلو سره اړيکه ولري، داالکول د دويمو الکولو په نامه يادي8ي چ3 عمومي فورمول ي3 په لاندې ډولدي:که د الکولو د کاربينول کاربن له دريو الکايلو -روپونو سره و 請 ل وي، داالکول د ر4مو الکولو په نامه يادي8ي چ3 عمومي فورمول ي3 په لاندې ډولدي:-HR – C – OHR 1R 2R – C – OHR 141
ک7نهلاندې فورمولونو په پام ک3 نيولو سره لاندي پو*تنو ته $واب ورک7ئ.١- د لاندينيو الکولو قيمت و!اکئ.٢- د لاندينيو الکولو نوعيت 'ر-ند ک7ئCH − C − CH3CHOH33CH3 − CH − CH3OHCH − 2CH2OH OHCH − CH23−OHCH 3− OHايتانول(ايتايل الکول)ايتايل الکول يوه رو*انه مايع ده چ3 تيز $ان/7ي بوي لري. د ايشيدو !کى ي3د سانت3 -ريد ٧٨ درج3 دى او هغه له حبوباتو، نشايست3 او قندي موادو؛لکه: ان/ورو 'خه لاس ته راوړي؛ نو$که ورته د حبوباتو الکول هم وايي.ايتايل الکول د قندي موادو د شيرې 'خه د زايمز (Zymase) کتلستيانزايم دعمل په اغيزو له لاندې معادل3 سره سم لاس ته را$ي:C H O ⎯⎯⎯⎯→ 2C H OH + 2COymase6 12 6 2 5 2GlucoseEthanolهمدارن/ه ايتايل الکول د ايتلين او اوبو له تعامل 'خه د کتلستو لکه: د-و-7و تيزابو په شتون ک3 هم حا 請 لي8ي:H SO4CH2= CH2+ H2O⎯⎯⎯→CH3− CH22 −OHله ايتايل الکولو 'خه د تينچر ايودينو، ورنسو، پلاستيکونو، رن/ونو،درملو، انيلين جوړولو او هم په طبابت ک3 د ضد عفوني مادې په تو-هور'خه کار اخيستل کي8ي. ايتايل الکول يو *ه محلل دى، په $ينو هيوادوک3 د سون او د انجماد ضد مادې په تو-ه کارول کي8ئ. ايتايل الکول په ډيروالکولي مشروباتو ک3 شتون لري او '+ل ي3 عصبي، عضلاتي او هضمي42
سيستمونه خرابوي او انسان د ن5ش3 په حالت ک3 وي، له دې کبله د اسلام پهسپي)لي دين ک3 د ايتايل الکولو (شرابو) '+ل قطعي حرام -ر$ول شويدي (٩٠ ايه د مائده سوره)زياتي معلوماتفينول: خالص فينول يوه جامده بلورى ب3 رن/ه ماده ده، که چيرې فينول ديو 'ه وخت لپارهد هوا اکسيجن او ر1ا په مقابل ک3 ک5+ودل شي، بنفش رن, $انته غوره کوي. فينول زهري اوضد عفوني بوى لري او په طبابت ک3 ترې کار اخيستل ک85ې.ايتر(٤-٣) شکل د فينول مودلکله چ3 د الکولو د هايدروکسيل د -روپ هايدروجن د الکايل له يوه -روپسره تعويض شي، هغه مرکب چ3 لاس ته را$ي، ايتر په نامه يادي8ي:− OH + ( − ) ⎯⎯→ − O −Hايتر−الكول43
د (٥-٣) شکل د داى ايتايل ايترو ماليکول مودلايتر يوه بى رن/ه او دسوزيدو وړ مايع ده چ3 خاص بوى لري. پخوا په جراح9ک3 له ايترو 'خه د ب3 هو*ه کوونک3 مادې په تو-ه کار اخيستل کيده.د ايترونو نوم ا4+ودنه داس3 ده چ3 په لوم7ي سر ک3 د کوچن9 بقي3 نوم اوبيا د غ"3 بقي3 نوم اخيستل ک85ي او د ايتر کلمه پرې زيات85ي.که چ5رې په ايترونو ک3 دواړو خاوې بقي3 يو شان وي د بقي3 نوم ته ډاىکلمه ورزياتي8ي او د ايتر کلمه په آخر ک3 ليکل ک58ي. د $ينو ايترونوفورمولونه او نومونه لاندې ليکل شوي دې:CH 3 - O -CH 3CH 3 – CH 2 –O – CH 2 - CH 3داي ايتايل ايتر داي ميتايل ايتر(Dimethyl ether) (Diethyl ether)CH3− CH2− O − CH3الديهايدونهالديهايدونه د هايدروکاربونونو اکسيجني مشتقات دي، يا په بل عبارت که−د يوه هايدروکاربن هايدروجن اتوم د الديهايد له وظيفوي -روپکاربونيل -روپ سره تعويض شي، الديهايد لاس ته را$ي چ3 عموميفورمول ي3 R-CHO دى.د ساري په ډول: که د ميتان يو اتوم هايدروجن د الديهايد -روپ سره تعويضشي له لاندې معادل3 سره سم په اسيت الديهايد بدلي8ي:OC − HCHMCHO⎯ + (⎯− )4⎯⎯ →CH− H3Methyl ethyl ether− CHOاسيت الديهايد ميتاند الديهايدونو نوم ا4+ودنه داس3 ده چ3 د اړونده هايدروکاربن د نوم وروستيتوره (e) په al ورستاړي بدلي8ي. په لاندې جدول ک3 د $ينو الديهايدونوفورمولونه او نومونه ليکل شوي دې:44
(٣-٣) جدول د الديهايدونو نومونه، فورمولونه او $ين3 فزيکي خواص يي:شم5رهک7نه: د لاندې الديهادونو نومونه وليک3ميتانل (فارم الديهايد)فارم الديهايد يا ميتانل، هغه غاز دى چ3 تيز بوى لري او په سلو ک3 ٤٠ غلظت لرونکي محلولي3 د فارملين په نامه يادي8ي چ3 له دغي مادې 'خه په لابراتوارونو ک3 د م7و د جسدونو د ساتن3لپاره او هم په 請 نعت ک3 دپلاستيکو او رن/و په جوړولو ک3 کار اخيستل ک85ې.په 請 نعت ک3 فارم الديهايد داس3 لاس ته راوړي چ3 د ميتانول غاز او هوا ب7اسونه له سره شوي (قوغ شوى)مس 'خه تيروي، په پايله ک3 ميتانل لاس ته را$ي، دلته مس د کتلست رول لوبوي:ک7نهد ايتانل استحصالد اړتيا وړ لوازم او مواد: بيکر، جالى، د تودوخي سر چينه، مسی مزى، ايتايل الکول.ک7نلاره: د ٢٠ ملي ليترو په اندازه ايتايل الکول په يو بيکر ک3 واچوئ. د هغه بوى ته پام وک7ئ. مسي مزي د فنر په شکلجوړ ک7ئ، بيکر تود ک7ئ او فلزي مسي سيم هم د اور په لمبه تود ک7ئ. او ژري3 د بيکر خول3 ته ونيسئ چ3 د الکولوب7اس ورسره تماس و مومي. په دغه حالت ک3 د فلز پر مخ 'ه بدلون ليدل کي8ي؟فنري سيم په پاملرن3 سره له بيکر 'خه راوباسئ او بوي ي3 ک7ئ، تاسي به غير عادى بوى حس ک7ئ. دا بوي داسيت الديهايد دي. د تعامل معادله ي3 په لاندې ډول ده:45/100mlد ويل3دا4شيدو!کى( o C)کيدو!کى( o C)12345زياد منحلزياد منحلزياد منحلمنحل دىل8 منحل-21-92پ+تو نومميتانلبين المللى نومMethanal20-123ايتانلEthanal49-81پروپانلPropanal75-97بيوتانلButanal104-92پنتانلPentanal6انحلاليتل8 منحل178-26بنزالديهايدBenz--aldehydeد الديهايدونو فورمولH − CHOCH3− CHOCH −CH −CHO3 2CH −(CH) −CHO3 2CH3−CH2 −CH2 −CH2−CHOCH6 5− CHOCH3 − CH2− CHO ، CH3− CH2− CH2CHOH 2OCu2CH3 − OH + O2⎯⎯→ H − C−H + 2H2O
OCu2 CH − CH − OH + O ⎯⎯→ 2CH− C − H +=3 2232H2O(٦-٣) شکل د اسيت ا لديهايد مودل (٧-٣) شکل د تجرب3 دست/اهزياتي معلوماتبنزالديهايد: بنزالديهايد يوه ب3 رن/ه غوړ بخنه مايع ده او تر !ولو ساده اروماتيکي الديهايد دىچ3 فورمول ي3 دى. دا مرکب د ترخو بادامو په غوړيو ک3 شتون لري؛ نو$که6 5د ترخو بادامو د غوړيو په نامه شهرت لري. له دغ3 مادې 'خه د رن, او عطرو جوړولو په請 نعت ک3 کار اخيستل ک85ې.CH− CHO(٨-٣) شکل د بنز الديهايد مودل(٩-٣) شکل ترخه بادام46
كيتونونهکيتونونه د هايدروکاربنونو اکسيجني مشتقات دي چ3 د کاربونيل -روپ د الکايلله دوو -روپونو سره ت7ل3 دي او عمومي فورمول ي3 په لاندې ډول دى:Oياپه دې فورمولونو ک3 R او'R کيداى شي چ3 يو شان يا مختلف قيمت ولري. هغهکيتونونه چ3 ماليکول3 وزن ي3 کوچني وي، د مايع په حالت او هغه کيتونونه چ3 پهترکيب ک3 ي3 له يو ولسو 'خه زيات کاربن ولري، د جامد په حالت دي. کيتونونهد رن/ه کيمياوي موادو په استحصال ک3 د محلل په تو-ه کارول کي8ئ.د کيتونو نوم ا4+ودنه د آيوپک په طريقه داس3 ده چ3 د اړونده هايدروکاربن د نوموروست9 e تورى په one ورستاړى بدلي8ي.په معمولي طريق3 د کيتونو نوم ا4+ودونه داس3 ده چ3 لوم7ي د کوچني بقي3 نوم اوور پس3 ي3 د غ"3 بقي3 نوم او په پاي ک3 د کيتون کلمه ذکر ک85ي. که چ5رې بقي3ي3 متناظرې وي دکيتونو پاتي شونود نوم پرسرک3 داي ورزيات ک85ي او د کيتونکلمه ور سره ليکل کي8ى.(٤-٣) جدول $ني کيتونونه او د هغوي خواص:− C −O− C − ′حل ک5دلپه هر نسبتډير منحلغير منحلعضوي تيزابونهعضوي تيزابونه هغه مرکبونه دي چ3 د کار بوکسيل گروپ ي3 په ترکيبک3 شتون لري، هغه مرکبات چ3 د کاربوکسيل -روپ لرونکي وي دکاربوکسليک اسيدونو acid) (Carboxylic په نامه يادي8ي چ3عمومي فورمول ي3 دي.د ا4شيدو!کى C) ( oO− C − OHد ويلي ک5دو!کى C) ( oIUPAC سيستم نوممعمولي نومفورمولCH3COCH 3CH3COCH2CH3C6H5COCH3PropanonebutanonePhenylethanone-95-86216580202داي ميتايل كيتونايتايل ميتايلكيتونميتايل فينايلكيتون47
د عضوي تيزابونو په پورتني عمومي فورمول ک3 R مختلف قيمتونه؛لکه:- C 2 )او داس3 نور اخيستلاي شي، د ساريH 5،(- CH 3 ايتايل )ميتايل )په تو-ه: په فارميک اسيد ک3 د R قيمت يو هايدروجن دى (HCOOH)،CH 3 او په(CH 3 ک3 د R قيمت -او په استيک اسيد -COOH)( −C2H5) قيمت R ک3 د (C 2H 5پروپانوئيک اسيد -COOH)دى. همدارن/ه د R قيمت کيداى شي چ3 اروماتيک وي: بنزويک اسيدC) 6 چ3 يو عضوي تيزاب دى، تيزابي خواص ي3 نسبتH 5-COOH)معدني تيزابو ته ضعيف دي.عضوي تيزابونه په ډيرو پخوانيو زمانو ک3 پيژندل شوي دې او نوم اي+ودنهي3 د هغوى د اړونده سرچينو له مخ3 عملي شوې ده؛ لکه فارميک اسيد-COOH) H) چ3 د لاتين3 ا 請 طلاح formica 'خه اخيستل شوې(CH 3دي چ3 د مي8ي معني لري (د مي8ي تيزاب) او د سرک3 -COOH)نوم له لاتينيAcetum 'خه اخيستل شوى دي چ3 د سرک3 معنا لري.د ايوپک په سيستم د مشبوع هايدروکاربن د نوم په پاي ک3 د e توري په$اى د oic وروستاړي راوړل کي8ي او د اسيد کلمه ورسره زيات85ي؛ لکه:OH − COOH , CH − C − OH , CH3− CH23−COOHMethanoic acide، ethanoic acide ، Propanoic acidپروپانوئيک اسيد استيک اسيد(تيزاب سرکه) فارميک اسيد (د م85ي تيزاب)په رواشو ک3 ا-زاليک اسيد، په ترووشيدو ک3 لکتيک اسيد او په ليمو او نارنج ک3ستريک اسيد شته دي، دا نومونه له هغو د سرچينو 'خه اخيستل شوي دى.(١٠-٣) شکل الف-لکتيک اسيدب-ستريک اسيدبالف48
ميتانوئيک اسيد (فارميک اسيد): د کاربوکسليک تيزابو د مشبوعهايدروکاربنونو د سلسل3 لوم7نى مرکب فارميک اسيد دى چ3 يوه ب3رن/ه مايع او تخريش کوونکي بوى لري. دا تيزاب د سرو مي8يانو د وجوددمخ کن9 برخ3 له $ان/7و غدو 'خه ترشح ک85ي او هم د غومبسو اومچيو په ني+ونو ک3 او په $ينو شنو نباتاتو ک3 لکه: په پالکو ک3 شتونلرې.(١١-٣) شکل فارميک اسيد لرونکي مي8يانفارميک اسيد په کيميا وي 請 نايعو (نساجي او 'رمنو جوړولو) ک3د مکروبونو د لرې کولو مادې په تو-ه کارول کي8ي. په کورونو ک3 دلو*و من, د لرې کولو لپاره استعمالي8ي. د فارميک اسيد د لاس تهراوړلو مهمه طريقه د سوديم فارميت او د -و-7و تيزابو ترمن# تعاملدى:CO +aOHHCOO a + H→HCOO a2O4⎯→HCOOH + aH O4سوديم باي سلفيت فارميك اسيد سوديم فارميتاستيك اسيد: ب3 رن/ه مايع ده، تخريش کوونکى بوى لري، د سانتي-راد په ١١٨ درجو ک3 په ا4ش5دو را$ي او د سانتي -راد په ١٦.٥ درجوCH 3ک3 ديخ په ډول کرستلونه جوړوي. کيمياوي فورمول ي3 COOHدى. د سرک3 تيزاب له لاندې معادل3 سره سم دايتايل الکول له ضعيفاکسيديشن 'خه لاس ته را$ي:CH3 − CH2− OH + O2⎯⎯→CH3− COOH + H2O49
د سرک3 تيزابو 'خه په رن/ونو، مصنوعي ور4+مو،استيت سلولوز او پلاستيک جوړولو ک3 کار اخستلکي8ي او هم د يو عضوي محلل په تو-ه استعمالي8ي.(١٢-٣) شکل د استيک اسيد ساتنه په پلاستيکي لو*و ک3زياتي معلوماتاگزاليك اسيد: ا-زاليک اسيد يوه سپين رن/3 جامده ماده ده چ3 مال/3 ي3 په $ينو شنونباتاتو؛ لکه روم3 بانجانو، مليو، پالکو او نورو موادو ک3 شتون لري. ا-زاليک تيزاب د کاربوکسيلله دوو -روپونو 'خه جوړ شوي دي:(١٣-٣) شکل ا-زاليک اسيد په سابو ک3بنزوئيک اسيد: د بنزينو له اکسيجن لرونکو مشتقاتو 'خه يو هم بنزوئيکاسيد دى.بنزوئيک اسيد د اروماتيک عضوي تيزابونو له ډل3 'خه دي. د ويل3ک5دو !کي ي3 د سانتي -راد ١١٢ درج3 دى. دغه تيزاب د خوراکي توکوپه ذخيرو ک3 د خوړو د خرابيدو د مخ نيوى په منظور استعمالي8ي، $کهچ3 د پوپنکو او خمير ماي3 د ودې او تکثر مخ نيوي کوي، همدارن/هبنزوئيک اسيد د سوديم بنزوئيت د لاس ته راوړلو لپاره هم کارول ک85ي:C6 H5− COOH + NaOH ⎯⎯→C6H5− COONa + H2Oسوديم بنزوئيب يوه سپين بخونه ماده ده چ3 د خوړلو موادو د ساتلو لپارهاستعمالي8ې.COOHCOOHد ا-زاليک اسيد دجوړ*ت فورمولسوديم بنزوئيت بنزوئيك اسيد− COOHساختماني فورمولد بنزوئيک اسيد50
− COONaد سوديم بنزوئيب فورمول(3-14) شکل سوديم بنزوئيت مال/هزياتي معلوماتد سليسليک تيزاب چ3 په مصنوعي تو-ه لاس ته را$ي، د دوا جوړولو په 請 نعت ک3 د اسپرين پهجوړولو ک3 د لوم7نيو موادو په تو-ه کارول کي8ي.دا تيزاب د اروماتيک عضوي تيزابونو له ډل3 'خه دي چ3 يوه سپينه بلوري ماده ده. اسپرين چ3 دبنزين له اړوندو مشتقاتو 'خه دي، زيات خوړل ي3 د معدې د ناروغيو لامل -ر$ي.بايد د اسپرين له زياتو خوړلو 'خه ډده وشي.د اسپرين فورمولشحمي تيزابونهشحمي تيزابونه هغه تيزابونه دي چ3 په خپل ترکيب ک3 د کاربوکسيل او د هايدروکاربناوږد زن%ير لرونک3 عضوي -روپ لري، د دوى په ماليکول ک3 د کاربن د اتوموتعداد 4 او يا اضافه له 'لورو کاربنونو 'خه دي، شحمي تيزابونه له -ليسرين سرهتعامل کوي او د گليسرول ايستر تشکيلوي، تر !ولو ساده شحمي تيزاب بيوتاريک اسيد( دئ چ3 د کاربن 'لور اتومه لري. لاندې د در4و مهمو شحميتيزابونو نوم او فورمول ليکلي شوي دي.(3-15) شکل د اسپرين تابليتC 15H 31− COOHC H35COOHC H3317−COOH17−C 73H COOH)ستاريك اسيداولئيك اسيدپالمتيكاسيد51
ستياريک اسيد مشبوع شحمي تيزاب دي چ3 په 70 0 C ويلي کي8ي اوساختماني فورمول ي3 ( دئ.اولئيک اسيد غير مشبوع شحمي تيزاب دي چ3 په ايسترو او الکولو ک3حلي8ي د ويلى ک5دو !کي ي3 13 او ساختماني فورمول ي3 دا دئ:CHCH− CH2 163)− COOH0 C− ( CH2)7−CH= CH − ( CH2 73)−COOHالفب(١٦-٣) شكل (الف) د اولئيک اسيد فضايي فورمول *ودل (ب) ستياريک اسيدايستر ونهOايسترونه د عضوي تيزابونو آکسيجني مشتقات دي چ3 د عضوي تيزابو دهايدروکسل د گروپ (-OH) د بدل5دو د الکا اوکسي گروپ (-OR) پهواسطه لاسته را$ى. دا مرکبونه د عضوي تيزابو د مال/و په نامه هم يادي8ي.عمومي فورمول ي3 دى.د ايسترونو وظيفوي گروپ ) دئ چ3 د الکايل دوو گروپو سره اړيک3لري. پرته د ميتايل فارميت ) − چ3 د وظيفوي گروپ کاربن ي3 لههايدروجن سره اړيکه لرې.( −C−O−O( H C −O−CH3OR − C − O − R′(١٧-٣) شکل ايتايل فارميت مودلهغه ايسترونه چ3 د الکايل -روپونه ي3 کوچني دي، ب3 رن/ه مايع او *هبوى لري. سرچينه ي3 نباتاتو -ل او ميوې دي چ3 بوى ي3 د ايستر شتون په-ل دارو ميو ک3 ور*يي.52
ايسترونه د عضوي تيزابونو او الکولو له تعامل 'خه لاس ته را$ي چ3 دا تعامل د ايستريفيکيشن(Esteryfication) په نامه يادي8ي:− O=CH3 − C − OH + CH3− CH2OH⎯⎯→CH3− C − O − C2H5+ H2O− O=د ايسترونو نوم اي+ودنه(١٨-٣) شکل ايستر لرونک3 ميوېد ايسترونو نوم اي+ودنه په لاندې ډول تر سره کي8ي:په لوم7ي سر ک3 د هغه الکايل -روپو نوم چ3 د کاربوکسيل له اکسيجن سرهد هايدروجن پر $اي ن+تى دى، اخيستل کي8ي او وروسته بيا د کاربوکسيلد پات3 برخ3 نوم چ3 ic acid وروستاړى يي - په -oate بدلي8ي، ليکلکي8ي؛ لکه:3− COOC2H5, CH3COOCH3, H − COOCH3ميتايل فارميت ميتايل استيت ايتايل استيتوازدې او غوړيوازدي او غوړي د -ليسرول او شحمي تيزابو ايسترونه دي چ3 له حيوانياو نباتي موادو 'خه لاس ته را$ي.CHPropanoate methyl ethanoate methyl methanoate53
زياتي معلوماتحيواني وازدې په عمومي ډول (لکه: ستيارين او بيوتارين (کوچ)) جامد او نيمه جامد دي، خو دنباتو غوړيو يوه برخه؛ لکه: د زيتونو، پنبه دانو، د کون%لو، زغرو، ش7شمو او نور تيل مايع حالتلري.که شحمي تيزاب چ3 د ايسترو د جوړ4دو لامل -ر$ي، غير مشبوع وي غوړي ب3 مايع وي؛ يعن3مايع غوړي غير مشبوع دي.د حيواني غوړيو (fat) د کو!3 د تودوخ3 په درجه ک3 جامد او نباتي غوړي (Oil) مايع وي.ستيارين، پالمتين، اولئين غوړي او وازدې د -ليسرايل ايسترونه دي، که چ5رې گلسرين د دروهايدروکسيلو گروپونو د هايدروجن اتومونه د تيزابونو د اسايل گروپشي، گلسرايل ايسترونه لاس ته را$ي:O−) −C ( R په واسطه تعويضCH2− OHCH − OH + 3CCH − OHHاوبه + شحم شحمي تيزاب + گليسرين21735CHO2− O − CO − C17H35− C − OH ⎯→CH − O − CO − C17 H35+ 3H2OCH2− O − CO − C17H35شحمياتو نوم اي+ودنه داس3 ده چ3 لوم7ى د -ليسرايل کلمه او ورپس3 د شحمي تيزابو الکايلد -روپو نوم اخيستل کي8ي. 'رن/ه چ3 پوه85ي د عضوي تيزابونو پاتي شوي نوم داس3 لوستلکي8ي چ3 د عضوي تيزابونو د نوم پاي oicacid) -) په (-oate) بدلي8ي، له دې کبله د ستيارينوازده د -ليسرايل تراى ستياريت په نوم يادي8ي.د پالمتين شحم د -ليسرين او پالمتيک اسيد له تعامل 'خه له لاندې معادل3 سره سم لاس تهرا$ي چ3 د گليسرايل تراي پالمتيت په نامه ياد84ې:CH −OH HO OH −C −C HO2 15 31CH− OH + OH HO −C−C15H31⎯⎯→OOCH −OH HO OH−C−C H2 15 31CHCHO2− O − C − C15H31OCH − O − C − C15 H31+ 3H2OO2− O − C − C15H3154
اوليين غوړي: دا غوړي مايع دي. د غير مشبوع شحمي تيزابو يعن3چ3 دوه -ون3 اشتراکي رابطه لري او17اولييک اسيد )د -ليسرين له تعامل 'خه لاس ته را$ي. مايع غوړي په پخلي ک3 د کارولولپاره له مهمو غوړيو 'خه شميرل کي8ي او د روغتيا لپاره ډير -"ور دي.مايع غوړي د ل85دون3 او *ي ساتن3 په خاطر جامد کوي. مايع نباتي غوړيد هايدروجنيشن د عملي3 په واسط د نکلو(Ni) د کتلست په شتون ک3په جامدو او نيمه جامدو ايسترونو بدلوي؛ د مثال په توگه Margarine:غوړي په همدې طريقه جامد شوي دي او همد رن, او *ه بوى په خاطر اضافي مواد په ک3ورزياتوي. د مارجرين زيات مصرف د انسان پهبدن ک3 د وريدونو د بنديدو لامل -ر$ي، له ديکبله د داس3 غوړيو استعمال د روغتيا لپاره مضردي او د زړه د ناروغيو لامل کي8ي.کوچ د اولين او پالمتين 'خه سربيره، د بيوتارين( C H33COOHوازده هم لري. د *%و پوستکى د اولين د شتونله کبله نرم دى.د مالوچو دان3 غوړيد لمر گلي غوړي(١٩-٣) شکل دوه نباتي غوړي(٢٠-٣) شکل ا وليينپالميتن غواړى په جواروکى55
請 ابون請 ابون د شحمي تيزابونو سوديم يا پتاسيم مال/ه ده، 請 ابون يو مهمه ماده دهچ3 د $ان، کاليو او د کور سامانونو د مين%لو لپاره استعمالي8ي. که حيوانيوازده يا نباتي غوړيو ته له سوديم هايدروکسايد يا پتاسيم هايدروکسايد سرهيو $اي تودوخه ورک7و. دکيمياوي تعامل په پايله ک3، -ليسرين او 請 ابونلاس ته را$ي:CHCH2CH − O − C − C2OO− O − C − C17− O − C − C17H17H35H35+ 3NaOH ⎯→CH − OH + 3C35CHCH22− OH− OH17H35COONa(سوديم ستياريت)صابونگليسرينOoشحم گلسرايل ستياريت(٢١-٣) شکل د 請 ابون يو ډولد 請 ابون د بوى له من%ه وړلو لپاره، عطري مواد او رن, پک3ورزياتوي.د $ان مين%لو اوکاليو مين%لو 請 ابونونو تر من# توپيرد لاس او$ان مين%لو 請 ابون له *3 وازدې 'خه جوړوي، قيمتي عطر همپک3 -6وي، په دې 請 ابون ک3 د NaOH و KOH مقدار معين وي دکاليو مين%لو 請 ابون ک3 ارزان قيمته عطر استعمالوى او د NaOH مقدار56
ورزياتوي چ3 د کاليو خيري اوناپاکي په آسانه ليرې ک7ي.(٢٢-٣) شکل 請 ابونو ډولونهک7نه請 ابون جوړولد اړتيا وړ لوازم او مواد: بيکر، د تودوخ3 سرچينه، کاچوغه، وازده، سوديم کلورايد، سوديم هايدروکسايد او عطر.ک7نلاره 50mL مايع وازده په يو بيکر ک3 واچوئ، 15mL د سوديم هايدروکسايد !ين, (غليظ) محلول (٤٠ فيصده)پرې ور زيات ک7ي، مخلوط ته په کراره تودوخه ورک7ى او په عين وخت ک3 ي3 په کاچوغه ول7ئ، تر 'و يوه !ين/ه خميرهجوړه شي. 'رن/ه چ3 د 請 ابون جوړولو په عمليه ک3 -ليسرين هم لاسته را$ي او 請 ابون د -ليسرين په شتون ک3 نرم وي.په بل لو*ي ک3 150mL اوبه د ايشيدو ترحده تودي ک7ئ او د جوړې خميرې برخه په ک3 واچوئ 50mL د خوړو دمال/3 مشبوع محلول ور زيات ک7ئ د 'و 'ا'کو عطرو له زياتو لو وروسته بيا لو*ي په يخو اوبو ک3 کي8دئ چ3 سوړ شي،請 ابون په قالب ک3 واچوئ، د دې عملي3 د سرته رسولو په پاى ک3 جوړ شوى 請 ابون امتحان ک7ئ.(٢٣-٣) شکل د 請 ابون جوړولو پ7اونه57
(٢٤-٣) شکل ډوډۍ'و قيمته قندونهکاربو هايدريتونهد کاربو هايدريتونو ا 請 طلاح هغو مرکبونو ته کارول کي8ي چ3 له کاربن،هايدروجن او اکسيجن خخه تشکيل شوي دي، عمومي فورمول ي3،C 12 دH 22O 11C 6 او بورهH 12OC n دې؛ لکه : -لوکوز 6(H 2O) mO) 6 ، C 6 (H 2 بورهعمومي فورمول په ب2ه ي3 داس3 هم ليکلى شو: -لوکوز. C12 (H2O)11دا فورمولونه د دې لامل -ر$يدلي وو، فکرو شي چ3 کاربوهايدريتونه د کاربن اوبهلرونکي مرکبونه دي، دا 請 حيح نوم نه دي؛ خو دا نوم ورته په کار وړل شوى دى.کاربو هايدريتونه د استعمال ډير $ايونه لري $ين3 ي3 د خوړو په تو-ه د انرژيد توليد لپاره استعمال کي8ي همدارن/ه د کاليو او د کورونو د لوازمو؛ لکه ميز،'وک9، دروازې او کاغذ په جوړولو ک3 ور 'خه -"ه اخيستل کي8ي.کاربوهايدريتونه په نباتاتو ک3 د ضيائي ترکيب (فوتوسنتيز) د عمل3 محصولاتدي چ3 د نباتاتو شن3 پا31 CO له هوا 'خه او اوبه د ري+و په واسطه اخلي او2په -لوکوز باندې ي3 بدلوي:قند په وجود ک3 د انرژۍ د توليد لپاره په لاندې ډول سوزي.د کاربوهايدريتونو ډولونه١- يو قيمته قندونه:يو قيمته قندونه هغه کاربوهايدريتونه دي چ3 په سادهکاربوهايدريتونو تبديل او هايدروليز نه شي، يا هغه کاربوهايدريتونه چ3 د نريوتيزابو په شتون ک3 د هايدروليز په واسطه په ساده موادو نه تجزيه کي8ي؛ لکه:-لوکوز، فرکتوز او -لکتوز، يو قيمته قندونه دي.٢- دوه قيمته قندونه: هغه قندونه چ3 د تيزابو په شتون ک3 په ساده يايو قيمته قندونو هايدروليز کي8ي، د دوه قيمته قندونو په نامه يادي8ي. دا چ3 ددوه قيمته قندونو هر ماليکول د يو قيمته قندونو دوه ماليکولونه لري، په دېاساس دوه قيمته قندونو ته داى سکرايدونه هم وايي. د دې -روپ مهم قندونهسکروز(بوره) لکتوز(د شيدو قند) او مالتوز (د اوربشو قند) دي.٣- 'و قيمته قندونه: هغه قندونه چ3 د يو قيمته قندونو په 'و ماليکولوسره هايدروليز کيداى شي، د 'و قيمته قندونو په نامه يادي8ي؛ لکه: نشايسته اوسلولوز.CH6 12O6 + 6O2 → 6CO2 + 6HO2E حرارت(انرژي)+دوه قيمته قندونهيو قيمته قندونهC H O6 12 6C H O12 22 11ضيايي ترکيب6 CO+2+ 6H2O⎯⎯⎯→C6H12O66O2(C6 H10 O5)n58سلولوز نشايسته مالتوز لكتوز سكروز گلكتوز فركتوز گلوكوز
-لوکوزC 6 او يو قيمته مهم قند دي، د ان/ورو په اوبو اوشاتوH 12O 6-لوکوز چ3 ماليکولي فورمول ي3ک3 په لوړه کچه موندل کي8ي. په همدې دليل د ان/ورو قند په نامه هم يادي8ي. بوره او نور قندونهد انسان په بدن ک3 مخک3 له دې چ3 انرژۍ توليد ک7ي،هايدروليز او په -لوکوز او فرکتوزبدلي8ي:C12H22O11 + H2 O⎯⎯→ C6H12O6 + C6 H12O6فرکتوز + گلوکوز آب + بورههمدارن/ه -لوکوز په نباتاتو ک3 د فوتوسنتيز د عملي3په واسطه جوړي8ي:د فوتوسنتيز عمليهکلوروفيلد فوتوسنتيز عمليه6CO + 6H O ⎯⎯⎯⎯⎯→ C H O + 6OO⎯⎯⎯⎯⎯→C2 2 6 12 6 2(٢٥-٣) شکل ان/ور د کاربوهايدريتوسرچينهاكسيجن + گلوکوز اوبه + کاربن داى اکسايدکلوروفيل-لوکوز سپين بخنه بلوري ماده ده او خوږ خوند لري خو خوږوالي ي3 له بورې 'خه ل8 دى. داقند دوين3 د جريان په واسطه !ول بدن ته رسول کي8ي. -لوکوز د مغز د حجرو د انرژۍ د پورهکولو ا 請 لي منبع -2ل کي8ي.له -لوکوز 'خه په شريني جوړولو (قنادى)، د کوچينيانو خوړو، طبابت او د مشروباتو پهجوړولو ک3 -"ه اخيستل کي8ي. تر 'و چ3 کاربو هايدريتونه په -لوکوز بدل نشي، د بدن دننه نهجذبي8ي.فركتوز: د فرکتوز ماليکولي فورمول د -لوکوز په شانC 6 دي، فرکتوز، شاتو، پخو ميوو او د -لا نو پهH 12O 6شيره ک3 له -لوکوز سره يو $اي پيدا کي8ي اوله -لوکوز نهزيات خوږ دى. په اوبو ک3 د حل کيدو وړ دي.(٢٦-٣) شکل د $مکي توتد فرکتوز سرچينه59
سکروز(بوره): سکروز د چغندر يا -ني په قند مشهور دى، دا يو دوهقيمته قند د يو ماليکول -لوکوز او يو ماليکول فرکتوز 'خه جوړ شوى دي.سکروز يوه سپينه بلوري او خوږه ماده ده چ3 د تيزابو يا انزايمونو په شتونک3 په دوو ماليکولونو (-لوکوز او فرکتوز) هايدروليز ک85ي.CHCl12H22O11+ H2O⎯⎯→C6H12O6+ C6H12O6 ⎯⎯⎯ →فرکتوز + گلوکوز اوبه+ سکروزبوره له -نيو او چغندرو 'خه داس3 لاس ته را$ي، چ3 د -نيو او چغندرو اوبهد فشار په واسطه باسي، بيا په ک+3 اوبه نه رسيدلي چونه اچوي چ3 فاضلهمواد (پروتيني مواد) ي3 لاندې کيني اوپات3 محلول ي3 فلتر کوي، فلتر شويمحلول په هوا نه لرونکو دي/ونو ک3 اچوي او د تودوخ3 په واسطه ي3 اوبهتبخير وي. هغه اومه قند چ3 په دې ډول لاس ته را$ي سپين رن, نه لري ؛نو د دې لپاره چ3 سپين قند لاس ته راوړلي شي، د رن/ه موادو د جذب لپارههغه بيا په اوبو ک3 حل کوي او د فعالو سکارو له فلتر 'خه ي3 تيروي، فلترشوي مايع د دويم $ل لپاره په هوا نه لرونکو دي/ونو ک3 اچول کي8ي او اوبهي3 تبخيري8ي. په پايله ک3 د استعمال وړ سپين سکروز حا 請 لي8ي.بوره په کورونو ک3 په ډول، ډول خوړو ک3 کارول کي8ي. له سکروز 'خه داکزاليک تيزاب جوړوي. که سکروز د سرک3 له تيزابو يا د ميوو اوبو سره ديوه وخت لپاره ا4شول شي، د سکروزو يوه برخه؛ لکه 'ن/ه چ3 مخک3وويل شول، په يو قيمته قند بدلي8ي چ3 ډير خوږ دى او نه متبلور کي8ي؛ نو$که د مربا، چاکليت اوشريني په جوړولو ک3 ترې کار اخيستل کي8ى.لکتوز: لکتوز يو دوه قيمته قند دى چ3 دشيدو د قند په نامه هم يادي8ي. د ا قندد !ولو حيواناتو په شيدو ک3 موندل کي8ي. د انسان شيدې په سلو ک3 6% ، د غواشيدى په سلو ک4%3 لکتوز لري. د لکتوز خوږ والي نسبت بورې ته ل8 دى. لکتوزد انزايم او اوبو په اغيزه په يو ماليکول -لوکوز او يو ماليکول -لکتوز هايدروليزکي8ي.(٢٧-٣) د بورې جوړول له د مال/3 تيزاب ⎯(٢٨-٣) شکل د بوري استعمال په چاکليت جوړولو ک3چغندرو 'خه60
6126'و قيمته قندونهدا قندونه د هايدروليز د عملي3 په واسطه د يو قيمته قندونو په 'و ماليکولوله لاندې معادل3 سره سم تجزيه کي8ي:( Cn+ nH O ⎯→nC H O6H10O5)2يو قيمته قندونه آب + 'و قيمته قندونهد 'و قيمته قندونو له ډل3 'خه نشايسته او سلولوز مهم قندونه دي.نشايسته: نشايسته په يخو اوبو ک3 حل کي8ي او په -رمو اوبو ک3 نه حلکي8ي، کله چ3 نشايست3 ته له اوبو او تيزابونو سره تودوخه ورک7ل شي دکاربو هايدريتونو په ساده ماليکولونو تجزيه کي8ي.د نشايست3 مهم3 سرچين3 جوار، غنم، وريج3، لوبيا، نخود او کچالو دي.اوم3 ميوې هم نشايسته لري.⎯→ک7نهد نشايستي پ5ژندنهد اړتيا وړ لوازم او مواد: د ايودينو نرىمحلول، کچالو، چاقو.ک7نلار: د چاقو په واسطه د کچالو پوستکيلري ک7ئ، وروسته بيا پر نوموړي کچالو يو يا دوه'ا'کي د ايودينو محلول واچوئ د محلول اغيزهو-ورئ چ3 کچالو 'ه ډول رن, $انته غوره کوي.د تجرب3 پايله وواياست.(٢٩-٣) شکل د آيودين اغيزه په کچالو باندېسلولوز: د سلولوز ماليکولونه له نشايست3 د ماليکولونو 'خه غ دي او پهطبيعت ک3 نسبت نشايست3 ته زيات پيدا کي8ي. د نباتاتو د حجرو ديوالونه لهسلولوز 'خه جوړ شوي دي، لر-ي او مالوچ (پنبه) د سلولوز دوه مهم3 سرچين3دي. د فلتر کاغذ خالص سلولوز دى. سلولوز د پوډرو او هم د ري+و په شکلوجود لري. په اوبو او عضوي حل ک5دونکو ک3 نه حل کي8ي.61
د در4م 'پرکي پو*تن362د در4م 'پرکي لن6يزله ايتايل الکولو 'خه په روغتيا ک3 د ضد عفوني مادې په تو-ه -"ه اخيستل کي8ي.که چيرې د اکسيجن اتوم له دوو عضوي بقيو(R) سره اړيک3 ولري، مرکب ي3 د ايتر په نامه ياد84يالديهايدونه او کيتونونه اکسيجن لرونکي عضوي مرکبونه دي چ3 په الديهايد ک3 وظيفوي گروپدي.−COاو د کيتون)هغه عضوي مرکبونه چ3 يو ډول وظيفوي -روپونه لري، تقريباً مشابه فزيکي او کيمياوي خواص لري.د عضوي تيزابونو او الکولونو له تعامل 'خه اوبه او ايستر لاس ته را$ي.وازدي د مشبوع شحمي تيزابونو او -ليسرينو ايسترونه دي.ستياريک اسيد مشبوع شحمي تيزاب دى.مايع غوړي د کتلست په شتون ک3 د هايدروجنيشن د عملي3 په واسطه په جامدو غوړيو بدلي8ي.請 ابون د شحم3 تيزابونو د سوديم يا پوتاشيم مال/ه ده.کاربو هايدريتونه په يو قيمته، دوه قيمته او 'و قيمته قندونو ويشل شوي دي.-لوکوز د مغز د حجرو د انرژي ا 請 لي پوره کوونکى دى.نشايسته او سلولوز د 'و قيمته قندونو له ډل3 'خه مهم قندونه دي.( −)O( −C− Hهره پو*تنه 'لور $وابه لري چ3 يو ي3 سم دى. تاس3 سم $واب په ن+ه ک7ئ.1- په لاندې فورمولو ک3 کوم يو د الکولو فورمول دي؟الف) ب) ج) د)2- په لاندې فورمولونو ک3 کوم يو د ايتانول فورمول دى؟الف) ب) ج) د)3- د ميتايل الکولو د لاس ته راوړلو لپاره له لاندې کومو دوو مرکبونو 'خه کار اخيستل کي8ي؟الف) او ب) او ج) او د) او4- ايتلين -لايکول الکول . . . دى.الف) يو قيمته دى ب) دوه قميته دى ج) درې قيمته دى د) 'و قيمته دي5- د عضوي تيزابونو عمومي فورمول عبارت ................ دى:CH2 5− COOH− OH− OH− CH 3CHCO3− OH− OHH O2 2CH3− CHO− COOHHO2COالف) ب) ج) د)6- بنزالديهايد د لاندينو کومو موادو د غوړيو په نامه شهرت لري:الف) پنبه دان3 ب)کون%لو ج) تر خو بادمو د) ش7 شمو−O−HCO2 2H− HO2CO− OH− COOH
7- د کيتونونو وظيفوي -روپ عبارت دى له:الف) ب) ج) د)لاندې جمل3 په $ير سره و-ورئ؛ سمه جمله ي3 د (س) په تورې او ناسمه ي3 د (نا) په تورين+ه ک7ئ:8- ميتايل الکول د لر-ي د الکول په نامه يادي8ي9- د ميتايل الکولو '+ل د ړند4دو او مرګ سبب -ر$ي ) (10- -ليسرين يودوه قيمته الکول دي.11- د ايسترو عمومي فورمول COOR دى.() 12- د فارم الديهايد ٤٠٪ محلول د فارملين په نامه يادي8ي لاندې د پا31 پرمخ *ي لوري ته پو*تن3 اوکي0 لوري ته ډ4ر $وابونه لکيل شوي دي، تاسيد پو*تن3 $واب پيدا ک7ئ او شم5ره ي3 د پو*تن3 د پاى د ل5نديو په من# ک3 وليکي.پو*تن313- د ايترو وظيفوي -روپ دى. ) (14- کوم الکول د دوه قيمته الکولو په نوم يادي8ي ) (15- کيتون 'ه شي دى؟ ) (16- د اسيتون په واسطه کوم مواد حل کيداي شي؟ ) (17- د اسيت الديهايد فورمول 'ه شي دي؟ ) (18- د H-CHO بين المللى نوم 'ه شي دى؟ ) (19- د بين المللى نوم 'ه شي دى؟ ) (CO( )( )( )لاندې جمل3 په 'ير سره ولولي، تش $ايونه ي3 په مناسبو کلمو ډک ک7ئ:20- ايتر هغه عضوي مرکب دي چ3 د ......................................... وظيفوي -روپ لري.- C 2 د ......................................... په نامه يادي8ي.H 5-2122- د ايترو لوم7ي مرکب ......................................... دى.CH 3 مركب IUPAC نوم....دى.-CO- CH 323- د$وابونهCH -13-CHO2- هغه مرکبونه دي چ3 کاربونيل وظيفوي-روپ ولري.-O- -34- ميتانل5- الديهايد او عضوي تيزاب6- چ3 دوه -روپه هايدروکسيل ولري.7- عضوي مواد ورنس او رن,C = O8- ايتانول−COOH−CO H−CHOCH3− CH2− OH24- CHO - د ......................................... وظيفوي -روپ دى.لاندې پو*تن3 تشريح ک7ي:25- وظيفوي -روپونه د ب5ل/3 سره رو*انه ک7ئ.26- د الکولو طبقه بندې هغو د ډولونو او د OH د گروپونو د شمير پر بنس له ب5ل/3 سره رو*انه ک7ئ.27- ايستر تعريف او ب5ل/ه ي3 وړاندې ک7ئ.28- شحمي تيزابونه له بيل/3 سره وسپ7ئ.29- د اوليين غوړي رو*انه ک7ئ.30- يو قيمته، دوه قميته او 'و قميته قندونه له ب5ل/و سره شرحه ک7ئ.63
'لورم 'پرکىد عضوي مرکبونو تعاملونهلکه 'ن/ه چ3 د مخه مو د عضوي مرکبونو فزيکي خواص او ډولونه ولوستل،دهغو په باره ک3 مو معلومات ترلاسه ک7ل، عضوي مرکبونه د فزيکي خوا 請 وسرب5ره کيمياوي خواص هم لري.که چيرې يوه م2ه يا يوه کيله په آزاده هوا ک3 پري ک7و، وروسته له ل8 وخت'خه يي رن, بدلون مومي چ3 دغه بدلون د موجودو عضوي موادو دکيمياوي تعاملونو له کبله من%ته را$ي. زيات شم5ر داس3 عضوي مرکبونه همشته چ3 په 請 نعت ک3 د ډيرو -"ورو موادو په تو-ه کارول ک85ي؛ لکه الکولونه،دارودرمل، پلاستيکونه او نور چ3 دا !ول د کيمياوي تعاملونو په پايله ک3 من%تهراغلي دي.د عضوي مرکبونو د کيمياوي خوا 請 و په مطالعي سره به دا زده ک7ئ چ3عضوي مرکبونه کوم ډول کيمياوي تعاملونه سرته رسولى شي او دکومو شرايطولاندې کيمياوي تعاملونه سرته رسوي؟ د عضوي مرکبونو تعاملونه زمون8 پهور$يني ژوند او 請 نعت ک3 $ه اهميت لري؟ په دې 'پرکي ک3 به دعضويمرکبونو د تعاملونو ډولونه زده ک7ئ او پورتنيو پو*تنو ته به $واب ورک7ئ.64
د عضوي مرکبونو تعاملونو ډولونهعضوي مرکبونه يو شم5ر کيمياوي تعاملونه سرته رسوي چه عبارت دىله تعويضي تعاملونو،جمعي تعاملونو او نور، هريوي3 په لاندې تو-ه مطالعهکوو:تعويضي تعاملونه Reactions) (Substitutionهغه تعاملونو ته وايي چ3 ديو مرکب دماليکول يو يا 'و اتومه د نورو اتومونوپه واسطه عوض شي. بايد وويل شي چ3 په مشبوع هايدروکاربنونو ک3تعويضي تعاملونه تر سره ک85ي چ3 بيل/3 ي3 په لاندي ډول دي:HH −C − H + Cl −Cl ⎯⎯→H −C − Cl + HClHHHر1ا'رن/ه چ3 ليدل ک85ي، ميتان د ر1ا په شتون ک3 د کلورين غاز سره چ3يو هلوجن دئ، تعامل کوي، په پورتن9 کيمياوي معادله ک3 د ميتان يو اتومهايدروجن د کلورين د يوه اتوم سره تعويض شوي دئ، ميتايل کلورايد اوهايدروجن کلورايد ي3 جوړ ک7ي دي. د پورتن3 تعويضي تعامل دوام لاندېليدلي شو:CH Cl + Cl−Cl⎯⎯→ CHCl + HCl3 2 2ميتلين كلورايد كلورين ميتايل كلورايدCH Cl + Cl−Cl⎯⎯→CHCl + HCl2 2 3كلوروفارمر1اCHCl + Cl−Cl ⎯⎯→ CCl + HCl3 4كاربن تتراكلورايدر1اCl ⎯⎯→ Cر1ا+65
ک7نهC) 2 تعويضي تعامل له يو ماليکول برومينو سره د يوې کيمياوي معادلي په واسطه و*يئ، حا 請 ل شوي مرکبونهH 6د ايتان )ي3 و نوموئ.د بنزين تعويضي تعاملونه: بنزين هغه مرکب دى چ3 د مشبوعهايدروکاربنونو په '5ر تعويضي تعاملونه سرته رسوي، د ساري په تو-ه دامرکب د -و-7و د تيزابو په شتون ک3 له *ورې تيزابو سره تعامل کوي اونايتروبنزين جوړوي:HHH HHH+HH NO 2H O2 4H−O− O ⎯⎯⎯⎯→ + H2 2OH HHنايترو بنزينپه پورتني تعامل ک3 د بنزين د ماليکول يو اتوم هايدروجن په نايترو گروپ) NO − ( تعويض شوى دى، نايتروبنزين او اوبه ي3 تشکيل ک7ي دي.2نايتروبنزين چ3 د بنزينو له نايتروجني مشتقاتو 'خه دي، د رن/ه موادو په請 نعت ک3 د لوم7نيو موادو په تو-ه استعمال85ي.بنزين له هلوجنو سره هم تعويضي تعامل سرته رسوي اود بنزين هلوجنيمرکبونه جوړوي؛ لکه:HHH H HHH ClFe+ Cl − Cl ⎯⎯→+ HClHH HH(Addation Reactionجمعي تعاملونه Reactions) (Additionجمعي تعاملونه هغه تعاملونه دي چ3 د بيلا بيلو موادو دوه يا 'و ماليکولونهسره تعامل کوى او په پايله ک3 د نوي مرکب ماليکولونه جوړ وي؛لکه:CH2 = CH2+ Br −Br ⎯⎯→ ne 1CH2Br− CH2Br1, 2 − ibromoethane Cاوبه +-و-7وتيزابكلورو بنزينشوره تيزاب +بنزينبنزين66
د يادون3 وړ ده چ3 په غيرمشبوع هايدروکاربنونو (الکينو او الکاينو) ک3 دجمعى تعاملونو د فعاليت مرکز د دوه -ون3 او درې -ون3 رابطو شته والىپه هغو ک3 دى؛ لکه: الکينونه د کتلست په شتون ک3 له هايدروجن سرهجمعي تعامل ترسره او مشبوع هايدروکاربنونه جوړوي:CH = CH + H ⎯⎯⎯→ i CH −CH2 2 2 3 3په همدې ترتيب الکينونه له هلوجنو سره هم جمعي تعامل تر سره کوي؛د ساري په تو-ه: د پروپينو جمعي تعامل له آيودينو سره نوى مرکب1,2-di iodo propane د لاندې معادلي سره سم جوړوي:CH3− CH = CH2 + I2 ⎯⎯→CH3−CHI −CH2Iک7نه(Cl 2 سره تعامل وک7ي، کوم مرکب لاسته را$ي؟ معادله ي3 په خپلو کتابچو ک3(C 2 له کلورين )H 4که چ5رې ايتلين )وليکئ او نوم ي3 دايوپک په طريق3 سره کي8دئ.الکينونه له هلوجني تيزابو سره هم جمعي تعاملونه سرته رسوي چ3 پهپايله ک3 ي3 نوي مرکبونه جوړ84ي؛ لکه: د ايتلين تعامل له HCl سره نويمرکب د ايتايل کلورايد په نامه ، له لاندې معادلي سره سم لاس ته را$ي:CH2 = CH2 + HCl ⎯⎯→CH3−CH2Clهمدارن/ه الکينونه له اوبو سره د -و-7و تيزابو په شتون ک3 جمعي تعاملترسره کوي؛ د بيل/3 په تو-ه: ايتلين له اوبو سره د -و-7و تيزابو د کتلست پهشتون ک3 تعامل کوي، د ايتانول مرکب جوړوي:H OCH = CH + H O⎯⎯⎯⎯→CH −CHOH2 42 2 2 3 2پورتن9 تعامل د هايدريشن (Hydration) د تعامل په نامه هم ياد84ي.الکاينونه هم جمعي تعاملونه ترسره کولاى شي.الکاينونه له هلوجنو (کلورينو، برومينو، او آيودينو) سره جمعي تعاملونهتر سره کوي.67
که چ5رې پروپاين له برومينو سره تعامل وک7ي،propene 1,2-dibromoحا 請 ل85ي.CH3 − C ≡ CH + Br − Br ⎯⎯→CH3− CBr = CHBr1,2-dibromo propeneهمدارن/ه د استلينو او د کلورينو جمعي تعامل د کاربن تيترا کلورايدCCl)محلل 4 په شتون ک3 په دوو پ7اوونو ک3 سرته رس85ي چ3 وروستي)مرکب تتراکلوروايتان جوړوي، د کيمياوي تعامل معادله ي3 په لاندې ډولده:١)CClCH≡ CH + Cl−Cl⎯⎯⎯→ 4CHCl=CHCl1.2-dichloroethene( CCl )2) CHCl = CH Cl + Cl −Cl ⎯⎯⎯⎯→ 4 CHCl −CHCl2 21,2-dichloroethelene 1,1,2,2-tetrachloroethaneک7نهکه چ5رې استلين له برومينو سره د کاربن تتراکلورايد محلل په شتون ک3 تعامل وک7ي کوم مرکب حا 請 ل85ي؟ کيمياوي معادلهيي په کتابچوک3 وليکئ.هايدروجنيشن (Hydrogenation)کله چ3 غيرمشبوع هايدروکاربنونه (الکينونه او الکاينونه) د هايدروجن پهواسطه د Pd, Pt ,Ni کتلست په شتون ک3 مشبوع شي او الکان حا 請 لشي، دا ډول تعامل د هايدروجنيشن د تعامل په نامه ياد84ي؛ لکه:CH − CH = CH + H ⎯⎯⎯→ P CH −CH −CHPropaneiCH≡ CH + 2H ⎯⎯⎯→CH −CH3 2 2 3 2 32 3 368
دي هايدريشن (Dehydration)له يوه عضوي مرکب 'خه ديوې اوبه جذبوونک3 مادي په واسطه د اوبوماليکولونو ايستلو ته د دي هايدريشن تعامل وايي:H OCH −CH −OH⎯⎯⎯⎯→ CH = CH + H O2 43 2 2 2 2که چ5رې ديوې اوبه جذبوونک3 مادې په واسطه د ايتايل الکولو له دووماليکولونو 'خه يو ماليکول اوبه وايستل شي، په پايله ک3 داى ايتايل ايترلاس ته را$ي:H O2CH −CH −OH ⎯⎯⎯⎯→CH −CH −O −CH − CH + H O2 43 2 3 2 2 3 2داى ايتايل ايتر ايتانولپه ت5رو کلونو ک3 له داي ايتايل ايتر 'خه د ب3 هو*ى مادې په توگه کار اخيستلک5ده.(١-٤) شکل رن%ور د ب3 هو*ى پهحالت ک3 د ايتر په واسطهک7نهد دې هايدريشن تعامل په واسطه له ميتانول د دوو ماليکولونو 'خه کوم ايترلاس ته را$ي؟ د تعامل معادله ي3 په خپلوکتابچوک3 وليکئ او هم د تعامل د محصول نوم وليکئ.هايدروليز (Hydrolysis)که چ5رې يوه عضوي او يا غير غضوى ماده د اوبو په واسطه په آيونونو !و!هاو د اوبو له آيونونو سره متقابل عمل تر سره ک7ي، دې تعامل ته هايدروليزوايي؛لکه: د ميتايل استيت تعامل له اوبو سره چ3 د سرک3 تيزاب او ميتانولور'خه لاس ته را$ي.69
د هايدروليز له تعامل 'خه په 請 نعت ک3 -"ه اخ5ستل ک85ي، وازده چ3يو ايستر دى د NaOH د محلول په واسطه هايدروليز ک85ي او 請 ابونلاس ته را$ي.سوديم ستياريت(صابون)OCH3−O −C −C17H35 CH2−OHOCH−O−C− C17H35 + 3 aOH⎯⎯→CH− OH+3C17H35COO aOCH −O−C−C H CH −OH2 17 35 2Oتحمض (Oxidation)يوې مادي ته اکسيجن ور کول او له هغ3 'خه د هايدروجن اخ5ستلوعمليي ته تحمض وايي.همدارن/ه کله چ3 د يوه عنصر اتومونه په يوه کيمياوي تعامل ک3 الکترونله لاسه ورک7ي، مثبت چارج ي3 لوړي8ي نو د مثبت چارچ لوړيدلو عملي3ته تحمض يا اکسيديشن وايي؛ لکه: لاندې تعامل ک3 چ3 CuO په ک3د اکسيدانت وظيفه په غاړه لري، د اکسيديشن تعامل ترسره کي8ئ:CuO3 2 3 2CH −CH −OH ⎯⎯⎯→CH −C − H + H O + Cuسون (Combustion)هغه کيمياوي تعامل چ3 د چ"ک اکسيديشن عملي3 په واسطه تر سرهشي، تودوخه او ر1ا توليد ک7ي، د سون (احتراق) په نامه سره ياد84ي. ډيرعضوي مرکبونه د سو$يدو په واسطه په کاربن داى اکسايد، اوبو او تودوخ3بدل85ي. لکه: ميتان چ3 په شين بخونه لمب3 سو$ي:تودوخهO OCH −C−O − CH + H O ⎯⎯→CH −C − OH + CH −OH3 3 2 3 3تودوخه⎯→ميتانول + اسيتيک اسيد اوبه + ميتايل اسيتتپه پورتني تعامل ک3 مس ارجاع شوي دي او عنصري مس من# ته راغليدي، د کاربن اتومونه د الکول مرکب په ماليکول ک3 اکسيدى او په پايله ک3اسيت الديهايد لاسته راغلي دي.CH4+ 2O2 ⎯⎯→ CO2 + 2H2O+CH3−CH2− OH + 3O2⎯⎯→ 2CO2+ 3H2O+70
ک7نهد سون آزمي+تد اړتيا وړ لوازم او مواد: تولوين، ايتانول، هگزان، د پنب3 پلته او اورلگ5د.ک7نلار: يوه پلته په تالوين، بله پلته په ايتانول او بله پلته په هگزان باندې غوړه ک7ئ، بيا هرې يوې ته ي3 اور ولگوئ، د لمبورن, ډول ي3 په خپلو کتابچو ک3 وليکئ.ارجاع (Reduction)ارجاع د تحمض سرچپه عمليه ده، يعن3 پر يو عضوي مرکب باندې دهايدروجن د اتومونو نصبول يا له عضوي مرکب 'خه د اکسيجن اخ5ستلوعملي3 ته ارجاع وايي؛ يا په بل عبارت، د عنصرونو داتومونو د منفي چارجلوړيدلو ته په يو کيمياوى تعامل ک3 ارجاع ويل کي8ى.د بيل/3 په تو-ه: پروپين چ3 دوه -ون3 اړيکه لري، د يو ماليکول هايدروجنپه نصب کيدو سره دوه -ون3 اړيکه په يو -ون3 اړيک3 بدل85ي او مشبوعهايدروکاربن جوړوي:N3− CH = CH2+ H2⎯⎯→CH3− CH2− CH3دا ډول تعامل د هايدروجنيشن په نامه هم ياد84ي.CHک7نهلاندې معادل3 بشپ7ې ک7ئ:i3− = −3+ 2⎯⎯→a)CH CH CH CH HOi3− −3+ 2⎯⎯→i3 2b)CH C CH Hc)CH −C≡C− H+ H ⎯⎯→71
د انشقاق عمليه (Cracking)د غ"و ماليکولونو !و!ه کول او د وړو ماليکولونو لاس ته راوړل د تودوخ3 اوکتلست په تودوخي واسطه د انشقاق عملي3 په نامه ياد84ي. په ١٩١٣م کال ک3کيميا پوهانو د انشقاق عملي3 په واسطه د لوړې تودوخ3 او کتلست په شتون دالکانونو غ ماليکولونه مات ک7ل، او د کوچنيو مرکبونو په ماليکولونو (د پترولود ماليکولونو) ي3 بدل ک7ل د انشقاق له عملي3 'خه د تيلو په 請 نعت ک3 کارC 16 H 34 مرکب چ3 غ ماليکول لري، داخيستل کي8ئ؛ د بيل/3 په تو-ه:C 8 په ماليکولونو !و!ه کي8ئ:H 18C 8 اوH 16انشقاق د عملي3 په واسطه د700 oC H ⎯⎯⎯⎯→ C C H + C H16 34 8 16 8 1872اوكتان + اوكتين هگزاديكان⎯→زياتي معلوماتپه 請 نعت ک3 کولاي شو، کوچني ماليکولونه چ3 د کاربن د اتومو شم5ري3 له ١ 'خه تر ١٤ يااضافه وي له غ"و ماليکولونو 'خه د انشقاق د عملي3 په واسطه لاس ته راوړ. هغه ماليکولونهچ3 د کاربن د اتومونو شم5ري3 له ٥ 'خه تر ١٢ پورې وي په پترولو ک3 د استفادي لپاره کارولک85ي. د تصفي3 په دست/اه ک3 يو شم5ر ماليکولونه چ3 د کاربن د اتومو شم5ري3 له ١ 'خه تر ٤پورې وي د انشقاق په عمليه ک3 تشکيل85ي، چ3 ب3 له $ن6 'خه سو$ي، په دې ډول د انشقاقد عملي3 تودوخه پوره کوي.SiO ٢ د کتلست په تو-ه استعمال85ي، تاس3 پوه85ئ چ3Al 2 اوO 3د انشقاق په عمليه ک3کتلست د کيمياوي تعامل سرعت (دلته د انشقاق عمليه) زياتوي خو پخپله نه مصرف ک85ي. دکتلستي انشقاق عمليه د انرژي د مصرف له مخ3 د کارولو *ه $اى لري؛ $که چ3 د انشقاقعمليه د 700 o C د تودوخ3 پر $اى په 500 o C تودوخه ک3 سرته رس85ي.پوليمرايزيشن (Polymerization)هغه عمليه چ3 د يو !اکلي فشار، تودوخ3 او کتل5ست په شتون ک3 د عضوي مرکب د'و ماليکولونو يو $اى کيدوته چ3 په پايله ک3 ي3 يو نوي مغلق ماليکول لاس ته را$يداس3 چ3 له لوم7نيو موادو 'خه خواص ي3 توپير ولري، د پوليمرايزيشن عملي په نامهيادي8ي ، د ايتلين د ماليکولونو دپوليمرايزيشن 'خه پولي ايتلين حا 請 ل کي8ې:nCH2= CH2⎯→( CH − CHEthene Polyethelene2 2)n
پلاستيکي لو*ي د ايتلين د پوليمير 'خه جوړې شوې دي.(٢-٤) شکل پلاستيکي بوتلونهزياتي معلوماتپولي وينايل كلورايد :(PVC) يو مصنوعي پولمير دي چ3 د وينايل کلورايد (کلوروايتين)د 'و ماليکولونو له پوليمرازيشن 'خه حا 請 ل85ي. په لوم7ى سر ک3 وينايل کلورايد د ايتلين اوکلورين له تعامل 'خه لاس ته راوړي، بيا له وينايل کلورايد له پوليمرازيشن ک5دو 'خه پوليوينايل کلورايد (PVC) حا 請 ل85ي:ClCH2= CH2⎯⎯→+ CH2− CH2⎯⎯⎯→CH−HC2Cl ClnCHC l2=2= CH ⎯→( CH2− CHCl )nCHClدا پولمير په ور$يني ژوند ک3 د مختلفو مقصدونو لپاره لکه د کو!و فرش، د اور*ت جام3،پلاستيکي پايپونه، مصنوعي 'رمن3 په جوړولو ک3 په کار وړل کي8ئ.(٣-٤) شکل د PVC $ني توليدات73
د 'لورم 'پرکي لن6يزهغه تعاملونه چ3 د يو مرکب د ماليکول يو يا 'و اتومه د نورو اتومونو په واسطه عوض شي، دتعويضي تعاملونو په نامه ياد84ي.هغه تعاملونه چ3 د دوو يا 'و موادو ماليکولونه يا د عنصرونو اتومونه سره يو $اي شي، د جمعيتعاملونو په نامه ياد84ي.الکانونه مشبوع هايدروکاربنونه دي چ3 تعويضي تعاملونه سرته رسوي.غيرمشبوع هايدروکاربنونه (الکينونه او الکاينونه) جمعي تعاملات ترسره کوي.د موادو تعامل له اکسيجن سره يا په يوه تعامل ک3 د الکترون له لاسه ورکولو عملي3 ته اکسيديشن وايي.پر يوه عضوي مرکب باندې د اوبو د ماليکولو ن+لول د هايدريشن په نامه ياد84ي.هغه تعامل چ3 د يو مرکب 'و ماليکولونه تر خا 請 و شرايطو لاندې تعامل وک7ي او په پايله ک3 يونوى مرکب جوړک7ي، د پوليمرايزيشن عملي3 په نامه ياد84ي.هغه عمليه چ3 د تودوخي، فشار او کتلست په واسطه غ ماليکولونه د عضوي مرکباتو په کوچنيوماليکولو بدل85ي، د انشقاق په نامه ياد84ي.74
د 'لورم 'پرکي پو*تن3لاندې هره پو*تنه 'لور $وابه لري چ3 يو ي3 سم دى تاس3 سم $واب په ن+هک7ئ.1- که چ5رې يوه عضوي ماده وسو$ي، لاندې کوم مرکبونه ترې لاس ته را$ي.؟الف) اوبه ب) :کاربن داي اکسايد ج) اوبه او کارب0 ډاي اکسايد د)هي# يو2- د دې هايدريشن تعامل د ... تعامل معکوس دي.الف)سو$يدلي ب) تعويضي تعامل ج) هايدروليز د)هايدريشن3- دميتان او د کلورين 'لور ماليکولونو د تعامل په پايله ک3 کم لاندې مرکب لاس ته را$ي؟ (د ر1ا پهشتون ک3)CH 3Cl د) CH 2Cl 2CCl 4 ج)CHCl 3 ب)الف)لاندې جمل3 په $ير سره ولولئ په خپلو کتابچو ک3 ي3 سم3 جمل3 د (س) پهتوري او ناسم3 د (نا) په توري په لينديو ک3 په ن+ه ک7ي.4- الکانونه جمعي تعاملونه تر سره کوي ) (5- د بنزينو سو$يدو 'خه کاربن داي اکسايد، اوبه اوانرژى حا 請 لي8ي. ) (6- 請 ابون د عضوي تيزابو کلسيمي مال/ه ده. ) (7- د هايدروکابنونو د اکسيديشن په پايله ک3 د هغوى اکسيجني مشتقات تشکيل85ي. ) (8- که چ5رې استلين هايدروجنيشن شي، ايتلين حا 請 ل85ي. ) (لاندې معادل3 بشپ7ه ک7ئ.CH2= CH2+ H2O⎯→CH3COOH+ −OH⎯⎯→C 6H 5COOH + aOH ⎯⎯→CH 4+ Cl2⎯→CH ≡ CH + H2⎯⎯⎯⎯→iC H ⎯⎯→2 2+ O 2CH −CH − CH= CH + H ⎯⎯→3 2 2 2H2 O43 2 2 2 2CH −CH −CH − CH= CH + H O⎯⎯⎯⎯→Pt-9-10-11-12-13-14-15-1675