The Charioteer of Delphi in the clutches of the Second World War
The Charioteer of Delphi is one of the best preserved and most important bronze statues of ancient Greece. Since its discovery in 1896, it has been one of the main attractions of the Greek oracle sanctuary of Delphi. As a symbol of Greece's eventful history, it is a frequently recurring motif in literature, film and the visual arts. During the Second World War, the Charioteer of Delphi went through various phases, which will be illuminated by means of selected documents in my text. In 1940, the outbreak of the Second World War and the escalating conflict with the Italian government led to a stop of excavations and protective measures being ordered in all museums throughout Greece. Like most outstanding works of art, the Charioteer was to be hidden in a bomb-proof location. When the German Wehrmacht invaded Greece in April 1941, it was located in a cave not far from the ancient district of Delphi. In 1941, Greece was divided into three occupation zones. Accordingly, Bulgaria ruled the northeast of Greece. Italy was responsible for central Greece, the Ionian Islands and the Peloponnese. Athens and Thessaloniki, several Aegean islands and over half of Crete were in German hands. Delphi belonged to the Italian occupation zone from 1941 to 1943. Nevertheless, the German “Kunstschutz” (department of art protection) under the leadership of the archaeologist Wilhelm Kraiker instructed that the charioteer be removed from its hiding place in 1942 and transported to Athens with the support of the Wehrmacht. This led to some uproar among the Greek population, as contemporary press releases indicate. In the National Museum of Athens, the charioteer was to be cleaned and restored at the expense of the Greek state while it was still under occupation. However, the occupation period (until 1944) and the Greek Civil War (until 1949) meant that the bronze statue had to remain in Athens for over 9 years. Only in 1951, after the restoration was completed, it could be brought back to Delphi, where since then it has been a point of attraction for researchers and tourists from all over the world.
The Charioteer of Delphi is one of the best preserved and most important bronze statues of ancient Greece. Since its discovery in 1896, it has been one of the main attractions of the Greek oracle sanctuary of Delphi. As a symbol of Greece's eventful history, it is a frequently recurring motif in literature, film and the visual arts.
During the Second World War, the Charioteer of Delphi went through various phases, which will be illuminated by means of selected documents in my text. In 1940, the outbreak of the Second World War and the escalating conflict with the Italian government led to a stop of excavations and protective measures being ordered in all museums throughout Greece. Like most outstanding works of art, the Charioteer was to be hidden in a bomb-proof location. When the German Wehrmacht invaded Greece in April 1941, it was located in a cave not far from the ancient district of Delphi.
In 1941, Greece was divided into three occupation zones. Accordingly, Bulgaria ruled the northeast of Greece. Italy was responsible for central Greece, the Ionian Islands and the Peloponnese. Athens and Thessaloniki, several Aegean islands and over half of Crete were in German hands.
Delphi belonged to the Italian occupation zone from 1941 to 1943. Nevertheless, the German “Kunstschutz” (department of art protection) under the leadership of the archaeologist Wilhelm Kraiker instructed that the charioteer be removed from its hiding place in 1942 and transported to Athens with the support of the Wehrmacht. This led to some uproar among the Greek population, as contemporary press releases indicate. In the National Museum of Athens, the charioteer was to be cleaned and restored at the expense of the Greek state while it was still under occupation. However, the occupation period (until 1944) and the Greek Civil War (until 1949) meant that the bronze statue had to remain in Athens for over 9 years. Only in 1951, after the restoration was completed, it could be brought back to Delphi, where since then it has been a point of attraction for researchers and tourists from all over the world.
Sie wollen auch ein ePaper? Erhöhen Sie die Reichweite Ihrer Titel.
YUMPU macht aus Druck-PDFs automatisch weboptimierte ePaper, die Google liebt.
«Η ΑΡΠΑΓΗ ΕΝΟΣ
ΑΡΙΣΤΟΥΡΓΗΜΑΤΟΣ»
Ο Ηνίοχος των Δελφών στα δίχτυα
του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου
Αλεξάνδρα Κάνκελαϊτ | Αθήνα – Βερολίνο | 2021
«Η ΑΡΠΑΓΗ ΕΝΟΣ
ΑΡΙΣΤΟΥΡΓΗΜΑΤΟΣ»
Ο Ηνίοχος
των Δελφών
στα δίχτυα του
Δευτέρου
Παγκοσμίου
Πολέμου
Αλεξάνδρα Κάνκελαϊτ
Αθήνα – Βερολίνο | 2021
© Αλεξάνδρα Κάνκελαϊτ
Αθήνα – Βερολίνο, 2021
Σελιδοποίηση: Piktogram Polska
ISBN: 978-83-64707-35-3
Με την υποστήριξη του fanarioton27.org
2
Ο Ηνίοχος των Δελφών στα δίχτυα
του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου*
Ο Ηνίοχος των Δελφών είναι ένα από τα
καλύτερα σωζόμενα και σημαντικότερα
χάλκινα αγάλματα της ελληνικής αρχαιότητας
1 . Από την εποχή της εύρεσής του,
το έτος 1896, ανήκει στα κύρια αξιοθέατα
του αρχαιολογικού μουσείου των Δελφών 2 .
Ως σύμβολο του αρχαίου υψηλού πολιτισμού
και της γεμάτης αλλαγές ιστορίας
της Ελλάδας αποτελεί μέχρι σήμερα ένα
συχνά επανερχόμενο θέμα της σύγχρονης
εικονιστικής και επιτελεστικής τέχνης 3 .
«Το Αλβανικό Μέτωπο», ιταλικά: «La
Campagna italiana di Grecia») ξέσπασε τελικά
στις 28.10.1940 και τελείωσε στις 23.04.1941
με την επακόλουθη παράδοση της Ελλάδας.
Κατά τη διάρκεια του Δευτέρου Παγκοσμίου
Πολέμου ο Ηνίοχος των Δελφών βρέθηκε
εκτεθειμένος σε μεγάλους κινδύνους.
Το έργο τέχνης εβίωσε πολλές, άκρως κρίσιμες
φάσεις, οι οποίες χάρη στη μελέτη των
γερμανικών και ελληνικών αρχείων μπορούν
πλέον να ανασυσταθούν ακριβέστερα 4 . Πρωταγωνιστές
της έρευνας που ακολουθεί είναι
τα μέλη της ελληνικής Αρχαιολογικής Υπηρεσίας
και οι εκπρόσωποι της «Kunstschutz»,
της στρατιωτικής υπηρεσίας προστασίας
της τέχνης της γερμανικής Wehrmacht
(Βέρμαχτ), στην Ελλάδα. Σημειώσεις και
υπηρεσιακές επιστολές δίνουν πληροφορίες
για τη χρονολογική πορεία των γεγονότων και
σκιαγραφούν μια εικόνα για τα κίνητρα και
τη στάση των διαφόρων πρωταγωνιστών.
ο δεyτερος παγκoςμιος
πoλεμος ςτην ελλaδα
Το ξέσπασμα του Δευτέρου Παγκοσμίου
Πολέμου και η κλιμακούμενη διαμάχη με την
ιταλική κυβέρνηση, η οποία είχε αναδυθεί
ήδη από το 1939, οδήγησαν τον Ιούνιο του
1940 στο να επιβληθεί άρση των ανασκαφών
σε ολόκληρη την Ελλάδα 5 . Ο ελληνο-ιταλικός
πόλεμος («Ο Πόλεμος του ‘40» ή
Εικ. 1: Ο Ηνίοχος των Δελφών, λήψη του Walter Hege
(πιθανώς δεκαετία του 1920)
3
Εικ. 2: Χάρτης της
Ελλάδας με σημειωμένα
τα μουσεία στα οποία
ελήφθησαν μέτρα
ασφαλείας
100 km
Ήδη από τον Οκτώβριο του 1940, η
ελληνική κυβέρνηση είχε συνειδητοποιήσει
ότι ο πόλεμος με την Ιταλία θα οδηγούσε
νομοτελειακά σε μια διαμάχη με τη Γερμανία
6 . Αμέσως μετά το περίφημο «ΟΧΙ» του
Μεταξά τέθηκαν σε εφαρμογή για αυτό το
λόγο εκτεταμένες ενέργειες προφύλαξης και
σε τουλάχιστον 18 μουσεία ελήφθησαν μέτρα
για την ασφάλεια των αρχαίων ενάντια στους
βομβαρδισμούς και στις λαφυραγωγίες 7 .
Σε κάποιες περιπτώσεις τα μέτρα
ασφαλείας έχουν τεκμηριωθεί καλά μέσω
πρωτοκόλλων απόκρυψης και φωτογραφιών.
Ιδιαίτερα στο κέντρο της Αθήνας τέθηκαν
όλοι οι μοχλοί σε κίνηση, ώστε να εξασφα-
Εικ. 3: Μέτρα
ασφαλείας στο Εθνικό
Αρχαιολογικό Μουσείο
Αθηνών μετά τις
30 Οκτωβρίου 1940
4
λισθεί το περιεχόμενο των μουσείων. Το
επίκεντρο των ενεργειών αυτών ήταν το
Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, το Μουσείο
Ακροπόλεως, το Νομισματικό Μουσείο,
το Βυζαντινό Μουσείο και το Μουσείο του
Κεραμεικού 8 . Ενέργειες απόκρυψης έγιναν
επίσης στα αρχαιολογικά μουσεία στον
Πειραιά, στη Χαλκίδα, στους Δελφούς, στην
Κεφαλονιά, στην Κέρκυρα, στην Κόρινθο,
στην Ολυμπία, στο Ρέθυμνο, στη Σπάρτη,
στην Τεγέα, στη Θήβα, στη Θεσσαλονίκη
και στο Βόλο 9 . Για τα μέτρα προφύλαξης
που ελήφθησαν στα υπόλοιπα μουσεία της
Ελλάδας, για παράδειγμα στα Χανιά, στην
Ελευσίνα, στο Ηράκλειο 10 , στην Πάτρα ή
τη Σάμο, λείπουν μέχρι στιγμής σχετικές
πληροφορίες 11 . Σε αρκετές περιπτώσεις,
κυρίως στα νησιά του Αιγαίου, έλαβε,
πιθανώς, χώρα, μια μάλλον προσωρινή
περίφραξη των μουσείων. Τούτο πρέπει
ακόμα να διερευνηθεί κατά περίπτωση 12 .
Σε όλες τις ενέργειες, ωστόσο, στο επίκεντρο
βρισκόταν η ασφαλής φύλαξη των
αρχαίων έργων τέχνης 13 . Στις αίθουσες έκθε-
Εικ. 4: Μέτρα ασφαλείας στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο Αθηνών μετά τις
30 Οκτωβρίου 1940
σης του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου
οι άνθρωποι του μουσείου έσκαψαν βαθιά
ορύγματα, εντός των οποίων τοποθετήθηκαν
– σε ευθεία γραμμή – τα μαρμάρινα γλυπτά
και ακολούθως καλύφθηκαν με άμμο 14 .
Προθήκες και αίθουσες έκθεσης
εκκενώθηκαν εντελώς 15 .
Ευαίσθητα αντικείμενα από πηλό
ή χαλκό συσκευάστηκαν υδατοστεγώς
και στη συνέχεια κρύφτηκαν 16 .
Εικ. 5: Άποψη από
το εσωτερικό του
Εθνικού Αρχαιολογικού
Μουσείου Αθηνών
μετά το ξέσπασμα του
ελληνο-ιταλικού πολέμου
5
Εικ. 6-7: Μέτρα ασφαλείας στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο της Αθήνας μετά τις 30 Οκτωβρίου 1940: γεωμετρικά
αγγεία σε ξύλινα κιβώτια και ο Ποσειδώνας του Αρτεμισίου τυλιγμένος με πισσόχαρτο για υδατοστεγή προστασία
Οι συλλογές νομισμάτων ασφαλίστηκαν
σε θησαυροφυλάκια τραπεζών. Επιπλέον,
ψηλοί προστατευτικοί τοίχοι από αμμόσακκους
προστάτευαν τα μουσεία, καθώς και
άλλα ιστορικά κτήρια από τις αναμενόμενες
βομβιστικές επιθέσεις 17 . Η μεγάλη χρονική
πίεση και ο φόβος της επερχόμενης καταστροφής
αύξησαν την εφευρετικότητα. Έτσι,
σε κάποιες θέσεις, ως κρυψώνες για τα αρχαία
έργα τέχνης χρησιμοποιήθηκαν επίσης
πηγάδια, τάφοι, σπηλιές ή σχισμές βράχων 18 .
6
μετa το ξeςπαςμα του πολeμου:
πρωτα μeτρα αςφαλεiας για τον
ηνιοχο των δελφων
Ένα έγγραφο στο Ιστορικό Αρχείο Αρχαιοτήτων
και Αναστηλώσεων του ελληνικού
Υπουργείου Πολιτισμού μας πληροφορεί
για τα μέτρα ασφαλείας, τα οποία ελήφθησαν
σχετικά με τον Ηνίοχο των Δελφών.
Προέρχεται από τον συνεργάτη του
Μουσείου Αλέξανδρο Ε. Κοντολέοντα 19
και απευθύνεται στο ελληνικό «Υπουργείο
Θρησκευμάτων και Εθνικής Παιδείας».
«ΒΑΣΙΛΕΙΟΝ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ
Γ.΄ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΗ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑ
ΜΟΥΣΕΙΟΝ ΔΕΛΦΩΝ
Διεύθυνσις Αρχαιολογίας
Εν Δελφοίς τηι 7η Νοεμβρίου 1940
Υπουργείον Θρησκευμάτων και
Εθνικής Παιδείας, Αθήναι
Λαμβάνω την τιμήν να αναφέρω υμίν, ότι
ο Φραγκίσκος Δ. Παμφίλου εργοδηγός
υπουργ. Παιδείας μετέφερε τον Ηνίοχον
μετά μεγάλης επιμελείας και προσοχής
εις το επιγραφικόν Μουσείον. –
Κατόπιν το περίφημον και μοναδικόν
χάλκινον άγαλμα ετοποθετήθη καλώς και
ασφαλώς εις την δυτικήν γωνίαν τούτου και
προς πληρεστέραν διαφύλαξιν και ασφάλειαν
του αριστουργήματος τούτου ετέθησαν
έμπροσθεν τούτου πολλαί γύψιναι πλάκες
αίτινες εκάλυψαν τούτο καθ΄ ολοκληρίαν.
Η άνω εργασία ήτο πάρα πολύ λεπτή
και επίπονος εν τούτοις εγένετο μετά
μεγάλης προσοχής και δεν επήλθεν
ουδεμία ζημιά και βλάβη επί του μοναδικού
τούτου αριστουργήματος.
Ευπειθέστατος
ο Επιμελητής των εν Δελφοίς Αρχαιοτήτων
Α. Ε. Κοντολέων» 20 .
Εικ. 8: Επιστολή του Αλέξανδρου Ε. Κοντολέοντα στις 7 Νοεμβρίου 1940
Το έγγραφο αυτό δείχνει ότι και στους
Δελφούς ήδη κατά τη διάρκεια της πρώτης
εβδομάδας του πολέμου είχαν ξεκινήσει
τα μέτρα προστασίας. Τίθεται, ωστόσο, το
όχι ασήμαντο ερώτημα, ποιό «επιγραφικόν
Μουσείο» θα έπρεπε να νοηθεί εδώ. Σε
ολόκληρη την Ελλάδα υπάρχει, ως γνωστόν,
μόνο ένα Επιγραφικό Μουσείο και αυτό
βρίσκεται στην Αθήνα 21 . Θα μπορούσε ο
Ηνίοχος να είχε όντως μεταφερθεί στο
Επιγραφικό Μουσείο τον Νοέμβριο του
1940; Αυτή θα ήταν μια μοναδική ενέργεια
και δεδομένου του μεγέθους και του εύθραυ-
7
στου χαρακτήρα του Ηνιόχου ίσως και πολύ
επικίνδυνη. Ευτυχώς, ο Βασίλειος Πετράκος,
ο Γενικός Γραμματέας της εν Αθήναις
Αρχαιολογικής Εταιρείας, μπόρεσε να ρίξει
φως στο σκοτάδι και να ξεκαθαρίσει την
κατάσταση: Ο Ηνίοχος τοποθετήθηκε από
τον Αλέξανδρο Κοντολέοντα σε μια αποθήκη,
η οποία από παλιά είχε χαρακτηριστεί στους
Δελφούς ως το «επιγραφικόν Μουσείο» 22 .
επαγγελματικοποiηςη των
προςτατευτικων μeτρων για τον
ηνiοχο των δελφων
Εικ. 9-10: προτομή του Ηνιόχου των Δελφών και άποψη της σπηλιάς
Λίγες μόνο μέρες μετά τη φύλαξη του
Ηνιόχου στην αποθήκη του Μουσείου κάτω
από την αίθουσα της Σφίγγας των Ναξίων
έπρεπε να αναθεωρηθούν όλα τα μέχρι τότε
μέτρα. Στις 11.11.1940 τα μέλη της ελληνικής
Αρχαιολογικής Υπηρεσίας έλαβαν μια εγκύκλιο
από το Υπουργείο Θρησκευμάτων και
Εθνικής Παιδείας, στην οποία καθορίζονταν
με σαφήνεια οι κατευθυντήριες γραμμές για
την εξασφάλιση των χάλκινων αγαλμάτων και
άλλων ευαίσθητων αντικειμένων 23 . Σύμφωνα
με αυτές, τα χάλκινα έπρεπε να τυλιχτούν
σε λαδόχαρτο ή κερόχαρτο ή πισσόχαρτο και
στη συνέχεια να γίνει η απόκρυψή τους σε
ξύλινα κιβώτια αδιάβροχα και υδατοστεγή.
Ως συνέπεια ο Ηνίοχος αποσυναρμολογήθηκε
24 , τα τμήματά του μοιράστηκαν
σε δύο κιβώτια και τοποθετήθηκαν σε μια
σπηλιά στην ιερή περιοχή των Δελφών 25 .
Τα προστατευτικά μέτρα στην Ελλάδα
εφαρμόστηκαν τον χειμώνα του 1940/41
με γοργούς ρυθμούς, δεν είχαν όμως οριστικώς
τελειώσει μέχρι την είσοδο της
Wehrmacht την άνοιξη του 1941 26 .
η κατaςταςη ςτην ελλaδα μετa
τον απρiλιο του 1941
Κατά τη διάρκεια της Κατοχής (23.04.1941
έως 12.10.1944) η Ελλάδα χωρίστηκε από
8
τις δυνάμεις του Άξονα σε τρεις ζώνες: στα
γερμανικά χέρια βρέθηκαν οι δύο μεγάλες
πόλεις, Αθήνα και Θεσσαλονίκη, αρκετά
νησιά του Αιγαίου και πάνω από το ήμισυ
της Κρήτης. Η Βουλγαρία κατείχε τη βορειοανατολική
Ελλάδα, την ανατολική Μακεδονία
και τη βόρεια Θράκη. Η Ιταλία ήταν
μέχρι τον Σεπτέμβριο του 1943 υπεύθυνη
για την κεντρική Ελλάδα, την Πελοπόννησο,
τα Ιόνια νησιά και μεγάλα τμήματα του
Αιγαίου 27 . Οι Δελφοί βρέθηκαν, συνεπώς,
στην ιταλική ζώνη κατοχής. Όσον αφορά τη
συνολική έκταση της επικράτειας, η Ιταλία
εξουσίαζε μεν το μεγαλύτερο τμήμα της
Ελλάδας, ωστόσο ένιωθε κανείς φανερά την
επιρροή και την ηγετική θέση της γερμανικής
Wehrmacht σε ολόκληρη τη χώρα 28 .
Έτσι οι Δελφοί κατά τη διάρκεια της Κατοχής
ήταν ένας αγαπημένος εκδρομικός στόχος
των Γερμανών στρατιωτών, κάτι που τεκμηριώνεται
καλά τόσο από ιδιωτικές φωτογραφικές
λήψεις 29 όσο και από τα λεγόμενα
ενημερωτικά φυλλάδια («Merkblätter») 30
της «Kunstschutz» στην Ελλάδα 31 .
Κατά τη διάρκεια της Κατοχής στο πεδίο
της αρχαιολογίας δραστηριοποιούνταν πολλοί
φορείς (εικ. 11). Δομές και πεδία δράσης
άρχισαν σε αυτή τη χρονική φάση να γίνονται
ολοένα και περισσότερο ακατάληπτα, έτσι
ώστε οι πραγματικοί υπεύθυνοι λήψεως
αποφάσεων να είναι σήμερα συχνά δύσκολο
να ονοματιστούν. Την αρμοδιότητα συντονισμού
όλων των διαδικασιών είχε σε μεγάλο
βαθμό το Γερμανικό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο
(DAI). Έτσι υπήρξε μια συνεχής συνεργασία
με την «Kunstschutz» 32 , με το Tμήμα Πολιτισμού
του Υπουργείου Εξωτερικών και με
μια σειρά από ανεξάρτητους αρχαιολόγους
που είχαν σταλεί από το Βερολίνο. Απεναντίας,
το «Ειδικό Επιτελείο Προϊστορία»
(Sonderstab Vorgeschichte) του «Γενικού
Επιτελείου Reichsleiter Rosenberg»
(Einsatzstab Reichsleiter Rosenberg:
ERR) 33 με τον διευθυντή του Hans Reinerth
θεωρήθηκε από το DAI απειλή και σοβαρός
ανταγωνιστής. Επιπροσθέτως, παράνομες
ανασκαφές και τμηματικές συλήσεις από μεμονωμένους
εκπροσώπους της Wehrmacht
8. Ανεξάρτητοι
αρχαιολόγοι
1. Γερμανικό
Αρχαιολογικό Ινστιτούτο
Αθηνών (DAI Athen)
2. Υπουργείο
Εξωτερικών – Τμήμα
Πολιτισμού
7. Υπηρεσία για την
Προστασία των Έργων
Τέχνης της Βέρμαχτ
Αρχαιολογικές
δραστηριότητες
στην Ελλάδα
3. Υπάλληλοι της
«Ανασκαφής
του Φύρερ»
6. Μεμονωμένοι
υπάλληλοι
της Βέρμαχτ
5. Κλιμάκιο Ειδικού
Αποσπάσματος
Ρόζενμπεργκ
4. Κληρονομιά
των Προγόνων
Εικ. 11: Γερμανοί αρχαιολόγοι στην Ελλάδα κατά τη διάρκεια της Κατοχής
9
Εικ.. 12-14: Hans von Schoenebeck (1904-1944), Wilhelm Kraiker (1899-1987), Roland Hampe (1908-1981)
έθεσαν σοβαρά σε κίνδυνο τη φήμη της
γερμανικής αρχαιολογίας στην Ελλάδα 34 .
Το Γερμανικό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο
Αθηνών και η «Kunstschutz» συνεργάστηκαν
στενά μέχρι τον Σεπτέμβριο του 1944 35 .
Οι εκπρόσωποι της «Kunstschutz» ελάμβαναν
οδηγίες εν μέρει κατευθείαν από τα
κεντρικά του DAI, από το Βερολίνο. Συνεργάτες
του DAI Αθηνών βοήθησαν από την
άλλη μεριά την «Kunstschutz» στη συγγραφή
των φυλλαδίων και άλλων εκλαϊκευτικών
επιστημονικών κειμένων 36 , σε διαλέξεις
και ξεναγήσεις για μέλη της Wehrmacht 37 ,
καθώς και στη φροντίδα των επισκεπτών στη
βιβλιοθήκη του DAI Αθηνών 38 . Οι συνεργάτες
της «Kunstschutz» διέμεναν κατά τη
διάρκεια του πολέμου για αρκετούς μήνες
στους ξενώνες του DAI της Αθήνας 39 .
για λογαριασμό του DAI στην Αθήνα 42 .
Έλαβαν επίσης υποστήριξη από τον πρώην
συνάδελφό τους Roland Hampe 43 , ο οποίος
χωρίς να είναι μέλος της «Kunstschutz» 44 ,
μπόρεσε να της προσφέρει υποστήριξη
ως «αστυφύλακας» [Wachtmeister] και
«ειδικός ηγέτης Ζ» [Sonderführer Z] της
Wehrmacht, κυρίως στο νησί της Κρήτης 45 .
κριτικh ςτα μeτρα αςφαλεiας
της ελληνικhς υπηρεςiας
αρχαιοτhτων
Παρόλη την αρχικά πολύ θετική εκτίμηση
των μέτρων ασφαλείας στα ελληνικά
μουσεία 46 , ήδη τον Ιούλιο του
1941 ο Hans von Schoenebeck άσκησε
θεμελιώδη κριτική σε αυτά:
«Από τον Οκτώβριο του 1941 τα καθήκοντα
της Kunstschutz σχεδιάζονταν από
δύο στρατιωτικούς διοικητικούς υπαλλήλους
της Ανώτερης Διοίκησης, που ήταν
γνώστες της χώρας και αρχαιολόγοι στο
επάγγελμα». Αυτή την πληροφορία έδωσε
ο Wilhelm Kraiker στην τελική του αναφορά
από το 1945 40 . Ωστόσο, ο έτερος εντεταλμένος
της «Kunstschutz», ο Hans von
Schoenebeck, διέμενε στην Ελλάδα ήδη
από τον Μάιο του 1941 41 . Και οι δύο είχαν
εργαστεί πριν τον πόλεμο αρκετά χρόνια
«Ένα από τα σημαντικότερα καθήκοντα
είναι βεβαίως η διαπίστωση των ζημιών.
Κάμποσες συνέβησαν φυσικά, αλλά δόξα τω
Θεώ πραγματικά σημαντικά αντικείμενα δεν
καταστράφηκαν. Πολύ σοβαρότερες είναι οι
ζημιές από μια ολοκληρωτική απόκρυψη, η
οποία πραγματοποιήθηκε με την ίδια ευσυνειδησία
και εκτενή πληρότητα, όπως ένας
ολοκληρωτικός πόλεμος, τουλάχιστον στη
θεωρία. Ακόμα και τα πιο ασήμαντα επαρχιακά
ρωμαϊκά ανάγλυφα θάφτηκαν μέχρι και
7 μέτρα κάτω από τη γη. Έτσι συνέβη φυσικά
10
και το ατύχημα ότι στο τέλος δεν έφτασαν
τα χρήματα και για παράδειγμα ο θεός της
θάλασσας στο τέλος παραχώθηκε κάτω από
έναν άθλιο σωρό άμμου. [...] Το πώς θα θελήσει
το ελληνικό κράτος να εξομαλύνει κάποτε
τις εν μέρει καταστροφικές ζημιές αυτής της
ολοκληρωτικής απόκρυψης είναι ασαφές.
Από πού πρόκειται να έλθουν τα χρήματα,
που ανέρχονται σε εκατομμύρια μάρκα του
ράιχ, είναι ομιχλώδες. Πιθανώς ο Έλληνας
έχει προεξοφλήσει τη νίκη του και στη χειρότερη
περίπτωση έχει φανταστεί τις ελεημοσύνες
των Αμερικανών και άλλων». 47 Την ίδια
άποψη εκπροσωπούσε επίσης και ο Wilhelm
Kraiker: «Μιας και οι αποκρύψεις λόγω της
διάταξης του τότε ελληνικού Υπουργείου Θρησκευμάτων
έπρεπε να πραγματοποιηθούν σε
πολύ σύντομο χρονικό διάστημα και συχνά εν
μέρει έλειπε το (καταρτισμένο) προσωπικό
που θα λειτουργούσε ως εμπειρογνώμονες,
αυτές έλαβαν χώρα εν μέρει με ακατάλληλο
τρόπο (Κεραμεικός στην Αθήνα, Ολυμπία,
Θεσσαλονίκη), με αποτέλεσμα να προκληθούν
εν μέρει σημαντικές, σε μεμονωμένες
περιπτώσεις, ζημιές που δεν μπορούσαν να
επισκευαστούν. Οι ζημιές αυτές που προκλήθηκαν
από ακατάλληλες αποκρύψεις
είναι πάντως μεγαλύτερες από τις ζημιές
που προήλθαν από πολεμικές ενέργειες». 48
Ο von Schoenebeck στη συνέχεια θα
ασκούσε τεράστια πίεση στην ελληνική
Αρχαιολογική Υπηρεσία – τόσο σε προφορική
όσο και σε γραπτή μορφή. Η πίεση
αυτή επικεντρώθηκε κυρίως στην Αθήνα και
απαίτησε από τους Έλληνες συναδέλφους
του να βγάλουν όλες τις αρχαιότητες από τις
κρύπτες τους και να θέσουν ξανά σε λειτουργία
τα μουσεία 49 . Στη σχετικά πρόσφατη
δημοσίευσή του ο Βασίλειος Πετράκος
τεκμηρίωσε με εντυπωσιακό τρόπο την
ανταλλαγή «μύδρων» μεταξύ των ελληνικών
αρχών και της γερμανικής «Kunstschutz» 50 .
Καθοριστικό ρόλο στα έγγραφα που παραθέτει
51 διαδραματίζουν από γερμανικής
πλευράς κυρίως ο Hans von Schoenebeck
και ο Erich Boehringer 52 . Από ελληνικής
πλευράς για τις διαδικασίες ήταν υπεύθυνοι
ο Υπουργός Θρησκευμάτων και Εθνικής Παιδείας
Κωνσταντίνος Λογοθετόπουλος 53 και
ο διευθυντής αρχαιοτήτων του Υπουργείου
Αντώνιος Κεραμόπουλος 54 . Ακολουθώντας
κανείς την ανάπτυξη του θέματος από τον
Βασίλειο Πετράκο και συμπληρώνοντάς την
με περαιτέρω πηγές, μπορούν να καταγραφούν
τα ακόλουθα αποφασιστικά γεγονότα:
Στις 22.07.1941 ο Υπουργός Οικονομικών
Σωτήρης Γκοτζαμάνης απέρριψε αίτηση του
Λογοθετόπουλου να διατεθούν 1.000.000
δραχμές για την επανεκκίνηση των μουσείων.
Το θεωρούσε ασφαλέστερο αν οι αρχαιότητες
παρέμεναν στις κρύπτες τους 55 .
Στις 05.08.1941 ένας διευθύνων υπάλληλος
της γερμανικής στρατιωτικής διοίκησης
στην Ελλάδα, ο Franz Alfred Medicus,
ζήτησε από την ελληνική Αρχαιολογική
Υπηρεσία να καταρτίσει μια λίστα με όλες
τις κρυμμένες αρχαιότητες. Τα μουσεία
της Αθήνας όφειλαν να καταστούν προσβάσιμα
σε αυτόν και η «Kunstschutz»,
εκπροσωπούμενη από τον Schoenebeck,
θα έπρεπε να ενισχυθεί περισσότερο 56 .
Στις 27.08.1941 ο Medicus έλαβε
απάντηση, στην οποία του έγινε μια χωρίς
περιστροφές περιγραφή της δραματικής
κατάστασης της χώρας. Ο συντάκτης της,
πιθανώς ο Κεραμόπουλος, κατέστησε
σαφές ότι ο ελληνικός πληθυσμός είχε να
παλέψει με τις συνέπειες του πολέμου,
τον λιμό, και άλλα θεμελιώδη προβλήματα
υπαρξιακού χαρακτήρα. Για τη διάσωση των
αρχαίων θησαυρών τέχνης έλειπαν απλά
οι πόροι. Τα αντικείμενα των μουσείων
πάντως δεν κινδύνευαν. Ο ήπιος χειμώνας
και οι ιδανικές κλιματολογικές συνθήκες
της Ελλάδας είχαν συμβάλει, ωστόσο, μέχρι
και σήμερα στο ότι αυτά ήδη από πριν είχαν
επιβιώσει για χιλιετίες κάτω από τη γη 57 .
Η «Kunstschutz» ωστόσο δεν υποχώρησε:
Στις 29.09.1941 ο Λογοθετόπουλος
ανακοίνωσε την επίσκεψη του Schoenebeck
στα σημαντικότερα αθηναϊκά μουσεία .
11
μόνο αργότερα διενεργήθηκαν στην Κρήτη
παράνομες ανασκαφές, στις οποίες συμμετείχαν
συνεργάτες της «Kunstschutz» 60 .
Τα γεγονότα αυτά δεν συνέβαλλαν στην
ενίσχυση της εμπιστοσύνης των Ελλήνων
αρχαιολόγων στη γερμανική «Kunstschutz».
Παρόλα αυτά το 1942 αυξήθηκε επιπροσθέτως
η πίεση στην ελληνική Αρχαιολογική
Υπηρεσία. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον
είχε ο von Schoenebeck για την αποκάλυψη
των αρχαιοτήτων στο Μουσείο της
Θεσσαλονίκης – μια εν μέρει προσωπική
επιθυμία, που όμως έπρεπε να εγκαταλείψει
οριστικά τον Μάρτιο του 1942 61 .
Εικ. 15: Επιστολή
του Κωνσταντίνου
Λογοθετόπουλου στις
29 Σεπτεμβρίου 1941
«29 Σεπτεμβρ. 1941
Προς τους κ.κ. Διευθυντάς του
Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου
και Μουσείου Ακροπόλεως
Κατά τας πρώτας ημέρας του προσεχούς
μηνός Οκτωβρίου πρόκειται να επισκεφθή
υμάς ο κ. von Chönebeck [sic] ίνα συζητήσητε
περί του κρυψώνος των αρχαιοτήτων
τον οποίον θ΄ανοίξητε από κοινού πρός
βεβαίωσιν αν βλάπτωνται αι αρχαιότητες
υπό της υγρασίας ή δι ΄ άλλον λόγον.
Τον Απρίλιο του 1942 ο Λογοθετόπουλος
έλαβε επίσημη επιστολή από τον Στρατιωτικό
Διοικητή Νότιας Ελλάδας με την
πληροφορία, ότι ο ελληνικός λαός θα είχε
την ευθύνη για όλες τις πιθανές βλάβες στα
αρχαία μνημεία τέχνης 62 . Ο Λογοθετόπουλος
απέρριψε και πάλι το αίτημα της αποκάλυψής
τους 63 . Ωστόσο πραγματοποιήθηκαν δειγματοληπτικοί
έλεγχοι από Έλληνες αρχαιολόγους,
με την προσοχή στραμμένη κυρίως
στα ευαίσθητα αντικείμενα από χαλκό 64 .
Τον Ιούλιο του 1942 ο von Schoenebeck
εγκατέλειψε την Ελλάδα 65 . Οι υπηρεσιακές
υποθέσεις του παραρτήματος της
«Kunstschutz» στην Ελλάδα εκτελέστηκαν
στη συνέχεια «μόνο από έναν ανώτερο
υπάλληλο της στρατιωτικής διοίκησης» 66 .
Ο Kraiker, ο οποίος προηγουμένως είχε
συνεργαστεί στενά με τον Schoenebeck,
συνέχισε την πορεία του τελευταίου.
Ο Υπουργός
Κ. Λογοθετόπουλος» 58 .
Στις 9 Νοεμβρίου 1941 κλάπηκε από το
Μουσείο του Κεραμεικού, που είχε αρχίσει
να λειτουργεί εκ νέου, ένας πήλινος πίνακας
της αρχαϊκής περιόδου 59 . Λίγες εβδομάδες
μεταφορa του ηνιoχου
ςτην αθhνα
Στις 31.08.1942 ο Κεραμόπουλος έλαβε
μια επιστολή από τον Λογοθετόπουλο
με την ακόλουθη διατύπωση:
12
«31η Αυγούστου 1942
Προς τον κ. Αντών. Κεραμόπουλον, Διευθυντήν
Αρχαιοτήτων και Ιστορικών Μνημείων
Παρακαλούμεν όπως το ταχύτερον μεταβήτε
εις Δελφούς, ίνα εποπτεύσητε την
εκταφήν του Ηνιόχου, παραλαβήν του και
μεταφοράν εις Αθήνας προς λήψιν των
αναγκαίων μέτρων συντηρήσεώς του.
Ο Υπουργός» 67 .
Τον Σεπτέμβριο του 1942 διεκομίσθησαν
στην Αθήνα τα δύο ξύλινα κιβώτια με τα
τμήματα του Ηνιόχου. Για τη μεταφορά διηγείται
ο Kraiker στην τελική του έκθεση του
1945: «Επειδή ο ομοίως περίφημος χάλκινος
Ηνίοχος των Δελφών έπρεπε να θεωρηθεί
πλέον ως εκτεθειμένος σε κίνδυνο λόγω της
απόκρυψης σε μια υγρή σπηλιά, ορίστηκε
η διακομιδή του στο Εθνικό Μουσείο στην
Αθήνα και αυτή πραγματοποιήθηκε μέσω
της διάθεσης ενός φορτηγού οχήματος.» 68
Η μεταφορά του Ηνιόχου στην
Αθήνα συνοδεύτηκε από διαμαρτυρίες
του εγχώριου πληθυσμού 69 .
Στις 06.09.1942 ο Λογοθετόπουλος
ζήτησε τέσσερις ειδικούς στην Αθήνα, ώστε
να ανοίξουν και να ελέγξουν τα κιβώτια
με τα τμήματα του Ηνιόχου και τα άλλα
χάλκινα αντικείμενα από τους Δελφούς 70 .
Αμέσως μετά θα ακολουθούσε ο καθαρισμός
και η συντήρηση των αντικειμένων.
Στις 21.09.1942 εντέλει οι καθορισμένοι
από το Υπουργείο εμπειρογνώμονες εξέτασαν
το περιεχόμενο των κιβωτίων. Όπως
προκύπτει από το σχετικό πρωτόκολλο, εκπρόσωποι
της στρατιωτικής «Kunstschutz»
δεν ήταν παρόντες. Η κατάσταση των αρχαιοτήτων
τεκμηριώθηκε λεπτομερειακά 71 :
Εικ. 16: Επιστολή του Κωνσταντίνου
Λογοθετόπουλου στις 31 Αυγούστου 1942
13
«Πρωτόκολλον της επιτροπής της συσταθείσης
προς παραλαβήν των δύο κιβωτίων
χαλκών αρχαίων του Μουσείου Δελφών.
Εν Αθήναις σήμερον την 21ην Σεπτεμβρίου
1942 ημέραν Δευτέραν και εν τω
Εθνικώ Αρχαιολογικώ Μουσείω συνήλθεν
η επιτροπή η συσταθείσα διά του υπ΄ αρ.
46338/1564/6.9.42 εγγράφου του Υπουργείου
Θρησκευμάτων και Εθνικής Παιδείας
αποτελουμένη εκ των κ.κ. Α. Σοφιανοπούλου,
καθηγητή του Πολυτεχνείου, ως πρόεδρου,
Χ. Καρούζου, Δ/τού του Εθν. Μουσείου,
Ειρήνης Βαρούχα-Χριστοδουλοπούλου,
εφόρου αρχαιοτήτων και Φ. Σταυροπούλου,
εφόρου αρχαιοτήτων ως μελών και ήνοιξε
τα δύο ξύλινα κιβώτια τα μετακομισθέντα εκ
Δελφών υπό του Δ/τού των Αρχαιοτήτων και
Ιστορικών Μνημείων και περιέχοντα χαλκά
αρχαία του Μουσείου Δελφών, φέροντα
δε τους αριθμούς 1 και 2. Αι σφραγίδες
τούτων ήσαν αλύμαντοι και τα περιβάλλοντα
σύρματα σχεδόν ακέραια. Του υπ΄ αρ.
1 κιβωτίου όμως η βάσις και αι δύο μακραί
πλευραί είχον προσβληθή υπό της υγρασίας.
Το περιεχόμενο των κιβωτιών τούτων
ήλεγξεν επί τη βάσει του πρωτοκόλλου υπ.
αρ. 3 19 Ν/βρίου 1940 της επιτροπής εξασφαλίσεως
των αρχαιοτήτων του Δελφικού
Μουσείου (αποτελουμένης εκ των κ.κ. Α.
Σώχου, Α. Κοντολέοντος, Κ. Κολομβότσου,
Β. Ραφτοπούλου και Ι. Αντωνολουκά) και
εύρε τούτο απολύτως σύμφωνον προς το εν
τω πρωτοκόλλω τούτο αναγραφόμενον, ήτοι:
Εν τω κιβωτίω υπ΄ αριθ. 1
περιείχοντα τα εξής αρχαία
1ον Ο ηνίοχος (χάλκινος) από της
οσφύος μέχρι και των ποδών.
2ον Ο δεξιός βραχίων του ηνιόχου. 72
3ον Τρείς (3) τανίαι χάλκιναι,
τα ηνία του ηνιόχου
4ον Τεμάχιον ουράς αλόγου χάλκινον
(τμήμα της συνθέσεως του ηνιόχου)
5ον Το υπ΄ αριθ. 3618 τεμάχ. της
συνθέσεως του ηνιόχου.
6ον Τεμάχιον τιμονίου της συνθέσεως
του ηνιόχου.
7ον Έτερον τεμάχιον τιμονίου περιεσφυγμένον
διά λωρίδος χαλκίνης.
8ον Αριστερά χειρ χαλκίνη κορασίδος
εκ της συνθέσεως του ηνιόχου, η
χειρ αυτή κρατεί τα άκρα ηνίων. 73
9ον Οκτώ (8) τεμάχια χάλκινα ανήκοντα
εις το συγκρότημα του
άρματος του ηνιόχου.
10ον Δύο (2) δεσμίδες ηνίων χαλκίνων
ανήκουσαι επίσης εις
την σύνθεσιν του ηνιόχου.
Εικ. 17: Απόσπασμα από την τελική έκθεση του
Wilhelm Kraiker στις 13.02.1945
14
Εικ. 18: Πρωτόκολλο σχετικά με το
περιεχόμενο των δύο κιβωτίων από τους
Δελφούς στις 13.02.1945
11ον Τρεις (3) πόδες χάλκινοι ίππου εξ
ων οι δύο (2) είναι από του μέσου
περίπου του μηρού μέχρι και της
οπλής, το δε τρίτον από του μέσου
της κνήμης μέχρι και της οπλής. 74
Εν τω κιβωτίω υπ αριθ. 2 περιείχοντο
τα εξής αρχαία
1ον Η προτομή του ηνιόχου
2ον Αγαλμάτιον Απόλλωνος
(Κούρου) υπ. αριθ. 1663
3ον Τα υπ αριθ. 2527 [;;]
4ον 2846, αμφότερα ταύτα
αγαλμάτια αρχαϊκά
5ον Αγαλμάτιον γρυπός ύψ. 0,22 μ
6ον Αγαλμάτιον γρυπός ύψ. 0,17 τού μ.
7ον Αγαλμάτιον γρυπός ύψ. 0,19 τού μ.
8ον Τό υπ. αριθ. 2885 αγαλμάτιον γρυπός
9ον Υπ. αριθ. 2975 κράνος
10ον Υπ. αριθ. 3200 κράνος
11ον Υπ. αριθ. 1842 κράνος, και
12ον Υπ. αριθ. 2975 κράνος
Σημειούται ότι εκ των ως άνω κρανών τα
δύο είναι ταυτάριθμα ήτοι τα υπ΄ αρ. 2975.»
15
Εικ. 19: Φυλλάδιο της στρατιωτικής «Kunstschutz» στους Δελφούς
[Τα χάλκινα αντικείμενα με αρ. 3-12
δεν έχουν σχέση με τον Ηνίοχο].
Σύμφωνα με το πρωτόκολλο, τον Σεπτέμβριο
του 1942 μεταφέρθηκαν στην Αθήνα
αλώβητα δώδεκα μεμονωμένα τμήματα
της ομάδας του Ηνιόχου. Κατά τη διάρκεια
του πολέμου το άγαλμα δεν μπορούσε ούτε
να συναρμολογηθεί ούτε να εκτεθεί. Οι
αρχαιολόγοι είχαν μπροστά τους μόνο έναν
στόχο καταρχήν: την ασφαλή φύλαξη της
αρχαίας κληρονομιάς της χώρας τους 75 .
αποκατaςταςη και μεταφορa του
ηνιoχου πiςω ςτους δελφοyς
Κατά τη διάρκεια του πολέμου η
«Kunstschutz» επεσήμανε την ύπαρξη
και τη σημασία του Ηνιόχου στα φυλλάδια
για τους Δελφούς 76 , καθώς και σε
ένα δαπανηρά συλληφθέν «αναμνηστικό
έντυπο» [Erinnerungsschrift] 77 .
Οι συνεργάτες της «Kunstschutz», καθώς
και κάποιοι μυημένοι αρχαιολόγοι γνώριζαν
16
πού είχε γίνει η απόκρυψη του Ηνιόχου μετά
το 1942. Διαφορετικά βίωσαν ωστόσο τα
πράγματα ο ελληνικός πληθυσμός και κυρίως
οι κάτοικοι των Δελφών. Αμέσως μετά το
τέλος του πολέμου έγινε για αυτόν το λόγο
δημοσίως γνωστό το ερώτημα αναφορικά
με τον τόπο φύλαξης και την κατάσταση του
χάλκινου αγάλματος. Ελλιπής επικοινωνία
και μεγάλη ανασφάλεια οδήγησαν μετά το
τέλος της περιόδου κατοχής στο να διαδοθούν
στον πληθυσμό πολυάριθμες φήμες.
H κομμουνιστική εφημερίδα «Aπελευθερωτής»
κατέστησε μάλιστα υπεύθυνο για
την απώλεια του αγάλματος τον Διευθυντή
Αρχαιοτήτων Αντώνιο Κεραμόπουλο:
«Πού βρίσκεται ο Ηνίοχος των Δελφών;
Η αρπαγή ενός αριστουργήματος
Όλη η Ελλαδα και ολόκληρoς ο πολιτισμένος
κόσμος μαζί θέλουν να μάθουν:
Πού βρίσκεται το αρχαίο αριστούργημα
της τέχνης, ο περίφημος Ηνίοχος των
Δελφών, που πήρε απ΄ το Μουσείο Δελφών
ο κ. Κεραμόπουλος, με το πρόσχημα
να τον φέρη εδώ να τον καθαρίσει:
Πάνε τώρα δυο και πλέον χρόνια που ο
Ηνίοχος πάρθηκε απ΄ τον τόπο του και
κανένας δεν ξέρει τί έγινε. Η αρπαγή του
έγινε στον καιρό της Ιταλικής κατοχής.» 78
Δεν μας είναι γνωστό το πώς αντιμετωπίστηκαν
αυτές οι φήμες και κατηγορίες.
Το έτος 1945, πάντως, το Εθνικό Αρχαιολογικό
Μουσείο μπόρεσε να ξεκινήσει με την
αποκατάσταση των χάλκινων αγαλμάτων του.
Αρκετές φωτογραφικές λήψεις μαρτυρούν
εργασίες στα περίφημα χάλκινα έργα 79 .
Ήδη το 1946 ο Ηνίοχος παρουσιάστηκε
σε μια προσωρινή έκθεση του Εθνικού Αρχαιολογικού
Μουσείου. Και από αυτή την πε-
Εικ. 20: Αναμνηστικό έντυπο «Ελλάς», πρώτη
σύλληψη για πρώτη σελίδα με προμετωπίδα
Εικ. 21: Απόσπασμα από το αναμνηστικό έντυπο
«Ελλάς» του 1943
17
ρίοδο δεν υπάρχουν φωτογραφίες. Ακόμη πιο
σημαντική είναι για αυτόν το λόγο η αναφορά
ενός τότε 14χρονου επισκέπτη του Μουσείου:
«Ο Ηνίοχος μεταφέρθηκε κατά την Κατοχή
στην Αθήνα για ασφάλεια. Μετά τον πόλεμο
τον είδα, νομίζω το 1946, στην προσωρινή
έκθεση του Εθνικού Μουσείου, με είσοδο
από την οδό Τοσίτσα. Μεταφέρθηκε στους
Δελφούς αργά γιατί η περιοχή λόγω του
εμφυλίου δεν ήταν ασφαλής και εκτέθηκε
προσωρινώς μέχρι της ανακατασκευής
του Μουσείου που έγινε το 1959-1960.
Εικ. 22: Πρώτη σελίδα της εφημερίδας ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΤΗΣ, 09.11.1944
18
Εικ. 23: Ο «Θεός από τη θάλασσα», εργασίες αποκατάστασης στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο κατά τη διάρκεια του
Μεσοπολέμου
Εικ. 24: Συντήρηση χάλκινων αγαλμάτων στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο
19
Εικ. 25: Συντήρηση χάλκινων αγαλμάτων στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο
Έμεινε στην Αθήνα έως αργά μετά
την απελευθέρωση. Τον είχα δει στο
Εθνικό Μουσείο, μαζί με τον Αριστόδικο
στην πρώτη πρόχειρη έκθεση στη
νέα πτέρυγα του Εθνικού το 1946». 80
Ως σύμβολο μάλιστα της αρχαίας κληρονομιάς
και της πολιτικής ανεξαρτησίας
της Ελλάδας ο Ηνίοχος απεικονίστηκε το
1947 στα χαρτονομίσματα των 10.000
δραχμών της Τράπεζας της Ελλάδος 81 .
Παρά τον εμφύλιο και τις ταραχές
σε ολόκληρη τη χώρα, η επανέναρξη της
λειτουργίας του Εθνικού Αρχαιολογικού
Μουσείου έγινε αντιληπτή από τον αθηναϊκό
πληθυσμό ως θρίαμβος και σημάδι
βαθμιαίας επιστροφής στην κανονικότητα.
Μετά το τέλος του Εμφυλίου και το πέρας
των μέτρων αποκατάστασης, το περίφημο
άγαλμα έμελλε να επιστρέψει το έτος 1951
πάλι στους Δελφούς 82 . Εκεί παραμένει
έκτοτε ένας σημαντικός πόλος έλξης για
ερευνητές και τουρίστες από όλον τον κόσμο.
Εικ. 26: Κατά τη διάρκεια του εμφυλίου τυπωμένα χαρτονομίσματα των 10.000 δραχμών με τον Ηνίοχο των Δελφών
20
ςημειωςεις
* Το άρθρο αυτό δημιουργήθηκε στα πλαίσια ενός μακρόχρονου προγράμματος με θέμα την «Ιστορία του Γερμανικού Αρχαιολογικού
Ινστιτούτου Αθηνών κατά τη διάρκεια της εποχής του Εθνικοσοσιαλισμού». Εγκάρδιες ευχαριστίες οφείλω στη διευθύντρια του DAI
Αθηνών, κυρία Katja Sporn, για το ενδιαφέρον και την υποστήριξή της. Για εποικοδομητικές συζητήσεις και πολύπλευρη βοήθεια
είμαι ιδιαίτερα ευγνώμων στα ακόλουθα πρόσωπα και ιδρύματα: Βασίλειο Πετράκο (Η εν Αθήναις Αρχαιολογική Εταιρεία),
Αθηνά Χατζηδημητρίου και Αρχοντούλα Παπουλάκου (Υπουργείο Πολιτισμού, Ιστορικό Αρχείο), Τατιάνα Πούλου (Υπουργείο
Πολιτισμού, Εφορεία Αρχαιοτήτων Αθηνών), Μαρία Χιδίρογλου και Γεωργιάννα Μωραΐτου (Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο
Αθηνών), Hans-Werner Langbrandtner (Σύνδεσμος Τοπίου Ρηνανίας, Συμβουλευτικό Κέντρο Αρχείων και Εκπαιδευτικό Κέντρο
Pulheim-Brauweiler), Katharina Brandt, Δημήτρη Γρηγορόπουλο και Joachim Heiden (DAI Αθηνών), Christof Boehringer
(Göttingen), Έρση Ξανθοπούλου (Χαϊδελβέργη), Gabriel Meyer (Αρχείο Πανεπιστημίου Χαϊδελβέργης), Βασίλη Κοσμόπουλο
(Αθήνα), Βενετία Καίσαρη (Αυτοδιαχειριζόμενη Κοινότητα του Βιβλίου) και Αναστασία Πεσμαζόγλου (Τράπεζα της Ελλάδος).
Ευχαριστώ επίσης τον Κωνσταντίνο Καλογερόπουλο για την προσεκτική μετάφραση. Τα πρώτα αποτελέσματα που προέκυψαν
από αυτήν την έρευνα παρουσιάστηκαν το 2019 σε διάφορες διαλέξεις, βλ. Kankeleit 2020c.
1 Homolle 1896, Pomtow 1907, Hampe 1941a, Chamoux 1955, Rolley 1990, Krumeich 1997. Ο Ηνίοχος ήταν συστατικό στοιχείο
ενός λαμπρού αναθήματος, το οποίο αφιέρωσε στο ιερό των Δελφών τη δεκαετία του 470 π.Χ. ο Σικελός τύραννος της Γέλας,
Πολύζαλος. Το αρχικό σύνολο πιθανώς καταστράφηκε στην υστεροελληνιστική περίοδο και μέχρι την εύρεσή του ήταν θαμμένο
μέσα στο χώμα για πάνω από 2000 χρόνια. Κατά την ανακάλυψή του ο Ηνίοχος ήταν σπασμένος σε τουλάχιστον τρία κομμάτια:
(α) κεφάλι με άνω τμήμα, (β) δεξί χέρι και (γ) κάτω σώμα. Από το άρμα, ένα τέθριππο αγώνων, μπόρεσαν να ανακτηθούν μόνο λίγα
θραύσματα.
2 Colonia 2006, 19, 254-267.
3 Για παράδειγμα στο έργο «Ο Ηνίοχος» του Αλέξη Δαμιανού από το έτος 1996: https://el.wikipedia.org/wiki/Ηνίοχος_(ταινία)
(τελευταία πρόσβαση: Ιανουάριος 2021), έργο του καλλιτέχνη Stephan Hann: https://www.geschkult.fu-berlin.de/e/klassarch/
news/2019/hann.html (τελευταία πρόσβαση: Ιανουάριος 2021); έργο «Δελφοί» από τις «δοκιμές» (Β᾽ τόμος) του νομπελίστα
ποιητή Γιώργου Σεφέρη: http://ebooks.edu.gr/ebooks/v/html/8547/2710/Keimena-Neoellinikis-Logotechnias_G-Lykeiou_
html-empl/extras/texts/index_a_14_01_seferis.html, 3D-ιστορικη περιήγηση για τους Δελφούς: https://www.youtube.com/
watch?v=GcqFsAfFp4I&feature=emb_logo (τελευταία πρόσβαση: Ιανουάριος 2021).
4 Σχετικά με την τύχη του Ηνιόχου κατά τη διάρκεια της Κατοχής: Demangel 1944, 2-3 με εικ. 1, Hampe 1950, 16, Πετράκος 1994,
83, 93-94, 117, Πετράκος 2011, XIII, Πετράκος 2013, Ι 305, 328-329.
5 Πετράκος 1994, 73. 81-102. Ήδη από το 1939 οι πολιτικές εντάσεις με την Ιταλία είχαν οδηγήσει σε μια σειρά από μέτρα στην
Ελλάδα. Άγνωστα μέχρι τώρα πρωτόκολλα υποδεικνύουν ότι ήδη πριν από το ξέσπασμα του πολέμου με την Ιταλία μερικά μουσεία
φρόντισαν για την ασφάλεια των θησαυρών τους (φιλική πληροφορία Κωνσταντίνου Νικολέντζου, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο,
Αθήνα). Αποκαλυπτική θα μπορούσε να είναι σε αυτό το σημείο μια διάλεξη, την οποία έδωσε ο Σπυρίδων Μαρινάτος στις 22
Αυγούστου 1939 στο Βερολίνο. Ο τότε «διευθυντής Αρχαιοτήτων στο βασιλικό Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευμάτων
της Ελλάδας στην Αθήνα» έκανε λόγο για «προστασία των μνημείων κατά τη διάρκεια του πολέμου», βλ. Kongress Berlin 1939, 17.
Το κείμενο της διάλεξής του δυστυχώς δεν έχει σωθεί.
6 Πετράκος 1994, 31 παραθέτει το απόσπασμα ομιλίας του Ιωάννη Μεταξά, που έδωσε στις 28.10.1940: «Δεν πρέπει να
αυταπατώμεθα ότι θα πολεμήσωμεν μόνον τους Ιταλούς. Τα συμφέροντα του Άξονος είναι αναπόσπαστα και αργά η γρήγορα θα
πολεμήσωμεν και τους Γερμανούς.»
7 Πετράκος 1994, 81-102, Πετράκος 2013, Ι 304-307, Πετράκος 1994, 73: «[...] η πρώτη σχετική ενέργεια χρονολογείται δύο ημέρες
μετά την κήρυξη του πολέμου. Με υπουργική απόφαση συστήθηκε επιτροπή, της οποίας έργο ήταν η προστασία του περιεχομένου
του Νομισματικού Μουσείου.»
8 Όταν η στρατιωτική «Kunstschutz» (υπηρεσία προστασίας της τέχνης) έφτασε στην Ελλάδα τον Απρίλιο του 1941, διαπίστωσε έναν
υψηλού επιπέδου επαγγελματισμό κατά την εκτέλεση των μέτρων ασφαλείας. Έτσι ο υπεύθυνος της «Kunstschutz» για την Ελλάδα
έγραψε: «Στο τέλος τώρα η ευχάριστη ανακοίνωση ότι μέχρι στιγμής δεν διαπίστωσα ζημιές ούτε σε συλλογές ούτε σε κατάλοιπα
θέσεων. Τα περισσότερα αντικείμενα μουσείων είναι συσκευασμένα με επιμέλεια, μάλιστα τα μάρμαρα έχουν καταχωσθεί», βλ.
UAK, Αρχείο Andreas Rumpf, στοιχεία ταξινόμησης: «πρόσβαση 364 αρ. 052, Hans von Schoenebeck προς Andreas Rumpf,
27.04.1941». Με παρόμοιο τρόπο εκφράστηκε ο Wilhelm Kraiker: «Εκτεταμένα μέτρα διάσωσης ελήφθησαν από την ελληνική
κυβέρνηση για την προστασία από τους βομβαρδισμούς ήδη κατά το ξέσπασμα του ιταλο-ελληνικού πολέμου. Πραγματοποιήθηκαν
στα μεγαλύτερα μουσεία με σωστό τρόπο, όπως έδειξαν δειγματοληπτικοί έλεγχοι που έγιναν κατά παραγγελία της Kunstschutz.»
Βλ. BArch RW40-116a, τελική έκθεση του Wilhelm Kraiker «Η Kunstschutz στην Ελλάδα», 13.02.1945.
9 Πετράκος 1994, 82-86, Πετράκος 2013, Ι 304-307.
10 Ο Kraiker αναφέρει ότι τα μέτρα διάσωσης στο Μουσείο Ηρακλείου «διατηρήθηκαν ρητώς από τις γερμανικές στρατιωτικές αρχές
και εν μέρει ενισχύθηκαν», βλ. Αρχείο Metternich αρ. 102, «Έκθεση για την στρατιωτική υπηρεσία προστασίας της τέχνης στην
Ελλάδα» από τον Σύμβουλο Στρατιωτικής Διοίκησης (Militärverwaltungsrat) Kraiker, 20.07.1944. Η δήλωσή του είναι ασαφής
και δύσκολα μπορεί να επαληθευτεί, αφού λείπει μια λεπτομερής περιγραφή της κατάστασης στο Ηράκλειο πριν και μετά το 1941.
11 Πετράκος 1994, 85, Πετράκος 2013, Ι 305, 333-334, 350. Επίσης σε νεότερες μελέτες τα μουσεία της Αθήνας βρίσκονταν στο
επίκεντρο του ενδιαφέροντος. Βλ. για παράδειγμα στο ντοκιμαντέρ του Βασίλη Κοσμόπουλου για τον Γιάννη Μηλιάδη: «Γιάννης
Μηλιάδης. Η απόκρυψη των αρχαιοτήτων», 2016 (φιλική πληροφορία της Τατιάνας Πούλου).
12 Αυτή την περίοδο προετοιμάζονται κάποιες έρευνες για την κατάσταση στο Αιγαίο κατά τη διάρκεια της Kατοχής (φιλική
πληροφορία του Νικόλαου Νικολούδη και του Βασίλη Κοσμόπουλου).
21
13 Για τη μεταφορά των χάλκινων από τις γαλλικές ανασκαφές στους Δελφούς στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο: Υπουργείο
Πολιτισμού, Ιστορικό Αρχείο Αρχαιοτήτων και Αναστηλώσεων, φάκελλος 568Γ, Paul Lemerle προς το Υπουργείο Θρησκευμάτων
και Εθνικής Παιδείας, 17.09.1940. Για τη φύλαξη των αρχαιολογικών ευρημάτων από την αμερικανική ανασκαφή της Αγοράς στο
Εθνικό Μουσείο της Αθήνας: Υπουργείο Πολιτισμού, Ιστορικό Αρχείο Αρχαιοτήτων και Αναστηλώσεων, φάκελλος, 568A, Carl W.
Blegen προς το Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευμάτων, 05.01.1949. Emil Kunze για τα μουσειακά αντικείμενα από την
Ολυμπία, τα οποία μέχρι το τέλος του πολέμου δεν ήταν προσβάσιμα: Kunze 1956, 103.
14 Πετράκος 1994, 89.
15 Σχετικά με την υπεξαίρεση/κατάχρηση και την άλλη χρήση του Εθνικού Μουσείου της Αθήνας κατά τη διάρκεια της Κατοχής:
Πετράκος 1994, 139-140, Πετράκος 2013, Ι 356.
16 Πετράκος 1994, 81-102.
17 Πετράκος 1994, 86 εικ.
18 Πετράκος 1994, 102 εικ.
19 Για τον Αλέξανδρο Ε. Κοντολέοντα: Demangel 1943, Demangel 1945, Picard 1992a, 219-221, Picard 1992b, 219-221 (νεκρολογία
από τον P. de La Coste-Messelière τον Φεβρουάριο του 1944), Πετράκος 2013, Ι 259, 266, 303, 311, http://delphi-times.
blogspot.com/2018/10/1859-1943.html με φωτογραφία του Κοντολέοντος μπροστά από τον Ηνίοχο των Δελφών (τελευταία
πρόσβαση: Ιανουάριος 2021). Κατά το ξέσπασμα του πολέμου ο Κοντολέων (1859-1943) είχε ήδη συνταξιοδοτηθεί και εργαζόταν
ως «Έκτακτος Επιμελητής» στο Μουσείο των Δελφών. Είχε στενή σχέση με τη Γαλλική Σχολή και ήταν αντεπιστέλλον μέλος
(Korrespondierendes Mitglied) του Γερμανικού Αρχαιολογικού Ινστιτούτου: Archäologischer Anzeiger 1933, XXXIV (ετήσια
έκθεση για το οικονομικό έτος 1932-1933).
20 Υπουργείο Πολιτισμού, Ιστορικό Αρχείο Αρχαιοτήτων και Αναστηλώσεων, φάκελοι 586A, Προστασία έργων τέχνης υπό Παλαιάς
Γερμαν. Υπηρεσίας 1941-44, Εξασφάλισις Αρχαίων Μουσείου Δελφών.
21 Το Επιγραφικό Μουσείο Αθηνών βρίσκεται στη νότια πτέρυγα του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου, στην οδό Τοσίτσα 1: http://
odysseus.culture.gr/h/1/eh151.jsp?obj_id=3348 (τελευταία πρόσβαση: Ιανουάριος 2021).
22 Βασίλειος Πετράκος σε ένα ηλεκτρονικό μήνυμα στις 03.09.2019: «Ο Αλέξανδρος Κοντολέων χαρακτηρίζει ως επιγραφικό
μία από τις αποθήκες του τότε Μουσείου Δελφών, επέκτασης του αρχικού του Συγγρού, κάτω από την αίθουσα της Σφίγγας των
Ναξίων, όπου φυλάγονταν οι επιγραφές. Την πρόλαβα αναλλοίωτη το 1959.»
23 Πετράκος 2013, Ι 305 για την εγκύκλιο με τίτλο «Γενικαί τεχνικαί οδηγίαι διά την προστασίαν των αρχαίων των διαφόρων μουσείων
από τους εναερίους κινδύνους», Πασχαλίδης 2013, Συκκά 2016.
24 Demangel 1944, 1-4 με εικ. 1: «Le buste de L´Aurige quitte le Musée.» Κατά το διαμερισμό του αγάλματος οι υπεύθυνοι μάλλον
προσανατολίστηκαν στις τομές και στις θραύσεις που είχε το άγαλμα κατά την ανεύρεση του τον 19ο αιώνα. «Ο διαμερισμός του
Ηνίοχου πρέπει να έγινε κατα μήκος των αρχαίων συνδέσεων (κολλήσεων) των τμημάτων του αγάλματος διότι ως γνωστόν τα
χάλκινα αγάλματα μεγάλης κλίμακας χυτεύονταν σε μέρη και μετα συναρμολογούνταν με κόλληση» (φιλική πληροφορία από τη
Γεωργιάννα Μωραΐτου), βλ. επίσης Kluge 1929. Για το περιεχόμενο των δύο κιβωτίων βλ. παρακάτω σημ. 71.
25 Πετράκος 1994, 93-94 με εικ.; Βασίλειος Πετράκος σε ένα ηλεκτρονικό μήνυμα στις 04.09.2019: «Τα πρωτόκολλα απόκρυψης των
αρχαίων του Μουσείου έχουν ημερομηνίες 18, 19, 22, 23 Νοεμβρίου 1940, 6 Δεκεμβρίου 1940 και 4 Απριλίου 1941. Ο Ηνίοχος
κρύφτηκε σε σπηλαιώδη τάφο παρά το Μουσείο, μαζί με άλλα χάλκινα έως τον Δεκέμβριο, γιατί στις 4 Απριλίου μεταφέρθηκαν
μόνο τα χρυσά και τα ελεφάντινα (ανασκαφή Amandry) στην Τράπεζα της Ελλάδος.» Σχετικά με την τοποθέτηση των μαρμάρινων
αγαλμάτων από το Μουσείο των Δελφών στο λεγόμενο Ηρώο G. Blum: Ψάλτη et al. 2018, 571-572.
26 Πετράκος 1994, 97-102, Πετράκος 2013, Ι 304-305, Archäologischer Anzeiger 1941, VIII; Archäologischer Anzeiger 1942,
στήλη 99-100.
27 Στις 08.09.1943 η Ιταλία αποδεσμεύτηκε από τη συμμαχία με τη Γερμανία με την «ανακωχή του Cassibile». Η ιταλική ζώνη
κατοχής κατύφθηκε στη συνέχεια από μεγάλα τμήματα της Wehrmacht, βλ. σχετικά Fleischer 1986, 59, 62-66, 178-179, 295-304,
Mazower 1993, 20-22, Richter 1973, 117-120, 193-199, 230-247, 384-391, 467-494.
28 Βλ. σχετικά Fleischer 1986, 178, Mazower 1993, 46, Richter 1973, 194-195.
29 Οι περισσότερες φωτογραφίες που έχουν βρεθεί μέχρι στιγμής φαίνεται να προήλθαν από ιδιωτικά φωτογραφικά λευκώματα.
Φωτογραφικά στιγμιότυπα δείχνουν Γερμανούς στρατιώτες στο ναό του Απόλλωνα στους Δελφούς, στο μαντείο της Πυθίας
και μπροστά από το θησαυρό των Αθηναίων, βλ. https://www.fr.de/kultur/literatur/ausbeutung-aushungern-11687604.
html,
https://www.gettyimages.at/detail/nachrichtenfoto/german-campaign-in-greece-german-soldiers-on-a-visitnachrichtenfoto/542931899
και https://www.gettyimages.fi/detail/news-photo/three-german-soldiers-leaving-the-sacredsite-of-the-city-news-photo/104416949
(τελευταία ενημέρωση: Ιανουάριος 2021). Συγκρίσιμες εικόνες με Ιταλούς στρατιώτες
στους Δελφούς είναι μέχρι στιγμής άγνωστες.
30 Τα ενημερωτικά φυλλάδια για τους Δελφούς δημοσιεύτηκαν σε δύο εκδόσεις. Η συγγραφή ή η επεξεργασία των κειμένων τους
έγινε σε μεγάλο βαθμό από τον Hans von Schoenebeck. Στο στυλ ενός ταξιδιωτικού οδηγού, πληροφορούν σύντομα και με
σαφήνεια για τη γεωγραφία, την ιστορία και τον πολιτισμό των αρχαίων θέσεων. Επιπροσθέτως περιέχουν οδηγίες συμπεριφοράς
για τους Γερμανούς στρατιώτες, μέσω των οποίων θα αποφεύγονταν κατά το δυνατό κλοπές και βανδαλισμοί. Στα φυλλάδια για
τους Δελφούς για παράδειγμα: «Κάθε γράψιμο ή χάραγμα ονομάτων πάνω στις πέτρες καταστρέφει μόνο πολύτιμο αγαθό».
Στην πρώτη έκδοση του 1941 βρίσκει κανείς μια σύντομη μνεία του Ηνιόχου: «Ανατολικά από αυτό βρέθηκε στην επίχωση
το περίφημο άγαλμα του δελφικού Ηνιόχου». Στην δεύτερη έκδοση συμπληρώθηκε: «(τώρα στο Μουσείο, προς το παρόν
φυλάσσεται σε απόκρυψη)» (βλ. εδώ εικ. 19). Με αυτή την επίσημη δήλωση σχετικά με την απουσία του Ηνιόχου από τους
Δελφούς θα έπρεπε πιθανώς να αποφευχθούν περαιτέρω επερωτήσεις και έρευνες από ανθρώπους που ανήκαν στη Wehrmacht.
Τα «φυλλάδια για τους Γερμανούς στρατιώτες σχετικά με τις ιστορικές θέσεις της Ελλάδας» τυπώθηκαν σε μια συνολική έκδοση
των περ. 500.000 αντιτύπων και μπορούν σήμερα να εξεταστούν, μεταξύ άλλων, στα αρχεία του Γερμανικού Αρχαιολογικού
Ινστιτούτου (DAI) και του Συνδέσμου Τοπίου της Ρηνανίας (Landschaftsverband Rheinland, LVR). Για τα φυλλάδια βλ. Πετράκος
22
1994, 143-146 με εικ., Hiller 1995, 466. Ο Franziskus Wolff Metternich έθεσε το θέμα της λειτουργίας των φυλλαδίων στο άρθρο
του με τίτλο «Bericht über den Kunstschutz in Griechenland» από τις 01.06.1941 στην ουσία του: «Από τη στρατιωτική διοίκηση
επιχειρήθηκε εξαρχής η φροντίδα για τις ερειπωμένες θέσεις, με αυτό φάνηκε σκόπιμο να συνδεθούν τα μέτρα προστασίας με
μια γενική οδηγία στο στράτευμα, ώστε αυτό να μπορέσει να συμμετάσχει στα μεγάλα πολιτισμικά αγαθά, που η αρχαία Ελλάδα
παρείχε στη γερμανική παιδεία εδώ και αιώνες. [...] Στα φυλλάδια γίνεται ταυτόχρονα υπόδειξη στους απαραίτητους κανόνες για τη
διατήρηση και προστασία των ερειπωμένων θέσεων, οι οποίες, σε μεγάλο βαθμό μάλιστα, ανασκάφηκαν χάρη στην πρωτοβουλία
της γερμανικής επιστήμης.» βλ. Αρχείο Metternich αρ. 102.
31 Ο αναπληρωτής διευθυντής της «Kunstschutz», Bernhard von Tieschowitz, ταξίδεψε ήδη στις 12.05.1941 με τη συνοδεία του
Hans von Schoenebeck στους Δελφούς, βλ. Αρχείο Metternich αρ. 200, καταχώριση στο ημερολόγιο τσέπης του 1941 από τον
Bernhard von Tieschowitz.
32 Για την «Kunstschutz» στην Ελλάδα βλ.: Losemann 1977, 155, Πετράκος 1994, 117-128, Πετράκος 2013,
Ι 323-324, Hiller 1995, 465, Flouda 2017, Fuhrmeister 2019, 146-151. O πρόεδρος του DAI Schede συμμετείχε αποφασιστικά
στη στρατολόγηση συνεργατών για την «Kunstschutz» στην Ελλάδα. Φρόντισε να είναι αρχαιολόγοι, που ήταν πολύ κοντά στην
Ελλάδα και στο DAI της Αθήνας. DAI, κεντρικό αρχείο (Archiv der Zentrale), φάκελος παλαιού μητρώου 10-40, Martin Schede
προς Walter Wrede, 05.05.1941: «Ο κύριος υπουργός του Ράιχ Rust στράφηκε προς την ανώτατη διοίκηση της Wehrmacht και
με αυτό έστειλε μία λίστα με κατάλληλες προσωπικότητες, την οποία είχα εγώ καταρτίσει. [...] Στα άτομα αυτά ανήκει π.χ. και ο
Schoenebeck, ο οποίος πιθανώς έχει φτάσει ήδη στην Αθήνα.»
33 Το Γενικό Επιτελείο Reichsleiter Rosenberg (ERR) διέθετε στην Ελλάδα πέντε Ειδικά Επιτελεία: «Επιστήμες της Θρησκείας»,
«Άθως», «Ελληνική Αρχαιογνωσία», «Προϊστορία» και « Έρευνα Βιβλιοθηκών», BArch NS 30 75, «Τελική έκθεση για τη δράση
των ειδικών σωμάτων Rosenberg στην Ελλάδα», 15.11.1941. Σχετικά με το ERR στην Ελλάδα: Bollmus 1968, Losemann, 1977,
153. 249, Πετράκος 1994, 132, Hiller 1995, 481, Miller 2012, 244, Reingruber 2017. Δεν μας έχει ακόμα παραδοθεί με ποιον
τρόπο γινόταν η στρατολόγηση προσωπικού στο Γενικό Επιτελείο ERR. Το Ειδικό Επιτελείο «Αρχαιογνωσία» αποτελούνταν από
αρχαιολόγους, που εν μέρει ήταν πολύ κοντά στο DAI, ανάμεσα στους οποίους οι Siegfried Lauffer και Wilhelm von Vacano.
34 Αναφορικά με τις παράνομες ανασκαφές και την κλοπή έργων τέχνης στην Ελλάδα βλ. Υπουργείον Θρησκευμάτων και
Εθνικής Παιδείας 1946, The British Committee on the Preservation 1946, Hampe 1950, Losemann 1977, 162, Πετράκος
1994, 137-142, 153-168, Πετράκος 2013, Ι 350, 403-408, Τιβέριος 2013, Pipelia 2014, Christides et al. 2018, στο διαδίκτυο:
http://anemi.lib.uoc.gr/metadata/4/2/9/metadata-1333521439-162633-20737.tkl, http://trove.nla.gov.au/work/27457454?q&v
ersionId=33099824, https://www.kathimerini.gr/776077/gallery/epikairothta/ereynes/sta-ixnh-twn-klemmenwn-ths-katoxhs,
https://insidestory.gr/article/germanoi-arhaiolatres-klemmena-katestrammena-arhaia-polemoy?token=2WHY3IC09Q
(τελευταία πρόσβαση: Ιανουάριος 2021).
35 Για τη συνεργασία DAI και «Kunstschutz»: DAI, AdZ, φάκελος παλαιού μητρώου 10-40, Walther Wrede προς
Martin Schede, 05.05.1941; BArch RW40-116a, τελική έκθεση του Wilhelm Kraiker «Η Kunstschutz στην Ελλάδα»,
13.02.1945: «Στενότατη συνεργασία, η οποία διευκολύνθηκε ουσιαστικά από μακρόχρονες και προσωπικές σχέσεις,
υπήρξε με το παράρτημα Αθηνών του Αρχαιολογικού Ινστιτούτου του Γερμανικού Ράιχ, το οποίο σε μερικές περιπτώσεις
παρείχε ειδικές δυνάμεις του προσωπικού του για την πραγματοποίηση επειγόντων καθηκόντων για την Kunstschutz.
[...] Για τις σωστικές αυτές ανασκαφές [σε στρατιωτικές οικοδομικές εργασίες] και την επεξεργασία του ευρηματικού
τους υλικού διατέθηκαν εμπειρογνώμονες σε ορισμένες περιπτώσεις από το Αρχαιολογικό Ινστιτούτο του Ράιχ.»
Για τη διάλυση της «Kunstschutz» στην Ελλάδα: Πετράκος 2013, Ι 324, Αρχείο Metternich αρ. 102, Wilhelm Kraiker προς
Franziskus Wolff Metternich, 06.09.1944: «διοικητής στην Ελλάδα στην ουσία δεν υπάρχει πια [...] επιθυμώ σήμερα κιόλας, ως
ένας από τους νεοσσούς σας, να σας παρακαλέσω (πρόκειται με αυτό μόνο για ένα ερώτημα για την Kunstschutz) να με θέσετε
κάτω από τις πτέρυγές σας σε μια πιθανώς ταραχώδη μεταβατική περίοδο, όπως στις παλιές καλές εποχές! Σχετικά με τη μετάθεση
του Kraiker στη Γερμανία: Αρχείο Metternich αρ. 171, σχόλιο του Wilhelm Kraiker για το «Memorandum: Ancient works of
art looted by the Germans from Greece», 15.09.1948: «Τον Αύγουστο του 1942 παρέλαβε ο υπογραφόμενος τη διεύθυνση [της
Kunstschutz στην Ελλάδα] μέχρι τη μετάθεσή του στη Γερμανία στις 13.9.1944.»
36 DAI, AdZ, φάκελος παλαιού μητρώου 10-40, Karl Kübler προς Martin Schede, 26.05.1941, Schoenebeck – Kraiker 1943,
Πετράκος 1994, 123-124, Jantzen 1986, 55. Ένα προγραμματισμένο «λεύκωμα με αεροφωτογραφίες» για υψηλόβαθμους
πολιτικούς, ανάμεσα στους οποίους οι Hitler και Göring, δεν μπόρεσε, κατά τα φαινόμενα, να ολοκληρωθεί: βλ. DAI Αθηνών,
Αρχείο, φάκελος «προετοιμασία λήψεων αεροφωτογραφιών» αρ. 1/09, επιστολή για τις «λήψεις αεροφωτογραφιών της Ολυμπίας»
στις 29.10.1942.
37 Σύμφωνα με τον Kraiker από «τον Μάιο έως τον Δεκέμβριο του 1941» […] «περίπου 120.000 Γερμανοί, μέλη της Wehrmacht
όλων των υπηρεσιακών βαθμίδων» ξεναγήθηκαν στην Ακρόπολη, βλ. BArch RW40-116a, βλ. τελική έκθεση του Wilhelm Kraiker
«Η Kunstschutz στην Ελλάδα», 13.02.1945, Αρχείο Kurt Gebauer, κατοχή Gregor Gebauer με φωτογραφίες και επιστολές για
ξεναγήσεις και λοιπές δραστηριότητες, που έπρεπε να διεκπεραιώσει ως επιστημονικός βοηθός (Assistent) στο DAI Αθηνών.
38 DAI Αθηνών, Αρχείο, βιβλίο επισκεπτών της βιβλιοθήκης 1941-1944, D-DAI-ATH-Archiv-IG-00476DS_00040, D-DAI-ATH-
Archiv-IG-00476DS_00041, D-DAI-ATH-Archiv-IG-00476DS_00042.
39 DAI Αθηνών, Αρχείο, κιβώτιο B7 (πρώην κιβώτιο 39), «Έκθεση για προσωπικό και δραστηριότητα του παραρτήματος των Αθηνών
κατά το τρίμηνο 1. Απριλίου – 30 Ιουνίου 1941», «Έκθεση για προσωπικό και δραστηριότητα του παραρτήματος των Αθηνών κατά
το τρίμηνο 1 Οκτωβρίου – 31. Δεκεμβρίου 1941», «Έκθεση για προσωπικό και δραστηριότητα του παραρτήματος των Αθηνών κατά
το τρίμηνο 1 Ιανουαρίου – 31 Μαρτίου 1942», από τον Karl Kübler.
40 BArch RW40-116a, Τελική Έκθεση του Wilhelm Kraiker «Η Kunstschutz στην Ελλάδα», 13.02.1945.
41 Αρχείο Metternich αρ. 102, «Έκθεση για την Kunstschutz στην Ελλάδα» από τον Franziskus Wolff Metternich, 01.06.1941.
42 Archäologischer Anzeiger 1929, II, IX (ετήσια έκθεση 1928/29), Archäologischer Anzeiger 1930, V, XI (ετήσια έκθεση
1929/30), Archäologischer Anzeiger 1931, IV, XI (ετήσια έκθεση 1930/31), 308, Archäologischer Anzeiger 1934, V (ετήσια
έκθεση 1933/34), Archäologischer Anzeiger 1935, VII (ετήσια έκθεση 1934/35), Jantzen 1986, 108.
23
43 Archäologischer Anzeiger 1935, VIII (ετήσια έκθεση 1934/35), Archäologischer Anzeiger 1936, VII (ετήσια έκθεση 1935/36),
Jantzen 1986, 50-56, 109, Mann 2017, 231-251. Το 1940, σε ηλικία 32 χρόνων, ο Hampe έγινε υφηγητής στο πανεπιστήμιο του
Würzburg: «η υφηγεσία του είναι μια ευφυής ερμηνεία της ομάδας του περίφημου ‘δελφικού Ηνιόχου’ (1941), μια δημοσίευση, η
οποία έτυχε πολλής προσοχής και σε ευρύτερους κύκλους του μορφωμένου κόσμου», βλ. UAH PA 7934, φάκελος προσωπικού του
Roland Hampe, επιστολή της Φιλοσοφικής Σχολής στις 04.07.1956, Hampe 1941a.
44 Παραπλανητική είναι η ακόλουθη πληροφορία στο φάκελο προσωπικού του Hampe: «ο καθ. Hampe έγινε βοηθός στο Αρχαιολογικό
Ινστιτούτο του Würzburg το 1939, έγινε υφηγητής εκεί το 1940, ήταν κατά τη διάρκεια του πολέμου αρκετά χρόνια στην προστασία
μνημείων [Denkmalschutz] στην Ελλάδα και το 1946 έγινε τακτικός καθηγητής [Ordinarius] του γνωστικού του πεδίου στο
Κίελο». Δεν υπάρχει καμία πληροφορία ότι ο Hampe έδρασε στην Ελλάδα απευθείας για λογαριασμό της «Kunstschutz», UAH
PA 7934, φάκελος προσωπικού του Roland Hampe, Επιστολή της Φιλοσοφικής Σχολής της 04.07.1956. Τον Σεπτέμβριο του
1943 υπήρξαν από καιρό σε καιρό σκέψεις να εμπιστευτούν επίσημα καθήκοντα της «Kunstschutz» στον Hampe, κάτι όμως που
γρήγορα απορρίφθηκε λόγω των άλλων στρατιωτικών του υποχρεώσεων, βλ. Πετράκος 2013, Ι 351, DAI Αθηνών, Αρχείο, φάκελος
«προετοιμασία των λήψεων αεροφωτογραφιών» αρ. 1/09, Wilhelm Kraiker προς Martin Schede, 22.09.1943: «Η αναγκαστική
ρύθμιση της επιμέλειας [των καθηκόντων της Kunstschutz στην Κρήτη] από τον δρα Hampe αποδείχτηκε ανέφικτη, μιας και ο δρ
Hampe είναι πλήρως απασχολημένος με τα τωρινά του υπηρεσιακά καθήκοντα.»
45 Πληροφορία από τη Γερμανική Υπηρεσία Πληροφοριών της Wehrmacht (WASt) για τον Roland Hampe:
«Μονάδες στρατεύματος: [...]
σύμφωνα με ανακοίνωση της 19.09.1942 Τοπική Διοίκηση II/981, Χανιά/Κρήτη
σύμφωνα με ανακοίνωση της 08.09.1943 Διοικητής οχύρωσης Κρήτη
σύμφωνα με ανακοίνωση της 20.12.1943 Τοπική Διοίκηση I/981, Κρήτη
20.12.1943 μετατέθηκε στην αμυντική στρατιωτική μονάδα 376»,
περαιτέρω πηγές: DAI, AdZ, φάκελος παλαιού μητρώου 10-40, Roland Hampe προς Martin
Schede, 30.12.1944, Hampe 1955, Hampe 1994, Hampe 2011, Πετράκος 2013, Ι 351.
46 Βλ. παραπάνω σημ. 8.
47 UAK, Aρχείο Andreas Rumpf, κωδικός πρόσβαση 364 αρ. 052, Hans von Schoenebeck προς Andreas Rumpf, 04.07.1941.
48 Αρχείο Metternich αρ. 102, «Έκθεση για τη στρατιωτική Kunstschutz στην Ελλάδα» από τον σύμβουλο στρατιωτικής διοίκησης
Kraiker, 20.07.1944.
49 Δεν είναι γνωστό εάν με αυτό ενήργησε αυθαίρετα ή έλαβε οδηγίες από ανώτερες θέσεις. Με τα ακόλουθα ιδρύματα θα έπρεπε
οπωσδήποτε να εναρμονιστεί: Με τη διεύθυνση της Kunstschutz στο Παρίσι (Franziskus Wolff Metternich και Bernhard von
Tieschowitz), με τα Κεντρικά του DAI στο Βερολίνο (Martin Schede) και με τη Γερμανική Πρεσβεία στην Αθήνα (Günther
Altenburg και Erich Boehringer).
50 Πετράκος 1994, 125-128, Πετράκος 2013, Ι 344-360.
51 Πρόκειται για επιστολές, υπηρεσιακές διατάξεις, σημειώσεις και αναμνηστικά πρωτόκολλα.
52 Ο Erich Boehringer (1897-1971) έδρασε από τον Μάρτιο του 1940 έως τον Μάρτιο του 1943 ως μορφωτικός ακόλουθος της
Γερμανικής Πρεσβείας στην Αθήνα, βλ. Vigener 2016, Αρχείο Boehringer, PA AA, προσωπικά Αρχεία Erich Boehringer, για το
πρόσωπο βλ. B 2795/43, 08.03.1944.
53 Ο Κωνσταντίνος Λογοθετόπουλος (1878-1961) διορίστηκε Υπουργός Θρησκευμάτων και Εθνικής Παιδείας στην ελληνική
κυβέρνηση συνεργασίας (με τη ναζιστική Γερμανία) κατά τη διάρκεια της Κατοχής. Από καιρό σε καιρό κατείχε μάλιστα τη θέση
του Πρωθυπουργού (02.12.1942 έως 07.04.1943), πράγμα που εμφανώς ήταν πάνω από τις δυνάμεις του και υπήρξε ο λόγος για
τον οποίο μετά από λίγους μήνες καθαιρέθηκε. Είχε σπουδάσει Ιατρική στo Μόναχο πριν τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο και ήταν
παντρεμένος με Γερμανίδα. Από το 1922 δίδασκε Γυναικολογία στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και καλλιέργησε στον Mεσοπόλεμο
στενή σχέση με σημαντικούς εκπροσώπους της γερμανικής Αρχαιολογίας. Τα ζευγάρια Karo, Gebauer και Hampe ήταν καλοί του
φίλοι και τον επισκέπτονταν συχνά στο σπίτι του στο Καλαμάκι. Η σύζυγός του Elisabeth εξελέγη το 1936 αντεπιστέλλον μέλος
(KM) του DAI, βλ. Archäologischer Anzeiger 1936, XXIX. Κατά τη διάρκεια της Κατοχής ήταν υπεύθυνος ως προϊστάμενος του
Αντώνιου Κεραμόπουλου, για όλα τα αρχαιολογικά σχέδια στην Ελλάδα. Μετά τον πόλεμο ο Λογοθετόπουλος καταδικάστηκε ως
συνεργάτης της ναζιστικής Γερμανίας σε πολυετή κάθειρξη και έκτοτε δεν είχε πιά πέραση στους (γερμανικούς) αρχαιολογικούς
κύκλους. Για τον Λογοθετόπουλο βλ. Fleischer 1986, 189, Mazower 1993, 19, 71, 120, Richter 1973, 197-199, Richter 2015.
54 Ο αρχαιολόγος Αντώνιος Κεραμόπουλος (1870-1960) κατείχε από τον Ιούλιο του 1942 τη θέση του «Διευθυντού Αρχαιοτήτων και
Ιστορικών Μνημείων της Ελλάδος». Όλες οι ανασκαφές και οποιαδήποτε αρχαιολογικά έργα έπρεπε να συντονιστούν απευθείας
με τον ίδιο. Μιλούσε με ευχέρεια τη γερμανική γλώσσα και είχε πριν από τον πόλεμο καλές επαφές με τους συνεργάτες του DAI
Αθηνών. Οι περισσότερες άδειες για ανασκαφές και λοιπές αρχαιολογικές ενέργειες υπογράφηκαν από τον ίδιο. Ο Κεραμόπουλος
εργάστηκε στο Υπουργείο Παιδείας ακόμα και μετά το 1944, αλλά οι σχέσεις του με τους συνεργάτες του DAI Αθηνών ψυχράνθηκαν
στη συνέχεια σημαντικά. Για τον Κεραμόπουλο βλ. Picard 1992a, 206-207, Πετράκος 1994, 129-130, Πετράκος 2013, I 309, II
33-34, Fittschen 1995, 10 (χωρίς ρητή αναφορά του ονόματος).
55 Πετράκος 2013, Ι 333.
56 Πετράκος 2013, Ι 334.
57 Πετράκος 2013, Ι 334-336.
58 Υπουργείο Πολιτισμού, Ιστορικό Αρχείο Αρχαιοτήτων και Αναστηλώσεων, φάκελος 586A.
59 Ως προς αυτό έγραψε ο Kraiker στον Metternich: «ο γραπτός πήλινος πίνακας, ο οποίος είχε αναρτηθεί στον τοίχο μιας αίθουσας
του Μουσείου του Κεραμεικού, κλάπηκε κατά τη διάρκεια μιας ξενάγησης του δρος Gebauer, τότε βοηθού στο Γερμανικό
Αρχαιολογικό Ινστιτούτο Αθηνών, σε Γερμανούς αξιωματικούς και στρατιώτες. Ως δράστης πρέπει να υποτεθεί, αναντίρρητα,
υπόψη ένας από τους συμμετέχοντες, ωστόσο η κλοπή ανακαλύφθηκε μόλις μετά την ξενάγηση έτσι ώστε ο δράστης να μην
24
μπορεί να εξακριβωθεί εφόσων τόσο τα ονόματα όσο και ο σχηματισμός της ομάδας των συμμετεχόντων ήταν άγνωστα. Η κλοπή
αναφέρθηκε αμέσως στο ελληνικό Υπουργείο από το παράρτημα της Kunstschutz». βλ. Αρχείο Metternich αρ. 171, σχόλιο του
Wilhelm Kraiker στο «Memorandum: Ancient works of art looted by the Germans from Greece», 15.09.1948. Για το συμβάν
ενημέρωσε ο επιστημονικός βοηθός του DAI Αθηνών, Kurt Gebauer, στις 15.11.1941 τη μητέρα του, βλ. Αρχείο Gebauer.
60 Υπουργείο Πολιτισμού, Ιστορικό Αρχείο Αρχαιοτήτων και Αναστηλώσεων, φάκελος 568 A, Εφορεία Αρχαιοτήτων «Ηρακλείου»
προς το Υπουργείον Εθνικής Παιδείας, Διεύθυνσις Αρχαιολογίας, 29.11.1941, Πετράκος 2013, Ι 350. Jantzen 1995; Fahrner
2008, 250-251.
61 Πετράκος 2013, Ι 344.
62 Πετράκος 2013, Ι 346.
63 Πετράκος 2013, Ι 346.
64 Υπουργείο Πολιτισμού, Ιστορικό Αρχείο Αρχαιοτήτων και Αναστηλώσεων, φάκελος 586A, Χρήστος Καρούζος προς το Υπουργείο
Εθνικής Παιδείας, 10.08.1942. Αρκετά αρχαία χάλκινα αντικείμενα έπρεπε να απλωθούν σε ράφια στο Εθνικό Μουσείο για να
στεγνώσουν. Μιας και ο καθορισμένος για αυτό χώρος ήταν πολύ σκοτεινός και υγρός ζητήθηκαν για το χειμώνα μια σόμπα και
καύσιμη ύλη.
65 Όντως λίγα γνωρίζουμε για το παρασκήνιο αναφορικά με τη «μετάθεσή του στο στράτευμα» , καθώς και για την επακόλουθή εξέλιξη
του. Το 1943/44 δίδαξε περιστασιακά στο πανεπιστήμιο Friedrich-Wilhelms-Universität στη Βόννη. Το 1944 τοποθετήθηκε ως
στρατιώτης στη Νορμανδία, όπου σκοτώθηκε. H Γερμανική Υπηρεσία Πληροφοριών της Wehrmacht (WASt) δίνει σχετικά την
ακόλουθη πληροφορία:
«Μονάδες στρατεύματος: [...
σύμφωνα με ανακοίνωση της 08.10.1942 λόχος πεζικού/εφεδρικό σώμα τεθωρακισμένων 10
σύμφωνα με ανακοίνωση της 17.08.1943 και 15.04.1944 λόχος στρατηγείου II/σύνταγμα τεθωρακισμένων 3
σύμφωνα με ανακοίνωση της 17.08.1944 επιτελείο/σύνταγμα τεθωρακισμένων 3
Στρατιωτικός βαθμός:
σύμφωνα με ανακοίνωση της 22.12.1940
υποδεκανέας
σύμφωνα με ανακοίνωση της 17.08.1944
υπολοχαγός
Διαμονή:
17.08.1944 πλατεία κεντρικού συνδέσμου κοντά στη Bourgtheroulde/Νορμανδία πέθανε συνεπεία τραυματισμού
Θέση τάφου: Πολεμικό νεκροταφείο Champigny-St. André, μπλοκ 7, σειρά 5, αρ. τάφου 468».
66 BArch RW40-116a, τελική έκθεση του Wilhelm Kraiker «Η Kunstschutz στην Ελλάδα», 13.02.1945.
67 Υπουργείο Πολιτισμού, Ιστορικό Αρχείο Αρχαιοτήτων και Αναστηλώσεων, φάκελος 568Δ.
68 BArch RW40-116a, τελική έκθεση του Wilhelm Kraiker «Η Kunstschutz στην Ελλάδα», 13.02.1945. Το ιδιαίτερο ενδιαφέρον της
«Kunstschutz» για τον Ηνίοχο των Δελφών θα μπορούσε να σχετίζεται με το θέμα της μονογραφίας της υφηγεσίας του Hampe,
βλ. παραπάνω σημ. 1 και 43, Βασίλειος Πετράκος σε ένα E-Mail της 04.09.2019: «Υπάρχει και η πιθανότητα η μεταφορά να έγινε
για χάρη του R. Hampe ο οποίος θα ήθελε να συνεχίσει τη μελέτη του. Το 1941 είχε δημοσιεύσει [...] σημαντική μελέτη για τον
Ηνίοχο, η οποία πολεμήθηκε αρκετά. Γι’ αυτήν θα ιδήτε στον τόμο L’ Aurige [...] του Fr. Chamoux». Ως προς τις αναφερόμενες
δημοσιεύσεις βλ. Hampe 1941a, Chamoux 1955. Ενάντια σε αυτή την υπόθεση θα συνηγορούσε ωστόσο το ότι ο Ηνίοχος
αναστηλώθηκε και μπόρεσε να αποκατασταθεί μόλις μετά τον πόλεμο. Μια αυτοψία του έργου τέχνης κατά τη διάρκεια της
Κατοχής θα ήταν πιθανώτατα δυνατή μόνο κάτω από δυσχερέστατες συνθήκες, βλ. σημ. 64, 75.
69 Φιλική πληροφορία του Βασίλη Κοσμόπουλου, που αξιοποίησε εφημερίδες και αναφορές αυτόπτων μαρτύρων από την
περιοχή των Δελφών. Η «απαγωγή» του αγάλματος συνέβαλε κατά τα φαινόμενα στον πρόωρο θάνατο του αρχαιολόγου
Αλέξανδρου Ε. Κοντολέοντος, βλ. παραπάνω σημ. 19 και http://delphi-times.blogspot.com/2018/10/1859-1943.html:
«Ο ηλικιωμένος αυτός και κουρασμένος άνθρωπος, εξαντλημένος σωματικά και ψυχικά, πέθανε από στερήσεις, δυστυχία και λύπη.
Είδε να εισβάλλουν και να καταλαμβάνουν για στρατοπεδεύσεις αυτά τα Ιερά, όπου δεν επέτρεπε την είσοδο χωρίς σεβασμό. Και
άδειο το Μουσείο, του οποίου, τουλάχιστον, τα μάρμαρα, κείτονταν και πάλι προστατευμένα μέσα στη γη των Δελφών, που τα
προστάτευε αλλά και τα έβλαπτε. Αλλά τον Ηνίοχό του, τον πήραν μια μέρα στην Αθήνα χωρίς να το μάθει!»
70 Υπουργείο Πολιτισμού, Ιστορικό Αρχείο Αρχαιοτήτων και Αναστηλώσεων, φάκελος 568Δ. Η επιστολή απευθυνόταν προς 1) τον
Αθανάσιο Σοφιανόπουλο, τακτικό καθηγητή του Πολυτεχνείου, 2) τον Χρήστο Καρούζο, διευθυντή του Εθνικού Αρχαιολογικού
Μουσείου, 3) την Ειρήνη, Βαρούχα-Χριστοδουλοπούλου, Έφορο των Αρχαιοτήτων, 4) τον Φοίβο Σταυρόπουλο, Έφορο των
Αρχαιοτήτων.
71 Υπουργείο Πολιτισμού, Ιστορικό Αρχείο Αρχαιοτήτων και Αναστηλώσεων, φάκελος 568Δ. Στο πρωτότυπο κείμενο δεν υπάρχουν
παράγραφοι. Διαμορφώνονται εδώ προς χάριν ενός πιο ευανάγνωστου κειμένου.
72 Για τον δεξί βραχίονα του Ηνιόχου: Hampe 1941a, 19; Chamoux 1955, 59-60 Taf. 4, 13; Colonia 2006, 267.
73 Για το αριστερό χέρι του παιδιού: Hampe 1941a, 33-37; Chamoux 1955, 47-49 Taf. 6.
74 Για τα θραύσματα αυτά βλ. παραπάνω εικ. 1, Hampe 1941a, 12-14.
75 Για την τοποθέτηση των χάλκινων στο Αρχαιολογικό Μουσείο βλ. παραπάνω σημ. 64. Δυστυχώς δεν υπάρχουν αναφορές ή
φωτογραφίες από τα χρόνια του πολέμου 1943 έως 1944. Μόνο μερικά χρόνια μετά την απελευθέρωση της Ελλάδας επισκέφθηκε
ο Βρετανο-αμερικανός αρχαιολόγος Kevin Andrews το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο στην Αθήνα. Σε μια συγκινητική έκθεση
περιγράφει την απελπιστική κατάσταση στο Μουσείο, τις κενές αίθουσες έκθεσης και τα διαχωρισμένα μέλη του σώματος του
Ηνιόχου των Δελφών, τα οποία είχαν απλωθεί στο γραφείο του διευθυντή του Μουσείου για να στεγνώσουν, βλ. Andrews 1959,
24, Andrews 2018, 56: «In the director’s office, moist from long burial, the head, the shoulders and outstretched arm of the
Charioteer of Delphi reposed in a single piece in a desk littered with potsherds awaiting classification; in a corner stood the
green bronze legs up to the waist slender like a young tree sheared off below the branches». Πάντως δεν μπορεί να ήταν το
άλλο περίφημο χάλκινο έργο τέχνης του Αρχαιολογικού Μουσείου, ο λεγόμενος «θεός από τη θάλασσα» που ήταν συγκολλημένος
25
σε ένα κομμάτι (φιλική πληροφορία από τη Γεωργιάννα Μωραΐτου, εδώ εικ. 7 και 23). Η εικόνα του ανίσχυρου, από τον πόλεμο
τραυματισμένου, αρχαίου μνημείου υπήρξε, ωστόσο, το έναυσμα για τη μελέτη που παρουσιάζεται εδώ.
76 Βλ. παραπάνω σημ. 30.
77 Το αναμνηστικό έντυπο «Ελλάς: Εικόνες για τον πολιτισμό της Ελλάδας» [Hellas: Bilder zur Kultur des Griechentums] εκδόθηκε
κατά τη διάρκεια του πολέμου από τη γερμανική «Kunstschutz» και σκοπός του αρχικώς ήταν να χρησιμεύσει ως δώρο για τις
διευθυντικές δυνάμεις του ναζιστικού καθεστώτος, βλ. Schoenebeck – Kraiker 1943. Σε κάποιες, μάλλον μετά τον πόλεμο
επεξεργασμένες, εκδόσεις λείπει ένα μεγάλο μέρος των κειμένων και των εικόνων. Στη βιβλιοθήκη του DAI στο Βερολίνο
βρίσκεται το πρωτότυπο με έναν πρόλογο του διευθυντή του DAI της Αθήνας, Walther Wrede και μια μακροσκελέστερη συμβολή
για την «ανασκαφή του Φύρερ» [Führergrabung] στην Ολυμπία του Hans Weber. Στην αρχική έκδοση υπάρχει επίσης μια μεγάλου
σχήματος απεικόνιση του Ηνιόχου των Δελφών, μολονότι εδώ δεν υφίσταται φανερή σχέση με τα περιεχόμενα του βιβλίου (εδώ
εικ. 21). Η φωτογραφία προέρχεται από τον Hermann Wagner, ο οποίος τα χρόνια της δεκαετίας του 1930 συνεργαζόταν στενά με
το DAI της Αθήνας. Η φωτογραφία είχε χρησιμοποιηθεί προηγουμένως στη δημοσίευση του Hampe 1941a.
78 Υπουργείο Πολιτισμού, Ιστορικό Αρχείο Αρχαιοτήτων και Αναστηλώσεων, φάκελος 568Δ; http://62.103.28.111/paranomos/rec.
asp?id=92899&nofoto=0 (πρόσβαση: Ιανουάριος 2021).
79 Μωραΐτου 2016, 242 εικ. 4 (προπολεμικά), Moraitou 2016, 244 εικ. 7, 245 εικ 8 (μεταπολεμικά).
80 Ηλεκτρονικά μηνύματα του Βασίλειου Πετράκου στις 30.10.2018 και 04.09.2019, Πετράκος 2011, XIII με την πληροφορία ότι
η έκθεση αυτή πραγματοποιήθηκε μόλις το 1948. Δυστυχώς δεν υπάρχουν φωτογραφικές λήψεις αυτής της προσωρινής έκθεσης
στο Εθνικό Μουσείο της Αθήνας, βλ. Πετράκος 2011, XII-XIII με υποσημ., για την κατάσταση στους Δελφούς κατά τη διάρκεια της
κατοχής και κατά τη διάρκεια του εμφυλίου: Bommelaer 1992
81 Νοταράς 2005, 327-346.
82 Υπουργείο Πολιτισμού, Ιστορικό Αρχείο Αρχαιοτήτων και Αναστηλώσεων, φάκελος 568Δ. Το καλοκαίρι του 1951
πραγματοποιήθηκαν εορτασμοί στους Δελφούς. Η κατηγορηματική επιθυμία των οργανωτών ήταν ότι ο Ηνίοχος όφειλε να
επιστρέψει στον τόπο εύρεσής του.
ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ
• BArch (= Bundesarchiv): Γερμανικό Ομοσπονδιακό Αρχείο, RW (= Reichswehrministerium): Υπουργείο Άμυνας
του Ράιχ
• DAI, AdZ (= Deutsches Archäologisches Institut, Archiv der Zentrale in Berlin): Αρχείο στα Κεντρικά του
Γερμανικού Αρχαιολογικού Ινστιτούτου στο Βερολίνο
• DAI Αθηνών (= Deutsches Archäologisches Institut, Athen): Γερμανικό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο, παράρτημα
Αθηνών
• ERR (= Einsatzstab Reichsleiter Rosenberg): Γενικό Επιτελείο Reichsleiter Rosenberg
• Αρχείο Boehringer: Αρχείο Erich Boehringer στην κατοχή του γιου του, Christof Boehringer
• Αρχείο Gebauer: Αρχείο Kurt Gebauer στην κατοχή του εγγονού του, Gregor Gebauer
• Αρχείο Hampe: Αρχείο Roland Hampe στην κατοχή της κόρης του, Έρσης Ξανθοπούλου
• Αρχείο Metternich (= Landschaftsverband Rheinland – Archivberatungs- und Fortbildungszentrum [LVR-AFZ],
Archiv des Landschaftsverbandes Rheinland [ALVR], Pulheim LVR-Kulturzentrum Abtei Brauweiler, Nachlass
Franziskus Wolff Metternich): Επαρχιακή Ένωση Ρηνανίας, Συμβουλευτικό Κέντρο Αρχείων και Εκπαιδευτικό
Κέντρο, Αρχείο του Συνδέσμου Τοπίου της Ρηνανίας (ALVR) πολιτιστικό κέντρο LVR Pulheim μονή Brauweiler,
Αρχείο Franziskus Wolff Metternich
• PA AA (=Politisches Archiv des Auswärtigen Amtes): Πολιτικό Αρχείο του Γερμανικού Υπουργείου Εξωτερικών
• UAH (=Universitätsarchiv Heidelberg): Αρχείο Πανεπιστημίου Χαϊδελβέργης
• UAK (=Universitätsarchiv Köln): Αρχείο Πανεπιστημίου Κολωνίας
• Γερμανική Υπηρεσία Πληροφοριών της Wehrmacht (WASt) = Deutsche Dienststelle [WASt]: Deutsche
Dienststelle für die Benachrichtigung der nächsten Angehörigen von Gefallenen der ehemaligen deutschen
Wehrmacht [Wehrmacht-Auskunfts-Stelle, WASt], seit 01.01.2019 im Bundesarchiv): Γερμανική Υπηρεσία
για την πληροφόρηση των εγγύτερων συγγενών των πεσόντων της πρώην γερμανικής Wehrmacht (Γερμανική
Υπηρεσία Πληροφοριών της Wehrmacht [WASt]), από 01.01.2019 στο Γερμανικό Ομοσπονδιακό Αρχείο (BArch)
26
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Altekamp, S., Klassische Archäologie und Nationalsozialismus, στο: Kulturwissenschaften und Nationalsozialismus
(J. Elvert, J. Nielsen-Sikora), Stuttgart 2008, 167-209.
Altekamp, S., Klassische Archäologie und Nationalsozialismus. Παράδοση μαθημάτων θερινού εξαμήνου 2014
(Berlin 2014), διαδικτυακή δημοσίευση: https://edoc.hu-berlin.de/handle/18452/14308 (τελευταία πρόσβαση:
Ιανουάριος 2021).
Andrews, K., The Flight of Ikaros. A journey into Greece, London 1959.
Andrews, Κ., Η πτήση του Ικάρου. Ταξιδεύοντας στην Ελλάδα του Εμφυλίου, Αθήνα 2018.
Armbruster, Th, Rückerstattung der Nazi-Beute. Die Suche, Bergung und Restitution von Kulturgütern durch die
westlichen Alliierten nach dem Zweiten Weltkrieg, Berlin 2008.
Bollmus, R., Das Amt Rosenberg und seine Gegner: Studien zum Machtkampf im nationalsozialistischen
Herrschaftssystem, Heidelberg 1968
Bommelaer, J. F., Pentazos, E., Picard, O, Οι Δελφοί κατά τη διάρκεια του πολέμου, στο: Δελφοί. Αναζητώντας το
χαμένο ιερό (J. F. Bommelaer, E. Pentazos, O. Picard), Αθήνα 1992, 244-251.
Brands, G., Maischberger, M. (επιμ.), Lebensbilder. Klassische Archäologen und der Nationalsozialismus I, Rahden
2012.
Brands, G., Maischberger, M. (επιμ.), Lebensbilder. Klassische Archäologen und der Nationalsozialismus II
(Rahden 2016).
Chamoux, F., L’aurige . Fouilles de Delphes 4, Monuments figurés, sculpture 5, Paris 1955.
Chaniotis, A., Thaler, U., Die Altertumswissenschaften an der Universität Heidelberg 1933-1945, στο: Die
Universität Heidelberg im Nationalsozialismus (W. Eckart, V. Sellin, H. Wolgast), Berlin 2006, 391-435.
Chapoutot, J., Der Nationalsozialismus und die Antike, Darmstadt 2014.
Christides, M., Koiner, G., Scherrer, P., Kulturgüterraub und der schwierige Weg zur Restitution. Kretische
Keramik in der Archäologischen Sammlung der Universität Graz, στο: Was bleibt? Bibliothekarische NS-
Provenienzforschung und der Umgang mit ihren Ergebnissen (M. H. Lenhart, B. Scholz), Graz 2018, 33-41.
Colonia, R., The Archaeological Museum of Delphi, Athens 2006.
Demangel, R., Contoléon, A. E., BCH 66-67, 1942-1943, 160.
Demangel, R., Aspect de guerre du musée de Delphes, BCH 68-69, 1944-1945, 1-4.
Δορδανάς, Στρ., Παπαναστασίου, Ν. (επιμ.), Ο «μακρύς» ελληνογερμανικός εικοστός αιώνας: Οι μαύρες σκιές στην
ιστορία των διμερών σχέσεων, Θεσσαλονίκη 2019.
27
Étienne, R. École française d´Athènes 1846-1996, BCH 120, 1996, 3-22.
Fahrner, R., Erinnerungen und Dokumente. Gesammelte Werke II. Herausgegeben von Bruno Pieger, Köln 2008
Fittschen, K., Gedenkfeier für Emil Kunze und Semni Karusu am 10. März 1995, AM 110, 1995, 1-11.
Fittschen, K., École française d´Athènes et l´Institut archéologique allemand, BCH 120, 1996, 487-500.
Fittschen, K., Ulf Jantzen (1909-2000), AM 115, 2000, 1-10.
Fleischer, H., Griechenland 1941-1944, Kampf gegen Stahlhelm und Krone, Berlin 1978.
Fleischer, H., Im Kreuzschatten der Mächte: Griechenland 1941-44. Okkupation, Resistance, Kollaboration,
Frankfurt am Main 1986.
Flouda, G., Archaeology in the war zone: August Schörgendorfer and the Kunstschutz on Crete during World War
II, ABSA 2017, 1-37.
Fuhrmeister, Chr., Die Abteilung «Kunstschutz» in Italien: Kunstgeschichte, Politik und Propaganda 1936–1963,
Wien, Köln, Weimar 2019.
Hampe, R., Der Wagenlenker von Delphi (München 1941).
Hampe, R., Griechenland, das Land der Gegensätze, στο: Volk und Rasse. Illustrierte Monatsschrift für deutsches
Volkstum 7/8, Juli/August 1941, 117-121.
Hampe, R., Griechischer und englischer Kunstschutzbericht, Gnomon 1950, 1-17.
Hampe, R., Die Rettung Athens im Oktober 1944, Wiesbaden 1955.
Hampe, R., Η διάσωση της Αθήνας τον Οκτώβριο του 1944. Εισαγωγή Θανάσης Καλπαξής, Αθήνα 1994.
Hampe, R., Die Rettung Athens im Oktober 1944. Herausgegeben und kommentiert von R. Stupperich und H. A.
Richter, Thetis 18, Ruhpolding 2011.
Hiller von Gaertringen, J. F., Deutsche archäologische Unternehmungen im besetzten Griechenland 1941-1944, AM
110, 1995, 461-490.
Homolle, Th., Statue de bronze découverte à Delphes (séance du 5 juin 1896), Comptes rendus des séances de
l‘Académie des Inscriptions et Belles-Lettres, 1896, 40e année, no 4, 362-384.
Jantzen, U., Einhundert Jahre Athener Institut, 1874-1974, Das Deutsche Archäologische Institut. Geschichte und
Dokumente 10, Mainz 1986.
Jantzen, U., Anekdota zur Geneleos-Gruppe. Faksimile des handschriftlichen Originalmanuskripts, Kiel 1990
Jantzen, U., Anekdota II: Kreta 1941-1942, AM 110, 1995, 491-499
28
Junker, K., Das Archäologische Institut des Deutschen Reiches zwischen Forschung und Politik: die Jahre 1929 bis
1945, Mainz 1997.
Kambas Chr., Mitsou, M. (επιμ.), Die Okkupation Griechenlands im Zweiten Weltkrieg: griechische und deutsche
Erinnerungskultur, Köln 2015.
Kankeleit, A., Archäologische Aktivitäten in Griechenland während der deutschen Besatzungszeit, 1941-1944:
Vortrag und Literaturverzeichnis (Berlin 2016);
http://www.kankeleit.de/pdfs/Vortrag_Archaeologie_Besatzungszeit_Griechenland.pdf (τελευταία πρόσβαση:
Ιανουάριος 2021).
Kankeleit, A., Das Deutsche Archäologische Institut in Athen während der NS-Zeit, Εξάντας 24, Juni 2016, 12-19.
Kankeleit, Α., «Στην Ελλάδα τα πράγματα θα γίνουν, πιθανότατα, δυσάρεστα»: Το Γερμανικό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο
σε κατάσταση έκτακτης ανάγκης, 1933-1950, στο: Ο «μακρύς» ελληνογερμανικός εικοστός αιώνας: Οι μαύρες σκιές στην
ιστορία των διμερών σχέσεων (Στρ. Δορδανάς, Ν. Παπαναστασίου), Θεσσαλονίκη 2019, 155-192.
Kankeleit, Α., Aufarbeitung der Geschichte des DAI Athen. Die Arbeiten der Jahre 2017 und 2018,
e-Forschungsberichte des DAI 2019/1, Berlin 2019, 41-63; https://publications.dainst.org/journals/efb/2180/6593
(τελευταία πρόσβαση: Ιανουάριος 2021).
Kankeleit, Α., Briefe aus dem Exil: Karl Lehmann und Karl Schefold im Jahr 1945, Antike Kunst 63, 2020, 69-92;
https://www.kankeleit.de/pdfs/AntK2020_akankeleit.pdf (τελευταία πρόσβαση: Ιανουάριος 2021).
Kankeleit, Α., «Απεριόριστες ερευνητικές δυνατότητες» με «δυσάρεστες εκπλήξεις». Γερμανοί αρχαιολόγοι στην Ελλάδα
κατά την Κατοχή: “Unlimited research capabilities” with “unpleasant surprises”. German archaeologists in Greece
during the occupation, στο: Με το βλέμμα του κατακτητή. Η Αθήνα στις φωτογραφίες των Γερμανών στρατιωτών,
1941-1944: The occupier‘s gaze. Athens in the photographs of the German soldiers, 1941-1944 (Η. Κατσαρίδου,
Α. Κοντογιώργη, Ι. Μότσιανος), Αθήνα 2020, 150-164;
https://www.kankeleit.de/pdfs/akankeleit_occupiers_gaze_2020.pdf (τελευταία πρόσβαση: Ιανουάριος 2021).
Kankeleit, Α., Der Wagenlenker von Delphi in den Fängen des Zweiten Weltkrieges, στο: Kulturgutschutz
in Europa und im Rheinland. Franziskus Graf Wolff Metternich und der Kunstschutz im Zweiten Weltkrieg
(H.-W. Langbrandtner, E. Heyer und F. de Peyronnet-Dryden), Βιέννη, Κολωνία, Βαϊμάρη 2020, 345-368.
Καρούζος, Χρ., Δελφοί, Αθήνα 1974
Κεραμόπουλος, Α., Τοπογραφία των Δελφών, Αθήνα 1917.
Kirsten, Ε., Kraiker, W., Griechenlandkunde, Heidelberg 1955.
Kluge, Κ., Die Gestaltung des Erzes in der archaisch-griechischen Kunst, JdI 44, 1929, 16-20.
Kongress Berlin 1939: Archäologisches Institut des Deutschen Reiches (επιμ.), VI. Internationalen Kongress für
Archäologie. Berlin 21.-26. August 1939, Berlin 1939: Programm.
Kott, Chr., Der deutsche „Kunstschutz“ im Ersten und Zweiten Weltkrieg. Ein Vergleich, Pariser Historische
Studien 81, 2007, 137-153.
29
Koutsoukou, Ph., Christos Karousos (1900-1967) und Semni Karousou (1897-1994), στο: Lebensbilder. Klassische
Archäologen und der Nationalsozialismus II (G. Brands, M. Maischberger), Rhaden 2016, 327-342.
Krumeich, R., Bildnisse griechischer Herrscher und Staatsmänner im 5. Jahrhundert v. Chr., München, 1997.
Kunze, E., V. Bericht über die Ausgrabungen in Olympia. Winter 1941/1942 und Herbst 1952. Mit Beiträgen von H.-
V. Herrmann und H. Weber, Berlin 1956.
Kyrieleis, H., Abteilung Athen, στο: Beiträge zur Geschichte des Deutschen Archäologischen Instituts 1929 bis
1979, Teil 1 (K. Bittel, W. Deichmann, W. Grünhagen, W. Kaiser, T. Kraus, H. Kyrieleis) Mainz 1979, 41-64.
Losemann, V., Nationalsozialismus und Antike. Studien zur Entwicklung des Faches Alte Geschichte 1933-1945,
Hamburg 1977.
Marchand, S. L., Down from Olympos: Archaeology and Philhellenism in Germany, 1750-1970, Princeton 1996.
Mann, R. 1956–1966, Antike Technik und moderne Versuche, στο: Nicolas Zensen (επιμ.), Objekte erzählen
Geschichte(n). 150 Jahre Institut für Klassische Archäologie. Eine Ausstellung im Universitätsmuseum Heidelberg
26. Oktober 2016 bis 18. April 2017, Heidelberg 2017, 231-251.
Μαθιόπουλος, Β., Εικόνες Κατοχής. Φωτογραφικές μαρτυρίες από τα γερμανικά αρχεία για την ηρωική αντίσταση του
ελληνικού λαού, Αθήνα 2006.
Matz, F. (επιμ.), Forschungen auf Kreta 1942, Berlin 1951.
Mazower, M., Inside Hitler's Greece. The Experience of Occupation, 1941-44, New Haven 1993.
Mazower, M., Griechenland unter Hitler. Das Leben während der deutschen Besatzung 1941-1944, Frankfurt 2016.
Miller, M., Otto Wilhelm von Vacano (1910-1997), στο: Lebensbilder. Klassische Archäologen und der
Nationalsozialismus I (G. Brands, M. Maischberger), Rhaden 2012, 237-252
Μωραΐτου, Γ., Η «Οδύσσεια» της συντήρησης και της φυσικοχημικής έρευνας των αρχαιοτήτων στο Εθνικό Αρχαιολογικό
Μουσείο, στο: Οδύσσειες Odysseys. Κατάλογος έκθεσης Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού Εθνικό Αρχαιολογικό
Μουσείο (Μ. Λαγογιάννη-Γεωργακαράκου), Αθήνα 2016, 237-260.
Μωραΐτου, Γ., Η συμβολή της χημείας στη ανάδειξη του ωραίου. Πως συντηρήθηκαν ο Έφηβος του Μαραθώνα και
ο Ποσειδώνας του Αρτεμισίου στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο την περίοδο 1925/1934, στο: Οι αμέτρητες όψεις του
ωραίου στην αρχαία τέχνη. The countless aspects of beauty in ancient art (Μ. Λαγογιάννη-Γεωργακαράκου), Αθήνα
2018, 433-443.
Μωραΐτου, Γ., Ο αρχιτεχνίτης -συντηρητής του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου Σταύρος Κασσανδρής (1936- ):
«Ο πελώριος Κασσανδρής», 2020: https://www.ssaette.gr/node/1950 (τελευταία πρόσβαση: Ιανουάριος 2021).
Νοταράς, Γ., Το ελληνικό χαρτονόμισμα μια διαδρομή 1822-2002. Greek Banknotes a Journey 1822-2002. Εθνική
Τράπεζα Ελλάδος, Κοινωφελές Ίδρυμα Κοινωνικού Έργου. Ιστορικό Αρχείο Εθνικής Τράπεζας της Ελλάδος, Αθήνα
2005.
30
Πασχαλίδης, Κ., Τα θαμμένα αγάλματα του πολέμου: https://www.lifo.gr/mag/features/3704, 2013
(τελευταία πρόσβαση: Ιανουάριος 2021).
Πετράκος, Β., Δελφοί, Αθήνα 1977.
Πετράκος, Β., Tα αρχαία της Eλλάδος κατά τον πόλεμο 1940-1944, Μέντωρ 7, τεύχος 31, Αθήνα 1994, 69-185.
Πετράκος, Β., H περιπέτεια της ελληνικής αρχαιολογίας στο βίο του Xρήστου Kαρούζου, Αθήνα 1995.
Πετράκος, Β. (επιμ.), Σέμνη Καρούζου, Αρχαιολογικά Θέματα ΙΙ, Αθήνα 2011.
Πετράκος, Β., Πρόχειρον Αρχαιολογικόν 1828-2012, Ι-II, Αθήνα 2013.
Petropoulos, J., Kunstraub und Sammelwahn. Kunst und Politik im Dritten Reich, Berlin 1999.
Picard, O, et al., La redécouverte de Delphes, Paris 1992.
Picard, O., Hellmann, M-Ch., Πεντάζος, Β., Δελφοί: Αναζητώντας το χαμένο ιερό, Αθήνα 1992, 219-222, Αποσπάσματα
από το βιβλίο με μια φωτογραφία του Αλέξανδρου Κοντολέοντος μπροστά από τον Ηνίοχο:
http://delphi-times.blogspot.com/2018/10/1859-1943.html (τελευταία πρόσβαση: Ιανουάριος 2021).
Pipelia, Ε., The looted antiquities in Greece during World War II: case studies of return and restitutions, Athens 2014,
https://www.academia.edu/9907132/The_looted_antiquities_in_Greece_during_World_War_II_case_studies_
of_return_and_restitutions (τελευταία πρόσβαση: Ιανουάριος 2021).
Pomtow, H., Zum delphischen Wagenlenker, Sitzungsberichte der philosophisch-philologischen und der
historischen Klasse, Bayerische Akademie der Wissenschaften, 1907, 241-329.
Reingruber, Α., Βιβλιοκρισία του: E. Alram-Stern, Die deutschen Ausgrabungen 1941 auf der Visviki-Magula/
Velestino. Die neolithischen Befunde und Funde, PZ 92, 2017, 444-453
Richter, H., Griechenland zwischen Revolution und Konterrevolution (1936-1946), Frankfurt am Main 1973
Richter, H., Griechenland im Zweiten Weltkrieg August 1939-Juni 1941, Bodenheim 1997
Richter, H., Operation Merkur: Die Eroberung der Insel Kreta im Mai 1941, Ruhpolding 2011
Richter, H., Griechenland 1940–1950. Die Zeit der Bürgerkriege, Wiesbaden 2012
Richter, H., Griechenland 1942-43: Erinnerungen von Elisabeth und Konstantinos Logothetopoulos, Ruhpolding
2013
Rolley, Cl., En regardant l´Aurige, BCH 114, 1990, 285-297.
Rösner, C., Η Αιώνια Ελλάς: επιλογή άρθρων από εικοσαετή δημοσιογραφικήν δράσιν εις τας Αθήνας 1924-1944,
Αθήνα 1944
31
v. Schoenebeck, H., Kraiker, W. (επιμ.), Hellas: Bilder zur Kultur des Griechentums, Burg bei Magdeburg 1943.
Συκκά, Γ., Στιγμές από ένα τιτάνιο έργο σε καιρό πολέμου: https://www.kathimerini.gr/880845/article/epikairothta/
ellada/stigmes-apo-ena-titanio-ergo-se-kairo-polemoy 2016, (τελευταία πρόσβαση: Ιανουάριος 2021).
The British Committee on Preservation 1946: The British Committee on the Preservation and Restitution of
Works of Art, Archives and other Material in Enemy Hands (επιμ.), Works of Art in Greece, the Greek Islands and
the Dodecanese. Losses and Survivals in the War, London 1946 http://trove.nla.gov.au/work/27457454?q&version
Id=33099824 (τελευταία πρόσβαση: Ιανουάριος 2021).
Τιβέριος, Μ., Μνήσθητε των εν τοις πολέμοις παραλόγων. Οι αρχαιότητες στην κατοχή, ΠΑΑ 88, 2013, 159-202.
Υπουργείον Θρησκευμάτων και Εθνικής Παιδείας 1946: Υπουργείον Θρησκευμάτων και Εθνικής Παιδείας
(επιμ..), Ζημίαι των αρχαιοτήτων εκ του πολέμου και των στρατών κατοχής, Αθήνα 1946, http://anemi.lib.uoc.gr/
metadata/4/2/9/metadata-1333521439-162633-20737.tkl (τελευταία πρόσβαση: Ιανουάριος 2021).
Vigener, M., „Ein wichtiger kulturpolitischer Faktor“. Das Deutsche Archäologische Institut zwischen Wissenschaft,
Politik und Öffentlichkeit, 1918-1954, Rahden 2012
Vigener, M., Erich Boehringer (1897-1971), στο: Lebensbilder. Klassische Archäologen und der Nationalsozialismus
II (G. Brands, M. Maischberger), Rhaden 2016, 309-325.
Welzbacher, Chr., Kunstschutz, Kunstraub, Restitution. Neue Forschungen zur Geschichte und Nachgeschichte
des Nationalsozialismus: https://www.hsozkult.de/hsk/forum/2012-12-001 (τελευταία πρόσβαση: Ιανουάριος
2021).
Ψάλτη, Α., Σπηλιωτοπούλου, Ε., Ροπακά Στ., Η ανάδειξη μνημείων των ρωμαϊκών χρόνων στο αρχαιολογικό χώρο των
Δελφών: η περίπτωση του Ηρώου G. Blum και της αγοράς, στο: What‘s new in Roman Greece?: Recent work on the
Greek mainland and the islands in the Roman period (V. di Napoli et. al.) Athens 2018, 571-578.
ΠΗΓΕΣ ΕΙΚΟΝΩΝ
Εικ. 1: DAI Αθηνών, Φωτοθήκη D-DAI-ATH-Hege-2142, λήψη: Walter Hege, η χρονολογία άγνωστη
Εικ. 2: Alexandra Kankeleit, χρήση χάρτη: d-maps.com
Εικ. 3: Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, Φωτογραφικό Αρχείο
Εικ. 4: Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, Φωτογραφικό Αρχείο
Εικ. 5: Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, Φωτογραφικό Αρχείο
Εικ. 6: Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, Φωτογραφικό Αρχείο
Εικ. 7: Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, Φωτογραφικό Αρχείο
32
Εικ. 8: Υπουργείο Πολιτισμού, Ιστορικό Αρχείο Αρχαιοτήτων & Αναστηλώσεων,
φάκελος 586A Εξασφάλισις αρχαίων Μουσείου Δελφών 1940
Εικ. 9: DAI Αθηνών, φωτοθήκη D-DAI-ATH-Hege-1198, λήψη: Walter Hege, η χρονολογία άγνωστη
Εικ. 10: Πετράκος 1995, 93 (με φιλική παραχώρηση άδειας του συγγραφέα)
Εικ. 11: Διάγραμμα: A. Kankeleit
Εικ. 12: DAI Ρώμης, φωτοθήκη D-DAI-ROM-77.1611R (απόσπασμα)
Εικ. 13: Κρατική Βιβλιοθήκη του Schleswig Holstein στο Κίελο [Schleswig-Holsteinische Landesbibliothek Kiel],
https://cau.gelehrtenverzeichnis.de/person/d556ec4e-fcd1-5eb6-3372-4d4c60640a3c
(τελευταία πρόσβαση: Ιανουάριος 2021)
Εικ. 14: Αρχείο Roland Hampe στην κατοχή της κόρης του, Έρσης Ξανθοπούλου
Εικ. 15: Υπουργείο Πολιτισμού, Ιστορικό Αρχείο Αρχαιοτήτων & Αναστηλώσεων, φάκελος
586A Προστασίας Έργων Τέχνης υπό Ιταλικής και Γερμανικής Κατοχής 1941-1944
Εικ. 16: Υπουργείο Πολιτισμού, Ιστορικό Αρχείο Αρχαιοτήτων & Αναστηλώσεων,
φάκελος 586Δ υποθέσεως Ηνίοχος Δελφών/1942-1951
Εικ. 17: Γερμανικό Ομοσπονδιακό Αρχείο B 120 / 258; Ομοσπονδιακό Αρχείο RW 40 / 116a
Εικ. 18: Υπουργείο Πολιτισμού, Ιστορικό Αρχείο Αρχαιοτήτων & Αναστηλώσεων,
φάκελος 568Δ υποθέσεως Ηνίοχος Δελφών/1942-1951
Εικ. 19: LVR-Συμβουλευτικό Κέντρο Αρχείων και Εκπαιδευτικό Κέντρο (LVR-AFZ) Brauweiler,
Αρχείο Franziskus Wolff Metternich αρ. 80, φυλλάδια για Δελφούς, 2η έκδοση
Εικ. 20: Schoenebeck – Kraiker 1943, LVR-Συμβουλευτικό Κέντρο Αρχείων και Εκπαιδευτικό
Κέντρο (LVR-AFZ) Brauweiler, Αρχείο Franziskus Wolff Metternich αρ. 102
Εικ. 21: Schoenebeck – Kraiker 1943, Βιβλιοθήκη του Γερμανικού Αρχαιολογικού
Ινστιτούτου στο Βερολίνο, λήψη: Hermann Wagner, η χρονολογία άγνωστη
Εικ. 22: Εφημερίδα ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΤΗΣ, 09.11.1944,
http://62.103.28.111/paranomos/rec.asp?id=92899&nofoto=0 (τελευταία πρόσβαση: Ιανουάριος 2021)
Εικ. 23: Γεωργιάννα Μωραΐτου (για τα συμμετέχοντα πρόσωπα: Μωραΐτου 2016, 242 εικ. 4)
Εικ. 24-25: Γεωργιάννα Μωραΐτου (για τα συμμετέχοντα πρόσωπα: Μωραΐτου 2016, 244-245 εικ. 7-8)
Εικ. 26: Τράπεζα της Ελλάδος, Κέντρο Πολιτισμού, Έρευνας & Τεκμηρίωσης
33
»DER RAUB EINES
MEISTERWERKES«
Der Wagenlenker von Delphi
in den Fängen des Zweiten Weltkrieges
Alexandra Kankeleit | Athen – Berlin | 2021
»DER RAUB EINES
MEISTERWERKES«
Der Wagenlenker
von Delphi
in den Fängen
des Zweiten
Weltkrieges
Alexandra Kankeleit
Athen – Berlin | 2021
© Alexandra Kankeleit
Athen – Berlin, 2021
Gestaltung: Piktogram Polska
ISBN: 978-83-64707-35-3
Mit der Unterstützung von fanarioton27.org
2
Der Wagenlenker von Delphi in den
Fängen des Zweiten Weltkrieges*
Der Wagenlenker von Delphi ist eine
der besterhaltenen und bedeutendsten
Bronzestatuen der griechischen Antike
1 . Seit seiner Auffindung im Jahr 1896
gehört er zu den Hauptattraktionen des
Archäologischen Museums in Delphi 2 .
Als Symbol der antiken Hochkultur und
der wechselvollen Geschichte Griechenlands
ist er bis heute ein häufig wiederkehrendes
Motiv in der zeitgenössischen
bildenden und performativen Kunst 3 .
oder «Το Αλβανικό Μέτωπο»; italienisch:
»La Campagna italiana di Grecia«) brach
schließlich am 28.10.1940 aus und endete
am 23.04.1941 mit dem Einmarsch der
Während des Zweiten Weltkrieges sah
sich der Wagenlenker von Delphi großen
Gefahren ausgesetzt. Das Kunstwerk
durchlebte mehrere, äußerst kritische Phasen,
die dank deutscher und griechischer
Archivalien nun genauer rekonstruiert
werden können 4 . Wichtigste Akteure der folgenden
Untersuchung sind die Mitarbeiter
des griechischen Antikendienstes und die
Vertreter des militärischen Kunstschutzes
der deutschen Wehrmacht in Griechenland.
Notizen und amtliche Schreiben
geben über den chronologischen Ablauf
der Geschehnisse Auskunft und vermitteln
einen Eindruck von der Motivation und
der Haltung der einzelnen Protagonisten.
der zweite weltkrieg
in griechenland
Der Ausbruch des Zweiten Weltkrieges
und der sich schon seit 1939 abzeichnende,
eskalierende Konflikt mit der italienischen
Regierung führten im Juni 1940 dazu, dass
in ganz Griechenland ein Grabungsstopp
verhängt wurde 5 . Der Griechisch-Italienische
Krieg (griechisch: «Ο Πόλεμος του ‘40»
Abb. 1: Der Wagenlenker von Delphi, Aufnahme von Walter Hege,
vermutlich in den 1920er Jahre
3
Abb. 2: Übersichtskarte
von Griechenland mit
den Museen, in denen
Schutzmaßnahmen
stattfanden
100 km
deutschen Wehrmacht und der anschließenden
Kapitulation Griechenlands.
Bereits im Oktober 1940 war sich die
griechische Regierung bewusst, dass
der Krieg mit Italien zwangsläufig auch
zu einer Konfrontation mit Deutschland
führen würde 6 . Unmittelbar nach dem
berühmten «ΟΧΙ» (NEIN) von Metaxas
wurden deshalb aufwändige Sicherheitsvorkehrungen
in Gang gesetzt und in
mindestens 18 Museen Maßnahmen zum
Schutz der Antiken gegen Bombardierungen
und Plünderungen getroffen 7 .
In einigen Fällen wurden die Schutzmaßnahmen
durch Protokolle und Fotografien
gut dokumentiert. Besonders im
Zentrum von Athen wurden alle Hebel in
Bewegung gesetzt, um das Inventar der
Abb. 3:
Sicherheitsmaßnahmen
im Archäologischen
Nationalmuseum Athen
seit 30. Oktober 1940
4
Museen in Sicherheit zu bringen. Dabei
konzentrierte man sich auf das Archäologische
Nationalmuseum, das Akropolismuseum,
das Numismatische Museum, das
Byzantinische Museum und das Kerameikosmuseum
8 . Betroffen waren weiterhin
die archäologischen Museen im Piraeus, in
Chalkis, Delphi, Kefalonia, Korfu, Korinth,
Olympia, Rethymnon, Sparta, Tegea,
Theben, Thessaloniki und Volos 9 . Zu den
Vorkehrungen, die in den übrigen Museen
Griechenlands getroffen wurden, beispielsweise
in Chania, Eleusis, Iraklion 10 , Patras
oder Samos, fehlen bislang entsprechende
Informationen 11 . Vermutlich fand in mehreren
Fällen, vor allem auf den ägäischen
Inseln, eine eher provisorische Verbarrikadierung
der Museen statt. Dies muss
im Einzelfall noch untersucht werden 12 .
Die sichere Verwahrung der antiken
Kunstwerke stand bei allen Aktivitäten
im Fokus 13 . In den Ausstellungssälen des
Athener Nationalmuseums legten die
Museumsangehörigen tiefe Gräben an,
Abb. 4: Sicherheitsmaßnahmen im Archäologischen Nationalmuseum Athen
seit 30. Oktober 1940
in denen die Marmorskulpturen in Reih
und Glied aufgestellt und anschließend
mit Sand zugedeckt wurden 14 .
Vitrinen und Ausstellungssäle
wurden komplett leergeräumt 15 .
Empfindliche Objekte aus Keramik
oder Bronze wurden stoßsicher verpackt
und anschließend versteckt 16 .
Abb. 5:
Blick in das
Archäologische
Nationalmuseum Athen
nach Ausbruch des
Griechisch-Italienischen
Krieges
5
Abb. 6-7: Sicherheitsmaßnahmen im Archäologischen Nationalmuseum Athen seit 30. Oktober 1940, in Holzkisten
verwahrte geometrische Tongefäße und der in Teerpappe eingewickelte »Gott aus dem Meer«
Die Münzsammlungen wurden
in Banktresoren verschlossen. Zusätzlich
sicherten hohe Schutzwälle
aus Sandsäcken die Museen sowie
sonstige historische Gebäude vor den
erwarteten Bombenangriffen 17 .
Der große Zeitdruck und die Furcht
vor der nahenden Katastrophe machten
erfinderisch. So wurden an einigen
Orten auch Brunnen, Gräber, Höhlen
oder Felsspalten als Verstecke für die
antiken Kunstwerke genutzt 18 .
6
nach kriegsausbruch:
erste schutzmassnahmen
für den wagenlenker
von delphi
Ein Dokument im historischen Archiv des
griechischen Kultusministeriums gibt
Auskunft über die Schutzmaßnahmen,
die bezüglich des Wagenlenkers in
Delphi getroffen wurden. Es stammt
von dem Museumsmitarbeiter
Alexandros E. Kondoleon 19 und ist an
das griechische Kultusministerium
(»Ministerium für Religion und Nationale
Erziehung«) in Athen gerichtet.
«ΒΑΣΙΛΕΙΟΝ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ
Γ.’ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΗ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑ
ΜΟΥΣΕΙΟΝ ΔΕΛΦΩΝ
Διεύθυνσις Αρχαιολογίας
Εν Δελφοίς τηι 7η Νοεμβρίου 1940
Υπουργείον Θρησκευμάτων καί
Εθνικής Παιδείας, Αθήναι
Λαμβάνω την τιμήν να αναφέρω υμίν, ότι
ο Φραγκίσκος Δ. Παμφίλου εργοδηγός
υπουργ. Παιδείας μετέφερε τόν Ηνίοχον
μετά μεγάλης επιμελείας και προσοχής
εις το επιγραφικόν Μουσείον. –
Κατόπιν τό περίφημον καί μοναδικόν
χάλκινον άγαλμα ετοποθετήθει καλώς καί
ασφαλώς εις την δυτικήν γωνίαν τούτου καί
πρός πληρεστέραν διαφύλαξιν και ασφάλειαν
του αριστουργήματος τούτου ετέθησαν
έμπροσθεν τούτου πολλαί γύψιναι πλάκες
αίτινες εκάλυψαν τούτο καθ΄ολοκληρίαν.
Η άνω εργασία ήτο πάρα πολύ λεπτή
καί επίπονος εν τούτοις εγένετο μετά
μεγάλης προσοχής καί δεν επήλθεν
ουδεμία ζημιά και βλάβη επί του μοναδικού
τούτου αριστουργήματος.
Ευπειθέστατος
ο Επιμελητής των εν Δελφοίς Αρχαιοτήτων
Α. Ε. Κοντολέων» 20 .
Abb. 8: Schreiben von Alexandros E. Kondoleon vom 7. November 1940
Frei übersetzt:
»Ich habe die Ehre, Ihnen mitzuteilen,
dass Frankiskos D. Pamphilou, Vorarbeiter
des Erziehungsministeriums,
den Wagenlenker [von Delphi] mit
großer Sorgfalt und Vorsicht in das epigraphische
Museum überführt hat.
Die berühmte und einzigartige Bronzestatue
wurde gut und sicher in der
Westecke des Museums aufgestellt.
Zum zusätzlichen Schutz und zur Sicherheit
dieses Meisterwerkes wur-
7
den mehrere Gipsplatten davor angebracht,
die es komplett verdecken.
Diese Arbeit war sehr heikel und mühsam
und wurde mit großer Sorgfalt
durchgeführt, so dass diesem einzigartigen
Kunstwerk kein Schaden und
keine Verletzung zugefügt wurden.
Hochachtungsvoll
Der Aufseher der Antiken von Delphi
A. E. Kondoleon«.
Abb. 9-10: Büste des Wagenlenkers von Delphi und Aufnahme der Grotte
Dieses Dokument zeigt, dass auch in
Delphi bereits in der ersten Kriegswoche
mit den Schutzmaßnahmen begonnen
wurde. Allerdings stellt sich die nicht unbedeutende
Frage, welches »epigraphisches
Museum« gemeint sein könnte. In ganz
Griechenland gibt es bekanntlich nur ein
Epigraphisches Museum und das befindet
sich in Athen 21 . Sollte der Wagenlenker
tatsächlich im November 1940 in das Epigraphische
Museum von Athen überführt
worden sein? Dies wäre eine einmalige und
angesichts der Größe und Fragilität des
Wagenlenkers vielleicht auch sehr kritische
Aktion gewesen. Zum Glück konnte Vassilis
Petrakos, Generalsekretär der Archäologischen
Gesellschaft in Athen, Licht ins Dunkel
bringen und die Situation aufklären: Der
Wagenlenker wurde von Alexandros Kondoleon
in einem Magazin untergebracht,
das in Delphi von alters her als das »epigraphische
Museum« bezeichnet wurde 22 .
professionalisierung
der schutzmassnahmen für
den wagenlenker von delphi
Nur wenige Tage nach der Verwahrung des
Wagenlenkers im Magazin unter dem Saal
der Naxier-Sphinx mussten alle bisherigen
Maßnahmen revidiert werden. Am
11.11.1940 erhielten die Mitarbeiter des griechischen
Antikendienstes ein Rundschreiben
vom Kultusministerium, in dem die
8
Richtlinien zur Sicherung von Bronzeskulpturen
und anderen empfindlichen Objekten
klar definiert waren 23 . Demnach sollten
Bronzen in Wachspapier (λαδόχαρτο oder
κερόχαρτο) oder Teerpappe (πισσόχαρτο)
eingewickelt und anschließend in Holzkisten
stoßsicher und wasserdicht versteckt
werden. Der Wagenlenker wurde
daraufhin in seine Einzelteile zerlegt 24 , auf
zwei Kisten verteilt und in einer Grotte im
heiligen Bezirk von Delphi untergebracht 25 .
In Griechenland liefen die
Schutzmaßnahmen im Winter 1940/41
auf Hochtouren, waren aber bis zum
Einmarsch der Wehrmacht im Frühjahr
1941 noch nicht endgültig abgeschlossen 26 .
situation in griechenland
seit april 1941
Während der Besatzungszeit (23.04.1941
bis 12.10.1944) wurde Griechenland von
den Achsenmächten in drei Zonen aufgeteilt:
In deutscher Hand befanden sich die
beiden größten Städte, Athen und Thessaloniki,
mehrere Ägäische Inseln und über
die Hälfte Kretas. Bulgarien beherrschte
den Nordosten Griechenlands, das östliche
Makedonien und das nördliche Thrakien.
Italien war bis September 1943 für Zentralgriechenland,
die Peloponnes, die Ionischen
Inseln und große Teile der Ägäis verantwortlich
27 . Delphi befand sich demnach in
der italienischen Besatzungszone. Zwar
beherrschte Italien flächenmäßig den
größten Teil Griechenlands, doch waren
der Einfluss und die Vormachtstellung
der deutschen Wehrmacht im ganzen
Land deutlich spürbar 28 . So war Delphi
während der Besatzungszeit ein beliebtes
Ausflugsziel von deutschen Soldaten,
was durch private Fotoaufnahmen 29 und
die sog. Merkblätter 30 des Kunstschutzes
in Griechenland gut dokumentiert ist 31 .
Im Bereich der Archäologie waren
während der Besatzungszeit mehrere Institutionen
aktiv (Abb. 11). Strukturen und
Tätigkeitsfelder wurden in dieser Phase
zunehmend unübersichtlich,
1. Deutsches
Archäologisches Institut
(DAI) Athen
8. Selbständige
Archäologen
2. Auswärtiges Amt
– Kulturabteilung
7. Kunstschutz
der Wehrmacht
Archäologische
Aktivitäten in
Griechenland
3. Angestellte
der »Führergrabung«
6. Einzelne
Vertreter
der Wehrmacht
5. Einsatzstab
Reichsleiter
Rosenberg
4. Deutsches
Ahnenerbe
Abb. 11: Deutsche Archäologen in Griechenland während der Besatzungszeit
9
Abb. 12-14: Hans von Schoenebeck (1904-1944), Wilhelm Kraiker (1899-1987), Roland Hampe (1908-1981)
so dass die eigentlich Verantwortlichen
heute häufig schwer zu benennen sind.
Die Abstimmungsprozesse wurden zum
großen Teil vom DAI koordiniert. So gab
es eine kontinuierliche Zusammenarbeit
mit dem Kunstschutz 32 , der Kulturabteilung
des Auswärtigen Amtes und einer
Reihe von selbständigen bzw. aus Berlin
entsandten Archäologen. Der Sonderstab
Vorgeschichte des Einsatzstabes Reichsleiter
Rosenberg 33 mit seinem Leiter Hans
Reinerth wurde hingegen vom DAI als
Bedrohung und ernsthafte Konkurrenz
angesehen. Illegale Ausgrabungen und
partielle Plünderungen durch einzelne
Vertreter der Wehrmacht brachten zusätzlich
den Ruf der deutschen Archäologie
in Griechenland ernsthaft in Gefahr 34 .
Das DAI Athen und der Kunstschutz
arbeiteten bis September 1944 eng zusammen
35 . Teilweise erhielten die Vertreter
des Kunstschutzes ihre Anweisungen
direkt von der Zentrale des DAI aus Berlin.
Mitarbeiter des DAI Athen unterstützten
wiederum den Kunstschutz beim Schreiben
der Merkblätter und anderer populärwissenschaftlicher
Texte 36 , bei Vorträgen und
Führungen für Wehrmachtsangehörige 37
sowie bei der Betreuung von Besuchern in
der Bibliothek des DAI Athen 38 . Mitarbeiter
des Kunstschutzes waren während des
Krieges mehrere Monate in den Gästeräumen
des DAI Athen untergebracht 39 .
»Seit Oktober 1941 wurden die
Kunstschutzaufgaben von zwei Mil.
Verw.-Beamten des höheren Dienstes
versehen, die Landeskenner und von Beruf
Archäologen waren.« Diese Auskunft gab
Wilhelm Kraiker in seinem Abschlussbericht
von 1945 40 . Allerdings hielt sich der
andere Kunstschutzbeauftragte, Hans
von Schoenebeck, schon seit Mai 1941 in
Griechenland auf 41 . Beide hatten vor dem
Krieg mehrere Jahre für das DAI in Athen
gearbeitet 42 . Unterstützung erhielten
sie zusätzlich von ihrem ehemaligen
Kollegen Roland Hampe 43 , der zwar
nicht dem Kunstschutz angehörte 44 ,
als »Wachtmeister« und »Sonderführer
Z« der Wehrmacht vor allem auf der
Insel Kreta Hilfe anbieten konnte 45 .
kritik an den
sicherheitsmassnahmen des
griechischen antikendienstes
Trotz der anfänglich sehr positiven Beurteilung
der Sicherheitsmaßnahmen in
den griechischen Museen 46 , begann Hans
von Schoenebeck bereits im Juli 1941
grundlegende Kritik an diesen zu üben:
10
»Eine der wichtigsten Aufgaben ist natürlich
die Feststellung der Schäden. Einiges ist
natürlich vorgekommen, aber Gott sei Dank
sind wirkliche Werte nicht zerstört. Sehr
viel ernsthafter sind die Schäden durch eine
totale Bergung, die mit derselben Gewissenhaftigkeit
und umfassenden Vollständigkeit
durchgeführt worden ist, wie ein totaler
Krieg wenigstens in der Theorie. Selbst die
belanglosesten provinzialrömischen Reliefs
sind bis zu 7 m unter der Erde vergraben worden.
Dabei ist natürlich die Panne eingetreten,
dass zum Schluss das Geld nicht mehr
reichte und beispielsweise der Gott aus dem
Meer zuguterletzt unter einem kümmerlichen
Sandhaufen verscharrt wurde. [...] Wie
der griechische Staat die z.T. katastrophalen
Schäden dieser totalen Bergung jemals
ausgleichen will, ist unklar. Woher die Mittel
kommen sollen, die in Millionen von Reichsmark
gehen, ist nebelhaft. Wahrscheinlich
hat der Grieche seinen Sieg vorausgesetzt
und im schlimmsten Fall an die milden
Gaben von Amerikanern u.a. gedacht.« 47
Die gleiche Auffassung vertrat auch Wilhelm
Kraiker: »Da die Bergungen laut Anordnung
des damaligen griechischen Kultusministers
in sehr kurzer Zeit durchgeführt
werden mußten und oft das sachverständige
Personal fehlte, sind sie teilweise unsachgemäß
vorgenommen worden (Kerameikos
in Athen, Olympia, Saloniki), sodaß z.T.
erhebliche, in Einzelfällen nicht wieder gut
zu machende Beschädigungen verursacht
wurden. Diese Schäden durch unsachgemäße
Bergungen sind jedenfalls größer als
die Schäden durch Kampfhandlungen.« 48
Von Schoenebeck sollte in der Folgezeit
massiven Druck auf den griechischen
Antikendienst ausüben – sowohl in verbaler
als auch in schriftlicher Form. Dabei konzentrierte
er sich hauptsächlich auf Athen
und verlangte von seinen griechischen
Kollegen, alle Antiken aus ihren Verstecken
zu holen und die Museen wieder in Betrieb
zu nehmen 49 . Vassilis Petrakos hat den
Schlagabtausch zwischen den griechischen
Behörden und dem deutschen Kunstschutz
in seiner Publikation von 2013 eindrucksvoll
dokumentiert 50 . In den von ihm zitierten
Unterlagen 51 spielen auf deutscher Seite
vor allem Hans von Schoenebeck und Erich
Boehringer 52 eine maßgebliche Rolle. Für
die Abläufe auf griechischer Seite zeichnen
der Kultusminister Konstantinos Logothetopoulos
53 und der Ministerialdirektor
Antonios Keramopoulos 54 verantwortlich.
Folgt man den Ausführungen von Vassilis
Petrakos und ergänzt diese noch durch weitere
Quellen, können folgende einschneidende
Ereignisse festgehalten werden:
Am 22.07.1941 lehnte Wirtschaftsminister
Sotirios Gotzamanis einen Antrag
von Logothetopoulos ab, 1.000.000
Drachmen für die Wiederinbetriebnahme
der Museen bereitzustellen. Er
hielt es für sicherer, wenn die Antiken
in ihren Verstecken bleiben würden 55 .
Am 05.08.1941 forderte ein leitender
Beamter der deutschen Militärverwaltung
in Griechenland, Franz Alfred Medicus,
den griechischen Antikendienst auf,
eine Liste mit allen versteckten Antiken
zusammenzustellen. Die Athener Museen
sollten ihm zugänglich gemacht werden
und der Kunstschutz, vertreten durch von
Schoenebeck, stärker unterstützt werden 56 .
Am 27.08.1941 erhielt Medicus eine Antwort,
in der ihm ohne Umschweife die dramatische
Lage des Landes geschildert wurde.
Der Verfasser, vermutlich Keramopoulos,
machte deutlich, dass die griechische
Bevölkerung mit den Folgen des Krieges, der
Hungersnot und anderen existenziellen Problemen
zu kämpfen habe. Für die Bergung
der antiken Kunstschätze würden schlichtweg
die Ressourcen fehlen. Die Museumsstücke
seien ohnehin nicht in Gefahr. Der
milde Winter und die idealen klimatischen
Bedingungen Griechenlands hätten dazu
beigetragen, dass diese schon vorher Jahrtausende
unter der Erde überlebt hätten 57 .
11
Frei übersetzt:
»29. September 1941
An die Herren Direktoren des Archäologischen
Nationalmuseums
und des Akropolis-Museums
In den ersten Tagen des kommenden
Monats Oktober wird Sie Herr von
Chönebeck [sic] besuchen, um über die
Verstecke der Antiken zu sprechen, die
Sie gemeinsam mit ihm öffnen sollen,
damit er überprüfen kann, ob die Antiken
unter der Feuchtigkeit leiden oder sonst
irgendeinen Schaden genommen haben.
Der Minister
K. Logothetopoulos«.
Abb. 15: Schreiben
von Konstantinos
Logothetopoulos vom
29. September 1941
Der Kunstschutz ließ allerding nicht
locker: Am 29.09.1941 kündigte Logothetopoulos
von Schoenebecks Besuch in
den bedeutendsten Athener Museen an.
«29 Σεπτεμβρ. 1941
Πρός τούς κ.κ. Διευθυντάς τού
Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου
καί Μουσείου Ακροπόλεως
Κατά τάς πρώτας ημέρας του προσεχούς
μηνός Οκτωβρίου πρόκειται νά επισκεφθή
υμάς ο κ. von Chönebeck [sic] ίνα συζητήσητε
περί τού κρυψώνος των αρχαιοτήτων
τόν οποίον θ΄ανοίξητε από κοινού πρός
βεβαίωσιν αν βλάπτωνται αί αρχαιότητες
υπό της υγρασίας ή δί άλλον λόγον.
Ο Υπουργός
Κ. Λογοθετόπουλος» 58 .
Am 9. November 1941 wurde aus dem
wieder eröffneten Kerameikosmuseum
eine archaische Tontafel gestohlen 59 .
Nur wenige Wochen später fanden auf
Kreta illegale Ausgrabungen statt, an
denen Mitarbeiter des Kunstschutzes
beteiligt waren 60 . Diese Ereignisse trugen
nicht dazu bei, dass bei den griechischen
Archäologen das Vertrauen in den deutschen
Kunstschutz gestärkt wurde.
Dennoch wurde der Druck auf den
griechischen Antikendienst im Jahr
1942 zusätzlich erhöht. Ein besonderes
Interesse hatte von Schoenebeck an der
Freilegung der Antiken im Museum von
Thessaloniki – ein teilweise persönlich
motiviertes Vorhaben, das er im März
1942 endgültig aufgeben musste 61 .
Im April 1942 erhielt Logothetopoulos
ein offizielles Schreiben vom Militärbefehlshaber
Südgriechenland mit dem
Hinweis, dass das griechische Volk die
Verantwortung für alle möglichen Schäden
an den antiken Kunstdenkmälern zu
tragen habe 62 . Logothetopoulos lehnte
12
weiterhin deren Freilegung ab 63 . Unterdessen
fanden stichprobenartige Untersuchungen
durch griechische Archäologen
statt, wobei das Hauptaugenmerk den
empfindlichen Bronzeobjekten galt 64 .
«31η Αυγούστου 1942
Πρός τόν κ. Αντών. Κεραμόπουλον,
Διευθυντήν Αρχαιοτήτων καί
Ιστορικών Μνημείων
Im Juli 1942 verließ von Schoenebeck
Griechenland 65 . Die Dienstgeschäfte
des Kunstschutzreferates in Griechenland
wurden in der Folgezeit »nur noch
von einem höheren Mil. Verw.-Beamten
wahrgenommen« 66 . Kraiker, der vorher
eng mit von Schoenebeck zusammengearbeitet
hatte, setzte dessen Kurs fort.
Παρακαλούμεν όπως το ταχύτερον μεταβήτε
εις Δελφούς, ίνα εποπτεύοητε την
εκταφήν του Ηνιόχου, παραλαβήν του και
μεταφοράν εις Αθήνας προς λήψιν των
αναγκαίων μέτρων συντηρήσεώς του.
Ο Υπουργός» 67 .
Frei übersetzt:
transport des wagenlenkers
nach athen
Am 31.08.1942 erhielt Keramopoulos
von Logothetopoulos ein Schreiben
mit folgendem Wortlaut:
»An Herrn Antonis Keramopoulos,
Direktor der archäologischen und
historischen Denkmäler.
Wir bitten Sie, so schnell wie möglich
nach Delphi zu fahren, damit Sie die
13
Abb. 16: Schreiben von Konstantinos
Logothetopoulos vom 31. August 1942
Ausgrabung [wörtlich: die Exhumierung]
des Wagenlenkers überwachen
sowie seine Entgegennahme und den
Transport nach Athen, damit dort die
notwendigen Restaurierungsmaßnahmen
durchgeführt werden.
Der Minister«.
angesehen werden musste, wurde seine
Überführung in das Nationalmuseum
in Athen angeordnet und durch Bereitstellung
eines LKW bewerkstelligt.« 68
Der Transport des Wagenlenkers
nach Athen wurde von Protesten der
einheimischen Bevölkerung begleitet 69 .
Im September 1942 wurden die beiden
Holzkisten mit den Teilen des Wagenlenkers
nach Athen überführt. Über den
Transport berichtete Kraiker in seinem
Abschlussbericht von 1945: »Da der
gleichermassen berühmte Wagenlenker
von Delphi aus Bronze durch die Bergung
in einer feuchten Grotte als gefährdet
Am 06.09.1942 forderte Logothetopoulos
vier Spezialisten in Athen auf,
die Kisten mit Teilen des Wagenlenkers
und anderen Bronzen aus Delphi zu
öffnen und zu überprüfen 70 . Anschließend
sollten die Reinigung und die
Restaurierung der Objekte erfolgen.
Am 21.09.1942 sichteten schließlich
die vom Ministerium bestimmten Gutachter
den Inhalt der Kisten. Vertreter des
militärischen Kunstschutzes waren nicht
anwesend, wie aus dem entsprechenden
Protokoll hervorgeht. Der Zustand der
Antiken wurde ausführlich dokumentiert:
«Πρωτόκολλον τής επιτροπής τής συσταθείσης
πρός παραλαβήν τών δύο κιβωτίων
χαλκών αρχαίων του Μουσείου Δελφών.
Εν Αθήναις σήμερον την 21ην Σεπτεμβρίου
1942 ημέραν Δευτέραν και εν τω Εθνικώ Αρχαιολογικώ
Μουσείω συνήλθεν η επιτροπή
η συσταμείσα διά του υπ΄ αρ. 46338/ 1564/
6.9.42 εγγράφου του Υπουργείου Θρησκευμάτων
και Εθνικής Παιδείας αποτελουμένη
εκ τών κ.κ. Α. Σοφιανοπούλου, καθηγητή του
Πολυτεχνείου, ως πρόεδρου, Χ. Καρούζου,
Δ) τού τού Εθν. Μουσείου, Ειρήνης Βαρούχα-
Χριστοδουλοπούλου, εφόρου αρχαιοτήτων
καί Φ. Σταυροπούλου, εφόρου αρχαιοτήτων
ως μελών και ήνοιξε τά δύο ξύλινα κιβώτια τά
μετακομισθέντα έκ Δελφών υπό του Δ) του
τών Αρχαιοτήτων καί Ιστορικών Μνημείων
και περιέχοντα χαλκά αρχαία του Μουσείου
Δελφών, φέροντα δέ τους αριθμούς 1 καί 2.
Abb. 17: Auszug aus dem Abschlussbericht von
Wilhelm Kraiker vom 13.02.1945
14
Abb. 18: Protokoll zum Inhalt der beiden
Kisten aus Delphi vom 13.02.1945
Αί σφραγίδες τούτων ήσαν αλύμαντοι καί τα περιβάλλοντα
σύρματα σχεδόν ακέραια. Του υπ΄
αρ. 1 κιβωτίου όμως η βάσις και αι δύο μακραί
πλευραί είχον προσβληθή υπό τής υγρασίας.
Το περιεχόμενο τών κιβωτιών τούτων ήλεγξεν
επί τη βάσει του πρωτοκόλλου υπ. αρ. 3 19
Ν) βρίου 1940 της επιτροπής εξασφαλίσεως
των αρχαιοτήτων του Δελφικού Μουσείου
(αποτελεουμένης εκ τών κ.κ. Α. Σώχου, Α.
Κοντολέωντος, Κ. Κολομβότσου, Β. Ραφτοπούλου
καί Ι. Αντωνολουκά) και εύρε
τούτο απολύτως σύμφωνον πρός τό εν τώ
πρωτοκόλλω τούτο αναγραφόμενον, ήτοι:
Εν το κιβωτίω υπ αριθ. 1
περιείχοντα τα εξής αρχαία
1ον Ο ηνίοχος (χάλκινος) από της
οσφύος μέχρι και των ποδών.
2ον Ο δεξιός βραχίων του ηνιόχου.
3ον Τρεις (3) τανίαι χάλκιναι,
τα ηνία του ηνιόχου
4ον Τεμάχιον ουράς αλόγου χάλκινον
(τμήμα τής συνθέσεως του ηνιόχου)
5ον Το υπ αριθ. 3618 τεμάχ. της
συνθέσεως του ηνιόχου.
6ον Τεμάχιον τιμονίου της συνθέσεως
του ηνιόχου.
15
Εν τώ κιβωτίω υπ΄ αριθ. 2
περιείχοντο τά εξής αρχαία
1ον Η προτομή του ηνιόχου
2ον Αγαλμάτιον Απόλλωνος
(Κούρου) υπ. αριθ. 1663
3ον Τα υπ΄ αριθ. 2527 [??]
4ον 2846, αμφότερα ταυτα
αγαλμάτια αρχαϊκά.
5ον Αγαλμάτιον γρυπός ύψ. 0,22 μ
6ον Αγαλμάτιον γρυπός ύψ. 0,17 τού μ.
7ον Αγαλμάτιον γρυπός ύψ. 0,19 τού μ.
8ον Το υπ. αριθ. 2885 αγαλμάτιον γρυπός
9ον Υπ. αριθ. 2975 κράνος
10ον Υπ. αριθ. 3200 κράνος
11ον Υπ. αριθ. 1842 κράνος, και
12ον Υπ. αριθ. 2975 κράνος
Σημειούται ότι εκ τών ως άνω κρανών τά δύο
είναι ταυτάριθμα ήτοι τα υπ΄ αρ. 2975.» 71
Frei übersetzt:
Abb. 19: Merkblatt des militärischen Kunstschutzes zu Delphi
»Protokoll des eingesetzten Ausschusses
zur Entgegennahme der
beiden Kisten mit den antiken Bronzen
aus dem Museum von Delphi.
7ον Έτερον τεμάχιον τιμονίου περιεσφυγμένον
διά λωρίδος χαλκίνης.
8ον Αριστερά χειρ χαλκίνη κορασίδος
εκ της συνθέσεως του ηνιόχου, η
χειρ αυτή κρατεί τα άκρα ηνίων.
9ον Οκτώ (8) τεμάχια χάλκινα ανήκοντα
εις το συγκρότημα του
άρματος του ηνιόχου.
10ον Δύο (2) δεσμίδες ηνίων χαλκίνων
ανήκουσαι επίσης εις
την σύνθεσιν του ηνιόχου.
11ον Τρεις (3) πόδες χάλκινοι ίππου εξ
ων οι δύο (2) είναι από του μέσου
περίπου του μηρού μέχρι και της
οπλής, το δε τρίτον από του μέσου
της κνήμης μέχρι και της οπλής.
Am heutigen Montag, den 21. September
1942 hat sich in Athen im Archäologischen
Nationalmuseum das Gremium getroffen,
das entsprechend dem Schreiben des
Kultusministeriums Nr. 46338/ 1564/ vom
06.09.1942 aus Herrn A. Sophianopoulos,
Professor der Technischen Universität, als
Vorsitzender, Ch. Karouzos, Direktor des
Nationalmuseums, Irini Varoucha-Christodoulopoulou,
Direktorin des Antikendienstes,
und Ph. Stavropoulos, Direktor des
Antikendienstes, besteht. Es wurden die
beiden hölzernen Kisten mit den Nummern
1 und 2 geöffnet, die von dem Ministerialdirektor
des Antikendienstes [Antonios
Keramopoulos] aus Delphi überführt
worden waren und die antiken Bronzen aus
dem Museum von Delphi beinhalten. Die
Siegel waren ungebrochen und die umge-
16
benden Drähte fast vollkommen intakt. Die
Kiste Nr. 1 war allerdings am Boden und
den beiden Langseiten von Feuchtigkeit
betroffen. Der Inhalt der Kisten wurde
überprüft, wobei das Protokoll Nr. 3 vom
19. November 1940, das vom Komitee zur
Sicherung der Antiken im Museum von
Delphi (bestehend aus A. Sochos, A. Kondoleon,
K. Kolomvotsos, B. Raftopoulos und
I. Antonoloukas) stammte, als Grundlage
diente. Der Inhalt der Kisten stimmte in
allen Punkten mit dem Protokoll überein:
In der Kiste Nr. 1 befanden sich
die folgenden Antiken
1. Der Wagenlenker (aus Bronze) von
der Taille bis zu den Füßen,
2. Der rechte Arm des Wagenlenkers 72 ,
3. Drei (3) bronzene Bänder, die
Zügel des Wagenlenkers,
4. Schweiffragment von einem der
Bronzepferde (Teil der Statuengruppe
des Wagenlenkers),
5. Fragment Nr. 3618 der
Wagenlenkergruppe,
6. Fragment von der Lenkvorrichtung
der Wagenlenkergruppe,
7. Anderes Teil der Lenkvorrichtung, das
mit Bronzestreifen umwickelt war,
8. Die linke Bronzehand [...], die
die Enden der Zügel hielt 73 ,
9. Acht (8) Bronzestücke, die zum Rennwagen
der Komposition gehörten,
10. Zwei (2) Bündel der Bronzezügel,
die ebenfalls zur Wagenlenkergruppe
gehörten,
11. Drei (3) Beine eines Bronzepferdes,
von denen zwei (2) von der
Mitte des Oberschenkels bis zum
Huf erhalten sind, das dritte von
der Wadenmitte bis zum Huf 74 .
In der Kiste Nr. 2 befanden
sich folgende Antiken:
1. Die Büste des Wagenlenkers [mit Kopf],
2. Die Apollonstatuette (Kouros) Nr. 1663
[Es folgt eine Auflistung von zehn
weiteren Bronzeobjekten, die keinen
Bezug zum Wagenlenker haben.]«.
Abb. 20: Erinnerungsschrift »Hellas«, erste Fassung
für das Titelblatt
Abb. 21: Auszug aus der Erinnerungsschrift
»Hellas« von 1943
17
Dem Protokoll zufolge wurden im
September 1942 zwölf Einzelteile der
Wagenlenkergruppe unversehrt nach
Athen gebracht. Während des Krieges
konnte die Statue weder zusammengesetzt
noch ausgestellt werden. Die
Archäologen hatten zunächst nur ein
Ziel vor Augen: die sichere Verwahrung
des antiken Erbes ihres Landes 75 .
restaurierung
und rücktransport
des wagenlenkers von delphi
Während des Krieges hatte der Kunstschutz
in den Merkblättern zu Delphi 76
sowie in einer aufwändig konzipierten »Erinnerungsschrift«
auf die Existenz und Bedeutung
des Wagenlenkers hingewiesen 77 .
Abb. 22: Titelblatt
der Zeitung
ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΤΗΣ
vom 09.11.1944
18
Abb. 23: Der »Gott
aus dem Meer«,
Restaurierungsarbeiten
im Archäologischen
Nationalmuseum während
der Zwischenkriegszeit
Abb 24: Restaurierung
von Bronzen im Archäologischen
Nationalmuseum
Athen nach dem Zweiten
Weltkrieg
Die Mitarbeiter des Kunstschutzes sowie
einige eingeweihte griechische Archäologen
wussten, wo der Wagenlenker seit
1942 verborgen wurde. Anders erging es jedoch
der griechischen Bevölkerung und vor
allem den Bewohnern von Delphi. Unmittelbar
nach Kriegsende wurde deshalb die Frage
nach dem Verbleib und dem Zustand der
Bronzestatue laut. Mangelnde Kommunikation
und eine große Unsicherheit hatten
nach dem Ende der Besatzungszeit dazu
geführt, dass in der Bevölkerung zahlreiche
Gerüchte aufgekommen waren. In der kommunistischen
Zeitung »Aπελευθερωτής«
(Befreier) wurde sogar Ministerialdirektor
Antonios Keramopoulos für den Verlust
der Statue verantwortlich gemacht:
«Πού βρίσκεται ο Ηνίοχος των Δελφών;
Η αρπαγή ενος αριστουργήματος
Όλη η Ελλαδα και ολόκληρoς ο πολιτισμένος
κόσμος μαζί θέλου να μάθουν:
19
Abb 25: Restaurierung von Bronzen im Archäologischen Nationalmuseum Athen nach dem Zweiten Weltkrieg
Πού βρίσκεται το αρχαίο αριστούργημα
της τέχνης, ο περίφημος Ηνίοχος των
Δελφών, που πήρε απ΄ το Μουσείο
Δελφών ο κ. Κεραμόπουλος, με πρόσχημα
να τον φέρη εδώ να τον καθαρίσει:
Inzwischen sind zwei Jahre vergangen,
seitdem der Wagenlenker von seinem Ort
entführt worden ist und keiner weiß, was
aus ihm geworden ist. Der Raub fand während
der italienischen Besatzung statt.«
Πάνε τώρα δυό και πλέον χρόνια που ο
Ηνίοχος πάρθηκε απ΄τον τόπο του και
κανένας δεν ξέρει τί έγυνε. Η αρπαγή του
έγινε στον καιρό της Ιταλικής κατοχής.» 78
Frei übersetzt:
»Wo befindet sich der
Wagenlenker von Delphi?
Der Raub eines Meisterwerkes
Ganz Griechenland und die ganze
gebildete Welt möchten erfahren:
Wo befindet sich das antike Kunstwerk,
der berühmte Wagenlenker von Delphi?
Keramopoulos hatte ihn unter dem
Vorwand aus dem Museum entfernt,
dass er gereinigt werden müsse.
Es ist nicht überliefert, wie diesen
Gerüchten und Anschuldigungen entgegengetreten
wurde. Im Jahr 1945 konnte
das Archäologische Nationalmuseum
jedenfalls mit der Restaurierung seiner
Bronzestatuen beginnen. Mehrere
Aufnahmen zeugen von den Arbeiten
an den berühmten Bronzewerken 79 .
Schon 1946 wurde der Wagenlenker
in einer provisorischen Ausstellung
des Archäologischen Nationalmuseums
präsentiert. Auch aus dieser Zeit
liegen keine Fotos vor, umso wichtiger
ist der Augenzeugenbericht eines damals
14jährigen Museumsbesuchers:
«Ο Ηνίοχος μεταφέρθηκε κατά την Κατοχή
στην Αθήνα για ασφάλεια. Μετά τον πόλεμο
τον είδα, νομίζω το 1946, στην προσωρινή
έκθεση του Εθνικού Μουσείου, με είσοδο
από την οδό Τοσίτσα.
20
Μεταφέρθηκε στους Δελφούς αργά γιατί
η περιοχή λόγω του εμφυλίου δεν ήταν
ασφαλής και εκτέθηκε προσωρινώς μέχρι της
ανακατασκευής του Μουσείου που έγινε το
1959-1960.
Er blieb noch eine Weile nach der Befreiung
in Athen. Ich sah ihn 1946 im
Nationalmuseum, zusammen mit dem
Aristodikos in der ersten provisorischen
Ausstellung im neuen Museumsflügel.« 81
Έμεινε στην Αθήνα έως αργά μετά
την απελευθέρωση. Τον είχα δει στο
Εθνικό Μουσείο, μαζί με τον Αριστόδικο
στην πρώτη πρόχειρη έκθεση στη νέα
πτέρυγα του Εθνικού το 1946.» 80
Frei übersetzt:
»Der Wagenlenker wurde während der
Besatzungszeit zu seinem eigenen Schutz
nach Athen transportiert. Nach dem Krieg
sah ich ihn, ich glaube im Jahr 1946, in einer
vorläufigen Ausstellung des Nationalmuseums,
[damals] mit Eingang von der Straße
Tositsa. Er wurde erst spät nach Delphi
zurückgebracht, weil die Region wegen des
Bürgerkrieges nicht sicher war. Er wurde
vorläufig bis zur Fertigstellung des [neuen]
Museums, 1959-1960, ausgestellt.
Trotz des Bürgerkrieges und der
Unruhen im ganzen Land wurde die
Wiedereröffnung des Archäologischen
Nationalmuseums in der Athener Bevölkerung
als Triumph und als Zeichen einer
allmählichen Rückkehr zur Normalität
empfunden. Als Symbol des antiken Erbes
und der politischen Unabhängigkeit von
Griechenland wurde der Wagenlenker sogar
1947 auf den 10.000-Drachmen-Scheinen
der Bank von Griechenland abgebildet 82 .
Nach dem Ende des Bürgerkrieges
und nach dem Abschluss aller Restaurierungsmaßnahmen
sollte die berühmte
Statue im Jahr 1951 wieder nach Delphi
zurückkehren 83 . Dort ist sie seitdem ein
wichtiger Anziehungspunkt für Forscher
und Touristen aus aller Welt.
Abb. 26: Während des Bürgerkrieges gedruckte 10.000-Drachmen-Scheine mit dem Wagenlenker von Delphi
21
Anmerkungen
* Dieser Artikel ist im Rahmen eines mehrjährigen Projekts zur »Geschichte des Deutschen Archäologischen Instituts in Athen
während der NS-Zeit« entstanden. Der Direktorin des DAI Athen, Frau Katja Sporn, gilt mein herzlicher Dank für ihr Interesse
und ihre Unterstützung. Weiterhin bin ich folgenden Personen und Institutionen für anregende Gespräche und vielseitige
Hilfestellungen besonders verpflichtet: Vassilis Petrakos (Archäologische Gesellschaft in Athen), Athina Chatzidimitriou
und Archontoula Papoulakou (Griechisches Kultusministerium, Historisches Archiv), Tatiana Poulou (Griechisches
Kultusministerium, Antikendienst Athen), Maria Chidiroglou und Georgianna Moraitou (Archäologisches Nationalmuseum
Athen), Hans-Werner Langbrandtner (Landschaftsverband Rheinland, Archivberatungs- und Fortbildungszentrum Pulheim-
Brauweiler), Katharina Brandt, Dimitris Grigoropoulos und Joachim Heiden (DAI Athen), Christof Boehringer (Göttingen),
Ersi Xanthopulos (Heidelberg), Gabriel Meyer (Universitätsarchiv Heidelberg), Vassilis Kosmopoulos (Athen) und Anastasia
Pesmatzoglou (Bank von Griechenland, Athen). Teilergebnisse wurden 2019 in verschiedenen Vorträgen präsentiert, s.
Kankeleit 2020c.
1 Homolle 1896; Pomptow 1907; Hampe 1941a; Chamoux 1955; Rolley 1990; Krumeich 1997. Der Wagenlenker war Bestandteil
eines prächtigen Weihgeschenks, das in den 70er Jahren des 5. Jahrhunderts vor Christus von dem sizilianischen Herrscher
Polyzalos von Gela dem Heiligtum von Delphi gestiftet wurde. Vermutlich wurde das Ensemble in späthellenistischer Zeit
zerstört und befand sich bis zu seiner Auffindung über 2000 Jahre lang unter der Erde. Der Wagenlenker war bei seiner
Entdeckung in mindestens drei Teile zerbrochen: Oberkörper samt Kopf, rechter Arm und Unterkörper. Von dem Gespann,
einem Rennwagen mit vier Pferden, konnten nur wenige Fragmente geborgen werden.
2 Colonia 2006, 19, 254-267.
3 Zum Beispiel in dem Film «Ο Ηνίοχος» von Alexis Damianos aus dem Jahr 1996:
https://el.wikipedia.org/wiki/Ηνίοχος_(ταινία) (Stand: Januar 2021); Werk des Künstlers Stephan Hann: https://www.geschkult.fu-berlin.de/e/klassarch/news/2019/hann.html
(Stand: Januar 2021); Essay des Literaturnobelpreisträgers Giorgos
Seferis: http://ebooks.edu.gr/ebooks/v/html/8547/2710/Keimena-Neoellinikis-Logotechnias_G-Lykeiou_html-empl/
extras/texts/index_a_14_01_seferis.html; aufwändiges 3D-Spiel zur antiken Stätte von Delphi: https://www.youtube.com/
watch?v=GcqFsAfFp4I&feature=emb_logo (Stand: Januar 2021).
4 Zum Schicksal des Wagenlenkers während der Besatzungszeit: Demangel 1944, 2-3 mit Abb. 1; Hampe 1950, 16; Petrakos
1994, 83, 93-94, 117; Petrakos 2011, XIII; Petrakos 2013. 305, 328-329.
5 Petrakos 1994, 73. 81-102. Schon seit 1939 hatten die politischen Spannungen mit Italien zu einer Reihe von Maßnahmen
in Griechenland geführt. Bisher unbekannte Protokolle weisen darauf hin, dass einige Museen bereits vor dem offiziellen
Ausbruch des Krieges mit Italien die Sicherung ihrer Schätze in Angriff nahmen (freundlicher Hinweis Konstantinos
Nikolentzos, Archäologisches Nationalmuseum Athen). Aufschlussreich könnte in diesem Zusammenhang ein Vortrag
sein, den Spyridon Marinatos am 22. August 1939 in Berlin hielt. Der damalige »Direktor des archäologischen Dienstes im
Königlich Griechischen Kultusministerium Athen« sprach über »Denkmalschutz im Kriege«: Kongress Berlin 1939a, 17. Sein
Vortragstext ist leider nicht überliefert.
6 Petrakos 1994, 31 gibt den Auszug einer Rede von Ioannis Metaxas wieder, die dieser am 28.10.1940 gehalten hatte: «Δεν
πρέπει να αυταπατώμεθα ότι θα πολεμήσωμεν μόνον τους Ιταλούς. Τα συμφέροντα του Άξονος είναι αναπόσπαστα και αργά η
γρήγορα θα πολεμήσωμεν και τούς Γερμανούς.»; frei übersetzt: »Wir dürfen uns nicht der Illusion hingeben, dass wir nur gegen
die Italiener kämpfen werden. Die Interessen der Achse lassen sich nicht auseinander dividieren und früher oder später
werden wir auch mit den Deutschen kämpfen.«
7 Petrakos 1994, 81-102; Petrakos 2013, 304-307; Petrakos 1994, 73: «[...] η πρώτη σχετική ενέργεια χρονολογείται δύο ημέρες μετά
την κήρυξη του πολέμου. Με υπουργική απόφαση συστήθηκε επιτροπή, της οποίας έργο ήταν η προστασία του περιεχομένου του
Νομισματικού Μουσείου.»; frei übersetzt: »[...] die erste entsprechende Handlung datiert zwei Tage nach der Kriegserklärung.
Mit Beschluss des Ministeriums wurde ein Gremium bestimmt, das die Objekte im Numismatischen Museum schützen
sollte.«
8 Als der militärische Kunstschutz im April 1941 in Griechenland eintraf, stellte er eine hohe Professionalität bei der
Durchführung der Sicherheitsmaßnahmen fest. So schrieb der Kunstschutzverantwortliche in Griechenland: »Zum
Schluss nun die erfreuliche Mitteilung, dass ich bisher weder an Sammlungen noch an Ruinenstätten Schaden festgestellt
habe. Die meisten Museumsobjekte sind sorgfältig verpackt, die μάρμαρα sogar vergraben«; s. Universitätsarchiv
Köln, Nachlass Andreas Rumpf, Signatur Zugang 364 Nr. 052, Hans von Schoenebeck an Andreas Rumpf, 27.04.1941.
Ähnlich äußerte sich auch Wilhelm Kraiker: »Umfangreiche Bergungsmassnahmen waren bereits bei Ausbruch des
italienisch-griechischen Krieges von der griechischen Regierung zum Schutz gegen Bombenschäden vorgenommen worden.
Sie waren in den grösseren Museen sachgemäss durchgeführt, wie die durch den Kunstschutz angeordneten Stichproben
ergaben.«; s. BArch RW40-116a, Abschlussbericht von Wilhelm Kraiker »Der Kunstschutz in Griechenland«, 13.02.1945.
9 Petrakos 1994, 82-86; Petrakos 2013, 304-307.
10 Kraiker erwähnt, dass die Bergungsmaßnahmen im Museum von Iraklion »von den deutschen Militärbehörden ausdrücklich
aufrecht erhalten und zum Teil verstärkt« wurden; s. Nachlass Metternich Nr. 102, »Bericht über den militärischen
Kunstschutz in Griechenland« von Militärveraltungsrat Kraiker, 20.07.1944. Seine Aussage bleibt im Ungefähren und lässt
sich nur schwer überprüfen, da eine detaillierte Beschreibung zur Situation in Iraklion vor und nach 1941 bislang fehlt.
11 Petrakos 1994, 85; Petrakos 2013, 305, 333-334, 350. Auch in neueren Untersuchungen gilt das Hauptaugenmerk den Museen
in Athen; s. beispielsweise in dem Dokumentarfilm von Vassilis Kosmopoulos über Jannis Miliadis: «Γιάννης Μηλιάδης. Η
απόκρυψη των αρχαιοτήτων», 2016 (freundlicher Hinweis von Tatiana Poulou).
12 Aktuell sind einige Untersuchungen zur Situation in der Ägäis während der Besatzungszeit in Vorbereitung (freundlicher
Hinweis von Nikolaos Nikoloudis und Vassilis Kosmopoulos).
22
13 Zur Überführung von Bronzen aus französischen Grabungen in Delphi an das Athener Nationalmuseum: Kultusministerium
Griechenland, Akte 568Γ, Paul Lemerle an das Ministerium für Religion und nationale Bildung, 17.09.1940; zur Verwahrung
der archäologischen Funde von der amerikanischen Agoragrabung im Athener Nationalmuseum: Kultusministerium
Griechenland, Akte 568A, Carl W. Blegen an das Ministerium für Religion und nationale Bildung, 05.01.1949;
Emil Kunze zu Museumsobjekten in Olympia, die bis zum Ende des Krieges unzugänglich waren: Kunze 1956, 103.
14 Petrakos 1994, 89.
15 Zur Zweckentfremdung und anderweitigen Nutzung des Athener Nationalmuseums während der Besatzungszeit: Petrakos
1994, 139-140; Petrakos 2013, 356.
16 Petrakos 1994, 81-102.
17 Petrakos 1994, 86 Abb.
18 Petrakos 1994, 102 Abb.
19 Zu Alexandros E. Kondoleon: Demangel 1943; Demangel 1945; Picard 1992a, 219-221; Picard 1992b, 219-221
(Nachruf von P. de La Coste-Messelière im Februar 1944); Petrakos 2013, 259, 266, 303, 311;
http://delphi-times.blogspot.com/2018/10/1859-1943.html mit einem Foto von Kondoleon vor dem Wagenlenker von Delphi
(Stand: Januar 2021). Bei Kriegsausbruch war Kondoleon (1859-1943) bereits pensioniert und arbeitete als »außerordentlicher
wissenschaftlicher Mitarbeiter« (Έκτακτος Επιμελητής) im Museum von Delphi. Er pflegte ein enges Verhältnis zur École
française d’Athènes und war Korrespondierendes Mitglied des Deutschen Archäologischen Instituts: Archäologischer
Anzeiger 1933, XXXIV (Jahresbericht für das Haushaltsjahr 1932-1933).
20 Kultusministerium Griechenland, Akte 586A, Προστασία έργων τέχνης υπό Παλαιάς Γερμαν. Υπηρεσίας 1941-44, Εξασφάλισις
Αρχαίων Μουσείου Δελφών (frei übersetzt: Schutz der Kunstwerke unter der früheren deutschen Behörde, 1941-44, Sicherung
der Antiken im Museum von Delphi).
21 Das Epigraphische Museum Athen befindet sich im Südflügel des Archäologischen Nationalmuseums in der Straße Tositsa
1: http://odysseus.culture.gr/h/1/eh151.jsp?obj_id=3348 (Stand: Januar 2021).
22 Vassilis Petrakos in einer E-Mail vom 03.09.2019: «Ο Αλέξανδρος Κοντολέων χαρακτηρίζει ως επιγραφικό μία από τις
αποθήκες του τότε Μουσείου Δελφών, επέκτασης του αρχικού του Συγγρού, κάτω από την αίθουσα της Σφίγγας των Ναξίων,
όπου φυλάγονταν οι επιγραφές. Την πρόλαβα αναλλοίωτη το 1959.»; frei übersetzt: »Alexandros Kondoleon bezeichnet als
Epigraphisches Museum eins von den Magazinen des damaligen Museums von Delphi, eines Anbaus des ursprünglichen
Gebäudes von [Andreas] Syngros, Das Magazin befand sich unterhalb des Saales mit der Naxier-Sphinx, wo die Inschriften
aufbewahrt wurden. 1959 sah ich es noch gänzlich unverändert.«
23 Petrakos 2013, 305 zu dem εγκύκλιο (Rundschreiben) mit dem Titel «Γενικαί τεχνικαί οδηγίαι διά την προστασίαν των αρχαίων
των διαφόρων μουσείων από τους εναερίους κινδύνους» (Allgemeine technische Richtlinien zum Schutz der Antiken in den
verschiedenen Museen vor Gefahren aus der Luft); Paschalidis 2013; Sykka 2016.
24 Demangel 1944, 1-4 mit Abb. 1: »Le buste de L´Aurige quitte le Musée.« Bei der Zerlegung der Statue orientierten sich die
Verantwortlichen vermutlich an den Schnitten und Brüchen, die die Statue bei ihrer Auffindung im 19. Jahrhundert gehabt
hatte. «Ο διαμερισμός του Ηνίοχου πρέπει να έγινε κατα μήκος των αρχαίων συνδέσεων (κολλήσεων) των τμημάτων του
αγάλματος διότι ως γνωστόν τα χάλκινα αγάλματα μεγάλης κλίμακας χυτεύονταν σε μέρη και μετα συναρμολογούνταν με κόλληση»
(freundlicher Hinweis von Georgianna Moraitou); s. auch Kluge 1929. Zu dem Inhalt der beiden Kisten s.u. Anm. 71.
25 Petrakos 1994, 93-94 mit Abb.; Vassilis Petrakos in einer E-Mail vom 04.09.2019: «Τα πρωτόκολλα απόκρυψης των αρχαίων του
Μουσείου έχουν ημερομηνίες 18, 19, 22, 23 Νοεμβρίου 1940, 6 Δεκεμβρίου 1940 και 4 Απριλίου 1941. Ο Ηνίοχος κρύφτηκε σε
σπηλαιώδη τάφο παρά το Μουσείο, μαζί με άλλα χάλκινα έως τον Δεκέμβριο, γιατί στις 4 Απριλίου μεταφέρθηκαν μόνο τα χρυσά
και τα ελεφάντινα (ανασκαφή Amandry) στην Τράπεζα της Ελλάδος.»; frei übersetzt: » […] Der Wagenlenker wurde in einem
höhlenartigen Grab in der Nähe des Museums versteckt, zusammen mit anderen Bronzen bis zum Dezember [1940], da am 4.
April [1941] nur die Objekte aus Gold und Elfenbein (von der Ausgrabung Amandry) in die Bank von Griechenland [in Athen]
überführt wurden«; zur Unterbringung der Marmorskulpturen aus dem Museum von Delphi im sog. Heroon G. Blum: Psalti
2018, 571-572.
26 Petrakos 1994, 97-102; Petrakos 2013, 304-305; Archäologischer Anzeiger 1941, VIII; Archäologischer Anzeiger 1942, Spalte
99-100.
27 Am 08.09.1943 löste sich Italien im »Waffenstillstand von Cassibile« aus dem Bündnis mit dem Deutschen Reich. Die
italienische Besatzungszone wurde anschließend in großen Teilen von der Wehrmacht besetzt; hierzu Fleischer 1986, 59,
62-66, 178-179, 295-304; Mazower 1993, 20-22; Richter 1973, 117-120, 193-199, 230-247, 384-391, 467-494.
28 Hierzu Fleischer 1986, 178; Mazower 1993, 46; Richter 1973, 194-195.
29 Bei den meisten, bisher gefundenen Fotos scheint es sich um Auszüge aus privaten Fotoalben zu handeln. Schnappschüsse
zeigen deutsche Soldaten im Apollon-Tempel von Delphi, in der Orakelstätte der Pythia und vor dem Schatzhaus der
Athener; s. https://www.fr.de/kultur/literatur/ausbeutung-aushungern-11687604.html, https://www.gettyimages.at/detail/
nachrichtenfoto/german-campaign-in-greece-german-soldiers-on-a-visit-nachrichtenfoto/542931899 und https://www.
gettyimages.fi/detail/news-photo/three-german-soldiers-leaving-the-sacred-site-of-the-city-news-photo/104416949 (Stand:
Januar 2021). Vergleichbare Bilder von italienischen Soldaten in Delphi sind bisher nicht bekannt.
30 Die Merkblätter zu Delphi erschienen in zwei Auflagen. Die Texte wurden zu großen Teilen von Hans von Schoenebeck
verfasst bzw. redigiert. Im Stil eines Reiseführers, informieren sie kurz und prägnant über Geographie, Geschichte und
Kultur der antiken Stätten. Zusätzlich beinhalten sie Verhaltensrichtlinien für die deutschen Soldaten, wodurch Diebstahl
und Vandalismus möglichst verhindert werden sollten, bei den Merkblättern zu Delphi beispielsweise: »Jedes Schreiben
oder Einritzen von Namen auf den Steinen verdirbt nur wertvolles Gut«. In der ersten Auflage von 1941 findet sich eine
kurze Erwähnung des Wagenlenkers: »Oestlich davon wurde im Schutt die berühmte Statue des delphischen Wagenlenkers
23
gefunden«. In der zweiten Auflage wurde ergänzt: »(jetzt im Museum, z.Zt. geborgen)« (s. hier Abb. 19). Durch diese offizielle
Erklärung zur Abwesenheit des Wagenlenkers in Delphi sollten vermutlich weitere Nachfragen und -forschungen durch
Wehrmachtsangehörige vermieden werden. Die »Merkblätter für den deutschen Soldaten an den geschichtlichen Stätten
Griechenlands« wurden in einer Gesamtauflage von ca. 500.000 Stück gedruckt und können heute u.a. in den Archiven
des DAI und des LVR (Landschaftsverband Rheinland) eingesehen werden; zu den »Merkblättern« s. Petrakos 1994, 143-
146 mit Abb.; Hiller 1995, 466. Franziskus Wolff Metternich brachte die Funktion der »Merkblätter« in seinem »Bericht
über den Kunstschutz in Griechenland« vom 01.06.1941 auf den Punkt: »Von der Militärverwaltung war in erster Linie
die Fürsorge für die Ruinenstäten in Angriff genommen worden; dabei schien es zweckmäßig, Schutzmassnahmen mit
einer Allgemeinbelehrung der Truppe zu verbinden, damit diese an den grossen Kulturgütern, die das antike Hellas der
deutschen Bildung seit Jahrhunderten vermittelt hat, Anteil nehmen konnte. [...] In den Merkblättern wird gleichzeitig auf
die notwendigen Grundsätze zur Erhaltung und Schonung der Ruinenstätten hingewiesen, die ja zum grossen Teil, dank der
Initiative der deutschen Wissenschaft, ausgegraben worden sind.«; s. Nachlass Metternich Nr. 102.
31 Der stellvertretende Leiter des Kunstschutzes, Bernhard von Tieschowitz, reiste bereits am 12.05.1941 in Begleitung von Hans von
Schoenebeck nach Delphi; s. Nachlass Metternich Nr. 200, Eintrag im Taschenkalender 1941 von Bernhard von Tieschowitz.
32 Zum militärischen Kunstschutz in Griechenland: Losemann 1977, 155; Petrakos 1994, 117-128; Petrakos 2013, 323-324;
Hiller 1995, 465; Flouda 2017; Fuhrmeister 2019, 146-151. An der Rekrutierung von Mitarbeitern für den Kunstschutz in
Griechenland war DAI-Präsident Schede maßgeblich beteiligt. Er sorgte dafür, dass es sich um Archäologen handelte, die
Griechenland und dem DAI Athen sehr nahe standen; DAI, AdZ, Altregistratur Ordner 10-40, Martin Schede an Walter
Wrede, 05.05.1941: »Herr Reichsminister Rust hat sich an das Oberkommando der Wehrmacht gewandt und dabei eine Liste
von geeigneten Persönlichkeiten, die ich abgefasst hatte, übersandt. [...] Zu diesen Leuten gehört z.B. Schoenebeck, der
vermutlich schon in Athen eingetroffen ist.«
33 Der Einsatzstab Reichsleiter Rosenberg (ERR) verfügte in Griechenland über fünf Sonderstäbe: Religionswissenschaften,
Athos, Griechische Altertumskunde, Vorgeschichte und Bibliotheksforschung; BArch NS 30 75, »Abschlußbericht über
die Tätigkeit des Sonderkommandos Rosenberg in Griechenland«, 15.11.1941; zum ERR in Griechenland: Bollmus 1968;
Losemann, 1977, 153. 249; Petrakos 1994, 132; Hiller 1995, 481; Miller 2012, 244; Reingruber 2017. Auf welche Weise beim
ERR das Personal rekrutiert wurde, ist bislang nicht überliefert. Der Sonderstab Altertumskunde setzte sich aus Archäologen
zusammen, die dem DAI zum Teil sehr nahe standen, darunter Siegfried Lauffer und Wilhelm von Vacano.
34 Zu illegalen Ausgrabungen und Kunstraub in Griechenland: Kulturschutzbericht GR 1946; Kulturschutzbericht GB
1946; Hampe 1950; Losemann 1977, 162; Petrakos 1994, 137-142, 153-168; Petrakos 2013, 350, 403-408; Tiverios 2013;
Pipelia 2014; Christides 2018; Online: http://anemi.lib.uoc.gr/metadata/4/2/9/metadata-1333521439-162633-20737.tkl;
http://trove.nla.gov.au/work/27457454?q&versionId=33099824;https://www.kathimerini.gr/776077/gallery/epikairothta/
ereynes/sta-ixnh-twn-klemmenwn-ths-katoxhs;
https://insidestory.gr/article/germanoi-arhaiolatres-klemmenakatestrammena-arhaia-polemoy?token=2WHY3IC09Q
(Stand: Januar 2021).
35 Zur Zusammenarbeit von DAI und Kunstschutz: DAI, AdZ, Altregistratur Ordner 10-40, Walther Wrede an Martin Schede,
05.05.1941; BArch RW40-116a, Abschlussbericht von Wilhelm Kraiker »Der Kunstschutz in Griechenland«, 13.02.1945:
»Engste Zusammenarbeit, die durch langjährige persönliche und wissenschaftliche Beziehungen wesentlich erleichtert war,
bestand mit der Zweigstelle Athen des Archäologischen Instituts des Deutschen Reiches, das in einigen Fällen Fachkräfte
seines Personals für die Durchführung dringender Kunstschutzaufgaben bereitstellte. An der Vorbereitung des [sic]
Luftbildaufnahmen war das Institut grundsätzlich mitbeteiligt. [...] Zu diesen Notgrabungen [bei militärischen Bauarbeiten]
und der Verarbeitung ihres Fundmaterials wurden in einigen Fällen Sachverständige vom archäologischen Reichsinstitut in
Athen zur Verfügung gestellt.«
Zur Auflösung des Kunstschutzes in Griechenland: Petrakos 2013, 324; Nachlass Metternich Nr. 102, Wilhelm Kraiker an
Franziskus Wolff Metternich, 06.09.1944: »einen Befehlshaber Griechenland gibt es praktisch nicht mehr [...] möchte Sie
schon heute bitten, mich als eines Ihrer Kücken [sic] mit meinen Anliegen (es handelt sich dabei nur um Kunstschutz-Anliegen)
für eine womöglich turbulente Übergangszeit unter Ihre Fittiche zu nehmen wie in den alten guten Zeiten!« Zur Versetzung
von Kraiker nach Deutschland: Nachlass Metternich Nr. 171, Kommentar von Wilhelm Kraiker zum »Memorandum: Ancient
works of art looted by the Germans from Greece«, 15.09.1948: »Im August 1942 übernahm der Unterzeichnete die Leitung [des
Kunstschutzes in Griechenland] bis zu seiner Versetzung nach Deutschland am 13.9.1944.«
36 DAI, AdZ Altregistratur Ordner 10-40, Karl Kübler an Martin Schede, 26.05.1941; Schoenebeck – Kraiker 1943; Petrakos
1994, 123-124; Jantzen 1986, 55. Ein geplantes »Luftbildalbum« für hochrangige Politiker, darunter Hitler und Göring, konnte
anscheinend nicht fertiggestellt werden; s. DAI Athen, Archiv, Ordner »Vorbereitung der Luftbildaufnahmen« Nr. 1/09,
Schreiben zu den »Luftbildaufnahmen von Olympia« vom 29.10.1942.
37 Nach Kraiker wurden »rund 120.000 deutsche Wehrmachtangehörige aller Dienstgrade« von »Mai bis Dezember 1941« auf
der Akropolis geführt; s. BArch RW40-116a, Abschlussbericht von Wilhelm Kraiker »Der Kunstschutz in Griechenland«,
13.02.1945; Nachlass von Kurt Gebauer im Besitz von Gregor Gebauer mit Fotos und Briefen zu Führungen und sonstigen
Aktivitäten, die er als Assistent des DAI Athen im Auftrag der Wehrmacht durchführen musste.
38 DAI Athen, Archiv Gästebuch der Bibliothek von 1941-1944, D-DAI-ATH-Archiv-IG-00476DS_00040, D-DAI-ATH-Archiv-
IG-00476DS_00041, D-DAI-ATH-Archiv-IG-00476DS_00042.
39 DAI Athen, Archiv Kasten B7 (früher Kasten 39), »Bericht über Personal und Tätigkeit der Zweigstelle Athen im Vierteljahr
1. April – 30. Juni 1941«, »Bericht über Personal und Tätigkeit der Zweigstelle Athen im Vierteljahr 1. Oktober – 31. Dezember
1941«, »Bericht über Personal und Tätigkeit der Zweigstelle Athen im Vierteljahr 1. Januar – 31. März 1942«, von Karl Kübler.
40 BArch RW40-116a, Abschlussbericht von Wilhelm Kraiker »Der Kunstschutz in Griechenland«, 13.02.1945.
41 Nachlass Metternich Nr. 102, »Bericht über den Kunstschutz in Griechenland« von Franziskus Wolff Metternich, 01.06.1941.
24
42 Archäologischer Anzeiger 1929, II, IX (Jahresbericht 1928/29); Archäologischer Anzeiger 1930, V, XI (Jahresbericht 1929/30);
Archäologischer Anzeiger 1931, IV, XI (Jahresbericht 1930/31), 308; Archäologischer Anzeiger 1934, V (Jahresbericht
1933/34); Archäologischer Anzeiger 1935, VII (Jahresbericht 1934/35); Jantzen 1986, 108.
43 Archäologischer Anzeiger 1935, VIII (Jahresbericht 1934/35); Archäologischer Anzeiger 1936, VII (Jahresbericht 1935/36);
Jantzen 1986, 50-56, 109; Mann 2017, 231-251. 1940 wurde Hampe im Alter von 32 Jahren an der Universität Würzburg
habilitiert: »Seine Habilitationsschrift ist eine geistreiche Deutung der Gruppe des berühmten ‚Delphischen Wagenlenkers‘
(1941), eine Publikation, die viel Beachtung auch in weiteren Kreisen der gebildeten Welt gefunden hat.«, s. UAH PA 7934,
Personalakte Roland Hampe, Schreiben der Philosophischen Fakultät vom 04.07.1956; Hampe 1941a.
44 Irreführend ist folgende Information in Hampes Personalakte: »1939 wurde Prof. Hampe Assistent am Archäologischen
Institut Würzburg, habilitierte sich dort 1940, war während des Krieges mehrere Jahre beim Denkmalschutz in Griechenland
und wurde 1946 Ordinarius seines Faches in Kiel«. Es gibt keinen Hinweis darauf, dass Hampe direkt für den Kunstschutz in
Griechenland tätig war; UAH PA 7934, Personalakte Roland Hampe, Schreiben der Philosophischen Fakultät vom 04.07.1956.
Im September 1943 gab es zeitweise Überlegungen, Hampe offiziell mit Kunstschutzaufgaben zu betrauen, was aber wegen
seiner anderen militärischen Verpflichtungen schnell wieder verworfen wurde; s. Petrakos 2013, 351; DAI Athen, Archiv,
Ordner »Vorbereitung der Luftbildaufnahmen« Nr. 1/09, Wilhelm Kraiker an Martin Schede, 22.09.1943: »Die Notregelung der
Betreuung [der Kunstschutzaufgaben in Kreta] durch Dr. Hampe hat sich als undurchführbar herausgestellt, da Dr. Hampe
von seinen derzeitigen dienstlichen Aufgaben voll in Anspruch genommen ist.«
45 Auskunft von der Deutschen Dienststelle (WASt) über Roland Hampe:
»Truppenteile: [...]
lt. Meldung vom 19.09.1942 Ortskommandantur II/981, Chania/Kreta
lt. Meldung vom 08.09.1943 Kommandant Festung Kreta
lt. Meldung vom 20.12.1943 Ortskommandantur I/981, Kreta
20.12.1943 versetzt zu Abwehrtrupp 376«;
weitere Qellen: DAI, AdZ, Altregistratur Ordner 10-40, Roland Hampe an Martin Schede, 30.12.1944;
Hampe 1955; Hampe 1994; Hampe 2011; Petrakos 2013, 351.
46 s.o. Anm. 8.
47 UAK, Nachlass Andreas Rumpf, Signatur Zugang 364 Nr. 052, Hans von Schoenebeck an Andreas Rumpf, 04.07.1941.
48 Nachlass Metternich Nr. 102, »Bericht über den militärischen Kunstschutz in Griechenland« von Militärveraltungsrat Kraiker,
20.07.1944.
49 Es ist nicht überliefert, ob er dabei eigenmächtig vorging oder ob er seine Direktiven von übergeordneten Stellen erhielt. Mit
folgenden Institutionen musste er sich auf jeden Fall abstimmen: mit der Leitung des Kunstschutzes in Paris (Franziskus
Wolff Metternich und Bernhard von Tieschowitz), mit der Zentrale des DAI in Berlin (Martin Schede) und mit der Deutschen
Gesandtschaft in Athen (Günther Altenburg und Erich Boehringer).
50 Petrakos 1994, 125-128; Petrakos 2013, 344-360.
51 Es handelt sich um Briefe, amtliche Anordnungen, Notizen und Gedächtnisprotokolle.
52 Erich Boehringer (1897-1971) war von März 1940 bis März 1943 als Kulturattaché an der Deutschen Gesandtschaft in Athen
tätig; s. Vigener 2016; Nachlass Boehringer; PA AA, Personalakte Erich Boehringer, zu Pers. B 2795/43, 08.03.1944.
53 Konstantinos Logothetopoulos (1878-1961) wurde während der Besatzungszeit zum Kultusminister der griechischen
Kollaborationsregierung ernannt. Zeitweise bekleidete er sogar das Amt des Ministerpräsidenten (02.12.1942 bis 07.04.1943),
was ihn sichtlich überforderte, weswegen er nach wenigen Monaten abgesetzt wurde. Er hatte vor dem Ersten Weltkrieg in
München Medizin studiert und war mit einer Deutschen verheiratet. Seit 1922 lehrte er als Professor der Gynäkologie an der
Universität Athen und pflegte in der Zwischenkriegszeit ein enges Verhältnis zu namhaften Repräsentanten der deutschen
Archäologie. Die Ehepaare Karo, Gebauer und Hampe waren gut mit ihm befreundet und besuchten ihn häufig in seinem
Haus in Kalamaki. Seine Frau Elisabeth wurde 1936 zum Korrespondierenden Mitglied des DAI gewählt; s. Archäologischer
Anzeiger 1936, XXIX. Während der Besatzungszeit war er als Dienstherr von Antonios Keramopoulos für alle archäologischen
Vorhaben in Griechenland verantwortlich. Nach dem Krieg wurde Logothetopoulos als Kollaborateur zu einer mehrjährigen
Haftstrafe verurteilt und war seitdem in (deutschen) Archäologenkreisen nicht mehr gefragt; zu Logothetopoulos: Fleischer
1986, 189; Mazower 1993, 19, 71, 120; Richter 1973, 197-199; Richter 2015.
54 Der Archäologe Antonios Keramopoulos (1870-1960) bekleidete seit Juli 1942 das Amt des »Ministerialdirektors« bzw.
»Generalkonservators« (διευθυντής αρχαιοτήτων και ιστορικών μνημείων). Alle Ausgrabungen und sonstigen archäologischen
Vorhaben mussten direkt mit ihm abgestimmt werden. Er sprach fließend Deutsch und verfügte vor dem Krieg über gute
Kontakte zu den Mitarbeitern des DAI Athen. Die meisten Genehmigungen für Ausgrabungen und sonstige archäologische
Unternehmungen wurden von ihm unterzeichnet. Auch nach 1944 war Keramopoulos im Bildungsministerium tätig, doch
kühlte sein Verhältnis zu den Mitarbeitern des DAI Athen in der Folgezeit deutlich ab; zu Keramopoulos: Picard 1992a, 206-
207; Petrakos 1994, 129-130; Petrakos 2013, I 309, II 33-34; Fittschen 1995, 10 (ohne explizite Nennung des Namens).
55 Petrakos 2013, 333.
56 Petrakos 2013, 334.
57 Petrakos 2013, 334-336.
58 Kultusministerium Griechenland, Akte 586A.
59 Hierzu schrieb Kraiker an Metternich: »Die bemalte Tontafel, die an der Wand in einem Raum des Museums im Kerameikos
angebracht war, wurde während einer Führung von Dr. Gebauer, damals Assistent am deutschen archäologischen Institut in
Athen, für deutsche Offiziere und Soldaten entwendet. Als Täter kommt ohne Frage einer der Teilnehmer in Betracht, doch ist
der Diebstahl erst nach der Führung entdeckt worden, so daß sich der Täter nicht mehr ermitteln ließ, da die Namen und die
25
Formation der Teilnehmer nicht bekannt waren. Der Diebstahl ist dem griechischen Ministerium vom Referat Kunstschutz
sofort angezeigt worden.«; s. Nachlass Metternich Nr. 171, Kommentar von Wilhelm Kraiker zum »Memorandum: Ancient
works of art looted by the Germans from Greece«, 15.09.1948. Über das Ereignis informierte der Assistent des DAI Athen, Kurt
Gebauer, am 15.11.1941 seine Mutter; s. Nachlass Gebauer.
60 Kultusministerium Griechenland, Akte 568 A, Antikendienst Heraklion (Εφορεία Αρχαιοτήτων «Ηρακλείου») an das
Kultusministerium (Υπουργείον Εθνικής Παιδείας Διεύθυνσις, Αρχαιολογίας), 29.11.1941; Petrakos 2013, 350; Jantzen 1995;
Fahrner 2008, 250-251.
61 Petrakos 2013, 344.
62 Petrakos 2013, 346.
63 Petrakos 2013, 346.
64 Kultusministerium Griechenland, Akte 586A, Christos Karouzos an das Kultusministerium, 10.08.1942. Mehrere antike
Bronzen sollten zum Trocknen auf Regalen im Nationalmuseum ausgelegt werden. Da der dafür bestimmte Raum zu dunkel
und feucht war, wurden für den Winter ein Ofen und Heizmaterial angefordert.
65 Recht wenig wissen wir über die Hintergründe bezüglich seiner »Versetzung zur Truppe« sowie über seinen anschließenden
Werdegang. 1943/44 war er zeitweise als Dozent an der Friedrich-Wilhelms-Universität in Bonn tätig. 1944 wurde er als Soldat
in der Normandie eingesetzt, wo er zu Tode kam. Die Deutsche Dienststelle (WASt) gibt dazu folgende Auskunft:
• »Truppenteile: [...]
lt. Meldung vom 08.10.1942 Marschkompanie/Panzer-Ersatzabteilung 10
lt. Meldung vom 17.08.1943 und vom 15.04.1944 Stabskompanie II/Panzerregiment 3
lt. Meldung vom 17.08.1944 Stab/Panzerregiment 3
• Dienstgrad:
lt. Meldung vom 22.12.1940
Gefreiter
lt. Meldung vom 17.08.1944
Oberleutnant
• Verbleib:
17.08.1944 Hauptverbandsplatz bei Bourgtheroulde/Normandie
infolge Verwundung gestorben
• Grablage:
Kriegsgräberstätte Champigny-St. André, Grabnr. 468«.
Block 7, Reihe 5,
66 BArch RW40-116a, Abschlussbericht von Wilhelm Kraiker »Der Kunstschutz in Griechenland«, 13.02.1945.
67 Kultusministerium Griechenland, Akte 568Δ.
68 BArch RW40-116a, Abschlussbericht von Wilhelm Kraiker »Der Kunstschutz in Griechenland«, 13.02.1945. Das besondere
Interesse des Kunstschutzes am Wagenlenker von Delphi könnte mit Hampes Habilitationsschrift zusammenhängen; s.o. Anm.
1 und 43; Vassilis Petrakos in einer E-Mail vom 04.09.2019: «Υπάρχει και η πιθανότητα η μεταφορά να έγινε για χάρη του R. Hampe
ο οποίος θα ήθελε να συνεχίσει τη μελέτη του; Το 1941 είχε δημοσιεύσει [...] σημαντική μελέτη για τον Ηνίοχο, η οποία πολεμήθηκε
αρκετά. Γι’ αυτήν θα ιδήτε στον τόμο L’ Aurige [...] του Fr. Chamoux». Frei übersetzt: »Möglicherweise fand der Transport für R.
Hampe statt, der seine Studien fortsetzen wollte. 1941 hatte er eine bedeutende Studie über den Wagenlenker veröffentlicht [...], die
stark bekämpft worden ist. Weitere Informationen zu diesem Thema finden Sie in dem Band L´Aurige [...] von Fr. Chamoux«; zu den
genannten Publikationen: Hampe 1941a; Chamoux 1955. Gegen diese Annahme würde jedoch sprechen, dass der Wagenlenker erst
nach dem Krieg restauriert und wieder aufgestellt werden konnte. Während der Besatzungszeit war eine Autopsie des Kunstwerkes
vermutlich nur unter erschwerten Bedingungen möglich; s. Anm. 64 und 75.
69 Freundlicher Hinweis von Vassilis Kosmopoulos, der Zeitungen und Augenzeugenberichte aus der Region von Delphi ausgewertet
hat. Die »Entführung« der Statue trug anscheinend mit zum vorzeitigen Tod des Archäologen Alexandros E. Kondoleon bei; s.o. Anm.
19 und http://delphi-times.blogspot.com/2018/10/1859-1943.html: «Ο ηλικιωμένος αυτός και κουρασμένος άνθρωπος, εξαντλημένος
σωματικά και ψυχικά, πέθανε από στερήσεις, δυστυχία και λύπη. Είδε να εισβάλλουν και να καταλαμβάνουν για στρατοπεδεύσεις αυτά
τα Ιερά, όπου δεν επέτρεπε την είσοδο χωρίς σεβασμό. Και άδειο το Μουσείο, του οποίου, τουλάχιστον, τα μάρμαρα, κείτονταν και πάλι
προστατευμένα μέσα στη γή των Δελφών, που τα προστάτευε αλλά και τα έβλαπτε. Αλλά τον Ηνίοχό του, τον πήραν μια μέρα στην Αθήνα
χωρίς να το μάθει!»; frei übersetzt: »Dieser alte und müde Mensch, körperlich und psychisch erschöpft, starb voller Entbehrungen,
in Armut und Kummer. Er sah, wie sie einmarschierten und für ihre militärischen Lager die Heiligtümer besetzten. Orte, die man
ohne Respekt nicht betreten durfte. Und das Museum war leer. Wenigstens seine Marmorschätze lagen wieder sicher in der Erde
von Delphi. Diese Erde, die schützte, zugleich aber auch Schäden verursachte. Aber seinen Wagenlenker, den haben sie eines Tages
mit nach Athen genommen, ohne dass er davon erfuhr!«
70 Kultusministerium Griechenland, Akte 568Δ. Das Schreiben richtete sich an 1) Athanasios Sophianopoulos, Ordentlicher
Professor der Technischen Universität, 2) Christos Karouzos, Direktor des Archäologischen Nationalmuseums, 3) Irini
Varoucha-Christodoulopoulou, Direktorin des Antikendienstes (Έφορος των Αρχαιοτήτων), 4) Phoibos Stavropoulos, Direktor
des Antikendienstes.
71 Kultusministerium Griechenland, Akte 568Δ. Im Originaltext befinden sich keine Absätze. Diese wurden hier zugunsten
einer besseren Lesbarkeit eingefügt.
72 Zum rechten Arm des Wagenlenkers: Hampe 1941a, 19; Chamoux 1955, 59-60 Taf. 4, 13; Colonia 2006, 267.
73 Zum linken Arm eines Kindes: Hampe 1941a, 33-37; Chamoux 1955, 47-49 Taf. 6.
74 Hierzu s.o. Abb. 1; Hampe 1941a, 12-14.
75 Zur Unterbringung der Bronzen im Archäologischen Nationalmuseum s.o. Anm. 64. Leider gibt es keine Berichte oder Fotografien
aus den Kriegsjahren 1943 bis 1944. Nur wenige Jahre nach der Befreiung Griechenlands besuchte der britisch-amerikanische
26
Archäologe Kevin Andrews das Athener Nationalmuseum. In einem berührenden Bericht beschreibt er die trostlose Situation im
Museum, die leeren Ausstellungsräume und die separierten Körperteile des Wagenlenkers von Delphi, die zum Trocknen im Büro
des Museumsdirektors ausgelegt wurden; s. Andrews 1959, 24; Andrews 2018, 56: «In the director’s office, moist from long burial,
the head, the shoulders and outstretched arm of the Charioteer of Delphi reposed in a single piece in a desk littered with potsherds
awaiting classification; in a corner stood the green bronze legs up to the waist slender like a young tree sheared off below the
branches.« Die andere berühmte Bronzestatue im Archäologischen Nationalmuseum, der sog. Gott aus dem Meer, war zu einem
Stück zusammengeschweißt (freundlicher Hinweis von Georgianna Moraitou, hier Abb. 7 und 23). Das Bild des ohnmächtigen,
vom Krieg versehrten antiken Denkmals war jedenfalls der Auslöser für die hier vorgelegte Studie.
76 s.o. Anm. 30.
77 Die Erinnerungsschrift »Hellas: Bilder zur Kultur des Griechentums« wurde während des Krieges vom deutschen Kunstschutz
herausgegeben und war ursprünglich als Geschenk für die Führungskräfte des Naziregimes gedacht; s. Schoenebeck –
Kraiker 1943. In einigen, wohl nach dem Krieg überarbeiteten Ausgaben fehlt ein großer Teil der Texte und Abbildungen. In
der Bibliothek des DAI in Berlin befindet sich das Original mit einem Vorwort des Direktors des DAI Athen, Walther Wrede,
und einem längeren Beitrag zur »Führergrabung« in Olympia von Hans Weber. In der ursprünglichen Ausgabe findet sich
auch eine großformatige Abbildung des Wagenlenkers von Delphi, obwohl kein eindeutiger Bezug zu den Inhalten des Buches
besteht (hier Abb. 21). Die Fotografie stammte von Hermann Wagner, der in den 1930er und 1940er Jahren eng mit dem DAI
Athen zusammengearbeitet hatte. Sie hatte vorher schon in der Publikation von Hampe 1941a Verwendung gefunden.
78 Kultusministerium Griechenland, Akte 568Δ;
http://62.103.28.111/paranomos/rec.asp?id=92899&nofoto=0 (Stand: Januar 2021).
79 Moraitou 2016, 242 Abb. 4 (Aufnahme aus der Zwischenkriegszeit), Moraitou 2016, 244 Abb. 7, 245 Abb. 8 (Situation nach
dem Zweiten Weltkrieg).
80 E-Mails von Vassilis Petrakos vom 30.10.2018 und vom 04.09.2019; Petrakos 2011, XIII mit einem Hinweis, dass diese
Ausstellung erst 1948 realisiert wurde.
81 Leider gibt es kaum Aufnahmen von dieser ersten provisorischen Ausstellung im Athener Nationalmuseum; s. Petrakos 2011,
XII-XIII mit Anm. 7; zur Situation in Delphi während der Besatzungszeit und während des Bürgerkrieges: Bommelaer 1992.
82 Notaras 2005, 327-346.
83 Kultusministerium Griechenland, Akte 568Δ. Im Sommer 1951 fand in Delphi ein großes Festival statt und es war der ausdrückliche
Wunsch der Organisatoren, dass der Wagenlenker zu diesem Ereignis wieder an seine Fundstätte zurückkehren sollte.
VerWenDeTe QueLLen
• Archäologisches Nationalmuseum: Archäologisches Nationalmuseum in Athen
(Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο της Αθήνας)
• BArch: Bundesarchiv
• DAI, AdZ: Deutsches Archäologisches Institut, Archiv der Zentrale in Berlin
• DAI Athen: Deutsches Archäologisches Institut, Abteilung Athen
• Kultusministerium Griechenland: Ministerium für Kultur und Sport (Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού),
Historisches Archiv für Antiken und Anastylosen (Ιστορικό Αρχείο Αρχαιοτήτων και Αναστηλώσεων), ΥΠΠΟΑ/
ΔΔΕΑΜ/ΤΔΙΑΑΑ: Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού / Διεύθυνση Διαχείρισης Εθνικού Αρχείου Μνημείων /
Τμήμα Διαχείρισης Ιστορικού Αρχείου Αρχαιοτήτων και Αναστηλώσεων
• Nachlass Boehringer: Nachlass Erich Boehringer im Besitz seines Sohnes Christof Boehringer
• Nachlass Gebauer: Nachlass von Kurt Gebauer im Besitz seines Enkels Gregor Gebauer
• Nachlass Hampe: Nachlass von Roland Hampe im Besitz seiner Tochter Ersi Xanthopoulos
• Nachlass Metternich: Landschaftsverband Rheinland – Archivberatungs- und Fortbildungszentrum (LVR-
AFZ), Archiv des Landschaftsverbandes Rheinland (ALVR), Pulheim LVR-Kulturzentrum Abtei Brauweiler,
Nachlass Franziskus Wolff Metternich
• PA AA: Politisches Archiv des Auswärtigen Amtes
• UAH: Universitätsarchiv Heidelberg
• UAK: Universitätsarchiv Köln
• Deutsche Dienststelle (WASt): Deutsche Dienststelle für die Benachrichtigung der nächsten Angehörigen von
Gefallenen der ehemaligen deutschen Wehrmacht (Wehrmacht-Auskunfts-Stelle, WASt), seit 01.01.2019 im
Bundesarchiv
27
LITerATurVerZeICHnIS
Altekamp 2008
Stefan Altekamp, Klassische Archäologie und Nationalsozialismus, in: J. Elvert – J. Nielsen-Sikora (Hrsg.),
Kulturwissenschaften und Nationalsozialismus (Stuttgart 2008) 167-209.
Altekamp 2014
Stefan Altekamp, Klassische Archäologie und Nationalsozialismus. Vorlesung Sommersemester 2014 (Berlin
2014): https://edoc.hu-berlin.de/handle/18452/14308 (Stand: Januar 2021).
Andrews 1959
Kevin Andrews, The Flight of Ikaros. A journey into Greece (London 1959).
Andrews 2018
Kevin Andrews, Η πτίση του Ικάρου. Ταξιδεύοντας στην Ελλάδα του Εμφυλίου (Athen 2018).
Armbruster 2008
Thomas Armbruster, Rückerstattung der Nazi-Beute. Die Suche, Bergung und Restitution von Kulturgütern durch
die westlichen Alliierten nach dem Zweiten Weltkrieg (Berlin 2008).
Bollmus 1968
Reinhard Bollmus, Das Amt Rosenberg und seine Gegner: Studien zum Machtkampf im nationalsozialistischen
Herrschaftssystem (Heidelberg 1968).
Bommelaer 1992
Jean François Bommelaer, Evangelos Pentazos und Olivier Picard, Οι Δελφοί κατά τη διάρκεια του πολέμου, in:
J. F. Bommelaer, E. Pentazos und O. Picard (Hrsg.), Δελφοί. Αναζητώντας το χαμένο ιερό (Athen 1992) 244-251.
Brands – Maischberger 2012
Gunnar Brands und Martin Maischberger (Hrsg.), Lebensbilder. Klassische Archäologen und der
Nationalsozialismus I (Rahden 2012).
Brands – Maischberger 2016
Gunnar Brands und Martin Maischberger (Hrsg.), Lebensbilder. Klassische Archäologen und der
Nationalsozialismus II (Rahden 2016).
Chamoux 1955
François Chamoux, L‘aurige . Fouilles de Delphes 4, Monuments figurés, sculpture 5 (Paris 1955).
Chaniotis – Thaler 2006
Angelos Chaniotis und Ulrich Thaler, Die Altertumswissenschaften an der Universität Heidelberg 1933-1945, in:
W. Eckart, V. Sellin und H. Wolgast (Hrsg.), Die Universität Heidelberg im Nationalsozialismus (Berlin 2006) 391-435.
Chapoutot 2014
Johann Chapoutot, Der Nationalsozialismus und die Antike (Darmstadt 2014).
28
Christides 2018
Maria Christides, Gabriele Koiner und Peter Scherrer, Kulturgüterraub und der schwierige Weg zur Restitution.
Kretische Keramik in der Archäologischen Sammlung der Universität Graz, in: M. H. Lenhart und B. Scholz (Hrsg.),
Was bleibt? Bibliothekarische NS-Provenienzforschung und der Umgang mit ihren Ergebnissen (Graz 2018) 33-41.
Colonia 2006
Rosina Colonia, The Archaeological Museum of Delphi (Athen, 2006).
Demangel 1943
Robert Demangel, A. E. Contoléon, Bulletin de correspondance hellénique 66-67, 1942-1943, 160.
Demangel 1945
Robert Demangel, Aspect de guerre du musée de Delphes, Bulletin de correspondance hellénique 68-69, 1944-1945, 1-4.
Dordanas ‒ Papanastasiou 2019
Stratos Dordanas und Nikolaos Papanastasiou (Hrsg.), Ο «μακρύς» ελληνογερμανικός εικοστός αιώνας: Οι μαύρες
σκιές στην ιστορία των διμερών σχέσεων (Thessaloniki 2019).
Étienne 1996
Robert Étienne, École française d´Athènes 1846-1996, Bulletin de correspondance hellénique [BCH] 120, 1996, 3-22.
Fahrner 2008
Rudolf Fahrner, Erinnerungen und Dokumente. Gesammelte Werke II. Herausgegeben von Bruno Pieger (Köln
2008).
Fittschen 1995
Klaus Fittschen, Gedenkfeier für Emil Kunze und Semni Karusu am 10. März 1995, Mitteilungen des Deutschen
Archäologischen Instituts. Athenische Abteilung [AM] 110, 1995, 1-11.
Fittschen 1996
Klaus Fittschen, École française d´Athènes et l´Institut archéologique allemand, Bulletin de correspondance
hellénique [BCH] 120, 1996, 487-500.
Fittschen 2000
Klaus Fittschen, Ulf Jantzen (1909-2000), Mitteilungen des Deutschen Archäologischen Instituts. Athenische
Abteilung [AM] 115, 2000, 1-10.
Fleischer 1978
Hagen Fleischer, Griechenland 1941-1944, Kampf gegen Stahlhelm und Krone (Berlin 1978).
Fleischer 1986
Hagen Fleischer, Im Kreuzschatten der Mächte: Griechenland 1941-44. Okkupation, Resistance, Kollaboration
(Frankfurt am Main 1986).
Flouda 2017
Georgia Flouda, Archaeology in the war zone: August Schörgendorfer and the Kunstschutz on Crete during World
War II, ABSA 2017, 1-37.
29
Fuhrmeister 2019
Christian Fuhrmeister, Die Abteilung »Kunstschutz« in Italien: Kunstgeschichte, Politik und Propaganda 1936–
1963 (Wien, Köln, Weimar 2019).
Hampe 1941a
Roland Hampe, Der Wagenlenker von Delphi (München 1941).
Hampe 1941b
Roland Hampe, Griechenland, das Land der Gegensätze, in: Volk und Rasse. Illustrierte Monatsschrift für deutsches
Volkstum 7/8, Juli/August 1941, 117-121.
Hampe 1950
Roland Hampe, Griechischer und englischer Kunstschutzbericht, Gnomon 1950, 1-17.
Hampe 1955
R. Hampe, Die Rettung Athens im Oktober 1944 (Wiesbaden 1955).
Hampe 1994
Roland Hampe, Η διάσωση της Αθήνας τον Οκτώβριο του 1944. Herausgegeben und kommentiert von T. Kalpaxis
(Athen 1994).
Hampe 2011
Roland Hampe, Die Rettung Athens im Oktober 1944. Herausgegeben und kommentiert von R. Stupperich und
H. A. Richter, Thetis 18 (Ruhpolding 2011).
Hiller 1995
Julia Freifrau Hiller von Gaertringen, Deutsche archäologische Unternehmungen im besetzten Griechenland 1941-
1944, Mitteilungen des Deutschen Archäologischen Instituts. Athenische Abteilung [AM] 110, 1995, 461-490.
Homolle 1896
Théophile Homolle, Statue de bronze découverte à Delphes (séance du 5 juin 1896), Comptes rendus des séances
de l’Académie des Inscriptions et Belles-Lettres, 1896, 40e année, no 4, 362-384.
Jantzen 1986
Ulf Jantzen, Einhundert Jahre Athener Institut, 1874-1974, Das Deutsche Archäologische Institut. Geschichte und
Dokumente 10 (Mainz 1986).
Jantzen 1990
Ulf Jantzen, Anekdota zur Geneleos-Gruppe. Faksimile des handschriftlichen Originalmanuskripts (Kiel 1990)
Jantzen 1995
Ulf Jantzen, Anekdota II: Kreta 1941-1942, AM 110, 1995, 491-499.
Junker 1997
Klaus Junker, Das Archäologische Institut des Deutschen Reiches zwischen Forschung und Politik: die Jahre 1929
bis 1945 (Mainz 1997).
30
Kambas – Mitsou 2015
Chryssoula Kambas und Marilisa Mitsou (Hrsg.), Die Okkupation Griechenlands im Zweiten Weltkrieg: griechische
und deutsche Erinnerungskultur (Köln 2015).
Kankeleit 2016a
Alexandra Kankeleit, Archäologische Aktivitäten in Griechenland während der deutschen Besatzungszeit,
1941-1944: Vortrag und Literaturverzeichnis (Berlin 2016);
http://www.kankeleit.de/pdfs/Vortrag_Archaeologie_Besatzungszeit_Griechenland.pdf (Stand: Januar 2021).
Kankeleit 2016b
Alexandra Kankeleit, Das Deutsche Archäologische Institut in Athen während der NS-Zeit, εξάντας 24, Juni 2016,
12-19.
Kankeleit 2019a
Alexandra Kankeleit, »Στην Ελλάδα τα πράγματα θα γίνουν, πιθανότατα, δυσάρεστα«: Το Γερμανικό Αρχαιολογικό
Ινστιτούτο σε κατάσταση έκτακτης ανάγκης, 1933-1950, in: S. Dordanas und N. Papanastasiou (Hrsg.), Ο »μακρύς«
ελληνογερμανικός εικοστός αιώνας: Οι μαύρες σκιές στην ιστορία των διμερών σχέσεων (Thessaloniki 2019) 155-192.
Kankeleit 2019b
Alexandra Kankeleit, Aufarbeitung der Geschichte des DAI Athen. Die Arbeiten der Jahre 2017 und 2018,
e-Forschungsberichte des DAI 2019/1 (Berlin 2019) 41-63; Onlinepublikation:
https://publications.dainst.org/journals/efb/2180/6593 (Stand: Januar 2021).
Kankeleit 2020a
Alexandra Kankeleit, Briefe aus dem Exil: Karl Lehmann und Karl Schefold im Jahr 1945, Antike Kunst 63, 2020,
S. 69-92; Onlinepublikation: https://www.kankeleit.de/pdfs/AntK2020_akankeleit.pdf (Stand: Januar 2021).
Kankeleit 2020b
Alexandra Kankeleit, «Απεριόριστες ερευνητικές δυνατότητες» με «δυσάρεστες εκπλήξεις». Γερμανοί αρχαιολόγοι
στην Ελλάδα κατά την Κατοχή: «Unlimited research capabilities« with «unpleasant surprises«. German archaeologists
in Greece during the occupation, in: I. Katsaridou, A. Kontogiorgi und I. Motsianos (Hrsg.), Με το βλέμμα του
κατακτητή. Η Αθήνα στις φωτογραφίες των Γερμανών στρατιωτών, 1941-1944: The occupier’s gaze. Athens in the
photographs of the German soldiers, 1941-1944 (Athen 2020) 150-164; Onlinepublikation:
https://www.kankeleit.de/pdfs/akankeleit_occupiers_gaze_2020.pdf (Stand: Januar 2021).
Kankeleit 2020c
Alexandra Kankeleit, Der Wagenlenker von Delphi in den Fängen des Zweiten Weltkrieges, in: H.-W. Langbrandtner,
E. Heyer und F. de Peyronnet-Dryden (Hrsg.), Kulturgutschutz in Europa und im Rheinland. Franziskus Graf Wolff
Metternich und der Kunstschutz im Zweiten Weltkrieg (Wien, Köln, Weimar 2020) 345-368.
Karouzos 1974
Χρήστος Καρούζος, Δελφοί (Athen 1974).
Keramopoulos 1917
Αντώνιος Κεραμόπουλος, Τοπογραφία των Δελφών (Athen 1917).
Kirsten – Kraiker 1955
Ernst Kirsten und Wilhelm Kraiker, Griechenlandkunde (Heidelberg 1955).
31
Kluge 1929
Kurt Kluge, Die Gestaltung des Erzes in der archaisch-griechischen Kunst, Jahrbuch des Deutschen Archäologischen
Instituts 44, 1929, 16-20.
Kongress Berlin 1939a
Archäologisches Institut des Deutschen Reiches (Hrsg.), VI. Internationalen Kongress für Archäologie. Berlin 21.-
26. August 1939 (Berlin 1939): Programm.
Kongress Berlin 1939b
Archäologisches Institut des Deutschen Reiches (Hrsg.), VI. Internationalen Kongress für Archäologie. Berlin 21.-
26. August 1939 (Berlin 1939): Teilnehmerverzeichnis.
Kongress Berlin 1940
Archäologisches Institut des Deutschen Reiches (Hrsg.), Bericht über den VI. Internationalen Kongress für
Archäologie. Berlin 21.-26. August 1939 (Berlin 1940).
Kott 2007
Christina Kott, Der deutsche »Kunstschutz« im Ersten und Zweiten Weltkrieg. Ein Vergleich. Pariser Historische
Studien 81, 2007, 137-153.
Koutsoukou 2016
Phaedra Koutsoukou, Christos Karousos (1900-1967) und Semni Karousou (1897-1994), in: Brands – Maischberger
2016, 327-342.
Krumeich 1997
Ralf Krumeich, Bildnisse griechischer Herrscher und Staatsmänner im 5. Jahrhundert v. Chr. (München, 1997).
Kulturschutzbericht GB 1946
The British Committee on the Preservation and Restitution of Works of Art, Archives and other Material in Enemy
Hands (Hrsg.), Works of Art in Greece, the Greek Islands and the Dodecanese. Losses and Survivals in the War (London
1946); http://trove.nla.gov.au/work/27457454?q&versionId=33099824 (Stand: Januar 2021).
Kulturschutzbericht GR 1946
Υπουργείον Θρησκευμάτων και Εθνικής Παιδείας (Hrsg.), Ζημίαι των αρχαιοτήτων εκ του πολέμου και των στρατών
κατοχής (Athen 1946); http://anemi.lib.uoc.gr/metadata/4/2/9/metadata-1333521439-162633-20737.tkl (Stand:
Januar 2021).
Kunze 1956
Emil Kunze, V. Bericht über die Ausgrabungen in Olympia. Winter 1941/1942 und Herbst 1952. Mit Beiträgen von
H.-V. Herrmann und H. Weber (Berlin 1956).
Kyrieleis 1979
Helmut Kyrieleis, Abteilung Athen, in: K. Bittel, W. Deichmann, W. Grünhagen, W. Kaiser, T. Kraus und H. Kyrieleis
(Hrsg.), Beiträge zur Geschichte des Deutschen Archäologischen Instituts 1929 bis 1979, Teil 1 (Mainz 1979) 41-64.
Losemann 1977
Volker Losemann, Nationalsozialismus und Antike. Studien zur Entwicklung des Faches Alte Geschichte 1933-
1945 (Hamburg 1977).
32
Marchand 1996
Suzanne L. Marchand, Down from Olympos: Archeology and Philhellenism in Germany, 1750-1970 (Princeton
1996).
Mann 2017
Rebecca Mann, 1956–1966. Antike Technik und moderne Versuche, in: Nicolas Zensen (Hrsg.), Objekte erzählen
Geschichte(n). 150 Jahre Institut für Klassische Archäologie. Eine Ausstellung im Universitätsmuseum Heidelberg
26. Oktober 2016 bis 18. April 2017 (Heidelberg 2017) 231-251.
Mathiopoulos 2006
Βάσος Μαθιόπουλος, Εικόνες Κατοχής. Φωτογραφικές μαρτυρίες από τα γερμανικά αρχεία για την ηρωική αντίσταση
του ελληνκού λαού (Athen 2006).
Matz 1951
Friedrich Matz (Hrsg.), Forschungen auf Kreta 1942 (Berlin 1951).
Mazower 1993
Mark Mazower, Inside Hitler‘s Greece. The Experience of Occupation, 1941-44 (New Haven 1993).
Mazower 2016
Mark Mazower, Griechenland unter Hitler. Das Leben während der deutschen Besatzung 1941-1944 (Frankfurt
2016).
Miller 2012
Martin Miller, Otto Wilhelm von Vacano (1910-1997), in: Brands ‒ Maischberger 2012, 237-252.
Moraitou 2016
Γεωργιάννα Μωραϊτου, Η «Οδύσσεια» της συντήρησης και της φυσικοχημικής έρευνας των αρχαιοτήτων στο Εθνικό
Αρχαιολογικό Μουσείο, in: Μ. Λαγογιάννη-Γεωργακαράκου (Hrsg.), Οδύσσειες Odysseys. Κατάλογος έκθεσης
Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο (Αθήνα 2016) 237-260.
Moraitou 2018
Γεωργιάννα Μωραϊτου, Η συμβολή της χημείας στη ανάδειξη του ωραίου. Πως συντηρήθηκαν ο Έφηβος του Μάραθώνα
και ο Ποσειδώνας του Αρτεμισίου στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο την περίοδο 1925/1934, in: Μαρία Λαγογιάννη-
Γεωργακαράκου (Hrsg.), Οι αμέτρητες όψεις του ωραίου στην αρχαία τέχνη. The countless aspects of beauty in ancient art
(Athen 2018) 433-443.
Moraitou 2020
Γεωργιάννα Μωραϊτου, Ο αρχιτεχνίτης -συντηρητής του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου Σταύρος Κασσανδρής
(1936- ): «Ο πελώριος Κασσανδρής», 2020: https://www.ssaette.gr/node/1950 (letzter Zugriff: Januar 2021).
Notaras 2005
Γεράσιμος Νοταράς, Το Ελληνικό Χαρτονόμισμα μια διαδρομή 1822-2002. Greek Banknotes a Journey 1822-2002.
Εθνική Τράπεζα Ελλάδος. Κοινωφεές Ιδρυμα Κοινωνικού Εργου. Ιστορικό Αρχείο Εθνικής Τραπεζας της Ελλαδος
(Athen 2005).
33
Paschalidis 2013
Κώστας Πασχαλίδης, Τα θαμμένα αγάλματα του πολέμου: https://www.lifo.gr/mag/features/3704
(Stand: November 2019).
Petrakos 1977
Βασίλειος Πετράκος, Δελφοί (Athen 1977).
Petrakos 1994
Βασίλειος Πετράκος, Tα αρχαία της Eλλάδος κατά τον πόλεμο 1940-1944, Mentor 7, Heft 31 (Athen 1994) 69-185.
Petrakos 1995
Βασίλειος Πετράκος, H περιπέτεια της ελληνικής αρχαιολογίας στο βίο του Xρήστου Kαρούζου (Athen 1995).
Petrakos 2011
Βασίλειος Πετράκος (Hrsg.), Σέμνης Καρούζου, Ἀρχαιολογικὰ Θέματα ΙΙ (Athen 2011).
Petrakos 2013
Βασίλειος Πετράκος, Πρόχειρον Αρχαιολογικών 1828-2012 (Athen 2013).
Petropoulos 1999
Jonathan Petropoulos, Kunstraub und Sammelwahn. Kunst und Politik im Dritten Reich (Berlin 1999).
Picard 1992a
Olivier Picard u.a., La redécouverte de Delphes (Paris 1992).
Picard 1992b
Olivier Picard, Marie-Christine Hellmann und Βαγγέλης Πεντάζος, Δελφοί: Αναζητώντας το χαμένο ιερό (Athen
1992) 219-222; Auszüge aus dem Buch mit einem Foto von Alexandros Kondoleon vor dem Wagenlenker:
http://delphi-times.blogspot.com/2018/10/1859-1943.html (Stand: Januar 2021).
Pipelia 2014
Eleni Pipelia, The looted antiquities in Greece during World War II: case studies of return and restitutions (Athen
2014); Onlinepublikation: https://www.academia.edu/9907132/The_looted_antiquities_in_Greece_during_
World_War_II_case_studies_of_return_and_restitutions (Stand: Januar 2021).
Pomptow 1907
Hans Pomtow, Zum delphischen Wagenlenker, Sitzungsberichte der philosophisch-philologischen und der
historischen Klasse, Bayerische Akademie der Wissenschaften, 1907, 241-329.
Psalti 2018
Αθανασία Ψάλτη, Ελένη Σπηλιωτιπούλου und Στυλιανή Ροπακά, Η ανάδειξη μνημείων των ρωμαϊκών χρόνων στο
αρχαιολογικό χώρο των Δελφών: η περίπτωση του Ηρώου G. Blum και της αγοράς, in: Valentina di Napoli u.a. (Hrsg.),
What›s new in Roman Greece?: Recent work on the Greek mainland and the islands in the Roman period (Athen
2018) 571-578.
Reingruber 2017
Agathe Reingruber, [Rez.zu]: Eva Alram-Stern, Die deutschen Ausgrabungen 1941 auf der Visviki-Magula/
Velestino. Die neolithischen Befunde und Funde, Praehistorische Zeitschrift 92, 2017, 444-453.
34
Richter 1973
Heinz Richter, Griechenland zwischen Revolution und Konterrevolution (1936-1946) (Frankfurt am Main 1973).
Richter 1997
Heinz Richter, Griechenland im Zweiten Weltkrieg August 1939-Juni 1941 (Bodenheim 1997).
Richter 2011
Heinz Richter, Operation Merkur: Die Eroberung der Insel Kreta im Mai 1941 (Ruhpolding 2011).
Richter 2012
Heinz Richter, Griechenland 1940–1950. Die Zeit der Bürgerkriege (Wiesbaden 2012).
Richter 2015
Heinz Richter, Griechenland 1942-43: Erinnerungen von Elisabeth und Konstantinos Logothetopoulos (Ruhpolding
2013).
Rolley 1990
Claude Rolley, En regardant l´Aurige, Bulletin de correspondance hellénique 114, 1990, 285-297.
Rösner 1944
Curt Rösner, Η Αιώνια Έλλας: επιλογή άρθρων από εικοσαετη δημοσιογραφικήν δράσιν εις τας Αθηνάς (Athen 1944).
Schoenebeck – Kraiker 1943
Hans v. Schoenebeck und Wilhelm Kraiker (Hrsg.), Hellas: Bilder zur Kultur des Griechentums (Burg bei Magdeburg
1943).
Sykka 2016
Γιώτα Σύκκα, Στιγμές από ένα τιτάνιο έργο σε καιρό πολέμου:
https://www.kathimerini.gr/880845/article/epikairothta/ellada/stigmes-apo-ena-titanio-ergo-se-kairo-polemoy
(Stand: Januar 2021).
Tiverios 2013
Mιχάλης Τιβέριος, ΜΝΗΣΘΗΤΕ ΤΩΝ ΕΝ ΤΟΙΣ ΠΟΛΕΜΟΙΣ ΠΑΡΑΛΟΓΩΝ. Οι αρχαιότητες στην κατοχή,
PraktAkAth 88, 2013, 159-202.
Vigener 2012
Marie Vigener, »Ein wichtiger kulturpolitischer Faktor«. Das Deutsche Archäologische Institut zwischen
Wissenschaft, Politik und Öffentlichkeit, 1918-1954 (Rahden 2012).
Vigener 2016
Marie Vigener, Erich Boehringer (1897-1971), in: Brands – Maischberger 2016, 309-325.
Welzbacher 2012
Christian Welzbacher, Kunstschutz, Kunstraub, Restitution. Neue Forschungen zur Geschichte und Nachgeschichte
des Nationalsozialismus: https://www.hsozkult.de/hsk/forum/2012-12-001 (Stand: Januar 2021).
35
ABBILDungSnACHWeIS
Abb. 1 und Umschlag: DAI Athen, Fotothek D-DAI-ATH-Hege-2142, Aufnahme von Walter Hege, Datum unbekannt
Abb. 2: Alexandra Kankeleit unter Verwendung einer Karte von d-maps.com
Abb. 3: Archäologisches Nationalmuseum, Fotoarchiv
Abb. 4: Archäologisches Nationalmuseum, Fotoarchiv
Abb. 5: Archäologisches Nationalmuseum, Fotoarchiv
Abb. 6: Archäologisches Nationalmuseum, Fotoarchiv
Abb. 7: Archäologisches Nationalmuseum, Fotoarchiv
Abb. 8: Kultusministerium Griechenland, Akte 586A Εξασφάλισις αρχαίων Μουσείου Δελφών 1940
Abb. 9: DAI Athen, Fotothek D-DAI-ATH-Hege-1198, Aufnahme von Walter Hege, Datum unbekannt
Abb. 10: Petrakos 1995, 93 (mit freundlicher Genehmigung des Autors)
Abb. 11: Schaubild von A. Kankeleit
Abb. 12: DAI Rom, Fotothek D-DAI-ROM-77.1611R (Ausschnitt)
Abb. 13: Schleswig-Holsteinische Landesbibliothek Kiel,
https://cau.gelehrtenverzeichnis.de/person/d556ec4e-fcd1-5eb6-3372-4d4c60640a3c (Stand: Januar 2021)
Abb. 14: Nachlass von Roland Hampe im Besitz seiner Tochter Ersi Xanthopoulos
Abb. 15: Kultusministerium Griechenland, Akte 586A Προστασίας Έργων Τέχνης
υπό Ιταλικής και Γερμανικής Κατοχής 1941-1944
Abb. 16: Kultusministerium Griechenland, Akte 586Δ υποθέσεως Ηνίοχος Δελφών/1942-1951
Abb. 17: Bundesarchiv B 120 / 258; Bundesarchiv RW 40 / 116a
Abb. 18: Kultusministerium Griechenland, Akte 568Δ υποθέσεως Ηνίοχος Δελφών/1942-1951
Abb. 19: LVR-Archivberatungs- und Fortbildungszentrum (LVR-AFZ) Brauweiler, Nachlass
Franziskus Wolff Metternich Nr. 80, Merkblätter zu Delphi, 2. Auflage
Abb. 20: Schoenebeck – Kraiker 1943, LVR-Archivberatungs- und Fortbildungszentrum
(LVR-AFZ) Brauweiler, Nachlass Franziskus Wolff Metternich Nr. 102
36
Abb. 21: Schoenebeck – Kraiker 1943, Bibliothek des Deutschen Archäologischen
Instituts in Berlin, Aufnahme von Hermann Wagner, Datum unbekannt
Abb. 22: Zeitung ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΤΗΣ vom 09.11.1944,
http://62.103.28.111/paranomos/rec.asp?id=92899&nofoto=0 (Stand: Januar 2021)
Abb. 23: Georgianna Moraitou (zu den beteiligten Personen: Moraitou 2016, 242 Abb. 4)
Abb. 24-25: Georgianna Moraitou (zu den beteiligten Personen: Moraitou 2016, 244-245 Abb. 7-8)
Abb. 26: Bank von Griechenland (Τράπεζας της Ελλάδος), Zentrum für Kultur, Forschung & Dokumentation (Κέντρο
Πολιτισμού, Ερευνας & Τεκμηρίωσης)
37
Change language