19.12.2013 Views

Suheal.Parkash.by.Sa.. - Gurmat Veechar

Suheal.Parkash.by.Sa.. - Gurmat Veechar

Suheal.Parkash.by.Sa.. - Gurmat Veechar

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

;[j/b gqekP f<strong>by</strong>:s/<br />

(w[ypzd)<br />

iBw woD d[jj{ wfj Bkjh iB goT[gekoh nkJ/ ]<br />

ihn dkB[ d/ Grsh bkfJfB jfo f;T[ b?fB fwbkJ/ ]<br />

fpqy cb/ Bfj nkg e' ;fosk nu/ Bk Bho ]<br />

gowkoE e/ ekoB/ ;zsB Xok ;oho ]<br />

w/o/ r[od/t pqjwfBPm pqjwPq'so gohpqkiek nukoi fBowb G/y d/ gdw<br />

G{PD ;qh wkB gzfvs ;[j/b f;zx ih wjkoki e'eoh y[od (cohde'N) tkfbnK dh<br />

gq;kfd(feogk) s'A gqkgs ehsh ftfdnk nB[;ko ftfdnk d/ ;kro B{z e[Zi/ ftu<br />

pzd eoB dk fBwkDk :sB ehsk j?, ;zrsK dh gq/oBK B/ eotkfJnk j? ns//<br />

wjKg[oPK B/ nkg jh fjzws ns/ :'rsk pyPh j?. T[BQK s'A gqkgs ehsh ftfdnk<br />

ns/ j'o Xow PkPsoK s/ nB[Gt nB[;ko fJj g[;se fi; dk Bkw ;[j/b gqekP<br />

j?, fbfynk j?. wjKg[oPK dh t;s{ T[BQK B{z jh ;wogs j?. nkg ;zrsK d/ bkG<br />

fjs T[dw ehsk j?. nkg B/ gVQe/ ;[De/ ;[Dke/ bkG gqkgs eoBK s/ eotkT[DK<br />

ns/ dk;K s'A j'Jh G[Zb dh ;'X eo b?ADh ns/ nr/ bJh ;[wZs dh nodk;<br />

eoBh .<br />

nkg ih dk fBwkDk dk;,<br />

;zs oi ;zs irihs f;zx ih joy'tkb,<br />

e'eoh c{bk f;zx (cohde'N).<br />

25 Gkdo'A, fpeqwh ;zws 2041,<br />

;zB 1984H<br />

1


;[j/b gqekP<br />

;qh wkB gzfvs ;[j/b f;zx<br />

gohftokiek nkukoi<br />

e'eoh c{bk f;zx (cohde'N)<br />

> ;fsr[o gq;kfd]<br />

;G jZe eosk d/ okyt/A jB<br />

fpBK nkfrnk e'Jh Bk Skg/.<br />

;[j/b gqekP<br />

b/ye ;zs irihs f;zx joy'tkb<br />

gqekPeL v/ok ;zsrVQ joy'tkb, fIbk j[fPnkog[o.<br />

SkgeL^<br />

XzBtkd<br />

;zs irihs f;zx ih PkPsqh tb'A i' ;[j/b gqekP g[;se gqekPs ehsh j? w?A wjKg[oPK<br />

dk XzBtkd eodk jK fiBQK B/ Gkosh ;z;feqsh B{z r[ow[yh GkPk ftZu gqrN eoe/ d/P e"w s/<br />

Gkoh T[geko ehsk j?.<br />

tb'L<br />

p/dh bkb f;zx ih ;kfjseko<br />

n?vhNo fBor[Dhnkok uhc ykb;k dhtkB<br />

nzfwqs;o.<br />

2


G{fwek<br />

gzfvs ;[j/b f;zx ih t/dKs nukoi e'eoh y[od (cohde'N) tb'A dk; B{z i' ftZfdnk dh dks<br />

pyfPP ehsh j? T[j fJ; g[;se ftZu gqekPs ehsh rJh j?.<br />

;wZogs<br />

s/ok s[M eT[ ;T[gs/ fenk bkr? w/ok, wjKg[oPK dh feogk s'A ftZfdnk dh dks gqkgs eoe/<br />

T[BK d/ Bkw B{z T[ikro oZyD dk fBwkDk :sB ehsk j? fJj T[BQK dh nkgDh pyfPP j?.<br />

;zs irihs f;zx joy'tkb<br />

v/ok ;zsrVQ joy'tkb<br />

j[fPnkog[o.<br />

;[j/b gqekP<br />

1H ;[j/b gqekP<br />

2H BZro ekbok dh gqkozGsk<br />

3H ihtB ;qL T[ikro f;zx ih<br />

4H 19^11^93 B{z v/ok ;zs rVQ B{z ofi;Noh fwbh<br />

5H r[o{ ih d/ ptzik ethnK d/ BK<br />

6H ftZfdnk fesB/ gqeko dh j?<br />

7H pZu/ d/ iBw ;w/A r[o{ rqzE ;kfjp ih dk gkm feT[A ehsk iKdk j?.<br />

8H fBwkIK feE'A s[ohnK s/ feB feB gfjb'A gVQhnK<br />

9H g[oPK d/ 32 bZyD<br />

10HfJ;sqhnK d/ 32 bZyD<br />

11HB"A rq?jK dh Bftosh bJh dkB<br />

ihtB ;odko T[ikro f;zx ih fgzv ekbok (ibzXo) .<br />

3


;[j/b gqekP f<strong>by</strong>:s/<br />

r[o{ bZSDL^ fpqsh no{V/B nfrnkB ssekoiz frqDksh fJfsr[o{^ fpqsh w/A fJ;fEs<br />

j' nfrnkB sEk nfrnkB ek ekoi iBw woB nkfd gqgzu sk e' i' (frqDksh) GyB eo'sh<br />

Bkw i' yk ikt/ Gkt BPN eo d/t/ fs; ek Bkw r[o{ j? ;' n?;/ r[o{, r[o{ BkBe d/t ih jB.<br />

nfGnk;h e/ o;s/ eh o[ektN d{o eoB dk T[gkt L^ skVsk n"o wohu fJfsnkfd<br />

oki;h n"o skw;h fpqshnK e/ Bkw j?. :j fJekrosk w/A fpxB vkbB/ tkbh j? oi n"o sw<br />

e/ dwB e/ bJh ;s n"o ;[X njzeko eh ntZPesk gVsh j?. i' r[o{ feogk ;/ gqkgs j'sk<br />

j?. :jh okw bSwD j? i' pfPPm r[o{ B/ fpPtkfwsq e/ ;kE fe:/ d;oE d; d[nko/ tkbh<br />

:fj jh d/j j? fi; e/ Ghso ;G ftoshnK T[sgzB j'sh j? n"o T[;h e/ nk;o: ofjsh j?.<br />

ftPtkfwsq nfGnk;h j? i' ngB/ nzdo ftPt gq/w T[sgzB eoB/ e/ ;kXB eoBk ukjsk<br />

j?.nk;[o fposhnK T[; w/A ftxB pkXk vkbsh j? sp r[o{ ;ksteh ftoshnK T[Gko d/sk j?<br />

n"o T[Be/ T[d/ j's/ jh T[Bek BkP j' iksk j? sK s/ r[o{ ek ;jkok b' ;s eh Xko e' geV e/<br />

nkr/ pVQs/ ub' fjzws Bk s'VBK :j ;G PKs j' ikt/r/]<br />

pbZv gq?Po L^ t/b eh shB gZsh tkbh 5 vkbh (15 gZs/) d[fXnk S'Nh S/ wk;/ ;/<br />

fJe s'bk pdkw froh fSbek T[skoh j'Jh 5 ;/ ;Zs sZe ekbh fwou, fJB ;G e' gkt gkBh<br />

ftu gh; e/ SkD bt' n"o ;[Gkn fBjko w{zj fJ;/ ghT[ djhA bZ;h ek gqj/I eo']<br />

T[gkPBk L^ nx'okuko, pkwkuko, dfyPDkuko, fJ; ;/ go/ gok Grsh fJp:kuko p'bk<br />

iksk j?.<br />

^<br />

^<br />

nksw fBt/dB ek Bkw jh gok Grsh j?.<br />

r[o{ e' wB[P ikBs/ s/ Bo nzX]<br />

j's d[yh ;z;ko w/A nkr/ iw ek czX]<br />

^<br />

okw Bkw wfB dhg Xo ihj d/joh dtko,<br />

s[b;h Ghso pkjo'A i' ukj/ T[finko]<br />

^<br />

;fsBkw e' Skv eo eo? nkB eh nk;,<br />

ej? epho sk dk; ek j': Boe w/A pk;]<br />

^<br />

gfspqsk e/ J/e j? fpGukfoB e/ d':,<br />

gfspqsk fpGukoDh ej' e:'A w/bk j'fJ]<br />

^<br />

gfsposk gfs e' Gi?, gfs Gi Xo? ftPtkP,<br />

nkB fdPk fust? BjhA ;dk gsh eh nk;] (gshposk bZSD)<br />

4


^<br />

;/ftsfpU wjk fpqePk, cb SkfJnk ;[ wkBtsk.<br />

:dh d/tks cbz Bk;sh, ;kfJnk e/B fBtkohns/]<br />

^<br />

ib fpzd{ fBgks/B g{ons/ xNk, ;k j/s{ ;op ftfdnkBz.<br />

Xow;: XBL u<br />

^ ePkoz S?fJnz gfsfwqsz robz gszsz, ;zr/ ;[Xk p;sh :sGrts iBkBkw :{ Gh ddksh<br />

ihtkB sst frnkBz :sh ;/ dsL<br />

noEL^ Gt ;kro w/A gV/ iht'A e/ bhJ/ gqwkswk sst frnkB d/s/ j?A nsL p/ ds ;zre j?<br />

ds ;dk fBs j? p/ ;dk w[es j? n"o T[gkPe'A e' nB/ekB/e ;to{g' ;/ doPB d/s/ j?]<br />

BZro ekbok dh gqkozGsk sfj;hb s/ fibk ibzXo<br />

fe;/ ;w/A ;z;ko uzd ih dk nzp fonk;s dk fsnkr eoe/ okig{o GkJhnK BZro B{z<br />

npkd eoBk pknd ftu fJE/ GkJhuko/ dh yNgNh ekoB c[b s/ nwzB{z dk wjkokik X[zX{<br />

vo'bhA ebK d/ oki/ gk; nkT[DK ns/ nkgDh iks r's dk gouk d/DK. fJ; ykBdkB d/ ;Zg<br />

vzrD s'A w"s BjhA j[zdh, rZb B{z gqsZy t/yD bJh wjkokik B/ ;g/ok wzrk e/ d'jK bVfenK c[b<br />

s/ nwzB{z dhnK ihpK s/ ;Zg bVkJ/, Bk woB s'A y[P j' e/ nkgD/ oki ftu x'Vk c/oB dh<br />

nkfrnk ehsh fiE'A sKJh x'Vk c/fonk fJzBQK dh irho pD rJh . eZboh Xosh j'D ekoB<br />

BZro dk Bkw ekbok oZfynk. wjkokik B/ j'o th gqhfynk ehshnK, gk; T[soB s'A nkgDh<br />

ezfBnk dk v'bk nwzB{z B{z fdZsk, nwzB{z ekbo/ Bro ofjD bZrk, d{;o/ GkJh c[b B/ r[Dku"o d/<br />

oki/ dh Pos g{oh eoe/ eoBkDk fgzv npkd ehsk. fJjBK d'jK BroK ftu gojko r's d/<br />

ePsqh okig{s jB. ekbok BZro dh 1760 x[wk IwhB j?, gk; dh gZS'A fdPK B;okbk u'n<br />

npkd j?, T[so fdPk o'gV tkbh Bfjo j?. BZro ftu ;oekoh jkJh ;e{b, gqkfJwoh ;e{b,<br />

p?Ae, vkexo nkfd ;kXB th jB. pZpo nekbh bfjo ftu ;/tk eoB s'A nekbh ;oeko B/<br />

BZro B{z wkvb rqkw pDk e/ Pfjo dk o{g d/ fdZsk . BZro ftZu g[oksB r[od[tko/, pVh<br />

XowPkbk, pkpk ;ow[y dk; ih T[dk;hB (nykVk pqjw p{Nk) nzfwqs;o ftu'A, d{ik<br />

r[od[nkok i'rhnkDk ;zs bkb f;zx ih fBowb/ (v/ok) nihstkb cohde'N ftu'A mke[oK dh<br />

;zgodk (nzfwqs;o) tkfbnK Bkb ;pzXs j?. ;zs bkb f;zx ih s'A gfjb/ wjkswk d/ Bkw :kd<br />

BjhA jB. ;zs bkb f;zx ih d/ ;/tkdko pkpk T[d/ f;zx ih ;B i' ;zs gzfvs ;[j/b f;zx ih d/<br />

T[;skd ;B ns/ ;kv/ pkpk whjK f;zx ih d/ r[oGkJh ;B. fJjBK B/ fJeZfmnK B/ jh ;zs<br />

frnkBh bkb f;zx ih vo'bh y[od tkfbnK s'A ftZfdnk gqkgs ehsh ;h i' wjKg[oP ;hArVh<br />

tkb/ wjKg[oP pkpk jhok f;zx ih d/ r[oGkJh ;B. Bro ftu por/vhno eoBb w/io<br />

;{opho wjkswk ;zs oZxk f;zx ih wjkB (;zrhseko) fiBK d/ ftfdnkoEh ePwhok f;zx ih,<br />

;zs eow f;zx ih ehosB d[nkok Bro dh ;/tk eod/ jB, ;zs oZyk f;zx ih ;/te ;zs<br />

ft;kyk f;zx ih (dd/jo)d/P Grs ih d/ jB. ;zs eow f;zx ih oftdk;hJ/ ih B/ th Bro<br />

ftu r[od[nkok ekfJw eoe/ Bro dk ekch ;[Xko ehsk j?. fJBQK B/ ;zs mkeo f;zx ih<br />

5


i'rhnkDk r[od[nko/ s'A r[owfs gqkgs ehsh, ;zs mke[o dk; ih, gzfvs fPnkw dk; ih<br />

(XowPkbk) i' T[dk;hB S'N/ nykV/ d/ ;qh wjzs ;B BZro dhnK wjkB j;shnK jB. j[D<br />

jopz; dk; fJ; n;EkB dh ;/tk eod/ jB. r[od[nkok i'rhnkDk (Pq'wDh ew/Nh) d/ nXhB<br />

j' frnk j?. gzfvs ;[j/b f;zx ih fJ;/ Bro dh wjkB j;sh j? fiBQK B/ nkgDh ftdtsk Bkb<br />

Bro dh wfje d{o se fyzvkJh j?. dk;K B{z fJ;/ Broh ftu iBw b?D dk ;[Gkr gqkgs<br />

j'fJnk j?.<br />

(ihtB ;L T[ikro f;zx ih)<br />

iks L ePsqh okig{s r'sL gojko<br />

e[b L nrBe[b pz;L BkrtzP<br />

fgsk L ;L whAjk f;zx ih . wksk L phph okXk e"o ih .<br />

iBw L^<br />

wkou ;zB 1908 Bro ekbok (ibzXo) ekbok Bro w/NhnkDk s'A fszB<br />

whb ns/ nkdwg[o s'A gzi whb dh d{oh s/ o'gVh Bfjo s/ ;fEs j?.<br />

ftfdnkL^ w?fNqe<br />

ihHihH, nzro/Ih s/ ;z;feqs ftfdnk d/ uzr/ wkjo jB.<br />

;zB 1924 she okig{s jkJh ;e{b Bvkb'A (j[fPnkog[o),<br />

c"i ftu Gosh L ;zB 1931 fJzvhnB f;zroB e"o C.O.R.P. (ohNkfJo ;zB 1946).<br />

PkdhL^<br />

(eg{oEbk)fty/.<br />

;zB 1926 gqf;zB e"o (Gog{o e"o nzfwqs dk Bkw) BZro gKPNk<br />

;Z;, ;j[ok L^ ;Lo[bhnk okw ;j[ok ih, phph gq/wh ih ;Z;.<br />

T[bkd L^<br />

oBpho e"o ih .<br />

phph GiB e"o ih, ;L ni?p f;zx ih, ;zs irihs f;zx ih, phph<br />

fJzBQK dhnK iBw fsEhnKL^ phph GiB e"o dk iBw ft;ky ;zB 1930, ;L<br />

ni?p f;zx ih^15 cZrD 1937, ;zs irihs f;zx ih^18 cZrD 1946, phph oBpho e"o<br />

ih^ 15 u/s 1955H<br />

nzfwqs gkBL^ ipbg[o c"i ftZu .<br />

B"eoh ;w/A d/P oNB L^ fjzd[;skB ftu ipbg[o, MK;h, pphBk, w/oN, d?jbh, pzB{z,<br />

vzwvb, Bhonbh, oiwe,pkjob/ w[be^ fwvb JhpN, fw;o, Jhoke, JhokB, Nok;,<br />

i"ovB,bpBkB, ;hohns, ;hohnk, vwZ;e, woke', fJbifonk, fNp{B;, N[poe, wNo{,<br />

6


f;X jBh;, pBrkih, Bfjo;t/i,nN?bhnB, ;wkbhb?Av, n;wkok, bVkJh ekb d/ w[beK d/<br />

Bkw jB.<br />

fizBK fizBK wjKg[oPK dh ;zrs ehshL^ ;zs pkpk nihs f;zx ih BEbg[o tkb/ ns/<br />

;zs pkpk gqhsw f;zx ih wkBy/Vh(o'gV) tkfbnK Bkb 1950 ftu fwbkg j'fJnk w[zY s'A Bro<br />

tkb/ wjKg[oP(mke[o dk; ih) T[dk;hB s'A bkG T[mKd/ oj/. fco BZro d/ wjkswk (;zs<br />

wfjskp f;zx ih)sgZ;h i' f;zrVh tkb/ wjKg[oPK s'A to';kJ/ ;B,;zs oZxk f;zx ih , ;zs<br />

skok f;zx ih, ;zs eow f;zx ih v[wzv/, ;zs psB f;zx ih, i' r[ofdnkb f;zx niB'jk d/<br />

GkJh ;B. fJ;h soK ;zs Gkr f;zx ih iZpV tkb/ (wkDe') tkfbnK Bkb 1950 ftu fwbkg<br />

j'fJnk. i'jbK tkb/ ;zs p;zs f;zx ih finkD tkb/ pkpk joBkw f;zx ih d/ ;/te ;B.<br />

1954 ftu ;zrs gqkgs j'Jh. ;zs joy'tkb tkfbnK Bkb th 1953 ftu fwbkg j'fJnk. ;zs<br />

pkpk joh f;zx ih ejkog[o tkfbnK Bkb ;zB 1963 ftu ;zrs j'Jh. ;zs wkB f;zx Bzzrb<br />

tkfbnK Bkb th fJ;/ ;kb fwbkg j'fJnk. ;zB 1940 ftu oyk okw ih i' ;kv/ ;pzXh ;kX{ j'<br />

rJ/ ;[nkwh oyk okw ih ;zfBnk;h j' rJ/. ;zB 1942 i{B wjhB/ wksk fgsk ih B/ ;Zuyzv<br />

fgnkBk ehsk. fgsk ih B/ ;qh r[o{ rqzE ;kfjp ih dh ;zEk 10 t/o f<strong>by</strong>e/ ehsh ns/ 25 ig[ih<br />

;kfjp gVQD/, o'ikBk fBZsB/w ns/ d;tzX eZYD dk gqgZe fB:w ;h, w[ZY s'A jh T[BQK dh<br />

;zrs Xkofwe fynkbK dh ;h ns/ ;kX{nK dh ;zrs gqkgs j'Jh ;h. nkg ih ;zs bkb f;zx<br />

ih vo'bh y[od tkfbnK d/ gow fPP ;B, gzi eekoK dh ofjs d/ gqgZe wjKg[oP ;B.<br />

T[jBK dh nkfrnk nB[;ko jh n;hA nkgDk ihtB pshs eo oj/ jK. fJzBK d/ fgsk ih<br />

rofunK tkbh rZdh r[o{ r'eb dk; p?okrh wjKg[oPK d/ gq/wh ;B, Gkt eh w[zY s'A jh ;kX{nK<br />

dh wjkB pyfPP ojh, wjkswk jw/PK dk;K d/ xo uoB gk e/ ;/teK B{z fBtkid/ oj/. fJ;<br />

tes ;zs fePB f;zx ih i' fGzvoK tkb/ pkpk r[opuB f;zx ih d/ gq/wh ;B, Bro ftu ;zs<br />

eosko f;zx ih fGzvoK tkfbnK d/ uoB gtk e/ iE/ ;w/s ;zrsK B{z fBtkid/ oj/ jB.<br />

wjKg[oPK dh ;zrs eoe/ j'o th p/nzs wjkswk rqfj fty/ uoB gKT[d/ ofjzd/ jB. pkeh pkpk<br />

cs{ ih (w;s) i/mg[o tkb/ u'fbnK tkbk w;s ekbo/ tkbk, v[w/bh tkb/ pkpk dbhg f;zx ih<br />

ns/ pkpk w;s ih dh th wjkB feogk ojh j?. fJj xo jh wjKg[oPK dk j?. ;koh pyfPP<br />

T[BQK dh j?. fJ;/ soQK ;zs jikok f;zx ih fpoes, ;zs uzub f;zx ih, gzfvs fBek f;zx ih,<br />

;zs pkpk oxtho f;zx ih d/tg[ok nkPow jfod[nko tkb/ wjkswk dh ;zrs Gh id'A<br />

wjKg[oP fJ; fJbke/ ftu nkT[D, doPB dk ;[Gkr gqkgs j[zdk ;h. iE/dko pkpk e[zdB f;zx<br />

ih fw;b PjhdK d/ doPBK dk th bkG j[zdk fojk j'o th wjKg[oPK d/ iohJ/ gktB j;shnK<br />

dk w/b gqkgs j'fJnk. ;zs Pkdh f;zx ih o'gV, pkpk fsqb'e f;zx ih, pkpk dkB f;zx ih,<br />

ytkik yVe, ;zs uoB f;zx ih Ghy'tkb nkfd ns/ wjkB j;sh ;zs pkpk wkMk f;zx ih s/<br />

;zs pkpk o'PB f;zx ih we;{dg[o sEk p/r'tkb pkpk pfozdo f;zx ih ]<br />

7


;zs irihs f;zx ih dk iBw L<br />

1 wkou, ;zB 1946 thotko, fPtoksoh tkb/ fdB, fJe ti/ ;odko T[ikro f;zx ih<br />

fgsk ns/ wksk (gqf;zB e"o^Gog{o e"o) d/ rqfj Bro ekbok (ibzXo) fty/ j'fJnk . d/;h<br />

wjhBk 18 cZrD ;h . pZu/ dh fefonk iBw ;w/A jZ;DK, ykw'Ph ftu ofjDK, nk;D bk e/<br />

p?mDK, fJBQK rZbK s'A ;kfonK B/ nzdkik bkfJnk fe e'Jh ;kX{ o{j eowK dk fj;kp ysw<br />

eoB bJh wks b'e ftu nkJh j?.<br />

Bkw eoD, MZrk gfjoktB L^<br />

r[od[nkok ;kfjp fty/ ;zs wjzs mke[o dk; ih B/ r[owfs nB[;ko w[ytke b? e/ Bkw<br />

oZfynk ns/ r[o{ ;kfjp d/ nzr bk e/ MZrk gkT[D dh o;w ndk ehsh. iBw t/b/ nkg ih B{z<br />

ig[ih ;kfjp Bkb nfGwzsqs ib dh x[Nh (r[Vsh) fdZsh ;h.<br />

fyvktD fefonk L^<br />

G?D GiB e"o, ;qtD f;zx s/ fJzdo f;zx B/ gVQD ikD s'A gfjbK io{o fyvk e/ ikDK,<br />

sEk ;ko/ gqhtko tb'A nfXe fdbk;k fdZsk frnk. fJj d'B'A skJ/ d/ g[Zs Gok ;B.<br />

ftZfdnk gVQktD thotko tkb/ fdB ;fsr[oK d/ uoBK ftu nodk; eoe/ Bro d/<br />

gqkfJwoh ;e{b ftu gqPkd tzv e/ gVQB gkfJnk frnk. id'A T[wo gzi ;kb dh ;h, go<br />

pZfunK s'A fBokbh ukb jh ojh. u"Eh iwks gk; eoe/ jkJh ;e{b ftu gqt/P ehsk. gzithA<br />

iwks ftu nkg B/ ig[ih ;kfjp, ofjok; ;kfjp ns/ ehosB ;'fjbk dh pkDh ezm ehsh e[M<br />

r[opkDh d/ Ppd th :kd ehs/.<br />

nzfwqs SeD dh fefonkL gzith iwks ftu id'A ;K Bro g{oBg[o ;zs gqhsw f;zx ih<br />

wkBy/Vh tkfbnk B/ yzv/ pkN/ dk nzfwqs gzi fgnkfonK ;w/s fsnko ehsk. T[E/ ik e/ ;ko/<br />

gohtko B/ nzfwqs dh dks gqkgs ehsh. nzfwqs SeD T[gozs gziK pkDhnK dk ;t//o/ s/ fszB<br />

pkDhnK dk Pkw B{z fBsB/w gZek j' frnk. fJPBkB ohsh sK gfjbK jh gqgZe ;h. fJ;/<br />

iwks ftu jh v[w/bh ik e/ ;zs wjkoki pkpk itkbk f;zx ih joy'tkb tkfbnK d/ doPB<br />

ehs/. fJE/ jh ;kv/ fgsk ih B/ dk;K B{z wjKg[oPK e'b ;dk bJh G/AN eo fdZsk. fJZe wZM<br />

v/o/ ;zsrVQ bzro dh ;/tk bJh fdZsh. wjKg[oPK B/ xo ofj e/ gVQB dh nkfrnk d/ fdZsh<br />

ns/ ;z;feqs gVQB bJh ns/ ehosB f;ZyD bJh th nkfrnk pyPh i' nZi T[BQK dh feogk<br />

s'A g{oh j'Jh j?. fJ; s'A pkd ;w/A nB[;ko wjKg[oPK d/ i'sh i's ;wkT[D sZe doPB eod/<br />

oj/.dk; ;ZsthA iwks ftu ;h id'A wjkg[oPK B/ ;Zuyzv g:kBk ehsk. wjKg[oPK dh<br />

nkfrnk nB[;ko jh Bro d/ jkJh ;e{b ftu w?fNqe gk; ehsh n"o wjKg[oPK dh nkfrnk<br />

nB[;ko wkfjbg[o ;qh r[o{ r'fpzd f;zx ykb;k ekbi ftu gq?g gk; ehsh. T[d'A ;zB 1963 ;h,<br />

ekbi dk fJe ;kb ;zs wkB f;zx ih gk;, fJe ;kb Bzrb y[od oj/. ;L joGiB f;zx ih<br />

s'A pknd fgqz;hgb gqhsw f;zx ih fvT{Nh fBGKT[d/ oj/. dk;K B{z gziK eekoK ftu ofjD eoe/<br />

fJBQK s'A nPhotkd gqkgs j'Jh fe ykb;k ekbi dh bki fJ; ftfdnkoEh B/ oZyh j? i' pkDh<br />

pkD/ ftu ekfJw j?. fJj ;koh pyfPP wjKg[oPK dh nkgDh jh ;h iK fgsk ih i' r[o<br />

8


fJfsjk;, r[opkDh, owkfJD, wjKGkos ;qtD eotk eotk e/ fpqsh ftu gqgZgesk g?dk ehsh<br />

;h. (B'N)L dk; gzith iwks ftu ;N/iK s/ eftsk p'bD s/ GkPD d/D bZr gJ/ ;B. ;ZsthA<br />

iwks ftu Ykvh iEk th pDkfJnk ;h.dk; ;kozrh wk;No ;B, pkeh dftzdo f;zx, pkpk<br />

T[d/ f;zx ih dk g'sok fsob'uB f;zx, nihs f;zx, YZvK tikT[D tkb/ ;B. jopz; f;zx<br />

fw;soh(o'v{) fi; dh ;zfrnk, b[jkoK dk w[zvk ;ki pDkT[D dh ;/tk fBGKT[dk ;h. r[og[opK<br />

dk wBkT[DK, BZro ehosB eZYDK, nyzv gkmK dk eoBK, bVhnK MzvhnK bkT[DhnK, bzro<br />

nkfd dk eoBK, dhtkBK dk ;ikT[DK, j?vwk;No jz;k f;zx ih, frnkBh r[opuB f;zx ih<br />

,wk;No jofdnkb f;zx ih, wk;No eosko f;zx ih ;kB{z nkg ;fj:'r d/ e/ ;/tk fBGKT[d/<br />

oj/. r[o{ ;kfjp ih dh feogk ;h.dhtkBK ftu ;ko/ ftfdnkoEh, wk;No, BroK dhnK<br />

;zrsK Pkwb j[zdhnK ;B. ehosB dh ;/tk ;zs oZyk f;zx ih, eosko f;zx ih, j/woki ih<br />

r[bkw ;kpo fBGKT[d/ ns/ eow f;zx, ePwhok f;zx Grs s/ uzBD ;/tk fBGkT[d/ ;B. vo'bh<br />

tkb/ Ykvh d"bs f;zx nkgD/ iE/ ;w/s ;/tk eod/, j'o eth, okrh, Ykvh, gqukoe, ;e{b d/<br />

ftfdnkoEh jo gkoN ndk eod/ ;B. fJ; d"okB ftu fJBkw bJh P'jos gqkgs ehsh,<br />

;e{b dhnK y/vK epZvh, c[Npkb, jkeh ftu, n?BH;hH;hHe?Ag ftu Gkr gqkgs ehsk.<br />

ekbi fgS'A ;kX{ j'tBKL 1946 s'A 1962 she ;wK ekbok Bro w/A r[ifonk. fiBK<br />

fiBK wjKswk dh ;zrs fgsk ih B/ ehsh, dk;K B/ th nkPhotkd gqkgs ehsh. 1962 s'A<br />

1963 sZe wkjbg[o ekbi ftu gVQ/, Bzrb y[od v/ok fpPBg[oh fojkfJP ehsh. 1963 s'A<br />

1965 sZe nBzdg[o ;kfjp gzikp d/ shoe ;EkBK d/ doPB ;zs wfjzdo f;zx ih wjzs<br />

;kfjp Bkb ehs/ ns/ e[M d/P oND th ehsh. fJBQK dh f;Zyh ;/teh ftZu th rJ/. (B'N)<br />

dk; th pV/ wjKg[oPK d/ ej/ w[skpe jkbK gVQB dh fJZSk ;h go wjzs ;kfjp ih gVQB s'A<br />

jNk e/ 26 ft;ky 1963 B{z nkgD/ Bkb b? rJ/ ;B.nkg ih e[M wjhB/ ;zrsK ftu ftuod/<br />

oj/, fco joy'tkb v/ok ;zsrVQ 28 eZse dk w/bk (po;h) id'A pV/ wjKg[oPK B/ ;oho<br />

fsnkfrnk ;h, nk rJ/.po;h wBk e/ o?b wkiok ;[zdo dk; ih i' T{B/ tkb/ p/bhokw dk<br />

r[oGkJh ;h, T[; dh r[ck ftu fNe/. dk;, dbhg f;zx s/ joGiB f;zx ;/tk ftu ;B.<br />

w{bwzso dk ukbh;k ;zs wfjzdo f;zx ih B/ gqkozG ehsk. ;oho ftu fpnkXh j' ikD eoe/<br />

g{ok Bk eo ;e/. 18 fdB pknd SZvDk fgnk. pkeh dk gkm dk; B/ eoe/ 40 fdB g{o/ ehs/<br />

. T[; s'A pknd nBzdg[o ;kfjp w;s Grs ih dh ;/tk ftu nk rJ/. T[BQK B/ eJh irK<br />

j'brVQ, d'bsg[o Gzvko/ eotkJ/, fco B?Bk d/th d/ g{op tZb B'Awfjb/ n;EkB dh ;/tk dh<br />

nkfrnk ehsh. dk;K B/ fJj ;/tk th nBzdg[o ;kfjp s'A o'ikBk ikDK s/ nkT[DK, fszBK jh<br />

;/tkdkoK B/ fBGkJh. c/o w;s ih r[odk;g[o vkeNo uzBD f;zx ih gk; ub/ rJ/, dk; T[E/<br />

;/tk ftu oj/. fJE/ ofjzfdnk jh itkbk ih w;sK Bkb rJ/. tkg; nBzdg[o ;kfjp nk<br />

rJ/. nBzdg[o ;kfjp v/ok pDkT[D bJh pkpk Gkik f;zx ih B/ gq/oBK ehsh ;h. ;zs wfjzdo<br />

f;zx ih B/ nkfrnk dk gkbD ehsk. fJ;/ n;EkB dh ;/tk th w[zY ftu n;hA fszBK B/ fBGkJh<br />

;h.T[gozs dk; ftZfdnk gVQB dk P"ehB ;h. fJE/ ;/tk dk ezw ;h . T[gokw j' e/ joy'tkb<br />

nkfJnk, fJE/ th w[okd g{oh Bk j'Jh. 1965 s'A 1966 sZe ;zs Pkdh f;zx ih gk; o'gV<br />

oj/. 1966 ftu ;qh r[o{ r'fpzd f;zx ih dh 300 ;kbk Pskpdh s/ jI{o ;kfjp s/ sys gNBK<br />

;kfjp doPB ehs/ ns/ jI{o ;kfjp s'A tkg; nKT[fdnK rtkbhno d/ doPB ehs/. 1966<br />

s'A 1967 sZe nBzdg[o ;kfjp, o'gV, ytkik yVe n;EkBK ftu oj/ fco joy'tkb dk i'V<br />

9


w/bk t/y e/ BZro ekbok fty/ rJ/. gzfvs ;[j/b f;zx ih dk fwbkg j'fJnk. T[BQK B/ pqjw<br />

ftZfdnk gVQB dh gq/oBK ehsh ns/ fejk w/oh 7 ;kb nk:{ pkeh j?. fJj nkg s/ you eoBh<br />

j?.fJBQK dh nkfrnk dk gkbD eod/ j'J/ 1967 s'A 1974 sZe e'eoh Bro (cohde'N) fty/<br />

oj/. T[gozs fJBK dh nkPhotkd b? e/ 1974 s'A 1976 she Bro b[N/ok g?+h w? e[Nhnk gk<br />

e/ oj/ ns/ r[o{ jookfJ ;kfjp ih d/ n;EkB u"Ask ;kfjp dh ;/tk eod/ oj/. fBopkD<br />

fefonk oZyh, G'iB gkDh nkg jh fsnko eoe/ ykDK, ;e{b ekbi s'A jh P[o{ ehsk frnk ;h<br />

. ;e{b, ekbi d/ Bbe/ dk gkDh ns/ dtkJh Nhek nkfd Bk tosDK. fe;/ dk pfDnk nzB<br />

iK fBT[Adk Bk ykDK. nfijh fefonk fto;/ s'A jh ;h, ;'X ;[uw oZyDhA ihtB dk gqXkB nzr<br />

fojk j? i' nZi she ubdk ik fojk j?. ;fsr[oK dh feogk j?. 15 g'j 1974 B{z ;zs ;[j/b<br />

f;zx ih nXozr dh phwkoh Bkb thotko tkbh oks B{z 3 ti/ ;oho fsnkr rJ/. BZE{tkbk<br />

fty/ gzfvs GkB f;zx ih fJzBQK d/ ftfdnk r[o{ ih dh ;wkX tkb/ r[od[nko/ d/ njks/ ftu ;zsK<br />

dk ;z;eko ehsk ns/ pknd ftu eow fefonk eoe/ fJE/ ;qh r[o{ rqzE ;kfjp ih dk ;[y<br />

nk;D n;EkB pDk fdZsk j?. ;zB 1969 ftu r[o{ BkBe ;kfjp ih dh gzith Pskpdh wBkJh<br />

rJh. 1973 ftu r[o{ s/r pjkdo ;kfjp ih dh shih Pskpdh wBkJh rJh. ;zs eosko f;zx<br />

ih fGzvoK tkb/ iE/ ;w/s, ;zs eosko f;zx ih ;[bskBg[o tkfbnK d/ T[dw Bkb nkJ/. ib{;<br />

eZY/ , r[ows gquko, nzfwqs gquko ;zuko j'J/. dk; th fJ; ;w/A s/ gj[zu/ ns/ ;zrsK dh<br />

n;h; gqkgs ehsh. 1977 ftu ;qh nzfwqs;o ;kfjp dh u"Eh ;EkgBk wBkJh. 1979 ftu ;qh<br />

r[o{ nwodk; ih dh gzith Pskpdh wBkJh. 1963 ftu gzikph :{Bhtof;Nh gfNnkbk ftu<br />

Ekgh rJh ;h. 1969 ftu r[o{ BkBe :{Bhtof;Nh nzfwqs;o ftu Ekgh rJh. 1976 s'A<br />

1982 she ;[bskBg[o ;kfjp fty/ oj/. gfjb/ r[od[nkok jZN ;kfjp ih fty/ ;zs pkpk<br />

eosko f;zx ih dh p/Bsh s'A ;qh BkBe gqekP ih dh eEk gqkozG ehsh ns/ c/o e[M fuo fgS'A<br />

r[od[nkok p/p/ BkBeh fJ;soh ;s;zr fty/ eEk dk G'r gkfJnk frnk. fco e[M ;wK y[tki/<br />

yVe ub/ rJ/,T[gozs r[od[nkok ;zs xkN ih fojkfJP ehsh.<br />

e'eoh Bro, ekbok, ;[bskBg[o d/ sfsePk ;kXB L^^<br />

Bro ekbok fty/ pugB ftu Bdh fJPBkB eoBK, 12 wjhB/A 30 fdB, fco eJh t/o<br />

fJe bZs Gko yVQ e/ bZe^bZe gkDh ftu gzi i[gih ;kfjp ih gVQ e/, fJ; soK d{ih bZs<br />

Gko yVQe/ gzi ig[ih ;kfjp ih d/ gkm eoB/. xo e'm/ T[go izrb/ Bkb p?mD i'rh M"AgVh ;h<br />

fi; ftu ;[zdo r[Ne/ ih dk gkm eoe/ u"AeVk y'bDK, xo ftu ;[zdo r[Nek gqekP eoBK,<br />

wjkoki ih dk ;o{g ;wM e/ ;/tk eoBh, iBw ;kyh dk gkm eoBK. Bdh d/ po/s/ ftu N'nk<br />

g[ZN e/ b[e e/ p?m ikDK ns/ GiB eoBK nkJ/ ;kX{ ;zsK dk fJPBkB s/ bzro dh ;/tk eoBh,<br />

w'oK B{z o'IkBK wZeh d/ dkD/ gkT[D/, rT{nK B{z g/Vk d/DK. w'oK B/ fgnko d/ t; j' e/ jZEK s'A<br />

u[zM Bkb dkD/ ykD/, fefonk ;h. fJeKs ftu ofjDK sho XB[y jZEhA pBkT[D/ ns/ ubkT[D<br />

dk P"Ae oZyDK. ;koh fizdrh ftu skP, ok;, BebK, f;B/wk, N?bhthIB, o/vhT[, Bku,<br />

w?rIhB, o;kfbnK, BktbK s'A gqj/i, ;Zu rqzEk Bkb w[Y s'A gqhsh Xkofwe n;EkBK s/ d/r<br />

eotkT[D dk P"Ae s/ nfEshnK dh ;/tk dk g{ok^g{ok P"Ae, G[Zy/ ofj e/ th ;/tk eoBh. wjzs<br />

mke[o dk; ih B/ fNZek ;kfjp s/ sgZ;h ih B/ nekbh f;zx efj e/ g[ekoBK. fbpk; gziK<br />

eekoK dh ofjs, gVQB ekb xVh c?PB nkfd bkT[D dk T[Zek jh gqj/I fojk, b;D, eZuk<br />

10


zYk,nzvk, Pokp wk; dk T[ek jh gqj/i. e/;K B{z iBw s'A jh T[;sok Bjh S[jkfJnk.<br />

fBsB/w, fJPBkB ftu ed/ Bkrk Bjh g?AD/ fdZsk. rohp fBtkI ih dh pyfPP j?. feogk<br />

eoB gqhs ohs ftu coe Bk gt/.<br />

e'eoh fty/ 6000 tkfjr[o{ wzso dk ikg fJe tkoh i's X{g e[zG d[nkok, fJ;/ soK<br />

;t/o/ d[g?fjo Pkw B{z G{w nk;D eoe/ fdB ftu fszB tko S/^S/ jIko ftXh Bkb ikg,<br />

fBsB/w, ftZfdnk dh ;zEK s'A nbfjdk ;h. 6 ;kb fwZmk BK ykDk. fJe t/b/ G'iB nkg<br />

fsnko eoe/ wjKg[oPK B{z Sek e/ SeDK ,G{w nk;D eoBK . ;zrsK dk Pokp wk; nchw<br />

swke{ SvkT[DK w[y fB:w ;h. i' nZi she ikoh j?. wjKg[oPK dh feogk ;dek jIkoK B{z<br />

fpn;BK s'A ofjs eoe/ nzfwqs Sek e/ r[o{ bV bkfJnk j?.<br />

e'eoh fty/ wjKg[oPK s'A gV/Q ;d rqzE L<br />

;koe[sktbh, Gkto;kfwqs, ftukowkbk, nfXnksw gqekP, uDkek okiBhsh,<br />

p?okrPse, ;zy/g fpp/e, gqp'Xuzdo BkNe, ftuko ;kro, fudxB uwB, gzudPh, w'ePgzE,<br />

sstknB{ ;zXkB, fposh gqGkeo, fpp/e u{VkwDh, rhsk, Gkrts nfXnksw owkfJD,<br />

;z;feqs s/ GkPk uogN wzioh, soe;zrqfj, t/dKs doPB, :'r doPB, i'r pfPPm<br />

T[gfBPdK, ftPB{z g[okD, fPt g[okD, ;ezX g[okD, wjKGkos, ftnkeoD, r[o{ xo d/ g[;se<br />

;qh r[o{ rqzE ;kfjp ih dh eEk ;fjs d;w rqzE, GkJh Bzd bkb ih d/ g[;se, GkJh r[odk;<br />

ih d/ efps ;t?:/, tkoK noEK ;fjs, b'j gqekP ih dk gkm, ;{oi gqekP, gzE gqekP, r[o<br />

fpbk;, ;" ;kyh r[o{ xo d/ ;ko/ g[;seK dk nfXn?B ehsk, ftukfonk. r[o{ xo d/ ;ko/ rqzEK<br />

dh eEk fJe t/o ;[bskBg[o ;kfjp r[L jZN ;kfjp, r[L p/o ;kfjp, r[L r[o{ ek pkr g{oh<br />

ehsh. r[og[op bzro dhtkB, eth dopko ehs/ eotkJ/. nzfwqs SekJ/ fJfsnkd. pkeh<br />

fJfsjk;, j'o ftdtkBK d/ g[;se e'P, Nhe/, gfo:k p/nzs t/y/ j[D sK GiB eoB dh jh w[y<br />

brB j?.<br />

;[bskBg[o d/ ;kXB L^<br />

r[L ;zs xkN fty/ b[Ze tkb/ Y'b dk gsok eZN e/ stk pDk e/ e[M ;wK nZmh gfjohA<br />

fgnki gkDh ftu fGT[A e/ s/Ikph wkdk d{o eoe/ G'iB ehsk. b[N/o/ fgzv th G'iB fJe t/b/<br />

nkg fsnko eoe/ 15 fdB ;[ywBh ;kfjp ih d/ gkm, fBsB/w nb?fjdk, pks uhs w/b<br />

fwbkg fe;/ Bkb BjhA. fJ;sohnK dh ;zrs s'A gqj/I, fJeKs pk; oZfynk ;h. fJj' jh<br />

fB:w ekch no;k ;[bskBg[o fojk pbfe 15000 d/ B/V/ ftneshnK B{z fpn;BK s'A ofjs<br />

eoe/ r[o{ bV bkfJnk ns/ p/nzsK B{z nzfwqs SekfJnk ns/ eJh ftfdnkoEhnK B{z ftfdnk<br />

dkB, dtkJh p{Nh dk frnkB, wzsoK izsoK dk frnkB fdZsk. eJhnK B{z dk;K s'A dtkJh Bkb<br />

;ohoe nokw s/ g[soK dhnK dksK gqkgs j'JhnK.<br />

p/nzsK d/ ihtB ftu gqhtosB nkJ/ i' nkgDh fw;kb nkg jB. fJE'A she ndkbsK<br />

d/ iZiK s/ f;tb nc;oK B/ Pokp wk; dk gqj/I eoe/ nzfwqs Se/, ;fjiXkoh r[of;y pD/.<br />

fiBK ftu wk;No r[opuB f;zx ih fiBK d/ y/s ftu dk;K dh e[Nhnk ;h, iZi feogkb f;zx<br />

11


ih, n?;LvhLULgowihs f;zx ih, gNtkoh wB'jo bkb s'A ;LwB'jo f;zx ih, johP s'A i'rk<br />

f;zx nkfde ftnesh toBD :'r jB. fBsB/w s'A fGzB fJE/ 100 wkbk tZvh w{bwzso dh<br />

o'IkBk P[o{ ehsh ;h i' nZi she ikoh j?. r[o{ ;kfjp nkg jh feogk eoB fB:w s/<br />

gqsfrnk B{z g{ok fBGkT[D. n;hA eb:[rh iht eh jK T[jBK dh jh pyfPP j't/ fgzrbk gjkV<br />

uVQ iKdk j?. fJ;/ d"okB ftu ;zs fGzvoK tkb/ th iE/ ;w/s doPB fdzd/ oj/ jB. ;koh ;zrs<br />

;/tk dk bkG b?Adh j?. p/nzsK B/ nzfwqs dhnK dksK gqkgs ehshnK. d' wjhB/ r[odk;g[o i/bQ<br />

ftu w'ou/ d/ ;pzX ftu oj/. T[E/ th eEk ehosB Bkw pkDh dk gqtkj ubk e/ ekch fJybkeh<br />

s/ oki;h e?dhnK s/ i/b eowukohnK dk ;[Xko ehsk. v/o/ tkb/ ;zs iZrk f;zx ih ;qh wkB<br />

fszB t/o dk; B{z b?D tk;s/ ;[bskBg[o rJ/ ;B go nzB ib pkeh ;h. i/b s'A e[M wjhB/ pkd<br />

;[bskBg[o oj/ fco i'V w/b/ s/ joy'tkb nkJ/. frnkBh i'X f;zx ih ;oho SZv rJ/ ;B. ;qh<br />

r[o{ rqzE ;kfjp ih dh eEk wko{ ;'jfbnK s/, gzE gqekP ih dhnK fszB g'EhnK dh eEk phu<br />

S'v rJ/ ;B. dk;K B/ g{oh eoe/ u/s dh ;zroKd 1983 ftu G'r gk e/ ;kX{ ;zw/bB s/ eth<br />

dopko eotk e/ ;zrs dh n;h; gqkgs ehsh. nZr/ eEk jkbK gqkozG BjhA ehsh. jkbK y[bh<br />

eEk jh eohdh j?. fJE/ uko t/o nzfwqs gkB th eotkfJnk j?. p/nzsK d/ fpn;B SvkJ/<br />

jB. ;zs frnkBh i'X f;zx ih s/ dk;K B/ fwb e/ ;zs wjkoki joy'tkb tkfbnK dk fJfsjk;<br />

gziK fibdK ftu fsnko ehsk ;h. ;zs i'X f;zx ih Sgtk Bk ;e/. nekb ubkDK eo rJ/.<br />

j[D fJj ;/tk dk;K d/ fizw/ j?. fJe g'Eh Sg rJh, d{ihnK dh ;[XkJh eoe/ SgD bJh<br />

fsnko ehshnK j'JhnK jB, ;w/A nB[;ko Sgtk fdZsk ikt/rk.j[D fJj fJfsjk; Sg u[Zek<br />

j?.<br />

v/ok joy'tkb fty/ nkfJnK B{z nZm wjhB/ r[io rJ/ jB. dk;K s'A gfjbK ;zs nkswk<br />

f;zx ih eEk dh ;/tk, frnkBh i'X f;zx ih s'A pkd fBGKd/ oj/. fJBQK s'A gfjbK brksko 17<br />

;kb ;zs pkpk joh f;zx j'sh wodkB tkb/ i' wjKg[oPK d/ r[oGkJh ;B, pV/ ;[uZi/ Yzr Bkb<br />

;/tk fBGKd/ oj/.nkg ih B/ p/nzs gqkDhnK B{z r[o{ bV bkfJnk.nkg ih d/ fwbkg tkbh ;zrs<br />

dk;K Bkb th pj[s fgnko eodh j?. nZi 28^7^83 fdB dk wfXnkB j?. nZr/ ;wK<br />

tkfjr[o{ d/ j[ew ftu j?. sfsePk ;kXB gfjb/ tkbk jh uZb fojk j?. nzpK dh o[Zs j?.<br />

gfjb/ GkJh GrtkB f;zx s/ GkJh eosko f;zx ih, ;zs frnkBh r[opuB f;zx ih fGzvoK<br />

tkfbnK d/ g[so s/ GkJh ntsko f;zx ih g"soK ehosB n"o eEk d[nkok fBjkb eod/ oj/<br />

jB. j[D ;zs feqgkb f;zx ih T[BK d/ ftfdnkoEh eEk d[nkok d'B'A t/b/ ;zrs dh ;/tk<br />

r[opkDh ns/ fJfsjk; okjhA eo oj/ jB.<br />

;zs irihs f;zx ih (fBowbk)<br />

wjhBK 13 ;ktD, fdB n?stko(28^7^83) dh b/yDh ;zws 2040<br />

;ktD tdh.<br />

12


B/Pmk L^<br />

e"B efjsk j? fe dhdko BjhA j'sk, nkdwh y[d jh sbpdko BjhA j'sk j?.<br />

s[w fgnko eo' T[B;// t' Bk eo/ fgnko s[wj/A, J/;k s' ;oeko Bjh j'sk j?.<br />

i'dVh L^<br />

eow/A BIo ;/ ip iBkp d/y/Ar/, s' jw Gh ngB tes w/A fJBebkp d/y/Ar/]<br />

e[M fJfsjk;e sE<br />

1H26 iBtoh 1164 JhL B{z okik ph;b d/t B/ fdbh s/ fis gqkgs ehsh.<br />

2H 26 iBtoh 1175 JhL B{z w[jzwd r"oh B/ w[bskB s/ fis gqkgs ehsh.<br />

3H 26 iBtoh 1265 JhL B{z Bk;odhB wjw{d dh w"s j'Jh.<br />

4H 26 iBtoh 1299 JhL B{z nbkT[dhB fyibh B/ bVkJh d/ w?dkB ftu feb/ dh Bkekpzdh ehsh.<br />

5H 26 iBtoh 1333 Jh L B{z fJpBps{sk dk Gkos nkT[DK.<br />

6H 26 iBtoh 1556 Jh L B{z jwk:{z dh w"s .<br />

7H 26 iBtoh 1744 JhL B{z T[od{ d/ gfjb/ eth dh w"s.<br />

8H 26 iBtoh 1792 JhL B{z nzro/IK dk Nhg{ ;[bskB Bkb :[ZX.<br />

9H 26 iBtoh 1832 JhL B{z nzro/IK B/ ;G s'A gfjbK ekpb s/ y/wk bkfJnk.<br />

10H 26 iBtoh 1835 JhL B{z nzro/iK B/ gfjbh tko ;wkuko gZso B{z ;[szsosk fdZsh.<br />

11H 26 iBtoh 1853 JhL ftu gfjbh tko Gkos o/b ;EkgBk.<br />

12H 26 iBtoh 1862 JhL B{z pzp/ jkJhe'oN ;Ekgs ehsh.<br />

13H 26 iBtoh 1886 JhL B{z g'opzdo (r[ioks) ;N/PB dk fBowkD j'fJnk.<br />

14H 26 iBtoh 1903 JhL B{z gfjbk fspsh fwPB Gkos nkfJnk .<br />

15H 26 iBtoh 1930 JhL B{z Gkoshnk okPNo eKro; d[nkok g{oB nIkdh gqkgs eoB dh x'PDK.<br />

16H 26 iBtoh 1931 JhL B{z wjkswk rKXh i/b s'A w[es j'J/.<br />

17H 26 iBtoh 1542 JhL B{z P/oPkj B/ jwk:{z B{z jokfJnk<br />

18H 26 iBtoh 1792 JhL B{z nzro/IK s/ Nhg{ ;[bskB dk gfjbk :[X P[o{ j'fJnk.<br />

19H 26 iBtoh 1814 JhL B{z JhPN fJzvhnK ezgBh ns/ GkoshnK ftu c?A;bk j'fJnk.<br />

13


20H 26 iBtoh 1824 JhL B{z pzpJh ftu p'opzdo PN/PB pBDk P[o{ j'fJnk.<br />

21H 26 iBtoh 1830 JhL B{z BkdoPkj B/ gfjbh tko fdZbh t/yh.<br />

22H 26 iBtoh 1832 JhL B{z nzro/IK B/ ekpb s/ epIk ehsk.<br />

23H 26 iBtoh 1918 JhL B{z ;z;ko dh d{ih bVkJh ysw j'Jh.<br />

24H 26 iBtoh 1949 JhL B{z ;zftXkB pfDnk s/ 1950 JhL B{z bkr{ j'fJnk.<br />

25H 26 iBtoh 1950 JhL B{z Gkos dk ;zftXkB pfDnk.<br />

26H 26iBtoh 1967 JhL B{z izw{ ePwho dk BtK ;zftXkB bkr{ j'fJnk.<br />

27H 26 iBtoh 1966 JhL B{z nzso okPNoh ftek; ;zXh dk ;wM"sk gZso fsnko j'fJnk.<br />

28H 26 iBtoh 1969 JhL B{z wdok; dk Bkw skfwbBkv{ oZfynk .<br />

29H 26 iBtoh 1972 JhL B{z gqXkB wzsoh fJzdok rKXh B{z Gkos osB dh T[u T[gkXh Bkb<br />

;BwkBs ehsk ;h .<br />

30H 26 iBtoh 1982 JhL B{z wdo No/;k B{z Gkos osB dh T[gkXh fwbh.<br />

31H 26 iBtoh 1530 JhL B{z pkpo dh w"s fJ;/ fdB fjwk:{z P/oPkj ;{oh B{z fPoes fdsh.<br />

fi; d/ w"Vt/A itkp ftu fJ;/ fdB P/oPkj ;{oh B/ fiZs gqkgs ehsh.<br />

32H 26 iBtoh 1720 JhL B{z BkdoPkj B/ fdZbh b[ZNh.<br />

33H 26 iBtoh 1778 JhL B{z nk;Nq/bhnk B/ nIkdh dk fdB wBkfJnk.<br />

34H 26 iBtoh 1858 JhL B{z fJzBew N?e; bkr{ ehsk.<br />

35H 26 iBtoh 1861 JhL B{z w[eZdfwnK dh ;[DkJh bJh pzp/ ftu T[u ndkbs dk rmB ehsk.<br />

36H 26 iBtoh 1869 JhL B{z Bfjo ;t/i ukb{ ehsh.<br />

37H 26 iBtoh 1876 JhL B{z Gkos ftu, ebeZsk, pzpJh o/b ;co nozfGnk, gfjbk fdB ;h.<br />

38H 26 iBtoh 1882 JhL B{z gfjbh N?bhc'B ;/tk ebeZsk, wdok; P[o{ j'Jh.<br />

Gkosh izr/ nIkdh d/ fJfsjk; dk 26 iBtoh 1930 JhL B{z fJe ni/jk fdB ;h id<br />

bkj"o fty/ okth d/ ezY/ Gkosh B/sktK B/ gq;skt gk; ehsk.<br />

Gkos Bz{ rDszso pDkfJnk ikt/. fJ; rZb dh g{osh bJh Gkosh bhvoK B/ ekch<br />

IZd' Ifjd ehsh, i/bK eZNhnK, vKrk ykXhnK, Pjhdh Ikw ghs/. id nzro/I je{ws B/ fJ;<br />

wzr B{z osh Go BK r"fbnk sK 26 iBtoh B{z GkoshnK B/ “nzro/I' Gkos SZv'” dk Bkjok<br />

p[bzd ehsk.<br />

14


39H 26 iBtoh 1969 JhL B{z jfonkD/ ftu fjzdh B{z ;oekoh GkPk dk fyskp fdZsk.<br />

40H 26 iBtoh 1969 JhL B{z g[osrkb r'nk B/ cohvw ckJhNo w'jBokBk v/n B{z fojk<br />

ehsk.<br />

41H 26 iBtoh 1969 JhL B{z Gkosh fsqb'e uzd B{z nikd ehsk.<br />

42H 26 iBtoh 1969 s'A okiXkBh n?e;gq?; B/ th :kso{nK B{z nkgD/ fB:w dk ;[tko pDk<br />

e/ fdZbh s'A jktVk se dk ;co P[o{ ehsk.<br />

(;[doPB e[wko jkIhg[o)<br />

foPh Ppd L^ foP Xks{ s'A pfDnk j?. fJ; d/ noE jB d[Zy MZbDK ns/<br />

fwjBs eoBh. x'o sg ftu i[N/, foPh iK ;zs nytKd/ ;B.<br />

;zsL^ ;zs ;z;feqs GkPk dk Ppd j?. w{b o{g ftu ;z;feqs d/ (;B) Ppd dk<br />

pj[ puB j?. ;B Ppd nk;[ (j'Dk) Xks{ s' pD/ jB. ;B dk g[fbzr o{g j? fi; dk noE j'D<br />

tkbk iK ofjD tkbk ehsk iKdk j?. w"fbe ;kX j'D PpdK ftu ftd dk ;{ue j?. rhsk ftu<br />

;zs ;pd fJ; gqEkfJ tofsnk frnk j? fJ; d/ noE jB gzfvs, ftdtkB, frnkBh, pqjw<br />

frnkBh, T[sw g[oP, ;Bw[y, r[ow[y, ;/te, ;kX, fi; B/ fJzdqhnK t; eo bJhnK j'D.<br />

;zs Ppd wB[Zy d/ uzr/ r[D dZ;D dk gqshe j?. ;' ;s fus nBzd gqwkswk Bkb i[fVnk j't/<br />

T[; B{z Gh ;zs fejk iKdk j?. ;zs Ppd ;s d/ pj[s B/V/ j? ;s d/ noE gqwkswk th jB. ;zs<br />

T[j i' gqwkswk d/ B/V/ ofj e/ Grsh eoB tkbk j't/. ;s s'A ;zs pfDnk. i?Bh nojzs Ppd<br />

tosd/ jB. p'Xh ;Zst Ppd fi; dk noE j? i'Xk iK o{jkBh ;{opho.<br />

nZskfj nZsB' BkE/, e'fj BkE go' f;:k.<br />

nZsBkfj ;[dzs/B, BkE/ bGfs d[bZGz]<br />

& i/ pzdk nkgD/ nkg B{z ;ziwh oZy/ sK d[obZG wkbe B{z th gqkgs eo ;edk j?.<br />

w[;bwkBK B/ n"bhnk s/ pbh Ppd tofsnk j?. ;zs Ppd dk gq:'r gow sZs bJh th<br />

j[zdk j?.<br />

;zs ;pd d/ noE jB ftfPnK dk fsnkr eoe/ Bkw f;woB tkbh j;sh, d{ik<br />

fBPekw ;/tk eoB bJh ftfPnK dk fsnkr eoB tkbk ftnesh.<br />

“jIko' po; Bor; ngBh p/ B{oh g/ o'sh j?.<br />

eGh eGh j'sk j? uwB w/A dhdkto g?dk”]<br />

w/oh fSg/ ofjD dh ukj ns/ fSg N[o ikD dh .<br />

15


;[gB/ ftu s[;hA fwb/ n;kB{z, n;hA Xk rbteVh gkJh.<br />

fBok B{o s[;hA jE Bk nkJ/, ;kvh ezpdh ojh ebkJh]<br />

fydws ykbe, pI[I fydwfs ybe, B/;s.<br />

Service of humanity is service of God.<br />

wkBtsk dh ;/tk jh gqw/Po dh ;/tk j?.<br />

gfjbh eko ;/tk<br />

;zs okw f;zx ns/ oki/ wjkoki/ Pkwb wjkokik P/o f;zx ih d/ ;w/ j'Jh. ;kY/ 6<br />

bZy ;zrs ;h. ;zs nso f;zx ih w;s{nkDk th Bkb ;B.<br />

d{ih eko ;/tk<br />

uko jkV 1980 fdB n?stko, pkpk Pkw f;zx ih B/ 120 ;kb dh T[wo ftu NZe<br />

bkfJnk. 36 bzro ;B.<br />

shih eko ;/tk<br />

1976 Jh;th B{z ;zs pkpk ihtB f;zx ih, ;zs yVe f;zx ih, ;zs ;/tk f;zx ih, ;zs<br />

w[fjzdo f;zx ih joy'tkb, ;zs r[ow[y f;zx gfNnkb/ tkb/.<br />

(;gskje ykb;k n?vt'e/N^f;yh ;zs ;/tk ;zB 1982)<br />

;zs pkpk itkbk f;zx ih joy'tkb tkb/<br />

nkg ih d/ fujo/ s/ itkbk uwedh ;h. nkg ih d/ fujo/ dk ibkb t/y e/ ftnesh<br />

dk f;o pd'pdh T[BQK d/ ;fseko ftZu M[e iKdk ;h. nkg ih B/ fgzv ftu/ r[od[nkok ;kfjp<br />

pDk e/ r[owfs dk e/Ado pDk nd[sh ;/tk ehsh. fJBQK d/ to';kJ/ j'J/ ;zs irihs f;zx ih<br />

nZi eZb ;[bskBg[o b'Xh fty/ eEk gqtkj ubk, jIkoK ftneshnK B{z nzfwqs Sek r[o{ uoBK<br />

Bkb i'fVnk j?. nZi eZb nkg Xow :[X w'ou/ d/ ftu r[odk;g[o i/b ftu d't/A t/b/ eEk<br />

eoe/ w'ou/ ftZu e?d j'J/ f;zxK B{z nzfwqs Sek e/ r[o{ uoBK Bkb i'V oj/ jB.<br />

p/dh bkb f;zx ih<br />

n?vhNo fBor[Dhnkok(uhc ykb;k dhtkB)<br />

nzfwqs;o.<br />

16


P/no<br />

& nkj ro wB pki phBw, o{J/ :ko/ y/; ok ]<br />

sK fenk:s P[eo r'fJw, feodko/ y/; ok ]<br />

&<br />

jkJ/ oZpk w?A ngDh gq/wek ek w[yVk fJe t/o t/y ;eK.<br />

sK w?A ;dk s/o/ fJ; nfj;kB dk P[eo eodk ojKrk.<br />

&<br />

n? nkpPko/ B{jro, ni pfjo/ ehPsh.<br />

wo do fBzr{ cohdk i/, nzd'j/ eh;sh.<br />

&<br />

nkfJnk d/ djd p{d fe u{wk swkB ;p.<br />

;o okpk ;zr ;h idh whrohPsh.<br />

noE L^ n? jT[e/ Godh j'Jh nkpPko, s{z fe; d/ ft:'r ftu jT[e/ Go ojh J/A< f;o B{z<br />

j/mK ;[ZN e/ fe; d/ rw ftu f;;ehnK Godh J/A< eh e'Jh ;kv/ tKr s/o/ firo ftu th fe;/<br />

d/ fgnko dh fuDr ;[br ojh J/< s{z nkgD/ f;o B{z gZEoK s/ gNek ojh J/A s/ ft:'r d/ rkD/<br />

rk ojh J/.<br />

P/noL^y[dh e' eo p[bzd fJsBk, fe jo sedho ;/ gfjb/.<br />

y[dk pzd/ ;/ y[d g{S/, psk s/oh oIk fenk j?](fJepkb)<br />

P/noL^nkPe sK f;o d/D bJh f;o frDd/ B/,<br />

b'eh go ni eb frDd/ B/ pkjK B{z.<br />

P/noL^fi; w/A ;/ fJe ozrh epk, nksP BcP nksP Bck.<br />

dkr/ i[dkJh d/ rJh, ;koh d[BhnK y[dkJh b/ rJh.<br />

&<br />

XzB GJ/ tj f;zx pjkdo, fiBe' ikfoU r[o y[d ;kdo.<br />

w[efsnK ek gd T[B e' dhBk, fydokD/ e' w[es;o ehBk.<br />

&<br />

r[o s/ pbh r[o{ e/ f;y j?, :k r[o ej ;' bJ/ jw fgy j?.<br />

s[Nh f;yh c/o fwbkJh, goT[geko eo:' pj[skJh]<br />

;cb wB[Zy d/ bZSD<br />

nzso' Pkes' pfjo P?t' ;G wX/ t?PDt.<br />

wB ftu j'o efjDh j'o ns/ eoBh j'o]<br />

17


&<br />

BIo BIo ftu fe;/ B{z t;k e/ t/y fbnk.<br />

w?A nkgD/ nkg B{z PhPk pDk e/ t/y fbnk]<br />

ykb;k<br />

\kb;k w/o' o{g j? \k; ] \kb;/ wfj j" eo" fBtk;]<br />

\kb;k w/oh ;'Gk ;hbk ] \kb;k pzX ;yk ;d vhbk ]<br />

\kb;k w/o' GtB Gzvkok ] \kb;/ eo w/o' ;fsekok ]<br />

\kb;k w/o' fgzv gokB ] \kb;k w/oh ikB eh ikB ]<br />

j" \kb;/ e' \kb;k w/o' ] Us g'fs ;kro p{zd/o'] (nzL ehosB 291^92)<br />

&<br />

ezw fe;/ dk fe; soQK fprV ;ed?,<br />

J/j rb s/ ofjzdh P?skB dh nZy]<br />

n?go gZEo s/ jho/ ftu coe eh j?,<br />

fJj sK ikDdh fe;/ edo dkB dh nZy]<br />

T[; tkb ftzrk fejVk eo ;ed?,<br />

f;Xh ihjd/ s/ oj/ GrtkB dh nZy]<br />

fgnko/` :ko dh nZy B pdb ikJ/,<br />

pdb ikJ/ p/Pe ijkB dh nZy]<br />

e?oh nZy Eh i' ;kBz{ t/ydk J/, n;hA T[;dk BZe G[nk fdnKr/.<br />

ikBK tkoe/ gzE d/ j[ew T[s/, fgnko/ gzE dh PkB uwek fdnKr/]<br />

& p[bp[b B/ uwB ;/ nkPhnkBk T[mk bhnk ]<br />

w/oh pbk ;/ p{w p;/ :k j[wk oj/ ]<br />

ividAw vIcwrI qW praupkwrI ] (356)<br />

ftd L^ Xks{ s'A ftfdnk Ppd pfDnk j?. ftfdnk Bkw j? ikBD dk fe;/ t;s{ d/<br />

;jh o{g fdykT[D tkbh o'PBh ftfdnk jh j?.<br />

&<br />

nB/e ;z;:'A S/dh gq'ePk opP: doPez<br />

;ot;: b'uBz Pk;sqz X;: Bk ;fs nzXd/t] (fjs' T[gd/P ftPB{z Powk ;ck 38)<br />

18


noE<br />

nB/e ;zf;nK B{z eZND tkbh gq'y, d{o d/P tosh gdkoEK B{z fdyk d/D tkbh ;kfonK<br />

d/ B/so o{g PkPso ftfdnk jh j?. fi; ftu ftfdnk Bjh T[j fB;u/ eoe/ nzXk jh ;wM'.<br />

&<br />

&<br />

us[okBB u"d; G"B ou/, go Bk ftfdnk ;w skfj wMkok.<br />

r[gs gqfSzB ns[b XB, ftfdnk Bo pg[ ikB]<br />

ftfdnk i; ;[y G'rd/, ftfdnk r[o r[o wkB]<br />

&<br />

ftfdnk pzX gqd/; w?, ftfdnk d/t ft;/y]<br />

g{i fBqg'A eo nx jsh, ftfdnk fpB g;[ d/y]<br />

& Awvn Awey isRsit mih ibnu bUJy psu For ] (251)<br />

= Bo{ wo? Bo[ ekfw B nkt?]g;{ wo? d; eki ;tko?]1](870)<br />

= psU imlih cMigAweIAw KVu Kwvih AMimRqu dyih ] (489)<br />

&<br />

fBzdok, G'iB, G'r, G:, J/j g;[ g[oy ;wkB]<br />

BoB frnkB fBi nfXesk frnkB fpBk g;[ ikB]<br />

&<br />

Xow, dkB, sg, ;hb r[D, ftfdnk fpB i/ izs]<br />

fwos b'e fys Gko s/, Bo pg[ fwqr fpuozs]<br />

&<br />

g[oy nPk;sqh fenk <strong>by</strong>/, r[D d'yB dh ;zX]<br />

o{g G/d nfXeko e', fenk gqkgs j_? nzX]<br />

&<br />

w[rX g{i fBi Xkw w?, gqG{ g{i fBi Bro]<br />

G{g g{i ;?_ d/P w?, g{i; r[Dh ;wZrq]<br />

&<br />

o{g dop i'pB ;fjs, ;e[b iBw pj[ pzX]<br />

ftfdnk fpB ;'Gs Bjh, fiT[ e/;{ fpB rzX]<br />

&<br />

:dfg o{g eo{g j?, t;sq jhB sB Sko]<br />

sdfg ftfdnktkB e', ;Gk wkfj nfXeko]<br />

&<br />

nbzeko gN G/y fpB, :dfg j'fJ eo{g]<br />

;'Gs ;zsB ;Gk fEs, iB ftfdtkB nB{g]<br />

19


&<br />

&<br />

;Gk ;'G? ftfdtkB<br />

wksk ts ofynk eo/, fgsk fit/A fjseko]<br />

eo/ gq/w fiT[A fwsq to, ;'e Nko ;[yeko]<br />

&<br />

ftfdnk pKXt fiT[A ;eb ekoi d/s ;tko]<br />

dk:e ehos dop eh, sK s/ gVQ/ T[dko]<br />

&<br />

ftfdnk gqkgs Bkfj fifj, ftqs BjhA pKXt BjhA]<br />

feT[A ojhJ/ sj wKfj, Bfj nkdo fij d/P wfj]<br />

&<br />

sp br ftfdnk e' gVQ/, ip br xN w/A gqkB]<br />

ijK XBh gj[zu/ BjhA, sfj gj[zu/ ftdtkB]<br />

&<br />

&<br />

;[G r[D nt;o e/ gVQ/, ;'Gktzs wBke]<br />

wksk fgsk ;' ;sq j?, pkb gVQkts Bkfj]<br />

;'G Bk gkts ;Gk wfj, fiT[A pr jz;B wkfj]<br />

&jk jk` g[so B nXhsz, ;[ rfs sk;{ rsqh ;{]<br />

s/B s_z ftd[;K wX/ gze/, rT{fot fP: X;h]<br />

noE^ e'Jh foPh nkgD/ nBgVQ g[so B{z fe;/ f;nkD/ ;wki ftu yVk t/y e/ o' fgnk, jk<br />

ePN eg[so s{z Bk gfVQnk, s/o/ fdB s/ oks fwZNh xZNk T[VKd/, ;[Zs/ gJ/ d/ phs rJ/ s?A<br />

ftfdnk tork osB B gqkgs ehsk. j/` g[so id ed/ th s{z ftdtkBK dh ;Gk ftu ikfJnk<br />

eo/Ark s/ok T[E/ fe;/ nkdo BjhA eoBK. w?A y[d s/oh so;:'r jkbs t/y e/ Pow dk wkfonk<br />

fJT[A fBok;sk ftu v[Zp iKtkrk fit/A gze & fuZeV ftu rT{ yVh j[zdh j?.(fjs'gd/P fpPB{<br />

Powk)<br />

gzfvs r[bkp f;zx ih L^<br />

fiB pkbe Gkt ;[ y/b ws/, Bfj ftfdnk bJh ir w? o; GhBh]<br />

i'pB w/ o; G'r eo/, Bk dbh nfo eh X[iBh oD ghBh]<br />

fJe' nfg r[DtkB g[sq' fBor[Dk ;u Ps;' ntoL<br />

J/e; uzdq' sw' jzfs Bu skok ;jz;ok:]<br />

20


noE L n"r[DK Go/ ;" g[soK Bkb'A ftdtkB r[Dh fJe g[so uzrk j?. fi; soK jIkoK<br />

skfonK Bkb'A fJe uzdqwK finkdk gqekP j'D eoe/ uzrk j?. nkekP ftu yV/ j'J/ jIkoK sko/<br />

nzX/ok d{o BjhA eo ;ed/, uzdqwk fJeZbk jh ;ko/ ;z;ko dhnK ;bkwK b? b?Adk j?.<br />

&<br />

fez iksk pj[ g[sqj P'e ;zskg eko ek]<br />

tow/ek e[fbzwkbzfG psq ft;okw:s/ e[bzw]<br />

J/e/Bkfg ;[g[sq/D ftfdnk :[es/B ;kX{Bk]<br />

nbkj fdsz e[bz ;otz :Ek uzdo/D ;otoh]<br />

&<br />

fez s;:k feq:s/ X/Btk :kBk d'rXqh B roGDh]<br />

e' noE L gqsq/D iks/B :'B ftdtkB B GrshtkB]<br />

foD eosk fgsk ;so{ wks u fpGukoBh]<br />

Gko: o{gtsh ;aso{ g[sq ;so{ ngzfvs L]<br />

ukDe &<br />

ezuB j'fJ i/ ehu w?A, fpy w?A nzfwqs j'fJ]<br />

ftfdnk j'fJ ng g[oy g?, bhi? jkB B e'fJ]<br />

&<br />

&<br />

dXhuh foPh d/ g[so dk Bkw(;ko;s) ;h. ;[o;sh s'A izfwnk ;h.<br />

ej:' pkbe' t/d gZY:/, ej:' pkb g{s ;[B bZ:/,<br />

w/o/ f;y j'j[r/ ipjh, t/d gVQkt'A s' e' spjh.<br />

eq'X Go/ T[o w?A fofy ;ko/, sp pqjw/ e/ gk; gXko/.<br />

d/t` dXhu g{s j? i'Jh, jw nfs fpqX pkb nfs ;'Jh.<br />

p/d gVQB jw fYr rJ/, g{s g{s eo w[y'A nbkJ/.<br />

(d'jok)<br />

w/o' j't' f;y ip, sph gVQkt'A t/d.<br />

:'A pkbe p?B gqG[, wB w?A pY:' ;[ y/d]<br />

u"gkJh L^<br />

sp us[okBB p?B pykB/, ftfdnk fpoX fpqX ;[o wkB/.<br />

s[w nfs pkb fpqX ;" ejh:?, j'fJ f;y ftfdnk e' bjhn?]<br />

d'jokL<br />

:'A us[okBB p?B ;[B rJ/ foyh;_o ;op]<br />

dXhu g{s e' f;y tj[ GJ/ fwNkJ/ ;[ rop]<br />

21


= jUTn jUiT peI isr aUpir iKnu mnUAw iqlu n fulwvYgo ]7] (1309)<br />

&<br />

r[ow[yh nZyo i' j? GkJh, f;y f;y s/ ;hy? ikJh]<br />

j'o ftfdnk ifj ifj e'Jh, ntoB s/ Gh b/t? ;'Jh]<br />

&<br />

fos{ X[i okik dh ;[gsBh wzdkb;k B/ nkgD/ ;st/A g[so nboe B{z b'oh<br />

fdZsh.<br />

;b'eL ;[X' ;h p[X' ;h fBoziB' ;h, ;z;ko wk:k goh tois' ;h ]<br />

;z;ko ;[gBk s:Zi: w'j fBzdok: wzdkb;k tke: T[tku g[sq]<br />

noEL j/ g[so` s{z nkgD/ nkg B{z wk; dk b'EVk ws wzB BjhA BjhA s{z sK P[X pqjw u/sB<br />

;o{g wk:k wkb s'A ofjs, ;z;koh w'j wkfJnk s'A ofjs j?. ;z;ko ;[gB/ dh fBnkJh s/o/<br />

nksw ;o{g ftu ebgs (M{mk) j?. fJ; bJh s{z w'j o{gh fBzdoK B{z SZv d/j.<br />

= pUqw mwqw kI AwsIs](496)^wksk GkBh ih B/ r[o{ noiB d/t ih B{z b'oh fdZsh ;h.<br />

Gkosh wkskL<br />

;zeokukoi fdr fti? eodk nkfJnk. wfjPwsh g[oh ftu nk e/ gkDh<br />

GoB tkbhnK e[VhnK s'A wzvB fw;o dk xo g[fSnkL<br />

;[sj LgqwkfD gosjL gqwkfD ehokrBk :sq frok tdzvh. d[nkok nzsq;Ek BhVKsq ;zB:<br />

o[Xk ikBhsh sB wzvB fw;o Xkwz]2] cb gqdz eow cb gqi'ij GhoKrBk :sq frok tdzfs]<br />

d[nkok nzsq;Ek BhVKsq ;[zB: o[Xk ikBhsh sB wzvB fw;o Xkwz] irs X[otz f;nks irs<br />

nX[otz f;nks ehokrBK :sq frok tdzfs ]d[nkok nzsq;Ek BhVKsq ;zB: o[Xk ikBhsh sB<br />

wzvB fw;o Xkwz.<br />

noE L ^ bVehnK B/ fejk j/ ;[nkwh ih wzvB fw;o d/ xo dh fJj fBPkBh j? fi; xo d/<br />

p{j/ d/ nZr/ fJ;fEs s's/ dh fJ;sqh s'sh s/ (w?Bk) fJj uouk eo ojhnK j'D T[E/ s{z wzvB<br />

fw;o dk xo ;wM b?Dk eh uouke T[so L^<br />

;[D' ;[sj gqwkDz gqsj L^<br />

gqwkD Gkt eh pqjw ;_s/ gqwkD j? e/ gqs/ gqwkD j?, fJj<br />

uouk fiE/ fgzio/ ftu p?m/ ikBto eo oj/ j'D T[E/ ikDhA wzvB fw;o dk xo j?. j'o cb<br />

d/D/ tkb/ eow jB fe JhPo sh;ok irs (Xo[t) fJ;fEs ofjD tkbk j? fe BkPtkB< fJj<br />

ftuko fiE/ gzSh eo oj/ j'D T[E/ fBPu/ eoe/ wzvB fw;o dk xo ikDhA. (Gkosh)wzvB<br />

fw;o d/ xo tkbh ;h.<br />

& nwoe oki/ dh ekfJnk ftu gqt/P eoe/ tks;k:B (ekw PkPso) gVQ e/ wzvB fw;o<br />

B{z u/bk pDkfJnk. wzvB fw;o B{z u/bk pDk e/ fJ; dk Bkw P[o/Pokukoi oZfynk.<br />

22


& AklI swihbu syvIAY AklI pweIAY mwnu ]<br />

AklI piV@ kY buJIAY AklI kIcY dwnu ]<br />

nwnku AwKY rwhu eyhu hoir glW sYqwnu ] 1 ] (1245)<br />

;qh yzv ih f<strong>by</strong>d/ jB<br />

fe;/ sKJh c"i fgnkoh fe;/ sKJh w"i fgnkoh, fe;/ sKJh ;"i fe;/ gqhs gotko dh]<br />

fe;/ B{z wPhB fgnkoh fe;/ B{z IwhB fgnkoh, i'rhnK B{z phB fe;/ pki fgnkoh sko dh]<br />

fe;/ sKJh wkfJnk e'Jh ekfJnk ;/ fgnko eo/, e'Jh ukj/ SkfJnk T[s/ jo gqeko dh ]<br />

nZv' nZvh brB*u wrB pE/o/ b'e, ftfdnk fgnkoh ;KMh ;ko/ ;z;ko dh ]<br />

fe;/ wzBh ekbh e'Jh wzBdk egkbh sKJh, fe;/ jho f;nkbh dh pikJh YZv eko dh]<br />

fe;/ B/ GtkBh wzBh fe;/ pkepkBh wzBh, fe;/ okik okDh ;/tk ;oeko dh ]<br />

fe;/ wzBh ;hsk fe;/ okXek ;/ okr ehsk, e'Jh g{ik eo/ T[wk owk dopko dh]<br />

nZv' nZvh wIQpK B/ d/thnK pDkJhnK nZv, ftfdnk dh d/th ;KMh ;ko/ ;z;ko dh]<br />

fe;/ fe;/ eoh j? soZeh pkj{ pb Bkb, ftu ;z;ko gkJh XKe sbtko dh]<br />

eJhnK XB you e/ eoh ekw:kph e[M, pj[fsnK ft;ko fdsh ;[X xo pko dh]<br />

;[zdo ;o{g us[okJh Bkb tfXnk e'Jh, fe;/ B/ y[Pkwd eoh j? Bo Bko dh]<br />

j'o e'Jh uhI fJe BjhA T[Zuk eoB tkbh, ftfdnk soZeh eo/ ;ko/ ;z;ko dh]<br />

w'shnK s'A T[uh PkB fJjdh jhfonK s'A, osB itkjo s/ wkDeK s'A ;ko dh]<br />

nkB PkB wkB B{z tXkt/ ;z;ko ftu, nkgD/ fgnko/ T[Zuh Nh;h s/ ybQko dh]<br />

Bhu'A T{u eo d/t/, nzfBQnK B{z B?D fJj, d?th r[D dZ; e/ s/ n"r[DK B{z wkodh]<br />

j'o e'Jh T[Bsh dk ;kXB B iZr ftu, ftfdnk soZeh eo/ ;ko/ ;z;ko dh]<br />

= jy mohwkw Gru muhY Gru muih ipqrI dyie]AgY vsqu is\wxIAY ipqrI cor kryie ](472)<br />

& f;y f;yDh fwb pj?A, uouk eo/ ngko] GiB f;ykt? g[so e' jfo Gi pkozpko]<br />

& f;y f;y e' ftfdnk f;ybkt? ] BrB f;y e' p;sq UYkt?]<br />

& uYhnfj gY:' nbg e? xB', ;[X p[X ;[Xko? wB']<br />

r[D ntr[D eop' nB eop', ikB? ;G eh P[X T[o Xop']<br />

23


gYB fty? r[D nj? nB/e{, ;dr[B gqkgs nkfd fpp/e{]<br />

:Ks/ gYB nj? pj[ Bhek, nBgVQ oj? nzX pj[ jhek]<br />

no r[ow[yh gYB i' eoB', ;op'sw ;G ws e' XoB']<br />

ig[ih nkfde g[zB T[gkt?, nfBe iBw e/ eb[y fwNkt?]<br />

= sqI phrI squ Blw bhIAY piVAw pwis]<br />

EQY pwpu puMnu bIcwrIAY kUVY GtY rwis ](146)<br />

& r[ogo;kdh ftfdnk thuko? gfV gfV gkt? wkB[] (1329)<br />

= mn smJwvn kwrny kCUAk pVIAY igAwn ]5] (340)<br />

= mMdw iksY n AwKIAY piV AKru eyho buJIAY]mUrKY nwil n luJIAY]19](473)<br />

&<br />

ftfdnk ddksh ftB:z ddkfs gkso skw]<br />

gksq sk XBz wkgB'fs xzB Xow ss ;[yz](fjs' T[gd/P)<br />

noEL Xkofwe ftfdnk g[oP ftu fBzwqsk g?dk eodh j?. fBwosk s'A ;[gksqsk gqkgs j[zdh<br />

j?. ;[gkso g[oy jh B/e Bhsh Bkb XB ewk ;edk j?. T[; XB s'A Xow j[zdk j? fs; Xow s'A<br />

jo soK d/ ;[y fwbd/ jB.<br />

&<br />

e' noE L g[s/qD iks/B i'B ftdtkB B XkoweL<br />

eD/B ueP{;k feztk ue;{ ghV/t e/tbz](ukDe)<br />

noE L^ fe; ezw j? g[so fijVk ftdtkB Bjh, ftdtkB j' e/ fijVk Xkofwe BjhA T[j<br />

ekD/A B/so tKr{ tkX{ ghVk d/D tkbk j?.<br />

fezs:k feq:s/ XzBtk :kBk d'ArXqh Bk roGDh.<br />

e' noE L<br />

g[s/qD iks/B :' B ftdtkB B GrshtkB]<br />

& ftfdtkB jh ;Zu/ noEK ftu JhPo Grs ;{owk jh fJB;kB ejkT[D dk jZedko j?.<br />

&<br />

iBBh iB? sK Grs iB e? dksk e? ;{o.<br />

Bjh sK iBBh pKM oj? ekfj rtktfj B{o]<br />

&<br />

PkPsq;: ;kPsq;P ftd:k d_? ftX/ gqfs gs/]<br />

nkd: jk;: fpqXs_? u d[sh nkdo s/ ;dk](fjs' T[gd/P)<br />

24


(Xkofwe ftfdnk)<br />

Xkofwe ftfdnk pr?o Gkt/A gVQ' fezBK, sK th T[u gdth edzs BjhA gkT[r/]<br />

Xow B f;y/ fce/ j'i'r/A ;wkB NKv/, wksk fgsk skJh v?w c{b efj ;[DkT[r/]<br />

r[o gho nZr/ s[;hA fBT[DK edzs Bkjh, frNfwN eo ;kBQ tKr neVkT[Ar/]<br />

rb fBeNkJh s/ fJ;kJh GkJh pDi'r/, Xkofwe ftfdnk fpB eh pDkT[r/]<br />

Bk;se pDi'r/ oZp B{z ipkp d/ e/, Xow n;EkB t/y fxqDk T[mkT[r/]<br />

n"Dh BjhA g;zd e'Jh uhi ;kv/ d/P tkbh, w[be gokfJnK dhnK uhiK B{z ;oQkT[r/]<br />

;?AN,g?AN, n?BeK s'A fpBK ;oBK Bjh, p?mDK BjhA G[zR/ MN e[o;h wzrkT[r/.<br />

g"voK s/ ;"voK s'A fpB MZN NZgDk BjhA, Xow ftfdnk pr?o eh pDkT[r/]<br />

fgSb/ jwko/ f;zx g{o/ Xowkswk ;/, oyd/ ofjs s[;hA ojs sikT[r/.<br />

ftfdnk dh okDh r[opkDh B{z i/ SZv p?m/, ykT[r/ GzGb G{;/ c/o gS[skT[r/]<br />

gV'Q nzro/Ih Gkt/A cko;h ;z;feqs, r[opkDh gV/Q fpBK ykbh ofj ikT[r/]<br />

izw izw gVQ' Gkt/A ;kohnK Jh ftfdnk B{z, Xkofwe ftfdnk pr?o eh pDkT[r/]<br />

Xkofwe ftfdnk B{z bkiwh eoko fdT[, r:kBh wjK r:kBh pD ir ;[jkT[r/]<br />

okiBhs Xkofwe d'jK dk fwbkg eo, d/r s/r cs/ Mzvk Xow dk M{bkT[r/]<br />

;i e/ nekbh tkbh j' i' ;koh d[Bhnk d/, Xkfonk Bk Xow fBi fgS/ ofj ikT[r/]<br />

gVQe/ nwb eo' ofjs pfjs oy, Xkofwe ftfdnk pr?o eh pDkT[r/]<br />

9 gzfvs<br />

1Hgzfvs e/Pt 2H ekbh dk; 3Hox[BkE 4HdZsk Bzd 5Hrzvk f;zx 6H okw f;zx 7H ;?Bk<br />

f;zx 8Heow f;zx 9H pho f;zx.<br />

fJ;sqh ;{do' Bk nXh:zs/]<br />

gfjb/ uko pqkjwD iksh d/ jB. d{i/ gzi ekPh s'A gVQ e/ nkJ/ r[of;Zy jB. u/sB<br />

wm ekPh gVQ/ ;B.<br />

7 ;kb ftZfdnk gVQh ;h. fJBQk B/ T[bZE/ ehs/, fjzdh ns/ fpqi GkPk ftu, d?th<br />

Gkrts, ;qh wd Grts, wjkGkos, fpPB g[okD, T[gfBPdK, fjs'gd/P, G'i gqpzX, P[eo<br />

Bhsh, fpdo Bhsh, ukDe Bhsh, :'r tfPPN, i?wBh n;w/X, owkfJD, rhsk, wB{ f;wqsh,<br />

25


p[X pkoX, r'fpzd rhsk, nkfd eJh cko;h noph d/ th soiw/ j'J/. ;kohnK g[;seK dk Bkw<br />

ftfdnk ;kro ;h. :[ZX t/b/ ;o;k Bdh ftu o[VQ frnk ;h. 62 gZso/ fwb/ ;B. T[BQK dhnK<br />

ethsktK jB.<br />

nk;k f;zx eth B/ id'A nkgDh woih Bkb N'p'A f<strong>by</strong> e/ 500 o[gJhnk dkB ehsk r[o{<br />

ih d/ g[SD s'A L<br />

e/se fdB w/A noih f<strong>by</strong>, ;fsr[o fBeN gmkJh,<br />

f<strong>by</strong>/ d'jo/ ftu pBkJ/ eo, ;' w? d/jz[ ;[BkJh]<br />

ebw'tku L^ w[y ekok w/o' eo?, eos Bk goT[geko ]<br />

fs;e' w? fco eo'rh, gbNk fJj[ dopko]<br />

cN Sksh d' N[e GJh, o[dB eos f<strong>by</strong> iks]<br />

go;_koE goT[geko fpB, w'fj B T[gis PKs]<br />

u"gJh L^ n?;' ebw efjs ;G ;kE, ;' geokJh r[o w[fj jkE ]<br />

r[o eh nkB ip? f;y ehBh, ;jh B w? fumh f<strong>by</strong> dhBh ]<br />

;op bSwh irs s[wkoh, G[zufs j? fJj f;q;Nh ;koh ]<br />

fJfsnkfde f<strong>by</strong> fpB? gmkJh, ;[Bs gq;zB GJ/ r';KJh ]<br />

fsj p[bkfJ g[B gkr pzXkJh, eth gqEw ;weko sdkJh](;{oi gqekP)<br />

GkJh ;?Dk ih<br />

e[Se ysk fs;s/ ip j'Jh, Gki r:' g[B nkfJ B ;'Jh ]<br />

;[zdo poB f<strong>by</strong>/ fus nk:', ;qh r[o fs; e' p'b gmkfJU ]<br />

fBi ;pzXhnB e' fwb r:', nk:' BjhA sqk; T[o G:' ]<br />

Bfj nktB e' j/s pykBk, f<strong>by</strong> eo d'jk gm:' pykBk]<br />

d'jok L^<br />

ip e' gqG s/ phS[o/, eh:' feqS e' mkN.<br />

fpqy pB ;zrs jw eoh, GJ/ ikN e/ ikN.<br />

GkJh Bzd bkb ih dhnK ouBktK<br />

1H fizdrh Bkwk 2H rzi Bkwk 3H s";hc";Bk 4H ykswk 5H rIbK dhtkB r':k(syZb;)<br />

6H fJB;K d;s{o 7H noi[b fJbckI 8H ofjsBkwk 9H i's fprk; .<br />

26


GkJh Bzd bkb ih B/ bzro th ubkfJnk, fJe t/oh :[ZX bVB bJh nkg ih B/ p/Bsh<br />

ehsh wjkoki ih B/ c[owkfJnk L^<br />

sbtko ;oho B{z xkT[ gj[zuKdh j?. ebw fizdrh B{z v{zx/ fdbK B{z xkT[ gj[zuKdh j?.<br />

nkg ih B{z ebw fdsh j? s/oh fJjh sbtko j?. sbtko tkb/ pj[s j?A. ebw d/ XBh xN jB<br />

(GkJh d:k f;zx ih, GkJh wBh f;zx ih Pjhd, GkJh u"gk f;zx ih, pkpk dhg f;zx ih, pkpk<br />

r[opyP f;zx ih nkfd ftdtkB) nkg ftdtkBK dh pj[s edo eod/ ;B, izr s'A gfjbK jh<br />

pj[s ftdtkBK B{z xo' xoh G/i fdZsk ;h fe nkg ih dhnK fizdrhnK b'VhAdhnK jB. nkg<br />

d/P e"w dk nw'be ;owkfJnk j'. PKsh t/b/ ;Zd btKr/. fJj r[o{ ih dh d{o nzd/Ph ;h<br />

nkg ih ftdtkBK B{z tX s'A tX fJBkw d/Ad/ ;B.<br />

jz; eth<br />

1H d{zdG X[zeko/ pki/ wkB' ib Xo rki/, ris fBPkB G: GkB fSg/ iks j?]<br />

jkEfB e/ jbek jikofB rB/ e' j:, iNfs itkjo i/ irwr rks j?]<br />

e'o ;ki/ i'o eo BkbB e/ P'o ;[B/, Pzes ;[o/P n"o fBo/P fp<strong>by</strong>ks j?]<br />

jz; okw efjs fpoki' fiB Gki', r[o{ r'fpzd e' wKr/ ethoki ub/ iks j?]<br />

2H wjkGkos d/ eoD gqt dk Nhek ehsk, eth B{z y[P j' e/ p/nzs dkB fdZsk L^<br />

& fgqEw feogk eo oky eo, r[o r'fpzd T[dko, Nek eo/ pyPhP sp, w'e' ;km jIko]<br />

ske' nkfJ; gkfJ e?, eoD got w? ehB, Gkyk noE pfusq eo, ;[B/P eth gqphB]<br />

;zps ;Zsqk ;? po; pktB phsB jko, wkor tfd fsfE d{i e', sk fdB wzrbtko,<br />

jz;okw sk fdB fdB eo:' eoD gop nkozG]<br />

1752 ;zws wZxo tdh d{i B{z w? GkoE dk fJe gop nkozG ehsk. fs;/ g{ok j'D/ go<br />

r[o{ ih B/ fJsB/ gq;zB j'J/, 60 <strong>by</strong> Nek(o[gJhnk) fJBkw fdZsk.<br />

&<br />

XB noEh XB rB e' gk:', fBi p[X eo r[od/t foMk:']<br />

ngo gdkoE fiB feB ukjk, d;w r[o{ s/ bhB; gkjk]<br />

wjk T[dko w[efs b" d/s, uj[z fd; s/ eth fsnkr fBe/s]<br />

nkB nBzdg[o ehB; tk;k, ;[s fps nkfd gkJ/ ;[yok;k]<br />

i/ fBPekw w[es jh eJh, fese ;zgdk no rfs bJh]<br />

27


wzrb eth s'A ;b: got dk T[bEk eotkfJnk L<br />

r[o r'fpzd wB joy j_?, wzrb fb:' p[bkfJ ] ;b: gop nkfrnk eoh, bhi? s[os pBkfJ]<br />

;zws ;sqj ;? poy, sq/ gB phsB jko] wkXt fos[ fsEh sq"d;h, sK fdB wzrbtko]<br />

;b: gop Gkyk G:', r[o r'fpzd e/ oki] nop yop pj[ dop d?, eo eft iB e' eki]<br />

i" b" XofB nkekP frfo, uzd ;{o ;[o^fJzd] s" b" fuo iht/ irs, ;kfjp r[o r'fpzd]<br />

;zws 1753 wkXt fos p;zs fos Gkt ft;ky dk wjhBk, fEs s/o; s/ fdB wzrbtko<br />

;h fi; fdB ;b: gop dk soiwk ehsk.<br />

nzfwqs okfJ eth L^ bkj"o dk tk;h ;h fi; s'A ;Gk gop dk soiwk eotkfJnk.<br />

d/P pd/PB wfj eft r[Bh, nkt? ub/ ;[ ehos ;[Bh]<br />

dop eo'oj[z br py;zs/, i[r b'rB e/ ;[yB bGzs/]<br />

nzfwqs okfJ eth fJe nk:', eo ehos e' efts fbnk:']<br />

fwb:' fgqEw j{z ehB gqDkw{, pj[o ;[BkfJ ;[i; nfGokw{]<br />

;[B gq;zB ebrhXo j_? e?, oky:' fBeN wkB pj[ e? e? ]<br />

o'I d:' eo dop xB/ok, fJw ;[B ;[B eo ;[i; pv/ok]<br />

;Gk gop sK s/ pBtk:', ;qtD i'r eftsk wB Gk:']<br />

;km ;jz;o o[gZ:k dhBk, f;ogkT[ gPwzpo dhBk ]<br />

e[to/P eth L^<br />

e/Pt dk; j[s' fJe eth, G:' p[zd/b/ yzv w/A ;'fJ]<br />

fsBe' g[so e[to j? Bkw{, ;'G ofus frok nfGokw{]<br />

s[oe eoB Btozr fus uj:', r[Bh nfXe fjzdB wj bj:']<br />

ipfj ;[X fJj fpX gkJh, fsnkr d/; xo r:' gbkJh]<br />

fod? fpuko:' p;B ;EkBk, Bfj gqkgs Gk phu ijkBk]<br />

;[Bh j[sh ;[fX ;qh r[o e/oh, fJe ;w fBpj? Pes xB/oh]<br />

&<br />

;[Bk fBEktB e' s[w EkB, ;dk fBwkBB e' tv wkB]<br />

nj' fBskBB e/ s[w sqkB, n; ;'Gk e' eE? ijkB]<br />

28


s[oe s/i s/ fpB pb fjzd{, Xow fpBk;B w/bs fpzqd{]<br />

wjk sqk; s/ w? ub nkfJT[, ufjs nkgB' Xow pukfJU]<br />

;[B ;qh ;fsr[o Xhoi dhBk, o'I ois gD gzi ;[ ehBk]<br />

efj:' s'fj fgs eth fp;kbk, ouh nkfd eft fgq:k o;kbk]<br />

rqzE wjK GkoE wB Gkt?A, eft rB s/ Gkyk pBtkt?A]<br />

fJw efj oky:' fBeN jw/PK, ;[fB eth nktB br/ fpP/Pk]<br />

dop fpqzd d/ okyfjA sho, gqufj fsB e/ ;zr ;Xho]<br />

uzdB L^<br />

&<br />

Bt ;ks fs:/ Bt ;ks fe:/, Bt ;ks fg:/ Bt ;ks fg:kJ/]<br />

Bt ;ks ou/ Bt ;ks pd/, Bt ;ks fg:k gfj dk:e gkJ/]<br />

ihs ebk Bt ;ksB eh, Bt ;ksB e/ w[y nzuo SkJ/]<br />

wkBj[ w/x e/ wzvb w?A eft, uzdB uzd eb/to SkJ/]<br />

& r[o{ ih B/ fejk fJ; dk noE sK ;kvk xkjh f;zx XzBk ih eo ;edk j?, j[ew j'fJnk<br />

noE eoB bJh efjD bZrk fJj sK n?t/A 16 dh jh frDsh j?.<br />

noE L^ fJe ;'bK ;kb dh fJ;soh B/ ;'bK f;zrko ehs/. T[; dk 16 ;kb dk gsh gqd/P<br />

frnk ;h, 16 wjhB/ fgS'A xo nkfJnk, 16 gqeko d/ ykD/ fybk e/, 16 xoK tkbk u"gV<br />

ftSkfJnk, ;'bK dkT[ gkT[D dh Pos bkJh rJh, 16tK dkT[ ghnk dk g? frnk, 16 xoK tkb/<br />

u"gV dh pkih gsh B/ fis bJh, 16 ebK tkb/ uzd d/ w[y tkbh fJ;soh B/ jko wzB e/ eZgVk<br />

w{zj s/ b? fbnk ns/ w{zj eZi fbnk. uzdB eth efjzdk j? fe wkB'A pZdbK d/ wzvb ftu uzd<br />

dk ;oho Sg frnk j?. fJT[A noE eotk e/ uzdB dk wkB s'fVnk.<br />

XzBk L^<br />

whB wo/ ib e/ go;/, epj{ Bk wo/ go gkte gkJ/]<br />

jkEh wo/ wd e/ go;/, epj{ Bk wo/ sB skg e/ nkJ/]<br />

sh: wo/ gh: e/ go;/, epj{ Bk wo/ god/; f;XkJ/]<br />

r{V w? pks ejh fd_ioki, ftuko ;e' B fpBk fus bkJ/]<br />

eT[b wo/ oft e/ go;/, epj{ B wo/ ;f; eh Sfp gkJ/]<br />

fwsq wo/ fws e/ fwbp/, epj{ B wo/ ip d{o f;XkJ/ ]<br />

f;zx wo/ ip wk; fwb/, epj{ B wo/ ip jkE B nkJ/ ]<br />

29


{V w? pks ejh fd_ioki, ftuko ;e'A B fpBk fus bkJ/]<br />

& uzdB neb d/ x'V/ d[Vk e/ EZe frnk, T[Zso Bk d/ ;fenk, XzBk ih B/ T[so fdZsk,<br />

epj{z Bk gkm B{z gfjb/ fp;qkw ftu oy bt'L^<br />

whB wo/ ib e/ go;/ epj{ Bk, wo/ go gkte gkJ/]fJ; ftu fto'XK GkP nbzeko j?.<br />

jho eth L^ rohph d{o eoB dh fJZSk Bkb ;fsr[o{ d/ uoBK ftu nkfJnkL^<br />

gk; mkY' Mros M[eo do/o? w'fj, pksB eoB gkT{A wjkpbh pho ;']<br />

n?;' nfo fpeN fBeN p;? fB; fdB, fBgN fB;ze ;m x/o? c/o Gho ;']<br />

dkfod eg{s` s/o' woB pB:' j? nki, eoe? ;bkw ftdk j{i/ eth jho ;'A]<br />

Bkso r'fpzd f;zx fpeb eo?Ar/ s'fj, N{e N{e j_? j? rkY/ dkBB e/ sho ;'A]<br />

2H<br />

i?;/ gqfjbkd ;[ogs ehB' gfs d? e/, pkj{ gfs gfs eki? B?e fus d? ;wkohJ/]<br />

i?;/ pb pkX:' Xo pkto ;o{g jho, N{e N{e eo' uksq nKyB gSkohJ/]<br />

Skvs B ;zr i[o:' oj? nkm' ikw w/o/, s/o/ dkB Bkw s/ gq/s w/o/ MkohJ/]<br />

J/e? r[o{ r'fpzd ro{o ik e' pkjB j?, i?;/ w[o wko:' s?;' w/o' nfo wkohJ/]<br />

nkbw L^nkbw d/ Bkw d/ eJh eth j'J/ jB L^<br />

1H fJe wkXtkBb ;zrhs dk T[bEkeko.<br />

2H f;nkb e'Nh okig{s (BuBk) fJ;/ dk fyskp ;h.<br />

3H dPw/P ih dk ;/te.<br />

&<br />

ip db gko Bdh e/ nk:', nkB nkbw/ jw/A irk:'.(pfuZso BkNe)<br />

4H dPw/P ih dk dopkoh eth fi;dh 52 ftZu frDsh j? L^<br />

efpZs L^ ;'Gk j{z ;kro Btb B/j Bkro j?, pb Ghw ;w Phb ejK b" rBkJhJ/]<br />

G{w e/ fpG{yB i' d{yB e/ d{yB, ;w{j ;[yj{z e/ w[y d/y/ s/ nxkJhJ/]<br />

fjzws fBXB, nkB dkB e' pykB/ ikB/, nkbw swkw ikw nkm' r[B rkJhJ/]<br />

gqpb gqskgh gksPkj r[o{ r'fpzd ih, G'i eh ;h w"i s/o/ o'I o'I gkJhJ/]<br />

;kodk L^ feqPB ih dh pz;oh dk nbzeko g/P ehsk j?.<br />

30


;[zdo L^ fJ; Bkw d/ eJh eth j'J/ jB.fJj dkd{ gzEh eth ;h. fi; ;[zdo fpbk;<br />

fbfynk. 1746 B{z fJ; dk d/jKs j'fJnk j?.<br />

PkjijK L^ fJ; B/ ;[zdo f;zrko rqzE fbfynk j?, ;[zdo (fJe eth) fJj j?. fJ; B/ d' SzdK<br />

dk Bw{BK L^<br />

&<br />

1H ;kXB e' f;X ;oBkrsh ;wof;zX[, ;[Xk;o ;[zdo ;o; gd gk:' j?.<br />

e[b e' ebg eth ekwBk e/ ekwso{, e'g ehJ/ ekb ethnB r[B rk:' j?]<br />

d/tB w? dkBt w? wkBt w[BhB j{z w?A, ik e' i; Ikjo ijkB ub nk:' j?]<br />

s/r ;ku' d/r ;ku' ;{owk ;oB ;ku', ;ku' gksPkj r[o{ r'fpzd ejk:' j?]<br />

2H<br />

p/dB wfj Pkw X[B', f;zX wo:kdk w/o, wzvb wjh w? r[fonkJh r[B rkJ/ j']<br />

Pow e/ ;kro ;g{sB e/ f;ow"o, ;[zdo ;[Xk;o ;/ rBkJ/ j']<br />

ouB w/A dkB pkB pkBh johuzd eh ;h, fpds fpB: pv/ pz; ufb nkJ/ j']<br />

s/i e' sofB sotko e' go; okw, r[oB wfj n?;/ r[o{ r'fpzd ejkJ/ j?]<br />

;[dkwk L^ fJe feqPB ih dk ;yk, d{ik p[zd/b yzv dk pqkjwD, 52 ftu'A .<br />

&<br />

J/e ;zr gV/ ntzsek ;zdhgB e/, ;[X nkJh s'A p[bkfJ p{Mh pkwk w?A]<br />

gz[rh cb j's s' n;h; d/s' BkE ih e',<br />

szdb b/ dhi? pKX bhi? cN/ ikwk w?A](g[zrh^;[gkoh)<br />

dhB d[nko/ ;[De/ d:kb dopko fwb/, J/s' e[S dhB/ gkJh nrBs ;kwk w?A]<br />

gqhs eo ikB/ r[o r'fpzd e? wkB/, sKs/ tj? s{z r'fpzd tj? pkwB ;[dkwk w?A]<br />

NjfeD eth L^ 52 ftu'A, gfjbh T[wo w/A f;gkjh fojk. n;_w/X Gkyk rqzE fbfynk,<br />

1726 fpL fsE jkV tdh sq"d;h p[Xtko rqzE ouBK ehsk.<br />

&<br />

NjeD eth ibkb g{otk;h, Ssqh Xow Bzd bkb T[gk;h.<br />

fgsk ozrhb dk; fij BkwK, r:ks u"gok e[b nfGokw]<br />

;wk gkfJ eo r:' f;gkjh, j? feqs Gkyk ejh sjK jh]<br />

gqEw ;j;feqs ;o[fs ;[B bhBh, sKs/ gkS/ Gkyk po ehBh]<br />

16 ;?Bkgsh L^ r[o ;'Gk rqzE dk eosk, ukDe Bhsh dk GkPk nB[tkd.<br />

31


&<br />

r[o{ r'fpzd eh ;Gk w?A b/ye gow ;[ikB. uDkek GkPk eoh eth ;?Bkgfs Bkw]<br />

o'PB f;zx, 36 f<strong>by</strong>koh ;fsr[oK gk; ;B. fiBQK ftu 4 pj[s ;q/;N b/ye ;B. fJ;<br />

B/ wjkoki d/ ;tZJhnK d/ noE u[ok e/ gZN s/ f<strong>by</strong> bJ/ fe xo ik e/ nkgDh eftsk pDk e/<br />

r[o{ ih B{z ;[DktKrk. r[o{ ih G[Zb ikDr/. fJ; B/ xo ikD dh S[ZNh wzrh. r[o{ ih B/ f;ZyK B{z<br />

fejk djhA Bkb fJPBkB eokt', ipod;sh th eo d/DK, wb wb e/ nZyo fwN rJ/,<br />

Pow;ko j'fJnk, r[o{ ih B/ fejk ek<strong>by</strong> feT[A u[okJh, fJ; B/ pyPD bJh p/Bsh ehsh<br />

;fsr[oK pyP fdZsk.<br />

(ethnK Bkb gqPB T[so)<br />

;qh w[y s/ j[ew pykBk, r[Bh ethPo gzfvs BkBk.<br />

;GfjB e' jeko b/ nktj[, ifj ifj v/o/ sjK f;Xktj[.<br />

;[D e/ ;G ssekb p[bkJ/, fsB e/ d?j' Bkw pskJ/.<br />

e/;' dk; g[so e[to/P, d'qD gop fiB ehB nP/;.<br />

r[Dhnk ;[yhnk pbG nk:', X:kB f;zx r[o dqPB gk:'.<br />

fJfs:kfde gj[zu/ e[M n"o, pzfds G/ ;'Yh f;ow"o.<br />

;kdo p?m/ ;Gk wMkoh, ;G gqfs ;qh gqG frok T[ukoh.<br />

s[w ;rb/ p[Xtzfs fp;kb/, eoj[ ftukoB ftfdnk ikb/]<br />

gqPB L1H ;[gBK feE'A nKT[dk j? <<br />

2H uzd ftZu ekbk dkr feT[A j? <<br />

3H r'v/ s/ gZr feT[A oZyd/ jB <<br />

4H fgPkp eo fgS'A feT[A E[Zed/ jB <<br />

5H nkNk gekD t/b/ s'V fgS'A feT[A bKd/ jB <<br />

6H o[y fpBK feT[A p'bd/ B/ <<br />

7H XB[y dh Nzeko feT[A eod/ B/ <<br />

8H swke{ feT[A BjhA S{zjd/ <<br />

9H dtkdPh dh eEk feT[A BjhA efjzd/ <<br />

1H T[Zso L^ e[to/P eth L^ nzB yk e/ BkVhnK d/ ;{yw Gkt dZp iKd/ jB, fco<br />

rkVh BhAd nKT[dh j?. iht ebk nzB d/ dpk s'A S[ZN iKdh j? sK ;[gBk nk iKdk j?.<br />

32


2H pbG eth B/ fejk L^ uzdqwk B{z ekbe go Bkoh ;zr gkg s'A bZrk j?<br />

3H r[DhJ/ eth B/ fejk L^ fPt ih dhnK iNK ftu rzrk fBebh ejh iKdh j?.<br />

fs; B{z ikB{ foyh B/ gh fbnk ;h fco T[; B/ nkgD/ r'fvnK s'A eZYh ;h sK r'v/<br />

gftZso ej/ iKd/ jB. d{ik fwsq dh PoB nkfJnK gZr f;o ;w/s r'fvnK B{z br<br />

iKdh j? sK gftZso wzBd/ jB.<br />

4H ;[yhJ/ eth B/ fejk L^ fgPkp eo g[oP nP[X j[zdk j?, nP[ZX s/ d{;o/ d/<br />

wzso dk pb g? iKdk j?, fJj u/s/ eo tfjw ftu E[Ze fdzd/ jB.<br />

5H ;?Bkgsh B/ fejk L^ fJ; Gow eoe/ nkNk s'V e/ nZr/ bKd/ jB fe poes<br />

gt/, fit/A fjzd{ jo rZb s'A gfjb/ rD/P ih B{z wBk e/ T[; dk fjZ;k eYd/ jB.<br />

6H r[odk; B/ fejkL^ i' r[o PoB nKT[d/ B/ T[BQK dk jzeko fwN iKdk j? i' s[jkvh<br />

feqgk s'A fpBK jB, T[j nzB/ jzekoh j' iKd/ jB fpBK gq/w w{oy j'D eoe/ p'bh iKd/<br />

jB.<br />

7H ;[yk f;zx B/ fejk L^ t?oh B{z tzrkoB tk;s/ gfjbK XB[y dh Nzeko eoh iKdh<br />

j? i/ pb j? sK w/o/ ;kjwD/ nkt'.<br />

8H eb{nk eth L^ id'A s[oeK dk oki Xosh s/ Sk fojk ;h, T[d'A (irs) i{m<br />

szwke{ ufbnk, sK fe fjzd{nK d/ izso wzsq igD dk cb BPN j' ikt/, fJe d{i/ dk<br />

i{mk gh e/.<br />

9H d[nkdPh dh eEk pkps T[Zso j? L^ fe fJe tko ;ko/ gkg joh d/ gk;<br />

cfonkdh j' e/ rJ/ fe ebh ftu s[jkv/ i; ;pzXh eEk ;kB{z wkoB tkbh j?. fJj ;[D e/ joh<br />

B/ fejk d[nkd;h tkb/ fdB w/oh eEk ;[DBh ftnoE j? Gkt gkg Bk; BjhA eo/rh, X[Bh fe<br />

fjzd{ ws d/ nehd/ nB[;ko fJekdPh dh eEk ;[BDh uzrh j? nkfd.(GkJh wBh f;zx e?p'Atkb)<br />

fonk;s gfNnkbk E/j fgnk j?. d;w rqzE ;zrqfj ehsk, frnkB osBktbh f<strong>by</strong>h,<br />

Ne;kb ubkJh.<br />

<strong>by</strong>h izrb dh nkg dh eftsk L^<br />

<strong>by</strong>h izrb ykb;k nkD dhdko br/ B/, ;[De/ ;d wkjh dk w/jh gkDh xkj w[s' B/.<br />

fe;/ Bk obhnK ekJh e'Jh i[ P'e fg:' B/,<br />

frnk fcoke fwfbnk fws wkjh skjh P[eo fes' B/ ]<br />

(ihtB eEk r[o{ r'fpzd f;zx ih) eosko f;zx M. A.<br />

33


dwdwk r[o{ eh ekPh L^Ne;kbh noE gVkJ/L<br />

fJj j? gqrN jwoh ekPh, gY j?A JhjK Y'o wfsokPh.<br />

b/ye r[Dh eftzd r:kBh, p[fX f;zX j_? j? fJs nkBh]<br />

d'jokL fJBe/ ekoB ebw xY, d/s gqrN jw vko.<br />

f;y ;yk fJs gY?Ar/, jwo/ eJh jIko.<br />

fJj dwdwk wBh eoBek j? (r[o fpbk; gkL ñú)<br />

fJE/ wkoezv/ B/ sg ehsk j?, gzit/ sys dk wkB gqkgs j?.<br />

fJe PkPso ftfdnk, d{ih PPso ftfdnk j?.<br />

;?| ;o'jh ;?jEh :jh jwko? gho ]3]( nzL ehosB 295)<br />

s[jhA eNkoh dkV iw s{z fpS{U no pkB] s[jhA r[oi s[jh rdk s[wjhA sho s[czr]<br />

Bw' ;qh Gr'sh pY?bh ;o'jh, fis? P;sq Bkwz] Bw;eko skwz, ;op b'j ih dh ofynk<br />

jwB?, (d;w rqzE , ;op b'j, r[o gqskg ;{oi, r[o fpbk;) pj[s ;ko/ PPsoK d/ Bkw jB.<br />

PPsq Bkw wkbk g[okD fty/ sK PkPsqK dk e'P jh toBD ehsk j?.<br />

&<br />

uzdqjk; okwk eo Xkoh. d[fs: X'g rfj fsqsh eNkoh]<br />

us[o jkE ;?jEh T[finkoh. r'cB r[oi eos uwekoh]<br />

gZNfj ;zGkoh rdk T[Gkoh, fsq;{b ;[gkoh S[oekoh]<br />

izp{nk no pkBz ;e; ewkBz, uow gqwkB/ Xo GkJh]<br />

gzdqJ/ rb'bz gkP nw'bz, goP nv'b/ jE Bkbz ]<br />

fpS{nk gjok:z gNk Gqwk:z, fiw iw Xk:z fteokbz ] (okwktsko)<br />

& pZv/ pkD u"o/ ;[ s/r/ i[ fwnkBh. d[Xko/ g[bkdh nB/e? wjkBh ]<br />

f;o'jh jbZph iBZph dJh j?A, eoku'b yzv/ i' eZsh bJh j? ]<br />

;p? b'j eh ;Kr B/i/ fp;kb/. fpS{J/ pZv/ pKe izp{J/ eokb/]<br />

S[o/ e'yBh ;?c bKph pbzd/, xB/ ;/b Gkb/ gqekP/ nwzd/]<br />

&<br />

wb? jhB ;kcz pB/ nzr uzr/ ] swku/ ebkdko ;sqB Gzr/]<br />

s[czr/ izi?bz izp{o/ Xwke/ ] dJ/ uZeq peqz uwZez ubke/]<br />

34


pv/ w'b e/ d{o s/ nkfJ Ykb/, em'oz e[dzv/ tv/ Ui tkb/]<br />

Go/ Gkt GkE/ nB/e? gqeko/, Xo/ pkD g?B/ br/ phAX gko/]<br />

&<br />

ngD/ PkPsqkb/ ekfJw ehs/. eJh s'gK bkj"o gJhnK jB ni?p xo ftu gJhnK jB.<br />

e[M PkPsq d/ Bkw<br />

n;h, noXuzd, ;wP/o, ;kozr, fPekorkj, f;o'jh, ;hyuk, ;{b, ;?c, ;qh ;kfjp,<br />

eNko, eZsh, eokphB, eo"sh, feou, e[fje, pkD, e[eoh, feqgkB, ygok, yzio, yzvk,<br />

rZsek, r[oi, r'cB (r'ghnk) r'bhnk, uZeo BtK uZeo g[okDK, uZeq dzfdnK tkbk, ugVk,<br />

Sth, rzvk;h, S[ok, iwdkV, i[bceko, izi?b, ip{zoB, izG{nk, m'b{ sho, Ykb(f;go),<br />

sskouk, spo, swzuk, sho u[rDk, s/r, (s/rk) s'V/dko pzd{e, fsqP{b, XB[y, ewkD,<br />

Xwkek, X"g, Bkjo Byk (pkxByk) Bkuy, Bkru, B/ik, gZfN;, gEo ebk, g/P epI<br />

pdkwuk, poSk, poSh, pKe, fpS{nk p[rdk, pzfpnkbk B/ik, okJhcb pqhu b'vo, N'ghdko<br />

pzd{e, whB w[yk sho, ohtkbto (g;s"b) b?;tiq fJj PkPso r[o{ ih :[XK ftu tofsnk<br />

eod/ ;B.<br />

uko gqeko d/ P;sq L<br />

i' eZN/ tZv/ T[; B{z P;sq nkyd/ jB fJj uko gqeko d/ jBL^<br />

1H w[[es 2H nw[es 3H w[eskw[esk 4H :zsq w[es.<br />

1H w[es L^ i' jZE'A SZv/ ikD uZeo nkfd.<br />

2H nw[es L^ fijV/ jZE'A Bk SZv/ ikD, sbtko eNko nkfde.<br />

3H w[eskw[es L^ i' jZE'A SZv/ th ikD ns/ jZE th oZy/ ikD poSh rdk nkfd.<br />

4H :zsq w[es L^ fijV/ ebk Bkb SZv/ ikD sho r'bh nkfd w[es Pk;soK B{z n;so<br />

th fejk iKdk j?, nw[es B{z P;so efjzd/ jB. g[okDK ftZu wzsq w[es P;soK B{z th n;sq<br />

fbfynk j?. w'jBk;sq, gktek;sq, toDk;sq, gqtsk;sq, tiok;sq wzso Bkb n;sq finkdk<br />

n;o eodk j?. fJe w/xn;sq wko/, d{ik fto'Xh tk:{ n;sq ubkt/ t?oh nrfB n;sq ubkt/<br />

sK toDk;sq ubkt/. 2 Gkd'A ;zws 1755 d/ j[ewBkw/ i' c{b d/ g[so okw f;zx, fsb'e f;zx<br />

ih B{z fdZsk ;h fbfynk j? w/oh s/o/ go pj[s j'Jh y[Ph j? s/ok xo w/ok xo j?, gfjbh ;so<br />

j?, w/oh s/o/ go pj[s y[Ph j? efj e/ rkso/ dh sbtko pyP fdZsh ;h wjkokik BkG/ gk; j?,<br />

T[go T[eo/ nZyo fJT[A jB L<br />

“r[o{ r'fpzd f;zx d/ ewo eh sbtko pX/ d/r s/ :K s/r s/”<br />

w'jo Skg<br />

&<br />

d/r s/r csj B[;os p/ dozr] :kcs nI BkBe r[o{ r'fpzd f;zx]<br />

35


&<br />

nf; feqgkB yzv' yVr s[ge spo no sho] ;?c ;o'jh ;?jEh :jh jwko/ gho]<br />

:w Xo :w dkVk ipo, i' XKse fifj BkfJ]<br />

b{N e{N bhis fsB?, i/ fpB pKX/ ikfJ](PkPsq Bkw wkbk)<br />

&<br />

&<br />

eZS feqgkB B epj{z s:kr/, ;Bw[y bo? B oD s/ Gkr/]<br />

fpBK P;so G? e'J/ Bk eo?^<br />

feqgkB d/ noE jB^ i' feogk B{z go/ c?Ae d/t/, Gkt ubkT[D t/b/ ofjw B eo/ i'<br />

d[PwD s/ fpBK ofjw uZb/.<br />

&<br />

j[ew eo:' nk:[X rB j't?.<br />

d? XB rB xotkT[ ] s'g s[ge izp{o ofjeb/ pj[ izi?b pBkT[.<br />

p[rd/ yzio ;?c d[Xko/ s'wo uZeq yszrK.<br />

uKg s[wku/ ;Kr i[ poSh, eoku"b yo nzrK.<br />

br/ nfBe ekohro xoB?, fgqEw s'g fJe Ykoh.<br />

iB[ iw e' w[y fwqs[ Psq eh S'v/ roiB Gkoh.<br />

gqG fjs pkB pbzd pB/ pj[ Xo phoB e/ xksh.<br />

J/e w[fjo e/ jw/ brfj fs; w[yh g[bkd ;zrksh.<br />

fJs:kfde nk:[X fBs pBs/ goys r[o{ oykt?.<br />

pv/ pkD u'o/ ;[ s/r i[ fwnkBh, d[Xkoh g[bkdh nB/e? wjkBh.<br />

f;o'jh jbZph iBZph dJh j?A, eru'b yzv/ i' eZs bJh j?.<br />

;p? b'j eh ;Kr B/ i/ fp;kb/, fpS[J/ pv/ pKe izp{J/ eokb/.<br />

S[o/ y'yBh ;?c bKph pbzd/, xB/ ;/b Gkb/ gqekP/ nwzd/.<br />

nrB n;sq Skvk sd dkBt, :ks/ GJ/ G;w pj[ wkBt.<br />

to[D n;sq sp ekb ubk:', ;eb nrfB e' s/i fwNk:'.<br />

okS; gtB n;sq ;zXkBk, iks/ T[vs GJ/ rD BkBk.<br />

G{Xok;sq sp ekb gqjkok, ;G f;teB e' gqkD T[Xkok.<br />

w/x n;sq S'ok st dkBt, Ghi rJ/ fi; s/ ;G wkBt.<br />

36


tk:{ n;sq b? ekb ubk:', ;G w/xB ssekb T[vk:'.(ufosq 405)<br />

&<br />

g[Bk ;zr ;ko/ gqG ih ;[BkJh, fpBk s/r shoz oj' BKfj GkJh.<br />

fpBk s/r e/;z Boz G/v ikB', rj/ ekB sk e' fes? b? f;XkB'.<br />

fJj? w'fj nkfrnk ;[B' j/ fgnko/, fpBk s/r e/;z fdt' B fddko/.<br />

fJj? w'o p?B wzB/rk ;[ i'Jh, fs;? fJS g{oz ;G? ikB ;'Jh] (r[o fpbk; gksPkjh ñú)<br />

&<br />

P;sqB e/ nXhB j? oki, i' B Xo/ fs; fprofj eki]<br />

:ks/ ;op ykb;k ;[Bhnfj, nk:[X Xop/ T[sw r[Bhnfj.<br />

ip jwo/ doPB e' nktj[, pB ;[u/s sB P;sq ;iktj[]<br />

ewoe;k eo d/j[ fdykJh, jwoh y[Ph j'fJ nfXekJh] (o[s 3 nz;{ 23)<br />

&<br />

yzv/ eh gkj[b fi;? ;' P;sqB e' Xko,<br />

eo/ ihtek nkgBh gqkopX nB[;ko] (o[s 4 nz;{ 24)<br />

&<br />

nk:[X ftfdnk e' nfGnk;j[ ] pBj[ pho nfo ;w[y fpBk;j[]<br />

irs gdkoE ;ro/ gktj[ ] G'rj[ nkg fe nto G'rktj[]<br />

woj[ :[X wfj ;[or f;Xkoj[ ] ;fjekwh ;[y ;eb fpjkoj[]<br />

fBjekwh j'fJ w[M ;' w/b, gofj B iBw woB e/ r?b] (n?B 2 nz;{ 23)<br />

&<br />

&<br />

eZS feqgkB B epj{z s:kr/. ;Bw[y bo? B oD s/ Gkr/](ofjsBkwk)<br />

wkoB wkoB'A Iok Bk voj?A, w"s uokr gszr/ go j?A]<br />

ukjs fB;fdB b?B Pjhdh ] Nos B oD s/ j_? eo rhdh]<br />

;kE jikoB ph;e boj?A ] Nko/ Nos B wko/ wo j?](gzE gqekP)<br />

pkpo B/ fejk j? L^<br />

nro fcod'P po o{J/ IwhB n;s ] jwh n;s' jwh n;s' jwh n;s]<br />

i/eo fiwh T[s/ e'Jh pfjPs j? sK fJj j? fJjh j? fJjh j?.<br />

^Gkos bJh Ppd^<br />

ftfdnk dk nfXekoh 6 d'yK s'A ofjs j't/.<br />

&<br />

;[yh, ftnkXh, nkb;h e[wfs o;e pj[ ;'fJ]<br />

fsj nfXeko Bfj Pk;sq e' yN d'yh iB i'fJ]<br />

37


fJzBK uhiK dh io{os L^<br />

r[o g[;se G{wh ;[Gr, gqhsw nto ;jkfJ]<br />

eofj fpqfX ftfdnk gmh, tfjo gKu r[D rkfJ]<br />

&<br />

PkPsq gqhs ;[fX p[fX Grfs, T[dw o'r B d/j.<br />

eofj fpqfX ftfdnk gmh, gKuKsq r[D J/j.<br />

&<br />

;jf; r[Dk ftfdnk tX/, g[Bk g[Bk nfGnk;.<br />

o;Bkrq? fB;fdB p;/ fiT[A ib Bhu/ tk;]<br />

ftfdnk fpBk nwb s'A L^<br />

<strong>by</strong>d purwn pVy kw ikAw gunu Kr cMdn js Bwrw ] (1102)<br />

piVAw mUrKu AwKIAY ijsu lbu loBu AhMkwrw ] (140)<br />

;b'e L^<br />

ftfdnk fppkd: XBz wdks:, Pefs gq/;K gqh ghVkVk::]<br />

ybZ;: ;kX' fpgqhs/ ws/ ss r:kBk: ] dkBk: u oyPDk:]<br />

noE L^ w{oy ns/ P/q;N ;kX g[oy ftu eh coe j? <<br />

w{oy sK ftfdnkfd r[D gqkgs eoe/ pkd fttkd MrV/ orV/ eodk j? no XB nkfd<br />

gdkoE eoe/ wd jzeko eodk j?. fJ;/ soK Pesh pbtkB j' e/ go g[oPK B{z jw/PK<br />

jwekoD ghV dk d[y d/Adk j?. p; w{oy s/ ;kX{ ftu fJjh |oe j?.<br />

& ividAw vIcwrI qW praupkwrI ] (356)<br />

& mn smJwvn kwrny kCUAk pVIAY igAwn ]5] (340)<br />

= piVAw bUJY so prvwxu ] (662)<br />

= mMdw iksY n AwKIAY piV AKru eyho buJIAY]mUrKY nwil luJIAY]19](473)<br />

& r[ogo;kdh ftfdnk thuko? gfV gfV gkt? wkB[] (1329)<br />

= hrxW bwjW qY iskdwrW eyn@w piV@Aw nwau ] (1288)<br />

= kbIr mnu jwnY sB bwq jwnq hI Aaugnu krY ]<br />

kwhy kI kuslwq hwiQ dIpu kUey prY ]216](1376)<br />

38


;b'e<br />

nBzs Pk;sqz, tj[bk;u ftd:k, nbg;u ekb' tj[ ftrBsku Ú.<br />

:s ;ko G{sz sd[ T[gk; Bh:z, jz;' :Ek yPhoz fwtk:{ wX:ks]<br />

noEL nDfrDs Pk;so jB, pj[shnK ftfdnk jB, gVQB bJh ;wK E'VQk j?. fJ; ftu th<br />

pj[s ftxB g?Ad/ jB. fJ; bJh i' ss ;ko f;XKs j? T[j b? b?DK ukjhdk j?. fi; soK jz;<br />

gkDh d[ZX fwb/ ftu'A nkgDh u[zM Pesh Bkb ib ftu d[ZX B{z rqfjD eo b?Adk j? ns/ gkDh B{z<br />

Bhu/ SZv d/Adk j?.<br />

E'Vh nk:{ pj[s ft;Eko]rqzEB ek feT[A gkt? gko](w'y gzE)<br />

P/no<br />

B y[dkUA eh p/ukorh d/y eo, jw e' s[cK w/ e{d ikBk gVk]<br />

&<br />

pks tj[ ejhJ/ fej, fi; pkse/ ;" gfjb{ j']<br />

e'Jh pks gfjb{ s' oj, pks pdbB/ d/ bhJ/]<br />

&<br />

jw wod pk:d ;td ;[yBto ] B fPew/ fdro tk djkB/ fBro]<br />

fJj wjk Bhu nsh nXw ns/ Bkoeh nksk GqPN b'e jB.<br />

Unzeko &<br />

neko T[eko weko g[B noXfpzd{ gfjukB.<br />

uko'A e/ ;w[dkfJ e' Unzeko noE gfjukB]<br />

noXfpzd{ ^ fBozeko u/sB s[ohnk<br />

ftPB{z ^ T[eko pqjwk ^ neko weko ^ fPt ih<br />

;kX{ ihtB bJh b'VhAdh ;wrqh<br />

& jn Awvn kw iehY suAwau ] jn kY sMig iciq AwvY nwau ](295)<br />

= hm sMqn kI rynu ipAwry hm sMqn kI srxw ]<br />

sMq hmwrI Et sqwxI sMq hmwrw ghxw ]1] (614)<br />

39


eosZt L^<br />

fpjkrVk wjbk ô ] sw rsnw Dnu DMnu hY myrI ijMduVIey gux gwvY hir pRB kyry rwm ] qy sRvn Bly<br />

soBnIk hih myrI ijMduVIey hir kIrqnu suxih hir qyry rwm ] so sIsu Blw pivqR pwvnu hY myrI ijMduVIey jo<br />

jwie lgY gur pYry rwm ] gur ivthu nwnku vwirAw myrI ijMduVIey ijin hir hir nwmu icqyry rwm ] 2 ] qy<br />

nyqR Bly prvwxu hih myrI ijMduVIey jo swDU siqguru dyKih rwm ] qy hsq punIq pivqR hih myrI ijMduVIey jo<br />

hir jsu hir hir lyKih rwm ] iqsu jn ky pg inq pUjIAih myrI ijMduVIey jo mwrig Drm clysih rwm ]<br />

nwnku iqn ivthu vwirAw myrI ijMduVIey hir suix hir nwmu mnysih rwm ] 3 ] (540)<br />

r[of;y dk Xow<br />

guxw kw hovY vwsulw kiF vwsu leIjY ] jy gux hovin@ swjnw imil swJ krIjY ] swJ krIjY guxh kyrI Coif<br />

Avgx clIAY ] pihry ptMbr kir AfMbr Awpxw ipVu mlIAY ] ijQY jwie bhIAY Blw khIAY Joil AMimRqu<br />

pIjY ] guxw kw hovY vwsulw kiF vwsu leIjY ]3](765-66))<br />

;zs dk nkdoP<br />

siqguru BytY qw shsw qUtY Dwvqu vrij rhweIAY ] inJru JrY shj Duin lwgY Gr hI prcw pweIAY ]<br />

AMjn mwih inrMjin rhIAY jog jugiq iev pweIAY ] 3 ] (730)<br />

;zsK s' gqG{ dh pks<br />

iblwvlu mhlw õ] sMqn kY sunIAq pRB kI bwq ] kQw kIrqnu Awnµd mMgl Duin pUir rhI idnsu Aru<br />

rwiq ]1]rhwau ]kir ikrpw Apny pRiB kIny nwm Apuny kI kInI dwiq]AwT phr gun gwvq pRB ky kwm<br />

k®oD iesu qn qy jwq ]1] iqRpiq AGwey pyiK pRB drsnu AMimRq hir rsu Bojnu Kwq ] crn srn nwnk<br />

pRB qyrI kir ikrpw sMqsMig imlwq ]2]4]84](820-21)<br />

jT[w? wkVh j?<br />

kink kwimnI hYvr gYvr bhu ibiD dwnu dwqwrw ] AMn bsqR BUim bhu Arpy nh imlIAY hir duAwrw<br />

] 4 ] pUjw Arcw bMdn fMfauq Ktu krmw rqu rhqw ] hau hau krq bMDn mih pirAw nh imlIAY ieh<br />

jugqw ] 5 ] (642)<br />

iBw ;w/A gkm feT[A io{oh j?<br />

hir mih qnu hY qn mih hir hY srb inrMqir soie ry ] (870) (Bgq kbIr jI)<br />

qn mih mnUAw mn mih swcw ] so swcw imil swcy rwcw ](686)<br />

;zs e"D j? L^ slok mÚ 5 ] ijnw swis igrwis n ivsrY hir nwmW min mMqu ]<br />

DMnu is syeI nwnkw pUrnu soeI sMqu ] 1 ](319)<br />

40


;zfBnk; e?;k eo/<br />

o/ wB n?;' eo ;zfBnk;k ]<br />

pB ;/ ;dB ;G? eo ;wMj[ wB jh wkfj T[dk;k ]1](okwebh gksPkjh ñú)<br />

d/;Kso dh ;?b i'r BjhA<br />

jogu n bwhir mVI mswxI jogu n qwVI lweIAY ] jogu n dyis idsMqir BivAY jogu n qIriQ nweIAY<br />

] AMjn mwih inrMjin rhIAY jog jugiq iev pweIAY ] 2 ] (730)<br />

tkfjr[o{ i' wzr' fdzdk j?<br />

DnwsrI mhlw õ ] cqur idsw kIno blu Apnw isr aUpir kru DwirE ] ik®pw ktwK´ Avloknu<br />

kIno dws kw dUKu ibdwirE ]1] hir jn rwKy gur goivMd ] kMiT lwie Avgux siB myty dieAwl<br />

purK bKsMd]rhwau] jo mwgih Twkur Apuny qy soeI soeI dyvY ] nwnk dwsu muK qy jo bolY eIhw<br />

aUhw scu hovY ] 2 ] 14 ] 45 ] (681)<br />

wB dh dPk<br />

wB fJe e[ZeV j? wzi/ j/m fi; soQK wziK u'jK gkf;nK s'A y[Zbk j[zdk j?. T[;/ soQK wB<br />

o{gh e[ZeV j? ;oho o{gh wzi/ ftu, s/ fJ; e[ZeV B{z pkjo Bjh fBebD d/DK. fJsB/ d[nko/<br />

y[Zb/ jB fJj nfGnk; o{gh vzv/ Bkb jh ;GBK gkf;nK s'A w'Vh oZyhJ/ sK fJe EK fNfenk<br />

ofjzdk j? fit/A fJe fojk rT{ d/ rb ftu v?jk, ;'Nk gk d/JhJ/ f;X/ okj gkT[Dh ;"yh j?.<br />

fdqPNh<br />

gqPBL s[;hA fe;/ B{z t/yd/ feT[A Bjh <<br />

T[ZsoL r[o{ BkBe d/t ih B{z SZv e/ fe;B{z t/yhJ/.<br />

;s d/ gqekP pkjo'A BjhA nzdo'A bZGdk j?. Bkw nfGnk; dh ewkJh eoB s'A L^<br />

fJe oki/ B/ ;[zdo pkr brkfJnk, T[; ftu c[jko/, BfjoK, soK soQK d/ cbK c[ZbK<br />

tkb/ g/V btkJ/. pkr ftu ;Zs wzIbK wekB pDkfJnk. pkr s/ ckNe T[go ;?B p'ov<br />

(cZNk) btk fdZsk. T[s/ f<strong>by</strong> fdZsk i' nkdwh pkr ftu nk e/ w?B{z bZG/rk. w?A T[; B{z sys<br />

dk wkbe pDk fdnKrk. Pos j? e'Jh p{fNnK B{z Bk g[ZN/, wekB B{z Bk S/V/, j'o t;s{ yokp<br />

Bk eo/. fJj ;G e[M Bk eodk j'fJnk w?B{z bZG/. ;' eJh nkdwh nkJ/ e'Jh c[btkVhnK ftu,<br />

e'Jh wekB dhnk SZsK s'A, e'Jh c[jko/, BfjoK, owDhe irQK ftu'A b[e/ oki/ B{z Gkb/, ;G<br />

GNe e/ nkgDk ;wK g{ok eoe/ ub/ rJ/. nkfyo fJe nkdwh nkfJnk T[; B/ gfjb/ wkbh<br />

dh ;jkfJsk bJh. wkbh B/ T[; B{z okj/ gk fdZsk. T[; g[oP B/ ;[zdosk tkbhnK ;kohnK<br />

t;s{nK fsnkr e/ fwZNh dh Y/oh s/ fBrQk fNekJh. fwZNh dh sfj j/m fJe ske d/fynk.<br />

41


e[zvk bk e/ izdok tZik j'fJnk ;h. wkbh e'b'A e[zih bJh, ske y'fbnk. nzdo oki/ B{z gosZy<br />

gk fbnk. fJ; soQK sys s/ ik p?mk. ;' ;z;ko th fJ;/ soQK fJe pkr j?.<br />

PrIdw BUim rMgwvlI mMiJ ivsUlw bwgu ] (966) sEk<br />

PrIdw pMK prwhuxI dunI suhwvw bwgu ] (1382) sEk<br />

eyku bgIcw pyf Gn kirAw ] (385)<br />

fJ; pkr ftu nk e/ iht ozrK ozrK dh wkfJnk ftu w'fjs j' iKd/ jB. fJj ;oho<br />

fwZNh dh Y/oh j?. fe;/ B{z d[y d/DK iK ;oho B{z YkT[DK iK ePNK ftu fJ; B{z ;[ekT[DK iK<br />

e/; s/ o'w eNk e/ fJ; pkr d/ p{fNnK iK c[ZbK nkfd B{z yokp eoBK j?. fJ; ;E{b ;oho<br />

dh Y/oh ftu fJe nzsjeoD e'mVh j?. nk;k nzd/;k d't/A syfsnK d/ cN jB. w'j o{gh e[zvk<br />

bZrk j'fJnk j? ns/ nfrnkB o{gh izdok tZik j'fJnk j?. ;s b'e ;s SZsK nkfd wekB<br />

jB L^<br />

slok mhlw 2 ] guru kuMjI pwhU invlu mnu koTw qnu Ciq ]<br />

nwnk gur ibnu mn kw qwku n auGVY Avr n kuMjI hiQ ]1](1237)<br />

f;y B/ r[o{ pkrpkB gk; ik e/ g[ZfSnk okik feE/ j? < T[Zso fwfbnk okik fJ;<br />

fwZNh dh (Y/oh) sB ftu j? L^<br />

gur pRswid jn nwnk pwieAw hir lwDw dyh tolIAY ]2]3] (527)<br />

p; r[o{ s'A pkDh e[zih b? e/ nfGnk; o{gh izdo/ nzdo c/oh s/ ske y[Zb frnk nBzd<br />

ftu roi T[fmnk.<br />

pqjw frnkB dh ntZ;Ek<br />

Ab qau jwie cFy isMGwsin imly hY swirMgpwnI ]<br />

rwm kbIrw eyk Bey hY koie n skY pCwnI ] 6 ] 3 ](969)<br />

nzsPeoD ;/tk Bkb P[ZX j[zdk j?. wzB B{z f;ZX/ o;s/ gkT[D dk ;"yk ;kXB ;/tk j? L^<br />

;kyh<br />

fJe uZeotosh okik ;h. T[; dhnK d' okDhnK ;B. fJe tZvh fJZe S'Nh, okik<br />

S'Nh d/ t; j'fJnk ;h. ;dk T[;/ gk; ofjzdk ;h, tZvh okDh B/ e[M thuko ehsh s/ bZrh ;/tk<br />

eoB, S'Nh okDh d/ bzro ftu nk e/ i{m/ GKv/ wKfink eo/ fJsBh ;/tk ehsh fe S'Nh okDh<br />

gq;zB j' rJh efjD bZrh fe wzr i' e[M wzrBK j?, tZvh B/ fejk fJe fdB oki/ B{z w/o/ xo nk<br />

ikD d/, p; j'o fe;/ P?n dh b'V BjhA sK S'Nh B/ fJe tZvh rZb ikDe/ T[; e'b'A B"A bZyK<br />

jko i' T[; B{z g/fenK B/ fdZsk ;h. fJ; d/ fJtI ftZu wzfrnk, tZvh B/ MZN d/ fdZsk, okik<br />

42


tZvh okDh d/ xo frnk, tZvh dh fBowkD ;/tk eoe/ T[; dk jh j' frnk, w[V S'Nh d/ xo Bk<br />

frnk fJE/ fJj Gh fejk eod/ ;B fe oki/ B/ g[ZfSnk tZvh okDh B{z s{z w/ok fJXo nkT[DK<br />

S'Nh okDh e'b'A fet/A S[vkfJnk iK wBkfJnk. T[; B/ fpB? ehsh fe T[; B/ B"A bZyk jko<br />

wzfrnk s/ w?A s[S ;wM e/ nkg ih d/ w/b B{z p/Ppjk ikD e/ MZN d/ SZfvnk. oki/ B{z ;'Mh<br />

j'Jh fe S'Nh okDh B/ sK w?B{z B"A bZy s'A th xN iksk j?. T[; d/ ikDK jh SZv fdZsk ns/<br />

tZvh okDh dk j' frnk. ;' fJ;/ soQK wB okik j? tZvh okDh P[X p[ZXh j?, ep[ZXh S'Nh okDh<br />

j?. GKv/ wKiD/ ;kX ;zrs dh ;/tk j?, wB okik P[X p[Xh d/ xo sK ep[ZXh dk fsnkr jh eo<br />

SZfvnk. B"A r'beK d/ ftP/ B"A bZyk jko j?. wB B/ fejk w? i' ;op ;z;ko dk gqekPe jK,<br />

ep[ZXh B/ w?B{z B"A r'beK dk ftPk jh ;wM SZfvnk j?. fJ;/ soQK P[X p[Xh d/ xo nk e/ wB B{z<br />

;'Mh nEtk nwbh frnkB gqkgs j'fJnk. ;[X p[Xh nEtk tZvh okDh B/ oki/ B{z fBowkD ;/tk<br />

s/ B"A bZy/ jko dh e[opkBh (fJj Gh ;/tk j?) Bkb GNed/ oki/ B{z nkgD/ xo b? nKdk wsbp<br />

fJj j? fe ;/tk Bkb jh wB B{z tZ; eohdk j?.<br />

& siqgur kI syvw sPlu hY jy ko kry icqu lwie ] (644) ]<br />

siqgur kI syvw gwKVI isru dIjY Awpu gvwie ] (649) ]<br />

;fsr[oK s'A pfbjko<br />

slok mÚ 5 ] suix sjx pRIqm myirAw mY siqguru dyhu idKwil ] hau iqsu dyvw<br />

mnu Awpxw inq ihrdY rKw smwil ] ieksu siqgur bwhrw iDRgu jIvxu sMswir ] jn nwnk<br />

siqguru iqnw imlwieEnu ijn sd hI vrqY nwil ] 1 ] mÚ 5 ] myrY AMqir locw imlx kI ikau pwvw<br />

pRB qoih ] koeI AYsw sjxu loiV lhu jo myly pRIqmu moih ] guir pUrY mylwieAw jq dyKw qq soie ] jn<br />

nwnk so pRBu syivAw iqsu jyvfu Avru n koie ] 2 ]<br />

dksko dh T[;ss<br />

]pauVI ] dyvxhwru dwqwru ikqu muiK swlwhIAY ] ijsu rKY ikrpw Dwir irjku smwhIAY ] koie n iks hI<br />

vis sBnw iek Dr ] pwly bwlk vwig dy kY Awip kr ] krdw And ibnod ikCU n jwxIAY ] srb Dwr<br />

smrQ hau iqsu kurbwxIAY ] gweIAY rwiq idnµqu gwvx joigAw ] jo gur kI pYrI pwih iqnI hir rsu<br />

BoigAw]2]<br />

rwmklI kI vwr mhlw õ < siqgur pRswid ]<br />

slok mÚ õ ] jYsw siqguru suxIdw qYso hI mY fITu ] ivCuiVAw myly pRBU hir drgh kw bsITu ]<br />

hir nwmo mMqRü idRVwiedw kty haumY rogu ] nwnk siqguru iqnw imlwieAw ijnw Dury pieAw sMjogu<br />

] 1 ] mÚ õ ] ieku sjxu siB sjxw ieku vYrI siB vwid ] guir pUrY dyKwilAw ivxu nwvY sB<br />

bwid ] swkq durjn BrimAw jo lgy dUjY swid ] jn nwnik hir pRBu buiJAw gur siqgur kY<br />

prswid ] 2 ] pauVI ] QtxhwrY Qwtu Awpy hI QitAw ] Awpy pUrw swhu Awpy hI KitAw ] Awpy<br />

kir pwswru Awpy rMg ritAw ] kudriq kIm n pwie AlK bRhmitAw ] Agm AQwh <strong>by</strong>AMq prY<br />

43


pritAw ] Awpy vf pwiqswhu Awip vjIritAw ] koie n jwxY kIm kyvfu mitAw ] scw swihbu<br />

Awip gurmuiK prgitAw ] 1 ]<br />

id sKJh wB ftu ;fs T[g/dP b?D bJh EK jh BK j't/ sd se BK jh T[gd/P b?DK<br />

ukjhdk j? s/ BK jh d/D tkb/ B{z d/DK ukjhdk j?.<br />

(;kyh)<br />

fe;h oki/ B/ fe;/ wjkswk g[oP B{z fejk fe w?B{z T[gd/P fdT[. wjkswk ih B/ fejk fe<br />

gksPkj wekB pDkt'. fi; dk fJe' p{jk j't/, fJ;/ soQk ehsk frnk. wekB pD jfNnk sK<br />

wjKg[oPK B/ ekohroK B{z efj e/ T[; ftu ;ko/ Ezw jh Ezw fuDtk fdZs/ ns/ i' p{jk ;h pzd<br />

eotk fdZsk fco oki/ B{z fejk fe fJ; ftu fBtk; eo' s/ fJE/ T[gd/P d/tKrk. oki/ B/ fejk<br />

;zs ih nZpb sK e'Jh p{jk BjhA i/ Gbk p{jk GzB th bJhJ/ sK nzdo EK jh BjhA sK ;zsk B/<br />

fejk s/o/ nzdo Gh e'Jh EK jh BjhA, T[gd/P b?D bJh gfjbk sK p{jk jh pzd j?. wB dk ske<br />

y[Zbk BjhA d{i/ HHHHHH<br />

= rsu suienw rsu rupw kwmix rsu prml kI vwsu ]<br />

rsu GoVy rsu syjw mMdr rsu mITw rsu mwsu ]<br />

eyqy rs srIr ky kY Git nwm invwsu ] 2 ](15)<br />

vsqU AMdir vsqu smwvY dUjI hovY pwis ] (474)<br />

Bkw<br />

BYrau mhlw õ ] KUbu KUbu KUbu KUbu KUbu qyro nwmu ] JUTu JUTu JUTu JUTu dunI gumwnu ]1](1137)<br />

rwmklI mhlw 5 ] qRY gux rhq rhY inrwrI swiDk isD n jwnY ] rqn koTVI AMimRq sMpUrn<br />

siqgur kY KjwnY ] 1 ] Acrju ikCu khxu n jweI ] bsqu Agocr BweI ] 1 ] rhwau ] molu<br />

nwhI kCu krxY jogw ikAw ko khY suxwvY ] kQn khx kau soJI nwhI jo pyKY iqsu bix AwvY ] 2 ]<br />

soeI jwxY krxYhwrw kIqw ikAw <strong>by</strong>cwrw ] AwpxI giq imiq Awpy jwxY hir Awpy pUr BMfwrw ] 3 ]<br />

AYsw rsu AMimRqu min cwiKAw iqRpiq rhy AwGweI ] khu nwnk myrI Awsw pUrI siqgur kI srxweI<br />

] 4 ] 4 ] (883)<br />

&<br />

;tk;K T[go ;fs;zr s/ f;woB dk mZgk br ikJ/ sK tv w[b/ B'N pD iKd/ jB.<br />

BkNeh fefonk<br />

&<br />

BkNe u/Be ehJ/ e[ekik] gqG b'rB[ efj nkti bkik]<br />

fiB wB jo uoBD mjokfJU] fsB eo fvzG B fe;{ fdykfJU]<br />

44


& ;[nk;K s/ wB[y iBw dh tvw[bsk s/ nfrnkBh g[oPK tb'A T[BQK dh Bk edoh s/ w[b<br />

B gkT[D s/ ejkDhnK.<br />

;kyh Bzpo 1<br />

fJe okik fPeko y/vD frnk, pj[s fgnk; bZrh. fJZe bZeVjko/ e'b'A gkDh<br />

fwfbnk i' e'b/ pDKT[dk ;h. bZeVjko/ B/ pV/ gq/w Bkb ib SekfJnk, oki/ B/ fJe nzr{mh<br />

T[; B{z dkB eo fdZsh ns/ fejk fJj nzr{mh b? e/ w/o/ dopko ftu nkt/Ark sK j'o Gh fJBkw<br />

d/tKrk, e[M ekb gk e/ bZeVjkok nzr{mh b? e/ oki/ d/ dopko ftu jkio j'fJnk sK T[; B{z<br />

fJe ;zdb (uzBD) d/ p{fNnK dk pkr dkB eo fdZsk, bZeVjkok pkr ftu frnk s/ fJe p{N/<br />

Bkb'A vzvk bkj e/ e[jkV/ dk d;sk pDkfJnk e[jkV/ Bkb ;ko/ doZys tZY tZY e/ e'b/ eo eo<br />

t/u SZv/. e/tb fJe' d;sk uzBD dk ofj frnk pIko e'fJb/ t/uD frnk sK pIko ftu<br />

e'fbnK dk w[Zb e"vhnK jh fgnk gqzs{ efjD bZrk d;sk t/uDk j't/ sK fJsBK w[Zb d/tKrk<br />

bZeVjkok pj[s gS[skfJnk s/ efjD bZrk fe fJ;/ bZeVh d/ rZfvnK d/ rZv/ ;kV e/ w?A<br />

e'fJb/ eo SZv/ jB ;' fJ;/ soK tkfjr[o{ gksPkj j?. iht bZeVjkok j? .uzr/ eow eoB/<br />

gkDh fgbkT[DK j?. tkfjr[o{ oki/ dh fwjo eoe// wB[Zyk iBw o{gh nzr{mh fwbDh j?, T[wo<br />

fJe uzBD pkr j?. fi; ftu ;tk; nB/eK p{N/ jB. fJBQK ;tk;K B{z bZeVjkok okr dt?P dh<br />

nZr ftu ;kV e/ e'fJb/ eo fojk j?. fe;/ fJe nZX/ tkfjr[o{ gk;/ bZr/ ;tk; dh ehws g?D<br />

s'A iht B/ pj[s gS[ukskg ehsk.<br />

np gS[skJ/ fenk j's id fuVhnk u[r rJh y/s.<br />

;kyh Bzpo 2<br />

fJe fIwhdko dk Bdh d/ Bkb brtK y/s ;h. T[; ftu fJ; B/ pkIok phfink. T[;<br />

pkio/ dh okyh T[j r'ghnk nEtk r[b/b b? e/ r[b/b/ pDk e/ ubkJh ikfJnk eo/ s/ T[j r[b/b/<br />

;G Bdh ftu ik fvfrnk eoB. r[b/b tND ekoB fJe fdB fwZNh g[ZNdk ;h, T[; B{z fJe<br />

bkbK dh Goh rkro fwbh. pVk y[P j'fJnk fe tZN/ tNkJ/ r[b/b/ fwb rJ/. fJe fJe eoe/<br />

;G fuVhnK T[vkD ftu r'ghJ/ Bkb x[wk x[wk e/ Bdh ftu ;[ZN wko/. fJe bkb ofjzdk ;h<br />

fe T[; dh tj[Nh o'Nh b? e/ nk rJh T[; B/ ;'jDK ikD e/ oytk fbnk. efjD bZrk w?A sK<br />

fJBQK ;kfonK dh rkro jh ubtk SZvh. nZr'A nKT[dh sK j'o th oy b?Adh. tj[Nh bkb xo<br />

b? rJh. ik e/ fJe Pkj dh tj[Nh gk; rZb ehsh. Pkj gk; rZb ehsh, Pkj B{z gsk bZrk,<br />

j'o th Pkj fJeZm/ j' rJ/. bkb dk w[Zb g?D bZrk sK T[; pdb/ PhP wfjb s/ e'mhnK, x'V/<br />

nkfd T[; iZN dh tj[Nh B{z fwb/, pj[s gq;zB j'Jh, PkwK gJhnK s'A id'A iZN xo nkfJnk<br />

;koh rZb ;[D e/ fJsBK g;ukskg ehsk fe PhP wfjb ftu f;o wko e/ wo frnk. ;' fJ;/<br />

soQK ekb uZeo Bdh dk gqtkj j? fJ; d/ feBko/ wB[Zyk iBw ;[nk;K o{gh bkbK dh Goh j'Jh<br />

xVh j?. frqj;s gfotko nEtk gzi ftP/ pkio/ dk y/s j?. fJ; dh ykso fJ; dh okyh<br />

tk;s/ ;ko/ ;[nk; gzi fJzdqhnK dh r[b/b nEtk r'ghJ/ d/ okjhA ubk e/ G?V/ G?V/ ezwK ftu<br />

r[nk fdZs/ jB. P[X p[Xh fJ;sqh go/o e/ fJ; iZN iht B{z ;kX ;zrs ftu fbnkJh T[E/ oZp<br />

dk Bkw ;[fDnk woB fgS'A gqb'e ftu frnk sK T[BQK ;fs ;zrs ftu r[Iko/ ;tk;K dk pVk<br />

45


w[Zb g?Adk fvZmk sK p/jZd nc;'; ehsk. ;' fJj wjKg[oP ;[nk;K dk w[Zb ikDd/ jB,<br />

wjkswk gk;'A fJBQK ;[nk;K d/ ehwsh B'N pBkT[D tkbh f;woB dh wPhB bZG bJhdh j?,<br />

fi; s'A jT[w? Bk; j' iKdh j?, jB/o/ s'A gqekP ftu nk iKdk j?. Gow dh Bftosh j' iKdh j?,<br />

sgs eVkjk p[M e/ ;hsb Bkw dh gqkgsh j' iKdh j?.<br />

Gow Bk; s'A gqekP j' iKdk j?.<br />

mwrU mhlw 5 ] PUto AWfw Brm kw mnih BieE prgwsu ] kwtI <strong>by</strong>rI pgh qy guir kInI bMid<br />

Klwsu ] 1 ] Awvx jwxu rihE ] qpq kVwhw buiJ gieAw guir sIql nwmu dIE ] 1 ] rhwau ]<br />

jb qy swDU sMgu BieAw qau Coif gey inghwr ] ijs kI Atk iqs qy CutI qau khw krY kotvwr<br />

] 2 ] cUkw Bwrw krm kw hoey inhkrmw ] swgr qy kMFY cVy guir kIny Drmw ] 3 ] scu Qwnu<br />

scu bYTkw scu suAwau bxwieAw ] scu pUMjI scu vKro nwnk Gir pwieAw ]4]5]14](1002)<br />

r[o{ nk;o/ ofjD tkbk ykb;k<br />

40^40 f;zx ukbh ukbh bZy c"I dk w{zj w'V ;ed/ jB. ykb;k sK jh pD ;edk j?<br />

fe r[o Ppd dh ewkJh eo/.<br />

isrIrwgu mhlw 5 ] jw kau musklu Aiq bxY FoeI koie n dyie ] lwgU hoey dusmnw swk iB Bij<br />

Kly ] sBo BjY Awsrw cukY sBu Asrwau ] iciq AwvY Esu pwrbRhmu lgY n qqI vwau ] 1 ] swihbu<br />

inqwixAw kw qwxu ] Awie n jweI iQru sdw gur sbdI scu jwxu ] 1 ] rhwau ] jy ko hovY dublw<br />

nµg BuK kI pIr ] dmVw plY nw pvY nw ko dyvY DIr ] suAwrQu suAwau n ko kry nw ikCu hovY kwju<br />

] iciq AwvY Esu pwrbRhmu qw inhclu hovY rwju ] 2 ] jw kau icMqw bhuqu bhuqu dyhI ivAwpY rogu<br />

] igRsiq kutMib plyitAw kdy hrKu kdy sogu ] gauxu kry chu kuMt kw GVI n bYsxu soie ] iciq<br />

AwvY Esu pwrbRhmu qnu mnu sIqlu hoie ] 3 ] kwim kroiD moih vis kIAw ikrpn loiB ipAwru ]<br />

cwry iklivK auin AG kIey hoAw Asur sMGwru ] poQI gIq kivq ikCu kdy n krin DirAw ]<br />

iciq AwvY Esu pwrbRhmu qw inmK ismrq qirAw ] 4 ]<br />

i/ ykb;k y[dh ftu nk ikt/ Gkt/A oki bSwh pV/^pV/ n"jd/ th gqkgs eo bt/ tkfjr[o{ u/s/<br />

BjhA, fco fJT[A j? .<br />

swsq isMimRiq <strong>by</strong>d cwir muKwgr ibcry ] qpy qpIsr jogIAw qIriQ gvnu kry ] Ktu krmw qy<br />

duguxy pUjw krqw nwie ] rMgu n lgI pwrbRhm qw srpr nrky jwie ] 5 ] rwj imlk<br />

iskdwrIAw rs Bogx ibsQwr ] bwg suhwvy sohxy clY hukmu APwr ] rMg qmwsy bhu ibDI cwie<br />

lig rihAw ] iciq n AwieE pwrbRhmu qw srp kI jUin gieAw ] 6 ] bhuqu DnwiF AcwrvMqu<br />

soBw inrml rIiq ] mwq ipqw suq BweIAw swjn sMig prIiq ] lskr qrksbMd bMd jIau jIau<br />

sglI kIq ] iciq n AwieE pwrbRhmu qw KiV rswqil dIq ] 7 ] kwieAw rogu n iCdRü ikCu nw<br />

ikCu kwVw sogu ] imrqu n AwvI iciq iqsu Aihinis BogY Bogu ] sB ikCu kIqonu Awpxw jIie n<br />

sMk DirAw ] iciq n AwieE pwrbRhmu jmkMkr vis pirAw ] 8 ]<br />

46


tkfjr[o{ dh feogk d/ gkso pDB bJh nodk; eo'.<br />

ikrpw kry ijsu pwrbRhmu hovY swDU sMgu ] ijau ijau Ehu vDweIAY iqau iqau hir isau rMgu ] duhw<br />

isirAw kw Ksmu Awip Avru n dUjw Qwau ] siqgur quTY pwieAw nwnk scw nwau ] 9 ] 1 ]<br />

(70)<br />

nwho tkfjr[o{ B{z G[Zb iKdk j?. nkw s"o s/ d[y dko{ ns/ ;[y o'r j'fJnk eod/ jB.<br />

f;woB tkfbnK bJh tkfjr[o{ d:k eodk j?.<br />

sloku mÚ 1 ] ndIAw hovih Dyxvw suMm hovih duDu GIau ] sglI DrqI skr hovY KusI kry inq<br />

jIau ] prbqu suienw rupw hovY hIry lwl jVwau ] BI qUMhY swlwhxw AwKx lhY n cwau ] 1 ] mÚ<br />

1 ] Bwr ATwrh myvw hovY gruVw hoie suAwau ] cMdu sUrju duie iPrdy rKIAih inhclu hovY Qwau ]<br />

BI qUMhY swlwhxw AwKx lhY n cwau ] 2 ] mÚ 1 ] jy dyhY duKu lweIAY pwp grh duie rwhu ] rqu<br />

pIxy rwjy isrY aupir rKIAih eyvY jwpY Bwau ] BI qUMhY swlwhxw AwKx lhY n cwau ] 3 ] mÚ 1<br />

] AgI pwlw kpVu hovY Kwxw hovY vwau ] surgY dIAw mohxIAw iesqrIAw hovin nwnk sBo jwau ]<br />

BI qUhY swlwhxw AwKx lhY n cwau ] 4 ](141-42)<br />

nbzeko nekbh pkDh dh wjkBsk iDkT[D bJh L^<br />

fi; soK ;w[zdo ftu'A gkDh dh jtkV fBeb e/ fjwkfbnk gops sZe nKT[dh j?. T[E/<br />

po; e/ Bdh pD iKdh j?. Bdh tfjzdh fco T[;/ ;w[zdo ftu ik ;wKdh j?. pqjw ftu'A<br />

T[sgsh s/ pqjw ftu jh nG/dsk. fJ;/ soK ;fsr[o BkBe d/t ih fjwkfbnk gjkV jB T[BK<br />

dk fus ;'wk j? pkDh Bdh j?. pkDh T[ukoBK Bdh dk gqtkj j?. Bdh Gow s/ t/w[ysk d'jK<br />

feBkfonK B{z Ykj[zdh j?. dzG s/ gkyzv o{gh doZysK B{z w{b s'A g[ZNdh j?. Pksh o{gh ;hsbsk<br />

;fjs j?. Bkw o{gh fwmk; j?. fsqPBk o{gh sq/j d/ p[MkT[D tkbh j? f;XKs o{gh rfjokJh j?.<br />

jo jo jpY iqs kI giq hovY hir hir nwmu inq rsn bKwnI ]1] (744)<br />

i' iht fJ; d/ gqtkj ftu g?Dr/ T[j ;w[zdo ftu ik e/ nG/d j'J/ fpBK, T[o/ fes/<br />

BjhA mfjod/.<br />

vwhu vwhu pUry gur kI bwxI ] pUry gur qy aupjI swic smwxI ] 1 ](754)<br />

fpibh dk nbzeko<br />

fJe fpibh dk fJziD j[zdk j?. T[E'A skoK yzfGnK d/ nk;o/ wekBK ftu iKdhnK jB.<br />

T[E/ fco pbp (PhP/) d/ nzv/ bZr/ j[zd/ jB. skoK ftZu dh fpibh dh bfjo nKT[dh j? s/<br />

pbpK ftu nk e/ gqekP eodh j?. fJj pbp ;k| j'tD sK pj[s gqekP j't/rk. fJ;/ soK<br />

;fsr[o BkBe d/t ih fpibh dk fJziB jB. nekbh pkDh fpibh dh o" bfjo j?.i' gqhsh<br />

dhnK skoK ftudh ubdh j?. fB;u/ d/ yzG/ jB, ;oho o{gh wekB j?, wB nzvk(pbp) j?.<br />

wB ;kc j't/ s/, sko mhe j't/ sK ukBDK Gh uzrk j'J/rk BjhA sK xN, fJ;/ soQK gfjbK gfjb<br />

47


gZEo s/ gZEo wko e/ b'ehA gqekP eod/ ;B. fco ;o'A d/ s/b Bkb, fxT[ Bkb bZr gJ/.<br />

c/o fwZNh dk s/b nk frnk sK e[M j'o ukBD j'D bZr fgnk, gqzs{ jB/ok ni/ th Bk frnk sK<br />

r?; nkJh, fco e[M j'o ukBD j'D bZr fgnk. fco fpibh nkJh, p; fJ; Bkb ukBD dh<br />

jZd j' rJh. i/ pbp skestko j? <strong>by</strong> e?Avb gkto dk j? iK eo'V e?Avb gkto dk j? sK c/o<br />

;{oi s'A Gh tX gqekP eo ;edh j?. fJ;/ soK r[o{ BkBe d/t ih dh nekbh pkDh dh fpibh<br />

o" j?, g[okD/ ws gZEo orV e/ gqekP eoB ts ;B. gqzs{ jB/ok uzrh soQK BjhA r[tk ;e/.<br />

c/o nZr/ j'o ws nKT[d/ rJ/, e[M soZeh eod/ rJ/. go nzs ftu ofjzdh y{zjdh X[zd fwNk e/<br />

n?B ;{oi ts gqekP eoB tkb/ ;fsr[o BkBe d/t ih ;B. fisBh e?Avb gkto dk fe;/ dk<br />

wB j't/rk T[sBK jh pj[sk gqekP j't/rk.<br />

;fsr[o[ BkBe gqrfNnk fwNh X[zX[ ifr ukBD[ j'nk. (nzL ehosB 241)<br />

n?j' fijh ;Zuh ;[Zuh pkDh ;kv/ ftu ;fs s/ n;fs dk fBoDk eodh j?. ;kv/ ftu'A<br />

nftfdnk ns/ nfrnkB dk gkj T[vKdh j?.<br />

2) fJe e'Jh s/i;th okik ;h. :yDh d/th T[; gk; B"eoh eoB nkJh. nfs fBwosk<br />

;fjs p/Bsh ehsh, oki/ B/ feqgkbsk eoe/ oZy bJh, ofjD brh ou fwu rJh. d/th B/ fJe<br />

fdB uwseko fdykfJnk, T[; i?;/ p/nzs oki/ pDk fdZs/, o;'JhJ/ B/ gqPkfd fsnko ehsk sK<br />

j?okB j' frnk fe;B{z gqPkd Sekt/, nzs tIho gk; frnk s/ ;koh ftfEnk ;[DkJh. tIho B/<br />

:ZyDh d/th dk wzso ykD/ tkb/ ewo/ d/ p{j/ s/ pzB fdZsk ns/ ;ko/ okfinK B{z gqPkd SeD<br />

bJh p/Bsh ehsh, wzso d/ n;o Bkb d{i/ ;G oki/ G;w j[zd/ rJ/. e/tb n;bh okik jh<br />

d;so ykB sKJh gj[zfunk, okik :yDh T[s/ pj[s/ r[;/ j'fJnk ns/ :yDh B{z d/P fBekbk d/<br />

fdZsk. fJ;/ soQK JhPto okik j? ns/ wkfJnk :yDh j?, wkfJnk B/ JhPto B{z fejk fe w?B{z<br />

ngD/ nk;o/ oZy b? w?A pj[s uwseko fdyktKrh. JhPto B/ wk:K B{z nzrheko ehsk wk:k B/<br />

id nkgDk pb fdykfJnk sK nkgDh gqpbsk ftu fszB r[D, gzi sZs, uko ykDhnK nkfd<br />

irs nB/e gqeko ou e/ JhPto B{z BkBk g[B/ ftu Gowk fdZsk. P[X wB o;'Jhnk j?<br />

;fsr[o{ o{g tIho gk; frnk sK ;fsr[o BkBe d/t ih B/ ;fsBkw dk wzso o{gh T[gd/P<br />

r[opkDh d[nkok fdZsk, ftP/ ftekoK B{z bzx e/ gqkD s/ p[Xh nkfd ;G B{z n;Zs ikD e/ fJ;<br />

s'A go/ ;fsBkw dk frnkB eotKdk j?.<br />

so pRBu dUir nwhI pRBu qUM hY ] (354)<br />

khu nwnk guir Brmu kwitAw sgl bRhm bIcwru ]4] (51)<br />

;fs t;s{ dk frnkB j'fJnk sK wk:k dk ft;kj Bk ehsk s/ wB' ft;ko SZfvnk feT[A i' J/jh<br />

god/ gKT[d/ jB J/jh fJ; dk d/P fBekbk j?.<br />

Bkw dk fBtk;<br />

haumY nwvY nwil ivroDu hY duie n vsih iek Twie ](560)<br />

frqj;s Xow ftu ofj e/ Grsh<br />

48


hwtI bwtI nId n AwvY pr Gir icqu n fuolweI ] ibnu nwvY mnu tyk n itkeI nwnk BUK n jweI<br />

] hwtu ptxu Gru gurU idKwieAw shjy scu vwpwro ] KMifq indRw Alp AhwrM nwnk qqu bIcwro<br />

] 8 ](939)<br />

= mn ry igRh hI mwih audwsu ] (26)<br />

gur kY sbid mnu jIiqAw giq mukiq GrY mih pwie ] (26)<br />

fBob/gsk<br />

jYsy jl mih kmlu inrwlmu murgweI nY swxy ] suriq sbid Bv swgru qrIAY nwnk nwmu vKwxy ]<br />

rhih iekWiq eyko min visAw Awsw mwih inrwso ] Agmu Agocru dyiK idKwey nwnku qw kw dwso<br />

] 5 ](938)<br />

T[uk nkdoP<br />

mnmuKu lhir Gru qij ivgUcY Avrw ky Gr hyrY ]<br />

igRh Drmu gvwey siqguru n BytY durmiq GUmn GyrY ](1012)<br />

;G wB[y tkfjr[o{ o{g j?.<br />

wkB; eh iks ;p? J/e? gfjukBp'.<br />

jO qUM bRwhmxu bRhmxI jwieAw ] qau Awn bwt kwhy nhI AwieAw ] 2 ]<br />

qum kq bRwhmx hm kq sUd ] hm kq lohU qum kq dUD ] 3 ](324)<br />

r[opkDh jh r[o{ j?.<br />

fe;/ nkdwh B{z jbfenk e[Zsk tZY frnk sK fJe jehw B/ T[; dk fJbki ehsk. e[M<br />

ekb gk e/ pj[s/ e[Zs/ jbe rJ/. pj[s/ nkdwh eZN/ rJ/, pj[s nkdwh jbe rJ/. fJe pzd/ B{z<br />

jbe/ e[Zs/ dk wzso :kd ;h. go i/ fJe nkdwh B{z wzso ;[DkT[Adk, pkeh d/ wo iKd/. ;'<br />

T[; B/ ;kfonK B{z fJeZfmnK eoe/ Brko/ dh ntkI Bkb fJe T[uh EK yb' e/ ;G B{z wzso<br />

;[DkfJnk. fiE'A sKJh ntki rJh ;kfonK dk jbe d{o j' frnk.<br />

loB lhir sBu suAwnu hlku hY hlikE sBih ibgwry ]<br />

myry Twkur kY dIbwin Kbir huoeI guir igAwnu KVgu lY mwry ] 7 ] ] (983)<br />

g[oksB i[rK ftu jbe/ e[Zs/ xN ;B. fJ; bJh nkdwh th xN jbed/ ;B.<br />

;fsi[r, d[nkgo, sq/s/ ftu b'e ;[Gkfte uzr/ ;B. ftP/ ftekoK d/ ftob/ ftob/ jbe/ e[Zs/<br />

ftob/ ftob/ nkdwhnK B{z eNd/ ;B ns/ fJe fJe ntsko T[gd/P d/ e/ T[Xko eodk fojk,<br />

gqzs{ eb:[r ftu ftP/ ftekoK o{gh e[Zs/ pj[s tX rJ/ ;B s/ fJBQK B/ ;ko/ ;z;ko B{z jh w{zj gk<br />

49


SZfvnk ;h, e{V gqXkB ;h. fit/A uzd wZf;nk dh oks B{z nb'g j' iKdk j?. T[;/ soK ;Zu<br />

nb'g j' frnk ;h, Xow yzG bk e/ T[Zv frnk ;h fJ; nfrnkB o{gh jB/o/ ftu ;fsr[o<br />

BkBe d/t ih B/ d/fynk fe ;G jbe/ j'J/ jB r[opkDh wzso b? e/ ehosB o{gh Y'b Bkb ;G<br />

d/ jbe d{o do fdZs/, ;fsr[oK B/ ezBK ftu wzso ;[Dk e/ fJeZb/ d[eZb/ dk T[Xko BjhA<br />

ehsk, ;r'A ;ko/ ;z;ko B{z skfonk.<br />

pkp/ sko/ ukfo ufe BT[yzfv fgqEwh ;uk Y'nk. (nzLehosB 242)<br />

pkpk ih dk T[gd/P uj[z toBK B{z ;KMk ;h i' th gziK fgnkfonK s'A nzfwqs Se e/ Go/<br />

dhtkB ftu tkfjr[o{ wzso ;[Ddk j?, wzBdk j?, T[; dk jbe d{o j' iKdk j?. fco ;fsr[oK B/<br />

fJ; wzso B{z b[e' e/ Bjh oZfynk, r[opkDh r[owzso j? w{bwzso fJ; dh iVQ j?. p; ig',<br />

nfGnk; eo' s/ ewkb s/ gj[zu ikT[.;' fJ; r[owzso B{z n;hA fJe e[Zi/ o{gh wB ftu T[; d/<br />

T[go d/jXkoh r[o{ dk mZgk bk e/ pzd BjhA eo ;ed/ fJ; dh ;G B{z y[b j? L^<br />

jo jo jpY iqs kI giq hovY hir hir nwmu inq rsn bKwnI ]1] (744)<br />

fi; soK fpibh d/ fJziB dh ;koh fpibh B{z :e<strong>by</strong>s fJe nzv/ (pbp) ftu BjhA<br />

fbnk ;ed/. T[;/ soK r[opkDh r[o{ j?. fi; B{z dPw/P fgsk ih B/ Ekfgnk j? gzi fgnko/<br />

tIho jB. ;kX ;zrs T[; dk dopko j?. T[AM ewkJh tkb/ ;ko/ f;zx r[o{ dk jh o{g jB,<br />

pkpk p[ZYk ih, GkJh r[odk; ih, pkpk dhg f;zx ih go fJBQK nio t;s{ B{z ifonk. r[o{<br />

ftu nG/d j' e/ th f;y pDBK nZSk ;wfMnk, i?;/ GkJh gko' i[bek ih.<br />

r[opkDh r[o{ bJh fJfsjk;e gqwkD L^<br />

nkfd nzfs J/e? ntskok] ;'Jh r[o{ ;wfM:j[ jwkok ]9]<br />

guru pwrbRhmu prmysru Awip ] (387)<br />

guru prmysru eyku hY sB mih rihAw smwie ] (53)<br />

pRB nwnk nwnk nwnk meI ]8] (1157)<br />

sB qy vfw siqguru nwnku ijin kl rwKI myrI ]4] (750)<br />

efb skoD r[o[ BkBe nkfJnk]23] ( nzLehosB 238)<br />

hir Bgiq Kjwnw bKisAw guir nwnik kIAw pswau jIau ]<br />

mY bhuiV n iqRsnw BuKVI hau rjw iqRpiq AGwie jIau ](763)<br />

poQI prmysr kw Qwnu ] (1226)<br />

bwxI gurU gurU hY bwxI ivic bwxI AMimRqu swry ]<br />

50


guru bwxI khY syvku jnu mwnY prqiK gurU insqwry ] 5 ](982)<br />

bwxI q gwvhu gurU kyrI bwxIAw isir bwxI ]<br />

ijn kau ndir krmu hovY ihrdY iqnw smwxI ] (920)<br />

khdy kcy suxdy kcy kcˆØI AwiK vKwxI ] (920)<br />

r[o{ rozE ebi[r GfJU ;qh r[o{ o{g wjkB](r[o fpbk; gkL ö)<br />

r[o do; fij d/yBk ;qh rozE do;kfJ]<br />

pks eoB r[o ;'A uj?A gV? rozE wB bkfJ]<br />

GkJh Bzd bkb ih Bkb gqPB T[so L^<br />

shB o{g j? w'fj e/ ;[D' Bzd ` fus bkfJ]<br />

fBor[D, ;or[D, r[o Ppd ej' s'fj ;wMkfJ]<br />

GkJh u"gk f;zx r[o{ dk fyvktk L^<br />

fgzv ftu r[o n;EkB pDkT[. r[o{ rozE n;EkgB eo' s/ nkfrnk r[o rozE ih dh<br />

wzB'.<br />

gurU isKu isKu gurU hY eyko gur aupdysu clwey ] (444)<br />

nwm ky Dwry sgly jMq ](284)<br />

siqgur no sBu ko vyKdw jyqw jgqu sMswru ]<br />

ifTY mukiq n hoveI ijcru sbid n kry vIcwru ](594)<br />

gziK s'A wzso feT[A io{oh j?.<br />

1H fJe[ f;y d[fJ ;kX ;zr[ gzihA gow/;o[. (tko 13 gT[Vh 19)<br />

2H ekw[ eq'X[ fto'X[ bzfx b'G[ w'j[ njzeko ftjkDk. (tko 7 gT[Vh 5)<br />

3H ;fs ;zs'y dfJnk Xow[ noE[ ;[ rozE[ gzu gotkDk. (tko 7 gT[Vh 5)<br />

5H gow/;o j? gzi fwfb b/y nb/y B ehwfs gkJh. (tko 29 gT[Vh 6)<br />

fJebk nkgDh woIh Bkb T[gd/P d/ e/ r[o{ nkP/ s'A fpgohs eo ;edk j?.<br />

;{oi gqekP<br />

51


f;zx ;[ ofjs gzi ij fwb/A] ww ;o{g ;' d/yj[ Gb/]<br />

G'iB SkdfB fsB i' d/fJ ]w' ej[ gj[ukts f;y ;/fJ]<br />

wBj[ ekwBK fsB s/ gqkgs] PoXk Xo/ fus d[y ykgs]<br />

f;y gzuB wfj w/o' tk;k, g{oB eo'A Xofj i/ nk;k ]<br />

pMc prvwx pMc prDwnu ](3)<br />

fJE/ fJe nkdwh d/ j[ew (Autocracy) iK (Aristocracy)B{z e'Jh EK Bjh.<br />

e[opkDh fsBk r[of;yk GkfJ Grfs r[og[op eozd/. (nzL ehosB 625)<br />

gziK fgnkfonK d/ BkwK s'A f;Zfynk<br />

1HdfJnk s'A dfJnk XkoB eoBh<br />

DOlu Drmu dieAw kw pUqu ](3)<br />

sEkL s[b;h dk; B/ fejk j? L^<br />

dfJnk Xow ek w{b j?, gkg w{b nfGwkB.<br />

s[b;h dfJnk B S'vhJ/, ip br xfN wfj gqkD]<br />

2H Xow s'A Xow d/ XkoBh j'DK. dfJnk tkb/ ftu Xow io{o j't/rk.<br />

3H w[jew s'A fJokd/ dk wip{s pDBk j?. fijVk fJokd/ dk pbh j't/rk T[j fjzwsh<br />

io{o j't/rk.<br />

4H fjzws s'A fjzws r[D XkoB eo/rk, T[j gzit/A ;kfjp d/ :'r j' e/ Gkt nkfrnk dk<br />

gkbD eoe/ ;kfjp pB ikt/rk.<br />

gzi eekoK s'A f;Zfynk<br />

gzi eZe/ feT[A io{oh jB< r[o{ dk j[ew j? fJj T[so jh ekch j?.<br />

1H eSfjok L is dh fBPkBh j?.<br />

2H eVk L;zs'yh j'D dk fuzB j?. fjo; swk s'A toi/ ofjD dh fBPkBh j?.<br />

3H e/; L tkfjr[o{ tZb f;ZX/ j'D dh fBPkBh j?.<br />

4H ezxk L ;kv/ wB dhnK ;kohnK T[bMKtK s/ ftP/ ftekoK d/ w[od/ tkbK s'A wB d/ ;kc j'D<br />

dk fuzB j? .<br />

52


5H sbtko L ;kvh nDy ;{ophosk s/ ;_?wkB dh fBPkBh j? iK ej' ekb dh fusktBh j? i/<br />

fJzBQK r[DK dk XkoBh BjhA fco fdykt/ wkso G/yh jh j?.<br />

;s dh geV fet/A eo/ <<br />

hir BieE KWfu ryqu mih ibKirE hsqMØI cuinE n jweI ](972)<br />

gqwkD L^ fit/A fe;/ nkdwh gk;'A yzv, o/s ftu v[Zb rJh. T[; s'A u[eh Bk ikt/ gqzs{ ehVhnK<br />

u[e e/ bJh ikD, nkfyo T[; B/ yzv o/s gkDh ftu x'b e/ gkDh fBsko e/ gkDh ekVQ e/ Y/o<br />

yzv pDk bJh.<br />

(dk fdqPNKs)L joh yzv j?, o/s wkfJnk j?. o/s ftu yzv B{z fwbk d/Dk, joh B{z wkfJnk<br />

w'j ftu G[Zb ikDk j?. ;s ;zrs o{gh eVkjh ftZu gk e/ gq/w dk gkDh gkfJnk. gq/w o{g j'DK<br />

o/s s'A fBnkok j'DK j?. nzro/Ih tkb/ efjzd/ jB L^ “God is Love” oZp gq/w j?, jeheh gq/w<br />

dh rZb j?. ;' gq/w o{g j'DK yzv dk gkDh ftu fwbDK j?. d/j nfGwkB o{gh bZeVK ;kV e/<br />

ftuko o{gh nrBh Bkb nkswk B{z gqkgs j' ikDk yzv dk gkDh s'A tZyok j' e/ nkgD/ ;o{g<br />

ftu nkT[Dk j?. nEtk pqjwkeko fposh fBwosk o{gh ehVh B/ wkfJnk o/s ftu'A nkswkBzd<br />

o{gh yzv B{z gqkgs eoBK j?.<br />

;s;zrs s'A fpBK r[opkDh dh ;ko BjhA nKT[dh.<br />

gqwkD^ fJe ehVh B/ fwPoh d/ Y/o B{z t/fynk. pkeh ehVhnK B{z ik e/ fejk^ fe w?A<br />

fwPoh dk Y/o t/y e/ nkJh jK. Gkt fwm/ o; dk gjkV t/y e/ nKJh jK, nkT[ s[;hA th<br />

nkT[. T[j ftukohnK fbZd ftu GowdhnK fcodhnK rJhnK. fwZm/ dk o; fe;/ B{z Bk<br />

nkfJnk. gfjbh ehVh ;wM rJh fe fbZd tkb/ w{zj jB, ;'u e/ ;GBK B{z frZb/ EK ftu dh<br />

bzxkfJnk. fi; Bkb w{zj ;kc j' rJ/ c/o nBzs o; nkfJnk. fJ;/ soQK ;ko/ Pk;sq dk sZs<br />

eZY e/ r[o{ ih B/ pkDh o{gh fwPoh dk gjkV pDkfJnk jk?. Grsh ;fjs iht T[j gfjbh<br />

ehVh j?, pkeh ehVhnK ;G ;z;koh iht jB. ftP/ tkPBK o{gh fbZd Bkb w{zj Go/ gJ/ jB.<br />

t?okr o{gh gkDh Bkb X'D sK n;bh nBzd j't/, J/j' jkb ;kv/ r[opkDh T[s/ fB;u/ ;qh r[o{<br />

rozE ;kfjp ih d/ nkdo dk j?.<br />

gqwkD d[obGsk dk<br />

fJe oki/ B/ nkgD/ Pfjo ftu goik d/ ;[y bJh pj[s fB:w pDkJ/. gqzs{ T[; d/ Gok<br />

GkJhnK s/ fBeN toshnK B/ BK wzB/, gfjbK sK ;G B{z d/P fBekbk d/ fdZsk go fco fwjo<br />

ehsh fJe tZvk ;kok pkr T[BQK d/ ofjD bJh d/ fdZsk fe T[E/ ofj e/ r[ikok efonk eoB,<br />

eJhnK B/ sK jZE g?o jh BK fjbkJ/ s/ G[y/ wod/ gqkD fsnkr rJ/. pj[s ;ko/ bZeVhnK eZN<br />

eZN e/ t/uD bZr/ ns/ r[ikok eoB bZr/, eJhnK B/ T[;/ ftu'A uzBD d/ p{N/ bZG bJ/ ns/<br />

Pkj{eko pD rJ/ fe;/ B/ fco s[o e/ gko; bZG fbnk i' ;'Bk pDkT[D bZr gJ/. fe;/ B/<br />

fuzskwDh bZGh, fi; s'A i' w[okd wzrB g{oh j' ikt/. oki/ B/ ;G B{z p[bkfJnk, fuzskwDh tkb/<br />

B{z okik, gko; tkb/ B{z tIho ns/ d{finK B{z Pkj{eko nkfd pDk e/ jo fJe B{z ngBk ngBk<br />

jZe d/ fdZsk. fJ;/ soK okik nekb g[oy j?. u/szB nzP j'D s'A iht ;G ;pzXh s/ Gok GkJh<br />

53


jh jB. oZph j[ew ekB{zB jB. fiBQK B{z Bk wzB/ T[BQK B{z u"ok;h o{g T[ikV ftu SZv fdZsk.<br />

fwjo eoe/ wB[Zyk iBw ns/ ;qh r[o{ rqzE ;kfjp ih pkr pyP fdZs/. fizBK pkDh BK gVQh,<br />

G[y/ jh wo rJ/. i' gkm eoe/ r[Ikok eoB bZr/ T[j bZeVK t/uD tkfbnK dh fBnkJhA, pkDh<br />

gVQ e/ p?okr ftu nkJ/ sK uzBD Bkb Pkj{eko pD rJ/, gko; dh tZNh Grsh tkb/ tIho<br />

pD/, fuzskwDh pqjw ftfdnk fi; Bkb fBi ;o{g dh gksPkjh gk bJh.<br />

Gow dh Bftosh s'A gqkgsh<br />

fit/A wjKg[oPK B{z fJe i'rh ;zs B/ gqPB ehsk, Gow ;pzXh ftuko dZ;'. ;zs ih B/<br />

fejk nkg frnkBh th s/ ;zs th j', Gow dh T[sgsh s/ j'o fJ; dk w{b nkfd th s[;hA<br />

ikDd/ j' sK feogk eoe/ dZ; fdT[. go i/ w?A e/tb fJsBK jh ;wfMnk jK fit/A fe;/ nkdwh<br />

dh M'bh ftu ;og fvZr gt/, i/eo T[j ;'uD bZr gt/ fe fJj feE'A nkfJnk j?< fe; soQK<br />

nkfJnk j?< fe; ekoD nkfJnk j?< sd B{z T[j ;og vzr ikt/rk ns/ nkdwh B{z yk b/t/rk,<br />

jK id'A jh T[;B{z ;g d/ fvZrD dk frnkB j'fJnk, MN gN T[;B{z pkjo eZY wkfonk.fJ;/<br />

soK fi; B{z Gow dk gsk bZr ikJ/ T[; B{z MN gN nzdo'A pkjo eZY d/t/. T[sgsh d/ frnkB<br />

gqkgs eofdnK nk:{ ftjk ikt/rh, vzr/ ;og ts o'Dk gt/rk. ;zs pV/ gq;zB j'J/ nkg dh<br />

ftuko pVh T[sw j?. gqzs{ ftdtkBK B{z fJ; dh T[sgsh d/ frnkB s'A th ykbh BjhA ofjDK<br />

ukjhdk.<br />

;zs nso f;zx ih w;s{nkDK ns/ pkpk ;[zdo f;zx ih fGzvoK tkfbnK dh thuko r'PNh L^<br />

;zs nso f;zx ih wjkoki B/ dZf;nk, frnkBh ih n;hA r[owzso d/ nk;o/ fuzsk s'A<br />

nfuzs j[zd/ j'J/ nkgD/ fBi ;o{g ftu „fposh bhB‟ eoB dk sohek eod/ jK j'o s[;hA pbh<br />

g[oy frnkB nk;o/ nkgD/ wB B{z fuzsk s'A nfuzs eoe/ fuzsk nfuzsk ofjs fJBQK dk d_zdkGkt<br />

eoe/ ;_? nB[Gt gqekP ;o{g ftu bhB j' iKd/ j' sK ;zs frnkBh ih B/ fejkL^ nkg ih dk i'<br />

r[owzso eoe/ fBokXko j'D dk sohek j? fJj' ;'jDK s/ T[sw j? fJ;/ B{z dk; tosdk j?,<br />

feT[Afe Ppd ftu ;[os brk e/ BkBk Ppd fsnkr e/ J/e Ppdkeko, j'Jh uzubsk fsnkr e/<br />

ftuko w/A ;fEs j' iKdk j? c/o eow g[Dk fsnkr e/ ftuko o{g j'Jh sK Ppd ;[os dk d[zd<br />

Bjh ofjzdk, Ppd ;[os ;G wzIbK bzxk e/ nPpd o{g w/A fsnkrh g[oP dh jT[w? bhB eoe/<br />

nkg BjhA ofjzd/ id'A fco fposh frnkB nkt/ sK c/o Ppd nk;ok j' e/ ;G irs o{g Bkw<br />

gqgzu dk pkX eodk ofjzdk j?. nd_?s o{g g[oy j'fJnk, d_?s o{g fdqPN fsnkr fdzdk j? ;G<br />

nkgBk nkg jh iK ;G Uj' jh Uj' e[M efj bt' frnkB ;fEs j' e/ ihtB w[efs nEtk<br />

fpd/j w[es j' iKdk j?. BktK dk jh G/d j? ;' fJ; soQK Grsh d[nkok nd_?s jk;b eoBK<br />

f;Zy Xow j?. Xow ;z;feqs dk Ppd j? fi; d/ noE jB XkoBk.<br />

gqwkD L^<br />

fJe pqkjwD B/ ftfdnk gVQh pVk XB yZfNnk. XB B{z b? e/ izrb ftu dh bzx fojk<br />

;h. fszB u'o wro br s[o/, u'oK ftu'A fJe pqkjwD ;h, fJe iZN s/ fJe uzvkb ;h, id'A<br />

54


fszB/ iD/ pqkjwD B{z b[ZND bZr/ sK T[;B{z fJe pukT[ dk T[gkT[ ;[fMnk. iZN s/ pqkjwD B{z<br />

fJe gk;/ ehsk, nZv fbik e/ pqkjwD B{z efjD bZrk s{z w/ok iks GkJh j? s/ iZN B{z efjD<br />

bZrk fe s{z w/ok iiwkB j? s[;hA uzvkb B{z XB feT[A d/Ad/ j' < d'B' iD/ ob e/ tzv fbnk i/,<br />

s[;hA d'B'A b? bt' w?B{z p/PZe Bk fdnk i/. T[BK uzvkb B{z nkgD/ Bkb'A fBy/V fdZsk. d'B'A iD/<br />

pqkjwD e'b'A XB wzrD bZr/ sK pqkjwD B/ pqkjwD u'o B{z fJe gk;/ eoe/ fejk pqkjwD dk XB<br />

iZN d/ xo feT[A ikt/ s{z w?B{z E'Vk d/ d/thA nkgK d't/A iD/ ob e/ iZN B{z XZe/ d/JhJ/. fJ;/<br />

soK ehsk frnk. iZN B{z XZek d/ fdZsk. fJsB/ fuo B{z fgzv B/V/ nk frnk. u'o pqkjwD B/<br />

XBh pqkjwD B{z fejk XB d/ d/, T[; B/ fgzv B/V/ d/ j'A;b/ T[s/ BzpodkoK gk; fog'N dk voktk<br />

d/ e/ T[;B{z th itkp d/ fdZsk fJj iht pqjw dh iks j'D eoe/ pqkjwD j?.<br />

khu kbIr iehu rwm kI AMsu ] js kwgd pr imtY n mMsu ] 4](871)<br />

iehu prpMcu pwrbRhm kI lIlw ibcrq Awn n hoeI ] 2 ] (485)<br />

khu kbIr jo bRhmu bIcwrY ] so bRwhmxu khIAqu hY hmwrY ] 4 ] (324)<br />

fszB r[D ;s', oi', sw' fszB u'o jB, sw' uzvkb j?, oi' iZN j? s/ ;s' pqkjwD j?.<br />

fJ; iht gk; nkswk XB j?. ;z;ko izrb j?. iht fJ; izrb ftu ;co eo fojk j?.<br />

nkswk XB b[ZND bJh fJj fszB u'o fJ; B{z fuzpV/ j'J/ jB id se fJj u'o gqpb jB sd<br />

sZe fJj iht ngB/ xo BjhA ik ;edk. ;fsr[o dh P[G f;Zfynk b? e/ fJ; B/ ;'funk fe<br />

fJBQK fszBK jh r[DK s'A S[Nekok gkfJnk ikt/, oi' s/ ;s' dk nk;ok b? e/ sw' i' fsnkrD i'r<br />

j? T[; B{z fsnkfrnk j? id'A sw'A dk fsnkr j'fJnk sK oi' d[y o{g ikfgnk.<br />

rsu suienw rsu rupw kwmix rsu prml kI vwsu ](15)<br />

fJsB/ o; jB sK ;s' B{z feE/ fj;k fwbdk j?. ;s' d/ nk;o/ iht B/ oi' B{z th fsnkr<br />

fdZsk sK d[y d{o j' rJ/ c/o fgzv B/V/ nkfJnk sK e[M j"A;bk j'fJnk.<br />

<strong>by</strong>gm purw shr ko nwau ] dUKu AMdohu nhI iqih Twau ](345)<br />

hrK Anµq sog nhI bIAw ] so Gru guir nwnk kau dIAw ] 4 ](186)<br />

nkg seVk j'fJnk sK fJ; s'A T[go fBo'b nkgD/ ;o{g ftu nk frnk L<br />

fsqr[D nshs us[oE r[D rzwsk e? gzi ss[ bzx gow ss tk;h j? ]<br />

idnsu n rYin <strong>by</strong>du nhI swsqR qhw bsY inrMkwrw ] (484)<br />

fszBK r[DK s'A S[Nekok fszBK u'oK s'A S[Nekok j? s/ c/o nkgD/ ;o{g ftu bhB ofjzdk<br />

j?. ceho B{z j'Ad ysw eoBh g?Adh j? .<br />

pihlw mrxu kbUil jIvx kI Cif Aws ](1102)<br />

ijn hir jipAw sy hir hoey hir imilAw kyl kylwlI ] 3 ](667)<br />

55


nyzv gkm<br />

i'odko toPk j? i' frZb ;[e eo d/Adk j?. tk:{ wzvb s/ th g{ok n;o gkT[Adk j?.<br />

;ji gkm fBzwh MVh j?.<br />

wB B{z t; eoB bJh b'j/ u[zpe dk fdq;NKs<br />

b'j/ B{z o/sh Bkb x;k x;k e/ o/s ftu fwbk fdZsk iKdk j?. T[; B{z fJeZmk eoBk<br />

n;zGt j?, go id'A u[zpe gZEo B/V/ ehsk iKdk j? sK ;kok b'jk u{B u[zpe gZEo dh fyZu s'A<br />

fJe EK nk i[Vdk j?. fJj fJeZmk j'fJnk b'j u{B pj[s ;kohnK phwkohnK B{z jNKdk j?.<br />

i/eo fe;/ ftXh Bkb dtkJhnK ftu tofsnk ikt/. fJ;/ soK d[BhnK dh tkPBk o/sh j?, wB<br />

b'jk j?. tkPBktK fJ; B{z orV orV e/ fybko d/AdhnK jB. Ppd, PgoP, o{g, o;, rzX<br />

nkfd o/s ftu fwb iKdk j?. fJ; B{z fJeZmk eoBk emB j?. wB nZyK B{z t/yD ns/ ezBK B{z<br />

;[DB ftu bk fdzdk j?^<br />

nyh t/fy B oihnk pj[ ozr swk;/.(nzLehosB 871)<br />

fJzdq: fsqgs BjhA j[zd/ L^<br />

mÚ 2 ] AwKxu AwiK n rijAw sunix n rjy kMn ]<br />

AKI dyiK n rjIAw gux gwhk iek vMn ](147)<br />

fJ; soQK fJe fJe B/ ngB/ ozr ftu bk SZfvnk j?. fJBQK B/ gqw/Po dh Grsh ftu<br />

fJeZmk j' e/ fJe o; bZrD BK fdZsk. r[o Ppd u[zpe gZEo j?. fJ; Bkb wB dhnK<br />

fyzvhnK j'JhnK ftoshnK fJekro j' iKdhnK jB. fJ; soK wB fJekro j' e/ b'j u{B tKr{<br />

pbtkB j' iKdk j?. fit/A b'j u{B wko e/ wB{o nkfd nB/eK skesK tkbhnK dtkJhnK<br />

pDdhnK jB. fJ;/ soK j/m f<strong>by</strong>/ sohe/ nB[;ko i/ wB wkfonk ikt/ sK p/nzs skesK g?dk<br />

j[zdhnK jB. ;kX ;zrs o{gh d[ekB, Grsh e[mkbh, d[BhnK d/ ;[nkd bZeVK, sg o{gh<br />

nrBh, b'j u{B wB wkoB bJh gkfJnk, p?okr fpp/e o{gh e[ZfinK ftZu gk e/ ;zgN fdZsk.<br />

gq/w o{gh w;kbk ftu gk e/ Ykfbnk s/ wB{o pD frnk. fJj wB{o fszBK skgK B{z jNKdk j?.<br />

jzeko eq'X s/ ekw B{z PoXk jhD Bwodh B{z jNKdk j?.<br />

fBowkBsk go ;kyh<br />

GkJh wfjzrk ih o'i jfowzdo ;kfjp fJPBkB eoB/ iKd/ ;B. Pkj{eko ;{w o'i<br />

r[od[nko/ iKdk ;h. o'i wfjzrk ih d/ BkT[D ;w/A Y'b yVeD s'A szr nk e/ Pkj{eko dh shthA<br />

B/ go'bk wkfonk. fJ; B/ X' e/ ;[ek e/ pZshnK pDK e/ r[od[nko/ Pkj{eko d/ Bkw nodk;<br />

56


eokJh. Pkj{eko nodk; ;[D e/ jZek pZek ofj frnk fe w/o/ xo'A fet/A j'fJnk. fBoBk<br />

eoB s'A gsk bZfrnk. nkyho GkJh wfjzr/ dh dkBk ftosh d/y e/ w[nkch wzrh ns/ dkB<br />

tkbh fposh pDk e/ ;zrsK dh ;/tk ftu Pkj{eko gqtko ;w/s ssgo j' frnk. fJ;/ soQK<br />

;z;okw tkb/ uku/ cZr{ B/ e{V/ ftu'A p/oh dh frNe phi e/ p/oh d/ ;fsr[oK B{z cb y[nk e/<br />

nPhotkd gqkgs ehsh ;h .<br />

mwDvy ikAw khIAY BRmu AYsw ] jYsw mwnIAY hoie n qYsw ] 1 ](657)<br />

gqwkD L<br />

fJ;/ soK skg o'r j?. gokJ/ r[D gokfJnk XB gokJh T[;ss d/y e/ Bk ;jko ;eDK<br />

;VBK. fJ; dh dtkJh j? fBt^ubDK fBwosk eoBh. pdjIwh j? nkgD/ r[DK s/ nkgD/ XB<br />

nkfd dk wkB i; eoBK s/ i; c?bkT[DK. jzeko eoBK nckok Gh j?. fJ; dk fJbkI j? fe<br />

fJj ;wMDK tfvnkJh gqw/Po dh j? fjod/ ftu rohph XkoBh u{oB j? joh d/ f;woB ftu<br />

gqhsh brBh no'rsk j? fi; eoe/ joh Bkw dh G[Zy bZrdh j?. ftfPnK dh fJZSk yJh o'r<br />

j?. fJbkI j? gdkoEK B{z M{m ;wMDK. ekw eq'X w'j fJj fsqd'y o'r j? (rowh, pkdh, y[Peh)<br />

;G ihtK B{z ;[ek fdzdh j?. fJbki j? ;fsr[oK dh pkDh d[nkok T[gd/P b?DK s/ wzBDK.<br />

w{oy d/ bZSD L^<br />

mÚ 1 sloku ] mCI qwrU ikAw kry pMKI ikAw Awkwsu ] pQr pwlw ikAw kry Kusry ikAw Gr vwsu<br />

] kuqy cMdnu lweIAY BI so kuqI Dwqu ] bolw jy smJweIAY pVIAih isMimRiq pwT ] AMDw cwnix<br />

rKIAY dIvy blih pcws ] cauxy suienw pweIAY cuix cuix KwvY Gwsu ] lohw mwrix pweIAY FhY n<br />

hoie kpws ] nwnk mUrK eyih gux boly sdw ivxwsu ] 1 ] (143)<br />

= so mUrKu jo Awpu n pCwxeI sic n Dry ipAwru ]4](492)<br />

= mUrKw isir mUrKu hY ij mMny nwhI nwau ]2] (1015)<br />

= mUrK ky ikAw lKx hY ikAw mUrK kw krxw ]<br />

mUrKu Ehu ij mugDu hY AhMkwry mrxw ] (953)<br />

gqwkD L^<br />

fe;/ oki/ dh c"i B/ d{;o/ d/P s/ uVkJh ehsh. fJe p[ZYh dh itkB bVeh dk fe;/<br />

f;gkjh B/ ;s Gzr ehsk. p[Yh o'Adh e[obKdh oki/ gk; rJh efjD bZrh j/ okiB w/oh bVeh<br />

dk ;s Gzr eoB tkbk f;gkjh BjhA, s{z j? i/eo s/ok nkuoD T[Zuk j't/. s{z nkdoPe ihtB<br />

pshs eo/ sK s/o/ nfjbekoK dh eh wIkb j? fe T[j pdubD j' ;eD. f;gkjhnK dh eh<br />

I[ons j? T[j e[eowh j'D< ;' j/ okiB fJBQK wzd eowK dk d'P s/o/ f;o s/ j? ns/ oki/ B{z<br />

wkJh d/ puB fdb ftu y[G rJ/. wkJh nZr/ f;o fBtk fdZsk i' ;Ik mhe ;wM/ w?B{z d/ d/.<br />

oki/ dh fJ; T[dkjoD B/ f;gkjh B{z fJsBK Pofwzdk ehsk. T[; B{z fiT[Dk wjkb j' frnk<br />

57


;koh gqik s/ pVh ;B;Bh g?dk eoB tkbk n;o fgnk. fJj' ekoD j? fe nZi eZb goik dk<br />

fJybke fro frnk j?. n|;oK dk ihtB fro frnk j?. ekoD fJj' j? okfinK wjkokfinK<br />

;oekoK d/ ihtB fro u[Ze/ jB feT[Afe gqpzX X'y/pkih s/ fBoGo j?.<br />

ftfdnkoEhnK gqsh jdkfJs bJh ;kyh<br />

fJe pqkjwD fJe izrb ftu ubk frnk. nukBe fJe ni/jh EK s/ gj[zu frnk fiE/<br />

sZfenk sK u"jhA gk;hA e'Jh B e'Jh pbkn w"i{d j?. fJe gk;/ ckjhnK bZrhnK j'JhnK jB<br />

d{i/ gk;/ izrb B{z nZr bZrh j'Jh j? s/ shi/ gk;/ fJe v?D bzwhnK pkjK g;koh iZck wkoB<br />

bJh yb'sh j? u"E/ gk;/ fJe G[Zyk P/o j?. gzfvs xpok e/ izrb d/ ftueko/ nk frnk. fJe<br />

p'jV dh bzwh dkVQh y{j ftu bwedh t/yh. MZN dkVQh B{z cV e/ y{j ftu bwe frnk id j/mK<br />

B{z fBrkj ehsh sK ;Zg w{zj nZvh czeko/ wko fojk j? T[go tZb B{z sZfenk sK fJe w;s<br />

jkEh nk frnk. fi; dkVQh Bkb T[j bNedk ;h T[; d/ T[go wkfyT[ bZrh j'Jh ;h. T[; d/<br />

bNeD Bkb vkjDh fjZbh s/ T[; d/ w{zj ftu wkfyT[ dk Pfjd NgeD br fgnk. T[E/ fco<br />

fJj th fvZmk fe d' u{j/ fJe fuZNk s/ fJe ekbk T[; NkjDh B{z N[Ze oj/ jB. gqzs{ eh eodk<br />

fJj d/ydk s/ ikDdk j'fJnk th T[; u'Adh wkfyT[ d/ o; ftu jh ;G e[ZM G[Zb frnk nkfyo<br />

u{fjnK B/ T[j vkjDh eZN fdZsh . pqkjwD ftukok ;Zg d/ w{zj ftu ik fgnk.<br />

fJ;/ soQK pqkjwD iht j?. ;z;ko o{gh T[ikV ftu nkfJnk j?. fJe gk;/ tkPBktK<br />

dhnK ckjhnK bZrhnK j'JhnK jB. d{i/ gk;/ fsqPBk o{gh nZr wu ojh j?, shi/ gk;/ fpoX<br />

nt;Ek o{gh v?D bzwhnK pkjK eoe/ d"Vh nk ojh j?. u"E/ gk;/ jzeko o{gh P/o sVK wko<br />

fojk j?. rqfj;s p{Nk j? s/ T[wo fJ; dh dkVQh j?, y{j ;oho j?, po; o{gh jkEh j?. fdB s/<br />

oks fuZNk s/ ekbk u{j/ jB, ftfPnK dk ;[y Pfjd j?, ekb ;og j?. T[wo o{gh dkVQh eZNh<br />

ik ojh j? sK fvZr e/ ekb d/ w{zj ftu ik g?Adk j? ;' fJ;/ soQK fijV/ wB{yK iBw b? e/ ;og<br />

d/ w{zj ftu fvZrD i'r/ jh ofjzd/ jB T[j nkgDk e[M BjhA ;[nko ;ed/.<br />

BeI prwpiq mwnuK dyhurIAw ] goibMd imlx kI ieh qyrI brIAw ](12)<br />

wB[Zyk iBw n?;k ;wK j? fe n?;k fco Bk fwb/rk.<br />

Ab ky Cutky Taur n TwieE ]3] (337)<br />

tkbh pks j? e[M Bjh j't/rk.<br />

iehI qyrw Aausru ieh qyrI bwr ] Gt BIqir qU dyKu ibcwir ](1159)<br />

gauVI guAwryrI mhlw 5 ] keI jnm Bey kIt pqMgw ] keI jnm gj mIn kurMgw ] keI jnm pMKI<br />

srp hoieE ] keI jnm hYvr ibRK joieE ] 1 ] imlu jgdIs imln kI brIAw ] icrMkwl ieh dyh<br />

sMjrIAw ] 1 ] rhwau ] keI jnm sYl igir kirAw ] keI jnm grB ihir KirAw ] keI jnm swK<br />

kir aupwieAw ] lK caurwsIh join BRmwieAw ] 2 ] swDsMig BieE jnmu prwpiq ] kir syvw Bju hir<br />

58


hir gurmiq ] iqAwig mwnu JUTu AiBmwnu ] jIvq mrih drgh prvwnu ] 3 ] jo ikCu hoAw su quJ qy<br />

hogu ] Avru n dUjw krxY jogu ] qw imlIAY jw lYih imlwie ] khu nwnk hir hir gux gwie<br />

] 4 ] 3 ] 72 ](176)<br />

fijV/ fJE'A y[zM iKd/ jB c/o T[j T[sb/ u"ok;h d/ r/V/ ftu g? iKd/ jB.<br />

wB[Zy iBw bJh gqwkD<br />

fit/A fJe febk ;h, T[; d/ u"ok;h p{j/ ;B, ;ko/ pzd ;B, fJe' y[Zbk ;h. feb/ ftZu<br />

fJe nzBK, N[zvk, rziK fszBK n"r[DK tkbk nkdwh nk frnk. ftuko/ B/ e{e g[eko ehsh fe<br />

okj dZ;', fe;/ B/ fejk fijVk jZE ;kps ;h, fJ; Bkb dhtko N'jh uZb fiE/ y[Zbk p{jk<br />

nkt/rk T[E'A dh fBeb ikthA, p{jk nkfJnk sK rzi T[go wZyh B/ p?m e/ y[oe eo fdZsh<br />

fijV/ jZE Bkb N'Ajdk ;h, T[;/ jZE Bkb y[oeB bZr fgnk sK fJsB/ B{z p{jk bzx frnk,<br />

ftukok c/o T[;/ uZeo ftu g? frnk. fJ;/ soK ;z;ko febk j?, fi; ftu uT[ok;h bZy i{BK<br />

u"ok;h p{j/ jB, ;G pzd jB, e/tb fJe' wB[yk iBw tkbk y[Zbk j?. ftuko s/ t?okr o{gh<br />

B/soK s'A jhD j'D eoe/ nzBk j?, P[G r[DK ofjs j? fJ; bJh rzik j?, gq/w o{gh pKj B j'D<br />

eoe/ N[zvk j?, G'rK dh fJfSnk y[oe j?, wyh wkfJnk j?.<br />

mwKI rwm kI qU mwKI] jh durgMD qhw qU bYsih mhw ibiKAw md cwKI ]1](1227)<br />

fi; t/b/ wB[yk iBw fwfbnk, sK ftekoK dh y[oe ftu dotkik bzxk fdZsk fJ;/<br />

nBikDg[D/ ftu u"ok;h d/ r/V ftu g? frnk .<br />

nZr/ j'o gqwkD<br />

r[opkDh dk gkm, r[opkDh dh thuko ;kB{z ;'Mh fdzdh j? fe fpeko ;G nDj'J/ jB<br />

d[BhnK d/ gdkoE ;G M{m/ s/ n;Zs jB gqzs{ fJzBK ftZu nkswk ;Zs j?, wkfJnk nftfdnk<br />

eoe/ fJj gdkoE Gkt/A fesBh ndbk pdbh eo b?D, gqzs{ nksw gdkoE jh ;s ofjzdk j?.<br />

fit/A 9 (BkfJnK) nzr nkgDk r[D BjhA fsnkrdk 9 s'A 18 pDd/ jB, nZm s/ fJe 9 (B"A),<br />

9 s'A 27 pDd/ jB ;Zs d' B"A, fJ;/ soK 36, 45, 54, 63, 72, 81, 90 ;GBK ftu BKfJnk<br />

ss n^pdb j?. 99 j? d'jK ftu BkfJnk j? iK ej' 9O9 & 18 s/ c/o nZm s/ fJe B"A . ;'<br />

fJ; soK nksw gdkoE j?. ;kB{z BKJ/ dk frnkB nwbh s"o s/ j'Dk ukjhdk j?. fJj j[zdk j?<br />

;fsr[oK dh pkDh ;[D e/ wzB/, r[opkDh B{z fBok gVQe/ jh BjhA ,;r'A r[opkDh nB[;ko ofj e/<br />

jK jI{oh ftu gVQe/. ;' fJ; r[opkDh dh ;'Mh bJh wjKg[oPK dk j[ew j? ftfdnkoEhnK B{z,<br />

T[ZgobhnK rZbK s'A ;pe f;ZyDK ukjhdk j?.<br />

r[opkDh dh thuko ;w/A nkPk<br />

r[opkDh dh thuko ;w/A fe;/ fttjkoe f;Xh iK fe;/ j'o skes iK f;Xh dh fJZSk<br />

BjhA oZyDhA ukjhdh, e/tb fBi ;kXB ;_? gqkgsh fBi ;o{g ftu bhB j'DK jh fBPkBK j'DK<br />

59


ukjhdk j?. fijV/ nkdwh fttjkoe fJZSk iK j'o eokwksK nkfd ftu c; iKd/ jB T[j g{oB<br />

gsh d/ dhdko s/ T[; d/ t;kb BjhA jk;b eo ;ed/.<br />

khu kbIr jw kY msqik Bwgu ] sB prhir qw kau imlY suhwgu ] 3 ] 21 ] (327)<br />

e'Jh okik nkgDh okiXkBh s'A ftdk j' e/ d[okv/ Pfjo (d/P) B{z csfj eoB frnk,<br />

okDhnK s/ gotko ;kok, fgSb/ Pfjo ftu jh ofjD fdZsk id T[; d/P dh csfj gk u[Zek<br />

sK oki/ B/ okDhnK B{z fuZmh f<strong>by</strong>h fe i' i' ;[rksK dh s[jkB{z fJXo'A b'V j't/ , f<strong>by</strong>' w?A b?<br />

nKtkrk. fe;/ okDh B/ e[M fbfynk, fe;/ B/ e[M, ;G B/ nkgDk fdb bk e/ ehwsh s'A ehwsh<br />

uhI f<strong>by</strong>h, gqzs{ fJe p[XtkB okDh B/ ekrI b? e/ T[;d/ T[s/ bkb fNweDk bk e/ „;‟ f<strong>by</strong><br />

fdsk oki/ B/ tIho ;Zd e/ T[; d/ noE g[ZS/ tIho B/ fejk fe T[; B{z ;G s'A tZvh uhI nkg<br />

ih d/ ;o{g d/ dhdko dh fJZSk j?, okik pj[s gq;zB j'fJnk, pV/ s'jc/ sjkfJ| b? e/ T[;<br />

okDh e'b jh frnk. fJ; soK foXhnK f;XhnK dh fJfSnk eoB tkfbnK B{z nekb g[oy<br />

BjhA fwbdk.<br />

rwju n cwhau mukiq n cwhau min pRIiq crn kmlwry ] (534)<br />

;' r[opkDh dh thuko t/b/, ehosB t/b/ nekb g[oy jh fBPkBK oZyDK ukjhdk j?, T[j<br />

fes/ pkjo BjhA ;kv/ nzdo jh j?.<br />

Gt Gt mY hir jU bsY sMqn kihE pukwir ](1427)<br />

Git Git bRhmu pswirAw BweI pyKY suxY hjUir ] (640)<br />

jil Qil pUrn AMqrjwmI ] Git Git rivAw ACl suAwmI ](1080)<br />

nkp/j:ks<br />

fi; nkp/ j:ks B{z f;ezdo fes'A pkjo'A bZGD frnk ;h. T[j ;kv/ nzdo jh j?, efjzd/<br />

jB fe f;ezdo B/ nkp/ fj:ks dh Y{zv ftu eJh gjkV uho/, okePK Bkb :[ZX ehsk, pVhnK<br />

n"eVK ;fj e/ nzfwqs e[zv T[s/ g[Zik, T[; d/ d[nkb/ ;ZgK d/ e[zvb ;B, PkPsoK Bkb eZNe/<br />

nZr/ bzfxnk sK fJe uZeo fcodk fvZmk, T[; B{z pzd ehsk nkp/j:ks ghD bZrk, jk;/ dh<br />

ntkI nkJh cfoPfsnK B/ ;Gk bk e/ T[; B{z X'yk d/D dh e'fPP ehsh, T[otPh rbh ;Vh<br />

fJZb dk o{g Xko e/ nkJh, nkp/j:ks ghD bZr gJh f;ezdo B{z Pzek c[oh fe fJj nkp/j:ks<br />

gh e/ frX dk fJj jkb jh j? sK fJ; d/ ghD dk eh bkG j?. T[; dh G?Vh dPk d/y e/ nzfwqs<br />

ghD' jN frnk.<br />

kr mih AMimRqu Awix inswirE ] iKsir gieE BUm pir fwirE ] 2 ](389)<br />

fJj nzfwqs feZE/ j? L^<br />

60


suir nr muin jn AMimRqu Kojdy su AMimRqu gur qy pwieAw ](918)<br />

r[opkDh d/ ehosB Bkb fJj nzfwqs nzdo'A jh bZG g?Adk j?. gzi e'P gjkV jB.<br />

fJzdqhnK d/ts/ jB, ekw eq'X nkfd ;og jB, wB dk jo t/b/ N[od/ ofjDK uZeo j?,<br />

nkp/j:ks nkswkBzd j?.<br />

Gr hI mih AMimRqu BrpUru hY mnmuKw swdu n pwieAw ] (644)<br />

nwnk AMimRqu mnY mwih pweIAY gur prswid ] (1238)<br />

wkfJnk o{g T[otPh j?, fwfEnk fdqPN o{g frX pD e/ pqjw ;o{g ftu d'y fdqPNh i'<br />

fdykT[Dh j?, fJj ;oho ftu gke g?Dh j?, gzy fJe BK ofjDk, P[G T[dw BK ofjDK, f;ezdo<br />

iht j?, Gow eoe/ wB o{gh jZE ftu'A pqjw dh ;Bw[ysk fsnkrDh jZE ftu'A nzfwqs S[N<br />

ikDK j?.<br />

qpu krqy qpsI BUlwey ] pMifq mohy loiB sbwey ](370)<br />

gzi e'P gVd/ jB, nzBw: (;E{b ;oho), gqkDw: e'P, gziK gqkDK dh (rodP)<br />

wB'w: e'P (gzi eow fJzdq/ s/ wB) fJj fszB/ ;{ySw ;oho ftu jB, ftfrnkBw: e'P s/<br />

nBzdw: e'P.<br />

d/j dk rop Bk eo' L^<br />

kbIr grbu n kIjIAY dyhI dyiK surMg ]<br />

Awju kwil@ qij jwhugy ijau kWcurI BuXMg ] 40 ](1366)<br />

gqkgs j[zdh j?.<br />

dkVQh w[zBDK nkgDh g?bh g[ZNDK j?, d/jh ek ;[ji Bk;tzs ;[zdosk B/e eowK Bkb jh<br />

;zsK dh ;/tk L^<br />

mwqr ipqr iqAwig kY mnu sMqn pwih <strong>by</strong>cwieE ](1230)<br />

XkoBK L^ fwjo eohA r[o{ BkBe ih fwjo eohA.<br />

Ppd L^ jgqu jlµdw riK lY AwpxI ikrpw Dwir ] (853)<br />

wZ;/ ozxV dk fdqPNKs L^<br />

wB[yh d/jh jfowzdo ;kfjp j?. jzeko wd wZ;k ozxV j?. fodk ;o'to j? i' ftP/<br />

tkPBk Bkb g{fonk j'fJnk j?. e[p[fX o{gh t/Ptk j?. Ppd, PgoP o{g rfjD/ gfjB e/<br />

61


gdkoEK dh fBoBk o{g fBosekoh eo ojh j?, swke{ swQK dk eoBk, wZ;k jzeko gh fojk j?,<br />

dt?s tkdh ftP/ d/ ;[y w/A e?dh b'eK dh ;Gk br ojh j?. b'G o{gh Pokp gh e/ gqwkdh j'J/<br />

dt?s doPB o{g nykVk ftPJh b'e d/y oj/ jB. Pqh jfowzdo wB[yk d/jh dh p/ndph j[zdh<br />

d/y e/ GkJh wfjskp f;zx Xow f;zx B/ uVQkJh ehsh t?okr s/ f;de nkfd ;kEh b? e/ gqkDK<br />

o{gh x'fVnK s/ ;tko j' e/ okj ftu mheohnK d/ E?b/ Go/ wkfJnk Sb o{g j?, Grsh eoB d/<br />

:'r XkoBk Xko e/ ;fs;zrs o{gh Pqh nzfwqs;o ftu nkJ/ r[o{ ih s'A P[X frnkB b? e/ rohph<br />

o{gh u'fbnK ftu b[ek e/ i' b'G Pokp ftu wd jzeko w;sh ftu ;h P[X wB B/ r[o frnkB<br />

d/ yzv/ Bkb wd jzeko dk f;o eN fdZsk, ep[fX t/;tk d/ rfjD/ ;G bkj bJ/, ezB'A cV e/<br />

d/jh ftu'A eZY fdZsh, ftP/ ftekoK d/ Y/o s'A ;o'to B{z ykbh eoe/ Bkw dk ib Go fdZsk,<br />

jfowzdo ftu ;t? nBGt gqekP o{g Pqh r[o{ rozE ;kfjp ih gqekP ehs/.<br />

gqwkD L^<br />

bwhrhu haumY khY khwey ] AMdrhu mukqu lypu kdy n lwey ](412)<br />

fe;/ d/P dk okik wo frnk, T[; dk rZdh s/ p?mD tkbk g[Zso e'Jh BjhA ;h,<br />

nfjbekoK B/ ;'funk fe nkgD/ ftu'A fJe ikD/ B{z oki d/ fdT[, fszB ;kb oki ewkt/, fco<br />

izrb ftu G/i fdT[ sK i' T[E/ d/ th ePN G'r/ ;' fizBQK fizBQK gfjb/ fJZSK ehsh, T[BQK bJh<br />

t'NK b? e/ okik pDk fdZsk c/o j[ewB izrb ftu G/i fdZsk. eJhnK B/ fJ; soK d/ d[Zy<br />

G'r/, nyho fJe f;nkDk u'D ftu nkfJnk, T[; B/ nkT[D tkbh b'V B{z nB[Gt ehsk, ;kok<br />

izrb eNtk fdZsk, prhu/ pDkJ/, y{j btkJ/, pT[bhnK fsno eotkJhnK, fszB ;kb w[ZeD<br />

s'A gfjbK jh rZdh fsnkr fdZsh s/ pkjo fJe prhu/ ftu EK wZb bJh b'eK B/ f;nkDk t/y<br />

e/ T[; B{z okik u[D fbnk.<br />

Awgy kau ikCu qulhw bWDhu ikAw Brvwsw Dn kw ] (1253)<br />

wB[Zyk iBw fwfbnk ;h<br />

uT[ok;hj <strong>by</strong> i'fB ftfu T[sw[ iBw[ ;[ wkDf; d/jh ](nzLehosB 668)<br />

nfrnks g[oP B/ ftP/ ;[yK ftu G'r G'r e/ fpnoE iBw r[nk fbnk. Boe o{gh<br />

fGnkBe izrb ftu wBw[y iht ik fgnk. f;nkD/ b'eK B/ d[fBnkth ;[y SZv e/ gqb'e ;[Xko<br />

dk :sB ehsk. T[BQK bJh Awau bYTu Awdru suB dyaU ] (252) b'e gqb'e dk oki fwb<br />

frnk.<br />

inhkMtk rwju BuMic qU gurmuiK scu kmweI ] (1087)<br />

fit/A e[Zs/ B{z PhP wfjb ftu tkV fdT[ sK nkgDh Peb PhfPnK ftu sZe sZe e/<br />

nkgDh ntkI ;[D ;[D e/ G"Aedk j?, fJ;/ soK pj[s/ r?o fizw/tko nkdwh jB, n?At/ Gow ftu<br />

G"Ae G"Ae G"o j' iKd/ jB.<br />

62


mnmuKu inMdw kir kir ivguqw ] AMqir loBu BaukY ijsu kuqw ](1046)<br />

d[Bhnk fteko eowK ftu'A ;[y bGdh j?.<br />

e'Jh Pokp ftu'A ;[y bZGdk j?, e'Jh o{g o; rzX ;goP nkfd o;K ftu'A, fJj ;G ;[y<br />

n;Zs jB, fBo^T[gkX ;[y dk BkP BjhA j[zdk, ;s ;[y ;dk nyzv ofjzdk j? fit/A oki/ dh<br />

;Gk ftu fNZek pkbe nKT[dk j? ;koh ;Gk T[; B{z nkdo fdzdh j? gqzs{ ;G B{z t/y e/ nZr/<br />

N[odk iKdk j? fJE'A sZe fe e'Jh feqgkb{ g[oy fgsk dh r'd ftu p?mKdk j?, fijVk ;[y s/<br />

nkdo T[; B{z fJE/ bZGk j?, fJ; s'A T[s/ T[;B{z j'o ukjBk Bjh ofjzdh. fJ;/ soK wB pkbe<br />

j? s/ gqw/Po okik j?, feqgkb{ g[oy ;fsr[o ih jB, wB j'oBK ;[yK ftu Gowdk fcodk j?,<br />

go PKsh BjhA nkT[Adh ;z;ko o{gh ;Gk ftu fcodk j?, fi; ftP/ o{gh g[oy dh r'd ftu iKdk<br />

j? Uj' jh rqfjD o{gh nkdo fdzdk j?, go s;Zbh BjhA j[zdh c/o id ;fsr[o{ ih feqgkb{ j[zd/<br />

jB sK fBs ;[y dk p'X d/ e/ r'd ftu ;fEs eo b?Ad/ jB, gqwkswk ftu nG/d j' e/ gq;zB<br />

j[zdk j? ;?AeV/ iBwK dh ckjh eZNh ikD s/ w[es j' iKdk j?.<br />

d' wjKg[oPK dh thuko<br />

wjKg[oPK B/ d{;o/ wjKg[oPK gk; puB ehsk fe gksPkj', b'e PkPsoK ftu fbfynk<br />

j? fe iht uzdqwk dh feoB d[nkok iK pZdb dh Xko d[nkok Xosh s/ nk e/ nBki o{g j'<br />

iKdk j? c/o fJ;sqh g[oyK d/ ykD/ s'A os iK Xks o{g j' e/ d/jeko j[zdk j?. fJj pj[s g[okD/<br />

rqzEK dk b/y j?. nkg ih dk fJ; pko/ eh ftuko j?. fJj puB ;zs pkpk ;[zdo f;zx ih<br />

fGzvoK tkfbnK B/ ehsk, pkpk nso f;zx ih B/ fejk frnkBh ih s[;hA ;G e[M ikDd/ j', gqzs{<br />

s[jkv/ fB;u/ bJh puB s'od/ jK nkgD/ fB;u/ dh rZb dZ;d/ jK, fit/A nekP ;ko/ ;EKBk<br />

ftu j?, fiE/A ezXK eZY e/ SZs d/JhJ/, T[E/ T[; dk Bkw wNkekP g? iKdk j?, n?;/ jh<br />

nfpBkPh ;ko/ fpnkge j?, oes fpzd th T[; d/ nk;o/ ekfJw j?.id'A d/j pD iKdh j? fJ;<br />

s'A gfjbK wksk d/ roG ftu e/jVk ykbe BjhA j? < ;ko/ ftnkge j'D eoe/ fes'A nktdk<br />

BjhA e/tb d/jh pD eoe/ iht Bkw g? iKdk j?.<br />

2H fJj frnkBh ih B/ nfGnk; dk fIeo ehsk fe pkpk Pkw f;zx ih nzfwqs;o<br />

tkfbnK dk fBPuk ;h fe ;fsr[o BkBe d/t ih dh w/jo j't/ sK fJe o; f;woB eoe/ jh<br />

nkgD/ nkg nrbh nt;Ek gqkgs j' iKdh j?.<br />

hir kIriq swDsMgiq hY isir krmn kY krmw ] (642)<br />

wB[y B{z e/tb fJe o; j' e/ f;woB eoBK ukjhdk j?. ;zs ih B/ fejk mhe j? j'sh<br />

wodkB tkb/ s/ nBzdg[oh tkb/ ;zg{oB f;zx ih dk th fJj' fBPkBk ;h. gfjbK nkdwh T[uh<br />

T[uh f;woB eodk j?, r[opkDh gVQdk j? iK tkfjr[o{ igdk j? fJ;/ soK T[;dh ftosh<br />

fJekro j' iKdh j?. fJ; s'A nrbh wzfIb j? fe j"bh j"bh f;woB Bkb th fJekro nt;Ek<br />

ofjzdh j? c/o p[Zb BjhA fjZbd/ fJeZbh ihG jh tkfjr[o{ tkfjr[o{ dk nfGnk; eodh j?, e[M<br />

fuo gk e/ ihG th fjZbD'A jN iKdh j?.<br />

63


nigk ikg L^<br />

ibnu ijhvw jo jpY ihAwie ] (1256)<br />

;kok ezm jh joes nm/ gfjo tkfjr[o{ tkfjr[o{ T[ukoD jh eodk ofjzdk j?. c/o<br />

ezm th jN iKdk j?. ;dk sko fbt tkfjr[o{ Bkb jh i[Vh ofjzdh j? J/E'A sZe fe ;z;ko ;kok<br />

jh jo P?n tkfjr[o{ tkfjr[o{ nbkgdh j?. T[; g[oP bJh tkfjr[o{ s'A fpBK fes/ e[M BjhA<br />

Gk;dk. d[BhnK d/ fttjkoK ftZu T[j T[gokw ftosh ftu ftuodk j?.<br />

guru syvhu Aru nwmu iDAwvhu iqAwghu mnhu gumwnI ]4] (216)<br />

wk:k dk ;o{g L^<br />

ey swjn kCu khhu aupwieAw ] jw qy qrau ibKm ieh mwieAw ] (251)<br />

nBopuBh: j? L^<br />

kir ikrpw sqsMig imlwey ] nwnk qw kY inkit n mwey ] 7 ](251)<br />

ftfdnkoEhnK sKJh gqPB L^<br />

r[opkDh, r[o{ BkBe, d; o{g ns/ nekb g[oy fJzBK ftu eh G/d j? <<br />

gfjb/ f;zx dk T[so L^<br />

r[opkDh nekb g[oy dk j[ew j?. ;fsr[o BkBe d/t ih b? e/ nkJ/ jB<br />

jYsI mY AwvY Ksm kI bwxI qYsVw krI igAwnu vy lwlo ](722)<br />

d{i/ tb'A L^<br />

f;XKs fJj fe pkDh nekbh gqtkBk j?, fi; d/ fbnktD tkb/ ek;d ;fsr[o{ ih jB.<br />

shi/ tb'A L ^<br />

;fsr[o{ s/ nekb g[oy nG/d jB.<br />

nwnk soDy isMimRiq <strong>by</strong>d ] pwrbRhm gur nwhI Byd ] 4 ] (1142)<br />

guru prmysru eyko jwxu ] (864)<br />

u"E/ tb'A L ^<br />

64


Awip nrwiexu klw Dwir jg mih prvirXau ]<br />

inrMkwir Awkwru joiq jg mMfil kirXau ] (1395)<br />

gzit/A tb'A L^<br />

siqgur kI bwxI siq srUpu hY gurbwxI bxIAY ] (304)<br />

siqgur bcn bcn hY siqgur pwDru mukiq jnwvYgo ]5] (1309)<br />

wjKg[oPK tb'A L ^<br />

j[ew s'A j[ewh ;'wk j'D eoe/ tZvk j?. ;' nekb g[oy r[opkDh s'A fGzB ns/ tZv/<br />

jB. r[o{ i' ekf;d j? T[j T[; j[ew r[opkDh Bkb'A th S'Nk j?. go ;kvk fB;uk fJj j? fe<br />

pkDh r[o{ nekb g[oy fJe o{g jB.<br />

= gur nwnk dyv goivMd rUp ]8]1] (1192)<br />

& gur goivMdu guoivMdu gurU hY nwnk Bydu n BweI ]4] (442)<br />

& gur kI bwxI isau lwie ipAwru ] AYQY EQY eyhu ADwru ](1335)<br />

& gur kI bwxI ijsu min vsY ] dUKu drdu sBu qw kw nsY ] 1 ](1340)<br />

& swcI bwxI mITI AimRq Dwr ] ijin pIqI iqsu moK duAwr ]5](1275)<br />

& AMimRq bwxI suxq inhwl ] ibnis gey ibiKAw jMjwl ] 1 ](1240)<br />

= bwxI gurU gurU hY bwxI ivic bwxI AMimRqu swry ]<br />

guru bwxI khY syvku jnu mwnY prqiK gurU insqwry ] 5 ](982)<br />

= shs mUriq eyko pRBu Twkuru pRBu eyko gurmiq qwry ] 3 ] (980)<br />

= iekw bwxI ieku guru sbdu vIcwir ] (646)<br />

f;XKs<br />

;kvk fB;uk nv'b ofjDK ukjhdk j? fe nekb g[oy r[o{ s/ pkDh fJe o{g jB. e'Jh<br />

fGzB BjhA, S[[NkJh tvkJh pDdh Bjh, ;s ;zrs s/ gzi fgnko/ fJ; yIkB/ d/ tosktDjko/<br />

jB.<br />

65


nBjs<br />

fJe o; jh gqrN jB, S/ uZeo, gzi/ frnkB fJzdq/ s/ wB jh j?. BkBk ftP/ fJBK d/<br />

ozr jB. fJBQK B{z r[o Ppd eoe/ fBo ftP/ eoBk jh ;op f;Xsk j?. T[gkXhnK d/ o; SZv<br />

e/ pqjwkBzd ftu fsqgs j'Dk Grsh ;fjs frnkB gqkgsh r[owfs f;XKs j?. ndt?s ws s/<br />

r[ows ftu fJj G/d j? fe ndt?s J/esk ftu fBok y[Pe frnkB Bkb jh nkT[Adk j?. Grsh<br />

wfs dt?s ftu ofjzdk j?. r[ows Grsh ns/ ndt?s dk w/b j?. r[ows dk ;kXB Grsh j?<br />

fJ; dk nkdoP J/esk j? i' ndt?s j? r[of;y d/ w[y Grsh fB;u/ frnkB tosD t?okr j?.<br />

d_? s/ J/e o{g j_? r:' ]<br />

r[of;Zyh dh gqkgsh dk toBD j?.<br />

;zsK dh ntZ;Ek<br />

sUhI mhlw 5 ] BwgTVy hir sMq qum@wry ijn@ Gir Dnu hir nwmw ] prvwxu gxI syeI ieh Awey<br />

sPl iqnw ky kwmw ] 1 ] myry rwm hir jn kY hau bil jweI ] kys kw kir cvru Fulwvw crx<br />

DUiV muiK lweI ] 1 ] rhwau ] jnm mrx duhhU mih nwhI jn praupkwrI Awey ] jIA dwnu dy<br />

BgqI lwiein hir isau lYin imlwey ] 2 ] scw Amru swcI pwiqswhI scy syqI rwqy ] scw suKu<br />

scI vifAweI ijs ky sy iqin jwqy ] 3 ] pKw PyrI pwxI Fovw hir jn kY pIsxu pIis kmwvw ]<br />

nwnk kI pRB pwis <strong>by</strong>nµqI qyry jn dyKxu pwvw ] 4 ] 7 ] 54 ] (748-49)<br />

gMgw jlu gur goibMd nwm ] (1137)<br />

g{oB r[o{ e"D ns/ r[o{ dh b'V jh feT[A j? L^<br />

T[so L<br />

BweI ry gur ibnu igAwnu n hoie ] pUChu bRhmy nwrdY <strong>by</strong>d ibAwsY koie ] 1] (59)<br />

gur ibnu igAwnu n pweIAY ibiKAw dUjw swdu ] (61)<br />

wB[y dk frnkBtkB j'Dk io{oh j?. frnkB r[o{ fpBK j' Bjh ;edk. frnkB nziB<br />

r[o{ jh fdzdk j?. fBok ntX{s iK gzfvs, ifrnk;{ dk nfrnkB BjhA jNk ;ed/. r[o{ pqjw<br />

;q'sqh s/ pqjw B/PNh g{ok j[zdk j?.<br />

Awip kmwau Avrw aupdys ] (185)<br />

nBgVQ ns/ ntX{s Pzek Bftos BjhA eo ;edk. ewkJh jhD gzfvs fBok PkPsq<br />

frnkBh jh j?. fJj d'B'A r[D oy e/ i' r[o{ g{ik gqfsPmk ukj[zdk j?. T[j th g{oB BjhA, toD<br />

66


iks d/ nfGwkB tkbk th ng{oB j?. t/d nk;o/ ftZdtkB j' e/ tesk j't/ T[j th g{oB Bjh,<br />

sK s/ ;dk ;[szso fe;/ d/ nk;o/ r[o{ Bk j'D tkbk eow T[gkPBk d/ pzXBK s'A go/ ;_? gqekP<br />

o{g nkg jh fBokeko s'A ;or[D o{g j' e/ T[XkoB nkJ/ iht dh e'Nh dh r[o ;q/Dh s'A s/<br />

ntsko gdth s'A ns nzs T[u/ o{g tkb/ y[d fit/A joh Bkw j? fs; dk fst/A r[o{ Bkw Gh<br />

gqrN nkg eoB tkb/ e'N pqjwkfdek d/ T[gd/PNk t/d frnkB dk ns/ nkg t/d frnkB s'A<br />

;[szsq ;[s/ f;X o{g ;d nyzv gkopqjw ih nkg r[o{ BkBe ;kfjp ;fsr[o{ ih g{oB nkswk<br />

gqwkswk ndt?s frnkB d/ dks/ r[o{ g{oB d; ;o{g s/ ;qh r[o{ rqzE ;kfjp ih wjkoki jB.<br />

fJBQK dk f;XKs ;fs ;zrs, gzi fgnko/ d[nkok nzfwqs gkB eoe/ w{b wzso r[owzso b? e/<br />

Grsh ;fjs frnkB eoe/ ndt?s o{g i' iht fJ; dh nbgZrsk fsnkr d/ ;opZrsk dk<br />

wkfJe fjZ;k Bftos eoe/ n;o{g jzrsk s[zrsk dk nGkt eoe/ frnkB w[efs gkJhJ/. fJj<br />

w[es uko w[eshnK s/ fpbZyD j? ns/ nBzd o{g w[efs ;fsr[o{ s'A fpBK e'Jh BjhA gk<br />

;edk.<br />

ijau jl mih jlu Awie Ktwnw ] iqau joqI sMig joiq smwnw ] (278)<br />

e/tb ;fsr[o{ r[o{ BkBe d/t ih g{oB r[o{ jB s/ ;[szso jB.(;zsK d/ bcI) r[of;y<br />

dk r[o{ fJPN sK fJ; soQK j? pkeh fJ; fJPN Bkb ;[os i'VB ftu jo f;Zy wjKg[oyK ;zsK<br />

e'b'A iK ;zrs ftu'A ;jkfJsk b? ;edk j?. fJ; soK ;jkfJsk d/D tkbk r[o{ fJPN dh EK<br />

BjhA b? ;edk.<br />

gq/w d/ noE L^<br />

gq/ O w & gq/ d/ noE jB go/, „w* d/ noE jB, wwsk jzrsk jT[w?, gq/ O w s'A go/<br />

jT[w? dk Bk; nkgk tkoBK gq/w j?.<br />

gq/w ntZ;Ek<br />

isrIrwgu mhlw 1 ] ry mn AYsI hir isau pRIiq kir jYsI jl kmlyih ] lhrI nwil pCwVIAY BI<br />

ivgsY Asnyih ] jl mih jIA aupwie kY ibnu jl mrxu iqnyih ] 1 ] mn ry ikau CUtih ibnu<br />

ipAwr ] gurmuiK AMqir riv rihAw bKsy Bgiq BMfwr ] 1 ] rhwau ] ry mn AYsI hir isau<br />

pRIiq kir jYsI mCulI nIr ] ijau AiDkau iqau suKu Gxo min qin sWiq srIr ] ibnu jl GVI n<br />

jIveI pRBu jwxY AB pIr ] 2 ] ry mn AYsI hir isau pRIiq kir jYsI cwiqRk myh ] sr Bir Ql<br />

hrIAwvly iek bUMd n pveI kyh ] krim imlY so pweIAY ikrqu pieAw isir dyh ] 3 ] ry mn<br />

AYsI hir isau pRIiq kir jYsI jl duD hoie ] Awvtxu Awpy KvY duD kau Kpix n dyie ] Awpy<br />

myil ivCuMinAw sic vifAweI dyie ] 4 ] ry mn AYsI hir isau pRIiq kir jYsI ckvI sUr ] iKnu<br />

plu nId n soveI jwxY dUir hjUir ] mnmuiK soJI nw pvY gurmuiK sdw hjUir ] 5 ] (59-60)<br />

feogkB s/ ecBh<br />

67


;zs ih s[jkv/ rb ftu e|Bh s/ feogkB j?, ecBh Bkb feogkB s/ eSfjok BjhA<br />

;'Gd/. ;kX{ b'e d[BhnK tb'A wo e/ ecBh gKT[d/ jB s/ feogkB Gh jo t/b/ w"s ekb dk fuzB<br />

rodB T[s/ ofjzdk j?. ecBh fJ; rZb dk ;p{s j? gfjBD tkb/ B/ ;G d[fBnkth tkPBktK B{z<br />

wko fbnk j?. feogkB ;{ophosk dk fuzBQ j?. gfjBD tkb/ ni/ Gh w[odk BjhA ;{opho j?.<br />

r?os jhDk BjhA, tkPBktK B{z wko e/ ecBh gkJh go wod g[Bk feogkB B/ ekfJw oZfynk<br />

j?. eSfjok th ish j'D dk fuzB j?. fpGuko s'A o'edk j?, e'Jh Bk ;wM/ iK BK wzB/ fuzBQK dk<br />

e;{o BjhA j?.<br />

Jh;kJh ws s/ r[ows dk gq/w coe eh <<br />

Jh;kJhnK dk love gq/w d/ Gkt Bkb'A r[owfs dk gq/w pj[s T[Zuk j?. d{finK B{z nkg'<br />

ftu Pkwb eo b?DK gq/w j?. go f;Zyh gq/w ;/tk j?. nkg/ B{z tkoBK, w?A dk Bk; eoBK.<br />

hau hau mY mY ivchu KovY ] dUjw mytY eyko hovY ](943)<br />

(isD gosit)<br />

gqwkD L^ fJe oki/ dhnK d' okDhnK ;B, tZvh d/ xo d' g[Zso s/ fJe bVeh g?dk j'Jh,<br />

S'Nh B/ u[etk e/ dfonk ftu ;[Nk fdZsk s/ oki/ B{z fejk fe fJe pb{zrVk, d{ik es{ok s/ shih<br />

ueu{zdo izwh ;h. tZvh B{z e?d ehsk frnk. fJ;/ soQK Bftosh tZvh okDh j?. t?okr s/ fpp/e<br />

d' g[Zso jB. fJe bVeh pqjw ftfdnk T[; B{z iBwh, gqftosh B/ wB oki/ B{z pb{rVk okr B{z<br />

es{ok dt?y B{z ueu{zdo fsqPBk efj e/ Gowk fdZsk, Bftosh B{z fes/ r[zw jh eo fdZsk.<br />

Ppd iK pkDh gVfdnK fe;/ s/ u'N BjhA eoBh ukjhdh.<br />

fe;/ tes okrh B/ gkyzv d/ yzvB ftu Ppd gfVQnk, fJe eq'Xh pzd/ B/<br />

;wfMnk w/o/ T[go u'N ehsh j?. fJ;B/ T[; B{z XZe/ wko/, wjKg[oP BokI j' rJ/ fe pkDh<br />

gVQd/ B{z feT[A wkfonk. fJ; B/ fejk w?B{z bk e/ Ppd gfVQnk. wjKg[oPK B/ fejk n?;h Pzek<br />

BjhA eoBh ukjhdh, pkDh sK ;G B{z ;KMk T[gd/P d/Adh j? ns/ T[; s'A w[nkch wzrtkJh.<br />

iml<strong>by</strong> kI mihmw brin n swkau nwnk prY prIlw ]2] (498)<br />

uko/ poBK bJh ;{se fjzd{ wZs nB[;ko L<br />

;{do 17t/A s/ nkgDhnK o;wK eod/ jB. t?; gzdot/A s/, yZsoh s/ot/A s/,<br />

pqkjwD :kot/A, d;w gksPkj ih B/ ykb;/ B{z d;tK fdB dh w[y oZfynk j?. wo/ gqkDh dk<br />

d[;?fjok wBkt?.<br />

Ppd, ;[os nBkjd Ppd<br />

68


nBjd tkfinK T[s/ gq;go pV/ gq/w Bkb eJh fdB ftuko j[zdh ojh, ;zsK fejk fJe<br />

nkjs Ppd j[zdk j? i' ;E{b uhiK dh EoEokjN s'A T[gidk j?. fJj ezBK B{z ;[DkJh fdzdk j?.<br />

fJj EokjN gT[D s/ ;[nk;K eoe/ ;kv/ ;oho d/ nzdo Gh ikoh ofjzdh j?. fJ; ntkI B{z<br />

nkdwh pkjobh gqftosh ftu BjhA ;[D ;edk. frnkB fJzdohnK B{z o'e e/ fJekrosk ehsh<br />

ikt/ s/ fJj d/jh dh EoEokjN dh nktkI nkdwh ;[Ddk j? s/ fJj eJh gqeko dhnK ;[oK<br />

tKro j[zdh j?. ;oho dhnK p/nzs BkVhnK jB s/ ;oho dk g'bkV dk e'Jh th fj;kp BjhA.<br />

fJj ;kok g'bkV g"D s'A ykbh BjhA, fJ; eoe/ id nkdwh fJekro wB j' e/ nzso fXnkB<br />

j[zdk j? sK p?o{Bh ;[oK Bkb'A j'o Gh eJh gqeko dhnK tXhe s/ BthnK ;[oK ;[DhnK iKdhnK<br />

jB. fJekrosk ftu sK T[AM jh nBzd j? fco i/ nBzs ;[oK Bkb j'D sK g[SDk jh eh j?.<br />

gqzs{ f;Zy dk fJj nkdoP BjhA fJj ;G e[M ezB dk ftPk j?. eJh b'e fJ; B{z nBjs Ppd<br />

efjzd/ jB. fJj nBzd Ppd sK Gkt/A j't/ nBjs iK nBkjd BjhA j?, feT[A i' fJj ;G e[M<br />

jZd tkbk j? s/ nkjs j?. ;oho id BkP j' ikt/ sK fJj d/jh d/ tki/ i' e'Jh nkdwh nZy<br />

ezB pzd eoe/ ;[Dd/ jB, ;G BkP j' iKd/ jB. T[BQK dh jZd nk iKdh j?, gqzs{ nBjd iK<br />

nBkjs fe;/ P?n d/ nk;o/ BjhA tZid/, BK jh T[BQK dh e'Jh ;hwK iK nzs j?. fJj nkdwh dh<br />

u?szB ;Zsk d/ nXko T[s/ j[zd/ jB. i' ;op fpnkgh u?szB ;Zsk d/ Bkb fJe ;[o j'D dk Bkw<br />

j?. r[opkDh d/ ikg s/ Bkw nfGnk; Bkb r[o{ dh wjkB feogk j't/ sK T[; nt;Ek s/ gj[zu<br />

;ehdk j?.<br />

slok mÚ 2 ] AKI bwJhu vyKxw ivxu kMnw sunxw ] pYrw bwJhu clxw ivxu hQw krxw ] jIBY<br />

bwJhu bolxw ieau jIvq mrxw ] nwnk hukmu pCwix kY qau KsmY imlxw ] 1 ]<br />

gqG{ fwbkg<br />

mÚ 2 ]idsY suxIAY jwxIAY swau n pwieAw jwie]ruhlw tuMfw AMDulw ikau gil lgY Dwie ] BY ky<br />

crx kr Bwv ky loiex suriq kryie]nwnk khY isAwxIey iev kMq imlwvw hoie]2]<br />

jIA jugiq vis pRBU kY jo khY su krnw ] (818-3) ]<br />

p?e[zm eh j?<br />

sUhI mhlw 5 ] bYkuMT ngru jhw sMq vwsw ] pRB crx kml ird mwih invwsw]1]<br />

(pMnw 742)<br />

r[of;yh dh fdqVsk<br />

gzi eeko oZy', uko e[o?fjsk s'A pu', fBZsB/w ftu gqgZe oj' Xow dh<br />

ewkJh eoe/ d;tK fjZ;k r[o{ do s/ G/N eo', Bkw ig', rohp B{z d[Zy B fdT[. d[PNK s'A vo'<br />

BK, PPsoXkoh j't', r[o{ wzso ewk e/ PKs o; dk nBzd bt', P;so geV e/ rohpK dh<br />

oZfynk eoe/ pho o; dh w"i wkD', ;Zu T[s/ vN/ oj', fJj r[o{ d/ j[ew jB. ;koh T[wo w?A<br />

nkg ih gk; d[jokT[Adk fojk jK. jo ;kb nk e/ w[V w[V fJj' rZbK efjzdk fojK jK. r[o{<br />

69


ih dk j[ew j? fe j[D w[V ;kv/ j[ew dh u/sktBh Bk eokthA. j[D fJj nkg j[ew gkbD s/<br />

d{fink fYZb/ phoK B{z j[ewK dh fusktBh eoB tkb/ pDB.<br />

tkfjr[o{ ih ek ykb;k tkfjr[o{ ih eh csfj]<br />

1H t?okr s/ T[gd/P 2H Xow go 3H frnkB s/ 4H ihtB w[es d/ bZSD 5H frnkB s/<br />

nfrnkB fe; B{z j[zdk j? 6H Grsh T[s/ 7H gq/w T[s/ T[gd/P.<br />

d[y ;[y d/j dk Xow j?.<br />

GkJh Grs{ ih dh eEk j? fe T[BQK B{z nsh;koK Bkb phwko j'D dk ekoB e'Jh wzd<br />

tkPBk tkbk d[X iK G'iB dZf;nk ;h. d[y fJe fJwfsjkB j?, gk; j'D bJh nodk; j?.<br />

f;XKs s/ fdqVsk puB<br />

wjKg[oPK B/ ;zrs B{z fejk, pkjo eos/ dh e[dos dk ozr t/yDK wzrdk jK. fjzws<br />

eo' s/ w/oh wzih y/s d/ pzB/ T[s/ b? ub', gq/whnK B/ ;zsK dk gbzx pkjo Bkb jh y/s ftu<br />

;Ve d/ ezY/ s/ oZy fdZsk. ;o'A c[Zbh j'Jh t/y e/ ft;wkd ftu nk rJ/. fujok T[sPkj Bkb<br />

Go frnk fit/A fes/ pZu/ B{z fuo dk fe;/ P?n b?D dk yfjV/ fgnk j't/ s/ T[; d/ fwbD ftu<br />

ftb{z ftb{z eodk j't/. uhI d/ MNgN fwb ikD T[s/ o'D dh EK fyV fyVk e/ jZ; gt/ s/<br />

c[fbnk B ;wkJ/. T[;/ soK ;zs ih nZi ;o'A B{z c[Zfbnk t/y e/ pV/ gq;zB j'J/, f;zxK B/ c[Zb<br />

s'V e/ fbnk e/ ;zsK d/ ;kjwD/ oZy/, ;zsK B/ ;[zx/ jZ; gJ/ efjD bZr/ p; ;kvk s/ e[dos dk<br />

fJj' jh fJeoko ;h, fJBQK w/o/ ;kEhnK B/ p;zsh gZr pzB bJh j?, w?B{z pzBD bJh efj oj/<br />

jB.<br />

(;kX dh nzsw nt;Ek)<br />

> siqgur pRswid ] rwgu bsMqu ihMfol mhlw 9 ] swDo iehu qnu imiQAw jwnau ] Xw<br />

BIqir jo rwmu bsqu hY swco qwih pCwno ] 1 ] rhwau ] iehu jgu hY sMpiq supny kI dyiK khw<br />

AYfwno ] sMig iqhwrY kCU n cwlY qwih khw lptwno ] 1 ] ausqiq inMdw doaU prhir hir kIriq<br />

auir Awno] jn nwnk sB hI mY pUrn eyk purK Bgvwno ] 2 ] 1 ](1186)<br />

gq/whnK B{z T[gd/P<br />

j[D s[;hA gq/whT[ t?okr Bk eo'. w/o/ bJh fJj fdB y[Ph d/ jB. sZe' Bk e[dos tZb<br />

fe; soK gq;zB j' ojh j?, s[;hA gq;zB j't' sK w?A ikDKrk fe fJBQK dk w/o/ Bkb gq/w j? fJj<br />

;koh ;zrs B/ i?ekok p[bkfJnk.<br />

70


nB[e{b j?.<br />

;j;feqsh s/ i?s;oh eh tko dh eEk d;?fjo/ d/ fwqse gqkDh dk G'r gkT[Dk r[ows<br />

pqjw frnkBh<br />

d'jok ]jfo jfoiB d[Jh J/e j? fpp fpuko eS[ Bkfj]<br />

ib s/ T[gi sozr fiT[ ib jh fpy? ;wkfj]2]<br />

;zs wfjwk<br />

iblwvlu mhlw 5 ] crn Bey sMq boihQw qry swgru jyq ] mwrg pwey auidAwn mih guir dsy<br />

Byq ] 1 ] hir hir hir hir hir hry hir hir hir hyq ] aUTq bYTq sovqy hir hir hir cyq<br />

] 1 ] rhwau ] pMc cor AwgY Bgy jb swDsMgyq ] pUMjI swbqu Gxo lwBu igRih soBw syq ] 2 ]<br />

inhcl Awsxu imtI icMq nwhI folyq ] Brmu Bulwvw imit gieAw pRB pyKq nyq ] 3 ] gux gBIr<br />

gun nwiekw gux khIAih kyq ] nwnk pwieAw swDsMig hir hir AMmRyq ] 4 ] 9 ] 39 ]<br />

(811)<br />

;kX{ dk fBs eow<br />

2 ti/ fJPBkB eoe/ nk;D s/ p?m eo gzi ti/ she f;woB eoBK. ftfdnkoEhnK<br />

B{z th fszB ti/ fJPBkB eoe/ fsnko po fsnko j' e/ fBsB/w eoBk ukjhdk j?, 4^6 nk;k<br />

ih dh tko dk ehosB 6^8 r[opkDh dh eEk. ukb/ gkT[D bZfrnK, d{;o/ gVkn s/ ikD<br />

bZfrnk, ib Se e/ ukb/ gk d/t/, izrb fJeKs ofjDK. gzi pkDh, gzi rqzEh s/ ;j;feqsh<br />

;b'e, 12 ti/ bzro dh ;wkgsh, 1 ti/ she nokw, 2 ti/ she jkis fefonk, fJPBkB<br />

nkfd s'A ckor j' e/ 4 ti/ she ;wkXh dk nBzd wkDBK, 4 ti/ dhtkB ftu nkT[DK, eEk<br />

ehosB eoBK, c/o ofjok; d/ G'r s'A ;wkgsh gqPkd Se e/ fJe xzNk ;?o eoBh. nZm s'A<br />

B"A, f;zxK Bkb puB eoB/ ;zf;nK dh Bftosh eoBh. ftfdnkoEh gzi eekoK dh ofjs s/<br />

gzi pkDhnK io{o gVQB. fJ; s'A fJj th io{oh ;h, gzi rqzEh iK 33 wkbk w{b wzso dhnK<br />

jo o'i G'iB gkD s'A gfjbK fJj fBsB/w j' ikt/. gzi ;[ywBh iK 25 ig[ ih ;kfjp d/ gkm<br />

iK 25000 r[o wzso dk gkm i/ d[g?fjo se fBsB/w Bk j' ;e/ sK ;'D s'A gfjbK g{ok eo/. i'<br />

fBsB/w eoB s'A ezBh esokt/ T[; B{z ftfdnk eo fdZsk iKdk ;h.<br />

ofjD ;fjD<br />

f;Xh ;kdh y[oke s/ g[Pke, E'Vk ykDk, E'Vk ;"DK GiBhe B{z oithA o'Nh BjhA ykDh<br />

ukjhdh. G[y oZy e/ ykDK ukjhdk j?. ;kdrh dk ihtB jh nzfwqs wJh j?. uNgNh y[oke s/<br />

uwehbh g[Pke wB B{z ftrkVdh j?. ;dk yZvh dk eZfsnk p;sq gfjBDK, ;kck ecBh feqgkB<br />

71


jZE sho, eSfjok, ;odh ftu ezpbh, rowhnK ;odhnK yZdo d/ p;so s/ ukdo, ukdo<br />

dh jh frbsh oZyd/ eod/ ;B.<br />

;[Gkn<br />

g?db s[oBK, s[oB s'A nkb; Bk eoBk.gzi d; whb s[oBK, fB:w jh ikDBK. y/sK<br />

ftu izrb G{wh s/ ;"DK gftZso ikBDK, Bdh ;o'to dfonk d/ feBko/ B{z fgnkok ikBDK.<br />

pj[sk ;wK BdhnK feBko/ fBtk; oZyDK. eEk b?euo ;zrs d/ nB[e{b p'bDK, g/Av{ b'eK B{z<br />

;ob s/ f;Xk frnkB d/DK. ftdtkBK dh ;Gk ftu r{V f;XKs fdqVkfJnk eod/ ;B. o;hbk<br />

p'b j'DK, fwmk p'b j'DK, fJj wjkswk dk nfGnk; j[zdk j?, puBK ftu u[zpeh Pesh j[zdh<br />

j?.<br />

pj[shnK g[;seK Bkb ;o'fsnK s/ fJsBK n;o BjhA g?Adk fizBK d' fdB d/ nfGnk;<br />

Bkb g?Adk j?. Pq/PN pesk ;q'fsnK d/ wBK B{z nkgDh w[Zmh ftu ekp{ eo b?Adk j?. fi; gk;/<br />

ukj/ fJBQK B{z i'V ;edk j?. i' th t;s{ t/yh T[; s/ fdqPNKs d/ d/DK i' p'bdk d/fynk T[j'<br />

gqwkD d/DK. dZsksq/ tKr{ jo t;s{ s'A r[D rqfjD eo b?DK, f;Zfynk eZYe/ ;zrsK ;kjwD/<br />

;gZPN eo d/Dh.<br />

;[Xko ftosh<br />

ftnkjK ftu izM xN fbikDK, rfjD/ BK gkT[D/, tkX{ o;wK T[vk d/DhnK. pZus<br />

eoBh, nkwdB s'A you xN eoBk, dki BK d/DK, BP/, w[edfwnK B{z gkg ;wMDK. fwb e/<br />

ofjDk, g/Av{ b'e Pokp s/ nBgVQsk Jhoyk XV/pkih s'A T[iV oj/ jB. nftfdnk eoe/ jkB<br />

bkG ;'ud/ BjhA, g?;/ d/ e/ ftnkj BjhA eokT[DK fJj G[y B{z ;Zdk d/Dk j?. gzukfJsK dk coI<br />

th ;[Xko tZb j'DK ukjhdk j? ns/ nc;oK s/ okiBhseK Bz{ th ybes dh r"o eoBh ukjhdh<br />

j?.<br />

Xow gquko<br />

yk; gqukoe ftfdtkB ns/ nwbh ihtB tkb/ g?dk eoB/, r[ows ns/ nBwsK d/ rqzEK<br />

dh tkech j'Dh io{oh j?. fpqX xo pBkT[D/ ukjhd/ jB, ;e{b ekbi, j;gskb fJBQK ftu th<br />

Xow dh f;Zfynk b'VhAdh j?. gzi fgnko/ th nkdoPe ihtB tkb/, nzfwqs gquko eoB, jo<br />

fgzv ftu B/e rqzEh j't/ ns/ wjhB/ ftu gzE B{z iE/pzd eoB bJh dhtkB bkT[D/ th io{oh jB.<br />

gzE s/ rqzE dh ;/tk bJh jo t/b/ ssgo ofjDK ukjhdk j?.<br />

nZi ;kXK s/ rqfj;shnK ftu pqjw frnkB dh xkN feT[A j? <<br />

1H frqj;sh nkuoD ftu fro rJ/ jB. Bkw nfGnk; gowkoEe s/ fttjkoe jo soK<br />

dh soZeh bJh n;hA nkgD/ nkg ftu pb g?dk BjhA eod/. wkBf;e pb, nkswe pb,<br />

;ohoe pb dk phi (pqjwukoi) Xks{ oZfynk j?. nZieb frqj;sh n"bkd dh ykso<br />

72


fJ;soh dk ;zr BjhA eod/ ;r'A ftP/ tkPBk ftu eod/ jB. n"bkd ykso wod fJ;soh d/<br />

;zr dk Bw{Bk ;kB{z gP{nK rktK wZMK s'A f;ZyDK ukjhdk j?. ;kv/ ftu e[M ftP/Psk j?, oZp B/<br />

;kB{z neb fdZsh j?. fJ; neb d/ nk;o/ n;hA e/tb T[sBK jh ;zr eohJ/ fisBh n"bkd dh<br />

oZp e'b'A ;kB{z b'V j?. fJj b'V jkbks B{z w[y oZye/ eoBh ukjhdh j?. fJ; soK uZbD Bkb<br />

frqj;shnK ftu froktN BjhA nk ;edh.<br />

2H nZi eb ;kv/ ftu ;zs Gh BjhA jB. n?At/ Bkw Bkw g[eko oj/ jB. nwbh ihtB T[v<br />

frnk j?. fit/A e'Jh nkdwh ej/ w? i[rokchJ/ s'A gVQ fbnk j? fe nzfwqs;o fe; soQK dk<br />

Pfjo j?, BeP/ T[s/ t/y fbnk j? fe feE/ j?< pj[s n?;/ ;kX{ jB f;oc nebh ;zs jB. fJj<br />

n;b ftu pX ifrnk;{ jB fijV/ w{zj'A efjDK iK ;wM b?DK ekch ;wMd/ jB.<br />

nzB ib dh fefonk<br />

n;[ uoBno whBrqkj fwbBk d/t/ whs ]<br />

Xow f;zx s[M fwbB e' ukjs j? wB uhs ]<br />

(x'Vk) (dkDK xk;) ( wZSh rqfj gkDh, dkDK gkDh)<br />

pZu/ d/ iBw ;w/A r[o{ rqzE ;kfjp ih dk gkm feT[A ehsk iKdk j? <<br />

pZuk id iBwdk j? sk fBozekoh i'fs dk T[; ftu gqekP j[zdk j?. fJ; s'A fpBK d' j'o<br />

uhiK b? e/ iBwdk j?, fJe ;oho, d{ik wB. fJj fszB/ uhiK tyohnK Gk;dhnK jB. gqzs{<br />

T[j i'fs fJBK ftu th gqekPwkB j?.<br />

hir mih qnu hY qn mih hir hY srb inrMqir soie ry ](870) (Grs epho ih)<br />

fJj' fszB/ wzvb^ ;oho dk, wB dk s/ nkswk dk. fJ; ;z;ko ftu ;kv/ ;oho Bkb'A<br />

pj[s tZvh ;e/b s/ jB, wjKtke j? L<br />

jo bRhmMfy soeI ipMfy jo KojY so pwvY ] (695)<br />

gqzs{ fJj sq? wzvb fGzB^fGzB wzvb BjhA jB. fGzB^fGzB j'D sK T[j i'fs dk fBtk; jo<br />

ftu nv' nZvh fet/A j't/, T[j sK nyzv j?,nGzr j?. n;b ftu fJj sq? Bkw ;oho (;E{b),<br />

wB s/ nkswk sq? r[DK d/ gqXkB j'D eoe/ gJ/ jB. poc dk Y/o j't/ T[; B{z ;G fBZro<br />

(Solid) jh efjDr/ gqzs{ T[j fBZro ;/ MN gkDh pD iKdh j? s/ tfjD tkbh (Liquid) pD iKdh<br />

j?. Uj' gkDh nfdqPN jtk r?; Gkt dk o{g Xko b?Adk j?. go c/o Gh ;kv/ gk; fszBK d/ Bkw<br />

nZv^nZv jB, fszBK d/ r[D tZyo/ tZyo/ jB. fJe B{z n;hA poc fBZro P?n efjzd/ jK, fJ;<br />

B{z gkDh B{z fGzB efjzd/ jK fJ; B{z gkDh Bkb'A fGzB efjzd/ jK, gkDh B{z r?; Bkb'A fGzB efjzd/ jK<br />

P? fJe' j?. id T[; ftu fBZrosk gqXkB j[zdh j? sK T[; dk BK j'o j?, id e'Jh j'o r[D<br />

73


gqXkB j' iKdk j? sK T[; dk Bkw MN pdb iKdk j?. ;' fJ;/ soQK n;K ;oho, wB s/ nkswk<br />

Bkw gkJ/ jB L<br />

bin iqin prbiq hY pwrbRhmu ](294)<br />

T[j i's jo EK g;oh j'Jh j?, fe;/ EK e'Jh r[D gqXkB j'D eoe/ e'Jh Bkw g? frnk.<br />

fe;/ EK e'Jh j'o r[D gqXkB j'D eoe/ e'Jh j'o Bkw.<br />

;qh r[od/t ih c[owKT[d/ jB L<br />

mn qUM joiq srUpu hY Awpxw mUlu pCwxu ] (441)<br />

;' ;oho dh nyhobh jd nkswk ftu ik obdh j? s/ nkswk dh nyhobh jd gqwkswk ftu<br />

ik fwbdh j?.<br />

qn mih mnUAw mn mih swcw ] so swcw imil swcy rwcw ] (686)<br />

;kv/ ;[Gkn dh spdhbh s/ jT[w? d/ ik+/ s'A X[zd d/ Bkw j'D eoe/ ftu'A T[j ;{oi ts<br />

i's g{o/ s/i Bkb gqekPh ikgdh j?. fJe j'o T[dkjoD bJhJ/ ^<br />

fJe fJzu u"Vh s/ e'Jh fJe c[ZN bzwh fJe bkJhB fyZuhJ/. fJ;dk fJe f;ok fpbe[b<br />

T[ib s/ d{ik f;ok fpbe[b nZXk ekbk. ekfbT[A f;foUA fuZN/ f;o/ tZb B{z j"bh j"bh ek<strong>by</strong><br />

xNKd/ ikT[ sK t/y'r/ fe ftueko fij/ nk e/ ykeh nEtk G{ok ozr ofj ikt/rk. T[E'A c/o<br />

fiT[A fiT[A fuZN/ tZb B{z iktKr/ ek<strong>by</strong> dh Gk fwNdh ikt/rh. fpbe[b T[v ikt/rh, J/E'A se<br />

fe T[j fpbe[b T[ib fuZNk f;ok nk gj[zu/rk. ;' fJ; soK fJe bkJhB j?. gqwkswk dh<br />

ikrdh i's s'A ;[Zs/ j'J/ nzX/ iV wkd/ sZe iK ej' ;E{b ;oho sZe fJ;/ ;oho s'A nkozG j' e/<br />

;oho g[DK xNdk xNdk wB ftu s/ wB g[DK pohe j[zdk j[zdk nkswk gqwkswk ftu ik<br />

gj[zudk j?. ;' r[opkDh d/ gkm ftuko dk Gkt fJ; nzX g[D/ B{z d{o eoe/ ;oho ftu'A dh bzx<br />

e/ Ppd ;[os d/ nk;o/ gqwkswk ftu ;wkT[DK j[zdk j?. n;hA rb eo oj/ ;K wB dh , J/j<br />

n;hA t/y jh fbnk j? fe fszB wzvbK ftu jh (;oho, wB s/ nkswk) T[j' i's sK j? jh fes/<br />

gqrN, fes/ b[ethA. T[; s'A fpBK wB dh pDso d' j'o rZbK T[s/ fBoGo j?.iBw ;w/A pZuk<br />

e[M ;[Gkfte gqftoshnK fgSb/ ;z;ekoK eoe/ b? e/ iBwdk j?.fJj ;[Gkfte goftoshnK<br />

;kv/ wB d/ phi jB, ;kv/ wB dk wzdo fJBK BhjK T[s/ T[;odk j?. ;kv/ wB ftu sK fJe<br />

T[j fjZ;k j? i' gqftoshnK dh eb n;hA b? e/ izwd/ jK. d{;ok T[j fj;k j? i' fJzBK d/ nk;o/<br />

T[;koh Bkb wB dk wzdo yVk j?. fJj T[;koh ;kvh gkbDK, ftZfdnk, ;zrhs nkfd ftu<br />

nuBu/s j[zdh ofjzdh j?. ;kv/ ihtB dk gq:'iB fJBQK gP{ gqftoshnK B{z ;[Xko e/ fJ;/ soQK<br />

sophns d/Dh j? fe n;hA nkgDk w{b n;b i's B{z nBGt eohJ/.<br />

;' r[o{ f;ZyK d/ xo pZu/ B{z id fe T[j ;z;ko ftu g?o oZydk jh j?, sK T[; B{z<br />

fBozekoh ;e{b dk ftfdnkoEh pDkfJnk iKdk j?. fJ; d/ ftu PZe BjhA fe pZu/ B{z T[; t/b/<br />

fJsBk frnkB BjhA j[zdk, T[; dh frnkB nt;Ek dk ni/ phi dh Peb ftu w[ZY jh pZfMnk<br />

74


j[zdk j? n;hA wzBd/ jK fe pZu/ d/ ;oho T[s/ rzd/ tk:{ wzvb ;oho dk iK jB/o x[Zg dk<br />

nBG'b jh fJj n;o j[zdk j? fe T[; dk ;oho ghbk ns/ ewI'o g? iKdk j?. fJ;/ soK P[X<br />

g"D gkDh dk n;o uzrk j[zdk j? fJj gqsZy j? fJj' jkbs ;kv/ wkBf;e wzvb dh j? xo d/<br />

;ko/ wzvb B{z gftZsq pkDh d/ gkm Bkb sophns gkt/. xo d/ ;ko/ ihnK d/ wB ;[X s/<br />

gftZso j'FD Bkb pZu/ d/ wB dh T[;koh nkgD/ nkg jh nBG'b P[X s/ gftso j[zdh ikt/rh.<br />

wksk fi; dh r'd ftu T[j pj[sk oj/rk, i/eo gftZso wB oZy/rh sK ;[Gkfte wB ftu<br />

gftsosk d/ phi g?Ad/ ikDr/ iK T[j fgSb/ phiK s'A T[rh nzr{oh B{z T[j gftsosk dh fgT[Ad/<br />

uVdh oj/rh. fJ;/ soK Goksk G?D GkJh rZb eh fisB/ xo d/ ihn j'Dr/ s/ fisfBnK Bkb<br />

pZu/ dk tkj gJ/rk T[j gfjb/ ukbh fdBK ftu ;zM ;t/o/ d/ ehosB Bkb nekbh pkDh d/<br />

o'IkBK gkm Bkb gftso j' ikfJnk eoBr/. fJBQK gftso j'J/ wBK dh S{j Bkb J/; gftso<br />

wzvb ftu BtK nkfJnk wB Gh gftso j't/rk ;' r[of;yK d/ xoK ftu f;yh nkdoPe ihtB<br />

gqkgs eoB bJh izwD s' jh :sB s/ (Training) P[o{ j' iKdh j?. j[D n;hA t/yKr/ fe fJj<br />

sophns fe; soQK fJ; pZu/ B{z g{oB ;zs pDKdh j?.<br />

slok mÚ 5 ] ijnw swis igrwis n ivsrY hir nwmW min mMqu ]<br />

DMnu is syeI nwnkw pUrnu soeI sMqu ] 1 ] (319)<br />

wjkoki ih dh w'jo d/ noE<br />

> ;qh tkfjr[o{ ih eh csfj<br />

B[;os p/^dozr :kcsI^(nkwdBh)<br />

BkBe r[o{ r'fpzd f;zx ;qh nekb g[oy ih ;jkfJ]<br />

noE<br />

fJe i' nd[sh: Unzeko^ gqekP o{g Bkw wksq s'A b'e gqb'e ftu oZfynk eoB tkbk,<br />

tkfj n;uoi o{g, r[ nzX/o/ s'A gqekP eoB tkbk, o{^gqekP eoB tkbk T[; dh ;dk csfj<br />

fiZs j?. t'j e?;k j? < B[;os^e[we, ;jkfJsk(noph) p/^dozr(cko;h) fpBK fYZb, c"oB,<br />

s[ozs, :kcsI^gkfJnk gqkgs ehsk, bZfGnk. dozr^fuo fYb d/oh, i' fpBK d/oh s'A<br />

;jkfJsk eodk j?. n?;k tkfjr[o{ n;K B/ gqkgs ehsk j?, bZfGnk j?. r[o{ BkBe, r[o{ r'fpzd<br />

f;zx ih ;qh^;fseko :'r nekb g[oy(tkfjr[o{ ih) ;dk ;jkfJe jB.<br />

f;ek Id do ijK pcIb/ nekb.w[be nfjwd rfocs iZ;k dbkb.<br />

jzekoh oki/ B{z T[gd/P<br />

(G[Zyk e[Zsk)<br />

wjkswk p[ZX tb'A oki/ B{z T[gd/P dh ;kyh<br />

75


fJe p/ ofjw s/ ikpo oki/ B/ wjkswk p[ZX ih, gk; p/Bsh ehsh fe GrtkB T[; B{z<br />

nfijh f;Zfynk d/D fi; Bkb T[; dk wB'oziB th j't/ s/ fijVh bkGekoh th j't/, GrtkB<br />

p[ZX B/ T[; B{z fJj eEk ;[DkJhL<br />

fJZe I[bwh okik oki eodk ;h, fJzdq d/tsk fPekoh dk G/; Xko e/ Xosh s/<br />

T[sfonk. T[; d/ Bkb wskbh BK dk okyPP tZv/ ;ko/ fPekoh e[Zs/ dk o{g Xko e/ nkfJnk .<br />

fJ; e[Zs/ B/ oki/ d/ wfjbK ftu dkyb j' e/ fGnkBe ntkI ftu o'DK P[o{ eo fdZsk. fJ;<br />

dh j"bBke ntkI Bkb Pkjh wfjb dhnK ezXK ezpD brhnK. I[bwh oki/ B/ fPekoh ns/ e[Zs/<br />

B{z nkgD/ dopko ftu p[btkfJnks/ e[Zs/ d/ o'D dk ekoD g[fSnk, fPekoh B/ fejk „e[Zsk<br />

G[Zyk J/*<br />

oki/ B/ e[Zs/ bJh G'iB wzrtkfJnk go ;kok G'iB yk e/ th e[Zsk o'D' Bk jfNnk. oki/<br />

B/ j'o tX/o/ G'iB wzrtkfJnk. nzs oki/ d/ ;ko/ Gzvko/ ykbh j' rJ/ go e[Zs/ d/ o'D s/ e'Jh<br />

n;o Bk fgnk.<br />

“eh fJj d[yh e[Zsk fe;/ P? Bkb BjhA oZi ;edk


ir fjzd Xow ejk ofjs' no sr fsbe B d/yB gks/]<br />

shoE d/t ;EkB g[okB ;Gh fBrwkrw th T[m iks/]<br />

o'ik pKr fBtki es/p w;hs :kjh ;G jh ir Sks/]<br />

r[o s/r pjkdo fjzdB ukdo, ekdo i" B Xo gqrNks/](gzE gqekP)<br />

nfeosxDk (fvT{v)<br />

;kes pdhnK eoB B{z jodw ofjzd/ fsnko] dhB rtkfJ e/ nkgDk iKd/ n"MV Xko]<br />

iKd/ n"MV Xko B wB ftu Xow t;kt/ ] r[o gho dk efjnk B fdb s/ edh fbnkt/A]<br />

ej/ Grs eft dk; si' fJB ;zrs wkVh]r[ow[y pD e/ nkg j't? Gt ;kro gkoh]<br />

p[fonk Bkb GfbnkJh r[o{ ih B/ ehsh j?.<br />

Gfbnk Bkb GfbnkJh eoBh J/j ;G e'Jh ikD?]<br />

p[fonK Bkb th Gbk jh eoBk J/j r[o BkBe ikD?]<br />

fsqPBk<br />

osB iVs wzdo si/ ;yhnB e/ ;kE ] o/ wB X'y/ bkb Go/ ghe ;/ jkE ]<br />

T[dw<br />

fpB T[dw ej[ e"D e' fwb/ s/b fsb wKfj] fpBK fjbkJ/ eo e' e?;/ rqk; g/N wfj ikfJ]<br />

dkB^;'omk.<br />

1Hi:'A fJe pkgh s'fJ Jhy ;zr[ fwfb wX[o nfs]eN[sk fBzw ;w'fJ G'iB gksq e[gksq s:'A]<br />

G[izr gq:ks Szd ]<br />

1H cbhG{s dkBz ;[Gz gksq d:'. 2H iEk phi p':' ;[y/sq? ny?:'.<br />

3H e[gksq? wMkoh d:' dkB n?;/. 4H e[y/sq? wMkoh p':' phi i?;/ ]4] (;koe[sktbh)<br />

&<br />

;/t eoh fJBjh eh Gkts, n"o eh ;/tk ;[jks B ihe']<br />

77


dkB dh:' fJj jh eh Gb' no nkB e' dkB B bkrs Bhe']<br />

nkr? cb j? fJB jh eh dh:', ir w?A i; n"o d:' ;G che']<br />

w' frqfj w? wB s/ sB s/ f;o b" XB j" ;G jh fJB jh e']<br />

&<br />

i' e'Jh f;zx g[ikoh nj?, ;' Gh g{ik pj[s B rj?]<br />

sB fBopkj wksq ;' b/t?, nfXe j'fJ sK ifjz sfjz d/t?]<br />

&<br />

XB e/ Gkrh uko j? Xow u'o fBqg nkr]<br />

e'g? sK g? Gqks s?q eo? i[ i/;N? fsnkr]<br />

;wK ekb (d'jok)<br />

ekb eo/ ;[ nki eo ;ph ;ki j? ;kE.<br />

ekb ekb fenk eos j' ekb ekb e/ jkE](fwvb e'o; fj;k 3)<br />

&<br />

tv/ tv/ fJ; irs g[o p?m/ g?o g;ko.<br />

UVe ;ko/ ekb B/ bJ/ gbe ftu wko.(w?Nqhe[b/ePB e'L)<br />

&<br />

;wK gSkBBjko e' fwb/ Bk ekb ;dht.<br />

sK s/ ;wK B u{ehJ/ okiBhs eh ;ht] (gzuszsq)<br />

(d'jok) o;Bk<br />

;kfJe t/Xk fwbs j? yVr t/X fwb ikfJ.<br />

pkDh t/Xk B fwb/ ;ku ej'A ;wMkfJ]<br />

ykb;k<br />

tkfjr[o{ ih ek ;[s G:' ykb;k ;[ Bhek nfs,<br />

tkfjr[o{ ih eh fwb cs/ ;' p[bkJh j?.<br />

gho gkfsPkj eokwksh i/ ngo gzE,<br />

78


fjzd{ n" s[oe j{z eh ekD e' fwNkJh j?.<br />

sh;ok wIjp ir d/y e/ nip wjK,<br />

p?oh e/ rIp, gfoU ShB/ meokJh j?.<br />

Xow ;Ekgp/ e' gkgB e/ ykgp/ e',<br />

r[o{ ikgp/ e' BJh ohs :'A ubkJh j?.<br />

gzi eZfenK s'A f;Zfynk<br />

e/; Ppd ek; Xks{ s'A pfDnk j? fi; d/ noE jB B{o, gqekP.<br />

1H<br />

e/;<br />

e/; Ppd ;z;feqs e/O; s'A pfDnk j?. e/ d/ noE jBL f;o, ; d/ noE jBL ;[GkfJwkB. i'<br />

f;o s/ ;[GkfJwkB jB T[j e/; jB. ;[zdosk ns/ oZph B{o dh gqkgsh d/ <strong>by</strong>kfJe jB.<br />

2H<br />

ezxk<br />

ezxk e/;K dh ;ckJh eodk j?. thuko o{gh ezx/ Bkb wB dhnK I[bcK (;zebgK ftebgK)<br />

o{gh d{o eoBhnK jB .<br />

3H<br />

eVk<br />

eVk f;Zfynk fdzdk j?. fit/A w?A s/ok r[ZN efVnk j?. u'oh nkfd d'PK s'A fJ; soK wB B{z th<br />

eV e/ oZyDk j?. fit/A izr t/b/ rkBK pzBhdk j?, eVk th Pjhdh dh gqkgsh dk rkBK j?. fit/A<br />

ftnkj t/b/ bkV/ d/ ezrD gtk e/ efjzd/ jB BhAro dh ezrD oZfynk eo/. f;Zy B/ bkVh w"s<br />

Bkb ftnkj eoBk j? eVk fBPkBh j? fJ; ftnkj dh. eVk p[o/ eow s'A Pow d/Adk j? fe<br />

fJ; jZE ftu r[o{ ek ezrD j?. fJj th fJe soK dk oZfynk fuzB j?, wkB' sphs j?, fit/A<br />

oZfynk bJh b'jk gk; oZfynk ikdk j?, eVk thDh dk oZfynk PPso th j?.<br />

4H<br />

eSfjok<br />

eSfjok is ;s dh fBPkBh j?. wB B{z fteko'A poidk j? fe w? ishnK dk fuzB jK w/o/<br />

gfjBD tkb/ bki fBGkthA .<br />

5H<br />

feqgkB<br />

fJj Pesh o{g j? ns/ f;Zfynk d/Adh j? fe w?A eJhnK B{z w"s d/ xkN T[sko fdZsk j?. j/ gqkDh<br />

XkoB tkb/, w"s B{z u/s/ oZy e/ G?V/ eowK s'A pu e/ ojhA, feqgkOB &i' izr ftu t?oh s/<br />

feogk Bk eo/ ekb B{z ;dk :kd oZyD dh f;Zfynk d/Adh j?.<br />

79


ykb;k dh ofjs<br />

fjzd{ s[oeB s/ j? fBnkok, fcoek fJBek ngo ngkok.<br />

p:kj fBekj B J/j eo? j?A] G[rs nBzd nBzd gV? j?]<br />

ezmh izR{ fsbe B Xo j? ] p[s gq;sh ed/ B eo j? ]<br />

J/e op eh eos pzdrh ] oys B n"oB eh w[jSzdrh]<br />

t/d g[okB es/p e[okB ]gVs ;[Bs Bfj wkBs ekB]<br />

r[o i' eEh ebkw, sk go oys fJwkB swkw]<br />

ss ykb;k r[o ek ikjo, efjs u[ok;h s/ j{z pkjo]<br />

w[;bwkB fjzd[B s/ B:koh, ohs fJB'A w? j? Gb;koh]<br />

gq/s ghV rqfj ghV B wkBs, wVh w;kDh e' B gSkBs]<br />

rzrkfde shoE Bfj ikt?, ;{se gkse Bfj wBkt?]<br />

izR{ fsbe B Skgk Xo?, ;ok fjzd{nk eh Bfj go?]<br />

ohs fjzd{nk tkoh i?sh, si okyh fJB fpX s/sh]<br />

pB/ ofjs ;G ;e/ pokdo, fJe e' d{;o d/ts nkdo]<br />

j? fJB w? fJscke wjkB, f;y f;y g/ tkos gqkB](gzE gqekP)<br />

dt?y<br />

go ;[y d/y g[oy i' ib/, ;u B fs;d/ e[M gb/.(fwvb e'o; fjZ;k)<br />

&<br />

go ;[y d/y g[oy i' ib/, go d[y bkG ;wM eo ub?.<br />

;' ;[yhnk Bk edjh j'fJ, dt?y pbk ftu gJ/ B e'fJ]<br />

d'jok L dt?y fpy d/ ykfXnk fpgs w"s bJ/ x/o.<br />

80


fi; ftu n"r[D j'fJ fJj T[;B{z ftgdk Y/o] (fwvb e'o; fjZ;k gfjbk)<br />

fpgo gq;zB yhokfd s/ w'o w'd xfB p?B.<br />

;kX ;[yh go fjs fty/, ;fm go fpgsk u?B]<br />

wzrbkuoD bZSD<br />

rqzE ;wkgsh ekw' wzrb wkuo/sq.<br />

rqzE dh fBoftxB ;wkgsh dh fJZSk tkbk wzrbkuoD ftu gqftos j[zdk j?. w{bwzso<br />

w{b f;zuB B:kfJ ohsh dk wzrbkuoD w[Y B{z gkDh gkT[D Bkb fit/A ;kok fpqS f;zfink iKdk<br />

j?. fst/A fJe nekb g[oy dh g{ik eoB Bkb ;ko/ d/th d/tfsnK dh wB"s j' iKdh j?.<br />

wzrb<br />

t;s{ dk ;_o{g eoe/ gqfsgkdB (T[ukoD) eoBk t;s{ fBod/P wzrb ejKT[dk j?.<br />

Bw;eko wzrb<br />

fi; d/ nkfd, wX: s/ nzs ftu Bw;eko tkue gds_ (gd g[Bk) j't/ fs; ek Bkw<br />

Bw;ekokswe wzrb j?.<br />

Bw;eko nkfdeK s'A fGzB i' gqw/Pto d/ BkwK dk nEtk gqw/Pto dh skes dk eEB<br />

eoBk j? T[;B{z t;s{ fBod/P wzrbkuoD efjzd/ jB, <strong>by</strong>D fJj j?L^<br />

Bw;ekokfd wzsok gqw/;_o ;zehosBz t;s{ fBod/PL<br />

eNkj e[zvb Bhsh<br />

eNkj e[zvb B:kfJ eoe/ ;qh r[o{ BkBe d/t ih dk Bkw r[od/t T[ukfonk j?, fi;<br />

soK eVkj/ d/ d't/A e[zv/ cVQ e/ u[ZeD Bkb ftukbk nkg/ jh u[Zfenk iKdk j?. fJ;/ soK r[o s/<br />

d/t nkfd nzs d/ gd T[ukoB Bkb BkBe gd dk T[ukoD j' iKdk j?.<br />

uoBkfwqs s/ yzv/ dk nzfwqs<br />

g[okD/ ;kX{ r[o dhfynk d/D t/b/ nkgD/ u/b/ B{z uoD xkb fgbKd/ ;B, T[; B{z<br />

uoBk^nzfwqs fejk iKdk ;h go r[o{ ih B/ gziK fgnkfonK s'A i' gziK pkDhnK dk ikg eoe/<br />

81


yzv/ pkN/ okjhA fsnko ehsk, nzfwqs T[j SeD dh jdkfJs ehsh j?. fJ; B{z yzv/ pkN/ dk<br />

nzfwqs fejk iKdk j?.<br />

nzBt? L^<br />

s[e B{z nr/ fgZS/ eoB dk Bkw nBt? j?. :Ek L<br />

bj/ ewkDk J/s i[fr fgSbh i[rhA eoh ewkJh .(nzL ehosB 647)<br />

nBt? j'fJnk L ^fgSbh i[rhA eoh ewkJh J/s i[fr ewkDk bj/.<br />

rzrk dh T[bNh ohs<br />

j'o ;kohnK Bdhnk gZSw B{z ik e/ nop ;kro ftu fwbdhnK jB s/ rzrk fJzBQK s'A<br />

T[bN j' e/ g{op tZb pzrkbh ;w[zdo ftu ebeZs/ d/ gk; fwbdh j?.<br />

eZib eh j? <<br />

fJ;sqhnK dht/ dh bkN s'A ;[owu{ (;bkJh) B{z ekbk eoe/ nZyK ftu gKT[dhnK jB<br />

T[; B{z eZib fejk iKdk j?. dht/ T[go eJh t/o uZgDh pzB fdZsh iKdh j?, T[go i' ek<strong>by</strong><br />

j't/ T[; dk nZyK ftu gkT[DK. :kd oj/ dht/ fxT[ dh bkN dh ek<strong>by</strong> jh B/soK B{z ;[ydkfJe<br />

j?.<br />

xzv/^j/V/ dk Ppd eh j?<<br />

fPekoh iB uKdBh oks d/ ;w/A fJe xV/ ftu S/e gk e/ s/ T[; ftu dhtk pkb e/<br />

T[go e?Aj/ dh Ekbh oZy e/ f;o s/ u[Ze b?Ad/ jB s/ g?oK B{z x[zxo{ pzBQ e/ BZud/ jB. g?oK Bkb'A<br />

x[zxo{nK dh nktkI f;o fjZbD/ Bkb Ekbh dh nktkI d't/A fwb e/ pj[s ;[zdo X[B fBebdh j?<br />

s/ T[; dk Bkw xzv/ j/V/ dk Ppd j?, fs; ;pd dh nktkI eoe/ fjoB nk e/ p?m iKdk j? s/<br />

ngBh j'P G[Zb iKdk j?. se fPekoh iB fjoB B{z cV b?Ad/ jB.<br />

uetk ueth<br />

uetk ueth dfonk iK Bdh d/ feBko/ s/ ofjzd/ jB. id ;{oi n;s j[zdk j? sd d'jK ftu'A<br />

fJe T[oko s/ fJe gko j' iKdk j?. fco id fdB uVQdk j? sK nkg; ftu fJeZm/ j' e/ p?md/<br />

jB.<br />

= kbIr ckeI jau inis bICurY Awie imlY prBwiq ] (1371)<br />

;w/A dk ftuko<br />

gzdo/ tko fBw/y fdqr sk e' ftPk gSkB ] ftP/ GJ/ d; gKu sk e' u;k pykB]<br />

82


sh; u;/ ek j'ts gb, ;m xVh J/ew? Yb ]<br />

xVh nkoX ;ks ip phs/, sk; ;w/ e/ gfjo nyhs/]<br />

d' xVh, gzdoK fEsK, 7 tko, feqPBk (nB/Qok) P[ebk (ukBDk) d' gy jB.<br />

(p;zs, rqhyw, gkt;, ;od, fjweo,f;;o S/ o[sK jB)<br />

9 nze fit/A g{ok fst/A w{bwzso j? ns/ gzi nyok^<br />

1 2 3 4 5<br />

> ;fsBkw eosk g[oy fBoGT[<br />

6 7 8 9<br />

fBot?o nekb w{ofs ni{Bh ;?Gz r[ogq;kfd<br />

eJhnK B/ r[o s/ gq;kfd th d' nze, gzi/ nZyo wzB e/ 11 PpdK dk wzso ehsk j?.<br />

egkj phiD dh i[rsh<br />

;kv/ fiwhAdko Gok egkj phiD bZfrnK tV/ftnK B{z gfjb/ ;[nkj ftu uzrh<br />

soQK w+ b?Ad/ jB. fJ; ekoB fJj gqshs j[zdk j? fe tV/t/A ty ty j' ikD, fpBK ;[nkj iK<br />

fwZNh ftu wbD d/ ty' ty BjhA j' ;ed/, fJ;/ bJh fejk j? phi/ sB Bkb y/j obk:k.<br />

woihtV/<br />

;w[zdo ftu N[phnK wkoB tkfbnK B{z woihtV/ efjzd/ jB. ;[fDnk iKdk j? fe<br />

;/m b'e woihtV/ Bkb yo/ eod/ jB fe 4 N[phnK wko s?B{z fJsB/ o[gJ/ d/tKr/, fco<br />

woihtV/ N[ZphnK wkod/ jB.<br />

n";hnK<br />

fJ;sqhnK iwhB s/ fJe ewkB torh tZvh beho fyZu e/ fco Bkb S'NhnK S'NhnK<br />

eZYdhnK jB s/ fco frDdhnK jB i/eo nzs B{z fi;s tX/ sK wzdh i/eo sKe tX/ sK uzrh.<br />

fJ; B{z n";hnK nkyd/ jB.<br />

roXG PrB (efpZs)<br />

tkw/ nzr iks' Gb', dkjB/ gqt/P eo'] gkS/ yo tke eo/, iks/ jN ikJhJ/]<br />

83


nkr/ j'fJ i[ p'b eo?, sK jh gqkB u'o jo?, w?E[B eos okj phu f;X gkJhn?.<br />

fbzr e' T[bko d"o, pkw/ eo eo/ ;"o, ekoi eh f;X n"o, xB/ ;[y dkJhn?]<br />

ok;G e' tke J/j ikBhU PrB fsj, ehU j? pykB w/x pz; feqs rkJhn?.(Gvbh w/x wkbk)<br />

frZdV dh ntkI<br />

frZdV d/ p'b dh thuko fdB oks d/ nZmK gfjoK dh ty' ty pj[s bzw/oh i/<br />

t/yDh j't/ sK Gzvbh ftu t/y' (148 s'A 149)<br />

s[oB ;w/A L<br />

s[oB t/b/ fJ;sqh gkDh b? e/ fwb/ sK PrB, wod fwb/ sK ngPrB, nrBh d'jK<br />

jkbsK ftu ngPrB j?.<br />

fBZS L<br />

s[oB bfrnK fJe fBS ti/ sK ngPrB s/ i/ d' tZiB sK ;rB.<br />

Gdqk L<br />

N[oB bZfrnK ;kjwD/ gk;/ j'D sK w"s j[zdh j?.<br />

wBw[y dh nt;Ek L<br />

wBw[y efjzdk j? t/;tk dk BZe s's/ tKr{, ewb tKr{ nZyK, uzdqwK tKr{ w[y, fpzp cb<br />

torh m'vh, ;qh cb tor/ ;Eb(e[u), nBkoK d/ dkfDnK tor/ dzd, Bkr torh r[s, G"o/<br />

torhnK G"jK jB, fJBQK T[gwK ftu wB nZm N'N/ j' frnk.<br />

nwho fJe fcoe/ dk Bkw<br />

f;zX ftu fJe fcoek j? fi; dh f;cs nwho j? T[;/ fcoe/ ftu'A ekpb dk pkdPkj<br />

j?. fJ;/ bJh T[;B{z nwho ekpb efjzd/ jB.<br />

p{sks L^<br />

s;thoK pBkT[D tkb/ w;Zto & c'N'rqkco.<br />

egkjh s/ x/Jh L^ egkj t/uD eoe/ nZb egkjh, fxT[ t/uD eoe/ x/Jh nZb g? rJh.<br />

84


;o dk noE L^ y[Zbk gkDh, eJhnK B/ ;o dk noE f;o ehsk j? noEks nzfwqs t/b/<br />

f;o, ;o dk noE Bkb th eod/ jB nzfwqs t/b/ Bkb.<br />

g"Av tKr f;Zek d; o[gJ/ dk j[zdk ;h .<br />

X'yk<br />

czde i' fsZso pN/ok nkfde p[bKT[dk j? T[; dk Bkw w[bj[ gzSh j?. fJj gzSh e[Nzph<br />

B{z th Bkb c;k d/Adk j? fJt/A jh weok jkEh ;[dkroK gk; j[zdk j?, T[j d{i/ jkEh B{z th Sb<br />

Bkb ikb ftu c;k e/ ;[dkroK dh T[gihtek ubkT[Adk j? s/ nkg n?P b[ZNdk j? eJh pzd/ th<br />

fJe d{i/ B{z ikb ftu c;k e/ w"iK b[ZNd/ jB. X'yk eoBK jh fJBQK dk w[y ekoi j[zdk j?.<br />

rzXot Broh<br />

johP uzdo ;{oi pz; ftu 28tK okik ;h i' wjkswk s/ ;yh ;h. T[; dh g[oh i'<br />

nekP ftu j?, rzXot Broh efjzd/ jB. nekP ftu fJe Gow wksq Broh gqshs j[zdh j?<br />

T[;/ B{z rzXot Broh iK joh uzd Broh th efjzd/ jB, fJj Gow edh okjh Bz{ ;kjwD/ fpqSK<br />

ftu th GkB j[zdk j?. ;t/o/, ;zM B{z th nekP d/ fe;/ fjZ;/ ftu Gow dk Bro pZM iKdk j?,<br />

Gkt Gow wksq j?.<br />

E?bh L^ gzi ;" dh E?bh ns/ d' E?bhnK dk s'Vk j[zdk j?.<br />

r[VQsh i' pkbe B{z fdZsh iKdh j?.<br />

;"Ac, r[bkp d/ c[b, nzpbsk;, pByPk, ;oBk, fsqth, uzdo dkBk, bkuh v'vk, fJBQK<br />

;kohnK dtkJhnK B{z ekVQ e/ ftu e'oh yzv gk e/ (XwQkB tkb/) fdB pkbe B{z fgbkT[Ad/ jB,<br />

fJ; dk Bkw r[VQsh j?.<br />

p[ZX ws d/ n;{b<br />

1H ;Zu/ ftuko L^ fpBK fe;/ tfjw iK G[b/y/ d/.<br />

2H;Zu/ fJokd/ L^ T[u/ ;wMdko s/ T[dwh d/ eoB :'r.<br />

3H;Zuh pkDh L^ w[bkfJw ;ob s/ P[Xh.<br />

4H;Zuk ubB L^ PKs, Gbk s/ gftsq.<br />

5H ;Zuh ewkJhL^ fe;/ ikBto B{z sebhc iK yso/ ftu gkT[D s'A fpBk.<br />

85


6H ;Zuk T[Zdw L^ ;_? f;Zfynk s/ ;_? ;ziw tkbk.<br />

7H ;Zuh u/sBsk L^ j[fPnko s/ ;[u/s wB ;fjs.<br />

8H ;Zuh y[Ph L^ ihtB dhnK rfjokJhnK s/ fsnko po fsnko ftukoK tkbh.<br />

p[X ws d/ d; n;{b<br />

1H fe;/ B{z ikB' BK wkoBK 2H u'oh Bk eoBh.<br />

3H gofJ;soh rwB Bk eoBk 4H M{m Bk p'bDK.<br />

5H BfPnK s'A pu/ ofjDK 6H d[gfjo s'A fgS'A gqPkd Bk SeDK.<br />

7H Bku s/ y[PhnK fdnK e"seK ftu Pkwb Bk j'DK.<br />

8H ;[rzXh tkbhnK uhIK B{z Bk tosDK.<br />

9H uzr/ p;so s/ wzi/ B{z Bk tosDk.<br />

10H ;'Bk uKdh fe;/ gk;'A BK b?DK.<br />

uko tzvK<br />

1H ;oho dk fXnkB 2HfJzdqhnK dk fXnkB 3H fynkbK dk fXnkB 4H p[ZXh dk fXnkB.<br />

d{ih tzv<br />

1H G[bK d/ T[mD B{z o'eD dk :sB.<br />

3H BthA gftsqsk g?dk eoB dk :sB.<br />

2H nk u[ehnK G[bK B{z pkjo eZYD dk :sB.<br />

4H w"i{dk gftsqsk tXkT[D dk :sB.<br />

shih tzv<br />

1H i'P 2H us[osk 3H fXnkB 4H y'i 5H y[Ph 6H nkokw 7H gftsqsk.<br />

f;XKs<br />

1H ;op gkgZ; neoDg L^ ;ko/ gkgK s'A ;ze'u eo/.<br />

2H e[Pb; T[g ;zgdk L^ ;G uzfrnkJhnK B{z T[sgB eoB bJh.<br />

3H ;Zfus go:'dgDw L^ nkgD/ wB B{z gftsq eoB bJh.<br />

4H J/sw p[XkB[wkPBw L^ fJj ;dk bJh p[XK dh nkfrnk j?.<br />

86


fszB nZyok frnkB<br />

p[X ;oDz rZSkwh, Xzwz ;oDz,<br />

;zxz ;oDz rZSkwh.<br />

w[;bwkBK dk gqD<br />

1H n;hA gqw/Po dh Pdo ;sk fe;/ j'o p[s B{z Bk fdnKr/.<br />

2H u'oh fteko mZrh ;dk bJh SZv fdnKr/.<br />

3H bVehnK BjhA wkoKr/.<br />

4H ;dk jh g?rzpo dk ;kE fdnKr/.<br />

phph ckswk B{z fdZsk oki<br />

d' jfEnko, fJe uZeh, d' fwZNh d/ xV/, fJZe fwZNh dk b'Nk, fJe fp;sok.<br />

gzi n;{b<br />

1H JhwkB 2H BwkI 3H Ieks 4H o'I 5H jI .<br />

Jh;kJhnK d/ n;{b<br />

1H gftsq ib fSVeDK. 2H froik xoK ftu fdB ftu w'wpZshnK irkT[DhnK.<br />

3H uzr/ g[Pke/ gk e/ frofinK ftu ikDk . 4H pkik pikT[DK GiB rkT[D/.<br />

5H ;bhp dk fBPkB pDkT[DK (nkgD/ ;Zi/ jZE dhnK T[ArbK Bkb yk; bciK dk T[ukoB<br />

eofdnK j'fJnK gfjbK wZE/ s/ fco Sksh s/ fco yZp/ w'fYnK s/ bkT[DhnK).<br />

6H X{g X[ykT[Dh. 7H fi;w M[ekT[DK s/ r'v/ N/eD/. 8H gftsq gqPkfd toskT[DK.<br />

1H<br />

2H<br />

3H<br />

4H<br />

g'g oZp dk BkfJp BjhA s/ BK jh T[j nG[b j?.<br />

g[okfDnK ;zsK ns/ T[BQK dhnK fBPkBhnK dh g{ik BjhA ehsh iKdh.<br />

nodk; ;w/A w'wpZshnK irkT[D dhnK o;wK p/b'VhnK ;wMhnK iKdhnK jB.<br />

gkdoh Pkdh eo ;ed/ jB.<br />

5H ftnkj B{z e/tb fJe GkJhukoe ;pzX ;wfMnk iKdk j? s/ wod n"osK d'jK tb'A<br />

sbke j' ;edk j?.<br />

6H pkJhpb d/ g[okD/ s/ Bt/A nfjd BkfwnK dk jo w[be dh w"i{ dk IpkB ftu soiwk<br />

ehsk iKdk j?(o'wB e?Efbe :{BkBh s/ b/fNB IpkBK ftu jh ofjD d/Dk g;zd eod/ jB.)<br />

87


wB;{o B{z gqPB L 1H dkB dh jZd feE/ j? <<br />

2Hfsnkr dh jZd feZE/ j? <<br />

3H gq/w dh jZd feE/ j? <<br />

T[Zso L ^<br />

1H nkgD/ gk; gdkoE j[zdk Gh nkg G[yk ofj e/ b'Vtzd B{z d/ d/t/.<br />

2H fiE/ gdkoEK B{z fsnkrdk j? T[E/ d/j fsnkrD s'A th eb/P Bk eo/.<br />

3H ;{bh B{z (w"s) oki f;zxk;D ts ikD ns/ tkfjr[o{ dk P[eokBk eo/.<br />

dodtzdK dhnK nKjh ;[D e/,nkg y[dktzd vfonk]<br />

noPK w[nZbk dk ezfpnk fezrok, id nkPe ;{bh ufVQnk]<br />

pqjw ;wki{ ws d/ n;{b<br />

1H JhPto fJe j?, ftnkge j? ;G d/ nzdo T[; dk ibtk j?.<br />

2H iks gks e'Jh BjhA S{s Sks fJe rbs fynkb j?.<br />

3H fJe w[;bwkB, w[;bwkB ofjzdk j'fJnk s/ fjzd{ ofjzdk j'fJnk noEks jo ;yP<br />

nkgD/ gfjbK XkoB ehs/ wIp B{z ekfJw oZydk j'fJnk fJ; ;wki dk eZNV w?Apo pD<br />

;edk j?.<br />

jB.<br />

4H fJ; ;wki d/ w?Apo iks gks nkfd eh e?d B{z SZv e/ nkg' ftu Pkdh eo ;ed/<br />

5H ;kfonK dk ykB gkB fJe j? ns/ jbkb iK jokw r'Ps ftu e'Jh coe Bjh.<br />

6H jo fJe Bph d/; s/ IwkB/ dh ukb nB[;ko ;Zuh skbhw d/Adk fojk j?.<br />

7H jo fJe Xkofwe g[;se (ebkw) fJbkjh fJe yk; IwkB/ ftu ;Zuh ojh j?. Bph<br />

iK ntsko tkfjr[o{ tb'A BjhA G/i/ iKd/ T[j e/tb tZv/ nkdwh j[zd/ jB fiBQK B/ o{jkBh soZeh<br />

;kv/ Bkb'A tZX ehsh j[zdh j?.<br />

8H nktkrtB dk w;bk rbs j?.<br />

ufes;k d/ fszB Gkr L<br />

88


fBdkB, fBoxzN{ ufes;k (GkJh wBh f;zx iBw ;kyh)<br />

Bfj gqd/; ;ftd: B{z, fgq:tkdh fog BKfj ] T[d:'rh B{z d{o Bfj ;woE pv feqs ekfj]<br />

d'jok L oki ns/ ftfdnk d'T{ Bfj jB fJe ;wkB]<br />

fBogs g{ihJ/ d/; ftu r[Bh ;op n;EkB]<br />

d'jok L ftfdnk pzX gqd/; w? ftfdnk d/t ft;/y]<br />

g{i fBqg'A eo nx jsh ftd:k fpB g;[ d/y ]<br />

& sp br ftd:k gVhn? ip br xN w? gokD ]<br />

ijK XBh gj[zu/ BjhA sjK gj[zu/ ftdtkB](;koe[sktbh)<br />

&<br />

wksk fgsk ;[s Pso{ j?A g[sq gYkts BKfj]<br />

;'G B gkts ;Gk wfj fiT[ pr jz;B wkfj](uDkek)<br />

gzi tkftnK dh tfvnkJh<br />

ftZfdnk, tuBK, tg{s/, t;sq, ftGt wBkfJ]<br />

gzi/ tkt/ wkB[y B{z d/D tvkJh XkfJ]<br />

noEks ftZfdnk, tg[ :k ;oho, t;sq(egV/), tuB, ftGt (XB), fJzBK gziK tkftnK Bkb<br />

wB[y tfvnkJh gKT[dk j?.<br />

d'jk L Bhu e[b dk ftdtkB th ;fseko gkT[Adk j? L^<br />

T[sw e[b fe; ezw j?, ftfdnk r[D s/ jhB.<br />

Bhu ikfs ftdtkB B{z g{iD d/t gqphB]<br />

iksh d/ gzfvsK pko/.<br />

bzwk ;kVk, bzwh wkbk, bzwk fNZek uzdDk.<br />

frbk goBk w'Y/ Xfonk j'fJ ukb fpuZSDk ]<br />

gzvk Bkw p[ZXh dk j? i' ;s n;Zs dh thuko tkbh j't/, fJe gzfvs t/dKsh j[zd/ jB,<br />

d{i/ pqjwDK d/ xo izwD Bkb jh got/A fJZb dk BK e'e' BK ikDd/ j'D.<br />

89


(e[zvbhnK)<br />

ukj/ wfD B{z wro d/ w[y s/ bJ/ T[ykV ] soe/ jEh d'fJs/, bJ/ ;w[zdo gko]<br />

bJ/ ;w[zdo gko, ;og eq'Xh f;o oy/ ] w{oy wB B fpuko, eo/ T[gd/Pfj <strong>by</strong>']<br />

;wM/ BjhA r[nko j'o dh j'o ;[DkJ/ ] eo/ ;'Jh T[j nzs, rb B{z fi; B{z T[j ukj/]<br />

ekb/ pr/ j'D Bk, wDK ;p{Dh xkb ]fBzw wX[o BfjzB j'Atdh, f;zi' r[V x/ Bkb ]<br />

f;zi' r[V x/ Bkb, :sB Gkt/A nfs eohJ/ ] w{oy fjqd: B frnkB, j'J/ Gkt/A fgN wohJ/]<br />

xN/ tX/ Bk osh, ubD T[bNh fBs ukb/ ] T[ib ed/ Bk j'D, ofjD ekb/ d/ ekb/ ]<br />

ewb Bko dh sko s/, ir B{z pzBD XkfJ ] c[b ;ohjK geV e/, jhok fpzBD ikfJ ]<br />

jhok fpzBD ikfJ eo' fesBh us[okJh ] yb B{z d;' frnkB si/ Bkjh fBm[okJh]<br />

d/y/ w{oy b'e, jmh pkdh nfs upb ] ;[DB fe;/ dh BKfj, bi fpB i:'A B/ ewb ]<br />

(ftfdnk osBkeo)<br />

okw Ppd dh ftnkfynk<br />

;qh okw Bkw e/ nyo shBk] oeko neko weko gqthBk]<br />

oeko nrfB s[b gkse BkP/] neko oft ;w r:kB gqekP/]<br />

weko uKd ;w ;hsb eojhA] shB skg gb w/A gojojh]<br />

rDgfs g{i j{nk fJ; feqgk] tkbwhfe T[Xok ig T[bNk]<br />

gkopsh fPt ehnk pykBk] ;j;o Bkw s[b okw Bkwk]<br />

okw Bkw ek pV gqskgk ] Gt;kro T[so/A ;p gkgk]<br />

Bkw d/ pokpo e'Jh t;s{ BjhA<br />

e'fN :r pqs g{ik fXnkBk ] t/d gkm sg dkB fJ;BkBk]<br />

e'fN ikg Xow pj[ BkBk ] ;G cb BjhA s[b jfo Bkwk ]<br />

90


d'jk L ;fs:[r w?A d; po; w/A joh f;woB cb j'fJ]<br />

sq/sk w/A fJe po; w/A ;'Jh gqkgs j'fJ] sq/sk w/A fJe po; w/A i' cb j't/ sZs]<br />

d_kgo w/A fJe wk; w/A ;'Jh gqkgs ;Zs]d_kgo w/A fJe wk; w/A i' cb okw igks ]<br />

efb:[r w/A fJe fdt; w/A ;'Jh okw cb sks]<br />

Bkw wjksw<br />

ig eoBk iZrkfd ;/, d; r[D j? nfXek:]Ppd fpBk ig eoB i', ;q/PN j? ;" Gk: ]<br />

;_k;'A ;/ i' f;woBk, ;j;q r[DK j? whs] fJ; ;/ UA ek ikg eo', ;oXk eo fBs Bhs]<br />

;[X gftsq n;EkB w/A, p?m/ ikfJ J/eKs ] ekw eq'X t; fJzdq:, wB eh bj/ GqKs]<br />

ikg eo/ UAeko ek d_kd; ;jZ;o pko ] J/e po; eosk oj/, fpBK ftxB fJe ;ko]<br />

gkg n"o wjK gkg Gh, BkP j'fJ ssekb ];dk PKs jfo T[o t;/, g{oB g[oy ewkb ]<br />

S[ghnK j'JhnK t;s{nK L<br />

nk:[o fxqs/ r[V/ o'r' fwos[obhB' fpdkfjP{ nko'fr:z eN{ fses/P{ wK; g:L ;[u ]<br />

noE L xh ftu T[wo, r[V ftu o'r, ftdkjh ftu w"s, e"V/ s/ uogo/ gdkoEK ftu<br />

no'rsk, wk; ns/ d[X ftu pb (bhB) b[fenk j'fJnk j?. ftdkjh Bkw t;s{nK dk j?.<br />

ftfdnk L^ ftd Xks{ s'A t:[sgfs noE ikBDk, ftfdnk, ikDB dh fefonk.<br />

t:keoD L^ ;zL ft^nk^feq ;zr:k^ i[dk eoB dh fefonk, nbZr eoBK, fBy/VBK, 2H Xks{<br />

ns/ Ppd dk frnkB eokT[D tkbk PkPso, fi; d[nkok PpdK d/ P[X o{g ns/ tos'A d/<br />

gqeko ikD/ iKd/ jB. noph ftu fJ; B{z ;oc'Bjt efjzd/ jB, nzro/Ih ftu rqkwo efjzd/<br />

jB.<br />

t:k; L^ ft;sko c?bkT[, fpnk; g{ik jkV ;[dh 15 i{B B{z g{iB j[zdk j?.<br />

(t:;B) 8 gqeko dk j? L^<br />

;zr:k^ ftgZfs, w[;hps. 2H frokT[, gsB.<br />

3H ekw eq'X ftekoK eoe/ T[gfink d'P 4H fe;/ ftP: dh pkdh (nkds) wB{ B/ ekw s'A<br />

T[gi/ d;, eq'X s'A T[gi/ nZm t:;B f<strong>by</strong>/ jB L^<br />

91


ekwi^ fPeko, i{nk, fdB/ ;"DK, fBzdk, fJ;soh w?E[B, Pokp y'oh, Bku, rkT[DK, tikT[Dk<br />

ns/ nktk rodh.<br />

eq'Xi L^ u[rbh, ftuko fpBK ehsk ezw, Sb, Jhoyk,(j;d) fe;/ d/ r[DK ftu d'P no'gDK,<br />

u'oh, pdIpkBh, wko e[NkJh, ;'e, fdb dk brkT[ fit/A T[; B{z f<strong>by</strong>D gVQD dk t:;B j?.<br />

;zL t:PB, fto[X G'iB iK ftP/ G'iB nEtk fBokjko.<br />

&<br />

d; ekw ;w[sEkBh sEkPN" eq'XikBh u ]fpnZ;BkBh d[ozskfB gq:sB/B fppoi/s (wB{)<br />

& rkT[DK tikT[DK T[sw ftZfdnk j? go j'o ezw B{z SZv e/ fJ;/ gokfJD j'DK fpn;B j?.<br />

Unzeko dh wfjwk<br />

UA fgnkok gqkD ;/, d[y ek BkPBjko ] ;[y ;_o{g ;p irs e/, T[sgzB eoB/jko]1]<br />

g{iBh: nxBkP d/t ek jw eos/ X:kB ] i' jwoh p[fX e', T[Zsw eow brkB]2]<br />

(rk:sqh Szd)<br />

fwsq do'j L^<br />

d'jok L<br />

fwsq do'j ftPtkP js j'fJ pkb Bo Bkfo ] bJ/ Bk ;'Gk irs ftu tfv gkgh p[fonko ]<br />

(fwvb e'o; fj;k 3)<br />

fwsoK Bkb eo/Ad/ mZrhnK Ehd/ iBw e;kJh,<br />

1H <strong>by</strong>wh sjK oj? BjhA, ijK i{g e' tk;.<br />

2H gkdg sjK T[gi? BjhA, ijK nrfB goek;]3]<br />

1H gkg fpqfX s/ fpqfX XB, XB fpqfX s/ fpqX gkg.<br />

2H y'J/ i{g w?A Xow fpB[, T[G? b'e ;zskg]4] (;koe[sktbh)<br />

tkfjr[o{ Ppd d/ 17 noE<br />

i' n;uoi o{g j' e/ d[BhnK ftu ftnkge j' fojk j't/ s/ ihtK d/ fjod/ ftu'A<br />

nfrnkB nkfde d{o eoe/ frnkB o{gh ukBDK eo/ nEtk gqekP eo d/t/ ;' ejhJ/ tkfjr[o{<br />

fBozeko gohg{oB gqwkswk dk Bkw tkfjr[o{ j?.<br />

92


1H r' Bkw f;q;Nh dk j? s/ o{g Bkw gkbDK eoB tkb/ dk j? i' n;uoi o{g j' e/ f;q;Nh<br />

dh gkbDK eo fojk j't/ ;' ejhJ/ tkfjr[o{.<br />

2H JhPto dk nfeqsw s/ feqsw Bkw d'B' tkfjr[o{ ;pd dk noE jB. t & tk;d/t, j<br />

& joh, r & r'fpzd, o & okw, u"jK i[rK dk fJeZmk ikg (tkfjr[o{ ;pd) ;fsr[oK B/ pDk<br />

fdZsk j?. tk; ejhJ/ i' ;op w?A fBtk; eoB/ tkbk j't/ ns/ i'sh ;o{g j't/ nEtk fpnkge,<br />

JhPo d/t ek noE j? i'sh ;o{g fi; d/ ukBD Bkb ;GBK ihtK ftu ukBD j't/. n?;k<br />

gqekP eoB tkbk noE j?. jfo gd dk noE Grs'A e/ gkg Bk; eoB/ tkbk no w[esh eh<br />

fJZSk tkfbUA ek nfrnkB joB/ tkbk noE j?. r'fpzd dk noE r[o eh pkDh o{g T[gd/P<br />

;/ fi; dk fpzd (bkG) j't/ f;ZyK e' ;' ejhJ/ r'fpzd. j'o r' Bkw Xosh dk j? i' Xosh<br />

nkfde ;G irK ftu ;s o{g j't/ ;' ejhJ/ r'fpzd. okw dk noE j? fi; w/A :'rh iB owD<br />

eo/ ;' ejhJ/ j? okw ;G w?A i' ow (t:kge) j' fojk j't/ ;' ejhJ/ okw.<br />

okw iBK owzsh ;k okwk<br />

feT[Afe ftnkeoD dh ohsh nB[;ko owD dk noE c?bDK BjhA j?, eohVk wkso<br />

noE j? ;' noE g{ok pDdk j?, feT[Afe :'rh iB T[; w/A X:kBkfde eohVk o{g owD eo/<br />

j? fus e' ;G soc'A ;/ o'e eo gqw/Po w/A brktB/ tkfbnK ek Bkw :'rh j?, ezB gkfNUA ek<br />

Bkw :'rh BjhA j?, ;' fJB uko'A Bkw'A e' fwbk e/ fJj noE fBeb/ j?A i' ;op fpnkgh j?<br />

i'sh ;to{g j? ;op gkg'A ns/ nfrnkB e/ joB/ tkbk j?, r[o e/ T[gd/P ;/ fwb/ j?A, :'rh<br />

iB fi; w/A fus i'V eo owD eos/ j?A n?;k ;fs fus nBzd ;to{g ;op eh ofynk eoB/<br />

tkbk gkopqjw tkfjr[o{ j? fJj tkfjr[o{ Ppd dk d{ik noE j? nEtk ngD/ ngD/ Grs' e'<br />

pKfSs cb d/D/ tkb/ pqjwkfde d/tB ek Bkw tkj j? fsB tkj'A ek ejhJ/ pqjwkfde d/te ek<br />

i' j't/ r[o Bkw fjs ek T[gd/P eoB/ tkbk ;' ejkt/ tkfjr[o{, pqjwkfde d/tB e' gqw/Po B/<br />

T[gd/P fdZsk j?, :fj t/d w/A ;gZPN fbfynk j? fi; B/ pqjwk e' T[sgB ehnk j? fi; B/<br />

pqjw/ e' t/d gVQkJ/ j?A no Gkrts e/ gfjb/ ;b'e ftu fbfynk j? fe nkgB/ fus ;/ fi; B/<br />

pqjwk e' T[sgB ehnk j? fi; B/ pqjw/ e' t/d gVQkJ/ j?A no Gkrts e/ gfjb/ ;b'e ftu<br />

fbfynk j? fe nkgB/ fus ;/ fi; B/ pqjwk e' t/d ek fjs j/s fp;sko ehnk j? :Ks/ f;X<br />

j'fJnk tkj i' pqjwkfde d/tsk j? fsB e' T[gd/P eoB/ tkb/ gqw/Po ek Bkw tkfjr[o{ j? fJj<br />

Gh tkfjr[o{ ;pd dk d{ik noE j?.<br />

3H nEtk L^ fi; e' tkjhn?, fi; g? ;tko j'Jhn? fs; ;tkoh ek Bkw tkj j?, tkj Bkw<br />

uVQB tkbh uhi ek j?. r' Bkw p?b ek ;' ejkt/ tkjr[, tkjr[ Bkw wjKd/t ek j? fs;<br />

tkjr[, Bkw wjkd/t e' o[ Bkw gqekP Gkt ;op ek frnkB fi; ;/ j't/, ;' ejkt/ tkfjr[o{,<br />

fJj sh;ok noE j?.<br />

4H nEtk L^ n;uoi o{g ezw eoB/ tkb/ g[oP ek n;uoi o{g p[fX pb d/y eo tkj<br />

tkj efjzd/ jB :Ks/ b'e w/A tkj Ppd ndG[s tkue j? nifjs <strong>by</strong>SDK w/A nfXG[s ezw<br />

eoB/ tkb/ dk Bkw th tkj j? tkj gd dk noE r[o gd e/ noE w/A ftP/;D o{g j? :Ks/<br />

n;uoi o{g ekoi'A e/ g?dk eoB/ :'r ndG[s Pesh tkbk j't/ r[o ;' ejkt/, tkfjr[o<br />

93


nfXG[s ekoi nksw frnkB j?, ekj/ s/ nksw frnkB nkg wkfJnk ek ekoi no wkfJnk<br />

s/ nshs ;_o{g e' fty: eo/ j?A :jh fs; ftu ndG[ssk j?, n?;/ ekoi e' g?dk eoB/ tkbh<br />

n;uoi o{g Pesh r[o w/A jh j?, j'o fe;/ ftu BjhA, fJj' jh r[o{ ih e/ pb ftu no n?;/<br />

pb tkb/ r[o{ ftu ndG[s gBK j? :Ks/ :EkoE efjnk n;uoi o{g ekoi e' g?dk eoB/<br />

:'r ndG[s Pesh tkbk i' j't/ r[o{ ;' ejkt/ tkfjr[o{, :fj r[o{ eh gq;z;k go tkfjr[o{ Ppd<br />

ek u"Ek noE j?.<br />

5H nEtk tk gfd ek noE n;uoi j? (j) ek ;c[N j?, :Ks/ i' ;qh r[o{ w?A fgSb/ noE<br />

ftu efjnk, ndG[s ekoi e' g?dk eoB/ eh ndG[s Pesh o{g n;uoi j?, ;' T[sw<br />

nfXekohnK B/ gqf;X d/fynk j? :Ks/ gqf;X n;uoi tkbk i' j't/ r[o ;' ejkt/, tkfjr[o{<br />

:jh r[o{ eh T[;sfs go tkfjr[o{ Ppd dk gzitk noE j?.<br />

6H nEtk t Ppd dk noE e'P ftu T[gwK ns/ ftebg j? j Ppd dk noE nfdG[ssk<br />

j? :Ks/ r[o w/A ejh i' ndG[s ekoi e' g?dk eoB/ eh nfdG[s Pesh ;/ ftebg eoe/ r[o<br />

w?A j't? j? ekj/ s/ fBPekw eow eoB tkb/ nfXekoh g[oyK ftu r:kB o{g uwseko e' g?dk<br />

eoB/ tkbh Pesh d/yh j?, wzd wfs tkb/ ftPJh g[oyK ftu BjhA d/yh :Ks/ ftebg eo s?;h<br />

Pesh tkbk i' j't/ ;' ejkt/ tkfjr[o{. fJj nfXekoh:'A fty/ r[o{ eh Pesh e' gqrN eoB/<br />

tkbk tkfjr[o{ Ppd ek S/tK noE j?.<br />

7H nEtk t:keoD dh ohs ;/ rzX e' rqjD eoB tkb/ xqkD fJzdq: ek Bkw tk j? :fj<br />

xqkD n"o fJzdqh:'A e/ rqfjD ;/ fBPkBh j? :Ks/ ;Gh r:kB fJzdqh: t Ppd ;/ ikB b?B/ (j)<br />

Ppd dk noE t:keoD eh ohs ;/ s:kr j?, :Ks/ ;zg{oB r:kB fJzdqh:K e/ fty: Gkr e'<br />

i' fsnkr/ got fJj fe fsBek fty: Bk j't/ n?;k i' gqwkswk r[o ;' ejkt/ tkfjr[o{ :fj<br />

fJzdq:kfde'A e/ nr'uo ;o{g ek p'Xe tkfjr[o{ Ppd dk ;ZstK noE j?.<br />

8H nEtkL ^ t:keoD ;/ tj Ppd dk noE gqkgs j'Dk j?, :Ks/ i' eow'A ;/ t; j'eo<br />

;tor Boe nkfde b'e'A w/ gqkgs j't/ fsB iht'A ek Bkw tkj j? r[o Bkw t/dkfd o{g fjs<br />

ek T[gd/P eoB/ tkb/ JhPto ek j?. tkfjr[o{ Ppd w/A ss_w;h nkfde tkeB e/ ;wkB tkj<br />

jh j't/ ;' r[o ejhJ/ tkfjr[o{ n?;k nG/d gqshs j't? j? ;' ;opr:sk nbgr:sk nkfde<br />

Xow'A e/ fto'X tkb/ iht JhPto ek ib nrBh ts pB/ BjhA :Ks/ wjK tkeB e/ ;wkB, J/E/<br />

Gh <strong>by</strong>Dk eoe/ i' nyzv nkfd_sh ;to{g gqwkswk j? ;' tkfjr[o{ Ppd dk noE j?. fJj<br />

nmtK nG/d gqfsgkde noE j?.<br />

9H nEtk tkwB ^ jfo^r[o^o[dq fJB Bkw'A e/ nkfd ek J/e J/e nyo b/eo ;qh r[o{ ih<br />

B/ nB/e Bkw'A e/ ikg s[b wjksw tkbk tkfjr[o{ efjnk j? :Ks/ fiB Bkw'A w/ :fj pBkfJnk<br />

j? T[B Bkw'A e/ noE'A tkbk no wjksw tkbk :j J/e Bkw j? :fj nB/e Bkw'A e/ s[b:<br />

tkfjr[o{ Ppd dk B"tK noE j? r[o Bkw yVkBB j?.<br />

10H nEtk wzso, Pk;so e/ e'P'A e/ nB[;ko (t) pqjwk ek tkue j?, tt/ ek ezBk neko<br />

ftPB{z ek tkue j? (j) gd fPt ek tkue j?, tt/ ek ezBk neko ftPB{z ek tkue j?, :Ks/<br />

94


i' gqw/Po ;z;ko eh ouBK j/s oi' r[D ;z:[es j'fJnk pqjw o{g j?, g[Bk i' gqw/P_o fs; eh<br />

oZfynk j/s ;s' r[DK ;z:[es j'fJnk, ftPB{z o{g j? g[Bk i/ gqw/Po irs e/ gqb: eoB/ j/s<br />

sw' r[D ;z:[es j':k o[dq o{g j?, tjh irs e/ iBwkfde eoB/ tkbk tkj j?, fi; tkj[ ek<br />

nB/e ;EkB'A w/A ;qh r[o{ rqzE ;kfjp ih ftu pj[s pj[s toBD j? tkj jh j't/ i' r[o ejkt/<br />

tkfjr[o{. ;' T[j fpnzs n?;/ e"se eoB tkbk JhPto r[o{ ih dk r[o{ j? i/jV/ nBikD<br />

g[oPK gk; T[BQK B{z efjzd/ jB T[j nkg nfrnks jB n?;/ nBikB/ ;/ ;[D e/ nBikB'A e' wd<br />

Gow oj/. fJ; tk;s/ r[o{ ih ek r[o{ Gh tkfjr[o{ wzsq ;/ irs eh T[sgsh,fJ;fEsh,<br />

;zjko, eosk tkj ;gZPN ehsk. fJj JhPto e' r[o ek r[o p'Xe d;tK noE j?.<br />

11H nEtk T[gkPe'A eh GktBk e/ nB[;ko fpPB GrtkB tv d[ork, rD/P, ;{oi, wjKd/t<br />

fJj Gh tkfjr[o{ d/ noE jB, ;' fJ; gqeko jB U Bkw ;op r[D eosk pqjw ek j? fs;<br />

e' ;op irs ek T[gkdkB o{g eo tkj Bkw i' fpnkg/ gqXkB ;' ejkt/ tkj fi; e' ;Ky<br />

Pk;sq tkb/ gqXkB efjzd/ jB, t/dKsh nfrnkB efjzd/ jB tjh ;op irs ek nkfd ekoD<br />

wk:k Pesh ;op irs ek gqDkwh T[gkdkB j' eo pqjw w? fptosh T[gkdkBsk f;X eoB/<br />

j/s t:kgh j'Jh nkfd d[ork, tkj gd dk noE j? tkj jh j't/ i' r[o ejkt/, tkfjr[o{ fJj<br />

d/th gy w/A tkfjr[o{ gd dk noE j?.<br />

12H nEtk L^ U Bkw wjkd/t e' foXh f;Xh nkfde'A e/ bkG fjs nkj Bkw gqkgs j't/ i'<br />

rD/P ;' ejhJ/ tkj t[j tkj jh i' j't/ r[o ;' ejkt/ tkfjr[o{ fJj rD/P gy ftu pkotK<br />

noE j?.<br />

13H nEtk L^ (tz) Bkw ib ek j? fs; e' toyk e/ ;w/A fty/ nk Bkw ;od Uo ;/ j Bkw<br />

fsnkr/ ngDh feoB'A ;/ ;{oi ejkt/ tkj, t[j Xow ek ;kyh ;op irs ek nzXeko d{o<br />

eoB tkbk tkj jh j't/ i' r[o ejkt/ tkfjr[o{ fJj ;{oi gy ftu s/otK noE j?.<br />

14H nEtk L^ T[A Bkw wjKd/t ek j? nkj Bkw ;op Uo s/ p:kge fpPB{z ek j? T{V/ e'<br />

tktk j'eo nkj w?A fwbe/ tkj pB/ j? ;' tkj Ppd ek noE fPt fpPB d't/A j?B :Ks/ fPt<br />

ftPB ;o{g i' j't/ r[o ;' ejkt/ tkfjr[o{ fJj fPt n"o fpPB gy w?A tkfjr[o{ dk u"dtK<br />

noE j?. fJB d/tB g? tkfjr[o Ppd dk noE brktD/ ek :j sksgoi j? fe gqw/Po e/<br />

wkBB/ tkb/ ;G b'r'A e/ ws w/A gqw/Po J/e j? e/tb Bkw'A ek G/d j?, i' gy d[ork e' ;op<br />

irs ek ekoB efjzd/ jB,T[j d[ork s'A fpBK j'o fe;/ B{z JhPo BjhA wzBd/ ;zg{oB fPt,<br />

fpPB nkfd d/tB e' n"o ntskoB e' d[ork eh fpG{sh wkB/ j?, fJ;h tk;s/ ufosqK d/ nkfd<br />

ftu d[ork dh T[;ss ftu r[o{ ebrhXo ih B/ d[ork e' ;op o{g fbfynk j? fJ;h sok<br />

jB{wkB BkNe d/ gfjb/ ;t?:/ ftu fbfynk j? :Ek L^<br />

P?t ej? fPt w{os ;kj; pqjw ej? ;G t/d gVJhnk.<br />

fJfsnkde gkm ftu ejh ohs ;/ JhP_o e/ BkBk Bkw wkB e/ fi; Bkw tkb/ dh i'<br />

T[gkPBk eosk j?, T[; Bkw tkbk d/tsk tkfjr[o{ Ppd dk noE j?, fJ; tk;s/ T[j<br />

tkfjr[o{ dh jh T[gkPBk eodk, :Ks/ tkfjr[o{ dk jh f;y: B{z j[D T[BK B{z ukjhdk j? fe fi;<br />

95


irQK d[ork dk Bkw b? e/ efjzdk j? fe s/oh i? j', T[; irk ej/ fe tkfjr[o{ s/oh i? j' (i?;/<br />

f;y efjzd/ jB, tkfjr[o{ ih ek ykb;k tkfjr[o{ ih eh csfj) cs/ dk noE i? jh j? fJ;<br />

soQK io{o T[ukoB eo/ feT[Afe tkfjr[o{ efjD Bkb j'o ;GBK g{ik GiB ;/tk nkfd jh nk<br />

iKdh j?.<br />

15H nEtk L^ wzsq Pk;sq eh ohs ;/, t, Bkw nzfwqs ek j?, nzfwqs J/E/ w[esh b?Dh, fs;<br />

w[esh e' i' nj Bkw nkgD/ ;to{g e/ ;ky:ks eko ;/ nfXekoh e' gqkgs eo/ fs; nyzv<br />

;fudkBzd pqjw ek Bkw tkj j? tjh i' j't/ T[gd/P eosk eh w{os w?A fEs j':k r[o ejkt/,<br />

;' ejkt/ tkfjr[o :fj fBor[D pqjw gy: d/ gzdqtK noE j?.<br />

16H fiE/ fe;h irQK jkj/ B{z f;jkoh j't/ T[; irK fJ; wzsq dk fJj noE j? tk Ppd dk<br />

noE ftebg j?, ;' ftebg J/E/ ikfs r[D fefonk b?B/ t Ppd ;/ nkr/ d{o noE fty/<br />

nkfj gqs:: j't/ j? :Ks/ (tk) Ppd d/ noE i' iksh nkfde ftebg ;' d{o j't/ fi; ;/<br />

Gkt pqkjwD g[D/ nkfde iksh:'A ;/ n"o Bhb ghskfde r[D' ;/ n"o ubD p?mD nkfde<br />

fefonk ;/ ofjs i' j't/ r[o ;' ejkt/ tkfjr[o{ fJj f;jkoh tkb/ tkfjro{ dk ;'btK noE<br />

j?.<br />

17H nEtk tk Ppd dknoE s[b:sk (pokpoh) j?, nkfj Ppd dh nfj g? ;?B eoB/ tkb/<br />

gqw/Po w/A nijsh <strong>by</strong>PDK j? r[o Ppd dk noE ;qh r[o{ BkBe d/t ih j? :Ks/ ;/y ;KJh<br />

gqw/Po eh s[b:sk J/E/ GrsK e/ T[gdqt d{o eoe/ fsBe' fBi ;EkB eh gqkgsh eoBk o{g<br />

b?Dh i?;/ tkj[ ;/y ;KJh gqw/Po ngD/ Grs'A e/ T[gdqt o{g i' okeP j? fsB e' wko e/ ngD/<br />

Grs'A fJzdqkfde' e/ pv/ oki: w/A ;EkgB eo/ j?A s?;/ ;qh r[o th ;op T[gdqt'A ek phi o{g i'<br />

nfrnkB j? fs; e/ joB eoe/ ;zg{oB ngD/ f;ZyB e' fBi ;o{g G{s tv/ oki w/A ;EkgBk<br />

eo/ j?A :Ks/ ;/y ;KJh gqw/Pto ih eh ;wkBsk ;qh r[o{ ih w/A ;zGt? j? fJj f;jkoh tkb/<br />

tkfjr[o{ gd dk ;skotK noE j?.<br />

sK s/ f;X j'fJnk fe tkfjr[o{ wzso ;kfonK dk f;o'wDh wzso igD/ :'r j?<br />

(r[ows fBoD? ;kro)<br />

fwqse s'A pkd<br />

fwqse gkS/ fJj ohs eokt', r[o{ rozE ek gkm oykt',<br />

gktj[ G'r okr wkbk gVQ, fyB wfj gkg ikJ/ ;G ;V ]<br />

pkpk pzdk f;zx ih pjkdo d/ rZdh BPhBK dh gqDkbh<br />

pzdk f;zx (1)<br />

ni? f;zx<br />

oDihs f;zx(2)<br />

96


i[Mko f;zx (3)<br />

i'okto f;zx<br />

csfj f;zx (4) ;[u/s f;zx noiB f;zx<br />

yVr f;zx<br />

nwho f;zx(5)<br />

dfJnk f;zx(6)<br />

gjkV f;zx<br />

s/ik f;zx (7) nso f;zx (8) ;'jB f;zx ;[ikB f;zx<br />

;od{b f;zx (9)<br />

s/fizdo gkb f;zx (10)<br />

r[odk; Bzrb w/A pzdk f;zx B/ puB dh wfjwk dZ;Dh L^<br />

puB gkbB/ ;w B Xow e', gkg Bk siB ;wkB?]<br />

ePN gkfJ sB s:kr/ g{op, b'rB Xow B jkB? ]<br />

;sh ;g[oP puB od dzsh, fBe;/ c/o B fco j?A]<br />

d;oE fPth dXhu joh ;f;, pbh gzu ;[s fEo j?A ]<br />

gkb/ puB ePN ;fj Gko/, np b" ir i; rkt? ]<br />

97


ukeo fwqr wo?A puB go, p/Nh go xo ikt?]<br />

g[B fBi r[o{nB fBi pub go, dhB' fBi f;o G{ go ]<br />

s:'A w?A Gh f;o d?j{z ePN ;fj, fBi puB'A e/ T{go ]<br />

G[y G?Vh j? L^<br />

p[oh w"s s? G{y ejkBh ] dhB fJwkB eos :fj ckBh ]<br />

pkpk pzdk f;zx ih<br />

poes gk dPw/P dh, pfDnK pzdk f;zx pbekoh ]<br />

v"b/ T[;d/ b'j/ d/, Sksh njoD tKr{ Gkoh ]<br />

nyK pbD wskphnK, c{e ;[NDh I[bws ;koh ]<br />

eZd ekm tfonkw dk, s[odh fcodh fit/A nNkoh ]<br />

jkEh Ykj/ T[; B/, P/oK s/ gkJh n;tkoh ]<br />

wko tihd/ yK B{z, Xo s'A Gkoh gzv T[skoh ]<br />

oZs ftu v'p/ T[;B/, d/P Xo'jh s/ jzekoh ]<br />

;[D ;[D T[jdhnK uVsbK, ezp/ fdbh eowK dh wkoh ]<br />

nkyo cf;nk fgzio/, ;cb j'J/ ukb/ ;oekoh]<br />

woB'A w{b B v'fbnk, d/P Grs ;u dk fjsekoh ]<br />

p'Nh p'Nh j' frnk, f;yh BjhA ;{ow/A jkoh ]<br />

ftob/ izwD ir s/, fJj' fij/ uks[o T[gekoh ]<br />

fiBK d/; s'A fizdrh tkoh ]<br />

pkpk pzdk f;zx pjkdo ih dh gqsZfrnk<br />

b/tD e' pdb/ s[oeB s/, w'fj gfmU r[o ;t? eo pzdk ]<br />

98


wko e/ ytko eoT[ tihdfj, d/j[ T[ikV b[NkfJ ;ojzdk ]<br />

b? eo t?o r[o{ g[sqB fco, wko frohP eo' gok rzdk ]<br />

J/se eki eo' ip w? s[w, ikfBU w[M/ spjh r[o pzdk](gzE gqekP)<br />

(PjhdK dk y{B)<br />

;kv/ y{B dh Xke J/ ir T[s/, y{B ikbwK dk fdb s'V fdzdk]<br />

y{B i[bw dh S[oh B{z izr bk e/, w{zj s/i sbtko dk w'V fdzdk]<br />

y{B ;kc eodk d{o gkg eodk, iZE/pzd eoe/ y{B i'V fdzdk ]<br />

ub/ s/I iK y{B PjhdhnK dk, p/Vh gkg dh B{z s[os o'V fdzdk ]<br />

b'jrVQ feb/ s'A ikoh pzdk f;zx ih d/ w'jo L<br />

f;ek Id po jo d' nkbw, s/r/ BkBe tkjp n;s]<br />

cs/j r'fpzd f;zx Pkj/ PkjK, cIb ;Zuk ;kfjp n;s ]<br />

id& f;ek wkfonk, tkjp& pyPD tkbk, cIb&feogk<br />

Gkt noE L^ d'jK ijkBK ftu f;ek wkfonk r[o BkBe d/t ;kfjp ih dh pyPP Bkb cs/j<br />

gqkgs j'Jh, PkjK d/ Pkj r[o{ r'fpzd f;zx ih dh feogk Bkb.<br />

d/r U s/r' cs/j U B[;os p/ dozr]<br />

:kcs nI BkBe r[o{ r'fpzd f;zx ]<br />

B[;os& fJwdkd, p/^dozr& fpBK d/oh, :kcs&gqkgs j[zdh j?.<br />

Gkt L^ d/r (rohpK B{z bzro SekT[D dk fBPkB) s/ s/r (Xow s/ rohpK dh oZfynk<br />

bJh) cs/j ;jkfJsk ns/ tfvnkJh ;qh r[o{ BkBe ;kfjp ih ns/ ;qh r[o{ r'fpzd f;zx ih s'A<br />

gqkgs j[zdh j?.<br />

c[jko/ s'A f;ZfynkL<br />

w{zj nZvh noPK tZb sZehJ/, fJe p{zd BK e'Jh gkt/]<br />

id'A n;K ftu nk frnk e'Jh, nk T[j Sfjpo bkt/]<br />

99


&<br />

&<br />

Pjhd eh i' w"s j?, t'j e"w eh j:ks j?, j:ks Gh j:ks j?, w"s Gh j:ks j?.<br />

fizdk ofjB/ e/ bhJ/ doeko j? P'e/ nwb, w"s j? s/ok ;e{z s/oh otkBh fizdrh]<br />

noE L^ fe;/ ikpo e"w iK je{ws d/ wkoB Bkb e"wK BjhA wodhnK, nzdobh ihtB<br />

o"A BPN j'D Bkb BPN j[zdhnK jB.<br />

&<br />

Pkws/ n?wkb/ wk p;{os/ Bkdo frqcs.<br />

noEL^ ;kv/ wkV/ eowK B/ Bkdo dk o{g XkoB eo fbnk j?.<br />

p'sk f;zx ih dk nykD fuZmh L^<br />

fumh f<strong>by</strong>? f;zx p'sk jZE j? ;'Nk, nkBk bkfJnk rZv/ B{z s/ g?;k bk:k y'sk]<br />

nky' Gkp' ykB' B{z :'A nky/ f;zx p'sk, oki eo/rk ykb;k nkeh oj/ B e'fJ ](gqL gzE gqekP<br />

97)<br />

GkJh sko{ f;zx ih dk j"A;bk<br />

gzE tXktB ykso skJhA, fJw ngBh r[o e[b j? rtkJh]<br />

T[;h e/ gzE jw/ ;dkJ/, jw woB/ s/ ep Bm ikJ/](gqL gzE gqekP)<br />

ykb;/ dh bkfJeh<br />

:jh bkfJeh ykb;/ wkfj ] bVB woB wfj j'fJ nrkfj]<br />

f;zx dh Bkdo ;w/A jkbs<br />

fcvk i?;k NN{nk i[bV{ ek ekm{ gkfJ, o;V{ brkw s/ o;V{ oekp i{]<br />

gkfNnk ;k eSV{ s/ BhbV{ ;k ukdo{, v{u' i?;k grV{ pDkfJnk f;o ski i{]<br />

N[fNnk i?;k s/rV{ s/ bhoV{ fwnkB ik e', rZm ;m rksok pDkfJnk ;G ;ki i{]<br />

Bkw s' nekbV{ ;' fco? p[o' jkbV{ w?, b{N e{N yktD/ e' vkY/ T[;skd i{](gzE gqekP 581)<br />

iZ;k f;zx dh p/Bsh s/ L<br />

np jw e' s[w b/j[ fwbkfJ, nkB go? jw ykb;/ ;oBkfJ]<br />

100


okw oT[Dh dk febk L<br />

oT[Dh Bkw j? y/sh dk f;ziDK s/ tkj e/ c;b phiDh, fJE/ f;zx oT[Dh eoe/ y/sh<br />

efonk eod/ ;B. fJ;/ eoe/ feb/ dk Bkw okw oT[Dh jh oZy fbnk ;h .<br />

pkpk dhg f;zx ih L^<br />

wzIb/ fJPe dokI n;s fpgK Bstk ocas]<br />

Gkt L^wzib gq/w d[okvh vkYh g?oh iktD n"yk,<br />

f;o e/ uoB pBkt/ i/eo fwb/ fgnkok ;"yk](Bzd bkb ih)<br />

iZ;k f;zx ih tb'A ikoh ehsk f;Zek L<br />

f;ek do ijK p^cIb/ nekb] w[be nfjwd frqcs i;k ebkb]<br />

GktL^ nekb g[oy dh feogk Bkb fJ; d[Bhnk ftu f;ek wkfonk frnk j?, nfjwd Pkj dk<br />

w[be iZ;k f;zx ebkb s/ ekp{ eo fbnk j?.<br />

(tjho) L^ tjho T[; iZE/ B{z efjzd/ jB fi; ftu fJ;sohnK s/ pZu/ Pkwb j'D, xo'rh<br />

;wkB th ik fojk j't/.<br />

npdkbh B{z ykb;/ dk T[Zso L^<br />

e'T{ fe;h e' oki B d? j? , i' b?j? fBi pb ;? b?j?.<br />

pkpk dhg f;zx ih tb'A L^<br />

g?i fpod dh ;fsr[o oky?. bki B bkr? :'A f;zx nky? ]<br />

j'fJ Pjhdh w/oh g{oh, pko pko f;zx wzr? Io{oh] (gL gzE gqekP)<br />

ftvkDh ukeoh L^<br />

cwkrI ivfwxI KrI duKwlI Awpu vyic Drmu gvwey ] (246) (rT[Vh wL3 Szs)<br />

Pkj nkbw B/ wkX' okT[ B{z fbfynk nDy Gfonk T[Zso L^<br />

u;w/ wk e'o P[[d ni d;s/ cbe fpjso P[d, sK B phBw fe e[Bw r?o ijKdkohJ/ wk]<br />

101


Gkt L^ uzrk j'fJnk Gkth B/ w/ohnK nZyK B{z nzfBnK eo fdZsk sK fe w? nkgD/ sys s/ fe;/<br />

j'o B{z BK d/y ;eK.<br />

f;zxK dh p/fJsckeh go L^<br />

e"B fBek; ;e? fJBe' fco g/P B ekj/ eh b/; ub? j?]<br />

ip wojNB eh eS[ BKfj pNs sp fenk s[oe/I wI/I oy? j?]<br />

:" ;[Be/ ;G dkB/ ej?A s[w ;u ejh f:j pks ;G? j?]<br />

n"o ;Gh fpX j? f;zx g{oB go fJB w? fJscke B n? j?](gzE gqekP)<br />

wjkokik oDihs f;zx ih L<br />

ehB/ s? g:kB ;[o b'e j{z e' wjkoki, g[zi g[zB g[jwh e/ gb w? gbkB/ j?]<br />

ek eh ehi? UN e"B Psq eh pukt? u'N< r' rohp r[Dh r[D nfs fp<strong>by</strong>kB/ j?]<br />

ej? i: f;zx ;zgsk fpbkBh pho, n;koh B/ nkB dhj d[zdfG XokB/ j?]<br />

jk:/ wodkB/ ir ikB oDihs f;zx, s/o/ fpB ekB/ izr phu shB ekB/ j?]<br />

& wjkpbh oDihs f;zx j'fJnk g?dk, Bkb I'o s/ w[be fBtk frnk.<br />

w[bskB gP"o ePwho uzpk, izw{ eKrVk e'N dpk frnk]<br />

j'o d/P bZdky s/ uhB s'Vh, f;Zek nkgD/ Bkw ubk frnk]<br />

Pkj w[jzwdk ikB guk; po;K, nSk oi e/ oki ewk frnk ]<br />

d/P dh ejktsL<br />

ykXk ghsk bkj/ dk, pkeh nfjwd Pkj/ dk ]<br />

Pkj ijK tb'A gqkgs ehsk e'jB{o jhok L<br />

fJj ;z;ko gqf;ZX jhok dZyD ftu'A PkjijK B{z fwfbnk, Bkdo Pkj fJ; B{z b[ZN ftu<br />

ekpb b? frnk, T[; s'A fgS'A nfjwd Pkj d/ epI/ ftu nk frnk. nyho wjkokik oDihs<br />

f;zx gk; nk frnk. 10 wkou 1846 B{z e'jB{o jhok nzro/IK B/ ekp{ eoe/ bzvB G/i fdZsk.<br />

102


fJj wbek fteN'ohnk d/ ski ftu bkfJnk frnk. fJ; dk tIB ;kY/ fszB s'b/ s'A e[M<br />

tXhe j?, e[eVh d/ S'N/ nzv/ fizBk j?, Peb nzv/ torh j?.<br />

wjkokik oDihs f;zx ih dh w"s s/ P'e L<br />

wjkoki e' Poho dkj j's d/y Xho, o'ts/ nwho s/ ceho S'v skp e']<br />

Gky/ nki yke GkJh phoskJh phoB eh, whoB eh whosk nwhoB gqGkt e']<br />

fjzd[B eh fjzd ioh f;zxB eh fizd ioh, r:kB joh ethnB e' io rfJU ncskp e']<br />

G{gs npkdh ioh, btg[o eh rkdh ioh, Io r:' ;[jkr Gkr ;roh gzikp e']<br />

& j;os j? T[B r[zu' g? i' fpB fyb/ w[oMk rJ/.<br />

P/y ;kndh L<br />

w[Ps/ fe pknd ni izr :kd nkfJd, po e[bkJ/ y[d pkfJd Id.<br />

GktL fijVk w[Zek izr s'A fgS'A :kd nkt/ T[j nkgD/ f;o ftu wko'.<br />

wjkokDh fizdk dh jkbs L<br />

BK sVgB/ eh fJIkIs j?, Bk co:kd eh, x[N e/ wo ikT{, f:jh woIh j? fwo/ ;:kd eh ]<br />

fizw/tko s'A fpBK L<br />

izr fjzd gzikp dh j'D bZrh, d't/A pkdPkjh c"iK GkohnK B/.<br />

;D/ x'fVnK gJ/ n;tko fvZrD, jkEh fvrd/ ;D/ nzpkohnK B/.<br />

j't/ nZi ;oeko sK w[Zb gkt/, fijVhnK ykb;/ B/ s/rK wkohnK B/.<br />

Pkj w[jzwdk fJe ;oeko pkM'A, c"iK fiZs e/ nzs B{z jkohnK B/.<br />

& wkok fd:kfo ro w/ w[M e' tsB ;/ d{o, oybh fwo/ y[dk B/ w/oh p/^e;h eh bki]<br />

& :jh e[M :kdrko/ ofj rJh ngBh iwkB/ w/A ]<br />

ec; w/ jZvhnK n"o uko fsBe/ nkPhnkB/ w/A.<br />

w[jZps dofd fjioK, ;kfw rops, wofr Bkekwh,<br />

103


:jh e[M ;[oyhnK fdbu;g j? w/o/ c;kB/ w/A]<br />

Pjhdh iZE/ w'ou/ t/b/ fJT[A rKT[d/ jB L<br />

;[D' ykb;k ih ;kv/ e{u v/o/, n;hA nkyoh cs/ p[bk uZb/]<br />

gkT[ ph s/ ;KG e/ c;b tY', n;hA v'b e/ oZs fgbk uZb/]<br />

u"Aehdko d/ tKr ntki d/ e/, X"A;/ e{u d/ n;hA tik uZb/ ]<br />

s[;hA nkgDh neb dk ezw eoBk, n;hA nkgDh s'V fBGk uZb/]<br />

p/Vk I[bw dk nzs B{z roe j';h, jzM{ y{B e/ n;hA tjk uZb/ ]<br />

gzE r[o{ ek nkg dPw/P okyk, ezv/ jz{M e/ eo ;ck uZb/]<br />

nZr/ ;ke ephbVk pkb pZuk, pKj s[;K d/ jZE cVk uZb/ ]<br />

edh Bkw ;zi'r d/ j'D w/b/, ;fs ;qh nekb rik uZb/]<br />

fuZmhnK dod dhnK L<br />

wjkokik dbhg f;zx ih tb'A L^<br />

n?bt?vB jkb,<br />

w/o/ fgnko/ ;odko ;zs f;zx ih,<br />

s[jkvk ys fwfbnk, w?B{z pVh gq;zBsk j'Jh s[;hA w?B{z i' nkgDh ;/tk g/P ehsh<br />

j?, T[; bJh XzBtkdh jK, go w?B{z fe;/ rZb dh b'V BjhA, ;oeko nzro/Ih B/ w/o/ Bkb fBnk<br />

eoB s'A fJBeko ehsk j?. fJ; bJh 6 d;zpo B{z fJzrb?Av SZv fdnKrk, w?A u[Zg ukg fdZbh<br />

ftu fNekDK eoKrk, feT[Afe j[D w?A pVk rohp jK, w?B{z fJj wkb{w eoe/ pVh y[Ph j'Jh j?<br />

fe s[;hA w/oh ;tortk;h wksk d/ ;pzXh j', s[;hA ikDd/ j' fe j[D w?A fco nkgD/ tfvnK dk<br />

Xow XkoB eo fbnk j?, w?A s[jkB{z tkfjr[o{ ih dh cs/j p[bKT[dk jK.<br />

nes{po 6, 1885<br />

s[jkvk fgnkok ;pzXh.<br />

dbhg f;zx.<br />

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH<br />

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH<br />

2H ekoNB ebZp<br />

104


gkb wkb n?; vpb:{.<br />

w/o/ fgnko/ ;odko ih,<br />

tkfjr[o{ ih dh csfj.<br />

s[jkvk ys fwfbnk, w?B{z pVh gq;zBsk j'Jh go w?A s[jkB{z ;bkj fdnKrk fe<br />

s[;hA r"ofwzN dh nkfrnk fpBK w/o/ e'b BK nkT[DK. feT[Afe fJ; soK eoB Bkb s[;hA oki<br />

eowukohnK Bkb n?At/ fpgsk Bk ;j/V bt'.<br />

w? gotko ;w/s fJ;/ wjhB/ dh 31 sohy sZe fJzrb?Av SZvD dk fJokdk eo<br />

j'o d/o j' ikt/, w?A s[jkB{z fJj rZb dZ;D dh b'V gqshs BjhA eodk fe T[j nkgD/ nzfwqs<br />

SeD ;w/A ^ fi; dk gqpzX w/o/ uu/ok Gok ;L mkeo f;zx ;zXktkbhnk B/ ehsk j? s[jkvh<br />

w"i{drh dh fezBh gq;zBsk j't/rh. w?A Gkos tkg; nT[D bJh fsnko jK, Gkt/A r"ofwzN w/o/<br />

T[go gZSwh gqKs ftu mfjoD s'A vo wzBdh j? s/ w?B{z T{Nkewzv ftu oZyDK ukj[zdh j?, w?A<br />

nkgD/ ;fsr[o s/ g{ok Go';k eo fbnk j?, w?A nkgDh G[Zb pyPkT[D bJh T[BQK dh PoB ftu<br />

nkfJnK jK w?B{z fBPuk j? fe T[j w?B{z fBokP BjhA eoBr/.<br />

wkou 9, 1886<br />

s[jkvk fwZso ns/ ;[Gfuzse,<br />

dbhg f;zx.<br />

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH<br />

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH<br />

3H bzvB 25 wkou 1886<br />

w/o/ fgnko/ d/P tk;hU,<br />

Gkos ftu nk e/ ofjD s/ t;D dh w/oh fJZSk BjhA ;h, go ;fsr[o{ ;G d/<br />

ftXksk jB, T[j ;op PeshwkB jB w?A T[BQK dk G[ZbV ns/ s[ZS iht jK w/oh fJZSk Bk j'D<br />

go th w?A ;fsr[o d/ j[ew ftu fJzrb?Av fsnkr e/ Gkos nktKrk s/ ;XkoD o{g ftu<br />

ojKrk, w?A ;fsr[o{ ih dh fJZSk ;kjwD/ f;o fBtkT[Adk jK T[BQK dh i' woih j't/rh T[jh<br />

j't/rk, fgnko/ ykb;k` w?A tZfvnK dk Xow fsnkr nBws rqfjD eoB bJh fywK wzrdk jK<br />

w?B{z id'A fJ;kJh pDkfJnk frnk, w/oh T[wo pj[s S'Nh ;h. pzpJh g[Zi e/ w?A f;Zy Xow<br />

XkoB eo btKrk ns/ ;qh r[o{ BkBe d/t ih ns/ ;qh r[o{ r'fpzd f;zx ih dh nkfrnk dk gkbD<br />

eoKrk. w/oh pj[s fJZSk go th w?A gzikp nk e/ s[jkB{z BjhA fwb ;eKrk fJ; bJh fJj<br />

fuZmh f<strong>by</strong>D bJh wIp{o jK. wjkokDh fteN'ohnk ftu i' w/oh Xow Grsh ;h, w?A T[; dk<br />

T[fus cb gk fbnk j?. ;fsr[o{ ih dh fJZSk g{oB j't/.<br />

;qh tkfjr[o{ ih ek ykb;k, ;qh tkfjr[o{ ih eh csfj]<br />

105


fgnko/ d/P tk;hU,<br />

w?A jK s[jkvk bj{ s/ wk;,<br />

dbhg f;zx.<br />

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH<br />

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH<br />

rofdP e/ o'Irko eh fjb ikfJ fi;ek fdb]<br />

fJB;kB j' e/ ew j? doys'A ;/ PkB w/A]<br />

gZEo th nkgBk nkg G{b rJ/ L^<br />

e[Bw ;d ;o fcdkJ/ gk:/, ;hsk<br />

fu :esk ;o fu dj sk ;o fu ;hsk ]<br />

uhI j?]<br />

noEks L ;hsk e/ uoD'A w/ ;" ;o fBSkto eo d{zrk, J/e ;o d' ;o shB ;o fenk<br />

&<br />

;ko/ ijK ;/ nZSk fjzd';sK jwkok, jw p[bp[b/ j? T[;eh, pj p';sk jwkok]<br />

&<br />

wjkokik dbhg f;zx dh nzfwqs SeD dh fJZSk B{z t/y e/ nzro/IK B/ id'A<br />

1886 ngq?b B{z ndB gj[zfunk wbek fteN'ohnk B/ rtoBo B{z skoK fdZshnK. wjkokik<br />

fJzrb?Av s'A coK; s'A iowBh o{; dh okiXkBh pobB, T[E'A okjdkoh pDk e/ o{; gj[zuk,<br />

wk;e' rIN d/ ;zgkde B/ ;jkfJsk ehsh, Iko B{z fwfbnk go ;jkfJsk Bk fwbh, 15 d;zpo<br />

1887 B{z T[; dh XowgsBh pzpk dh w"s j' rJh. 1887 dhnK nypkoK ftu fJe fuZmh Sgh<br />

gpfbe s'A, Gkos tk;hnK s'A 1^1 g?;k, gzikphnK s'A 1^1 nkB/ dh wzr ehsh go fe;/<br />

;jkfJsk BK ehsh, wjkokDh fteN'ohnk B/ fywk eo fdZsk s/ w[V fJzrb?Av nk frnk. coK;<br />

ftu T[; B/ fJe nzro/I bVeh J/HvhH t?dob Bkb Pkdh ehsh. wjkokik B{z sgfde dk o'r j'<br />

frnk. fJ;/ Bkb nyho 23 nes{po 1893 JhL B{z wfjZNok dh soQK g?fo; d/ rKv j'Nb ftu<br />

w"s j' rJh.<br />

J/esk L y{z or/ wIB{z ;/ fBebk, c;d b?bh eh i' bh,<br />

noE L b?bh e/ ;oho eh B; y'bs/ jh wIB{z e/ ;oho ;/ o[fXo pjB/ brk.<br />

fptjkoe J/esk L gsh e' c{b eh br ;dwk B;hw ek PpBw e/<br />

eso/ nky ;/ T[Beh Nge gV/.<br />

106


1H ;dwk^ m/; 2H B;hw^ ;t/o eh mzvh jtk 3H PpBw^n'A;.<br />

& eodBh yp/P nkwdBh g/P] ukjezdk ok ukj do g/P ]<br />

noE L i?;h eoBh t?;h GoBh, e{g yB/ i' n"o e' ske' e{nk fsnko.<br />

&<br />

Bk:wkswk pbjhB/B bG: L<br />

noE L ewI'o eh dkb JhPto e/ xo th BjhA rbsh.<br />

&<br />

ezuB j't/ ehu w/, fpP w/ nzfwqs j'J/]<br />

fpfdnk Bkoh Bhu w/, shB' bhi/ ;'fJ]<br />

&<br />

d'P nI w;fId ;{J/ w:ykBk nkwd gho/^wk<br />

uh;s :kokB/ ^ sohes pkd nIh sdpho/^wk ]<br />

noE L eb oksoh jwkok r[o{ wzfdo ;/ wfdok rqj w/ nk:k, J/ wo:kdk tkb/ b'e'<br />

np jwkok fenk eost j?.<br />

fwqs{ e' gqkgs j{J/ L Pp j' jtk j' X{g j' s[cK j' S/V SkV ]<br />

izrb w/ g/V ep fJBj/ bks/ j?A fXnkB w/]<br />

&<br />

pokJ/ fBjkdB u/ ;zr' u/ Io.<br />

noE L oy S'vB/ e/ fbJ/ i?;/ gZEo s?;/ ;'Bk, dkB g[zB fpBK wk:k fe; ezw j?.<br />

&<br />

pzdk j{z p/y[dk, pzd/ w/o/ y[dk j?.<br />

noE L b'e ;/tk jh JhPto ;/tk j?.<br />

&<br />

r[i;sk ypkp' nk:zdk y:kbs] rBhws dk jwh dw ok fe jkb;s.<br />

j? ;wM b?.<br />

noE L G{s ekb ;gB j?, GftP ekb nB[wkB j? n"o tj ;w: toswkB jh rBhws<br />

& dcB eoBk w[M e' e[J/A^ :ko w/ . e[po/ p[bp[b eh pB/ r[bIko w/A .<br />

j?.<br />

noE L w/o/ eh rbh w/ w[M/ rkvBk feT[Afe p[bp[b gzSh eh ;wkXh pkr w/A jh pBsh<br />

107


&<br />

xo pBkT{ yke fJ; djPs w/ Bkf;jk. nkJ/ ip wId{o w[M e' r'o eoB :kd nk.<br />

noE L J/ T[gd/Pe ` fJ; fGnzeo ;z;ko w/A fenk xo pBKT{ ip wId{o nkJ/ s'<br />

w[M/ epo y'dB/ tkb/ :kd nk rJ/.<br />

& g:/ fJbw u{z ;Zw: pk:d r[dkys ]<br />

noE L ftfdnk e/ bhJ/ w'wpsh eh Gksh fgxbBk ukjhJ/.<br />

&<br />

nkp/ dfonk pj/ s/ p/jso, fJzB;K otK oj/ s' p/jso]<br />

noE L Bdh ek ib pjsk oj/ s' nZSk, wB[Zy ubsk oj/ s' T[sw.<br />

&<br />

&<br />

gho ;' fp:k w'I L fpoX nt;Ek gq:zs gVQd/ ikT[.<br />

j[p p[btsB nI w[be/^;[b/wK y[Pso, yko/ tsB nI ;Qwp[b'A o?jK y[;so.<br />

noEL ;t?d/P sK ;[b/wkB e/ d/P ;/ Gh fgnkok j'sk j?.<br />

;t?d/P ek eKNk s' ;[zpb n"o o?jK(;[rzXs g"dk n"o xk;) ;/ Gh T[sw j'sk j?.<br />

&<br />

nro fcod'P po o{:/ IwhB;s] jwhB ;s' jwhB ;s' jwhB ;s]<br />

noE L fgqEth go ;tor j? s' :jh j?, :jh j?, :jh j?.<br />

&<br />

gkBh Bk tj/ s' T[;w/ p{ nkJ/] yzio B ub/ s' w'ouk ykJ/]<br />

rodP p/ pVk fwjo' wkj ek gk:k ] rodP ;/ cbe B/ n"i e' gk:k]<br />

1H p{^ d[orzX 2H w'ouk^izr 3H rodP^GowD 4H fwjo'^;{oi 5Hwkj^uzdq 6H<br />

gk:k^gdth 7H cbe^nkekP 8H n"i^T{uk gd.<br />

&<br />

woBk Gbk j? T[;ek i' ngB/ fb:/ fi:/ . ihsk j? tj i' wo u[ek fJzB;kB eh fb:/.<br />

& JhA ik i[i JhA fe iK pf;gkozd B/;s ]<br />

noE L f;tk ikB d/B/ e/ n"o e'Jh T[gkt BjhA j?.<br />

& P/o ;hXk s?osk j? pes/ ^ ocsB nkp w/A ]<br />

noE L gkBh eh Xkok nzdo P/o ;hXk s?osk j?]<br />

&<br />

p/rkBk ro BIo gV/, s{z nkPkBk e' d/y, d[PwB ro nkJ/ ;kwB/, s' Gh y[dk e' d/y]<br />

108


d'jk Li' e[M dhy/ irs w/A ;G JhPto ;/ YKg,<br />

eo' u?B fJ; fsnkr ;/, XB bkbu ;/ eKg]<br />

s[wkok ;kwoki s' ;Zuk j? L^<br />

& pkj` fenk jh fgnkok BePk j? nky'A ek cb fwbk, T[; ;'jD/ B"itkB ek ihBk ;cb<br />

j{nk.<br />

wjb T[;ek fi;eh Sksh g? j? jho iV/ j{J/. e';' e[ij p npo e/ god/ sB/ j{J/.<br />

& w;Bd p[bzd sys j? gops jok Gok] n"o Si d/tdko ek j? uzto M{bsk.<br />

Brw/ ;[ohB/ U e/ j? T[;;/ nk oj/. BdhU gfozd/ :kd w/ j?A ;[o fwbk oj/]<br />

p/j'P' fj; j? rou/ gVk ykb eh soj] d[Bhnk j? T[;e/ g?o e/ c[Npkb eh soj.<br />

e?;h :j ;bsBs j? nZd{ ek fBPk BjhA ] fi; iK Bk oki w/ok j' n?;k weK BjhA.<br />

feT[A dKJ/ ;/ T[o pkJ/ ;/ w[V ikJ/ Bk nky/ ] ip ozr j' fd<strong>by</strong>pko s' i[V iKd/ Bk nky/.<br />

1H e[ij & fJzdq XB[y, 2H npo&w/x wzvb<br />

1H w;Bd & ;EkB, fNekBk 2H p[bzd&T[Zuk 3Hsys&nk;B 4Hd/tdko& fpqS 5H<br />

Brw/& X[Bh 6H gfozd/& gePh 7H p/j'P'& fBju/PN nt;Ek 8H nZd{ & Pso{ 9H iK&;EkB]<br />

vN eo yVk j{z, y'c ;/ ykbh ijkB w/A, s;ehB/ fdb Goh j? w/o/ fdb w/ ikB w/.<br />

;{zx/ IwK weK j? w/o/ g?o fw;b/ ;r ] w? e?;/ nk ;e{z j{z e?d/^p:kB w/.<br />

y[P yVk d[Bhnk eh Ss go j{z swkPk d/ysk] rjprj d/sk brk j{z pfjP:' eh ;h ;dk]<br />

pkdPkj d[fBnk e/ w[jo/ w/oh Psozi e/, fdbZrh eh ukb j? ;G ozr ;[bj' izr e/]<br />

oeP Pkdh ;/ w/o/ ip eKg T[msh j? iwhA, d/y eo w? fybfybksk ejejksk j{z pjh]<br />

& ;Gh G{wh r'gkb eh, :k w/ nNe ejk < ike/ wB w/ nNe j? ;' jh nNe ojk]<br />

& tj^ e"B ;k T[edk j? i' pk j' BjhA ;edk]<br />

noE L tj e"B ;h rqzEh j? i' y[b BjhA ;edh]<br />

& y[d s' w[;Bc tkS J/ iK Jh fBe' :k nK fBe']<br />

109


noE L J/ fgnko/ s{z ;t:z fBnkJh pB fe :j nZSk j? :k tj nZSk fenk nktPesk j? fe<br />

gqfeosh s[we' vzv/ wko wko f;ykJ/, y[Ph ;/ feT[A Bk ;hy/.<br />

& yK e[B uPwjk^J/^e";oh ok, e";o(Bdh) e/ ;'s'A tjB/ d' ]<br />

& nro ;{oi j' w/oh dkJhA soc, n"o uKd j' pKJh ikBp yVk.<br />

ej/ w[M ;/ ro d'B'A p; np o[e', B wkB{z eGh ejBk T[Bek iok]<br />

& Uok pk uPw/^gke spK dhd u{z fjbkb ] jo dhdk ibtrkj/ nk wkj gkok B/;s]<br />

noE L gftsq nky ;/ s{z T[; fgqnsw e' fdtshnK e/ uzdqkd/: e/ ;wkB d/y ;edk j?, gqzs{<br />

jo J/e nKy T[; uzdqw[yh d/ doPB BjhA eo ;edh]<br />

My strength is as the strength of ten, Because my heart is pure, I never felt the kiss of<br />

love, Nor maiden’s hand in mine. (Tennyson)<br />

noE L d; Bt:[te' eh w[M w/A Pesh j? feT[Afe w/ok fjodk gftZso j?, ekwkPes<br />

j' eo s' w?B/ eGh gq/w e/ u[zpB ek nB[Gt Bjh ehnk j? n"o Bk jh so[Dh e/ e'wb eo ;goP<br />

ek] pqjwuoi dh fdqVsk eoe/ jh fJsBk pb j?.<br />

& iZBs goZ;s Ikfjd ep je goZ;s j?< d{o'A g? wo ojk j? :j Pjps^goZ;s j?]<br />

noEks L i' p?e[zm eh ekwBk ukjsk j? tj pqjw dk T[gk;e e?;/ j' ;edk j?< tj s'<br />

ng;okT[A eh fJZSk oZysk j? n"o ekwkPes j?.<br />

& ;[bwkBk fp:ko nzr[Psoh ok ]<br />

J/ ;[b/wkB nzr{mh e' bk ip nzr{mh fwb rJh fco GNeDk fe; bhJ/.<br />

wBw[yK dhnK rZbK L g{ik gkm th ezw j?, p[fYnK dk, p/PZe f;Bwk dk t/y e'Jh<br />

P' nkT[DK, ed/ ed/ r[od[nko/ th j' nkT[Dk, Gkt/A eVkj gqPkd d/ fgZS/ jh j' nkT[Dk.<br />

&<br />

d[Bhnk nIp ;okJ/ ckBh d/yh, jo uhI :jK eh nkBh ikBh d/yh.<br />

i' nk e/ Bk ikJ/ t'j p[Ykgk d/yk, i' ik e/ Bk nkJ/ t'j itkBh d/yh]<br />

& d';s'A e/ ;dw/ ;j/ j?, fJ; edo ikB g? ]<br />

fdb;/ d[PwD'A eh ndkts ek frbk iksk ojk.<br />

&<br />

w[mh whNh ;h d/P gzikp dh ih, gZrK dkVhnK dh oZy' bki :ko'.<br />

110


Pkj w[jzwdk wko e/ wo' J/E/, ;kvk d/P Bk j'J/ w[Eki :ko']<br />

&<br />

i/ d'Xh d/ xo ubh iKdh, d[ZX wZyDK Bkb B[jk fdzdk]<br />

ubh iKdh i/ fe;/ ;[fBnko d/ xo s?B{z rfjfDnK Bkb ;ik fdzdk]<br />

gkbk g? iKdk i/eo Bkb doIh Bkb c?PBk g{oh pDk fdzdk]<br />

s?B{z gsk J/ PkfJo eh eoB i'rk< u[Ze/ P/no s/ uko ;[Dk fdzdk]<br />

&<br />

nkok fgnkok brs j? ekok eo' pBkfJ.<br />

f;o iKdk sT[ ikfJ w/ok f;Zyh f;de B ikJ/](wsh dk;)<br />

&<br />

s[M/ d/y/ s' fco n"o'A e' feB nky'A ;/ jw d/y/A]<br />

:/ nky/ c{N ikJ/ rofu fJB nky'A ;/ jw d/y/A]<br />

&<br />

joik fe ;[bsK yhwK id r'rk B wkBd nkw ok]<br />

noE L fi; ;EkB go okin fXoki B/ v/ok vkbk pjK ;kXkoD b'r'A ek r[b^rgkVk<br />

Bk ojk.<br />

d'jk L wks fgsk ;[s e' si?, f;y r[o{ si iks]<br />

G{y t; iB fpgs w?, e:k e:k eos B pks]<br />

&<br />

&<br />

yto/ eh ysk, w/oh bkb T[wo u'A T[rh Bhbh Gkt[esk]<br />

w[cs ftu pdBkw j' e/ ofj rfJU, d; s{z yZfNnk eh U w/o/ sofbnk]<br />

= I shall lose no time in reading this book.<br />

= Books serve for study for and delight.<br />

&<br />

y[dk e/ pzd/ s' j? jiko' ] pB' w/ fcos/ j? wko/ wko/<br />

w? s'A pzdk pB{zrk T[;ek, fi;e' y[dk e/ pzd' ;/ fgnko j'rk]<br />

&<br />

&<br />

ikB dh j{Jh T[;h eh Eh, je s' :{z e/ je ndk Bk j{nk]<br />

do jehes wkbe/ jo P? y[dk n;s ] JhA nwkBs uzd o'Ik po wk n;s]<br />

111


&<br />

ib fpzd{ fBgks/B g{ohns/ xNk ;k j/s{ ;ot ftfdnkBz Xowk;: XBk u L^<br />

gkDh dh p{zd p{zd Bkb xVk Go iKdk j?. E'Vh E'Vh ftfdnk Bkb ftdtkB pD iksk j?.<br />

E'Vk e[ XB i[VB Bkb XBtkB ns/ E'Vk Xow eoB Bkb XowtkB pB iksk j?.<br />

Keep family at a distance.<br />

fe;/ nkdwh B{z nkgDk tkec B pDB d/DK]<br />

ejkts^ G/sh u{Vk Pohe dh fBnkJhA.<br />

&<br />

;/tsfpU wjK fpqyPk, cb SkfJnk ;[wBtsk<br />

:dh d/tks cbz Bk;sh ;kfJnk e/B fBtkohns/<br />

nBfrBs b'r' B/ d[Bhnk w/A, w[jZps eh j?.<br />

e"B efjsk j? fe ;kfde B E/ iip/ T[Be/ b/feB T[B e/ bhJ/<br />

sPjho ek ;wkB BjhA feT[Afe t'j b'r Gh ngBh jh soQK w[cb; ;/]<br />

& PkfJoh eh NKr, feT[ s'Vsk j? p/j[Bo, f;no efjB/ ek ;bhek, ;hy w/bk rw ;/]<br />

&<br />

;[Zsk jK fJ; epo ftu, w[odk ebk u w[Ve/ gkJh, ;h ikB fi;B/]<br />

w/o/ u xkN i' j?, e[dos u th Bjh T[j w?E' tXhe ;'jDk]<br />

B fuskfonk fe;/ B/ y[d p'bs/ fuso id PpdK dh b'V fco eh <<br />

frUN' w/A Bkw w/ok bzph Biw d/ Bkb'A pj[tkosk ;[Dktk]<br />

&<br />

&<br />

n? tsB s/ohnK e[M j'o jtktK u'oh eoe/ ;kjtK okjh uZfbnk jK]<br />

U yuo/ ;keh J/E/ mfj mfj m[eoKT[d/ fgnkb/ d/ ikw ;[okjh,<br />

e'Jh gk ght/ SNkeh, s/oh j[D Bjh ubDh ubkeh, U yuo/ ;keh]<br />

okiBhsh tke L^ ukeo, oki, r[wkPsk (tgkoh dk w[BPh) G{s, f;ZfX, XB,SkT[.<br />

fJB gqshs B ehihJ/ i?;/ w[B/o/ ekT[]<br />

& jN? j[zv{ i?;gkS/, f;zx ;[euh ykfJ, G/v{<br />

112


XB[y j/Vh, nfj, fpbkJh, fBt? i:'A d[ydkfJ]<br />

s:'A PZso{ i:' jN? gkS?, fBt? nkdo d/fj]<br />

tfj d[yd nfs;? ikB p[X iB, Bfj ft;kj[ eo/j[ ]<br />

1H XB[y j/Vh& fPekoh,<br />

& c{b fybB/ Gh B gkfJnk Ek fe y[d w[oMk frnk ]<br />

&<br />

r?o s/ r?o j?, r?o'A ;/ fPekfJs e?;h,<br />

nki ngB' ;/ Gh fdb s'V dhnk j? :ko' ]<br />

&<br />

jw Go/ p?m/ E/ feT[A nkgB/ S/Vk jwe',<br />

jkJ/ ewpys e' fe; tes y[dk :kd nkfJnk.<br />

&<br />

&<br />

woI/ fJPe pYsk frnk fiT[A fiT[A dtk eh]<br />

BPk fgbk frokBk s' ;G e' nksk j?]<br />

wIk s' sp j?, i' fros/ e' Ekw b/ ;keh.<br />

&<br />

Pjhd eh i' w"s j? t'j e"w eh j:ks j?]<br />

fj:ks s' fj:ks j? t'j w"s Gh fj:ks j?]<br />

= The blood of the martyre is the seed church.<br />

Pjhd dk y{B Xow dk phI j[zdk j?.<br />

= Panth was organised to led humanity.<br />

&<br />

&<br />

&<br />

&<br />

gzE wkBtsk dh nrtkJh iZE/pzd ehsk frnk j?](efBzxw)<br />

w/oh ikB b? b? ikBhnk, fJj' e[M j? jkb/ s/o/ tk;s/]<br />

fcos/ j? who yko e'Jh g{Ssk Bjh]<br />

p fInkos Jh w[ekw/ w[ed; uPw/ wB o'PB pk,<br />

fdb wB Pkd ;[d & w[es;o d/ doPB dh wfjwk ]<br />

113


&<br />

jwkoh nkg eh jo J/e eh jkbs :jh j'rh,<br />

ftrV ikJ/rh ip ;{os s' fco ;{os :jh j'rh]<br />

P/no L oehp' B/ ogN f<strong>by</strong>tk dh j?, ik ik e/ EkB/ w/A ]<br />

fe nepo Bkw b/sk j?, y[dk ek fJ; iwkB/ w/A ] (nepo fJbkjkpkdh)<br />

e"D ikDdk Bjh nekbhnK B{z, pVhnK xkbBktK fJjBK xkbhnK B/.<br />

fJzBQK oKfMnk f;oK d/ tkb dht/, eohnK d[opbK d/ xoh dhtkbhnK B/.<br />

fJj T[j wod B/ fiBQK B/ esbrkj ftu, w"s t/y uVdhnK bkbhnK B/.<br />

fEVeD N"o ftu edh BjhA nkT[D fdZsh, ikBK jhb e/ ikohnK gkbhnK B/]<br />

f;de gofynk ;?AeV/ wzB{nK B/, toyh s/i jikoK npdkbhnK B/]<br />

go fJfsjk; rtkj j? ykb;k ih, fiZs/ w'ou/ ;dk nekbhnK B/]<br />

(16 cotoh 1983 p[ZXtko, o'IkBk nihs)<br />

1H fJe nekb g[oy<br />

114


J/ek J/ezeko f<strong>by</strong> fdykfbnk] T{Vk Unzeko gk; pmkfbnk]<br />

2 (d' dh frDsh)<br />

2Hd' neko L^ pqjw s/ wkfJnk. JhP_o s/ iht .<br />

pqjwk ih d/ d' g[so L<br />

;zG{w[B s/ ;so{gk.<br />

okwuzdq ih d/ d' g[so L bj{ s// e[P{ .<br />

bSwB ih d/ d' g[so L sy s/ nzes .<br />

PsqxB ih d/ d' g[so L<br />

GoE ih d/ d' g[so L<br />

;qh r[o{ BkBe d/t ih d/ d' g[soL<br />

;qh r[o{ nzrd d/t ih d/ d' g[soL<br />

fGos s/ e[bhB.<br />

GbB s/ uzdo e/s.<br />

pkpk f;oh uzd s/ bfywh dk; ih.<br />

dks{ ih s/ dk;{ ih.<br />

;qh r[o{ nwo dk; ih d/ d' g[soL w'jB ih s/ w'joh ih .<br />

;qh r[o{ jfo okfJ ih d/ d' g[soL okw okfJ s/ ;qh r[o{ jfo feqPB ;kfjp ih .<br />

3 (fszB dh frDsh)<br />

3H fszB d/ts/L^ pqjwk, ftPB{z, fPt .<br />

fszB PeshnKL^<br />

fszB d/tfsnK dhnK 3 gqeko dh fefonk L^<br />

fszB gqeko d/ eow ^<br />

fszB gqeko d/ g[oP^<br />

;o[;sh, bSwh, gkopsh.<br />

T[sgsh,gkbDk,;zxko.<br />

gqkopX, ;zfus s/ feo/wkB.<br />

T[sw, wfXw, efBPN.<br />

fszB gqeko d/ ;kXB^ ;otB, wBB, fBfXnk;D .<br />

fszB gqeko dh gqkopX^<br />

fJZSk, nfBSk, gofJSk.<br />

115


1HfJZSk^nkgDh fJSk nB[;ko gdkoE gqkgs j'Dk.<br />

2HnfBSk^fJSk s'A pr?o nukBe jh gdkoE nk e/ gqkgs j'Dk.<br />

3HgofJSk^gqkJ/ g[oP dh fJSk nB[;ko gdkoE gqkgs j'Dk.<br />

fszB gqeko dh gqkopX ^<br />

wzd gqkopX, wXw gqkopX s/ shpo gqkopX.<br />

1H wzd gqkopX^ E'V/ g[oPkoE eoB Bkb d{o j' iKdh j?.<br />

2H wXw gqkopX^ftP/P g[oPkoE eoB Bkb d{o j' iKdh j?.<br />

3H shpo gqqkopX^ fe;/ Gh g[oPkoE eoB Bkb d{o j' iKdh j?.<br />

fszB gqeko dh fsqg[Nh ^ fXnksk fXnkB X/:<br />

frnksk frnkB r/:<br />

gqwksk gqwkB gqw/:<br />

. . .<br />

iht B/sq t;s{<br />

;zgqdkJh fszB nkBzd^ ;qtBkBzd doPBkBzd G'rkBzd.<br />

Pk;sqe fszB nBzd^ pqjwkBzd GiBkBzd ftP:Bzd.<br />

fszB b'e ^ ;_or b'e wks b'e gskb b'e.<br />

T[u ;EkB wX ;EkB v{zxk ;EkB<br />

fszB r[D ^ oi' r[D ;s' r[D sw' r[D.<br />

fszB wIp ^ fjzd{ w[;bwkB f;y.<br />

fszzB o'r ^ tk:{ fgs ec.<br />

fszB JhyDk ^ ;[s fts b'e JhyDk(shBh).<br />

fszB fpt;Ek ^ ikrqs ;[gB ;y'gs.<br />

fszB nt;Ek ^ pkbe i'pB fpqX.<br />

fszB ekb ^ G{s toswkB Gftys.<br />

fszB BdhnK ^ rzrk iwBk ;o[;sh.<br />

116


. . .<br />

Grsh eow eEk pqjw ftfdnk<br />

fszB BdhnK d/ ozr^ fuZNk ekbk bkb<br />

fszB ;o{g pqjw d/^ t?okN fjoBÎroG JhP_o<br />

fszB ;o{g iht d/ ^ ftP_ s/iP gqkr<br />

fszB gqeko d/ nkswk^ fwfEnk nkswk r"D nkswk w[yÎ nkswk<br />

(n;E{b ;oho) (;pzXh) (e{N;E gqwkswk)<br />

fszB ;oho ^ ;E{b ;oho ;{yw ;oho ekoB ;oho<br />

fszB gqeko d/ eow^ g[zB eow gkg eow fw;qs eow<br />

fszB jh eowK d/ ;kXB^ wB pkDh ;oho<br />

fszB gqeko d/ puB PkPsqK d/^ o'ue fGnkBe :EkoE<br />

fszB gqeko dk ;pzX^ ;zi'r ;pzX ;wtkfJ ;pzX skdksw ;pzX<br />

fszB okDhnK<br />

(oki/ d;oE dhnK) e[Pb:k ;[fwsqk ee/Jh<br />

fszB uj[wk;/^ 1) u/s ft;ky i/m jkV .<br />

2) ;ktD Gkdo'A nZ;{ eZse.<br />

3) wZxo g'j wkx cZrD .<br />

fszB tkd^ fdqPNh f;qPNh tkd gqDkw tkd fttos tkd<br />

fszB ;Zsk^ ftjkoe ;Zsk gqkshGkPe ;Zsk gqwkoE;Zsk.<br />

fszB gqeko d/ f;XKsh^ ntS/d tkdh nGkP tkdh gqfsfpzp tkdh.<br />

fszB BkVhnK :'rws nB[;ko^ fJVk fgzrbk ;[ywBk.<br />

r[ows nB[;ko gqw/;o gqkgsh d/ fszB ;kXB ^<br />

jT[w? dk fsnkr Bkw dk ikg GkDk fwmk eoe/ wzBDK<br />

fszB nrBhnk ^<br />

1H imo nrBh^(g/N fty/ nzB B{z jIw eodh j?).<br />

2HpVtk nrBh^(;w[zdo d/ gkDh B{z ;[eKdh j?)<br />

3H dktk nrBh^ (gqsZy u[Zb/ fty/ pkbh dh j?)<br />

117


fszB d'P nzsjeoD d/^ wb fty/g ntoB<br />

fszBK d'PK dh Bftosh d/ fszB jh ;kXB^<br />

1H wb d'PL^<br />

gkgK dh Bftosh, fBPekw eowK s'A j[zdh j?. fJj p[ZXh dk wbhBsk o{gh d'P j[zdk j?.<br />

2H ftS/g d'PL^<br />

ftP/ ftekoK dh gqpbsk eoe/ wB dk uzub ofjDK, GiB dh xkN ekoB j?. T[gkPBK fXnkB<br />

eoB s'A Bftosh j[zdh j?.<br />

3H nktoD d'P L^ nzsPeoD s/ nfrnkB dk godk pqjw dh ;Zsk Bk ;wMD eoe/ j[zdk j?.<br />

iht fBozeko B{z G[Zb iKdk j?. Bftosh frnkB s'A j't/ j?.<br />

fszB gqeko dk gVQBK^^<br />

1) T[;s yK^ gVQ e/ jofJe Bkb j[is eoBh fJj jZvhnK dk uZpDK j?.<br />

2) r';s yK ^ gVQ e/ gho pD e/ pfj ikDk s/ ;G s'A nkgDh g{ik eokT[Dh fJj wk; dk<br />

ykDk j?.<br />

3) wrifj ^ gVQ e/ f;XKs B{z rqfjD eoBK fJj wrI dk ykDK j?.<br />

(BZe d/ yZp/ gk;/ fJVk, ;Zi/ fgzrbk ns/ d'jK d/ ftueko ;[ywBk)<br />

fszB skg 1H nkfX 2H fpnkfX 3H T[gkfX.<br />

1H nkfX L wB d/ eoe/ fuzsk d/ ofjD s'A i' d[Zy j't/.<br />

2H fpnkfXL ;oho nkfd d[y s'A i' eb/P j't/.<br />

3H T[gkfXL fe;/ gqeko y'N/ puB ;[D e/ i' d[y j't/.<br />

t/dKs nB[;ko 1)nfXnksfwe^ i' nftfdnk okr dt?P no ito nkfde eoe/ ;B n"o<br />

wB n"o d/j ftu j[zd/ jB T[BQK B{z nfXnkswe skg efjzd/ jB, ito Bkw skg dk j?.<br />

2) nfXG"se^ i' Pso{ ;og nkfdeK d/ vo s'A j[zd/ jB, T[BQK B{z nfXG"se efjzd/ jB .<br />

3)nfXd?fte^ i' ;odh rowh poyk nkfde Bkb j[zd/ jB, T[BQK B{z nfXd?te skg fejk iKdk<br />

j?.<br />

d'jokL ;so[ o'r ip T[gi/ sd/ eo/ fs; Bk;]<br />

fgS'A eoB ftBkj fs; pj[sk d/ ;zskg.]<br />

:Ek L nkb; ;/ o[i Pso[ eh ng/y:k i'fJ] fsB d'B'A ;/ fs;h ek Bk; gSkB' b'fJ]<br />

118


iBw sjh o[i ;sq ek i' Bfj eosk Bk;] nfs pb:[s :dfg nj/ fsB;/ j's<br />

gqBk;](gzuszsq)<br />

fszB G/d^<br />

1) ;iksh:^ T[;/ ikfs ftu G/d j'DK.<br />

2) ftiksh:^ d{ih iks dk G/d j'DK.<br />

3) ;_?rs^ nkgD/ jh ;oho ftu G/d eoB tkb/ nzr fuzBQ nkfde.<br />

fszB G/d wzrbk uoD d/ ^<br />

1H t;s{ fBod/Pnkswe^ rqzE ftu fi; dk fIeo eoBk j? T[; d/ jh r[D, wfjwk, bZSD,<br />

p'X eokT[D tkbk wzrb fit/A > ;fsBkw[ eosk g[oy[ fBoGT[ fBot?o[ nekb w{ofs ni{Bh<br />

;?Gz r[o gq;kfd]<br />

2H nkPhotkd nkswe^ fi; s'A efbnkD dh ekwBk ehsh ikt/, fit/A ^ v'bB s/ okyj[ gqG{<br />

BkBe d/ efo jE](256)<br />

3H BwPeko nkswe^ fi; ftu gqDkw ehsk ikt/, fit/A^<br />

gqDt' nkfd J/ezekok. Bw;eko r[od/t eT[. vzvT[fs pzdB nfBe pko.<br />

ykb;/ d/ fszB r[D s/ eosZp<br />

1H id'A Xow s/ GhV pD/ Xow dh okyh eodk j'fJnk jo e[opkBh eo/.<br />

2H d/P s/ fpgsk ;w/A nIkdh bJh t?ohnK Bkb bVQe/ Pjhdh gqkgs eo/.<br />

3H rT{ rohp dh I[bw j[zdk j't/ y{B dh nj{sh d/ e/ I[bw o'e/, p/fJB;kch I[bw fto[ZX bV/.<br />

sq? puB<br />

1. iml<strong>by</strong> kI mihmw brin n swkau nwnk prY prIlw ]2] (498)<br />

2H ;opZs r[of;y fJeZm/ gzrs ftZu p?m e/ Sfenk eo'.<br />

3H GiBhe GKt/A fe;/ wIjp dk j't/ jo fJe Bkb sB' wB' gq/w ehsk eo'.<br />

fszB r[D<br />

tkfjr[o{ ih B/ gfjb/ wkfJnk ouh fco fszB r[D g?dk ehs/, ;s', oi', sw'. ;s' dk<br />

d/tsk ftPB{z ;G dh gkbDk eoB/ tkbk, oi' dk d/tsk pqjwk ;G dh T[sgsh eoB/ tkbk, sw'<br />

dk d/tsk fPtih ;G dh b?sk eoB tkbk. ;s' oi' sw' O Ppd, ;goP, o{g, o;, rzX,<br />

nZmK uhiK d/ fwbkg dk Bkw wkfJnk j?.<br />

119


fszB ;oDK<br />

1H p/Bsh eoBh s/o/ fpBK w/ok e'Jh ;jkfJe BjhA.<br />

2H XzBtkd eoBK fpgsk ;w/A nkg ih B/ pukfJnk j? s/ w?A s/ok ;dk bJh ;/te jK.<br />

3H nkgDk nkg e[opkB eoBK, jo irQK fwZsok s{z jh BIo nKT[dk j?.<br />

gfjbh ;s ;zrs eoBh, d{i/ ;/tk eoBk, shik ngDk nkg r[o{ Bz{ fBSkto eo d/DK, fJj<br />

fszB ;oDK jB.<br />

fszB ;okX L^ fJzBK ;okXK d/ w[y fszB G/d jB<br />

1Hy:kjh 2HgkopD 3Hwjkb:<br />

fJzBK dk t/otk fJ; gqeko j?L^<br />

1Hfgso d/ woB tkb/ wjhB/ ns/ T[;/ fEs tkb/ fdB ;okX eoBK fynkjh nytkT[Adk j?.<br />

2Hnwkt;, g{oBwkPh tkb/ fdBK go i' fe Pq/;N fdB frD/ iKd/ jB, :kBh g[opK go i'<br />

;okX nkfde dk eoBk j? T[j gkopD nytkT[Adk j?.<br />

3H n;{ d/ jB/o/ gy ftZu fgZsoK B{z fsqgs eoBk wjkb: ;okX nytKT[dk j?.<br />

fJj fszB soK d/ ;okX jB<br />

(r[LgqGkeo)<br />

fgZsoK dh fsqgsh wB{ f;zwqsh nB[;ko L^<br />

fsb, i"A, wKj, soekohnK nkfde d/D Bkb fJe wjhBK fgso fsqgs ofjzd/ jB. wZSh d/<br />

wk; Bkb d' wjhB/, joB dk wk; ykD Bkb fszB wjhB/, whAY/ d/ wk; Bkb uko wjhB/,<br />

gfozfdnK d/ wk; Bkb gzi wjhB/, peo/ d/ wk; Bkb S/ wjhB/ n"o M'N/ iK ;{o d/ wk; Bkb<br />

d; wjhB/ se fgso fsqgs ofjzd/ jB, yho d/D Bkb fJZe ;kb fsqgs ofjzd/ jB. eZN/ ykDK<br />

pqkjwDK dh nZb PkfJd sK jh g? u[Zeh j?. r[owfs ftu ;okX wBQK j?.<br />

u[bh L^ bVeh dh Pkdh ;w/ u[bh SZv e/ ;zebg eoBk, 2H fgZsoK d/ Bfws ;okXK<br />

;w/ u[b/ Svd/ jB iZN s'A u[bh SvkT[D fit/A pqkjwD efjzdk ejKT[dk j? iiwkBK s'A fet/A L^<br />

gzfvs ih ^ b? jZE eo, fiwhAdko ^ b? jE eo ] gzfvs ih ^ b? cVQ noxk, fiwhAdko^ b?<br />

cVQ noxk]gzfvs ih ^ UJ/ J/dK BK p'b, fiwhAdko ^ UJ/ J/dK Bk p'b . gzfvs ih ^<br />

p/te{c, fiwhdko ^ p/te{c] fJB/ B{z d't/A x;[B' x;[Bh j' rJ/. gzfvs ih p'b/^ p; GJh p;.<br />

gzfvs ih L^ jN ik pJh jN ik, fiwhdko ih efjzdk j? gzfvs ih fJj sK fBek fijk ;okX<br />

ehsk j? tZv/ ;okX ftu sK eJh y{B j[zd/ j'Dr/.<br />

3HfszB r[D L^ ;s' oi' sw' noEks pqjwk ftPB{z fPt . fszB b'eL nekP b'e, wks b'e,<br />

gkskb b'e. fszB ekbL G{s, GftZy, toswkB. fszB soK dh ;/tkL wB pu eqw.izwDK,<br />

woBK, ihtDK. fszB gqeko d/ d[yL nkfX, fpnkfX, T[gkfX. fszB soK d/ g[oyL T[sw wZXw<br />

120


Bhu. fszB soK dh ntZ;EkL pkbe, i'pB, fpqX. fJVk, fgzr[bk, ;[ywBk, fsqe[Nh uZeo<br />

fsqp/Dh.<br />

4 (uko dh frDsh)<br />

uko ;kfjpIkd/ ^<br />

;kfjpikdk nihs f;zx ih, ;kfjpikdk i[Mko f;zx ih,<br />

;kfjpikdk i'okto f;zx ih,<br />

;kfjpikdk csfj f;zx ih.<br />

uko e[ofjsK ^ e[mk ykDk swke{ go^fJ;sqh rwB e/;K dh fpndph.<br />

uko i[r ^ ;si[r sq/sk d[nkg[o ebi[r.<br />

uko t/d ^ Pkw t/d for t/d :i[o t/d nEopD t/d.<br />

uko ntsko^ jz; ntsko okwktsko feq;Bktsko fBjebze.<br />

uko g[sq pqjwk d/ ^ ;Be ;BzdB ;BksB ;Bs e[wko<br />

uko T[gt/d ^ nk:[o t/d XB[o t/d rKXo t/d noE t/d.<br />

uko g?o Xow^ ;s ir: sg dkB .<br />

GkJh wBh f;zx ih B/ Xow<br />

d/ uko g?o fJj f<strong>by</strong>/ jB^ Bkw dkB fJPBkB frnkB.<br />

uko nt;Ek ^ ikrqs ;[gB ;y'gs s[ohnk.<br />

uko gqeko d/ g[oP^ w[es ifrnk;{ ftPZJh gkwo.<br />

uko pkDhnK fgzv dhnK^ gok g;zsh wfXwk p?yoh.<br />

uko fdPk g{op gSw T[so dfyD .<br />

uko T[gfdPk nrB e"D B?os e'FD tk:t e'D JhPkB e'D.<br />

uko gqeko dk nzB^ Ge G'i b/jI u'; .<br />

uko ;zgqdkJh gdkoE iBw gdkoE Bkw gdkoE gq/w gdkoE frnkB gdkoE.<br />

uko gdkoE Pk;sqe^ Xow noE ekw w'yP .<br />

uko es/pK ^ e[okB, nzihb, sT[o/s, Izp{o .<br />

uko ;kXB ^ t?okr, ftt/e, yN;zgsh, w'y fJZSk.<br />

us[PN/ nzsjeoD^ wB, p[X, fus, jzeko .<br />

121


uko poB^ pqkjwD, ysqh, P{do, t?P .<br />

uko nkPow^ pqjwukoh, rqfj;sh, pkBgq;sh, ;zfBnk;h.<br />

uko nBpzX^ nfXekoh, ftP/ nBpzX, ;pzX nBpzX, gqi'iBnBpzX.<br />

uko uhiK w[bskB dhnK^ rod, rdk, rowh, r'o;skB(epoK).<br />

uko nZr dhnK BdhnK^ fjz;k, w'j, b'G eo'X .<br />

uko g[sq oki/ d;oE d/^ ;qh okwuzdq ih, bSwB, PsqxB, GoE.<br />

uko ikshnK d/ g[oP^ P[Pe, fwqr, ftq;G, n;_.<br />

uko iksh dhnK fJ;sqhnK^ gdwBh, fusqBh, ;zfyBh, j;sBh .<br />

uko gqeko dk doPB ^ gqsy doPB, w{osh doPB ;[gB doPB, ;qtB doPB .<br />

uko cfoPs/ ^ niokJhb, w/ekJhb, fJ;okJhb, ipokJhb<br />

uko pho ^ jB{wkB, Bkjo f;x, G?oT[, bze[Vk(p/skb).<br />

uko wIp w[;bwkBK d/ ^ fJwkw jBch, fJwkw ;kch, fJwkw jwbh, fJwkw wkbe .<br />

uko w[jZwd d/ :ko^ nZpk peo ;dhe, jIos nbh n;wkB iB{o?D, T[wo yskp .<br />

fBnkfJek d/ ws nB[;ko<br />

uko nGkt gdkoE ^ gqkrkGkt gqX[z;kGKt nfBUnzBkGkt nshnzskGkt.<br />

uko pkDhnK pqfjwzv dhnK^skse pkDh, fsqr[D nkswepkDh, gqfeosepkDh, wfjsse pkDh<br />

uko gkg ^ Pokp ghDh, ;'Bk u[okDk, r[oBkoh rwB, pqkjwD wkoBk.<br />

uko gqeko dk ;goP ^ ;hs, T[;B, e'wb, emB .<br />

uko gqeko d/ ;zfBnk;^ e[Nhuo ;zfBnk;, pj{de ;zfBnk;,jz; ;zfBnk;,gowjz; ;zfBnk;.<br />

uko :'r dhnK G{fwek^ pkDh b:, wB' b:, p[Xh b:, jzeko b:.<br />

uko gqeko dk :r ^<br />

;si[r dk r?Avk w/X :r j?. sq/s? i[r dk j;s w/X :r j?.<br />

d[nkg[o i[r dk n;_w/X :r j?. ebi[r dk Bo w/X :r j?.<br />

uko febfty ^<br />

pqkjwD B{z wkoBk, ekbh rT{ dk wkoBk.<br />

ezfBnK dk wkoBk, t/;tk dk nzB ykDk.<br />

uko ykDhnK<br />

1H nzvi L<br />

nKfvnK s'A g?dk j'D tkbh fPq;Nh gzSh, ;og, eS{ nkfde.<br />

122


2H i/oi L<br />

3H ;/si L<br />

4H T[sG[i L<br />

wB[Zy gP{ nkfd i/o ftu'A g?dk j[zd/ jB.<br />

g;hB/ s'A g?dk j'D tkbhnK i{nK bhyK nkfd.<br />

Xosh ftu'A g?dk j'D tkbhnK doyZs gZEo nkfd.<br />

uko gqeko dh ekoi nftfdnk L^ 1H nBksw (;oho nkfdeK) ftu nksw p[Xh.<br />

2H nfBs nekP nkdh gdkoEK ftu fBs p[Xh.<br />

3H d[y o{g XB nkfdeK ftu ;[y p[Xh.<br />

4H n;[u o{g fJ;soh nkfdeK ftu ;[u p[Xh .<br />

uko gqeko d/ Grs ^<br />

1H noEk noEh Grs ^ ekwBk tkbk Grs i' XB ;zskB nkfd dh fJZSk Bkb T[gkPBk eod/<br />

jB.<br />

2H nkos Grs ^ i' o'r d[y nkfd d/ fwNkT[D bJh Grsh eod/ jB.<br />

3H ifrnk;{ Grs^ i' gqw/Po B{z Gosk o{g wzB e/ T[gkPBk eod/ jB.<br />

4H frnkBh Grs^ i' nkswk B{z ;op o{g d/yd/ j'J/ Grsh eod/ jB.<br />

uko w?sqh nkfde r[D^ eo[Dk (feogk) w?sqh (fwsq Gkt) w[dsk (nBzd) T[g/fy:k (fsnkr)<br />

uko ftxB ;wkXh d/ ^b: (fposh dk N[NBK)<br />

fty/g (uzubsk)<br />

ePkfJ(szd[bk fBzdqk,M'eK),o;k ;[nkd(foXhnK f;XhnK ftu o[e ikDk)<br />

uko t/dK d/ uko wjKtke ^ 1H Pkwt/d dk ( ss_w;h)2H for t/d dk (gqfrnkBwkBzd pqjw)<br />

3H:i[o t/d dk(njzpqjwk;wh)4HnEopB t/d dk(n:z nkswk pqjw)<br />

uko u"AehnK ehosB dhnK^<br />

1H nzfwqs t/b/ nk;k dh tko dh u"Aeh.<br />

2Hd[gfjo/ 12 ti/ uoB etb dh u"Aeh.<br />

3H ;zfXnk t/b/ ;'do dh u"Aeh.<br />

4H oks B{z efbnkD dh u"Aeh.<br />

gkm w/A uko pksK fXnkB eo/L^<br />

1H gkm ;w/A fe;/ Bkb puB Bk eo/A.<br />

2H w?E[B dk fsnkr eo/A 3H njko dk fsnkr<br />

4H fBzdk dk fsnkr eo/A.<br />

123


T[dk;h ;zgqdkfJ d/ uko<br />

w[y wjkswk ( uko X{zD/)^ 1Hpkb{ j;BK 2H nbw;s 3Hc{b ;kfjp 4H r'Ad<br />

;kfjp.<br />

uouk d/ uko G/d ^<br />

1H tkd (gq/w got Bkb go;go gqPB T[so eoe/ s;Zbh eoBh)<br />

2Hfjs (fpBK Jhoyk s'A yzvB wzvB eoBK )<br />

3H ibg (nkgD/ ws dh g[PNh bJh d{i/ dh dbhb B{z od eoBK)<br />

4Hftszvk (d{i/ dk gy v/rD tk;s/ Sb egN Jhoyk jm Bkb fwbh uouk eoBh).<br />

uko nzr Bhsh d/<br />

1H ;kw^ fgnko/ puBK Bkb d{;o/ dk eq'X PKfs eoBK.<br />

2H dkw^ XB d/ e/ d{;o/ B{z gq;zB eoBK .<br />

3H dzv^ P;sq d/ pb nkfde Bkb d{;o/ B{z ;ik d/Dh.<br />

4H G/d^ d'jK ftu c'eN(c[N) gk e/ nkgDk ekoi f;X eoBk.<br />

uko gqeko d/ P;sq L<br />

i' eZN/ tZv/ T[; B{z P;sq nkyd/ jB fJj uko gqeko d/ jBL^<br />

1H w[es 2H nw[es 3H w[eskw[esk 4H :zsq w[es.<br />

1H w[es L^ i' jZE'A SZv/ ikD uZeo nkfd.<br />

2H nw[es L^ fijV/ jZE'A Bk SZv/ ikD, sbtko eNko nkfde.<br />

3H w[eskw[es L^ i' jZE'A SZv/ th ikD ns/ jZE th oZy/ ikD poSh rdk nkfd.<br />

4H :zsq w[es L^ fijV/ ebk Bkb SZv/ ikD sho rbh nkfd w[es Pk;soK B{z n;so th fejk<br />

iKdk j? nw[es B{z P;so efjzd/ jB. g[okDK ftZu :zsq w[es P;soK B{z th n;sq fbfynk<br />

j?. w'jBk;sq, gktek;sq, toDk;sq, tiok;sq wzso Bkb n;sq finkdk n;o eodk j?. fJe<br />

w/xn;sq ;ko/ d{ik fto'Xh tk:{ n;sq ubkt/ t?oh nrfB n;sq ubkt/ sK toDk;sq ubkt/.<br />

fus PKs eoB d/ uko fto'Xh jB<br />

1H jZd s'A tZX oNB eoBk nEtk G"FDk.<br />

2H jZd s'A tZX gmD nEtk gVkT[DK .<br />

124


3H fub/ ftZu p?mDK eJh soQK d/ gkyzv eoB/.<br />

4H tZv/ b'eK d/ fwbD dh pj[sh fJZfSnk j'Dh.<br />

i/ nfGnk; ftu ;[os i[Vh oj/ sK ;dk nBzd jh ofjzdk j?. Gkt/A e[M eohJ/ L^<br />

uko uhiK d/ nzs BjhA nKT[d/ L<br />

;w[zdo dk, wkfJnk dk, r[o{ ;kfjpK d/ frnkB dk ns/ wjKg[oPK d/ nB[Gt dk.<br />

wB B{z tZ; eoB d/ 4 sohe/ L^<br />

1H ;kw 2H dkw, 3H dzv 4H G/d fJj okiBhsh d/ uko G/d jB<br />

1H;kw L fwsqsk Bkb 2H dkwL wkfJnk Bkb 3H dzvL ;Ik d/ e/ 4HG/d L nkg; ftu c[ZN gk<br />

e/ nkgDk ekoi f;ZX eoBk.<br />

uko t/dK pko/ ikDekoh<br />

t/d Ppd ftd[ Xks{ s'A pfDnk j? fi; dk Gkt j? ikDBk, frnkB gqkgs eoBk.<br />

t/d uko jB L<br />

;:kw, for, :[io, nEopD .<br />

uko T[gt/d th jB L<br />

n:[ot/d, XB[ot/d, rKXot t/d, nEot t/d .<br />

1H;:kw dh tzv d' soK dh j?L<br />

1)g{opkoX<br />

2) T[sqkoX.<br />

g{opkoX ftZu 6 nfXnkJ/ 64 Pkw ^ 640 wzso jB.<br />

T[sqkoX ftZu 23 fXnkB jB.<br />

23 Pkw ^ 424 wzso jB. e[b nfXnkJ/ 29^ Pkw 87^ wzso 1064 jB.<br />

2H fort/d<br />

fJ; ftZu 60 wzvb, 8 nPNe, 64 nfXnkJ/, 85 nB[tke jB.<br />

1028 ;{se 2024 tor, 10518 wzso, fJe bZy 53 jIko ;Zs ;" pkBt/ Ppd s/ uko bZy<br />

32 jIko nZyo jB. fort/d dh tzv th d' soQK dh j? ft;Eko d/ G? s'A BjhA fbfynk j?.<br />

3H:i[ot/d<br />

125


fJ; dh tzv th d' soK j? e[b 40 nfXnkJ/ wzso 1975 H<br />

4HnEopD<br />

fJ;h soK nEopD d/ wzso nkfde jB.<br />

e[Zb uko/ t/dK d/ wzsoK dh frDshL^^<br />

1HPkw 1364, 2H:i[o 1975, 3H fort/d 10518, 4H nEopD 5747H<br />

e[Zb wzsoK dk i'V & 19404<br />

u"jK i[ZrK dk fBoBk.<br />

1H;fsi[r L<br />

;fsi[r ftZu fJe bZy ;kb dh T[wo, ;stkdh wB[Zy fJZe gkg eo/ sK ;ko/ d/P B{z G'rDK<br />

g?Adk ;h. Xow d/ uko/ g?o ekfJw ;B. pktB ntsko ;B.<br />

(uko g?o& shoE, sg, dfJnk ns/ dkB )<br />

2H sq/sk L<br />

Xow dh fJZe ebk u[Ze rJh. T[wo 10000 ;kb, ;'wir, j'wir, n;tw/X, r'w/: ir ehs/<br />

iKd/ ;B. fJe d/ gkg Bkb ;koh BZroh B{z gkg bZrdk ;h. fJ; :[r d/ ntsko Pqh okw uzdq<br />

ih ;B. d' ebk Xow dhnK u[Ze rJhnK.<br />

3H d[nkgo L<br />

d[nkgo i[r ftZu eow s/ g{ik dh goXkBsk ;h. Xow dhnK fszB ebk u[Ze rJhnK. T[wo<br />

1000 po; ofj rJh. fJe d/ gkg Bkb ;koh e[b B{z gkg bZrdk ;h . fJ; :[r d/ ntsko<br />

Pqh feqPB ih ;B.<br />

4H efbi[r L<br />

ebi[r T[wo 100 po; ofj rJh. fijVk eo/^Go/, Xow Bkw o{gh ebk nk;o/ ofj frnk.<br />

fJ; i[r d/ ntsko ;qh r[o{ BkBe d/t ih wjkoki jB.<br />

uko poD<br />

ftfdnk gVQB gVkT[D tkbk fJe toB pqjwD ] d{ik fjZ;k oki eoB tkfbnK dk ePsqh]<br />

shik fjZ;k y/sh tgko eoB tkfbnK dk t?P ] u"Ek fjZ;k ;/tk eoB tkfbnK dk P{do]<br />

pqkjwD L^<br />

126


1H pqkjwD ;G toDK dk w[Zy wzfBnk j? feT[Afe T[j pkeh d/ ;G toDK Bkb'A w[y eow eodk<br />

j? fJ;h eoe/ T[;B{z ;GBK dk w[y nEtk pqkjwD nkyd/ jB.<br />

2H fi; g[oP d/ fjod/ ftu ;s' r[D w[y: j? T[; B{z pqkjwD nkyd/ jB.<br />

3H i' g[oP pqjw gqwkswk B{z ikDdk j? feT[Afe pqjw Bkw gqwkswk dk j? T[; dk Bkw pqkjwD<br />

j?.<br />

4H ftZfdnk gVQ/ gVQkt/, ir eo/ eokt/, dkB d/t/ s/ b/t/, fJzBK S/nK eowK d/ eoB tkb/ B{z<br />

pqkjwD nkyd/ jB.<br />

;o[sh T[sgkd: g[sqkB w[B:' fBogs/ :sq , ssqj ;_?B?tsg ;ks/ykfwqyz s{z ftdfX]<br />

fJe t/o iBe ftd/j B/ gqkPo ih gk; gqPB ehsk fe fiE'A feE'A g?dk j' eo foyh<br />

pqjwD iks fe; soQK j' rJ/, gqkPo ih B/ T[so fdZsk T[j sg d/ gqGkt ;/ wkBBhe j'J/ jB<br />

s/ T[jBK B/ nkgDh ;zskB B{z Pq/PN eow nkfde eok e/ nkgD/ i/jk eo fbnk j?.<br />

c/o L^ id'A okik Bj[y ;qg i'Bh e' gqkgs j'fJnk sK T[; B/ pqjw ftfdnk ek<br />

nfXekoh pqkjwD nB/e t/d tuB'A ftu fbfynk j'fJnk fBoDk eoB bJh :[fXPNo ih B{z<br />

g[ZfSnk :Ek pqkjwD Ú<br />

e' Gt/dqk iBt/d:z fezu :[fXPNo]<br />

:EkL ^ :[fX;aNo' tkuL^ ;s:z, dkBz, Phbz, wkfBq ;z;:z sg' fxoD]<br />

fdq;:s/, :sq oki/ dq; pqkjwD fJfsf;wqs](r[LwLfBL)<br />

;s t;s{ d/ ikBD tkbk j't/ ns/ ;zf;nk s'A ofjs j't/. nfjz;k eoB tkbk j't/, noEks<br />

ihtK s/ ;dk d:k eodk j't/, p[o/ ezwK tb'A ;dk fxqDk eodk j't/.;GBK ihtK s/ d:k eodk<br />

j't/, noEks gqw/Po dk o;sk dZ;D tkbk j't/ fiE/ feE/ tkfjr[o{ B{z ftnkge ;wMdk j't/ ;'<br />

pqkjwD j? i/ n?;/ eow pqkjwD BjhA eodk j? sK T[j P{do ;dkT[D d/ :'r j' iKdk j?<br />

noEks ;{do pD iKdk j?.<br />

ezwK nB[;ko uko soQK d/ pqkjwD<br />

1H fi; ftu ;s' r[D, n"o ;wkfd nkfde S/ eow j't/ T[j pqkjwD, pqkjwD j?.<br />

2H fi; ftu ysqh d/ r[D eow nkfde j't/ T[j ysoh pqkjwD j?.<br />

3H fi; ftu p?;: e/ r[D eow nkfde j't/ T[j p?;: pqkjwD j?.<br />

4H fi; ftu ;{do d/ r[D eow nkfd j't/ T[j ;{do pqkjwD j?. j'o i' s/b fxT[ nkfde<br />

t;s{nK yohd/ ns/ t/u/ T[j th ;{do pqkjwD j?.<br />

1H i' gqsh fdB fjz;k eo/ (ihtK B{z wko/) T[j fpZbk pqkjwD j?.<br />

127


2H i' Gy: nGy: rw:k rw: e[M Bk ikD/ T[j gP{ pqkjwD j?.<br />

3H i' pktbh y{j sbkt nkfde g{o d/t/ s/ d/t wzdo, pkr nkfde BkP eo/. fJPBkB nkfde<br />

e[S Bk eo/ T[j wb/S pqkjwD j?.<br />

4H i' u'oh eo/ u[rbh eo/ T[j uzvkb pqkjwD j?.<br />

& pqkjwD dh T[sgsh pqjwk ih d/ w[y s'A, ysqh G[ik s'A ,t?P g/N s'A, ;{do g?oK ftu'A<br />

g?dk j'J/ wzBd/ jB.<br />

uko nkPow<br />

pqjwukoh, frqj;sh, pkBgq;sh, ;zfBnk;h.<br />

1HpqjwukohL<br />

25 ;kb pqjwuoi ftu ofjDK, 5 ;kb wksk fgsk gk; ofjDk fco r[o{ nkPow ftu ofj<br />

eo ;/tk f;woB Grsh dh dks gqkgs eoBh ns/ jo soK dh ftZfdnk nX?B eoe/ r[o{ dh<br />

nPhotkd gqkgs eoBh. nro fJZSk j't/ sK r[o{ dh fJZSk nB[;ko frqj;s Xow rqjD<br />

eoBK, BjhA pqjwukoh ihtB r[ikoB/ ns/ Xow wkor s/ ubDK ubkT[DK.<br />

2H frqj;shL<br />

frqj;s nkPow ftZu ofj e/ PkPso nB[e{b fB:wK dk gkbD eoBK. :'r T[bkd g?dk<br />

eoBh, dkBhA, ;{opho, Grs s/ T[BK B{z i'r ftZfdnk d/Dh ns/ d/P Grs ;kX{ ;/th pBkT[DK.<br />

3H pkBgq;shL<br />

frqj;s d/ ;[yK s'A T[gokw j' e/ frqj;s dk ;[y fsnkr e/ izrb p/b/ fBtk; eoBk gfotko<br />

Bkb e'Jh ;pzX Bk oyDK.<br />

4H ;zfBnk;hL<br />

fpbe[b nshs fsnkrh j' e/ fpuoBK, e[Nhnk she dh u/b/ ukNfVnK dh th fJfSnk Bk<br />

eoBh. ;ko/ nkPow 25^25 ;kb pdbD dh jdkfJs j?, eJh wjkswk UVe she ;kX{<br />

ftosh ftu fpuo/ j?B.<br />

;zfBnk;h bJh fGfynk dk nzB ykDK, fe;/ g[so fJ;soh gfotko Bkb w'j BjhA eoBK,<br />

fJeKs fpuoBK ;z;ko tb'A T[gokw ofjDK.<br />

1H ;b'e w[esh L<br />

uko w[eshnK<br />

128


Grsh eoe/ fpPB{z b'e ftu gj[zuDK ns/ fpPB{z gk; ofjDK T[E'A dk nBzd G'rDK.<br />

2H ;o{g w[eshL<br />

fpPB{z b'e ftu gj[zu e/ GrtkB i?;k o{g XkoB eoBk fJe o{g j' ikDK.<br />

3H;whg w[esh L<br />

gkoydK dh soQK GrtkB gk; ofjDK Gkt ;/tkdko pDBK, jI{oh ;/te nodbhJ/ pD e/<br />

ofjDK.<br />

4H;k:[i: L<br />

fJ; d/ noE jB fwbkg gqkgs eoBK iht dk JhPo Bkb nG/d j'DK fit/A gkDh ftZu r'sk<br />

wko e/ gkDh ftu bhB j'DK, j'oBK dh fBrkj ftu gkDh ftu fwfbnk j? s/ T[j nkgD/ nkg<br />

B{z gkDh s'A fGzB wzBdk j? i?;/ j'oBK d/jK ftZu d/tsk, i?;/ ib ftu d[X fJ;h soQK gqwkswk<br />

Bkb iht dk ;pzX j'DK ;k:[i: w[esh ejKT[dh j?. (r[LfBL;kL)<br />

eJh b'e efjzd/ jB fe ib d[ZX d/ ;zi'r dh soK jh i/ iht dk fwbkg JhPto Bkb j'<br />

iKdk j? sK fco frnkB fBPcb j' ikt/rk feT[Afe frnkB s'A fpBK th fJ; gqeko iht<br />

JhPto Bkb fwb ;edk j? :Ks/ w[esh frnkB dk cb f;X BjhA j't/rh i/eo fJ; b'e w/A<br />

fEs iht dk b'eKso w/A fEs JhPto ;kE ;z:'r frnkB ;/ f;X j't/ j? :ks/ ;z:'r o{g w[esh<br />

e' frnkB ek cb gB ;zGt? j?. :fj^ej' sp ;zi'r e' jh frnkB ek cbgB f;X j'fJnk no<br />

tj[ cbgBk ;w:e BjhA ekj/ s/ cb ;[y tk d[y ek nGkt irs ftu gqf;ZX j? n"o ;[y e'<br />

;[y ;o{gsk tk d[y eh nGkt o{gsk ;zGt? BjhA :K s/ ;zi'r o{g w[esh e' cb Bk j'D/ ;/ pqjw<br />

Gkt w[esh cb j? :fj w[esh ijK frnkB j't/ sjK frnkBh eh j't/ j? fJ;h Gkt B{z pj[s<br />

f;wqshnK nkfdeK B/ fejk j?.<br />

w[esh L^ nftfdnk ss ekoi dh Bftosh pqjw dh gqkgsh dk Bkw w[esh j?.(r[LfBL;L)<br />

eJhnK B/ ;k:[i: B{z e?tb: wzfBnk j?. eJhnK B/ :[dh fJj gzithA wzBh j?. “fos/ frnkBk<br />

Bk e?tb:z” frnkB s'A fpBK e?tb: BjhA fwbdh fiT[Ad/ ihtB w[esh woB s'A pkd fpd/j<br />

w'eP fBor[D ftu nG/d j' ikDk fJT[A ss p/s/ wjKg[oPK dk efjDk j?.<br />

uko G{yD ftfdnk d/ L^<br />

ekt: ouBk, tesZp: ouBk, fBzwqsk, ftZfdnk d/D ftZu T[dkosk.<br />

uko ;kXB<br />

fe;/ g[;se dk pko pko gVQBK iK nfGnk; eoBk ;kXB efjbksk j? ;' fJj ;kXB uko jB<br />

1H fpp/e, 2H p?okr, 3H yN ;zgsh, 4H ww[ySsk.<br />

d'jkL<br />

gqEw fpp/e p?okr g[B ;wkfd yN ;zgfs.<br />

129


ejh us[oE ww[eSsk, :j ut ;kXB ;fs.<br />

fpp/e bZSD<br />

d'jk LnfpBkPh nksw nuZb, ir sK s/ gqfse{b ]<br />

n?;' frnkB fpp/e j?, ;G ;kXB e' w{b ]<br />

nkswk nftBkPh ejhJ/, Bk; ofjs j?. nuZb ejhJ/ fefonk ofjs j? n"o irs<br />

nksw ;/ gqfse{b ejhJ/. fpgohs GktBk tkbk j?, fpBk;h j? n" uZb j? :k frnkB ek Bkw<br />

fpp/e j?. :j fpp/e jh ;op ;kXB ek w{b j?. ekj/ s/ gqEw fpp/e j't/ s' p?okr ;/ nkfd b?<br />

e/ T[so ;kXB j't/ j? n" fpp/e BjhA s' T[so ;kXB j't/ BjhA :K s/ p?okr ;wkfd yN ;zgfs<br />

ww[eSsk fJBek fpp/e j/s{ j?.<br />

p?okr bZSD<br />

d'jkL pqjw b'e b' G'r i', uj? ;GB e' fsnkr] p/d noE frnksk w[Bh, ejs skfj p?okr]<br />

d'jkL ;w dw PoXk sh;oh, ;wkXkB T[gokw] Smh sfsePk ikBhJ/, fGzB fGzB :j Bkw ]<br />

;w dw bZSD<br />

d'jkL wB fpfPnB s?A o'eB', ;w fsj ejs ;[Xho] fJzdq: rB e' o'eB', dw Gkys p[X pho<br />

]<br />

PoXk bZSD<br />

d'jkL ;s: p/d r[o{ tke: j?, PoXk n; fpPtk;] ;wkXkB sK e{z ejs, wB fpS/g e'<br />

Bk;]<br />

T[gokw bZSD<br />

u"gkJh L ;kXB ;fjs Xow ;G fsnkr? ] <strong>by</strong> fpy ;w fpynB s/ Gkr?]<br />

fJ;sqh d/ B/so<br />

fdqr Bkoh bfy jt? fij rbkBk ] :j bSD T[gokw pykBk.<br />

sfsyPk bZSD<br />

d'jkL nksg(X[g) ;hs S[Xk fsqyk (fgnk;) G[y, fJB e' ;fjB ;[Gkt ](G[Zy fgnk; dk<br />

MZbDk)<br />

skfj sfsyPk ejs j? (gzfvs) e'ftd w[fBto okt ] ;wkfd yN ;zgfs e' Gkys ;kXB J/e.<br />

fJw Bt ;kXB GB?, fezs{ ukfo ;fpp/e ]<br />

130


ww[ySsk<br />

d'jk L pqjw gqkgsh no pzX eh jkfB w'y e' o{g ] sk eh ukj ww[ySsk, Gkys w[fBto G{g]<br />

uko ntZ;Ek<br />

ikrqs, ;[gB, ;[y'gfs, s[ohnk .<br />

1H ikrqs L gqsZy ;z;ko ftu ftuod/ j'fJnk ikrfdnK ;ko/ ekoi t/yD/ ns/ eoB/, ikrqs<br />

nt;Ek j?.<br />

2H ;[gB L e[M ikrqs d/ ekoiK dh f;wqsh jh ;[gBK fJ; B{z BhAd ekb ftZu nkT[Dk wzfBnk<br />

j?. ikrqs ftu ;E{b ;oho gziK sZsK dk j[zdk j?. ;[gB ftu 17 sZsK dk ;{yw Poho j[zdk<br />

j?. fjsk Bkw dh BkVh ftu nrb/ fgSb/ ;z;eko ofjzd/ jB i' ;"D t/b/ ;[gBk g?dk eod/<br />

jB.<br />

3H ;[y'gfsL T[j nt;Ek id'A x'o r{VQh BhAd ftu ;[Zsk j[zdk j?. nfrnkB nt;Ek ekoB<br />

Poho j[zdk j?. fe;/ pks dk frnkB BjhA f;oc T[mD s'A pkd jh fJsBh f;zwqsh j[zdh j? fe<br />

nki jw pV/ ;[y ;/ ;'J/.<br />

4H s[ohnk ik T[BwBh nt;EkL ikrqs ;[gB ;[y'gsh s'A go/ dh nt;Ek frnkB ;fjs nc[o<br />

nt;Ek pqjw dk Bkw th s[ohnk fejk j?. ftPt s?i; gqkr: s'A go/ ;G dk w{b nkXko o{g<br />

j?. ;s ;zrs eoe/ n?;h nt;Ek dh gqkgsh j[zdh j?. f;woB ns/ Grsh eoB/ Bkb wB dh<br />

fJekrqsk j' iKdh j?. ;z;koe ;G fposhnK b?n j' iKdhnK jB. fJe' fJe nG/d fuzsB jh<br />

pkeh ofj iKdk j?. nkswk dh nBzdkeko nt;Ek j?. fJ; B{z fBopkD gd, ;fji gd, PKsh<br />

gd, pqjwkBzd i'rkBzd gowkBzd Bkb th :kd ehsk iKdk j?. nfpBkPh ;[y oki :'r th fJ;/<br />

dk Bkw j?.<br />

xo d/ Nfjb{nK d/ 4 r[D<br />

1HfNT{No T[;/ Xow dk j't/ fi; Xow d/ pZu/ jB.<br />

2H fJbw ftZu fNT{No gqphB j'Dk ukjhdk j?. fJbw d' gqeko dk j?.<br />

Xkofwe s/ fttjkoe<br />

d'jK fJbwK ftZu fNT{No gqgZe j'DK ukjhdk j?.<br />

3H nwb ` fNT{No fBok nkfbw jh Bk j't/ Bkb nwb Gh j't/.<br />

4HykBdkBL fNT{No T[u/ ;[Zu/ xokD/ dk j'Dk ukjhdk j? sK i' ;ko/ ndp<br />

ndkp pZfunK B{z f;ykt/.<br />

w[jzwd d/ uko :ko<br />

131


nbh, np{peo, T[wo, T[;wkB .<br />

(g?rzpo & g?rkw & ;[B/jk fbnkT[D tkbk)<br />

w[;bwkBK d/ uko wIjp<br />

Phnk, ;[zBh, okcih, fJwkw;kch .<br />

uko/ i[rK dh T[wo dk fBoBk<br />

43 bZy 20 jIko poP e/ uko/ i[r j's/ jB. fJ;/ fj;kp Bkb id'A uko/ i[r pshs j[zd/ jB<br />

sK pqjwk ih dk fJe fdB j'sk j?. :/ ;G fpnk; eh pBktN j?. ;ks jIko po; e/ gfjb/<br />

ek e[S nB[Gt irs w/A BjhA. g[okD ek ws irs e/ gqwkD w/A n?;k j? fe 60 gb eh J/e<br />

xVh j'sh j?. 60 xVh ek fJe fdB j'sk j?. 30 fdB e' fJe wk; (wjhBk) ejs/ j?A. 12<br />

wjhB/ ek ;kb fejk ikt/ j?. fJ; ;kb e/ gqwkD (frDsh) ;/ 4 bZy 32000 po; ek ebi[r,<br />

8 bZy 60000 po; ek d[nkgo, 12 <strong>by</strong> 96000 po; ek sq/sk, 17 bZy 28000 po; ek<br />

;si[r. fJ; e' J/e ebg ejs/ j?. 994 ebg ek pqjwk ek J/e fdB j'sk j?. T[;w/A u"dK<br />

wstzso j's/ j?. uko nop 19 eo'V 40 bZy nZ;h jIko po; ek fdB j'sk j?. nZm nop<br />

nmktB eo'V fJek;h <strong>by</strong> ;b jIko po; ek fdB oks j{nk. d' yop ;sktB nop 64<br />

eo'V 48 <strong>by</strong> po; ek wk; (wjhBk) j{nk, 23 yop 91 nop 73 eo'V 76 bZy po; ek<br />

;kb j'sk j?. fJ; fj;kp ;/ pqjwk eh nk:{ y: (nt;Ek) ;" po; eh j? T[; e/ fj;kp T[;<br />

ek gqwkD sh; Bhb 91 yop 73 nop 76 eo'V po; pqjwk ihsk j? ghS/ wo iksk j?. fJ;h<br />

gqwkD ;{B: ofjsk j?. ghS/ d{;ok pqjwk g?dk j'sk j?. tj[ ;kok irs pBksk j? n"o fBs<br />

gqb: ip pqjwk ;'sk j? sp j'sh j?.(nfpbky ;kro gzBK 158)<br />

4H uko ykDhnK L^ nzvi, i/oi, ;/si, T[sG[i, uko e[zNk, uko i[r, uko toB, uko t/d,<br />

uko gdkoE, uko nt;Ek, ;Be, ;BzdB, ;BksB, ;Bs e[wko, uko nkPow, uko pho,<br />

uT[gV, uT[;ko, (gkB, eZEk, ;[gkoh, u{BK, utk dk fwbkg).<br />

5 (gzi dh frDsh)<br />

gzi sys ;kfjp ih<br />

1H;qh nekb sys ;kfjp ih 2H;qh gNBk ;kfjp ih 3H;qh e/;rVQ ;kfjp ih<br />

4H;qh dwdwk ;kfjp ih 5H ;qh ji{o ;kfjp ih<br />

gzi fgnko/ ^<br />

GkJh dfJnk f;zx ih, GkJh Xow f;zx ih, GkJh w'jew f;zx,<br />

GkJh fjzws f;zx, GkJh ;kfjp f;zx ih .<br />

gzi eeko ^ e/;, feqgkB, ezxk, eVk, eSfjok .<br />

132


gzi pkDhnK^<br />

;qh ig[ih ;kfjp,;qh ikg[ ;kfjp,;[Xk ;t?:/,u"gJh ;kfjp,nBzd ;kfjp.<br />

gzi g[oksB pkDhnK ^pktB nyoh, ;[ywBh ;kfjp, dyDh Unzeko[,<br />

f;X r';fN,nBzd ;kfjp (g{ok).<br />

gzi e[ofjsK^ BVh wko, e[Vh wko, t/;tk rkwh, o'w gqjkoh, jbkb GZyPh.<br />

gzi ;{yw ss^ Ppd, ;goP, o{g, o;, rzX .<br />

gzi n;E{b ss^ ng, s/i, tkfJ, fgqEth, nekP .<br />

gzi sZsK dh ofjs ng & ;hsbsk, s/i & gqekPsk, tkfJ & ;wsk, fgqEth & Xhoisk,<br />

nekP & n;zrsk .<br />

gziK ssK dh ofjDh^ ;hsbsk, gqekPsk, ;wsk, Xhoisk, n;zrsk.<br />

gzi gKvt^ :[fXPNo, noiB, Ghw ;?B, Be[b, ;fjd/t .<br />

gzi eow fJzdqhJ/^ jE, g?o, r[dk, fbzr, tke fJzdqhnk .<br />

gzi frnkB fJzdqhJ/^ BZe, ezB, nZyK, o;Bk, s[uk.<br />

gzi wkbk ^ y/uoh, G{uoh, ukuoh, T[BwBh, nr'uoh.<br />

fJj w[dqk ejhnK iKdhnK jB.<br />

gzi g[sq S/t/A gksPkj ih d/ ^ 1) pkpk r[ofdsk ih, 2) ;{oi wb ih. 3)nDh okfJ ih,<br />

4)pkpk nNb okfJih 5)r[o{ s/r pjkdo ;kfjp ih.<br />

gzi d?th r[D^ ;s, ;zs'y, Xhoi, Xow, ftuko .<br />

gzi nk;[oh ;zgdk^ ekw, eq'X, b'G, w'j, njzeko .<br />

gzi d'P^ Ppd, ;goP, o{g, o;, rzX .<br />

gzi f;zx ekPh<br />

ftZfdnk gVQB tkb/ okw f;zx, eow f;zx, rzvk f;zx, tho f;zx, ;'Gk f;zx.<br />

gzi r[ow[y<br />

GkJh d:k f;zx ih GkJh Xow f;zx ih GkJh wkB f;zx ih<br />

GkJh ;zrs f;zx ih<br />

GkJh ;zs f;zx ih<br />

gzi f;zx ;kfjp ,gziK fgnkfonK s'A fgS'A fJBQK nzfwqs Sfenk ;h.<br />

GkJh JhPo f;zx ih, GkJh cfsj f;zx ih, GkJh d/tk f;zx ih,<br />

GkJh okw f;zx ih, GkJh Nfjb f;zx ih<br />

133


gzi gqeko dk Gow^ G/d Gow, eoss Gow, ;zr Gow,<br />

fteko Gow, pqjw ;/ fGzB irs ;s j?.<br />

gzi fdqPNKs<br />

(Gow Bftosh d/)^^ fpzp gqfs fpzp, b'js ;cNe, xNkek;,<br />

r[Dwko, eBe e[zvb.<br />

gzi gqeko dk G/d^ iht JhP_o dk G/d, iht iht dk G/d, iht iV dk G/d,<br />

Jh; iV dk G/d, iV iV dk G/d.<br />

gzi gqkB^ gqkB, ngkB, ;wkB, t:kB, T[dkB.<br />

gzi T[ggqkB^ Bkr, e{ow, feqeb, d/tds, XfBi?.<br />

gzi eb/P ^ okr, d_?P, nftfdnk, n;wsk, nGhfBt/;.<br />

gzi e'P^ nzBw: e'P, gqkB w: e'P, wB'w: e'P, ftfrnkB w: e'P,<br />

nBzd w: e'P.<br />

gzi e'P gVd/ jBL<br />

gzi gqeko d/ tki/<br />

nzBw: e'P (;E{b Poho), gqkDw: e'P gziK gqkDK dh(rodP),<br />

wB'w: e'P(gzi eow fJzdo/ s/ wB), fJj fszB/ ;{yw ;oho ftZu jB.<br />

ftfrnkB w: e'P s/ nBzd w: e'P .<br />

ssszsh fps uow ek, xB eK;h e' ikB .<br />

Bkd ;pd xN ek ej/ ;[tk; ;[;o gfjukB.<br />

1H ss ^ sko no szd d/ tki/ f;ozdk f;sko nkfd<br />

2H fts ^ uzw Bkb wV/Q j'J/ Y'b vZc fwqdzr nkfd.<br />

3H xN ^ xzNk S?D/A nkfd, 4H Bkd^ xVk (xVk nkfd)<br />

5H ;[;co^ (;tk; d/ tki/ Bchoh jow'Bhnw nkfd).<br />

gzi tki/ L^<br />

jB<br />

;s, ;zs'y, dfJnk, Xow, ftuko. gziK sZsK dh XkoBk ;w fpqsh o{g tki/<br />

gzi gqeko d/ eow ^ fBs eow, Bfws eow, ekw eow, gqk;fus eow, BfyX eow.<br />

fJe fJe ss dhnK gzi gzi gqfeoshnK j'JhnK ^ :Ek^<br />

J/e J/e ss sKeh gzu j? gqfeosh GJh, b'G w'j njz d[y gqhfs BG ikfB:/.<br />

pb e' eoB no[ XktB g;koB, ;ze'u d/j pX? ;[ ;who gfjukfB:/.<br />

BhAd Ui eKfs G{y g:k; j'fJ nkb; i', nrfB e/ sZs eh gqfeosh J/ gqwkfB:/.<br />

134


oes g;hBk fgs ec fpzd[ Bho j{z eh, ukw jkv wk; BkVh o'w fSfs GkfB:/. (BkBe gqekP)<br />

gzi gqeko dh fynksh^ n;s fynksh, nksw fynksh,<br />

nBEk fynksh,<br />

gzi gqeko dh gob?^<br />

nkfynksh fynksh, nBotuBh fynksh .<br />

fBs gqb:, Bfws gqb:, ntKsq gqb:, wjK gqb:, nshnzse gqb:.<br />

fBs gqb:^ fijVk o'i ;"A ikDk j?.<br />

Bfws gqb:^ fe;/ Bfws B{z gk e/ wo ikDk.<br />

ntKsq gqb:^ pqjwK d/ fJe fdB ysw j'D go wksb'e dh Xosh<br />

go ;ko/ ib jh ib j' ikDk.<br />

wjK gqb:^ pqjwk, ftPB{z,fPt ;fjs ;ko/ ;z;ko dk nGkt j' ikDk.<br />

nshnzse gqb:^frnkB eoe/ ekoB ;fjs ;ko/ ;z;ko dk pkX j'.<br />

ikDk<br />

gzuw gksPkj ih d/ Bkb GkJh fpXhnk ih, GkJh i/mk ih, GkJh bzCkjk ih,<br />

gzi f;y bkj"o rJ/^^ GkJh fgokDk ih, GkJh g?Vk ih.<br />

;qh r[o{ s/r pjkdo ih d/<br />

Bkb gzi f;y fdbh rJ/ ^ GkJh r[ofdZsk ih 2) GkJh wsh dk; ih 3) GkJh<br />

fdnkbk ih GkJh T{d' ih 5) GkJh ;kfjp uzd ih .<br />

gzi szsq ^<br />

1) fwsq G/d 2) fwsq ;zgqkgfs 3) ek e'b{eh( fi; ftu<br />

eK ns/ T[b{ dk gq;zr j?) 4)bpX gqDk; 5)ngoh fes<br />

ekoe.<br />

gzi dd/^<br />

1H d/P 2H d[or 3Hdb 4H dop 5H dkB.<br />

gzi JhP_o^<br />

1H ftPB{z 2H ;{oi 3HfPt 4H rD/P 5H d/th.<br />

gzi gho^<br />

1H ;[bskB 2HwhoK 3H r[rk 4H phpVhnK 5H ;hsbk.<br />

gzi fgsk^<br />

1HiBw dksk 2H;j[ok3Hokik4Hftfdnk dksk 5HgkbD<br />

tkbk.<br />

gzi wksk^<br />

1H iBw d/D tkbh 2H r[o{ dh fJ;sqh 3H ;Z;<br />

4H oki/ dh okDh 5H d[X u[zxkD tkbh.<br />

gzi g[sq^<br />

1H p/Nk 2H u/bk 3H itkJh 4H ;/te 5H nfGnkrs<br />

gzi gqeko dh f;Zyh^<br />

1HXzX/ dh 2H d/yk d/yh dh 3H fjo; dh 4H f;de dh<br />

5H gq/w dh .<br />

gzi pkD ekwd/t d/^<br />

1H g[Pg pkD 2H gdw pkD 3H nP'e pkD<br />

4H f;ohP pkD 5H T[sgb pkD .<br />

gzi fB:w fJ;bkw d/^<br />

1H y[dk dk wzBDk 2H gzi t/b/ BwkI gVBh 3HIeks d/Dh<br />

4H owIkB d/ wjhB/ o'I/ oyD/ 5H ekp/ dh ji eoBh.<br />

gzi gzikp d/ dfonk ^<br />

fpnk;, ;sb[i, okth, MBkp, fijbw.<br />

gzi nzr^<br />

1H fsfE 2H tko 3H BSsq 4H :'r 5H eoD<br />

gzi nzr fpqS d/^<br />

1H iV 2H Pky 3H gZsk 4H c[Zb 5H cb.<br />

gzi nzrh X{g^<br />

1HuzdB 2H nro 3H eg{o 4H e/;o 5Hr[Zrb.<br />

135


gzi gqeko d/ Ppd ^<br />

1H ss^ sko ns/ szd d[nkok g?dk j'fJnk.<br />

2H fts^ uzw Bkb wVQ/ Y'b nkfde d[nkok.<br />

3H xB^ xfVnkb S?D/ d[nkok g?dk j'fJnk.<br />

4H Bkd^ xV/ nkfde s'A g?dk j'fJnk.<br />

5H ;[Ffyo^ s{sh Bchoh fty/ c{e wkoB Bkb<br />

g?dk j'fJnk.<br />

gzi Ppd :'rhnK d/^<br />

1H;zy 2H fwqdzr 3H fezroh 4Hw[obh 5HthDK.<br />

gzi Ppd g[okDk nB[;ko ^ 1H t/d X_fB 2H p/dhiB X_fB 3H i: X_fB4H ;zy X_fB<br />

5H fBPkB X_fB.<br />

gzi Ppd oki dopko d/^ 1H f;zCh 2Hvc 3H;zy 4HG/oh 5Hi: xzNk.<br />

gzi ;o'to nzfwqs;o d/^ 1Hjfowzdo ;kfjp 2H;zs'y ;o 3H okw;o 4H e"b;<br />

5H fpp/e ;o<br />

gzi e[eow ^<br />

1H M{m 2H fBzdk 3H u[rbh 4H u'oh 5HfeqsxBsk.<br />

gzi BJht/d (gzi gqPkd) ykb;k ws d/ wzB/ j'J/ ^<br />

1H eVkj gqPkfd 2H gsk;/ 3H r[V 4H cb 5H wykD/.<br />

gzi Ghsh^<br />

1H i/ p'bK sK nkyhn? pV pV eo/ pj[s.<br />

2H u[g eoK sK nkyhn? fJs[ xfN Bkjh wfs.<br />

3H i/ pfj ojK sK nkyhn? p?mk ;Eo[ xfs.<br />

4H T[fm ikJh sK nkyhn? Sko[ rfJnk f;fo xfs.<br />

5H i/ efo fBtK sK nkyhn? vodk eo? Grfs.<br />

gzi b{D^<br />

1H ;w[zdoh 2H ;"Auo 3H fpV 4H ;/AXk 5H ;KGo.<br />

gzi egV/ g[okD/<br />

;G: g[oPK d/<br />

1Hd;sko 2Hnzrk 3H eZS 4HewoeZ;k 5HgoBk(;kck)<br />

gzi egV/<br />

1H;kck 2H u'rk 3H e[Vsk 4H gikwk 5H d[gZNk.<br />

gzi G/d G'iB d/^<br />

1H Gi: ^i' dzd dkVQK dh ;jkfJsk Bkb ykXk ikt/.<br />

2H G'e:^i' e/tb dkVQK dh ;jkfJsk Bkb ykXk ikt/.<br />

3H b/j:^ i' ihG Bkb uZfNnk ikt/.<br />

4H g/:^ i' ghsk ikt/.<br />

5H u'P:^ i' u{f;nk ikt/.<br />

gzi BwkIK s/ gzi jh tes ^<br />

1H ;bks[b cIo (BwkI/ ;[pj) (gj[ c[ND s'A b? e/ ;{oi uVQB se dh BwkI)<br />

2H ;bks[b I[jo (BwkI/ g/PhB) (id ;{oi YbD br/ T[; t/b/ dh BwkI)<br />

3H ;bks[b n;o (BwkI/ dhro) (sh;o/ gfjo dh BwkI)<br />

4H ;bks[b wrfop (BwkI/ Pkw)(;{oi fSgD s'A b? e/ nk;wkB dh ;[oyh fwN<br />

ikD se<br />

5H ;bks[b fJPk (BwkI/ y[csB) (;"D t/b/ dh BwkI)<br />

w[;bwkB fi; tes w;hs ftu ik e/ PoQk w{ip pzdrh eod/ jB T[; dk Bkw fBtki j?.<br />

fBtkiK e[b gzi jB fizBK d/ fJj Bkw jBL^<br />

136


1) cIo dh nzfwqs t/b/ dh 2) I[jo dh (d[gfjo fgS'A) 3) n;o dh (uko xVh fdB<br />

ofjzd/) 4) wroph fdB fSgD t/b/ 5) fJPkeh (uko xVh oks rJh )<br />

e[okB Pohc ftu pzdrh eoB (fBwkI gVB bJh r[;b fJPBkB dh gftsqsk nkfde eoe/<br />

fBwkI gVQB dk j[ew fdZsk j? s/ gzi fBtkiK d/ gzi/ tes T[go f<strong>by</strong>/ nB[;ko dZ;/ jB.<br />

r[;b eoB dk sohek<br />

(w[;bwkBh wZs)<br />

fBwkIh gfjb/ fJ; gqeko t[i{ eo/ gfjb/ fp;fwbk ej/, d{i/ fBwkI gVQB/ dh Bhns eo/, shi/<br />

jZE X't/, u"E/ w{zj X't/, gzit/A S'Nh T[Arbh ;/ shB d|/ BZe ;kc eo/, S/t/A nzr{m/ e/ gk; eh<br />

T[Arbh d/ dzd ;k| eo/, ;st/A fszB tkoh gkDh dk p[Ze Go e/ f;o tkbK s'A b? e/ m'vh d/ tkbK<br />

sZe d'jK jZEK Bkb X't/, nmt/A jZEK B{z d' pkjK dhnK noe sZe X't/, ;kE jh w{zj s'A oZp dk<br />

Bkw bt/. fJfsnkde ezw eoB/ ;/ g{ok t[i{ j[zdk j?. t[i{ eoe/ nkdwh fBwkI gVQB :'r j[zdk<br />

j?. gfjb/ ;t/o dh fBwkI gVQ/.<br />

fBtkI gVQB dk sohek<br />

gfjb/ t[i{ eoe/ egVk iK ;c (w[;Zbk) nkfde ftSk e/ wZe/ dh soc w[y eoe/ yVk j't/<br />

ezBK s/ jZE oy e/ fgS/ BkGh w/A d't/A jE fJeZm/ eoe/ nbjwd gVQ eo, fJe coI dh<br />

oeks gVQe/ M[e e/ r'fvUA go jkE oy e/ oeks g{oh j'Jh, fgS'A IwhB T[s/ wZEk N/e/. jo<br />

fJe tes dh fBwkI w/A jo oeks'A ftu fJ; soK eodk j'fJnk fBtkI gVQ/.<br />

1H<br />

gfjbh fBtkI ;t/o dh<br />

fJ; ftu uko oeks jB d' ;[zBs eh d' coI eh, ;{oi uVQB s'A gfjbK fJ; fBwkI dk tes<br />

j?.<br />

2H<br />

d{ih i[jo eh<br />

d[g?fjo t/b/ dh fJ; ftu pkoK oeksK jB. uko gfjb/ ;[zBs uko coI d' c/o ;[zBs d' Bcb<br />

d[g?fjo s'A b? e/ gzi xVh fdB ofjzd/ se fJ; d/ gVQB dk tes j?.<br />

3H<br />

sh;oh n;o eh<br />

fJ; ftu uko oeksK jB. uko'A coI ehnK jB. gzi xVh fdB ofjzd/ ;/ b? e/ ;{oi n;s<br />

j'D sZe fJ; dk tes j?.<br />

4H<br />

wroph<br />

;k:zekb eh fJ; ftu ;s oeksK jB. shB coI eh, d' ;[zBs eh, d' Bcb eh, fdB n;s<br />

;// b/eo id se nekP ftu bkbh oj/ T[d'A sZe fJ; dk tes j?.<br />

5H<br />

fJPkeh<br />

fJ; ftu pkoK oeksK jB. uko xVh oks r[Io rJh s'A fJ; dk tes j[zdk j?.<br />

137


fJBQK gziK s'A fpBK fJe S/thA fBwkI j'o Gh j?. i' fJ; gzith ;kE fwbk e/ gVQh iKdh<br />

j? n"o fJ; ftu gzi oeksK jB. ;' pkoK gzith dhnK s/ gzi S/thA dhnK e[b ;skoK oeksK<br />

jB. uko gfjb/ ;[zBs eh, uko coI eh, d' c/o ;[zBs eh, d' Bcb eh, fszB poPo fBtkI<br />

dh coI eh, d' Bcb dh fJfsnkde oeksK jB. fszB xVh oks rJh s'A b? e/ uko xVh oks<br />

se fJ; dk tes j?.<br />

“fJj fBwkIK feE'A s[ohnK s/ feB feB gfjb'A gVhnK


Bcb<br />

Bcb Bkw Bc/ tkb/ gkm dk j?. sK s/ fiB oeksK ftu ngD/ wB'A pkfSs eh gqkoEBk j? T[j<br />

Bcb dhnK oeksK jB.<br />

“nbjwd”<br />

nbjwd Bkw gow/Pto eh T[;sfs ek j?. :K s/ i' e[okB e/ nkozG w/A(op[b nkbwhB)<br />

ejhJ/ tj[ gow/Pto wkbe j?. ;ko/ ijkB dk fJsnkfde gqw/Pto dh T[;ss fi; d[nkok<br />

T[; dh T[;ss dk p'X ejkT[D tkbk wzrbkuoD j?. T[BQK dk Bkw nbjwd dhnK oeksK j?.<br />

“e[b oeksKL uko nbjwd ehnK, uko coI ehnK, pkoK I[jo ehnK, uko n;[o ehnK,<br />

;Zs wroph dhnK, ;skoK JhPk n"o pPo ehnK, e[b 48 oeksK o'I gVQB tkbhnK jB.<br />

w[;bwkB fJBQK B{z ;dk gVQ/, o'ik oZy/, (30 o'i/ jB), ji eo/ (wZe/ dh :ksok) ieks d/t/<br />

(40 tK fjZ;k) feos dk y[dk BfwZs youDK d[BhnK ;/ w[esh gkt/rk. (r[LfBL;L)<br />

gzi d'P<br />

1H nftZfdnk L<br />

iht nftZfdne j'D eoe/ eJh n?;/ eow eodk j?, fijV/ eoB/ :'r BjhA jBL^<br />

1H ekjb eoBh ftuko Bk eoBh.<br />

2H d{i/ wB[Zy B{z Bk f;nkBDk Bk edo eoBh.<br />

3H nkwdBh you B{z Bk ftukoBk.<br />

4H b'eK dk toskt fej' fijk ukjhdk j?.<br />

5H jo ezw B{z eosko dk j[ew th wzBDK ns/ ftuko th eoBh.<br />

6H eh r[ows nB[;ko jK iK Xow s'A T[bN uZb fojk jK.<br />

7H T[;skdK pI[orK dh fe; soQK edo eoBh j?.<br />

8H d[BhnK ftZu nkT[D dk eh gq:'iB j? fJzBQK uhiK B{z Bk ;'uDK nftZfdnk j?.<br />

2H n;zwsk L<br />

nkg;h ftoshnK dk Neokn ofjDK, Xow, fptjko, ;wkie, okiBhse gZy ftu G/d p[Xh<br />

ofjDh, okfJ dk gq;go BK fwbDK.<br />

3H okr L<br />

gfotko fwZsoK d/ w'j ftu g? e/ Xow eoB B{z fgZm d/ d/Dh, okr Bkw gqhsh dk j?.<br />

4H dt?P L<br />

139


d{;o/ nkdwh dh uVQdh ebk t/y e/ Jhoyk fBzdk eoBhA J/j/ i/j/ n"r[DK B{z d_?y efjzd/ jB.<br />

5H nfGfBt/P L<br />

fe;/ wjkB r[DtkB g[oP d/ r[DK B{z nZy'A go/ eoe/ d'P no'gD eoB/ n?t/A M{mk jm eoh<br />

ikDK.<br />

fJBQK dh Bftosh dk ;kXB<br />

ftfdnk s'A nftfdnk dh Bftosh, joh r'ftzd dh f;q;Nh ikD e/ ;G Bkb okr (gq/w) eoe/<br />

w'j dk BkP eoBk, w'j wwsk fsnkr e/ T[;ss fBzdk s'A ofjs j' e/ w'j dk Bk; eo d/DK,<br />

pqjw frnkB s'A n;wsk dk Bk; ehsk, pqjw fdqPNh s'A d_?y dk Bk;, d{;fonK B{z nkgD/ Bkb'A<br />

gftZso ikD e/ nfGfBt/P dk Bk; ehsk.<br />

gzi sZs L^<br />

nekP, tk:{, nrBh, gkDh, Xosh . JhPto B/ f;q;Nh dh ouBK t/b/ wk:k ns/<br />

wk:k s'A fszB r[D, gzi sZs, gzih gqfeoshnK nkfd g?dk ehshnK ns/ 84 <strong>by</strong> gqeko dh<br />

f;qPNh uko ykDhnK d/ o{g ftu gqrN ehsh, T[; dh fJZSk ftu f;qPNh ofjzdh j? T[;/ dh<br />

fJSk nB[;ko bhB j' iKdh j? nkg fszB jkbsK ftu fBob/g jh ofjzdk j?.<br />

gzi e'P L^<br />

e'P Bkw fwnkB dk j? fit/A sbtko s'A e'P oZfynk eodk j? fst/A e'P (fwnkB) ;oho dh<br />

oZfynk eod/ jB.<br />

1H<br />

nBzdw: e'P L^<br />

ekoD ;oho B{z nBzdw: e'P efjzd/ jB, (;[X ;s' r[D ;fjs wk:k JhPo dk ekoD ;oho j?<br />

s/ wfbB ;s' r[D ;fjs nftfdnk nzP iht dk ekoD ;oho j?) feT[Afe T[so ;oho e/<br />

nkozGe gzi ;{Sw G{s wB, p[X, fus, njzeko, gzi gqkD, gzi eow fJzdq:, gzi r:kB<br />

fJzdqh: iht ek ;{yw ;oho j?. ;zg{oD ;E{b pqjwKv JhPo ek ;E{b ;oho j? n"o ihtB e/<br />

t:;fN ;E{b ;oho gqf;ZX j? fJzBQK fszBK ;ohoK ftu gzi e'P jB.<br />

2H ftr:kB w:, wB' w:, gqkD w: fJj fszB/ e'P ;{yw ;oho d/ jB, gzi frnkB<br />

fJzdqh: n"o fB;u: o{g nzsjeoD dh fpqsh p[fX ftfrnkB w: e'P ejhJ/ j?.<br />

3H<br />

4H<br />

5H<br />

gzi frnkB fJzdqh: ns/ ;zebg ftebg nzsPeoD eh ftosh wB' w: e'P ejhJ/ j?.<br />

gzi gqkD ns/ gzi eow fJzdqh: gqkDw: e'P ejhJ/ j?.<br />

;E{b ;oho nzB w: e'P ejhJ/ j?.<br />

fJ; ohsh ;fjs fszBK ;ohoK ftu jh gzu e'P jB. JhPto e/ ;oho w/A JhPto e/ e'P<br />

ihtK e/ ;ohoB w? iht e/ e'P j?. fwnkB eh fBnkJh gzu e'P nkswk e/ ;_o{g B{z nSkdB<br />

140


eod/ jB (ftL;kL)<br />

gzi tkftnK dh tfvnkJh<br />

ftZfdnk, tuBK, tg{s/, t;sq, ftGt wBkfJ]<br />

gzi/ tkt/ wkB[y B{z d/D tvkJh XkfJ] noEks<br />

ftZfdnk, tg[ :k ;oho, t;sq(egV/), tuB, ftGt<br />

(XB)fJzBK gziK tkftnK Bkb wB[y tfvnkJh gKT[dk j?.<br />

gzi gqkD<br />

1H gqkD L fBtk; fjod/ ftu, G[y fgnk; dk ezw eodk j?.<br />

2H ngkD L r[dk n;EkB, wbw{so dk fsnkr eotKdh j?.<br />

3H ;wkB L BkGh n;EkB, ykXh ghsh t;s{ B{z jIw eodh j?.<br />

4H T[dkB L ezm n;EkB, ;tk;K B{z ubkT[D dk ezw eodh j?.<br />

5H t:kB L ;ko/ ;oho ftu gqt/P eoe/ ;ko/ o;K B{z gq;go fwbKdh j?.<br />

gzi T[ggqkD<br />

fgqEth, ib, s/i, tk:{, nekP gziK d/ oi' r[D s'A fJe fJe eow dh T[sgsh ejh j? n"o<br />

ngkB, ;wkB, gokD, T[dkB, t:kB fJzBK dh th fgqEth nkfde fJe fJe oi' r[D nzP s/<br />

T[sgsh ejh j?.<br />

1H Bkr s'A fBw/y,<br />

2H e{ow s'A ShAe, 3H feqeb s'A izGkJh<br />

4H d/tds s'A fwqs ;oho 5H XBzi: s'A c[bktD feqnk j't/.<br />

gzi gqkD fJzdq/<br />

d'jokL XktB, e{dB, g;oBk, ;e[uB ,ubB ;g"B ]<br />

gKu ej/ r[D ikBhJ/ sEk nzP rfs s"B ]<br />

5 :'r dk fBu'V L^<br />

1H :w eoe/ ;oho P[ZX eoBK 2H t?okr Bkb wB B{z ftP/ ftekoK s'A o'eDK<br />

3H f;XhnK gqkgs eoBhnK 4H fBoftebg ;wkXh ftu bhD j'DK 5H w[esh gqkgs eoBh<br />

gzu w[Zdok<br />

1H y/uoh^ ihG Bkb ;zx d/ d't/A S/e pzd eoe/ ;tk; o'eD/A.<br />

141


2H G{uoh^ gdw nk;D p?m e/ BIo B{z BZe d/ f;o/ s/ fNekT[DK .<br />

3H ukuoh^ 3 fJzu T[s/ ;[ywBK s/ gk; Bio fNekT[Dh.<br />

4H r'uoh^ ezBK ftu o{z iK w'w Goe/ yZp/ ezB d/ wzso B{z ;Zi/ oKjh ;[DBK.<br />

5H T[BwBh^ ;oho d/ ;ko/ dtko/ o'e bzp/ ;tk; b?D/.<br />

pkeh w{bpzX, ibzXo pzX, T[fdnkB pzX, wjKpzX gqkDK B{z o'eD d/ ikoh eoB nkfde ;kXB<br />

jB .<br />

gzi sZs L ekw, eq'X, b'G, w'j, njzeko nkfde. ;s, ;zs'y, dfJnk, Xow, noE.<br />

y/uoh, G{uoh, ukuoh, T[BwBh,nr'uoh. ;tkdL fcZek, yZNk, uogok, ykok, wX[o.<br />

fefonkL (s:kr, ;kyh, gqb:, gkbB, T[sgsh). njzeko L(Bokjw, ;tkjw, wjzwe'jzw,<br />

njzw) w[eshL (fBor[D, ;i[i, ;o{g, ;whg, ;b'e ) nBzdL (pqjwkBzd, gowkBzd,<br />

ndt?skBzd, :'rkBzd, fpy:kBzd) ;oho L(e/tb, wjKekoD, ekoD, ;{yw, ;E{b) r[DL<br />

(fBor[D, ;or[D, oi', ;s', sw') nt;Ek L(T[BwBh, s[ohnk, ;[y'gfs, ;tgB,ikrqs)<br />

;EkB L(pqjw^ozXo Gto, r[ck, r[bkN, ;qh jkN, fsqe{N) ;to{g L(eosk wjsst, ;t:z,<br />

i'sh, fjoDroG, t?okN) tkjB ( ro[V, f;zj, fpqyG, jz;, j;fs), ukb (P'y, whB, eg<br />

fpqjzrw, fggb) b'e L(b'ekb'e, ;s: b'e, e?bkP b'e, p?e[zm b'e, fwqs{ b'e) gqwkD L(fpzd[,<br />

noX uzdq, e[zvb, dzve, skVe ) gzi fgnko/L(GkJh d:k f;zx ih, GkJh Xow f;zx ih ,<br />

GkJh fjzws f;zx ih , GkJh w[jew f;zx ih , GkJh ;kfjp f;zx ih) gzuKrBh( uko X{DhnK s/<br />

fJe ;{oi), gzi gKv' (:[fXPNo, noiB, Be[b, Ghw ;?B, ;fjd/t)<br />

6 (S/ dh frDsh)<br />

S/ G/y ^ i'rh, izrw, ;q/tV/, ;zfBnk;h, dot/P, fpgo.<br />

S/ ish ^ r'oy, dsksq/:, jB{zwkB, G?ot, bSwD, GhPw fgskwk(d/tpqs, rzr/t)<br />

fJ;/ d/ Bkw jB.<br />

S/ fteko^ iBw, n;s, fpqX, ftgqB, S?, sB Bk;.<br />

S/ p/d d/ nzr^ f;fynk, ebg, ftnkeoB, fBo[es, Szd, i'fsP.<br />

yN ;zgsh^ ;w, dw, ;oXk, ;wkXkB, T[gqkw, sfsZS:k.<br />

S/ nBkdh t;s{nK^ pqjw, JhP_o, iht, wkfJnk, wkfJnk dk u/sB Bkb ;pzX,<br />

nBkdh t;s{nK dk nkg; ftu G/d.<br />

yN Gr GrtkB d/^ i;, n?;_oi, t?okr, T[dkosk, bfSwh, frnkB.<br />

S/ fuzoihth^ n;_;Ekwk, pbh, p:k;, jB{zwkB, GGhyD, feqgkukoi.<br />

S/ i'sh ^ ;{oi, uzdqwk, sko/, fpibh, nrBh, pkDh.<br />

S/ ;Gk^ f;X ;Gk, ;zs ;Gk, ;kX ;Gk, f;y ;Gk, r[o ;Gk, d[;N ;Gk.<br />

S/ T[owhnK^ izwDK, woDk, S[Xk, fsqyk, joy, P'e.<br />

S/ T[owhnKL i:s/, ;Eh:s/, toXs/, gqDzws/, yh:s/, ftB;s/.<br />

142


S/ uZeo w{bk uZeo, BkGh uZeo, fodk uZeo, ezm uZeo, skb{ uZeo,<br />

d;wd[nko uZeo.<br />

S/ uZeo uZeo S/ jh T[BQK d/ n;EkB^<br />

w{bkXko uZeo<br />

r[dk<br />

;_?fXPmkB uZeo<br />

fbzr<br />

wBh g{oe uZeo<br />

BkGh<br />

nBkjs uZeo<br />

fjodk<br />

ft;[ZX uZeo<br />

ezm<br />

nkfrnk uZeo<br />

fGqe[Nh<br />

yN eow^ 1Hig 2Hj'w 3H;zX:k 4H PBkB 5HnfsfE ;/tk 6H d/t nouk(g{ik).<br />

yN o; ^ fwZmk, yZNk, ;b{DK, e"Vk, uogok, e;?bk.<br />

S/ w'sh pizsh wkbk^ pK;h, ;hgh, ;{eoh, froh, eoh, wmPkb .<br />

S/ Pk;sq^ ;Ky: Pk;sq, fBnkfJ Pk;sq, ftP/Pe Pk;sq, fwwkPe Pk;sq,<br />

:'r Pk;sq, t/dKs Pk;sq.<br />

S/ Pk;sqK d/ eos/ ^ egb, r'sw, eBkfd,i?wBh, gszibh, fpnk; ih.<br />

S/ fbzr p/d d/^ 1) T[geqw T[g ;zxko ^ nkd nzs eh J/esk.<br />

2) nfGnk;^ tkoztko gVQBk.<br />

3) ng{opsk^ nb"feesk.<br />

4) cb^ w'yP.<br />

5) noE tkd^ T[;ssh<br />

6) T[ggsh^ nBe{b fdqPNKs .<br />

S/ o[sK ^ p;zs o[s, rqhyw o[s, gkt; o[s, ;od o[s, fjw o[s, f;;o o[s<br />

1H p;zs o[s L u/s s/ t?;ky wjhB/ fJ;/ o[s ftu frD/ iKd/ jB pB;gsh cbdh c[bdh j?.<br />

2H rqhyw L fJj o[s i/m jkV B{z wzBd/ jB, gZeh c;b ;KG e/ xo fbnKT[Ad/ jB.<br />

3H po;ks L ;ktD s/ Gkdo'A wjhB/ fJ;/ o[s ftu Pkwb jB po;ksK th fJ;/ o[s ftu<br />

j[zdhnK jB.<br />

4H ;od o[s L n;{ eZse dk wjhBk fJ; ftu BthnK c;bK phihnK iKdhnK jB. f;nkb<br />

dk nkozG th fJ;/ o[s ftu j[zdk j?.<br />

5H f;;hno L wZxo g'j wjhB/, mzY dk g{ok i'pB j[zdk j?. ;koh pB;gsh ;V iKdh j?,<br />

gk+/ dk g{ok i'o j[zdk j?.<br />

6H fjweo L wkx s/ cZrD d/ wjhfBnK ftu ;o'A nkfd dk fyVDK ns/ fpqSK dhnK<br />

e{zpbK dk c[ZNDK fJ; o[s ftZu j[zdk j?.<br />

S/ gqwkB ^ gqsy gqwkD, nB[wkB gqwkD, T[gwkB gqwkD,<br />

Ppd gqwkD, noEkgsh gqwkD, nBT[gbpXh gqwkD.<br />

1H gqsyL fe;/ oZi/ j'J/ g[oy B{z t/ye/ ;wM b?DK, fJj oZfink j'fJnk j?. gqsZy<br />

Bkw ;kjwD/A dk j?. fijVk ekoi ;kjwD/ j't/ T[; B{z gqwkD dh b'V Bjh g?Adh, gqsZy B{z eh<br />

gqwkD dh b'V j?<<br />

143


2H nB[wkBL fit/A e'Jh fe;/ s'A gqPkdk wzr/ fpBK wzr/ jh ikD b?DK fJj G[Zyk j? iK<br />

X{zJ/ s'A pbdh nZr dk nzdkik bkT[Dk, nB[wkB gqwkD j?.<br />

3H Ppd L fit/A fe;/ dk fgsk god/; frnk j't/ e'Jh fuZmh gk d/t/ s/ok fgsk<br />

r[Io frnk j?. wfonk d/fynk sK Bjh, ;[B/jk fuZmh B{z mhe ;wM e/ wzB b?DK Ppd gqwkD<br />

j?.<br />

4H T[gwkBL fe;h g[oP B/ e'Jh ikBto d/fynk Bk j't/. pB ftu'A nkJ/ g[oP s'A<br />

T[; dh T[gwk ;[Dh j't/ e/ rt: rK tork ikBto b?. fe;/ ;w/A T[; g[oP Bkb ik e/ d/y bt/<br />

ns/ gSkD eo bt/ T[gwkB gqwkD j?.<br />

5H noEkgfsL fit/A e'Jh g[oP fdB/ fe;/ ;kjwD/ G'iB Bk ykt/ go T[; d/ Poho dh<br />

;E{bskJh f;X eodh j? fe fJj oks B{z u'oh G'iB yKdk io{o j?. G'iB s'A fpBK w'NkgB<br />

ofjDK n;zGt j?. sK s/ fJj oks B{z io{o o'NhnK b/VQdk j?. n?;k nB[Gt eoB dk Bkw<br />

noEkgfs gqwkD j?.<br />

6H nBT[gbpfX L fit/A xo nkfde ftu ofjzfdnK j'fJnK fJj Gk; j'DK fe d/j s'A b?<br />

e/ ;ko/ gdkoE Bk;tzs jB. i' gdkoE d/ Bk; j'D dk wB ftu fB;uk j?. fBPu/ d/ Bkb j/s[<br />

j'DK fJ; B{z nBT[gbpfX gqwkD efjzd/ jB.<br />

yN okr^<br />

G?oT[, wkbeT[;e, fjzv'b, dhge, f;ohokr,w/xokr<br />

1H okr G?oT[. okrDhnK^ G?oth, fpbktbh, g[zfBnkeh, pzrbh, n;b/yh.<br />

2H okr wkbe";. okrDhnK^ r"Aveoh,d/trzXkoh, rzXkoh, ;hj[sh, XBk;oh.<br />

3H okr^ fjzv'b. okrDhnK^s/bzrh, d/teoh, p;zsh, ;zX{o, ;o; njhoh.<br />

4H okr dhge. okrDhnK^ eS/bh, gNwzioh, N'vh, ekw'dh, r{ioh.<br />

5H okr f;ohokr. okrDhnK^ p?okVh, eoBkNh, rT[Vh, nk;ktoh, f;zXth.<br />

6H okr w/x. okrDhnK^ ;'ofm, r'Av,wbkoh, nk;k, ;{jh.<br />

S/ pyfPPK^<br />

1H ;[Eo/ Pkjh^ fJBK go pyfPP r[o{ jfookfJ ;kfjp ih dh j'Jh.<br />

2H;zr ;kfjphJ/^ fJBK go pyfPP r[o{ jfookfJ ;kfjp ih dh s/ r[[o{ r'fpzd<br />

f;zx ;kfjp ih dh j'Jh.<br />

3H ihs wZbhJ/^ fJBK go pyfPP r[o{ r'fpzd f;zx ih dh j'Jh.<br />

4H pys wZbhJ/^<br />

fJBK go pyfPP r[o{ r'fpzd f;zx ih dh j'Jh.<br />

5H Grs GrtkBhJ/^ fJBk go pyfPP r[o{ jfookfJ ;kfjp ih dh j'Jh.<br />

144


6HwhjK PkjhJ/^<br />

fJBK go pyfPP r[o{ s/r pjkdo ;kfjp ih dh<br />

j'Jh(fJBK dk fwbkg T[dk;h ;zgqdkfJ Bkb j?/).<br />

Bhsh d/ S/ r[D L^ 1H ;zXh^ fwbkg 2H fprqj^ fto'X eoBk 3H ;EkB^ ;wK ftuko e/<br />

u[Zg ofjDK 4H ;w[d:wh^ nkgDh fpqXh ;w/A t?oh go uVQkJh eoBh 5H r[gsfw^ ;?Bk e'P<br />

nkfd dh oZfynk eoBh 6H btXgq;wBkfB^ i' d/P fiZfsnk ikt/ T[; w/A PKsh ;Ekfgs<br />

eoBK.<br />

6 d'y<br />

ftfdnk dk nfXekoh 6 d'yK s'A ofjs j't/.<br />

;[yh, ftnkXh, nkb;h e[wfs o;e pj[ ;'fJ]<br />

fsj nfXeko Bfj Pk;sq e' yN d'yh iB i'fJ]<br />

S/ eowK dk fBoBK<br />

eow Ppd eqh Xks{ s'A pfDnk j? fi; d/ noE jB eow eoBk, g[zB gkg ns/ fwPqs d'jK d/<br />

;[w/b g?dk j'J/ th jB fJE/ S/ eowK s/ thuko ehsk ik fojk j?L^<br />

1H nXD:, 2HnXkgB, 3H :iB, 4H :kiB, 5HdkB, 6Hgqfsfrqfj.<br />

ftfdnk gVQBh s/ gVQkT[Dh, iZr eoBk s/ eotkT[DK, dkB d/DK s/ b?DK fJj S/ eow<br />

pqkjwDK d/ jB. yZsoh d/ ftZfdnk gVQBh, d/P dh oZfynk eoBh, dkB d/DK, iZr eoBK,<br />

uko eow jB. t?P d/ fszB eow dkB d/DK, tkgko eoBk, y/sh eoBh s/ gP{nK dk gkbD<br />

eoBK. P{do dk fJe eow fszBK poBK dh ;/tk eoBh nkfde jB. Bhu/ i'rhnK d/ S/ eowK<br />

dk t/otk fdZsk iKdk j? L^<br />

1H X'sh L uko T[ArbK u"Vh gzdoK jZE bzwh pohe p;so dh bho row gkDh ftu frZbh<br />

eoe/ fJe jZE o'i fBrbD dk nfGnk; eoBK. gzdoK fdBK ftZu gzdoK jZE fBrb b?Dh,<br />

fgSbk feBkok jZE Bkb pb Bkb geV b?DK. fJj fefonk ykbh g/N fBoB/ eoBh j?. c/o<br />

j"bh j"bh bho pkjo eZY b?Dh. fJ; sok eoB Bkb nKdoK ;kc j' iKdhnK jB. fJj<br />

fefonk r[o{ dh ;jkfJsk Bkb jh f;ZX ehshnK ik ;edhnK jB.<br />

2H B/sh L fJe frZm Go ;{so dk v'ok pohe s/ w[b?w b? e/ g{oe BZe ftu uVkT[DK,<br />

gqkDK d/ I'o Bkb T[; dk f;ok w[y o;s/ eZY e/ d'B'A f;o/ cVQ e/ j"bh j"bh Bk;ek ns/ rb/<br />

dh ;ckJh eoBh.<br />

3H fBT[bh L d'B' w'Y/ BhAt/A eoe/ fgZm dk tb eYe/ f;X/ j' e/ p?mDK, gqkDK d/ pb s'A ;Zi/<br />

yZp/ T[go j/mK fJ; soK ubkfJwkB eoBk, i?;/ wXkDh d/ x[zwD Bkb ukNh ftu djhA dh rs<br />

j[zdh j?.<br />

145


4H t;sh L X[zBh sKJh gkDh ftu yb' e/ iK p?m e/ 6 T[Arb bzph T[Arb ;w w'Nh pK; dh<br />

Bbeh b? e/ uko T[ArbK r[dk ftZu gqt/P eoe/ gqkDK d/ pb Bkb fJ; ftu gkDh fyu e/ g/N<br />

s/ BkVhnK dk ;kc eoBk.<br />

5H sqkNe L B/soK dh fNefNeh fe;/ fJe fBPkB s/ bk e/ T[sBh d/o T[; ftu t/yd/ ofjDK<br />

id she B/soK ftu ib nk e/ fdqPNh EZe Bk ikt/. fJ; Bkb fdqPNh ftu pb nk iKdk j?.<br />

fi; tZb t/y' T[j nkfrnk dk gkbD eodk j?.<br />

6H G;ok (egkfb Gkfs) L<br />

T[sokT[DK ns/ uVkT[DK.<br />

b[jko dh X"AeDh tKr o/ue g{oe d[nkok gokDK B{z pko pko<br />

7H G[:zrw (e[zvbBh) L<br />

T[j BkVh i' ;[ywBk dk p{jk pzd oZydh j?. fi; B{z wjk<br />

e;N s'A gqkD nfGnk; d/ i'o eoe/ :'rh iB go/ jNk e/ (d;w d[nko) ftu iKd/ jB.<br />

8H Gkmh L wkb;a Bkb ihG gsbh ns/ fJsBh bzwh eoBh i' G"jK B{z S' ikt/ ns/ w'V e/<br />

ezm ftu gqt/P eoBk fi; eoe/ ihG dh B'e skb{J/ d/ T[go i' S/e j? T[; B{z pzd eo bt/<br />

n?;k eoB Bkb gokD nfGnk; s'A T[sgzB j'Jh rowh fsqe[Nh d/ yZp/ gk;/ i'rhnK d/ fXnkB<br />

ehs/ j? uzdowK s'A nzfwqs NgeKT[Adh j?. :'r PkPsok ftu fJ; o; dk Bkw nzfwqs tkoDh<br />

eoe/ fbfynk j?.(r[ows gqGkeo)<br />

S/ bZyDK dk t/otk<br />

uzr/ wkV/ eowK B{z rqzEK ftu bSD fejk iKdk j? L^<br />

1H Bkw B{z nkgDk nkXko nk;ok pDk b?Dk. fit/A pZu/ dk nk;ok d[ZX j[zdk j?. Bkw wB dh<br />

y[oke j?. G'iB gkDh ;oho dh y[oke j?, fit/A G'iB s'A fpBK Poho fvZrdk j?. fJ;/ soQK<br />

tkfjr[o{ d/ Bkw s'A fpBK wB th fJ;fEs BjhA j' ;edk.<br />

2H gq:kB L tkfjr[o{ d/ ouBK dk fXnkB eoBk nsh io{oh j?. fJ; s'A fpBK th wB dk<br />

yb"Dk n"yk j?.<br />

3H frnkB L r: Xks{ s' pfDnk j?. fi; dk noE j? ikBDk irs B{z fwfEnk ;wMBK ns/<br />

tkfjr[o{ B{z ;s ;o{g fpnkge o{g ;wMD tkbh ftosh dk Bkw frnkB j?. wkfJnk ftu<br />

ofjzfdnK fBob/g ofjDK. joy P'e G[y fgnk;, iBw woD dh ntZ;Ek s'A fBokb/ j'D dk<br />

Bkw frnkB j?.<br />

4H fBowb i[rsh L i[rsh s'A fpBK w[esh BjhA fwbdh, r[o{ s'A i[rsh (sIthI) f;ZyDhA fe<br />

fe; Yzr Bkb w?A ;z;ko pzXB s'A ofjs j' ;edk jK.<br />

5H fBot?o L pqjw o{g ikD e/ ;koh f;qPNh Bkb fgnko eoBK fe;/ d/ gqshe{b (T[bN) Bk<br />

uZbDK, T[bN uZbDK jh t?o j?. p[o/ dk th Gbk eoBk, Gb/ dk sK eoBK jh j?. u'o ;kX B{z<br />

pqjw fdqPNh ftZu sZeDK, pdb/ dh GktBK w/N d/DhA ns/ fywK ftosh B{z XkoB eoBK.<br />

146


6H ehosB L tkfjr[o{ ih d/ r[DK dk nB[tkd ehosB j?. fJj th fJe ebi[r ftu T[sw<br />

Grsh j? wB B{z fNekD bJh ns/ fJekro eoB bJh ;[y?B Yzr j?.<br />

6H uZeo L<br />

1H r[dk s/ fbzr d/ ftZu uko db dk nXko uZeo j?. fJ; d/ j/m e[zvbBh BkVh j?. fi;<br />

B{z pqjwozXo ftu uVQkT[D s'A nzfwqs Modh j?.<br />

2H<br />

fbzr d/ w{b ftu yN ek ;tkfXPNkB uZeo j?.<br />

3H BkGh ftu d; db dk wDh g{oe uZeo j?. 4Hfjod/ ftu pkoK db dk nBkjd uZeo j?.<br />

5H ezm ftu ;'bK gzyVhnK dk fp;[X uZeo j?. 6Hfsqe[Nh ftu shB db dk nBkjd uZeo j?.<br />

(r[LfBL;L)<br />

d{;o/ rqzEK d/ nB[;ko<br />

1H<br />

w{bkXko uZeo r[dk ftu fi; ftu w{X/ w[y dk uko gzyVhnK tkbk ghbk ewb j?.<br />

2H<br />

ewb j?.<br />

;_?fXPNkB uZeo fbzr d/ w{b ftu j? fi; ftu bkb ozr dk T{oX w[y d; gZshnK dk<br />

3H<br />

j?.<br />

4H<br />

5H<br />

6H<br />

wDhg{oe uZeo BkGh d/ w{b ftu j? i' Bhb/ ozr dk T{oX w[y d; gZshnK dk ewb<br />

nBkjs j? pkoK db dk ;toB ewb fjod/ ftu j?.<br />

ft;[X uZeo bkb ozr dk T{oX ;'bK db dk ewb ezm ftu j?.<br />

nkfrnk uZeo G"jK d/ wX d' gzyVhnK dk T{oX w[y fuZNk ewb j?.<br />

S/ doPB(ws) iK PkPsq<br />

g{op whwK;k, t?P/Pe, B:k: iK soe ;zrqfj, gkszib, ;Ky, t/dKs .<br />

1Hg{op whwK;k L t/dK B{z wzBD s/ I'o fdzdk j?. fJj eow dh fET{oh B{z w[y wzBdk j?.<br />

eowK d/ gqGkt s'A iht, d/tsk, ntsko nkfde T[u gdthnK gqkgs j[zdhnK jB. iht pqjw<br />

dh J/esk BjhA wzBdk, iht dh gj[zu f;oc ;tor sZe j?. ;tor d/ ;[y jh w[esh jB.<br />

i?wBh foPh fJ; dk eosk j?.<br />

2H t?P/Pe L fJj S/ gdkoEK B{z wzBdk j?.<br />

147


1H gdkoE r[D L (o{g, o;, rzX, ;goP, ;zy:k, gqwkD, gqEest, ;zi'r, ftGkr,<br />

gqst, ngqst, e[ost, dqtst, ;B/j, ;apd, p[fX, ;[y, d[y, fJZSk, dt?P, gq:sB, Xow,<br />

nXow, ;z;eko ]<br />

2H<br />

gdkoE dqt: L fgqEth, ib, nrBh, gtB, nekP, ekb, fdPk, nkswk.<br />

3H sh;ok gdkoE L ( eow). 4H u"Ek gdkoE L ;wkB: (ikfs) .<br />

5H gzitK gdkoE L ftP/P . 6H S/tK gdkoE L (;wtk:) ;pzX .<br />

fJj S/ gdkoE fBs nBkfd jB, fgqEth, ib, nrfB, no gtB , gqwkD{ o{g fBs<br />

jB ns/ ;E{b o{g eoe/ nfBZs: jB. iht nkswk ;G ;ohoK s'A fGzB fGzB jB. gqwkswk<br />

iht nkswk s'A :[dk j?. gqwkD{nK s'A ;[Gkfte f;qPNh dh ouBk j'Jh j?. S/ gdkoEK d/ g{oB<br />

frnkB s'A w[esh dh gqkgsh j[zdh j?. Bt/A t?P/Pe wZs tkfbnK B/ nGkt B{z th gdkoE wzfBnk<br />

j?. fJ; soQK fJj obD eoe/ t?P/Pe ws d/ ;Zs gdkoE j[zd/ jB. ;' fJj t?P/Pe Pk;sq dk<br />

ws j?.<br />

3H<br />

B:k: iK soe ;zrqfj L fJ; d/ eos/ r"sw ih B/ ;'bK gdkoE wzB/ jB L^<br />

1H gqwkD, 2H gqw/:, 3H ;z;:, 4H gq:'iB, 5Hnt:b, 6H soe, 7H fdqPNKs, 8H f;XKs, 9H<br />

fBoD:, 10H tkd, 11H ibg, 12H ftszvk 13H j/stk Gk; 14H sb, 15Hikfs, 16HfBrqfj<br />

;EkB<br />

;'bK gdkoEK dk fBoB:<br />

1H gqwkDL<br />

2H gqw/: L<br />

(gqsZy, nB[wkB, T[BwkB, Ppd).<br />

(nkswk, ;oho, fJzdq:, noE, p[Xh, wB, gqfpqsh, d'P, gq/sGkt,<br />

cb, d[y, w[efs)<br />

3H ;z;:. 4H gq:'iB. 5H nt:b L (gqsZr:k, j/s[, T[dkjoD, T[gB:, fBowkB)<br />

6H sofe(:[rsh),7H fdqPNKs, 8H f;XKs, 9H fBoD:.<br />

10H tkdL<br />

(fiZs jko dk fynkb SZv e/ :EkoE frnkB tk;s/ uouk)<br />

11H ikbgL (fiZsD dk fynkb oy e/ uouk eoBh)<br />

12H ftszvk L (e/tb d{i/ g[oy d/ gZy B{z v/rD tk;s/ Sb egN Jhoyk jm Bkb uouk eoBh)<br />

13H j/stk Gk;L (;G:fGuko, fto[X, gqeoD;w, ;kd:;w, ekbkshs).<br />

14HSb, 15H ikfs. 16H fBrqfj ;EkBL (noEks wke{b ipKp B c[oBk fi; s'A jko ikt/.)<br />

148


fJBQK 16 gdkoEK :Ek eow sst r:kB s'A w[esh gqkgs j[zdh j?, i' d[y dk ns:zs Bk; o{g<br />

j?. iht nkswk gqwkswk s'A fGzB j? ns/ nG/dsk B{z gqkgs BjhA j[zdk , gqwkD{nK d/ fJeZm s'A<br />

;E{b gdkoEK dh ouBk j'Jh j?. fJfsnkfde ws wjkswk r"sw dk j?.<br />

4 H gszib PkPsq :'r doPB<br />

fJ; dk gquko eoB tk;s/ wjkswk gszib ih j'J/ jB. PkPsq dk f;XKs fJj j? fe fdqPNk<br />

n"o fdqP: d' gdkoE jB. g[oP fdqPNk j?. pkeh ;G gqfeosh o{g ftPt ;G fdqP: j?.<br />

gofeofs irs dk T[gkdkB n"o JhPto Bfws ekoB j?. fus dhnK fposhnK fi; t/b/ o[e<br />

iKdhnK jB sd j'o fdqP Bk j'D eoe/ fdqPNk dh nkgD/ ;to{g ftu fJ;fEsh j[zdh j?. fus<br />

ftosh d/ o'eD dk ;kXB t?okr n"o nfGnk; j?. fi; s'A fus g{oB J/ekrosk B{z gqkgs<br />

eodk j? n"o fJ;/ dk BKT[ i'r j?, :w, fB:w, nk;D, gqkDk:kw, gqfsnkjko, XkoDk,<br />

X:kB n"o ;wkfX eoe/ nzsjeoD dh wbhBsk fwN iKdh j?. gqfeosh n"o g[oP B{z fGzB fGzB<br />

ikD e/ frnkB dk gqekP j[zdk j? n"o nkswk gqfeosh pzXBK s'A w[efs j' e/ ngD/ nkg B{z<br />

gqfeosh s'A fGzB ikDdk j'fJnk w[esh B{z gqkgs j[zdk j?. ;' gszib ws dk PkPsq j?.<br />

5H ;Ky: PkPsq L<br />

fJj doPB d/ eosk wjkswk egb w[Bh ih j'J/ jB n"o fJBQK B/ 25 sZs wzB/ jB.<br />

1H gqfeofs L fefonk Pesh fi; s'A ;G t;s{nK pDhnK jB n"o i' nkg fe;/ s' BjhA pDh<br />

n"o i' ;s oi sw fszBk r[DK dh ;w nt;Ek o{g j?.<br />

2H wjs L r[DK ftu ftywsk j'D eoe/ gqfeofs d/ yS'p ekoD i' sZs T[gfink n"o i'<br />

;oho ftu p[Xh o{g eoe/ fJ;fEs j?.<br />

3H njzeko L fi; dk ;o{g jT[w? j?.<br />

4H gzi sB wksqkJ/ L Ppd, ;goP, o{g, o;, rzX.<br />

5H frnkoK fJzdqhnKL gzi frnkB fJzdqhnK, gzi eow fJzdqhnK, frnkotK wB .<br />

6H gzi wjK G{s L<br />

fgqEth, ib, tk:{, nrBh, nekP.<br />

7H g[oPL<br />

(u?sB: Pesh)<br />

8H ;Ky: ws nB[;ko irs fBZs j? n"o gqwkD o{g gqtkj Bkb ;dk pdbdk ofjzdk j?.<br />

gqfeosh B{z g[oP dh, g[oP B{z gqfeosh dh ;jkfJsk dh io{os j?. fJeZb/ d't/A<br />

fB;cb jB. ihtkswk gqsh ;oho fGzB fGzB jB.<br />

p[Xh njzeko, frnkoK fJzdqhnK, gzi sB wksok, fJzBK dk ;w[dk: ;{yw (fbzr) ;oho<br />

j?, i' eow n"o frnkB dk nkXko o{g j?, ;E{b ;oho d/ Bk; j'D s'A fJ; dk Bk; BjhA<br />

j[zdk. ;{yw ;oho eow n"o frnkB tkPBk eoe/ gq/fonk j'fJnk fJe ;oho s'A ftS[V e/<br />

149


d{ih d/j ftu gqt/P eodk j?. fbzr ;oho dk gqb: gq:zs BkP BjhA j[zdk j?. gqb: nt;Ek<br />

;w/A gqfeosh ftu b?: j' iKdk j?. f;qPNh dh T[sgsh t/b/ c/o Bt/A f;o/ T[gidk j?, id g[oP<br />

fpp/e Bkb nkgD/ nkg B{z p[Xh s' fGzB d/ydk j?, sd p[Xh eoe/ gqkgs j'J/ ;zskgK s'A d[y<br />

BjhA j[zdk. fJ;/ fGzBsk dk Bkw w[esh j?. fJj T[go fbfynk ws PkPsq dk j?.<br />

6H t/dKs Pk;sq T[so whwK;k L<br />

fJ; doPB d/ gqukoe t/d ftnk; ih jB. t/dKs ws nB[;ko pqjw dh ;Zsk n"o<br />

Pesh eoe/ wk:k d[nkok ;G e[M pqjw s'A T[gfink j?, n"o T[;/ ftu b?: j't/rk. P[X<br />

wkfJnk ftu pqjw dh gqshfpzp JhPo no wbhB wkfJnk ftu gqshfpzp iht j?. iht n"o<br />

nfpBkPh fJe j?, go T[gkXh G/d eoe/ fGzB fGzB Gk;dk j?, T[gkXh G/d fwNkT[D go P[X<br />

pqjw ;kE nG/dsk j[zdh j?. pqjw frnkB d[nkok G/d Gkt fwNk e/ nkswk dk ;ky:ks eko<br />

j[zdk j?. fJ;/ dk BkT[ e?tb: w'y j?. fJj t/dKs PkPso dk ws (iht pqjw dh nG/dsk )<br />

j?.<br />

(r[ows gqGkeo)<br />

6 nze<br />

d'jok L d[y ftu pzX{ ikDhJ/, GhV gJ/ fsq:k ikB.<br />

go fwsq B{z b'V ftu, i/ s{z us[o ;[ikB .<br />

fwsq gohfynk<br />

r[gs pks Gky/ ;[B/, b/s d/s fpB ;ze. ykfJ y[bkfJ gq/w eo yN fpX fwsqB nze](gzuszsq)<br />

&<br />

nzfwqs ;iB w/b j? nr mzv ftu p{M. oki wkB nzfwqs ;wM, nzfwqs G'iB d{X.<br />

1, 2 L r[gs pks efjDh s/ ;qtD eoBh.<br />

3, 4 L fpBK PzeK s'A ykDk fybkT[DK. 5, 6 L b?DK s/ d/DK .<br />

okiBhsh tkfbnK B/ ;Zu/ fwZso d/ S/ bZSD dZ;/ jB.<br />

d' fwZsoK dh ;kyh<br />

fJe s' n:'r ekoi j'D eoe/ oki/ tb'A cK;h dk j[ew ;[Dk fdZsk. cK;h d/D t/b/<br />

d{ik fwZso cK;h s/ uVQB bJh fsnko j' frnk. gfjbk fJZXo T[Xo ubk frnk. eowukoh<br />

efjzdk j? t/y s/o/ Bkb X'yk eoe/ s/o/ r+ w"s dk ckjk gk e/ ubk frnk. fJ; B/ fejk fJ;<br />

Bkb'A j'o eh uzrk j? fwZso tk;s/ w/ok sB bZr ikt/. fJsB/ B{z gfjbk nk frnk. d'B' cK;h<br />

uVQB s'A bV oj/ jB, w?A cK;h rb gkT[Dh j?, w? cK;h uVQBK j?. ;kfonK dk fXnkB fJzBQK<br />

tZb j' frnk. cK;h dk ;wK fBeb frnk, d'B' poh j' e/ xo ub/ rJ/. n?;h ;Zuh fwZsosk<br />

dh b'V j?.<br />

150


S/ ftXhnK Nhek eoB dhnK.<br />

Nhek eoBKL<br />

gd: Szdk gdkoE'efs ftrqj: tke: :': Bk]<br />

ny:g' nfs ;wkXkBz yN fpXz fp:ky:Bz f;zwqsz]<br />

noEksL<br />

1H tke d/ gd ty' ty nkyB/. 2H gdK d/ noE dZ;D/. 3H t:keoD nB[;ko gdK dh ;zXh<br />

eY e/ t:[s gfs eoBh. 4H tke d/ (nBt?) nr/ fgZS/ eoB/. 5H tke d/ noE ftu Pzek<br />

eoBh. 6H T[; Pze/ dk (;wkXkB eoBK) T[Zso d/DK . fJj S/ ftXhnK Nhe/ dhnK ejhnK<br />

jB.<br />

XB ewkT[D d/ S/ sohe/ L^<br />

1H fGZfynk 2H B"eoh 3H y/sh 4H ftZfdnk 5H ftnki 6Htgko ]<br />

wzrD Bhu, efmB feq;kBh, eko jkE eh T[R fBwkBh,<br />

go nXhB j? Pkj pb'Nh, ikBB ;G B"eoh y'Nh.<br />

;GBh rZbh tDi uzr/ok, Uvk bkjk i/vk i/ok ]<br />

jm :'r d/ w[ZYb/ S/ ;kXB L^<br />

1H B/sh^ g/N dh ;ckJh bJh 11 fJzu ;{s fBrbDK.<br />

2H X'sh^ gzdoK jZE bzwK s/ fszB fJzu u"Vk egVk gkDh Bkb fGT[A e/ fBroDK.<br />

3H p;sh^ r[dk okjhA gkDh uVQkT[DK.<br />

4H ri eow^ g/N gkDh Bkb Goe/ ;kc eoBk.<br />

5H fBT[bh^ ;ko/ BbK B{z fjbkT[Dk.<br />

6H sKfsqe^ fdqPNh B{z BZe d/ f;o/ s/ fNekT[Dk.<br />

S/ o[sK (p;zs, rqhyw, toyk, ;od, j/wzs, f;;o) S/ doPB(g{op whwK;k s'A T[so whwK;k<br />

sZe) 6 o;, 6 okr, 6 fuzohihth, 6 uZeo, 6 eow (ig, j'w, ;zX:k, PBkB,nfsEh g{ik,<br />

d/t nouk) 6 tosko/ :'r d/, 6 T[owhnK (1Hik:s/ 2H;Eh:s/ 3HtoXs/ 4H gqDzw:s/<br />

5Hyh:s/ 6H ftB;s/) 6 ozr, (ghs,oes, Bhb, feoyD, ;t/s, ;:kw) 6 d/ts/ (rD/S,<br />

pqjwk, ftPB{z, o[dq, iht, gowjz;) 6 gqeko dh Pesh (;fdp[X, ;kftsqh, ewbk, T[wk,<br />

ftd:k, fJzrbk, fgzrbk, P[PwBk) 6 foPh (JhPo, ;{oi, gtB, fJzdq, nrfB, jz;) 6 ebk<br />

151


(eozw, T[ow/, i'ash, x[wok, itkbk, ;sokth) 6 wksok (neko, jfoy, dhox, g[bsk,<br />

noE, nBoku) 6 ;oho ( ftokN sEk ;E{b, fbzr sEk ;{yw, ekoB, wjK ekoB, e/tb,<br />

frnkB ) 6 tke (p?yoh fijpk w/A, wXwk ezm w/, g;:zsh fjod: w/A, gok BkGh w/,<br />

gowgok fbzr w/ nB[oku (nfGbky ;kro ftu'A)<br />

7 (;Zs dh frDsh)<br />

;s gskb^ 1Hnsb 2Hfpsb 3H;[sb 4Ho;ksb 5Hsbksb 6Hwjksb 7H gskb.<br />

;s nek;^ 1H G{o 2HGto 3H;to 4Hwfjo 5HIB 6Hsg 7H ;s<br />

;s ;w[zdo^ 1H ykok ;w[zdo 2H yho ;w[zdo 3H d[X ;w[zdo 4H fxqs ;w[zdo<br />

5H fJy o; ;w[zdo, 6H wX{ ;w[zdo 7Hfw;N ib ;w[zdo.<br />

wjkB ;s foyh^<br />

g[Bk^<br />

1 wohu 2Hnfsq 3H g[bj 4H g[b;s: 5H eqs[ 6Hnzfrok 7H tf;PN.<br />

1H eSg 2H nfsq 3H tf;PN 4H ftPtkfwZsq 5Hr'sw<br />

6H iwdrfB 7H Gkodtki ns/ fJzBK dhnK :Ekeqw<br />

;s fJ;sqhnK^ 1H nfdsh 2H nB;{Jhnk 3H no[zXsh 4H w/Bek 5Hnfjfbnk 6H o/fDek<br />

7H fxqskuh.<br />

;s ;stkdh g[oP^ 1H joh uzd 2H d;oE 3HXow g[so 4Hokwuzdq ih 5H gow okw<br />

6H pb okik 7H fPth okik.<br />

;s g[ohnK^ 1Hn:[fXnk2HwE[ok 3Hwk:k 4HeKPh 5 ntzsek 6HeKuh 7H d[nkoktsh.<br />

;s ;[oK^ 1H;oi 2HfoyG 3 rzXko 4H wXw 5H gzuw 6H X?ts 7H fBykd.<br />

;orwK dh ntki^ ;[o Bkw jkbs dk j[zdk j? ;[oK Bkw ntkI dk th j?L^<br />

;k, o/, rk, wk, gk, Xk, Bh .<br />

;s XkoK gjkV dhnK ^rzXwkdB,e?bkP,;[w/o,fjwKub, T[fdnkub,fpfXnkub,b'ek b'e.<br />

;s dhg^ 1H izp{ dhg, 2H e[; dhg, 3H <strong>by</strong>D dhg, 4H ;t/s dhg, 5H eo"u<br />

dhg, 6H ;ke dhg, 7H g[Peo dhg<br />

;s o{g fBnkfJeK d/^ P[eb, Bhb, ghs, bkb, jok, fusq, eg;.<br />

;s tko^ ;'w, wzrb, p[X, tho, P[eo, PBh, n?s.<br />

;s ;[XK^ 1H Xhoi, 2H p[fX, 3H fpp/e, 4H pb, 5H rsfws,6H n";o tes, 7H<br />

pks.<br />

152


d'jok L Xhoi, p[X, fpp/e pb, rsfws, n";o, pks.<br />

r[o sqk; s/ s[oeB e' G[b rJh ;[X ;ks ] (stkohy ykb;k gzBk 996)<br />

wjKGkos dhnK<br />

;s BdhnK ^ 1H t;_'e;kok 2H BfbBh 3H gktBh 4H rzrk 5H ;hsk,<br />

6H izp{Bd 7H f;zX(nNe)<br />

nrB dhnK ^ 1H ekbh 2H eokbh 3HwB'itk 4H ;[b'fjsk<br />

;s bkNK 5H ;[X{wqtoDk 6H T[rqk 7H gqdhgsk.<br />

;Zs ;[jkrDK ;hsk, skok, wd'doh, do'gsh, njZfbnk, bSwh s/ gkopsh .<br />

rzrk dhnK ;s XkoK^1H BfbBh 2H bkfdBh 3H gktB 4H ue[ 5H ;hsk 6H f;zX[ 7H GrhoE.<br />

;s frnkB dhnK G{fweK^ P[G fJSk, ;[ftukoBk, sB{wkB;k, ;s_kgfs,<br />

n;z;efs, gdkoEkGktBh, s[ohnk.<br />

1H P[G fJSk L^<br />

P[G fJSk T[; B{z efjzd/ jB fe w?A nkfrnk ftu pXk j'fJnk<br />

jK s/ fJ; eoe/ ;zsK dh ;zrs eoK s/ g[SK nfrnkB dk pzXB feT[A eo fwNdk j?.<br />

2H ;[ftukoBk L^<br />

i' ;zsK gk;'A puB ;[D/ jB T[BQK B{z thukohJ/ i' ;zsK B/ y'N/<br />

eow fejV/ dZ;/ jB s/ P[G eow fejV/ dZ;/ jB s/ w/o/ ftu fejV/ fejV/ r[D jB s/ w?A eh<br />

eodK jK ;' ftuko e/ P[G XkoB eoB/ nP[G jNktD/.<br />

3H sB[wkB;kL^<br />

ngD/ wB B{z ;{yw eoBk s/ ig sg dk njzeko Bk eoBk,<br />

;zsK dh ;/tk eoBh, no fJeKs ftu p?m e/ ftuko eoBh fe w/o/ ftu'A fejV/ fejV/ fteko<br />

xN/ jB s/ fejV/ fejV/ P[G bZSD nkJ/ jB no wB dh jT[w? xNktDh nkfde sB[wkB;k<br />

nytkT[Adh j?.<br />

4H ;stkgfs L^<br />

;stkgfs T[; B{z efjzd/ jB fe ;s nksw frnkB j? T[; dk<br />

gqkgs j'Dk s/ ;op irs B{z nfBs ikDBk u"Eh ;stkgfs G{fwek j?. ;' fszB G{fwek<br />

nfrnkB ftu j[zdhnK jB s/ T[BQK ftu irs ikrqs ;kwrqh dh fBnkJhA Gk;dk j? s/ id<br />

;stkgfs nKtdh j? sK irs ;[gB/ dh fBnkJh Gk;dk j?, J/j u"Eh ;stkgfs G{fwek j?.<br />

5H n;z;efs L^<br />

i?;/ ;[y'gfs nkfd j[zdk j? s/ nkg/ T[mdk BjhA i/ e'Jh T[mkJ/<br />

sK T[mdk j? s/ fJ; gzith G{fwek tkb/ d/ ;z;/ ;G Bftos j' iKd/ jB, nkg c/o ;z;k Bjh<br />

j[zdk go i/ e'Jh ej/ irs j?, sK e[S ;z;k g?dk j[zdk j?. ykD ghD dk fttjko e'Jh T[mk e/<br />

153


eokJ/ sK eodk j? go nkg/ G[y BjhA j[zdh go fJ; dh pikJ/ u"Eh nt;Ek tkb/ B{z fJj<br />

fttjko nkg/ c[odk j?, go fJj T[; s'A nZr/ bzx iKdk j?.<br />

6H gdkoE GktBh L^ i?;/ ;[y'gfs nt;Ek dk ftueko j[zdk j? Bk fe;/ d/<br />

irkfJnk s/ Bk nkg jh ikrqs j[zdh j?. fJ;h soQK ;oho dh fefonk th fJ; G{fwek tkb/<br />

B{z G[bh j[zdh j?. i/ fe;/ w{zj ftu froKj gkfJnk sK bzrKj b?Adk j? i/ BjhA gkfJnk sK fus<br />

u/sk jh BjhA. id gqPkd (o'Nh) SeD dk fynkb jh BjhA sK irs nt;Ek, irs d/ ezw<br />

ed fus nk ;ed/ jB.<br />

7H s[ohnkL^ ;G irQK tkfjr[o{ jh ftnkge BIo nKtdk j? .<br />

“nkg B{z ;G; dk ;kyh s/ fBokbk e{N;E Eh tyok ikDdk j? sK fdqV frnkB j[zdk j?.<br />

(ftL;kL)<br />

J/j ;sthA s[ohnk G{fwek j? fJ; G{fwek ftu pqjw frnkBh ;dk bhB ofjzdk j?.<br />

7 (r[o T[gd/P puB)<br />

1) ehVh s' b? e/ ;G B{z Gkt pqjw she r[o{ o{g ikBDK.<br />

2) wjkswk dh jw/PK ;zrs eoBh.<br />

3) nkgDh gqkopX s/ Pzeo ofjDK(;zs'y XkoBk).<br />

4) fe;/ Bkb gdkoEK fgS/ Jhoyk BjhA eoBh.<br />

5) fBo'b ;kX ;zrs dh ;/tk gq:'iB oyBk.<br />

6) gqw/Po dh pzdrh eoBh.<br />

7) pi[orK dk ndp eoBK.<br />

(;Zs ;q/PN puB)<br />

1) ;dk ;kd/ p;so Xkfonk eo'.<br />

2) ;dk nzfwqs t/b/ r[od[nko/ ikfJnk eo'.<br />

3) ;dk B/e feos eoBh ns/ tzv SeDK .<br />

4) ;dk ;zrs ftu ssgo o{g ftu ofjDK j[zrkbDk BjhA.<br />

5) ;dk Bkw pkDh dk nfGnk; eoBK.<br />

6) ;dk fBPekw ;/tk eoBh.<br />

7) ;dk ;opZs d/ Gb/ dh nodk; eoBh.<br />

(;ks/ go ;ZsK ftfPnK T[go ftuko)<br />

1) iht ekw eq'X d/ nXhB feT[A j? s/ fJBQK s'A S[Nekok fet/A j't/.<br />

2) tkfjr[o{ ;G s/ T[uk.<br />

3) fszBK r[DK dk fsnkr.<br />

4) wkfJnk ftu T[dk;h.<br />

154


;s nt;Ek<br />

5) Bkw s/ eowK dk G'rDK.<br />

6) GiB dh ftXh Ppd ;[os dk nfGnk;.<br />

7) G'r eEk ;[Xko bJh nwbh gq'rokw.<br />

id'A id'A nkdwh (tk) fJ;sqh dh fposh dk bjkT[ nEtk uVkT[ j[zdk j?. edh d[y<br />

sebhc ed/ P'e j'Dk, edh y[P j' e/ nBzd wBkT[DK fJ; dk Bkw nt;Ek j?. fJj frDsh<br />

;Zs j?.<br />

1H nfrnkB L T[; B{z efjzd/ jB id'A iht efjzdk j? w?A op B{z BjhA ikDdk. i?;/ ;{oi nZr/<br />

pZdb j' e/ ;{oi B{z Ye b?Ad/ jB s?;/ iht dh gftsq p[Xh B{z (op B{z ikBD tkbh B{z)<br />

nfrnkB YZe b?Adk j?.<br />

2H nktoD L id'A iht efjzdk j? fe op j? go gqshs BjhA j[zdk fJ; dk Bkw nktoD j?<br />

feT[Afe iht dk fjodk nktoD d/y e/ YZfenk j'fJnk j?.<br />

3H GoKsh L id'A iht B{z fjod/ ftu ;z;ko jh ;z;ko t;dk BIo nkT[Adk j? ns/ iBw s'A b?<br />

e/ fJ;h soQK gqshs j[zdk j't/ fJ; dk Bkw GoKsh j? s/ fJ; GoKsh d/ j'D eoe/ jh ;z;ko d/<br />

ihtK ftu w'j dhnK u'NK id fe e'Jh fgnkok r[Io ikt/ sK fe;/ B{z sebhc j't/ yKdk j? s/<br />

fJe g?o th BjhA fjb ;edk s/ fdb ftu P'e XkoB eodk j? fJ;h eoe/ fJ; dk Bkw P'e<br />

th efjzd/ jB.<br />

4H go'S frnkB L id'A iht dk fJj fynkb j[zdk j? fe gqw/Po ;s fus nBzd ;o{g j? fJ;<br />

dk Bkw go'S frnkB j? nZyhnK s'A Ujb/ i' uhI j't/ T[; B{z go'S nkyd/ jB, wkb{w<br />

j'fJnk j? fe gqw/Po j? go ni/ ;ky:ks doPB BjhA j'fJnk n?;k fynkb j'D dk Bkw<br />

go'S frnkB j?.<br />

5H ngq'S frnkB L id'A iht dh fJj nt;Ek j[zdh j? fe gqwkswk w/o/ s'A tyok BjhA sK<br />

n?;k j[zd/ j'J/ Gkt fe n?;k ftuko eofdnK j'fJnk nkgD/ w{b B{z gSkDdk j'fJnk i'sh<br />

;o{g d/ uoBK Bkb nG/d j' iKdk j? fJ; dk ngq'S frnkB j?.<br />

6H P'e dk BkP j'DK L id iht gqwkswk d/ uoBK ftu nG/d o{g j' e/ ;oho eoe/ t/yD<br />

tkfbnK B{z tork jh gqshs j[zdk j?. go d/j eoe/ jh ;dk nksfwe nBzd ftu wrB ofjzdk<br />

j?. uoB ewbK dh w"i b?Adk j?. w/ok nktD ikD ofj frnk. w?A iBw woB s'A ofjs j'<br />

frnk jK j[D w/o/ fty/ iBw woB BjhA j'o e'Jh th ;z;koh Xow ;z;kfoe ezwK ftu yus<br />

eoB tkbk w/o/ ftu BjhA j?. n?;k ;wM eoe/ tkfjr[o{ d/ uoBK ftu ofjzdk j? fJ; dk<br />

Bkw P'e Bk; j'Dk j?.<br />

7H y[Ph L id'A iht nkgD/ nkg B{z ;z;/ ofjs d/ysk j? s/ efjzdk j? gqw/Po s/ w/o/ ftu e'Jh<br />

G/d BjhA j[D d't/A fJe' o{g jK fiE/ feE/ ;z;ko ftu tkfjr[o{ t; fojk j?.(t/dKs tkb/<br />

155


efjzd/ jB fe id fJ; y[Ph ftu g[Zi/ sK w{zj' ej/ fe “ w?A ndt: pqjw o{g j{z ” n?;k<br />

efjD Bkb i' wB ftu gq;zBsk j't/ T[; dk Bkw y[Ph j?.<br />

o'jDh nkfd BSZsq dk ;gs uZeo<br />

;{oi (nEtk tk:{)<br />

1H BkVh L ( fi; ftu o'jDh, ;_ksh i/;mk ns/ nf;†Bh BSsq ofjzd/ jB)<br />

2H wzrb dh dfjb BkVh L fi; ftu fwqr f;o, fusqk, w{bk ns/ o/tsh BSsq fBtk; eod/<br />

jB.<br />

3H fpqj;gsh dh ;"w: BkVh L fi; ftu nkodqk, j;s, g{opk, ykVk, T[sqk, Gkdqgd, BSsq<br />

t;d/ jB.<br />

4H P[eo dh Bho BkVh L fi; ftu g[Bop;{, T[sqk, ckbr[Dh, T[sqykVk, g{opk no Gkdqgd<br />

ofjzdk j?.<br />

5H p[X dh ib BkVh L fi; ftu g[y, g{op ckbr[Dh nfGfis s/ ;sfGyk BSsq ofjzdk j?.<br />

6H PBh dh T{oXk BkVh L fi; ftu feqsek, ft;kyk, nB[okXk s/ GoDh BSsq j?.<br />

7H uzdqwk dh nzfwqsk BkVh L fi; ftu wxk, ;qtD s/ XB/PNk BSsq j?.<br />

tgko ;s soK dk j? L^<br />

1H rKXh dk tgko (;[rzXh tkfbnK uhiK fJemhnK eoBhnK).<br />

2H Eks oyDh noEks w?A s[jkv/ gk; fJsBk XzB oydk jK fJ; d/ tN/ fJj wjhB/ s[;K<br />

d/DK.<br />

3H gP{nK d/ b?DK s/ t/uDK.<br />

4H gofus rkje dk nkT[Dk ngB/ w/b tkb/ rkje tDiBk.<br />

5H fwfEnk fefonk eEB, noEks E'V/ w[b Bkb b? e/ rkjeK B{z uhiK dk pj[s bzwK<br />

d;DK.<br />

6H e{Nwkb & seVh ftu gK;e oye/ tX b?DK xN d/DK.<br />

7H d/;ksq' d/ GkvkB?:B noEks d{o d{o fenk d/;K ftu'A t;sK wzrtk e/ t/uDhnK nEtk<br />

nkgDhnK t;sK B{z fbik e/ p/uDk . fJj ;s tgko jB.<br />

156


u"gkJh L rKXh ;G s'A T[sw ejhJ/, e"vK bke/ eo/ o[gZJhJ/<br />

XBh tks tkbk wo ikt/, J/ ;[yB fBs ;/m wBkt/<br />

gP{nK dk ftT[gkoh okIh, tkjtk ;kBz{ XB fwfbnk ih ]<br />

rkje g[okDk nKT[dk d/y/, g[so j'fJnk T[; d/ b/y/ ,<br />

M{m e{N ftu p'bD s'bD, ;ko/ eko ftjkoh B'bD,<br />

i/ j't/ fcoB/ dk T[dw, J/ (rKXh) tgko j? ;G s'A T[sw. (gzu szsq)<br />

(7) ;s ;w[zdo,;s dhg, ;s ;{s, ;s ;sh, (johuzd, d;oE, Xowg[so :[fXPNo,<br />

okwuzdo ih, go;okw, pbokw, P?th) ;s ;[oK, ;gs foPh (r'sw, Bkod, Gfor{,<br />

tfPPN, nso/, nzrok, g[b;s) eJh fJ; gqeko th ;s foPh frDd/ jB (g[bkd, g[b;s,<br />

Godtki, tfPPN, nzrok, Gfor{, wohu) ;s nkekP, ;s gkskb, ;s G{fwek, ;s<br />

;[jkrDK, ;s foyhnK dhnK fJ;sohnK, ;s tko.<br />

8 (nZm dh frDsh)<br />

nZm e[bK ;og dhnK^<br />

P/PBkr, pkPeBkr, sSeBkr, e'Ne,<br />

gdw, wjKgdw, ;zy, J/bkgsq .<br />

nZm XksK ;oho dhnK^ oes, o'w, BkVh, s[uk, wksk dhnK .<br />

n;s, phoi,<br />

fwM, uoph, fgsk dhnK.<br />

nZm XksK gqsZy^ ;'Bk, uKdh, fgZsb, fi;s,<br />

f;Zek, ebh, sKpk, b'jk.<br />

nZm i'r d/ nzr^ :w, fB:w, nk;D, gqkDk:kw,<br />

gqfsnkjko, XkoBk, X:kB, ;wkXh.<br />

nZm G?oT[^<br />

ftfdnkoki, ekwoki, Bkroki, ;_Szd oki,<br />

d/toki, T[rqoki, ftrDoki, G?oT[.<br />

nZm gqeko dk ekw^ ;qtB, f;woB, ehosB, fustfs,<br />

pksfJezs, fdqV;zebg, gq:sB, sBgqkgfs.<br />

157


nZm ;kyh d/ts/<br />

ihtK d/ eowK d/^<br />

1H fgqEth, 2H Xo[t 3H uzdqwk 4 ;{oi,<br />

5HnrBh 6H gtB 7H gqs:{P 8H gqGkP.<br />

nZm T[ukoD d/ ;EkB<br />

(ftnkeoD nB[;ko) ^ 1H ezm 2H fodk 3H ;h; 4H o;Bk dk w{b,<br />

5H dzd 6H BZe 7H j'm 8H skb{ .<br />

nZm t/d gkm dhnK fteqshnK ^<br />

1H iNk 2H wkbk 3H fPyk 4H o/yk<br />

5HX_ik 6H dzd 7H oE 8H xB .<br />

nZm ftnkeoD ^<br />

1H fJzdq 2H uzdq 3H ekPfeq;sB 4H nfgPbh<br />

5H ;keNk:B 6H gkfDBh 7H nwo 8H i?B/Adq.<br />

nZm nzr p[X Xow d/^ 1H;w:e ;zebg 2H;w:e tkuk 3H;w:e eow<br />

4H;w:e iht 5H;w:e t:k:kw 6H ;w:e fdqPNh<br />

7H;w:e f;fwqfs<br />

8H ;w:e ;wkXh<br />

nZm gqf;X eth ekt: d/^<br />

1H ;{odk; 2H feqPB dk; 3H gowkBzd 4He[zGB dk;<br />

5H us[oG[i 6H Shs ;_kwh 7H Bzd dk; 8H r'ftzd dk;.<br />

nZm gftsq BdhnK g[okDK<br />

ns/ f;woshnK ftu f<strong>by</strong>hnK^<br />

1H rzrk 2HiwBk 3H ;oZ;_sh 4HPsdqt 5H fpgk;k<br />

6Hokth 7H uzdqGkrk (MBK) 8H i/jbw .<br />

nZm :'rBhnK g[okDK dhnK^<br />

1H wkiBh 2H egok 3H fsbek 4H wb:rzfXBh<br />

5He'w[fdek 6H G/o[zvk 7H Bk:eh 8H i:k<br />

nZm :'rBhnK szsq Pk;sq dhnK^<br />

1H ;zeN 2H wzrbk 3H fgzrbk 4H XB:k 5H Gokwoh<br />

6H Gfdqek 7H T[be 8H f;ZXk.<br />

nZm gzi ;?ohnK^<br />

1H gzi eow fJzdq/ 2H gzi frnkB fJzdq/ 3H gzi gqkDkfde<br />

g"D 4H gzi Bkrkfde g"D 5H o; dkfJe ;{yw sZs 6H<br />

fgqEth nkfd ;E{b sZs 7H ekwdkfJe gzi r[D 8<br />

;zs'ykdkfJe gzi r[D<br />

158


nZm fdPk d/ nZm jkEh ^<br />

nZm jEDhnK^<br />

1H n?okts^ g{op fdPk ftu 2H g[zvohe^ g{op dyD<br />

ftueko 3H tkwB^ dZyD fdPk ftu 4H e[w[d^ dZyD<br />

gZSw fdPk ftu 5HnziB^ gZSw fdPk ftu 6H<br />

g[Pgdzs^ gZSw T[so fdPk ftueko 7H;kot G"w^<br />

T[so fdPk ftueko 8H;[gqshe^ T[Zso g{op fdPk<br />

ftueko .<br />

1H nGow[ 2H efgbk 3H fgzrbk 4H nB[gwk<br />

5HnziB tsh 6H P[Gdzsh 7H nziBk 8H skwqeoDh.<br />

nZm f;XhnK. (18 f;XhnK)<br />

1H nfDwK L^ gqwkD{ s[b ;{yw j' ikDk.<br />

2H wfjwK L^ wjK ;E{b j' ikDk.<br />

3H rfowk L^ o{z tKr jbe/ gdkoE dk Gkoh j' ikDk.<br />

4H bfxwk L^ gops tKr{ Gko/ gdkoE dk o{z tKr jbe/ j' ikDk.<br />

5H gqkgsh L^ fJZSk nB[;ko ;ko/ gdkoE fwbB/.<br />

6H gqekow: L^ o'e s'A fpBK ib dh soK fgqEth ftu b?n j' ikDK ns/ fJZSk nB[;ko gqrN<br />

j' ikDk.<br />

7H t;heoD L^ G"fse gdkoEK B{z nkgDh nkfrnk ftu eo b?DK.<br />

8H JhPsk L^ gdkoE B{z ouB s/ b? eoB dh Pesh j'Dh r[ows fBoD? ftu fJj nm f;XhnK<br />

f<strong>by</strong>hnK jB<br />

eJh rqzEK ftu d; j'o f<strong>by</strong>hnK jB L^<br />

9H nBo{gh f;XhL ^ G[y fgnk; dk d[y Bk fpnkgBk.<br />

10H doPB f;Xh L^ d{o p?fmnK nkgD/ B/soK Bkb ;G e[M t/y b?DK.<br />

11H ekw o{gh f;Xh L^ fJZSk w[skfpe o{g XkoB eo b?DK.<br />

12H d{o;qtD L^ d{o p?fmnK ;G dh rZb ;[DBh.<br />

13H goekfJnk got/P f;Xh L^ G{s dh soK gokJ/ ;oho ftu got/P eo ikDk.<br />

14H;tSzd fwqs{ f;Xh L^ fJZSk w[skfpe d/j dk fsnkr eoBk.<br />

15H ;[o eqhVk f;Xh L^ ngZ;oK Bkb fwbe/ fpuos/ d/tB e' d/yBk.<br />

159


16H ;zebg f;Xh L^ i' fdb dk ;zebg j't/ ;' g{ok j'Dk.<br />

17H ngqjfs rfs f;Xh L^ fiE/ ikDk ukj/ MN gN gj[zu ikDk.<br />

18H wB'p/r L^ wB c[oB s/ ikt? ukj/ i/ g/y .<br />

(nZm nzr) i'r wkor<br />

jog isD Awsx caurwsIh ey BI kir kir rihAw ]<br />

vfI Awrjw iPir iPir jnmY hir isau sMgu n gihAw ] 6 ] (642)<br />

= glI jogu n hoeI ] eyk idRsit kir smsir jwxY jogI khIAY soeI ] 1 ]<br />

nwnk jIviqAw mir rhIAY AYsw jogu kmweIAY ]<br />

vwjy bwJhu isM|I vwjY qau inrBau pdu pweIAY ]<br />

AMjn mwih inrMjin rhIAY jog jugiq qau pweIAY ] 4 ] (730)<br />

r[owfs dk i'r sK fJj j?.<br />

1H :w L^<br />

wB BhtK oZyDK s/ nkgD/ r[DK s'A fBowkD ofjDK.<br />

& gurmuiK hodY qwix inqwxw ]ò] (32-2-7)<br />

2H fB:w L^<br />

jo o'i ;fs ;zrs ftu ik e/ eEk ehosB fJekro fus Bkb gVQBK, ;[DBk. gfjbK<br />

;tk gfjo oks ofjzdh T[m e/ fJPBkB eoe/ fJekro j' e/ Bkw ig/ fco r[opkDh fdB uV/<br />

rkt/ s/ ;[D/.<br />

jnu nwnku DUiV mMgY iqsu gurisK kI jo Awip jpY Avrh nwmu jpwvY ]2](306)<br />

3H fJeKs d/P L^<br />

;kfonK fjofdnK ftu fJe gqw/Po B{z tf;nk ;wM/, d{ik Bk ikD/.<br />

sB mih vsY pRBu eyko soie ] gurmqI Git prgtu hoie ](663)<br />

4H nk;D L^ fus ftosh B{z nekb g[oy ftu fNekt/ L^<br />

160


icqih icqu smwie q hovY rMgu Gnw ] (1362)<br />

AMqir ipAws auTI pRB kyrI suix gur bcn min qIr lgeIAw ] (835)<br />

5H gqkDk:kwL^ g{oe L r[o{ e/ puBK B{z ;[D e/ fod/ ftu fyZu bt/.<br />

e[zGe L ;[Dh t;s{ B{z wB ftu ;dk mfjokJ/, nfGnk; eo/ fsnkr/ BK.<br />

o/ue L ;fsr[oK B/ i' puB fsnkrD bJh ej/ jB, fsnkr d/t/.<br />

iqAwgnw iqAwgnu nIkw kwmu kRoDu loBu iqAwgnw ]3] (1018)<br />

6H fXnkB L^<br />

r[opkDh gVQB ;[DB t/b/ noE ftu fXnkB oj/, ;zebg fpebg Bk c[oB d/t/.<br />

gur bcnI mnu shj iDAwny ] hir kY rMig rqw mnu mwny ] (796)<br />

7H XkoBk L^<br />

i/ wB ;zebgK ftu ikt/ sK pko pko o'e e/ fXnkB ftu bkt/ .<br />

bwhir jwqw BIqir AwnY ] (1160)<br />

8H ;wkXh L^<br />

shj smwiD lgI ilv AMqir so rsu soeI jwxY jIau ]1] (106)<br />

AwT phr ijsu ivsrih nwhI ] giq hovY nwnk iqsu lig pweI ] 4 ](386)<br />

nZm/ gfjo fposh B{z Ppd ftu'A N[ZND Bk d/DK, ;wkXh j?.<br />

i'r dh ewkJh (okwebh gks;kjh ñú ])<br />

o/ wB fJj fpfX i'r[ ewkU] f;zCh ;ku negN ezmbk fXnkB fpG{s<br />

uVQkU]1] ojkT[] sksh rj[ nksw pf; eo eh fGZSk Bkw nXkoz] pki/ gow sko<br />

ss[ jfo e' T[gi? okr o;koz ]1] T[xN? skB sozr ozfr nfs frnkB rhs pzXkBz]<br />

ufe ufe oj/ d/t dkBt w[fB Sfe Sfe pÎ'w fptkBz]2] nksw T[gd/; G/;[ ;ziw e'<br />

ikg[ ;[ nigk ikg/] ;dk oj? ezuB ;h ek:k ekb B epj{z pÎkg/]3]2]<br />

;' r[ows f;XKs r[o{ ih B/ fJBK s[eK ftu dZ; fdZsk j?. d;tK d[nko ;kX ;zrs j?<br />

iK efj bt' BtK d[nkoK dk gqekP jh d;t/A d[nko ftu j?. d;t/A dk Bkw pkDh ftu j?, BtK<br />

d[nkfonK dk gqekPe jh d;tK nkg gqw/Po j?.<br />

161


nZm i'r d/ nzr<br />

Bftosh j?.<br />

fuZs dhnK fposhnK B{z o'eD dk Bkw :'r j?. fi;d/ nfGnk; dk cb gzi eb/PK dh<br />

1H :w L nfj;k, ;s:, go XB, gofJ;sqh dk fsnkr, fBwqsk, Xhoi.<br />

2H fB:wL gftsqsk, ;zs'y, sg, ftfdnk, nfGnk;, j'w, dkB, ;qXk.<br />

3H nk;B L 84 nk;D i{BhnK dh p?me s'A bJ/ jB fiBK ftu'A e{ow<br />

nk;D,<br />

w:{onk;D, wkv{ek;B, j;k;B, phok;B nkfde, go nfGnk;h tk;s/ f;Xk;B ns/<br />

gdwk;B d' jh fPo'wDh jB.<br />

f;Xk;B L r[dk no fbzr d/ ftueko i' BkVh j? T[; B{z yZp/ g?o dh nZvh Bkb dpkT[DK, ;Zi/<br />

g?o dh nZvh g/v{ T[s/ oZyDh, d'jK g?oK d/ nzr{m/ bZsK j/m b[e' b?D/, Sksh s'A uko T[Arb dh<br />

ftE oye/ m'vh B{z nub eoBK, B/soK dh NZe G'jK d/ wZX fNekT[Dh sbhnK T[s/ B{z eoe/,<br />

d't/A jZE gZNK T[go nv'b oZyD/.<br />

gdwk;B L yZp/ gZN T[s/ ;Zik g?o, ;Zi/ T[go yZpk g?o oZyDK, ;Zih pKj fgZm fgS'A<br />

fbnke/ ;Zi/ g?o dk nzr{mk no yZph pKj fbnk e/ yZp/ g?o dk nzr{mk cVBk m'vh Sksh Bkb<br />

bk e/ B/soK dh Ne BZe dh B'e T[s/ mfjokT[Dh.<br />

4H gqkDk:kw L^ ;tk;K dh rsh B{z mfjokT[D dk Bkw gqkDk:kw j?. :'rhnK B/ ;oho ftu<br />

72000 BkVhnK wzBhnK jB. fiBQK ftu'A d; BkVhnK gqkD nfGnk; dh ;jkfJe f<strong>by</strong>hnK jB.<br />

:Ek BZe d/ yZp/ gk;/ fJVk, ;Zi/ gk;/ fgzrbk, d'jK d/ wZX ;[ywBK (P[;wBk) yZp/ B/so ftu<br />

rzXkoh, ;Zi/ ftu j;fs fijtk, ;Zi/ ezB ftu g[Pk, yZp/ ftu :P fP_Bh, w[y ftu nbzp[Pk<br />

fbzr ftu e[j{ no r[dk ftu ;zyBh BkVh j?.<br />

gqkDk:kw d/ efmB gqeko p/nzs jB, go w[y d' ej/ jB, noEks uzdqKr no<br />

;{o:Kr. gqkDk:kw gfjbK fJT[A j? fe fJVk d/ o;s/ 12 t/o Unz ig eoe/ ;B/ ;B/ ;_k;K B{z<br />

nzdo fyZuDK (g{oe eoBK) 16 t/o Unz d/ ig ;kE ;_k; ;B/ pkjo SZvD/ noEks (o/ue<br />

eoBk)<br />

d{ik ;{o:Kw gqkDk:kw fgzrbk d/ o;s/ uzdqKr ohsh nB[;ko g{oe eoe/, e[zGe fgS'A<br />

fJVk d[nkok o/ue eoBk c/o nfGnk; B{z tXkT[Ad/ j'J/ 36 pko g{oe, 46 tko Unz ig<br />

;fjs e[zGe n"o 30 tko Unz f;woB eoe/ o/ue eoBk.<br />

gqkDk:kw d/ pb eoe/ G[:zrBk BkVh (e[zvbBh) fi;B/ ;[ywBk dk dotkIk fetkV o{g<br />

j' e/ pzd ehsk j'fJnk j? go/ jN iKdh j? n"o ;[ywBk d[tkok d;w dtko ftu gqkDk dh rsh<br />

j[zdh j?.<br />

162


gqkB d; jB<br />

gqkB, ngkB,;wkB,T[dkB, t:kB, Bkr, e{ow, feqeb, d/tdZs, XBzi: gfjb/ gzi<br />

w[y jB, d{i/ T[g gqkD jB gzi jh.<br />

fJ; ePN ;kX: gqkDk:kw s'A S[N fJe jz; gqkDk:kw j?. fi; dh ohsh n?;/ j?.<br />

fJekro wB j' e/ ;tk; d/ pkjo ikD go “j@ dk n"o nzdo nkT[D go “;@ dk f;woB<br />

eoBK. jz; Bkw fBoziB gqwkswk dk j? J/;/ dk T[bNk ;'jz j?. BkBe ;'jz jz;k ig[ ikgj[<br />

fsGqtD fs;? ;wkfj] fJ; soQK 60 xVh ftu 216000 tko ig j[zdk j? J/; dk BkT[A nigk<br />

ikg nEtk nigk rk:sqh j?.<br />

5H gqs:kjko L^ Ppd, ;goP, o{g, o; rzX s'A fJzdqh:K d/ t/r B{z toi e/ nkswk<br />

ftuko ftu wB i'VB dk Bkw gqfs:kjko j?.<br />

6H XkoBk L^ fus B{z fJekrq eoBk no fe;/ yk; n;EkB n"o t;s{ ftu i'VBk.<br />

7H X:kB L^ X/: B{z SZv e/ j'o tb fuZs dk BK ikDk .<br />

8H ;wkfX L^ ;ko/ ;zebg fwNe/ X/: ftu fposh dk fbtbhB j'Dk, no T[;dk<br />

;kfynks Gk;Dk ;wkXh ejh iKdh j?, r[o{ ;kfjp jm :'r no i'r d/ G/y B{z ePNdkfJe<br />

d;d/ j'J/ ;fji :'r dk T[gd/P fdzd/ jB fi; d/ nfGnk; Bkb gqwkoE dh f;ZXh j[zdh j?.<br />

(r[ows gqGkeo)<br />

nZm gqeko dk w?EB<br />

pqjwuoi L<br />

w?EB nPN gqeko i' BkE efjU ;o[s wkfj]<br />

fJBs/ fBi fpgohs i' pqjwuoi efj skfj]<br />

nZm gqeko dk w?E[B L ;qtD, f;woB, ehosB, fustB pks fJezs]<br />

fdqV ;zebg gq:sB sB, gqkgs nPN ejzs ]<br />

(8) nZm f;XhnK, nZm e[bK BkrK dhnK, nm g;/ohnK (fJe wD) nm yzGhnK uoy/<br />

dhnK, nm gjo, nm nzr i'r d/, nm osh dk fJe wk;k, nm XksK, nm uktb dh fJe<br />

osh, nm XksK dk wB (gzi G{sK dh ;s' nz;, fszB oi', ;s',sw' fwbk e/ nZmK XksK dk wB<br />

j?, nm ftnkeoD) .<br />

163


9 (B"A dh frDsh)<br />

B" w[Bh^ 1Hwohu 2Hnfsq 3Hnzfrok 4Hg[b;s 5HBkod w[Bh<br />

6Heqs{ 7H fGqr{ 8H tfPPN 9H nEotD<br />

B"A w[BhnK dh B"A fJ;sohnK ^<br />

1H ebk 2H nB;{:k 3 PoXk 4H jftG[r 5Hrfs<br />

6H feq:k 7H fynksh 8H no[zXsh 9H PKfs.<br />

B" yzv^ 1H e[b yzv 2H fjoBw: yzv 3H fJbkpqs yzv 4H e/s[wkb<br />

yzv 5H jfotoy yzv 6H ozw:e 7H fezg[oy 8H Gdo 9H<br />

Gkos yzv.<br />

B" r'beK ^ 2 nZyK d/ S/e 2 ezBK d/ S/e 2 Bk;K d/ S/e<br />

1 w{zj dk dotkik 1 r[dk dk S/e 1 fbzr fJzdqhJ/ dk S/e<br />

B" i'V ;oho d/^ 4 bZsK d/ i'V, 4 pkjtK d/ i'V, 1 fruh dk i'V.<br />

B" rqfj ^ 1H ;{oi 2H uzdqwK 3H wzrb 4H p[X 5H pqj;gfs<br />

6H P[eo 7H PBh 8H okj{ 9H e/s{<br />

B" fpy cb ^ 1H ts ;Bkp 2H jkfodq 3H ;es[e 4H gqdhgB5H ;T{<br />

ok;fNqe 6H f;zre 7H ekbe{N 8H jbkjb 9H pqjw g[sq.<br />

B" osB ^ 1H w'sh 2H gzBk 3H wkfDe 4H r'w/d 5H jhok 6H w{zrk<br />

7H bj;[fBnK 8H g[yoki(gdw okr) 9H Bhbw<br />

B" osB ^ 1HwkDe ;[oy 2H jhok ;c?d 3H gzBk ;pI 4H r[bw/de<br />

Pops 5H fgyoki Iod 6HBhbe Bhbh 7H b;BhnK G{ok 8H<br />

w'sh r'b 9H bkb (stkohy ykb;k)<br />

B" osB,oki/ fpeqwkihs d/^ 1H XBzso 2H egDe 3H nwo f;zx 4H;ze[ 5H t/skbGZN 6H<br />

xNego 7H ekbh dk; 8H tokjfwjo 9H toj[fu.<br />

B" G/d BkfJe d/^ 1H gdwBh 2H fusqBh 3H ;zyBh 4H j;sBh 5HT[swk<br />

6H wX:wk 7H nXwk 8H ;_eh: 9H goeh:k.<br />

B" fBXhnK^ 1H gdw 2H wjK gdw 3H ;zy 4H Bhb 5H e[zd<br />

6H eSg 7H yop 8H weo 9H w[ezd .<br />

164


1H gdw L ;'B/ nkfde XksK dh yohd co'ys eoBh, d/t wzdoK dk pBtkT[DK, ;q/PN nkuoD<br />

tkbk j'Dk, ;s' r[Dh gdw fBXh j? i' g[so g'sfonK sZe ofjzdh j?.<br />

2H wjK gdw L w'sh jhfonK dh ;[dkroh eoBh, T[sw g[oP'A e' dkB d/DK fJj wjK gdw<br />

fBfX j?. fJj th ;s' r[Dh j? ;s ghjVhnK she ofjzdh j?.<br />

3H ;zy L fJebk jh T[sw G'iB eo/, T[sw p;so gfjB/, ;G B{z wkVk nzB d/t/, w?b/ p;so<br />

d/t/, ;[s dkok e' e[M Bk d/t/. e/tb ngD/ ;oho dh gkbDk eo/. fJj ;zy fBXh j?. fJj oi'<br />

s/ sw' r[D j/. fJj fJe g[oy se ofjzdh j?.<br />

4H Bhb L p;so, egj, cb g[Pg, w'sh w{zr/, ;zy f;ghnK beVhnK s/ ib dhnK t;s{nK dk<br />

tgko eoBk, sbkp, BdhnK d/ g[b, fpoS'A d/ izrb c[b cb'A pT[bhnK dk brtkDk, G'r'A dk<br />

G'rsk j'Dk fJj Bhb fBXh j?. fJj PKseh s/ skw;h j?, fszB ghjVhnK ofjzdh j?.<br />

5H e[zd L Xks{nK osBK nkfdeK dk tgko eoBk, ngwkB dk puB Bk ;jkoBk, tfvnkJh<br />

eoB tkfbnK Bkb gqhsh, pj[shnK fJ;sohnK ns/ Y/o T[bkd tkbk j'Dk, gfjb/ fwsoK Bkb<br />

ftS'Vk, BftnK Bkb gqhsh eoBh, fJ; dk Bkw e[zd f;Xh j?. fJj oki; skw; j? d'<br />

ghjVhnK she ofjzdh j?.<br />

6H eSgL nzB, xh, r[V s/b dk fttjko eoBk, eS{, ;wkB nzrK dk ;ze'u eoBk nEtk<br />

oyBK, Bk nkg ykDk, Bk fe;h e' XB nkfde d/DK, IwhB ftu dZp oyBk. fJj eSg fBXh<br />

j?. sw' r[Dh j?. fJe g[oy she ofjzdh j?.<br />

7H yop L nkw s"o s/ soQK soQK d/ gdkoE gk; j'D/, yoG fBXh ejh iKdh j?.<br />

8H weo LpkD, yVr, poSh, XB[y, Ykb nkfdeK dk iwK eoBk, fJBQK dk ;[dkroh eo/,<br />

okfinK Bkb fwZsqsk oZy/, fJ; dk Bkw weo fBXh j?. fJj sw' r[Dh j?.fJe g[oy se<br />

ofjzdh j?.<br />

9H w[ezd L phDK, fwqdzr, pki/ nkfe dk ;zrqj eoBK, GN wkrX ;{s rtJhnk s'A XzB d/DK,<br />

t/;tk rwB eoBk,fJ; dk Bkw w[ezd f;Xh j?. fJj oi' r[Dh j? fJj th fJe g[oy she<br />

ofjzdh j?. (r[owfs fBoD?)<br />

B" gqeko dh Grsh s/ Grsh eoB tkfbnK d/ Bkw ^^<br />

1H ;qtB Grsh<br />

2HehosB Grsh<br />

3H f;woB Grsh<br />

4H gkd ;/tB Grsh<br />

oki/ gqhSs B/ ehsh.<br />

;[yd/t w[Bh B/ ehsh.<br />

gqfjbkd Grs B/ ehsh.<br />

bSwh B/ ehsh.<br />

165


5H nouB Grsh<br />

6H pzdB Grsh<br />

7H ;yk Grsh<br />

8H dk;k Grsh<br />

9H nksw fBt/dB Grsh<br />

fgqE{ oki/ B/ ehsh.<br />

neq{o B/ ehsh.<br />

noiB B/ ehsh.<br />

jB{zwkB B/ ehsh.<br />

pb okik B/ ehsh.<br />

;qtD f;woD ehosB gd ;/tk noukB . dk;k ;ygB pzdBk Grs fBt/dB ikB]<br />

;qtD, f;woB, ehosB, gd ;/tk, noukB<br />

(;[rzXh dk fSVeDK, dk;k Gkt, fwso Gkt, Bw;eko, nksw fBt/dB)<br />

d'jk L 1H ;qtD Grsh<br />

;qtD joh i; r[D e' pbuo:kb/ nkfd ] ;[B ;[B ehosB o{g e' gkt' fus gq;kfd]<br />

2H ehosB^<br />

nkyB p'bB eEB g[B ehosB rktB Gky ] n"o T[ukoD nkfd b/ ;G ehos g? oky]<br />

3H f;woB ^<br />

fuzsB sEk nokXBz :kd fuskoB X:kB ] X:ktB nkfde :[s <strong>by</strong>' pu f;woB X:kB]<br />

4H gd ;/tB^<br />

gd d' wodB g'SB' :/ gd ;/tB ikB ] <strong>by</strong>wh i:{z gd ;/tBz eohJ/ Grsh wkB]<br />

5H nouB ^<br />

hir kI qum syvw krhu dUjI syvw krhu n koie jI ]<br />

hir kI syvw qy mnhu icMidAw Plu pweIAY dUjI syvw jnmu ibrQw jwie jI ] 1 ] (490)<br />

6H pzdB^<br />

jkE i'V jfod/t g? BwB i' Bheh GKs]nkm nzr eo foi{tk pzdB Bkw ejks]<br />

7H dk;k^<br />

p:ziB uto[b/ nkfd ;G gh;B gkBh Y'B]fJsnkfde ifj feo:k j'fJ dk; Gkt <strong>by</strong> s"B]<br />

8H ;yk^<br />

ykB gkB gfjoB fEs, ;?B fefonk b" nkfd]fwPos j't/ :kj w', ;yh Gkt eo :kd]<br />

166


;yh Gkt fpX d' nj? Bo Bkoh eo o{g ];yk ejkt/ Bo pg{, Bkoh ;yh ;to{g]<br />

fBopg ;" Eg Bkfosk, jfo w' gfsgB Ekg];yh Gkt w'A ikBhJ/, GrsB e' pj[ ikg ]<br />

;yh Gkt ;kwrqh, ir w/A j'ts G{o] :kjh s/ ;/ ikjb", G{yB p;sq B{o]<br />

n" e[ui ;[uigB, s; ;[jkok d{o Gkr] izM fpnkj nbkjDh, x'Vh s?; ;[ bkr]<br />

f;y:k wkB ;[ p/Bsh, gfs p; ek o; Gkt];G r[D XkoB n"rDk, fsnkrD r[o{ pskt]<br />

9H nksw fBt/dB ^<br />

sB wB XB r[o joh e' pb ;w d?B T[mkfJ];op fBt/dB Bkw :fj, Grsh BT[w ejkfJ]<br />

B" gqeko dh Grsh fJj th j? L<br />

1HfJPN B{z JhPo wzB e/ T[; dh w{os dk fJPBkB eotkT[Dk.<br />

2HuzdB g[Pg uVkT[Dk, 3HX{g dhg nkosh eoBh.4HfBos eoBh 5Htki/ tik e/ GiB<br />

eoBK.6HG'r bkT[DK.7H;?B eotkT[DK.8Hr[DK dk toBD eoBk. 9HfXnkB eoBk^ fJj<br />

;or[D dh B"Xk Grsh j?.<br />

Grsh d/ G/d<br />

d' gqeko dh j? fpjs s/ nfpjs. d'jK ftu'A B" gqeko dh fpjs j? fJj th fszB gqeko<br />

j?.<br />

1H eow fwPos.2H r:kB eoB T[G: fwPos.3H r:kB fwPos.<br />

eow fwPos th fszB gqeko dh j?.<br />

;kseh, oki;h, skw;h.<br />

Pkseh th fszB gqeko dh j?.<br />

1H gkgK dk Bk; eoB j/s 2H gow/Po dh gq;zBsk j/s 3H t/d ftXh dh f;Xh j/s.<br />

fJ;/ soK oki;h th fszB gqeko dh j?.<br />

1H fty:'A dh gqkgsh j/s. 2H i; tk;s/. 3H n?;toI dh gqkgsh bJh.<br />

skw;h th fszB soQK dh j? .<br />

1H fjz;k j/s[. 2H dzG j/s[. 3H njzeko j/s[.<br />

167


fJ; gqeko eow fwPos Grsh B"A gqeko dh j?. B"nK d/ th fJe fJe T[sw wXw<br />

efBPN G/d eoB eoe/ ;skJh G/d j'J/, fJ; soK ;skJhnK d/ T[sw wXw efBPN nkfde<br />

eoB s'A 81 G/d j'J/ eow fwPos Grsh d/ eow fwPos w?A PKseh dk gqw/Po eh nkfrnk<br />

gkbB ;/ sk eh gqhsh wkso w/A sksgo: j'B/ s/ dk; Grsh w/ nzso Gkt j?. oki;h, skw;h<br />

dk nouB Grsh w/A nzso Gkt j?. fJ;h soQK eow frnkB d't/A fwPos Gh T[sw wXw<br />

efBPN G/d ;/ shB gqeko eh j?. shB'A w/A i' i' sozr'A w/A ib Gkt ;op G{s'A w/A ngDh<br />

Grts ;to{gsk d/ydk j? t'j T[sw j?. fi; dk JhPto w/A gq/w j? fs; fdnK GrsK ;kE<br />

w?sqh, rohpK go feogk fto'XhnK ftu T[g/y:k eodk j?, ;' wZX:w fejk iKdk j?. i'<br />

w{osh w/A ;oXk ;/ gqw/Po e/ g{iB eh fJSk eosk j? s/ GrsK ns/ j'oBk Bkb gq/w BjhA<br />

eodk T[j wzd efBPN (g[oP) j?. J/E/ T[sw Grsh dk nksw fBt/dB w/A wZX:w ek dk;<br />

Gkt w/A wzd (efBPN) ek nouB Gkt ;/ nzso Gkt ikB b?Dk fJ;h soQK frnkB wksq<br />

fwPos Gh T[sw wXw wzd ;' fszB gqeko dh j?. fszBK ftu'A ;s pqjw o{g eoe/ fi; ftu<br />

irs dh gqshsh j't/ ;' wzd j?. fi; ftu ;op gqgzu dk fwfEnk o{g eo gqshs j't/ T[j<br />

wZX:w j?. fi; ftu ;s ns/ fwfEnk d'jK o{gK ;/ gqgzu eh gqshs Bk j't/ T[j T[sw j?<br />

fJfsnkfd. J/E/ gqgzu ;s:tsk dk gqshs ;fjs wB eh fpqsh gqw/Po w/A ib Xkok dh<br />

fBnkJhA pBh ofjBh. i?;/ ;w[zdo w/A rzrk ih ek ib fBozso g?Adk j? fJ;h dk Bkw gok no<br />

gq/w Grsh j?. ;kXB o{g GrshnK ftu ;qtD, f;woB, nksw fBt/dB GrshnK frnkB o{g<br />

j?. :Ks/ fJj gok Grsh w/A ;to{g ;/ ekoD j?A fJ; s'A fGzB n"o GrshnK nkokX: JhPto<br />

r'uo i' frnkB fs; eh T[sgsh dtkok ekoD j? gkg dh Bftosh g[zB dh T[sgsh dtkok<br />

ekoD j?. gkg dh Bftosh g[zB eh T[sgsh d[nkok ;G s[b ekoD j? no gok Grsh fJBek<br />

s[b: ekoi j? J/j ;Gh fpjfs Grsh j?.<br />

nfpjs Grsh th uko gqeko eh j?.<br />

gfjbh dt?P iB, i?;/^ oktB, fP;gkb. d{ih G: iB:, i?;/^ ez;, wohu eh.<br />

shih^ ;B/j iB:, i?;/^ Bzd, iP'Xk eh. u"Eh ekw iB:, i?;/^ r'ghnK dh.<br />

d'fjok<br />

fpfjs ;Gh g[B d[fpX j?, nBr nBB: fpG/d.<br />

nB: G/d w/A Grfs j?, d{;osk fpB t/d]<br />

r[owfs w/A nBB: Gkyh g{op ohs]<br />

:s' fJekeh Grs jh, Gb/ gqkoEB ehs] (r[owfs fBoD? ;kro)<br />

;' fJsnkfd GrshnK eod/ j'J/ gqw/Po d/ fgnko/ T[;dk o{g jh j' iKd/ jB. T[BQK d/<br />

w{zj' i' puB fBebdk j? T[j' jh ;cbk g{ok j[zdk j? feT[Afe gqwkswk T[BQK dk fejk<br />

wzB b?Adk j?.<br />

Bgq muKY qy boldy sy vcn hovMdy ] pRgt phwrw jwpdw siB lok suxMdy ] (306)<br />

168


B"A BkE<br />

1H nkfd BkE L fi; dk Bkw wjKd/t ;h :'rh fJ; B{z Unzeko dk ntsko wzBd/ jB,<br />

:'rws dk pkBh wzfBnk iKdk j?, r'oyBkE ih B{z fJ;/ B/ g?dk ehsk ;h.<br />

2H wSzdo BkE L fJ; B{z wkfJnk dk ntsko wzfBnk j?.<br />

3H T[d/ BkE L fJj gkopsh dk ntsko ;h nkJh gzE fJ;/ dk ubkfJnk j?.<br />

4H ;zs'y BkE L fJ; B{z ftPB{z dk ntsko wzfBnk j?.<br />

5H ezEV BkE L fJj rD/P ih dk ntsko ;h ri p/b th fJ; dk Bkw ;h.<br />

6H ;fs BkE L fJj pqjwk ih dk ntsko ;h.<br />

7H nuzG BkEL fJj uzp/ dk okik ;h fJ; B{z gops dk ntsko wzBd/ jB .<br />

8H u"ozrh BkE L frnkB dh goy ftu g{ok T[soB tkbk oki/ ;bpkjB dk g[so<br />

g{oD ;h.<br />

9H r'oy BkEL fJ; B{z fPt ih dk ntsko wzfBnk iKdk j?.<br />

B" o; eftsk d/ L 1H f;zrko o; 2H pho o; 3H eo[Dk o; 4H nfdG[s o;<br />

5H jk;: o; 6H fGnkBe o; 7H phGs; o; 8H o"do o;<br />

9H PKsh o;.<br />

d'fjok L^<br />

fgqEw ;hArko ;[ jk; o; pj[o eoB o; ikB ]<br />

o"do pho G:kB efj, efj phGs; tykB]<br />

ndG[s o; eftoki efj, ;wo; ejhJ/ n"o]<br />

Bt o; Bkw gqf;X j? fJj tosD eft f;o w"o]<br />

1H f;zrko o; L eftsk B{z fdqPNKsK gqwkDK Bkb f;zrkoBK.<br />

2H pho o; L i'fXnK dh pjkdoh iK pjkdoh dhnK tkoK ;[Dk e/ i'P g?dk eoBk.<br />

3H eo[Dk o;L fi; n;uoi eEk ;[D e/ P'e nt;Ek g?dk eoBh, eo[DK Bkw ezBk dk j?,<br />

ezBK Bkb ;[D e/ o; gqkgs eoBk<br />

&<br />

wksk e'oK jK i' wkoh feT[A t?oh w?A ikfJnk]<br />

d[yh ghgb gkfbnk ;h u[bh ;h gkDh gkfJnk ]<br />

169


ezdh fdshnK s/ ;kj/ gzB/ w'sh brB rDkfJnk]<br />

t/ b'e' ikih wKih ;G w[V nkJ/ w/ok bkVk ni? B nkfJnk]<br />

g[s w'fJnk wK fco/ fBwkDh e'Jh B nky/ nzwk]<br />

d[yh gkb gotodk ehsk w{b u[zxkfJnk wzwk]<br />

f<strong>by</strong>hnK w/oh b/y nk gJhnK i' fbfynk b/y ebzwk]<br />

nrok ej/ g[s jE nktB g{fonk pkM eozwk]<br />

&<br />

fBZek i/jk gkfbU j':' g[s ni Pjhd]<br />

;{os tKr{ Bph d/ j?;h wod oPhd]<br />

i/ s{z w/ok g[s j? b? ub w?B{z Bkb ]<br />

fgS/ s/o/ nepok j'tK pj[s y[nko]<br />

4H nfXG[s L n;uoisk s/ j?okBh g?dk eoBk tkbk.<br />

& e[M T[vB d/ pknd nkfJnk b'e ;h] ;[zdo no owDhe ;'FGk pj[s ;h ]<br />

uwe/ tKr pb"o Xowh n?; dh] pB fpqS nuoi o{g ;{yw nfs jh]<br />

f;qPNh j'o/ ozr ouBk j'o jh] w{zj'A ;eK B nky d/yh BjhA ;h]<br />

;Dh Bk ;'uh ;hr gfjb/ edh ph]<br />

5H jk;: L nB'yh rb ;[D e/ y[P j'DK.<br />

f;mDh L n;K eh eoD/ gfsnK pkM eo/b/ ,cbkD f;zx HHHHHHHHHHHHHHfJT[A t/ydk.<br />

fiT[A ukw ufVe d/ v/b/. :k rkT[DK L nzwK s/oh fteD bZrh t/ bkfVnk ;d b? GkJhnK B{z.<br />

:K rkT[DKL ykXhnK ;h fyZbK izwhnK ;h fJZbK. nzpo GkT[AdhnK t/ s/ohnK BkBehnK.<br />

:K tXkJh d/B ;w/ rkT[AdhnK j[zdhnK jB , tXkJhnK BzdhJ/ s?B{z tXkJhnK ih.<br />

s/o/ g's B{z s/o/ d'js B{z s/o/ pkg p/NhHHHHHHHHHHHHHHHHB{z tXkJhnk ih.<br />

6H G:kBe o; L fijVh eftsk wB ftu y"c g?dk eo/.<br />

7H phGs; o; L fBzfdnk o; fi; ftu fe;/ t;s{ dh fBzdk eoe/ p[okJh d{o eoBh.<br />

GzB p'sb s'V fgnkb/ B{z ] <strong>by</strong> bkBs ghD/ tkb/ B{z ]<br />

:Ek L^<br />

170


J/j ozB Gto ;zd/;k Bkb/ b[ugB dk xo ikB'A I[bw wkB'.<br />

GKvk n?pK dk j? Peh ;" ;" egN eokB"A y{p gSkB'.<br />

okj ;[or ftu tZNk Xodh Boe Bro dopkB'A ozB f;RkB'A.<br />

gkg gNkoh I?jo rb/ch czdk wod c;kB'A j? ozB ikB'A .<br />

ezioh GKpV ekw nrB dh pkbB pb/ ;[jZgB]<br />

J/; j'w ftu j{sh eod/ ekwh ;G XB i'pB]<br />

j'm ezioh Gkt/A ;'jD/ u[zw/ e"D e[bhBK]<br />

pzfBnk mheo u'o :ko dk E[eB mr wbhBk]<br />

& Gm n"jdk Bzpodkoh dk, J/j fgNBK fBs fdjkVh dk ]<br />

Bzpodkoh dh tZvh PkB, jkewK ehs/ p/JhwkB ]<br />

G[b frnk B/ ;G fXnkB, ;de/ nk nrbh gbe r[Ikoh dk.<br />

Gm n"jdk Bzpodkoh dk ] fJj fgNBK fBs fdjkVh dk]<br />

8H o"do o; L eq'X B{z g?dk eoB tkbh eftsk, pho o; s/ o"do o; nkg; ftu fwbd/ jB.<br />

9H PKsh o;L PKsh o; g?dk eoB tkbk o; .<br />

B" rqfj<br />

1H ;{oiL^ fJj fJe wjhB/ ftu nkgDh wzfIb g{oh eodk j? ns/ ok; pdbdk j? fco<br />

;zroKd nkT[Adh j?.<br />

2H uzdqwk L^ ;tk d' fdB ftu ok; g{oh eodk j?.<br />

3H wzrb L^<br />

4H p[X L^<br />

1½ wjhB/ ftu ok; g{oh eodk j?.<br />

fJj 1 wjhB/ ftu ok; g{oh eodk j?.<br />

5H fpqj;gsh L^ 13 wjhfBnK ftu ok; g{oh eodk j?. f;zx ok; th fJ;/ rqj ftu g?Adh j?.<br />

6H P[eo L^<br />

7H SfBuo L^<br />

27 fdB ftu ok; g{oh eodk j?.<br />

2½ to/ ftu ok; g{oh eodk j?.<br />

8 ^ 9H L^ okj{ e/s{ & v/Y to/ ftu ok; g{oh eodk j?.<br />

171


B" rq?jK dh Bftosh bJh dkB<br />

1H ;{oi L^ eDe, r[V, sKpk, ;'Bk, bkb uzdB, bkb rT{, w{zr/, bkb egVk fJfsnkfde<br />

bkb uhiK dk dkB.<br />

2H uzdqwk L^ fuZNhnK uhiK dk dkB, i?;/ w'sh P[X, fuZNk p;so, ;zy, uktb, uKdh<br />

nkfde.<br />

3H wzrb L^ bkb uhiK dk dkB, ;'Bk, sKpk nkfde ;{oi d/ dkB tkbhnK uhiK.<br />

4H p[X L^ johnK uhIK dk dkB, jok eZgVk, w{zrh, e?Aj/ dk GKvk, fxT[, gzBk nkfde.<br />

5H fpqj;gsh L^ (ghbhnK uhiK dk dkB) ghbk p;sq, jbdh g[yoki, w'fde (p{zdh d/ bZv{).<br />

6H P[eo L^ fuZNhnK uhiK dk dkB L fuZNk egVk, uKdh , u"b, d[X, yzv nkfde.<br />

7H PBh L^ ekbhnK uhiK dk dkB L ekbk egVk, fsb, s/b, wKj, ekbh rT{, b'jk, ekbh<br />

wZM nkfde.<br />

8H okj{ L^ x'Vk, yVr, Bhbw, fsb, Bo/b, ;gs, nzB nkfd.<br />

9H e/s{ L^ e;s{oh, ezpb, yVr, peok, fsb, ekbhnK uhiK fJj' fijhnK j'o.<br />

9H BT[ BkE, BT[ fBXK, B" gqeko dh Grsh, B" rqfj, B" dotki/ nEtk r'beK, B" yzv, B"<br />

nzr.<br />

10 (d; dh frDsh)<br />

d; r[o{ ;kfjpkB L ;qh r[o{ BkBe d/t ;kfjp ih. ;qh r[o{ nzrd d/t ;kfjp ih.<br />

;qh r[o{ nwodk; ;kfjp ih.<br />

;qh r[o{ okwdk; ;kfjp ih.<br />

;qh r[o{ noiB d/t ;kfjp ih. ;qh r[o{ jor'fpzd ;kfjp ih.<br />

;qh r[o{ jookfJ ;kfjp ih.<br />

;qh r[o{ jofeqPB ;kfjp ih.<br />

;qh r[o{ s/r pjkdo ;kfjp ih. ;qh r[o{ r'fpzd f;zx ;kfjp ih.<br />

rZdh s/ fpokiwkB i[r' i[r nNZb ;qh r[o{ rqzE ;kfjp ih.<br />

d; fdPk ^ g{op gSw T[so dyD nrB e'D<br />

tkfJt e'D, B?os e'D, JhPkD e'D, nek;, gskb<br />

d; gqkB^ gqkB ngkB ;wkB t:kB T[dkB<br />

172


Bkr e{ow feqeb d/tds XfBi?<br />

d; ntsko^ wS eS pokj Bof;zx pktB<br />

go;okw, ;qh okwuzdo, ;qh feqPB, p'X, fBjebze.<br />

d; ;zfBnk;^ shoEh, nkPqwh, pBh, nozBh, froh,<br />

gopsh, ;kro, ;[o;_sh, g[oh, Gkosh.<br />

d; g[op^ 1Hi/PN wk;/ 2H P[eb gy/ 3H d;wh fEs/4H j;s fBysq/ 5H p[Xtko<br />

6H r[o eoB 7HnBzd i'r8H ftsh gks 9HezfBnK dk uzdqwk<br />

10Hfpqy ek ;{oi.<br />

d; gkg ^ 1H fpB dJh t;s{ dk rqfjD eoBk. 2H t/d ftXkB fpBK fjzf;nk eoBh<br />

3Hgodkok rwB eoBK(fJj fszB ;oho d/ gkg jB)4H o[yk p'bDk<br />

5H M{m p'bDk 6H u[rbh eoBh<br />

7H nBoE p'bDK (fJj uko pkDh d/ gkg jB)<br />

8H gokJ/ XB d/ rqfjD eoB dh fJZSk 9H d{finK dk p[ok fustBk.<br />

10H d{fink dh ftG{sh B{z t/y e/ ;VBK. (fJj fszB wB d/ gkg jB)<br />

10 gkgK dk fBoDK<br />

1H nkg fe;/ B{z dkB efj e/ w[eo ikDk dkB d/DK Bk.<br />

2H iht fjz;k eoBh noEks jo tes ihtK d/ rb/ eZND/.<br />

3H t/dK d/ dZ;/ j'J/ T[gd/PK d/ T[bN ezw 4H go fJ;sqh dk ;zr<br />

eoBK. 5H y'N/ puB p'bD/, fiBQK d/ p'bD eoe/ ;[DB tkb/ ihtK d/<br />

fjod/ d[fys j' ikD. 6H M{m p'bDk.<br />

7H u[rbh eoBh^ u[rbh eoe/ eJh xoK ftu bVkJh gkT[Dh.<br />

8H gokJ/ XzB B{z rqfjD eoBk, ;r'A gqkgs eoB bJh :sB eoB/.<br />

9H p[ok fustBK^ jo fJe dk p[ok fustB tZb jh fynkb oZyDK.<br />

10H fpBK gq:'iB pepkd (fJj d; gkg jB)(r[ows fBoD: ;kro)<br />

d; gkg ftuko ;kro nkfd t/dKs rqzEK d/ fBwB f<strong>by</strong>s jB L^<br />

3 gkg ;oho d/^ 1H u'oh 2H :koh 3H fjzf;nk<br />

173


3 gkg wB d/^ 4H fsqPBk 5Hfuzsk 6H p[Xh dh wzdsk<br />

4 gkg pkDh d/^ 7H fBzfdnk 8H M{m 9H em'osk 10H tkeukbsk.<br />

d; gkoyd^ 1H i: 2Hfti: 3H ;[pb 4H pb 5HBzd 6H ;[Bzd<br />

7H Gdq 8H ;[Gdq 9H uzv 10H ftBhs.<br />

d; gqkB ^ 1HgqkB^ fjod/ ftu 2H ngkB^ r[dk ftu<br />

3H ;wkB^ BkGh ftu 4H T[fdnkB^ ezm ftu<br />

5HfpnkB^ ;ko/ ;oho ftu ftnkge j?.<br />

6H Bkr^ veko 7H e{ow^ B/soK B{z y'bdh j?.<br />

8H feqeb^ G[y B{z brKT[dh j?. 9H d/tds^ T[pk;h fbnKT[dh j?.<br />

10H XfBi?^ woB fgS'A ;oho B{z c[bkD tkbh j?.<br />

d; fdPK d/ wkbe d; d/tsk ^<br />

1H g{op dk ^ fJzdq<br />

3H dZyD dk^ :w<br />

5H gZSw dk^ to[D<br />

7H T[Zso dk^ e[p/o<br />

2H nrfB e'D dk^ nrfB<br />

4H B?fosh e'D dk^ B?fos okyP<br />

6H tk:th e'D dk^ tk:{<br />

8H JhPkB dk^ fPt<br />

9H T{oX(T[go) dk^ pqjwk 10HnX' (j/mK) dk ^ P/PBkr.<br />

10H<br />

1H Gtoh, 2 x[zxo{, 3 ;zy, 4 xzNe,5 e?A;hnK,6 w[obh,7 G/oh,<br />

8 Y'be, 9 Bchoh,10 P/o iK pZdb dh nktkI.<br />

10H g[op L<br />

10H g[op L<br />

10H :r: L^<br />

nPNwh dk fdB, u"d; dk fdB, nwkt; dk fdB, g{oBwkPh dk fdB,<br />

;zroKd dk fdB, T[sokfJD, dyDkfJD, t:fsgks, uzdqwk d/ rqfjD<br />

dk fdB, ;{oi rqfjD dk fdB.<br />

ft;kyh, fdtkbh, wkxh,d[;?fjok, N[eVh, fBwkBh, d[nkd;h, ftshgks,<br />

t?fXos s/ iBw nPNwh.<br />

n;_w/X, riw/X, r'w/X, niw/X, Bow/X, n;{oki, pqjw:Zr:,<br />

nBir:, j'sq, uksq ]<br />

d; fJzdqhJ/^ jE, g?o, r[dk, fbzr, tke fJzdqhnk, BZe, ezB, nZyK, o;Bk, s[uk.<br />

174


Xow d/ d; bSD<br />

fywk, nfjz;k, d:k, fwqd[, ;s puB, sg, dkB.<br />

;hb, ;"u, fsqPBk fpBK, Xow fbzr d; ikB]<br />

Xow ;op ;[y ykfB, ikB ;G e' fjsekoh]<br />

Xow Xo/ p[fXwkB, fBozso uhs wMkoh]<br />

Xow ;Kfs ;[y j/s[, fByb feb ebwb y'ts]<br />

shB d/t e/ d/P, Xow efo gqkgs j'ts]<br />

d; n;N Boe e[PNB fty/ Xow fpw[y Bo Bhs rw]<br />

j? Xow ;ko[ ;z;ko w?A, sK s/ Xow[ Bwkfw ww]<br />

;zfBnk;hnK d/ 10 fcoe/ L^<br />

Pzeokukoi d/ uko u/b/ ;B.<br />

1H fp;to{g 2H gdwgd 3H sq'Ne 4H fgqEthXo,<br />

1H shoE 2H nkPow J/j d' Bkw fp;to{g e/ j? .<br />

1H pB: 2H nkoB: J/j d' Bkw gdw gkd e/ j?. c/o L^<br />

1H fro, 2H gops, 3H ;kro J/j fszB Bkw sq'Ne e/ j?.c/oL^<br />

1H ;[o;sh 2H Gkosh 3H g[oh J/j fszB Bkw fgqEthXo e/ j?. (r[LfBL;kL)<br />

d; Bkw fJeZm/<br />

1H froh, 2H g[oh, 3H Gkosh, 4H ;ko;[sh, 5H;kro, 6H gops, 7H nkoB:, 8H<br />

pB:, 9H nkPow, 10H shoEh .;zfBnk;h bJh fGfynk dk nzB ykD dh nkfrnk. fe;/<br />

g[Zso fJ;soh gqtko Bkb w'j BjhA eoBK, fJeKs fpuoBK, ;z;ko tb'A T[gokw ofjDK.<br />

ykb;/ d/ fsnkrD :'r 10 n"r[D<br />

(oki gbk;h g[z)<br />

& fsnkrh d; fto'X ws<br />

1H;kXB, 2H fjz;k, 3H jzeko, 4H nkb;, 5H feqgB, 6H ngqwkB,<br />

7H em'osk, 8H iVsk, 9H e[uhbsk, 10H n;T{u, ebwk ;[ nGrs wkBz.<br />

noE L^T[go dZ;/ 10 ntr[DK dk ykb;k fsnkrh j't/.<br />

175


1H r[ows gqshe{b Gkt wBws dk XkoB eoBK.<br />

2H wB pkDh ;oho eoe/ fjz;k eoBh fe;/ B{z wkoBK iK d[y d/DK.<br />

3H jzeko eoBk fe w/ok fijk e'Jh Bjh.<br />

4H GiB f;woB s/ uzr/ ezwk tb'A nkb; d/oh eoBh.<br />

5H P[G wkor wk:k Bk youBh, Bk nkg tosDh feqgBsk j?.<br />

6H ngqwkBz (nekb g[oy s'A fpBK fe;/ j'o B{z wzBDK)<br />

7H fdb dk em'o j'DK. 8H gqw/Po d/ frnkB s'A ofjs j'DK.<br />

9Hnzdo' pkjo'A ngftsq ofjDK. 10H ftuko s'A fpBK.<br />

T[go f<strong>by</strong>/ d; ntr[DK ;fjs ebi[r ftu (nGrs) Grsh ofjs wzB/ iKd/ jB.<br />

ykb;k fJBQK ntr[DK dk fsnkrh.<br />

d; r[DK dk XkoBh ykb;k j? .<br />

dfJnk, dkB, Swk, PBkB, ;hb, ;[u, ;sGkyB,<br />

;kXB, f;X, ;{o, Grs wkBz, d; rqkjh nk;s gqwkB.<br />

d; r[DK d/ XkoB tkbk ykb;k (gqXkB) w[yh j?.<br />

1H ;ot ihtK s/ dfJnk eoBh.<br />

2H f;ogq:zs dkBh j'DK.<br />

3H nkgD/ Bkb'A ewI'o dk e[puB ;[D e/ fywk eoBh.<br />

4H nzfwqs t/b/ T[m e/ fJPBkB eoBK. 5H T[sw ;[Gkt :[es j'DK.<br />

6H ;Zu p'bDK. 7H (;[u) nzdo'A pkjo'A gftsqsk oZyDh.<br />

8H ;kXBK ;fjs j'DK. 9H f;X o{g j'DK.<br />

10H ;{owk j'DK.<br />

T[go dZ;/ d; r[DK d/ XkoB eoB tkbk ykb;k tZvk Grs nk;se wzfBnk iKdk j?.<br />

d; gqeko dk nBkjd Ppd<br />

fgqEw Gwo r[ziko ;zy X[Bh d[sh ejhi?]<br />

fsqsh ti? fwqdzr us[oE skb ;[Bhi?]<br />

gzuw xNk Bkd y;Nw phBk X[B j'Jh]<br />

;gsw ti/ G/oh nPNw d[zdGh ;'Jh]<br />

176


Bt w/A roi ;w[zdq d;w w/x x'yfj r[B?]<br />

ej/ ;[zdo nBkjd Ppd e' d; gqeko :'rh ;[B?]<br />

dh ntkI.<br />

Gto, x[zro{, ;zy, xzNe, e?A;hnK, w[obh, G/oh, Y'be, Bchoh, P/o iK pZdb<br />

(10) d; Bkw d/ ;zfBnk;h, d; ntsko, d; g[op, d; dkj/, d; :r fjzd{nK d/ (1H<br />

n;tw/X, 2H riw/X, 3H r'w/X, 4H ni, 5H Bo, 6H oki;{, 7H pqjw:r, 8H nzB:r, 9H<br />

j/sq, 10H uksq) d; fJzdqhnK).<br />

11 (frnkoK dh frDsh)<br />

11 o[do ^ 1H ni 2H J/egd 3H nfjtqXB 4H fgBkeh 5H ngokfis6H sq:zpe<br />

7H wj/Pto 8H ftq;egh 9H ;zG{ 10H joD 11H fPt .<br />

11 r[D ;s, ;zs'y,d:k, Xow, Xhoi, ;w, dw, T[gokwsk,<br />

sfsy:k, PoXk, ;wkXkBsk<br />

(11) fJekdPh, :koK o[dq, :koK dkT[.(1H;s 2H;zs'y 3H d:k 4H<br />

Xow 5H Xhoi 6H ;w 7H dw 8H PoXk 9H T[gokwsk 10H sfsy:k 11H ;wkXkBsk)<br />

12 (pkoK dh frDsh)<br />

pkoK ;{oi^<br />

1HfJzdo 2H Xksk 3H Gr 4H g{;k 5Hfwsq 6Hto[D 7H no:wk<br />

8H nz;{ 9H ftt;_s 10H s_;Nk 11H;ftsk 12H ftPB<br />

pkoK ebK ;{oi dhnK L1H feoBh 2H jkbBh 3H dfjBh 4H dhgBh 5H i'sBh 6H s/iBh<br />

7H fJzdq: s:zBh 8H Pkf; gqGK 9H ;';Bh 10H skgBh 11H b'jeh<br />

12H dkjeh (nfGbkP ;kro)<br />

pkoK okPhnK^ w/y, fpqy, fwEB, eoe, f;zx, ezB:k,<br />

s[bk, fpq;ue, XB, weo, e[zG, whB .<br />

pkoK wjhB/ d/;h^ u/so, t?;ky i/m, jkV, ;ktD, Gkdo'A,<br />

nZ;{, eZse, wZxo, g'j, wkx, cZrD.<br />

177


pkoK wjhB/ nzrq/Ih^<br />

iBtoh, cotoh, wkou, ngq?b, wJh, i{B,<br />

i[bkJh, nr;s, ;szpo, nes{po, Btzpo, d;zpo.<br />

pkoK fsbe L<br />

w;se s/ e/;t, g/N ftu Bkok:B, fjod/ ftu wkXt,<br />

ezm ftu r'fpzd, ;Zih tZyh s/ ftPB{z, ;Zih pKj s/ wX[;{dB,<br />

;Zi/ ezB s/ sqhfpeqw, yZph tZyh s/ pktB, yZph pKj s/ ;qh Xo,<br />

j'm s/ gdw BkG, xzvh s/ dkw'do, u'Nh ftu tk;d/t.<br />

pkoK fw;bK^<br />

1H nkjb{tkbhnK dh 2H PjhdK dh 3H f;zxg[ohnK dh 4H ;[equZehnK dh<br />

5H eB?Q:K dh 6H eo'VhnK dh 7H vZb/ tkbhnK dh 8H BPkBuhnK dh<br />

9H Be?:K dh 10H c{behnK dh 11H GzrhnK dh 12H okwrVQhnK dh .<br />

pkoK gqeko dh ;/tk^ (fjzd{ ws nB[;ko)<br />

1H d/tsk d/ wzdo pBkT[D bJh ubDk 2H wzdo dh gqeowk eoBh.<br />

3H d/ts/ d/ Xkw go;B bJh :ksok eoBh. 4H g{ik tk;s/ c[b s'VB/.<br />

5H d/t wzdo ftu MkV{ d/DK. 6H w{osh B{z fJPBkB fPzrko nkfd eoBk.<br />

7H Bkw igDK 8H ehosB eoBk 9H joh dh eEk ;[DBh.<br />

10H w{osh dk doPB eoBk 11H mke[o ih dk gqPkd f;o s/<br />

oZyDK tk gqDkw eoBk 12H d/ts/ T[s/ uV/ c[b b? e/ ;[zxDK.<br />

pkoK r[D L^<br />

1H XBtkB j'DK, 2Huzrk T[sw e[b ftu iBw j'DK, 3H ;oho pj[s jh<br />

;[zdo j'DK 4H sg nkfde eoB tkbk j'DK 5H gzfvs nkfde Gkt uzrk<br />

ftdtkB j'DK 6H ;oho d/ ;ko/ nzr (fJzdqh: fBod'y j'D/) 7H ;oho dh<br />

eoKsh uzrh j'Dh nEtk bkb ;{jk ozr j'Dk 8H goskg tkbk j'Dk 9H<br />

T[dw tkbk j'Dk 10Hpb tkbk j'Dk 11H nPNKr :'r Gkt fe :'rk<br />

nfGnk; d/ nm/ nzr ikDdk j't/ s/ :'r nfGnk; dk g{ok tkec j't/<br />

12H T[sw gqr:k noEks T[Zsw ezwK d/ eoB tkbk j't/ s/ T[sw<br />

fynkbK B{z ;dk fjod/ ftu XkoB eo oZy/.<br />

pkoK gzE i'rhnK d/^ 1Hj/s[ gzE, 2H gkt gzE, 3H nkJh gzE, 4Hrw: gzE, 5H gkrb gzE,<br />

6H r'gkb gzE, 7Hdk; gzE, 8HezEVh gzE,9HpB gzE,<br />

10HXti gzE, 11Hu'bh gzE, 12Hoktb gzE.<br />

178


fJBQK d/ j'o th ws j? L^ egb e/, okw e/ , ozr BkEh, ;fsBkEh, p?okr e/, BkN/;oh fJj<br />

j'o fwbk e/ 18 frDd/ jB. fJBQK s'A fpBK 1H X{ow BkEh, wzBkEh fJj d't/ fwbk e/ thj g{o/<br />

frDd/ jB. (r[L fBL;kL)<br />

(12) pkoK gzE i'rhnK d/, pkoK wjhB/, pkoK ok;K, pkoK pzBhnK ;'B/ dhnK, pkoK wk;/.<br />

13 (s/oK dh frDsh)<br />

13H fgso eowgd L ro[V g[okD d/ s/ot/A nfXnkfJ ftu s/oK gd f<strong>by</strong>/ jB.<br />

Sksq' gkBj t;sqkfD w[fdqek ewzvb, nk;Bz gzu gksq/D gd' gzu ftX f;wqsw.<br />

dzv/B skwq gksqkfD j:wkw B?o G'iB? ofg]<br />

noE :r:'g ths?Pu gdz ;zg{oDsk, t;sq,<br />

sq:d; gdkBsEz :Ek Pes:k ftXk: u .<br />

sq':dP/ G:' ftgq? G: L gqdd:ks d_kd;/ njfB ].<br />

noEL Ssoh, i[sh, p;sq, nzr{mh (w[zdqh) ewzvb, nk;B, o;'Jh d/ gzi GKv/, ;'Nh,<br />

sogD eoB tk;s/ sKp/ dk posB, eZuk nzB, gZek G'iB, XB s/ iB/T{, fJ; gqeko :Ek<br />

Pesh s/oK gd B{z pkot/A fdB s/oK pqkjwDK B{z dkB eo/.<br />

13 skb L^ uzubsk dk tkue j?, fJj nkw gqf;ZX j? fe cbkBh sK s/ok skbh j?.<br />

(s/oK skb)<br />

okr rkT[D tk;s/ ftdtkBK B/ ;[oK d/ bjkT[ uVQkT[ ns/ okrK d/ w[skfpe (ukb nEtk<br />

ocsko dk) i' fj;kp w[eZoo ehsk j? T[; dk Bkw skb nkyd/ jB.<br />

skb s/ ;[o s'A fpBK okr dk rkT[DK fBPcb j[zdk j? s/ okr dk rktDk skb ;[o Bkb<br />

jh ;'Gdk j? i/ e'Jh okrh p/;[ok iK p/skbk rkt/ sK wy"b jh j[zdk j? go i/ e'Jh skb f;o rkt/<br />

s/ nk^Xk mhe nkt/ sK ;[DB tkb/ gq;zB j[zd/ jB nk^Xk t/b/ Bkb jh f;o fjbKd/ nEtk jEh<br />

skb d/Ad/ jB. okr ftfdnk go/ s'A go/ j? s/ nEkj j? s/ nkg' nkgDh p[X nB[;ko okr<br />

ftfdnk d/ nkr{nK B/ s/oK Bkb f<strong>by</strong>/ jB fiBQK dk t/otk Bhu/ fbfynk j?.<br />

1H :ek L^ fJ; skb dhnK S/ wksoK frDhnK iKdhnK jB ns/ d[rD ftu j'D eoe/ 12<br />

eZuhnK wksqK j' iKdhnK jB eJh okrh mk ftu 12 s/ d[rD ftu 24 frDd/ jB. dkdok skb<br />

th fJ;/ Bkb fwbdk j?.<br />

179


2H skb (nEtk YkJhnk) fJ; dk Bkw d' sko iK YkJhnk ;Zfdnk iKdk j? fJ; dhnK ;Zs<br />

wksoK frDhnK iKdhnK jB fi; d/ Bkb uzub skb th fwb iKdh j?. d[rD ftu j'D eoe/<br />

fJBQK dhnK 14 eZuhnK wksoK j' iKdhnK jB, fi; d/ Bkb tZvh Xwko s/ nkvk s/ rhs<br />

co'd;s nkfde dhnK wksqK th fwbdhnK jB .<br />

B'N L^ fJj wksqk jZE dh skbh tik e/ iK T[AM jZE wko e/ fJe o; fJe ukb Bkb<br />

frDhnK iKdhnK jB i?;/ NkJhw gh; iK ibXkok dh ukb j[zdh j? t?;/ wksok frDB dh ukb<br />

j[zdh j?.<br />

3H skb L^ fJ; dhnK nZm wksok jB, d[rD ftu j'D eoe/ 16 wksoK eZuhnK j' iKdhnK<br />

jB, fJ; d/ Bkb j'o pj[s sko fwbd/ jB ns/ nkw sko fJ; ftu'A fBebd/ jB.<br />

4H skb L^ fJ; dhnK pkoK wksoK jB, d[rD ftu j'D eoe/ fJ; dhnK 24 wksoK eZuhnK<br />

j' iKdhnK jB.<br />

5H skb L^ fJ; skb dh n;tkoh th okrh rkT[Ad/ jB s/ fJ; skb dhnK 15 wksok j[zdhnK<br />

jB ns/ d[rD ftu j'D eoe/ 30 eZuhnK j' iKdhnK jB.<br />

6H skb L^ fJ; dhnK 16 wksok jB s/ d[rD ftu j'D eoe/ 32 eZuhnK j' iKdhnK jB eJh<br />

okrh fJ; d/ 12 wkso/ gZe/ s/ 24 eZu/ dZ;d/ jB s/ uko skb fwbdk i[bdk dZ;d/ jB.<br />

7H skb L^ fJ; d/ 14 wkso/ j[zd/ jB s/ d[rD ftu 28 j' iKd/ jB.<br />

fJ; s'A nZr/ ;ko/ skb fszB skb Bkb fwbd/ jB feT[Afe fszB skb ;G s'A tZvk skb<br />

j? s/ nkw s"o s/ skb fJ;/ ftu'A fBebd/ jB fszB sko B{z fJe fJe yZw d/ e/ fJe fJe<br />

wksok T[ukoD nEtk frDB ftu brdk j? T[sBk fuo jh jo fJe sko ftu bkT[D fJ;h<br />

soQK 13 skb g{o/ j' iKd/ jB.<br />

(okrh itkbk f;zx ih) ;?dg[o tkfbnK nB[;ko<br />

14 (u"dK dh frDsh)<br />

nzsqht u"dK osB^<br />

1H Grsh 2H nksw ftuko 3H ehosh 4Hgq/w 5HBkw 6H okr<br />

7H fdqV fB;uk 8H ;zsK dh fBzfdnk 9HPKsh 10H dkB<br />

11H;s;zr 12H ;u p'bDK 13 ;s r[od/t 14H frnkB<br />

14 ftfdnK^ uko t/d, S/ t/dK d/ nzr, :kotK fwwk;K<br />

180


pkotK fBnkfJ, s/otk Xow PkPsq, u"dtK g[okB.<br />

u"dK b'e ^<br />

1HG{o b'e 2H Gto b'e 3H;to b'e 4Hwjo b'e 5HiB b'e<br />

6Hsg b'e 7H ;s b'e ( fJj ;s T[gob/ b'e jB)<br />

1H nsb b'e 2H ;[sb b'e 3H gskb b'e 4H ftsb b'e 5H<br />

o;ksb b'e 6Hsbksb b'e 7Hwjksb b'e(;s j/mb/ b'e jB)<br />

pqjw d/ u"dK b'e<br />

fJj Gh u"dK b'e jB ^<br />

1H fpp/e 2H ftuko 3H ;zs'y 4H ;s: 5H t?okr 6H gq/w 7H<br />

Grsh 8H :'r 9H Xow 10H d:k 11H fB;u: 12H gqkDk:kw<br />

13H T[dk; 14H nBzd fJj frnkB fdqPNh ;/ pqjw gqkgs j[zdk<br />

j?. (nfGbky ;kro)<br />

1H ;s: b'e 2H p?e[zm b'e 3H fPt b'e 4H ;{oi b'e 5H d/t<br />

b'e 6Hfgsq b'e 7H f;X b'e 8H wk:k b'e 9H iw b'e 10H<br />

rzXqp b'e 11H:y b'e 12HfeBq b'e 13HBkr b'e 14H d?As b'e .<br />

14 fJzdqhJ/ 14 ftP/ 14 d/ts/<br />

gzi frnkB fJzdqhJ/<br />

;q'so Ppd fdPk<br />

s[uk ;goP tk:{<br />

B/sq o{g ;{oi<br />

fijtk o; toB<br />

Bk;ek rzX nP_Bh e[wko<br />

gzi eow fJzdqhJ/<br />

tke puB nrBh<br />

jE b?DK d/DK fJzdq<br />

g?o rwB tkwB ih (pktBntsko)<br />

T[gZ;E fJzdqhnK osh G'r gqikgsh<br />

r[dk wb fsnkr :w<br />

us[PN/ nzsjeoD ^<br />

181


wB ;zebg ftebg uzdqwk<br />

p[X fB;u/ pqjwK<br />

fus fuzsB tk;d/t<br />

jzeko njzgBk o[dq<br />

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH<br />

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH<br />

14 r[D pes/ eEktkue d/ L^ 1H o;hbh s/ ;[ohbh nktkI 2H gq;zr dk ft;Eko s/<br />

;zy/g ikD/, 3H ;wK s/ ;o'fsnK dh o[uh gSkD/ 4H eEk<br />

dk o{ge nbzeko pzBQ ikt/ 5H;s gqsfrnk j't/ 6Hfis?Ad/q<br />

s/ Xhoih j't/ 7H eow T[gkPBk frnkB d/ nzdo eEB<br />

j't/ 8H Ppd dk f;XKs eEB eoB ikD/ 9H fBob'Gh s/ ;zs'yh s/ T[dko fus j't/, 10H Ppd<br />

d/ nkPk nB[;ko fdqPN gqwkD d/t/ 11H S/ gqeko d/ ;zd/j S/d e/ ;q'sk B{z fBo;z;? gq;zB: eo/<br />

12H;ko/ wsK s/ wipK dk frnksk j't/ 13H ;{Xk ;ob nuzub p?m/ 14H i' ej/ ;' ewkt/ ns/<br />

gqs:/e ;q'sk tb ;wfdqPNh oy/.<br />

;o's/ d/ 14 r[D L^<br />

u"dK osB<br />

1H tesk fty/ PoXk 2H tesk eh ;/tk wB sB XB eo Grsh<br />

;fjs ,fBojzeko j' e/ eoBh 3H wB B{z j'o ftekoK tb'A o'e e/<br />

eEk ;[D/ 4H ngDh us[okJh tesk nZr/ gqrN Bk eo/ 5H noE<br />

;wM ;e/ 6H gqPB eoB dh wfo:kdk ikD/ 7H pj[ P[os j't/ 8H<br />

nkb; fBzdk fpBk ;ktXkB p?m/ 9H i' ;[D/ :kd oZy/ 10H T[dko<br />

j't/ 11H tesk d/ eEB B{z ngD/ go tos/ 12H wB sB<br />

p;sq gftsq oZy/ 13H tesk d/ ;Bw[y nuZb p?m/ 14HdzG gkyzv<br />

pkosk Bk eo/.<br />

XB, XBzso, X/B, j:, ewbk, ;zy, rfizdq.<br />

ifjo , ;[ok, wfB, ebgso, ozGk, nzfwqs, uzd]<br />

1H XB ^ ;ko/ gqeko dh wkfJnk 2H XBzso^ t?d: fJbki eosk 3H X/B ^ ekwX/B rT{ ;op<br />

fJfSnk B{z g{ok eo/ 4H x'Vk ^ T[u;qtk 5H ewbk^ bePwh 6H ;zy^ i' wzdo ftu tZidk j?<br />

7H jkEh^ n?okts 8H ftj[^ i' w"s eodh j? 9H Pokp^ i' p[Xh s/ gdkoEk dk Bk; eo/, d?AsK<br />

B{z fdZsh rJh 10H fuzsk wDh^ i' fuzsk dk Bk; eo/ 11H ebgso[ ^ gkoiks fpqS i' fus d/<br />

fynkbK B{z g{ok eo/ 12H ozGk^ ngZSok ;[zdo fJ;soh 13H nzfwqs^ i' iBw woB s'A ofjs<br />

eodk j? 14H uzdqwk^ i' jB/oh oks ftu ukBD eodk j? ns/ ;kohnK n"PXhnk ftu o; g?dk<br />

eodk j?.<br />

osBK dh tzv<br />

1H XB L^ e[p/o d/ts/ B{z fdZsk frnk. 2H X/B L^ ekwX/B rT{ d/tfsnK b? bJh.<br />

182


3H x'Vk L^ ;sw[yh x'Vk ;{oi B{z fdZsk frnk. 4H XBzso L^ jehwh ftfdnk XBzso B{z fdZsh<br />

rJh. 5H ewbk L^ ftPB{z ih B/ ;KG bJh. 6H wDh L^ P/PBkr B{z fdZsh rJh (wDh ;Zg d/<br />

f;o ftu j[zdh j? fJ; wDh ftu fJsBh skes j[zdh j? fe fi; irQK ;Zg ikDk ukj[zdk j?, MZN<br />

nZr'A o;sk fwb iKdk j?, ezX ftu'A bzxDK ukj/ ezX o;sk d/Adh j?. 7H n?okts jkEh L^ fJj<br />

fuZNk jkEh fJzdq B{z fdZsk frnk. 8H nzfwqs L^ d/tfsnK B{z fdZsk frnk. 9H ozGk L^ fJj<br />

fJzdq B{z fdZsh rJh (fJj fJ;sqh ngZSok fJzdq d/ nykV/ ftu Bku eodh j?) 10H uzdqwk L^<br />

e[b d[BhnK B{z fdZsk frnk.11H ftj[ L^ fPt ih B{z fdZsh rJh s/ T[BQK b? e/ ezm ftu oy<br />

bJh, ezm Bhbk j'D eoe/ fPt ih B{z Bhb ezm efjzd/ jB. 12H ebgso L^ fJj fpqS<br />

d/tfsnK B{z fdZsk frnk. 13H Pokp L^ d?AsK B{z fdZsh rJh. 14H ;zy L^ d/tfsnK B{z fdZsk<br />

frnk fJ; d/ tZiD B{z rqzEekoK B/ d/tX[Bh fbfynk j?.<br />

14 fJzdq: o{g osB L^ us[PN/ nzsPeoD ( wB,p[X, fus,njzeko) gzu frnkB<br />

fJzdq:, gzu eow fJzdq:, fJj u"dK osB jB.<br />

14 gqeko dh ftfdnk ;b'e L<br />

pqjw frnkB o;kfJDz Po[sh eEk t?dz:; sEk i's;z ]<br />

t:eoDz u XB[oXoz ibsqzr wzsokyoz t?dez]<br />

e'ez tkB{z tkiBz BN fBosz ;zp'XBz uksoh]<br />

ftfdnk Bkw us[od; gqsh fdBz (G'i gqpzX)<br />

14 ftfdnk L^<br />

g[okD/ rqzEK ftu 14 ftfdnk fBXkB dk fIeo pj[s nKT[dk j?.<br />

4 p/d, 6 p/dK d/ nzr, f;fynk, ebg, ftnkeoD, fBo[es, i'fsP Szd) Gkt<br />

fgzrbkfd, whwK;k, B:k:, Xow Pk;so s/ g[okD fJj u"dK ftfdnk ftPB{z g[okD ftu<br />

f<strong>by</strong>hnK jB.<br />

GkJh wBh f;zx ih dh ;_? ofus iBw ;kyh ftu fJj u"dK jB L^<br />

;qh nyo ib soD ufes;k, n"o o;kfJD] i'se i's gqphB okr yN okrB rkfJB ]<br />

e'e ebk ftnkeoD n"o pkizsq pikfJD] s[ok s'o BN fBqs n"o ;o XBy ubkfJB]<br />

r:kB eoB n"o uks[oh, J/s Bkw ftd:k to/] J/j us[o d; irs w?A, us[o ;wM wB w?<br />

Xo/]<br />

15 (gzdoK dh frDsh)<br />

183


gzdoK fEsK ^ J/ew, d{i, shi, u"E, gzuwh, yPNwh, ;gswh,<br />

nPNwh, B"wh, d;thA, fJekdPh, d[nkd;h, sqT[d;h,<br />

g[zfBnK s'A jB/o gZy P[o{ j[zdk j?.<br />

uT[d;,<br />

nwkt; (tk g{oBwk;h) nwkt; s'A ukBDK gZy,<br />

16 (;'bK dh frDsh)<br />

;'bK ebK gqG{ dhnK ^<br />

fgqEth, ib, nrBh, tk:{, nekP, gokD,<br />

fJzdq:, Bkw, eow, PoXk, b'e, sg,<br />

wzso, wB, phoi, ;oho.<br />

;'bK ebK uzdqwK dhnK ^<br />

g{otBh, Gdok, nfsjkd, ;[B/oth, ew'dBh, n;[dBh,<br />

w'jBh, feqs[dBh, fuzdk, ekwBh, <strong>by</strong>Swh, ft:kgBh,<br />

gdbhBh, wsBh, pekPh, T[dkeh .<br />

;'bK fPzrko fJ;sqhnK d/^ sq? ekb/, d' T[ib/, gsb/ gzi gqeko ]<br />

uko g[PN, d[fJ emB j?, fJj ;'bj fPzrko]<br />

sq? ekb/ ^<br />

1H f;o d/ e/;<br />

2H nZyK dhnK XhohnK<br />

3H n;EBK (d[ZXhnK) dhnK B'eK.<br />

d' T[ib/^ dzd s/ Bj{z .<br />

gsb/ gzi gqeko^ j'm, Be, fruh, bZe, T[ArbhnK .<br />

uko g[PN^<br />

d' pkjtK d/ v"b/ s/ d't/A gZN.<br />

d[fJ emB j?^ d't/A n;EkB eoV/ j'D/.<br />

(fJj ;'bK fPzrko pkjod/ jB).<br />

;'bK fPzrko nzsqht ^<br />

sq? ekb/ ^ G{s, toswkB, s/ Gftys fJjBK fszBK ekbK<br />

fty/ gqw/Po dk GiB eoBk. nEtk^<br />

oi' ;s' sw' o{g fszBK r[DK dk ekb/ & nGkt eoBk.<br />

184


d' T[ib/^ d'jK b'eK fty/ i; j' ikDk, nEtk^<br />

d' wB s/ p[Xh dk T[ib j'DK.<br />

gsb/ gzi gqeko^ ekw, eo'X, b'G, w'j, jzeko fJBQK gziK B{z<br />

gsfbnK gk d/DK Gkt ftfPnk s'A ofjs eoBk.<br />

uko g[PN ^ t?okr, ftt/e, yN ;zgsh, w'y fJZSk o{g uko/<br />

;kXBK B{z g[PN eoBk.<br />

d[fJ emB j?^ iht s/ JhPto dh J/esk o{g d' emB ;kXBK<br />

B{z g{ok eoBK.<br />

fJj ;'bK fPzrko ^ fJj nzsqht ;'bK fPzrko jB.<br />

16 gqeko dh g{ik<br />

1H ntkjB L^ gokskekb nkgD/ ;tkwh e' ;[fsnK T[mkDK s/ gqDkw eoBh. ;tkwh d/ irktB<br />

bJh e'Jh gd :k ;b'e nkfde gVQB/ ns/ rktB/.<br />

2H nk;B L^ MkV{ b/gB nkfde gq/w ;/ eoe/ f;zxk;B coPkfde ns:zs gq/w Bkb fpSktD/.<br />

3H gkd: L^ uoB X' e/ fe;/ egV/ Bkb ;kc eoB/.<br />

4H nox L^ jkE w{zj X[nkT[Dk.<br />

5H nkuwB L^ dksB e[obk eokT[DK.<br />

6H fJPBkB L^ egV/ Bkb ;oho g{zMBK s/ Bt/A p;sq gfjoktB/.<br />

7H p;sq L^ G{yD p;sq nzrK w/A gfjoktB/.<br />

8H iB/T{ L^ ;otD iK o/Pw iK ;{s dk iB/T{ ;kc eo nEtk jfonk eo gfjoktBk.<br />

9H ;[rzX L^ 1H uzdB 2H e/;o 3H e;s{oh 4H r'o'uB 5H eg{o 6H nso nkfde ;[rzXh<br />

tkbhnK uhiK brktDhnK.<br />

10H g[Pg L^ c{b w[eskfde'A ftu r[zdB/ n"o c[bK dh gfjoktDh.<br />

11H X{g L^ nro uzdBkfde ;[rzXh tkbhnK uhIK d/ X{g.<br />

12H dhg L^ fxT[ nkfde dk dhtk irktDK s/ g{ik eoBh fi; soQK fe nkosh nkfde fjzd{<br />

wzdoK ftu ehsh iKdh j?.<br />

185


13H ;G gqeko d/ G'iB SekT[D/ L^ nkuwB eokBk, ib fgbkDk, u[bk eokBk, jZE X[nkT[D/,<br />

s"bhJ/ iK ;kc/ ;/ jZE w{zj ;kc eokBk, gkB nkfde fsnko eoe/ SeD bJh d/D/ (gkB<br />

nkfde SeD/ g{op d/; dh nkw ohsh j?)<br />

14H dyDk L^ :Ek Pesh wkfJnk nkfd dh G/Nk uVQktDh, fJ;sqh dh wkfJnk gsh s'A tyoh<br />

s/ BjhA j[zdh, ;G e[M gsh dk jh fdZsk j'fJnk, sK e'Jh vo BjhA, gqzs{ fJPN d/t nZr/<br />

wkfJnk uVQktDh jh mhe j?.<br />

15H BhokiB L^ nkosh eoBh, gqdSDk eoBh, nkgD/ nkg B{z e[opkB eoBk, w{zj'A T[;ss<br />

gVQBh, jZE ftu c{b b? e/ po;kT[D/.<br />

16H fpokiwkB eoBk L^ gbzx nkfde vkj e/ T[Zgo ;/ik fpSktDh s/ ;[rzXh nso nkfde<br />

e'b oZyD/, c/o g?o dpkT[D/ nkfde.<br />

(r[ows fB L;L)<br />

16 fPzrko (efpZs)<br />

fgqEw ;eb ;[u wziB, nwb tk; ikte ;[d/; e/; gk;B ;[Xkop'.<br />

nzr oki G{PD fpftX w[y tk; ozr eib efbs b'b b'uB fBjkop'.<br />

p'bB j;B fwqd[ uksoh ubB uko gb gb gfspqs gqhs gqfsXkop'.<br />

e/;' dk; ;ftbk; eoj' e[to okX/ fJj fpX ;'oj{z f;zrkoB f;ozrkop'.<br />

1H ;eb ;[u L^ ib dksBkfde'A ;/ ;G nzrK dh gftsqsk oZyDh.<br />

2H wziB L^ pNBk nkfde wbBk s/ ;oho ;_S oyDK.<br />

3H nwb p;sq L^ uzr/ ;_S egV/ gfjBD/.<br />

4H eogkd okr L^ jZEK g?oK ftu wfjzdh nkfde dk ozr brktDk.<br />

5H e/; ;'Gk L^ e/;K dhnK gZNhnK ;tkoBhnK.<br />

6H nzr okr L^ ;oho fdnK nzrK g[o uzdB e/;okfde ;[rzXh tkbhnK uhiK dk fwbk e/ b/g<br />

eoBk.<br />

7H G{yD L^ nzr'A w/ nB/e gqeko d/ ;'jD/ ;'jD/ rfjD/ gfjoD/.<br />

8 w[y pk; L^ bkuh gkBkfde ;/ w{zj P[G tk;Bk tkbk pDkT[DK.<br />

9H w[y okr L^ p[ZbK dzdK ftu ;'Gk noE ;[oy iK f;nkj fw;h wbBh.<br />

186


10H b'b b'uB doPB L^ uzub B/soK ;/ eNky: eoB/ fsoSk d/yD dk Bkw eNky j?.<br />

11H nziB B/so L^ ;[ow/ eibkfde ;/ B/so ;'fGs eoB/.<br />

12H w[y GkyD L^ w{zj s'A ;[zdo p'bDK.<br />

13H wzi[jk; L^ gq;zB pdB ;/ ;[zdo jZ;DK.<br />

14H fusoks[oh L^ wB ftu pj[s eoe/ us[okJh ;z:[es j'DK.<br />

15H ubBjko L^ jkEh tKr{ w;s s[oBk.<br />

16H gfspoB gkbB L^ fyB fyB ftu gfspos Xow dh ofynk eoBh. (r[LfBL;L)<br />

(;'bK ebK, ;'bK ;hArko, ;'bK BodK, ;'bK gqeko dh g{ik)<br />

17 (;skoK dh frDsh)<br />

17 sZs (gzi frnkB fJzdq/, gzi gqkD, gzi ;{yw sZs, wB s/ p[X) fJj ;skoK sZs jB, fiBQK<br />

s'A ;{yw ;oho dh T[sgsh j?.<br />

(18) nmkoK dh frDsh<br />

18 g[okD<br />

nmkoK dh frDsh^<br />

wd_: Gd_: pq fsqs: tt/ us[PN/ wkB.<br />

nBkg fbzr e{Pe rD' nkdh nze g[okB.<br />

d' ww/^<br />

d' GG/^<br />

fszB pp/^<br />

uko tt/^<br />

ws; g[okD s/ wkoezv/ g[okD.<br />

Gftys g[okD s/ Gkrts g[okD.<br />

pqjwKv g[okD,pqjw g[okD, pqjwt?tos g[okD.<br />

tkwB g[okD,tk:{ g[okD,ftPB g[okD,tokj g[okD.<br />

nBkg^ fJBQK fszB nZyoK ftu'A fszB g[okDK dk rqfjD eoBK.<br />

n^<br />

Bk^<br />

g^<br />

nrB g[okD.<br />

Bkod g[okD.<br />

gdw g[okD.<br />

fbzr^ fJBQK d'jK nZyoK ftu'A d' g[okDK dk rqfjD eoBK^<br />

fbz^<br />

fbzr g[okD.<br />

187


^<br />

ro[D g[okD.<br />

e{Pe^ fJBQK fszBK nZyoK ftu'A d' g[okDK dk rqfjD eoBK^<br />

e{^<br />

e{ow g[okD.<br />

18 g[okDK d/ ;b'eK dh frDsh L^<br />

;e^ ;ezX g[okD .<br />

1) ws;: g[okD 14000 ;b'e<br />

2) wkoezv/ g[okD 9000 ;b'e<br />

3) Gfty:s g[okD 14000 ;b'e<br />

4) Gkrts g[okD 18000 ;b'e<br />

5) pqjw g[okD 10000 ;b'e<br />

6) pqjwKv g[okD 121000 ;b'e<br />

7) pqjw tos 18000 ;b'e<br />

8) tkwB 10000 ;b'e<br />

9) tk:{ g[okD 24800 ;b'e<br />

10) ftPB{z g[okD 29000 ;b'e<br />

11) tokj g[okD 24000 ;b'e<br />

12) nrfB g[okD 16000 ;b'e<br />

13) Bkod g[okD 25000 ;b'e<br />

14) gdw g[okD 55000 ;b'e<br />

15) fbzr g[okD 11000 ;b'e<br />

16) ro[V g[okD 19000 ;b'e<br />

17) e{ow g[okD 17000 ;b'e<br />

18) ;ezd g[okD 391200 ;b'e<br />

nmkoK T[g g[okD ^<br />

1H ;Bs e[wko 2H Bko f;zx 3H Bkodh: 4H fPt 5H d[opkPk<br />

6H efgb 7HwkBt 8H T[PkB; 9H toD 10 PKp 11 Bzde/Pto<br />

12H P"o 13H gok;[o 14H nkfds: 15H wkj/P_o 16H Gkrts<br />

17H tf;PN 18H ekbh<br />

18H d[y L^<br />

gzi frnkB fJzdq/ s/ S/tK wB, S/ fJzBQK d/ fty:, S/ T[BQK<br />

ftfynK d/ frnkB (S/ fsnK nmkoK) ;oho, ;[y s/ d[y .<br />

188


18 f;XhnK L^ nDwk, wfjwk, r[owsk, bx[wk, gqkgsh, t;heoD, ekw:,<br />

nmkoK ftfdnk L^<br />

JhPsk, nB{owh, d{o ;otD, wB'p/r, ekwo{g, go ek: got/;,<br />

;_Szd fwqs{, ;[o eqhVk doPB, ;zebg, ngofs jfs rfs, d{o<br />

doPB .<br />

nmkoK ftfdnk dk d;w gkfsPkj ih B/ fIeo ehsk j? L^<br />

d; uko uko gqphB, d; s/ d' tko uko uko, nmkoK ftfdnk ftu fijV/ gqphB jB L^<br />

uko t/d, S/ t/dKr, whwk;k, B:k:, Xow PkPsq, g[okD, n:[ot/d, XB[ot/d, rzXot t/d<br />

noE PkPso.<br />

ftPB{z g[okD ;b'e L^<br />

nzrkfB t/dkP us_ko' whwK;k B:k: ft;so L Xow Pk;szq g[okD; uftd:k j:/sk ;[<br />

us[o dPk.<br />

n:[o p/d' XB[o t/d' rkBXqt ; u/fs s/ sq:L.<br />

Xow PkPsqz usqEzs{ ftfd:k j:k;Nk dP?ts{ ] ftPB{z g[okD.<br />

nmkoK ftfdnk ^<br />

4 t/d, 6 t/d d/ nzr, (d;) s/ 11 whwK;k, 12 B:k:,<br />

13H g[okD, 14H wB[ f;fwqfs, 15H Xow PkPsq 16H nk:[ot/d<br />

17H XB[o t/d 18H rzXot t/d .<br />

(nmkoK poB, nmkoK g[okD)<br />

19 (T[Bh dh frDsh)<br />

;koh d[BhnK dh frDsh 19 she j? go r[of;y 19 dh frDsh bzx e/ i' th;<br />

ft;t/ g{oB ;fsr[o{ ih jB T[BQK ftu nG/d j' iKdk j?.<br />

d; fdPK s/ B"A yzv .<br />

189


20 (thj dh frDsh)<br />

1H nekb g[oy f;oiBjko tkfjr[o{ goh g{oB gqwkswk 2H uzdqwK s/ ;{oi 3H fdB s/<br />

oks 4H ;[y d[y 5H joy ;'r 6H Boe ;[or 7H g[zB gkg 8H iBw woD 9H ihtD w[es 10H<br />

Gbk p[ok 11H fwsq Pso{ 12H oki i'r 13H fiZs jko 14H ;zi'r fti'r 15H BhAd G[Zy 16H<br />

nk;k wB;k 17H T[;ss fBzdk 18H fjzd{ w[;bwkB 19H fJ;sqh g[oy 20H fiwh n;wkB.<br />

21 (fJeh dh frDsh)<br />

fJZeh d[y L gzi frnkB fJzdq/ s/ S/tK wB, S/ fJBQK d/ fty:, S/<br />

T[BQK d/ ftfy:K d/ frnkB ( S/ fsnK nmkoK) ;oho, ;[y s/ d[y ]<br />

fJZeh Boe ^<br />

1H skfwq; 2H nzXskfw;q 3 o"ot 4H wjko"ot 5H Boe 6H<br />

wjkBoe 7H ekb;{sq 8H ;zihtB9H wjkthfu 10H sgB 11H<br />

;zgqskgB 12H ;zskj13H;zeke'b 14H e[vwb 15H gqfsw[ofse<br />

16 b'jPze 17H foih; 18H Pkbwbh 19H t?soDh 20H<br />

nf;gsqpB 21H b/jdkoe .<br />

24 (u"th dh frDsh)<br />

24 ntsko wS, eS, pokj, w'jBh, Bof;zx, go;okw, okwuzdq, p:k;,<br />

25 (gZuh dh frDsh)<br />

feqPB, pbGZdo, pktB, p[X, Bkod, foyGd/t, ebg, jz;,<br />

fgqE{, dsksq/:, BkokfJD, j: roht, t?t;_sB, XBzsq, ebeh.<br />

gZuh gqfeoshnK L^<br />

gziK G{sK d/ i' gzi gqeko d/ r[D nEtk fjZ;/ jB .<br />

1H nekP d/ gzi fjZ;/ L ekw, eq'X, b'G, w'j, wd .<br />

2H tk:{ d/ gzi fjZ;/ L ubBk, d"VBK, e{dBK, c?bDK, ;[zrVBK.<br />

3H nZr d/ gzi fjZ;/ L s/i, S[Xk, fsqyk, BhAd, nkb;.<br />

4H ib d/ gzi fjZ;/ L phoi, o[dq, uoph, g;hBK, bkbK.<br />

5H fgqEth d/ gzi fjZ;/ L o'w, uow, BkVh, wk;, n;fE.<br />

190


T[BQK B{z gqfeoshnK nkyd/ jB, ;' gziK sZsK d/ gzi gzi r[D tk<br />

fj;/ j'D eoe/ e[b gzMh j' rJhnK jB.<br />

fJBQK dh T[sgsh fJ; gqeko f<strong>by</strong>h j? ;{yw f;q;Nh dh T[sgsh ;? nBzs JhPto dh fJSk s/<br />

;E{b f;q;Nh e/ Bfws G{sB ek gzuheoB j'sk j?. gzuheoD d' GKs ek j'sk j? L^<br />

1H fJe fJe ss d/ d' d' fj;/ fJe' fij/ j' e/ fco fJe fj;/ d/ uko uko fjZ;/ j'J/ fJBQK gziK<br />

dk gfjbk nZX fjZ;k fiT[A dk fsT[A jh fojk j?, nZX/ nZX/ fjZ;/ d/ i' uko uko fjZ;/ jB T[j<br />

ty ty oj/, tv/ nZfXnK fjZf;nK w/A ngD/ ngD/ fj;/ B{z SZv e/ fwb/, nZXk fj;k ;GBK<br />

sZsK ftu ngDk no nZXk fj;k d{;fonK sZsK dk fwb e/ nEtk fwbe/ gzuheoD ejkT[Adk<br />

j?.<br />

2H d{;ok fJ; gqeko j?, i?;/ gziK nkdwhnK e'b gzi gzi o'NhnK j'tB, fJe nkdwh<br />

BkbfdnK B{z fJe fJe o'Nh fdzdk j? s/ T[; e'b fJe ofj iKdh j? s/ fJe fJe d{finK e'b'A b?<br />

e/ g{ohnK gzi gzi j' iKdhnK jB, fJ;h soK fJe sZs dk fJe r[D e'b oZyDK s/ fJe fJe<br />

d{fink B{z d/ d/DK fJ; soQK gziK sZsK d/ ;ko/ r[D fwb iKd/ jB fJe fJe nzP ngDh s/ fJe<br />

d{fink dh ;GBK e'b nk iKdh j? s/ ;G fJe' fij/ofjzd/ jB fJ; dk Bkw gzuheoB j? :K gzMh<br />

gqfeoshnK ejhnK iKdhnK jB. fJj T[go fbfynk ;E{b ;oho dk j?, d{;ok ;{yw ;oho<br />

j[zdk j?, fi; ftu ss BjhA j[zd/ gqzs{ sZsK dhnKgqfeoshnK j[zdhnK jB.<br />

nekP d/ gzi fjZ;/ L^ wB, p[X, fus, njzeko, (nzso fJzdq:)<br />

tk:{ d/ gzi fjZ;/ L^ t:kB,;wkB, gqkD, T[dkB, ngkB(gzi gqkD).<br />

nZr d/ gzi fjZ;/ L^ nZyK,BZe, ezB, ihG, stuk,(frnkB fJzdq/).<br />

ib d/ gzi fjZ;/ L^ jZE, g?o, w{zj, r[dk, fbzr.<br />

fgqEth d/ gzi fjZ;/ L^ Ppd, ;goP, o{g, o;, rzX (gzi fty:)<br />

fJ; B{z jh ;{Sw ;oho sEk fbzr ;oho efjzd/ jB, jo fJe fptjko fbzr ;oho w/A j[zdk j?,<br />

fJj ;oho nzr[;N gqwkD Pk;sqekoK B/ fbfynk j?. fJ;h soQK fJe ekoD ;oho j? i' fbzr<br />

;oho ek phi j? n"o ;E{b ;oho gzi ss ek phi j?, fJe e/tb ;oho j? fi; ;w/A frnkB<br />

j[zdk j? ;' ;oho uko gqeko dk j? ;wk; eoe/ fbfynk j?. (d/y' nfGbkP ;kro gzBK 188 s'A<br />

191)<br />

27 (;skJh dh frDsh)<br />

27 f;wqshnK 1H wB{z f;wqsh 2H :krtbe 3H tfPPN 4HgokPo 5H ;zy 6H<br />

bx[ jkohs 7H fpqX jkohs 8H Bkod 9H dy 10H bx[nsqh 11H<br />

191


fpqX nsqh 12H ;'w 13H :w 14H ds 15H p[X 16H ftPB 17H<br />

;{eq 18H bx{r'sw 19H fpqXr'sw 20H eksÎkfJB 21H d/tb 22H<br />

ng;szp 23H pqj;gs 24H fpnk; 25H fbfys 26H nzfro;<br />

27H ;sksg.<br />

27 BSZsq L^ nPtBh, GoBh, feqsek, o'jDh, fwqrf;o, nkodok, g[Bop;{,<br />

32 (pZsh dh frDsh)<br />

g[P:, n;b/yk, wxk, g{opk T[sok, j;s, fusok, ;_Ksh,<br />

ft;kyk, nB[okXk, i/PNk, w{b, g{opykVk, T[sokykVk,<br />

nfGfis,;qtD, XB/PNk, ;s skoek, g{op Gkod gd,<br />

T[sokGkd qgd.<br />

g[oPK d/ 32 bZyD<br />

fi; pkbe d/ gzi dhox, gzi ;{yw, ;ks oes, S/ T[Bs, shB ft;sfos, fszB bx[, fszB<br />

rzGho j't/, T[j g[oP fJBK <strong>by</strong>DK Pq/PN frfDnk iKdk j?.<br />

1H G[ik 2H B/so 3H jB[ 4H Bk;K 5H t;Eb fJj fi;d/ tZv/ j'tD .<br />

2H stuk 2H e/P 3H nzr[bhnK 4H dzd 5H nzr[bhnK dh rzYK, fJj gzi fi; dhnK ;{yw<br />

j"bhnK j'tB T[j fdegkb'A d/ gd tkbk j'sk j?.<br />

1H jZE d/ EZb/ 2H g?oK d/ EZb/ 3H B/soK d/ nzs d/; (B/soK d/ ftu) 4H skb{ 5H fijpk, 6H<br />

nXo j'm jZEK g?oK d/ Bj[z, fi; d/ bkb j'tB T[j g[oP oki ;[y d/ bkfJe j[zdk j?.<br />

1H eSK 2H g/N 3H nbeK 4H ;ezX 5H jZE d/ T[go gk;/ 6H w[y, fJj fi; d/ fugN/ ;/ Bk<br />

j't/ T{u/ j't/, T[j g[oP pV/ n?;toI tkbk j[zdk j?.<br />

1H fbbkN 2H efN 3H ty;Eb nkfde fi; dk ft;Eko tkbk j't/ T[j g{oB gqskgh j[zdk j?.<br />

1H rqhtk 2H izxK 3H fbzr fi; d/ S'N/ j'D T[j Pbkxk :'r j[zdk j?.<br />

1H ;to 2H BkGh 3H ;_st fi; d/ rzGho j't/ g[oy ;q/PN j[zdk j?. fJfsnkfde pZsh <strong>by</strong>D<br />

rqzEekoK B/ f<strong>by</strong>/ jB. <strong>by</strong>DK dk efps<br />

1 2 3 4 5<br />

;[zdo ;[bi ;[Xh ;kj;h ;[fjod<br />

6 7 8 9 10<br />

;ku' ;{o' ;[u ;ktXkB ;k;sqr<br />

11 12 13 14<br />

192


T[dwh T[dko r[Brqkjh n" rzGho bkb<br />

15 16 17 18<br />

P[XwB Xowh SwhA ;[sZst r:kBhJ/<br />

19 20 21 22<br />

fJzdqhfis ;s:pqsh ;[feosh fXqsh<br />

23 24 25 26<br />

fpBhs s/i;h d:kb gqhs^jfo ;' gqwkBh:/<br />

27 28 29 30 31 32<br />

b'G S'G fjz;k ekw egN ro{osk<br />

bSD J/ psh; fSsh; e/ pykBhJ/<br />

efps<br />

1 2 3 4 5<br />

;[feos gqwkD e[b o{g feo:kt/d ;dk<br />

6 7 8 9 10<br />

;iD ;p[X ;s ;hb pqsXkoh j?.<br />

11 12 13 14 15<br />

fpuZyD fpBJh igh ftPtkP pzdBh:,<br />

16 17 18 19 20<br />

eft fBob'G d:k dkBh T[gekoh j?.<br />

21 22 23 24<br />

s[S^fBzdqk fJzdqhfis ;[fu gqekPp[fX<br />

25 26 27 28<br />

193


jfo r[o wks fgsk^Grs fgnkoh j?.<br />

29 30 31 32<br />

;k;sqr Xkowe fwsG[e p;ekw,<br />

psh P[G <strong>by</strong>D BoK irs wMkoh j?. ( r[L fBL;kL)<br />

fJ;sqhnK d/ pZsh bZyD<br />

1H ;[zdosk 2H ;tZSsk 3H bZik 4H us[okJh 5H ftfdnk 6H gfs Grsh<br />

7H ;/tk 8H d:k 9H ;s: 10H fgqnpkDh 11H gq;zBsk 12H fBwosk<br />

13H fBPegNsk 14H J/esk 15H Xhoi 16H XqwB/Pmk 17H ;ziw<br />

18H T[dkosk 19H rzGhosk 20H T[dw 21H ;{ophosk 22H okr<br />

23H ekt: 24H fusq 25H n"PXh 26H o;'Jh 27H c[btkVh 28H ;hT[Dk gq'DK 29H xo<br />

dhnK t;s{nK dk :Ek :'r fPzrkoBk, 30H xo nkJ/ gqkj[fDnK dk nkdo ;fseko 31H pi[or<br />

dk ;fseko 32H ;zskB dk gkbDK.<br />

36 (SZsh dh frDsh)<br />

SZsh gdkoEK dh frDsh<br />

1H ;G soK dhnK o'NhnK 2H g{ohnK 3H eu"oh 4H g{V/ 5Huktb 6H dkbK 7H G[oih, ;kr 8H<br />

eVQh 9H tVhnK 10H ;/thnK 11H fyuVh 12H ge"V/ 13H uNBhnK 14H nuko 15H w[oZp/ 16H<br />

p{zdh djhA GZb/ 17H o?sk 18H gkgV 19H eVkj gqPkd 20H yho 21H gzihoh e;ko ;Zs{ u{owk<br />

22H ;hoBh bZv{ ib/ph 23H bkg;h 24H opVh 25H wbkJh 26H fwPoh wZyD 27H f;yoDh<br />

28H d[ZX fwbk nzp o; 29H dfXseo 30H eKih jkIw/ e/ gkDh 31H cb y[Peso 32H skoh<br />

33H wZmh wZm? 34H c/Vh 35H x/to 36H u{oD nkfd. (r[L fBL ;kL)<br />

40 (ukbh dh frDsh)<br />

40 w[es/ uwe"o ;kfjp tkb/<br />

1H fjzws f;zx 2H jodk; f;zx 3H r[odk; f;zx 4H r[ofds f;zx 5H eow f;zx 6H ;zs f;zx<br />

7H ;zrs f;zx 8H ;kfjp f;zx 9H ;ZiD f;zx 10H P/o f;zx 11H ;zr' f;zx 12H ;/tk f;zx 13H<br />

;o{g f;zx 14H ;od{b f;zx 15H oDihs f;zx 16H osB f;zx 17H fpPB f;zx 18H w[jew<br />

f;zx 19H wskp f;zx 20HGrtkB f;zx 21H gq/w f;zx 22Ht;ktk f;zx 23H fBjkb f;zx 24H<br />

gzikp f;zx 25H N/e f;zx 26H mke[o f;zx 27H sqb'e f;zx 28H mke[o f;zx 29H Mzvk f;zx<br />

30HyVe f;zx 31H r[odk; f;zx 32H uVQs f;zx 33H itkjo f;zx 34H i?wb f;zx 35H<br />

194


itkbk f;zx 36H d:kb f;zx 37H gzikp f;zx 38H dkw'do f;zx 39H BkokfJD f;zx 40H g/qw<br />

f;zx .<br />

w[es;o ;kfjp tkb/ 40 w[es/<br />

1H GkJh ;who f;zx 2H BkokfJD f;zx 3H w:k f;zx 4H rzrk f;zx 5H rzvk f;zx 6H eow f;zx<br />

7H eoB f;zx 8H ;[j/b f;zx 9H ;oik f;zx 10H ;[bskB f;zx 11H jo;k f;zx 12H joh f;zx<br />

13H ;zs f;zx 14H feqgkb f;zx 15H ehos f;zx 16H ekbk f;zx 17H r[bkp f;zx 18H p{V f;zx<br />

19H XzBk f;zx 20H d:kb f;zx 21H Gkr f;zx 22H p{V f;zx 23H G'bk f;zx 24H Gzrk f;zx<br />

25H wjK f;zx 26H Xow f;zx 27H xopkok f;zx 28H uzpk f;zx 29H ikd' f;zx 30H i'rk<br />

f;zx 31H izr f;zx 32H wZik f;zx 33H wkB f;zx 34H bSwD f;zx 35H d:kb f;zx 36H<br />

dopkok f;zx 37H fdbpkr f;zx 38H wjK f;zx 39H ;[bskB f;zx 40H ;'Gk f;zx. ;odko<br />

wjK f;zx ih fJBQK d/ ;odko ;B ns/ wkJh Gkr' ih B/ tzrko fdZsh e/ r[o{ d/ ;Bw[y j' e/<br />

feT[A Bk bV'.<br />

49 (T[Dzik dh frDsh)<br />

49 y/sogkb<br />

1H nio 2H ng e[zG 3H fJzdo's;sh 4H JhVkdko 5H T[es ;zr:k 6H T[;wkd 7H fo;h ;{dB<br />

8H ohw[es 9H fog[se/; 10H Bqhge 11H e/e dz;Nqe 12H n?okts 13H Ux XzX{ 14H U;Xh;<br />

15H nzio 16H n;s okto 17H etb 18H yo{ ykBb 19H rkw[y 20H xzNkd 21H UwD 22H<br />

uzv pkbB 23H SNkN'g 24H iNkb 25H fGqrht 26H ftqV 27H uo 28H Nze 29H gkDh 30H<br />

nB[;mkB pzX 31H vkwo 32H YZekot 33H DtkoD 34H sVs 35H d/; fpo 36H dzso XkBd<br />

37H fsqeksks 38H gquzv 39H cNkeko 40H pho ;zr 41HfGzqr 42H w/x Gk;[o 43H i[rKs 44H<br />

o'M 45H b"p/PB d;{ 46H;{eBzd 47H yVkb 48H ;[Bkw 49H njzp[e<br />

(;z;feqs Ppd ebg dq; e'P ftu'A)<br />

52 (ptzik dh frDsh)<br />

r[o{ ih d/ ptzik ethnK d/ Bkw<br />

1H T[d/ok: 2H nDhokJ/ 3H nzfwqsokJ/ 4H nZb{ 5Hnk;kf;zx 6H nkfbw 7H JhP_odk;<br />

8H;[yd/t 9H ;[yk f;zx 10H;[yhnk 11H;[dkwk 12H;?Bkgfs 13Hf;nkw 14Hjho 15Hj[;?B nbh<br />

16Hjz;okw 17HeZb{ 18He[to/P 19HykBuzd 20Hr[Dhnk 21Hr[odk; 22Hr'gkb 23HuzdB<br />

24Huzdk 25Hiwkb 26HNfjeB 27H Xow f;zx 28HXzBk f;zx 29HfXnkB f;zx 30HBkB{<br />

31HfBPub dk; 32HfBjkb uzd 33HBzd f;zx 34HBzd bkb 35H fgzvh dk; 36HpZbG 37H pZb{<br />

38HfpXh uzd 39Hp[bzd 40Hfpqy 41Hfpqi bkb 42HwEok 43HwdB f;zx 44HwdB fro 45HwZb{<br />

46HwkBdk; 47Hwkbk f;zx 48Hwzrb 49Hokw 50Hoktb 51Ho"PB f;zx 52HbZyk. (wjkB e'P)<br />

195


52 nZyo fjzdh GkPk L^<br />

nZyo sK 34 jh jB go fJBQK d/ ;pzX eoe/ 52 jB L^<br />

A Aw e e~ a a~ E Ey Ao AO A< A: ƒ<br />

l÷ lú]<br />

k K g G | ] c C j J \ ] t T f F x ]q Q d D n ]<br />

p P b B m ] X r l v ]S † s h ] @ Z z ]<br />

ns/ r[ow[yh nZyoK ftu th sq? nZyoK dk b'g eoe/ u"Ash ikD b?D/.<br />

64 (u"Ajm dh frDsh)<br />

64 ebk iK ftfdnk<br />

1H rhs rktDk 2H tkd: phDK fwqdzr nkfde tki/ tiktD/ 3H fBosekoh eoBk 4H<br />

nkb/y:^ s;thoK nkfde fyuDhnK 5H BkN:^;Kr nkfde pBktD/ 6H pj[s/ S/e s/ fsbe<br />

ouBK dh us[okJh 7H szv[b e[;b pb fpeko^ g{iB ftu uktb c[bK dh BkBk gqeko dh<br />

ouBk eoBh 8H c[bK dh ;/i pDktBh 9H nzrK dzdK p;sqK ftu ozr nfde pDktB/ 10H<br />

iVkT{ ezw eoB/ 11H ;'jDK gbzx s/ ;'jDh ;/ik dh ouBk eoBh 12H T[de tkd: ^ ib<br />

sozr Bkb ib d/ tki/ tiktB/ 13H T[dexksL^ ib B{z ve b?Dk ib ftu soBk 14H<br />

fusok :'r L^ nB/e uhIK B{z d/y e/ Gb/ T[gkT[ ;'uD/ 15H wkbroEBL^ ftebg jko<br />

pBktD/ 16H ;/yok ghV :'iB L^ f;ow/, wkbk ns/ j'o rfjD/ pBktD/ :kBh i'VB/<br />

17HB/gZE :'r L^ szp{ eBks brktD dh us[okJh 18H eoD gsq Gzr L^ ezB d/ rfjfDnK<br />

dh ouBK 19H rzX :[es L^ nso nkfde pBktD/ dh :[esh, neb 20H G{yD :'iB rfjD/<br />

gfjoktD/ dh neb 21H fJzdq ikb L^ wdkohnK tKr swkP/ s/ y/bK nkfde eoBhnK 22H<br />

e"u wko:'r L^ e[u[wko Bkw tkb/ okeP B/ i' BkBk gqeko fbfynk j? T[; e' Ikjo eoBk<br />

tk T[;e/ f<strong>by</strong>/ o{g d;D/ 23H j;s bkxtz L^ jE ubkeh nEtk jE c/oh eoBh 24H eg{g<br />

Gyfteko fefonk L^ G'iB pBktD dh wo:kdk s/ us[okJh 25H gkBeo ;okr ;t:'iBz<br />

L^ b{D fwou tkb/ fJwbh nBkodkB/ nkfde'A e/ o; n"o n"PXhnK d/ ;[zdo ozr n"o Pokp<br />

d/ noeK dk eYDK Gkt Bkwh wPj{o t?d :k wPj{o nsko j'Dk 26H ;{uh tk: eow L^<br />

;{Jh ez[vh dk eow 27H ;{s eqhVk L^ ;{so dh v'o Bkb bkN{ s/ g[sbhnK nkfde BuktB d/<br />

swkP/ 28H gqj/bdk L^ gj/bhnK p[MkosK nkfde 29H gfsgkbkL^ ;G uhIK dh Peb<br />

pBktDh 30H d[opue :'r L^ i' uhI iK rb iK Ppd efjD ftu n"yk j't/ fs; d/ efjD<br />

dk T[gkT[ 31H g[;se tkuB L^ N[N/ j'J/ nZyo w/b e/ ;[zdo gkm eoBk nEtk fe;/ g[;se<br />

dk ;[zdo gkm eoBk 32H BkNeky:k: ek doPB L^ BkNeK ftu ejh j'Jh eEk B{z ou e/<br />

fdyktDk 33H ekp: ;wZf;nk L^ g{oB eft eh ;woE gqhfynk j/s ej/ xkN/ tkbk Szd<br />

g{oB eoBk^ i?;/ nepo ihsh uko fdP b? eo PwP/o sjK w/o feBihfs:' wkbk e?;' c/o<br />

34H gfNek t/so pkfD ftebg L^ p?As sho fBtkokfd gNhnK dk BkBk ohs ;/ pBktBk<br />

196


35H soe{ eow L^ sob/ Y/oBh nkfde'A e/ ;{s n" tkD tND/ dh neb 36H syD L^<br />

fSbD n" eZND dh ekokroh 37H pk;[s ftfdnkL^ wzdo ouB dh ekokroh 38H o{g osB<br />

gqhfynk L^ i"joh j'DK 39H Xks[ pkd o;kfJDL^ o;kfJD ftfdnk 40H wDh okr r:kBz<br />

L^ jho/ nkfde'A ;/ ozr' ek pBkDk ikBDk 41H nkeo r:kBL^ uhIK dhnK ykDK dk r:kB<br />

42H fpqS nk:[ot/d :'r L^ fpqSK t/bK dk brkT[DK s/ fgT[Ad eoB d/ sohe/ ikBD/ 43H<br />

w/o e[eN bkte :[X fpfX ^ whY/ e[eV pN/foUA dh bVkJh ek gqeko 44H ;[e ;kfoek<br />

gqbkgBzL^ s's/ w?BK gVQktB 45H T[s;kdB^ wzso w/A Pso{ e' T[ukNB eoBk 46H e/;<br />

wkoiBL^ e'wb e/;K d/ X"D s/ ;tkoB dh us[okJh 47H nyo w[PNek eEB L^ nZyo d/y/<br />

s'A fpBK d;D/ s/ w[m tkbh uhI fpBK d/y/ s'A d;Dh 48H wb/fSs eft ebg:tBL^<br />

ftfdnk ikDBh s/ eftsk pBktDhnK 49H d/; Gkyk frnkB L^ d/P d/PKso'A ehnK p'bhnK<br />

ikDBhnK 50H g[Pg ;eN ek BfwZs L^ c{b'A eh rvh ;pp ikBDk 51H :zfsq wksqek L^<br />

nkeko ;/ b/y: gq:zs nyo'A ek Bkw wksqek j? fsB e/ wzfsq wj'dfX w/A ej/ :zs'qA ek ikBDK<br />

52H XkoB wkfsqek L wksqek e/ X:kB nkfde'A ek gqeko 53H ;zgkd:z Bk ckN ;es/L^ jho/<br />

e/ N[eV/ eoB/ 54H wkB;h ekp: fefo:k L^ d{;o/ d/ wB ftu fEs t;s{ d/ efjD dk<br />

gqeko 55H fefonk ftebgL^ fJe ezw B{z nB/e soK ;/ pBkT[DK 56H Sbfse :'rL^Sb<br />

ftfdnk d/ gqeko 57H nfGXkB e'P L^ SzdK dk frnkB fbzrkB[ ;k;B n"o e'P n"o fgzrb'A<br />

ek ikBDk 58H p;sq r'gB L^ d[Pkb/ o/Pw nkfde p;so'A eh oy:k e/ gqeko 59H d:{s<br />

fp:/y L^ u"gV rzick dk ikDBk 60H nkeoD eohVk d{o d/P rJ/ e' izsq wzsq ;/ yhAu b/DK<br />

61H pkbe eqhVk L^ pkbeK d/ fpB'd j/s y/bD nkfd 62H p?Bk:eh ftfdnk frnkBL^<br />

rD/P d/tsk eh f<strong>by</strong>Bkfd ftfdnk ek r:kB 63H p?if:eh ftfdnk frnkB L^ i? (cs/)<br />

eoB dh ftfdnkdk r:kB 64H p?skb eh ftd:k ek r:kB L^ G{sK gq/sK izsqK wzsqK dk<br />

ikBDK. (r[ows fBoD/ ;kro)<br />

64 ebk iK ftfdnk<br />

p?pos g[okD ftu 16 pkD eth B/ 48 ebk fpbk; ns/ wjkGkos P[eo Bhsh ftu 64 ns/<br />

bfbs fp;so ftu 84, r[o{ ih Anq klw hoie Twkuru ciVAw](1081) J/E/<br />

64 ebk iK ftfdnk dk fBoDk L^<br />

jkt Gkt ;fjs Bku, tkfinK dk ti"Dk, p;sq rfjD/ ;ikT[D dk Yzr, nB/e o{g<br />

pDkT[D dh ftfdnk, c[bK dk r[zdDK, i{nk nkfd y/bK, ekw d/ nk;DK dk frnkB, wdok<br />

nkfd o;K dk pBkT[DK, BkVhnK d/ xkt fwNkT[D dh ftfdnk, nzB d/ nB/e o;K dk<br />

pBkT[DK, fpqS bkT[D gkbD dk fJbw, Xks{nK dk fgzxkoBk ns/ em'o eoBk, r[V nkfd<br />

o; ge"D/, Xks{ dh dtk pDkT[Dh, fwbhnK XksK B{z nbZr eoBk, XksK B{z fwbkT[DK,<br />

fJwkos ouBk, Pk;sqK dk ubkT[DK, wb :[ZX, :zsq n;sqK dk c?AeDK, c"i dk febk<br />

ouBk, jkEh x'V/ nkfd dk izr ftu gq:'r eoB dk Yzr, d/tfsnK dk nokXB, x'V/ jkEh<br />

B{z ukb f;ykT[DK, fwZNh dhnK t;s{nK ouBhnK, ekm d/ gdkoE pB"D/, gZEo dk ;wkB<br />

ouBK, Xks{ dh t;s{ pDkT[Dh, ykDh (nkeo) dk r:kB ;'B/ uKdh nkfd dk, skb pktbh<br />

e{g nkfd dh ouBK, xNh izso dh ouBK, ozrK d/ w/b Bkb nB/eK ozr ouB/, ib gtB<br />

197


nrBh d/ ;zi'r Bkb o'rK dh o'eD dh feqnk, fePsh dh ouBk, oZ;h tZNDh, egVk<br />

p[BDk, osBK dh goy, n;bh s/ pBktNh Xks{ dk frnkB, rfjD/ xVQB/, b/g pDkT[D d/<br />

gqeko, gP{ gkbD, d[ZX u'DK, egVk f;T{DK, gkDh s/ soBK, posB ;kc eoB dk<br />

frnkB, eZgV/ X'D dk fJbw, e/;K d/ fPzrkoB dk tb, wkbP d/ Yzr, s/b eZYD dk<br />

frnkB, w[oZp/ nkfd pBkT[D/, ib f;ziDK, doZys T[go uVQBK, pb ekoe gdkoEK d/<br />

;/tB dh ;wM, pK; s{s nkfd s'A gkso ouD/, eZu d/ GKv/ pBkT[D/, ib ;kc eoBk,<br />

jfEnko xVQB/, gP{ fuzBQK s'A Gbk p[ok ;wMD dh ;wM, pZu/ gkbDK, pZfunK dh<br />

f;Zfynk, pZfunK Bkb y/vDK, nB/e nZyoK dk ;[zdo f<strong>by</strong>DK, ngokXh B{z dzv d/D dk<br />

r:kB, gkBK dk oyPD ns/ phVhnK nkfd dh ouBK dk frnkB ] B'NL ^ eJh EkJhA J/;<br />

frDsh ftu tkXk xkNk th j?.(wjkB e'P).<br />

ftfdnk fesB/ gqeko dh j? L^<br />

ftfdnk nBzs gqeko dh j?. ftdtkBK B/ i' G/d ebg/ jB T[BQK ftu'A gqXkB nzr fJj jB L^<br />

1H ftfrnkB (Philosphy) fcb';ch fJ; d/ nzr jB.<br />

(T) wkBth ftfr:kB (Psychology) ;kJhe"b[ih.<br />

(n) B:k: (Logic) b"fie.<br />

(J) uouk ftfdnk (Dialectics) vkfJb?efNe;.<br />

(;) ;dkuko ftfdnk (Ethics) n?fEe;.<br />

(j) Xow ftfdnk (Religion) fobZIB.<br />

(e) pqjw ftfdnk (Theclogy) fEn"b[ih.<br />

(y) nksw ftfdnk (Metaphysics) w?NkfcfIe;.<br />

(r) G{s ftfdnk (Spiritualism) f;fgou[ nb/fJIw.<br />

(x) i'fsP ftfdnk (Astrology) n;Nq'b[ih.<br />

(C) owb ftfdnk (Geomancy) fiU w?B;h.<br />

(u) ;wki ftfdnk (Sociology) P'Phnkb'ih fJ; d/ nzr jB<br />

& ;wki rfDs (Statistics) ;N?fN;fNe;.<br />

Bhsh (Political Science) g"bhNheb ;kfJz;.<br />

;ziw ftfdnk (Economics) fJe[B"fwe;.<br />

xo'rh ;ziw ftfdnk<br />

(Domestic Economy) v"w';fNe fJekB"wh<br />

198


Education n?i{e/PB nkfd.<br />

(2) ;kfJz; fJ; d/ nzr jB L^<br />

(1) fj;kp (Arith metic) noE w?fNe.<br />

(2) o/yk rfDs (Geometry) fiT{w?Noh.<br />

(3) wkg ftfdnk (Mansulation) w?B;[b/PB.<br />

(4) nbipok (Algobra) nbi?pok nkfd.<br />

(5) nek; ftfdnk (Astronomy) n?;No"B'wh.<br />

(6) gdkoE ftfdnk (Physics) fcfIe;.<br />

(7) o;kfJD ftfdnk (Chemistry) e?fw;Noh.<br />

(8) G{roG ftfdnk (Geology) fin"b[ih.<br />

(9) ihtB ftfdnk (Biology) fpn"b[ih<br />

fJ; d/ nzr jB L^<br />

1H tB;gsh ftfdnk (Botony) p"N[Bh.<br />

2H iht izs ftfdnk (Zoology) i{n'b[ih d/ nzr jB ^<br />

1H gSwh ftfdnk (Ornithology) n"oBhE"b[ih.<br />

2H Xks[ ftfdnk (Minralogy) fwBo?bih.<br />

3H dqth ftfdnk (Hydrostatics) jkvo';N?fNe;.<br />

4H t?fde ftfdnk (Medicine) w?vh;hB fJ; d/ nzr jB.<br />

1H wkB; ufes;k (Human Pathology) j:{wB g?E'b[ih.<br />

2H g;{ ufes;k (Veterinary Science) ftNoBoh ;kfJz;.<br />

3H iokjh (Surgery) ;oioh nkfd.<br />

4H nzr ftfdnk (Anatomy) nB"Nwh.<br />

5H ;oho ftfdnk ( Physiology) fcIn"b[ih.<br />

6H fJzihBhnoh (Engineering) fJzihfBnfozr.<br />

7H y/shpkVh (Agriculture) n?rohebuo.<br />

199


8H g[okD/ yzvok dh y'i (Archeology) nkoehn"b[ih.<br />

9H Ppd ftfdnk (Acoustics) nekT[;fNe; nkfd.<br />

10H fJfsjk; ftfdnk (History) fj;Noh.<br />

11H nEtk (Chronology) eo'B'b[ih.<br />

12H G{r'b ftfdnk (Geography) fiUrokch.<br />

13H j[Bo s/ ekohroh (Arts and Crafts) nkoN; n?Av eokcN;<br />

fJ; d/ nzr jB.<br />

(T) okr ftfdnk ( Music) fwT{fIe.<br />

(n) fusqekoh (Painting) g/AfNzr.<br />

(J) BekPh ( Drawing) vokfJzr.<br />

(;) ne; ftfdnk (Photography) c'N'rqkch.<br />

(j) T[eoDk (Engraving) n?Brq/ftzr.<br />

(e) ;zrsokPh (Sculpture) ;ebgNo.<br />

(y) fPbg (Architecture) nkoehN?euo.<br />

(r) ePhdk ( Embroidery) n?wpqkUvoh.<br />

(x) ;kfjs ftfdnk (Litrature) fi; d/ nzr jB ^^<br />

(T) GkPk ftfrnkB (Languages) b?Ar{fJfII.<br />

(n) GkfPnk ftfdnk (Philoloy) fcb'b[ih.<br />

(J) tke: ftfdnk (Phonetics) c?BfNe;.<br />

(;) ftnkeoD (Grammar) rqkwo.<br />

(j) S/d ftfdnk (Prosody) go';[vh (fgzr[b).<br />

(e) nbzeko ftfdnk (Rhetoric) ohN[foe nkfd (wjkB e'P)<br />

68 (nmkjN dh frDsh)<br />

nmk;m shoE^<br />

200


1) Unzeko 26) r'wsh 51) Ghw/Pto<br />

2) n:[X:k 27) r'toXB 52) fGqr{s[zr<br />

3) ntzfsek 28) rzrk;kro 53) wjkekb<br />

4) J/oktsh 29) rzvek 54) wjkp'fX<br />

5) Psdqt 30) xoxok 55) wEok<br />

6) ;o;tsh 31) uwoB_sh 56) wkB;o'to<br />

7) ;o:{ 32) fusqe{N 57) wk:kg[oh<br />

8) f;zX[ 33) uzdqGkrk 58) wzdkfeBh<br />

9) fPgqk 34) irzBkE 59) :w[Bk<br />

10) ;"D 35) itkbkw[yh 60) okw/Pto<br />

11) ;qh;?b 36) sgzsh 61) fts;sk<br />

12) Pqhozr 37) skwqgoDh 62) ftzX:<br />

13) jfodtko 38) s[zrGdqk 63) ftgkP<br />

14) egkbw'uB 39) dPkP_w/X 64) ftwb/Pto<br />

15) efgb'de 40) fdqPdtsh 65) t/Dk<br />

16) ekPh 41) d_kfoek 66) t/sqtsh<br />

17) eKuh 42) Xkok 67) t?PBth<br />

18) ekbzio 43) Bopdk 68) t?dÎBkE<br />

19) ekt/oh 44) BkrshoE<br />

20) e[o[y/sq 45) B?fw;<br />

21) e/dkoBkE 46) g[Peko<br />

22) e"fPeh 47) gq:kr fsqp/Dh ;zrw<br />

23) r:k 48) fgqE{de<br />

24) r'eoD 49) pdoh BkokfJD<br />

25) r'dktoh 50) Gdq/Pto<br />

nmkjN shoEK d/ Bkw<br />

1HePwho wzvb (nwoBkE).<br />

2H eNky (fibk i/jbw) gqf;X Bkw eNk;.<br />

3H ibzXo ghm (fi; ftu itkbk ih w[yh eKrVk otkb ;o gqf;X j?.<br />

4H e[oy/sq (fiE/ p?m e/ wX[e?NG dk Bk; ehsk s/ e[o{y/sq ;tkfonk) fibQk eoBkb.<br />

5H wk:kg[oh (fi; dk gqf;X Bkw jfod[nko j?) fibQk ;jkoBg[o.<br />

6H d/t gq:kr.<br />

7H rzr'sqh L fiE'A rzrk fBebdh j?.<br />

8H e/dkoBkE.<br />

201


9H pdohBkE (fjwkbk ftu).<br />

10H Bzd gq:kr (fjwkbk ftu).<br />

11H eBt gq:kr (fjwkbk ftu).<br />

12H nkd pdoh (fjwkbk ftu).<br />

13H ;zGb fgzv (B/jebze B/ fiE/ ntsko XkoBk j?) w[okdkpkd.<br />

14H fpqi G{wh (Pqh feqPB ih dh iBw G{wh) fibQk wEok, :{LghL.<br />

15H B/fwykoD ;{seh rZdh.<br />

16H fpm{o (gqf;X Bkw fi; dk pqjwtos j?).<br />

17H gq:kroki<br />

18H fusqe{N<br />

19H n:[fXnk g[oh<br />

20H g[bjk;qw (foVh fgzv ftu).<br />

21H w[eshBkE (fiE'A ;kbrqkw fBeb/).<br />

22H dkw'do e[zv<br />

23H B?gkb g;[gfs<br />

24H iBeg[o<br />

25H ekPh pBko;<br />

26H r'wsh (rzrk d/ Bkb Bdh j?).<br />

27H fp;tkfwsq ek :r: ;EkB (pys;o fgzv ftu).<br />

28H fGqr{ dk nkPow LfiE/ rzrk s/ ;oi{ Bdh dk fwbkg G'ig[o j[zdk j?.<br />

29H fiE'A ;'B Gdo dk fwbkg rzrk d/ Bkb ;/og[o ftu j[zdk j?.<br />

30H fiE/ rzveh s/ rzrk dk fwbkg joy/sq ftu gNB/ ;kfjp j[zdk j?.<br />

31H r:k.<br />

32H ewkyh gqf;X Bkw ekwy:k ekto{ d/P ftu.<br />

33H rzrk ;kro egb foPh dk n;EkB.<br />

202


34H p?soth Bdh r:k dk ftubk ;EkB iKMg[o ftu.<br />

35H irBBkE g[oh G[tB/Pto fPt.<br />

36H nkfd e{ow fiE/ eZS dk ntsko j'fJnk j?.<br />

37H okw shoE (nzfwqs;o ftu).<br />

38H gdw BkG<br />

39H ;qh Bo f;zx (f;zxkub ftu).<br />

40H ;gs ;kro L ;/bzrh fgzv ftu fiE/ ;sXkok j' e/ r'dktoh ;kro ftu fwbh j?.<br />

41H pfPPN ;kro (;zrw p/dh fgzv d/ nzdo fiE/ ik e/ p; j' iKdh j? ;zrw ;wkgsh).<br />

42H feqPBk ;kro fwbkg (wSbh pzdo d/ B/V/).<br />

43H gzBk Bo f;zx nkXk (Pops ghD/ tkbk d/tsk).<br />

44H s[zvho wzvo ( fiE/ ;mK i'iBK ftu GrtkB d/ ntsko XkoB tkbhnK irK jB).<br />

45H u'b d/P ftu rzrkfde( pskbh ;EkB ftu GrtkB p[ZX d/ ntsko XkoB d/ n;EkB jB<br />

i' fe eohpB g?Ash i'iB jB).<br />

46H ;/s[ pzX okw/Pto L fiE/ fe bzek B{z ikD t/b/ ;qh okw uzdq ih B/ ;w[zdo g[o g[b pzXk ;h.<br />

47H gKv d/P ftu eohpB nmkoK ;EkB ftu GrtkB p[X ntsko n;EkB jB i' fe gzMhnK<br />

i'iB (i'iB uko e'j dk j[zdk j?).<br />

48H wb:to (wkbkpko) L d/P ftu u"dK ;EkBK ftu gdwBk GiBkod Bkfd GrtkB e/<br />

ntsko n;EkB i' fe ptziK i'iBK ftu jB.<br />

49H fe;fezXk (pkbh dh okiXkBh).<br />

50H gzvo g[o fpmb ek n;EkB L g[zvohe Grs B/ feqPB ih dk Bkw phmb oZy fbnk ;h.<br />

fJ;h tk;s/ b'fee gqf;ZX Bkw ;[D e/, ;qh Bkwd/t ih B/ pkDh ftu fJj' Bkw T[ukoB ehsk<br />

;h.<br />

51H gzutNh L^ fiE/ okwuzdo ih B/ ;{gByk dk BZe tZfYnk ;h.<br />

52H sq:zpe i:'sh L^ fijVk fe fbzr'A ek okik fiE/ r'dktoh fBebh j?.<br />

53H skgh Bdh dk ;kro ftu fwbkg v[wk; rokw ftu.<br />

54H Bopdk Bdh dk ;w[zdo w/A fwbkg bGkok fgzv ftu.<br />

55H gqGk; y/s (fi; dk fe nmskbh e'jK ftu fp;Eko j?).<br />

203


56H ;[dkwk g[oh L (i' fe ;[dkwk Grs ih dh irQK j?).<br />

57H wkXtg[o.<br />

58H r'wsh dk ;w[zdo ftu fwbkg fiE/ dtkoek v[ph ;h.<br />

59H p/N d[tkoek owDe dhg (fiE/ ghgk Grs ih B/ Skb wkoh ;h).<br />

60H BkokfJB ;o'to eS d/; ftu (e{N/;to wjKd/t).<br />

61H o?tsfro (gqf;X Bkw froBko gops).<br />

62H fpzd[;ko f;Xg[o rokw ftu.<br />

63H g[Peo shoE.<br />

64H b'jkro.<br />

65H T[i?B.<br />

66H UAeko.<br />

67H fjzroki . (r[ows fBoD:)<br />

84 (u[ok;h dh frDsh)<br />

u"ok;h f;XK d/ Bkw<br />

1H Gzro 2H ;zro 3H bzxo 4H Mzro 5H T{ow 6H X{ow 7H eBhck 8H<br />

jBhck 9H bj[ohgk 10H ;kro 11H wzrfo 12H okih osB 13H g{oB Bk;ek 14H fppkbek 15H<br />

ikbek 16H fyzEVk 17H ;[os f;X 18HfBos f;X 19H e/tb eoD 20H f;wgsk 21H r"Brb<br />

22H nwofBX 23H us[op?B 24H okfJn?B 25H e/beoB 26H n"xV 27H gops 28H JhPo<br />

29H GoEoh 30H G[st/ 31H eoB;/ 32H ;zG[ 33H nSod?B 34H gbefBX 35H fgZgbek 36H<br />

;'owk 37H frop'X 38H ;kbek 39H e?;o eoB 40H r?b;k 41H nrfBXko 42H w[esh;o 43H<br />

ubfBBkus' 44H ;{on?B 45H f;X;?B 46H froto 47H i'sbrBh 48Hi'swrBh 49H fpwb<br />

50H i's 51H ;hsb ib 52H nxo xo{ 53H s[b; i'r 54H gqsgkB 55H nekb fBo 56H<br />

G'b;o 57H okwe[to 58H fePB e[to 59H fp;Bgfs 60H Pzeoi'r 61H pqjw i'r 62H who<br />

j[;?Bh 63H who izEhb 64H etbB?B 65H BtbB?B 66H ;[o;_sh 67H r[toXB ;?B 68H<br />

r[cktk;h 69H neb Bk;h 70H ebe;zrh 71H J/eozrh 72H e/tb eowh 73H eow Bk;h 74H<br />

e[b fppk;h 75H w{b wzsqh 76H i'rdzsh 77H i'r ojzsh 78H Jh; gozrh^ nkg o{gh 79H eb/P<br />

X{gh 80H ojhw i'rh 81H ybk; w[rbk 82H ezd i'rh 83H ;zsk bek 84H i'rh pfusq.<br />

84 bZy i{BK dk t/otk<br />

204


Bt <strong>by</strong> ib e' izs j? ;Ekto ph; pykB]<br />

fJekdPh ehN Gfozr j? ;Ekto ph; pykB]<br />

sh; <strong>by</strong> g;[ i'fB j? us[o <strong>by</strong> Bo j'fJ ]<br />

fJB w/A i' okw? Gi? s[b;h XzB j? ;'fJ ]<br />

;qh wkB joh gohpqkiek nkukoi,<br />

;zs ;[j/b f;zx ih wjkoki,<br />

yN PkPsoh us[ot/dh, e'eoh c{bk f;zx,<br />

w'rk, cohde'N. fJBQK d/ gow fPP<br />

;zs irihs f;zx ih joy'tkb,<br />

(fBowb/ ;zs) t/dKs nkukoi,<br />

fBowb nkPow, ;[bskBg[o b'Xh (eg{oEbk).<br />

205

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!