Wzorce i poradniki dobrego gospodarowania adresowane do elit ...

Jadwiga HoffWzorce i poradniki dobrego gospodarowania adresowane do elitspołecznych oraz mieszczan i chłopów w XIX wiekuWedług Janusza Tazbira, w XIX i XX wieku w literaturze polskiej ciągle utrzymywał sięwzorzec człowieka zadowalającego się małym, któremu towarzyszyły brak pochwały sukcesużyciowego i aprobaty kariery, traktowanych jako cel godny realizacji. Korzenie tego wzorcatkwią w XVII wieku, kiedy w literaturze ziemiańskiej pojawiły się utwory, w tym także liczneekonomiki czyli rady gospodarcze, sławiące, za Mikołajem Rejem, rozkosze wiejskiegożycia, chwalące szczęście w domowym zaciszu, co znaczyło nic innego jak apologięmierności i poprzestawanie na małym oraz naganę karierowiczostwa i pogoni za sukcesem 1 .W XIX wieku jedynym usprawiedliwieniem człowieka, który odniósł sukces, zwłaszczafinansowy, było przeznaczenie zdobytych pieniędzy na cele publiczne; broń Boże, na własnyużytek. Każdy, kto dbał głównie o własne interesy, w literaturze tego czasu przedstawiany byłjako pospolity łajdak 2 . Ten pogląd Tazbira koresponduje po części z wynikami badańRyszardy Czepulis-Rastenis odnośnie wzoru osobowego inteligenta polskiego w połowie XIXwieku. We wspomnieniach pośmiertnych, na których oparła ona swoje badania, na planpierwszy, jako wartość podstawowa, wysuwa się patriotyzm, który miał się wyrażać poprzezpracę dla dobra kraju. Bardzo wysoko ceniono wielostronną aktywność i pracowitość,połączone z zamiłowaniem do porządku, umiejętnym wykorzystaniem czasu, oszczędnością,1 J. Tazbir, Wzorce osobowe szlachty polskiej w XVII wieku, „Kwartalnik Historyczny” R. 18, 1976, nr 4,s. 784–789; tenże, Próba określenia kultury szlacheckiej w Polsce przedrozbiorowej, [w:] Tradycje szlacheckiew kulturze polskiej, pod red. Z. Stefanowskiej, Warszawa 1976, s. 15–16, 22, 24; tenże, Kultura szlacheckaw Polsce. Rozkwit–upadek–relikty, Warszawa 1979, s. 15–55; tenże, Pochwała „nieudacznika” i nagana karieryw literaturze polskiej, [w:] Spotkania z historią, Warszawa 1997, s. 208–219; por. także W. Czapliński,O kulturze szlacheckiej z innego punktu widzenia, [w:] Tradycje szlacheckie…, s. 156–157; S. Cynarski,Sarmatyzm – ideologia i styl życia, [w:] Polska XII wieku. Państwo–społeczeństwo–kultura, pod red. J. Tazbira,Warszawa 1977, s. 247–271; J. Maciszewski, Szlachta polska i jej państwo. Wyd. 2, Warszawa 1986, gdzieautor uważa, że szlachtę polską cechowała „ambicja dorównania wyżej postawionym, upodobnienia się – choćbyna pokaz – do bogatszych od siebie” (s. 112), i in.2 Por. J. Tazbir, Pochwała „nieudacznika”…, s. 212.

wytrwałością, sumiennością, fachowością, ale honorowano głównie pracę cichą i skromną.Nie eksponowano zbytnio sukcesu ekonomicznego, który był ważny o tyle, o ile można gobyło przeznaczyć na cele społeczne. Nie chodziło przy tym bynajmniej o pochwałę pracyprodukcyjnej, ani związanej z finansami czy handlem; propagowanie wartości, wywodzącychsię z tradycji mieszczańskiej, przypisano w omawianym wzorze zajęciom typowointeligenckim. Nie mieścił się więc on w całości w mieszczańsko-burżuazyjnym systemiewartości, jednocześnie był też przeciwstawny etosowi szlacheckiemu, zarówno w wersjikonserwatywnej, kultywującej tzw. „cnoty przodków”, jak i w wersji liberalnej, lansującej„rachunkowe gospodarstwo” 3 . Rzecznikami tego ostatniego byli publicyści i powieściopisarzeżyjący w połowie XIX wieku w Królestwie Polskim. Zajmowali się głównie wsią,przemycając w swoich tekstach pozytywne wzory rozwiązania impasu gospodarczospołecznego,w jakim ta część dawnej Polski się znalazła. Przedmiotem ich obserwacji,rozważań i krytyki byli ziemianie 4 . Wytykając im niedbałość w zawiadywaniu własnymidobrami, przekonywali, że celem gospodarstwa powinno być jak największe pomnożenieprodukcji, co znacznie już odbiega od wcześniejszych ustaleń zarówno samej autorki, jaki Janusza Tazbira. Najpewniejszym sposobem, aby to osiągnąć, miały być rządność,przezorność, oszczędność w konsumpcji, aktywność gospodarcza, ale i troska o los włościan.Zarówno bowiem demokraci, jak i publicyści ziemiańscy, zalecali właścicielom ziemskimtroskę o chłopa, przekonując, że inwestycje poczynione na rzecz poprawy bytu ludnościwłościańskiej przyniosą w efekcie wymierne korzyści ekonomiczne. Starano się więcpodnieść do rangi zasługi, wbrew dotychczas obowiązującemu w środowisku szlacheckimmodelowi zachowań, charakteryzującego się pogardą dla pracy zawodowej, dyscyplinyi systematyczności, takie działania, które uczyniłyby gospodarkę folwarczną bardziejrentowną. Wzorzec człowieka zadowalającego się małym próbowano zastąpić wzoremziemiańskiego kapitalisty, który w zreformowanym społeczeństwie miał, podobnie jak wewcześniejszych okresach, zachować wyłączną pozycję, nie dopuszczając tym samym doawansu społecznego innych grup ludności. Z drugiej jednak strony, jak pisze Czepulis-Rastenis, w społeczeństwie polskim nie było innych grup społecznych, które mogłyby zająć3 R. Czepulis-Rastenis, Wzór osobowy inteligenta polskiego w świetle wspomnień pośmiertnych (1841–1862), KH R. 18, 1976, nr 4, s. 807–819.4 Tejże, Wzór obywatela ziemskiego w publicystyce Królestwa Polskiego, [w:] Tradycje szlacheckie…,s. 60, 62.

miejsce szlachty, mimo że jej dotychczasowe postawy i zachowania poddawane byłynieustannej krytyce 5 .Interesujące okazało się skonfrontowanie powyższych poglądów z wynikami badańdotyczących wzorów dobrego gospodarza i obywatela lansowanych przez różnego rodzajuporadniki wydawane w XIX wieku. Od razu chcę zaznaczyć, że wzorców dobregogospodarza nie można rozpatrywać w oderwaniu od ogólnego wzoru osobowegopropagowanego wówczas na ziemiach polskich, dlatego podstawowym źródłem, na którymoparłam badania, są dziewiętnastowieczne „ekonomiki”, ale wykorzystałam też poradnikisavoir-vivre’u i różnego rodzaju poradniki uczące jak się zachować w różnychokolicznościach życia. Lansowały one nie jeden, a kilka wzorów osobowych, w zależności odczasu powstania i adresu społecznego.Różnego rodzaju „rady gospodarcze” adresowane były przede wszystkim do warstwśrednich (52,3 % wszystkich) i ludu (37,2 %). Najmniej (zaledwie 10,5 %) było poradnikówdobrego gospodarowania dla „warstw wyższych”. Kierowane one były do drobnej szlachty,właścicieli „miernych majątków”, i do oficjalistów, jakkolwiek w niektórych autorzy radzą,aby zwróciły na nie uwagę także „panie wysokiego rodu i wielkiego mienia”, bowiem fortunakołem się toczy i nigdy nie wiadomo, co się komu w potrzebie może przydać 6 . Od razu przytym trzeba dodać, że większość (62,8 %) omawianych poradników powstała w pierwszejpołowie XIX wieku. Od lat 70. liczba ich zaczęła spadać, ale proporcje odnośnie adresatówpozostały na niemal niezmienionym poziomie. W pierwszej połowie stulecia poradnikigospodarowania dla warstw wyższych stanowiły 11,1 % wszystkich, dla warstw średnich –51,9 %, dla ludu – 37 %, natomiast w drugiej połowie odpowiednio: 9,4 %, 53,1 %, 37,5 %.Poradniki dla osób stojących na najniższych szczeblach drabiny społecznej, powstałew pierwszej połowie XIX wieku, w formie przystępnej 7 propagowały wzory pożądane przezwyższe warstwy społeczeństwa, podkreślając na każdej niemal stronie konieczność akceptacji5 Ibidem, s. 63–74.6 K. Z Potockich Nakwaska, Dwór wiejski. Dzieło poświęcone gospodyniom polskim, przydatne i osobomw mieście mieszkającym, t. 1. Wyd. 2, Lipsk 1857, s. XIII.7 W XIX, aż do początku XX, wieku funkcjonował stereotyp oceny ludu zakładający, że cechuje goosobista niedojrzałość, dlatego wszelkie poradniki dla ludu przybierały formy charakterystyczne dlapiśmiennictwa moralistyczno-dydaktycznego; były to scenki z życia wieśniaków, scenki rodzajowe z morałem,opowiastki z morałem, rozmowa etc. Z góry też zakładano, że adresaci w większości nie będą moglisamodzielnie zapoznać się z treścią poradników. Pośrednikami mieli być księża, nauczyciele i inni „szlachetniprzyjaciele ludu”.

istniejącego stanu rzeczy, przy czym ich treść nie była uzależniona od miejsca wydania. Wewszystkich zaborach propagowano ten sam wzorzec. Grzegorz Piramowicz, autor wielokrotniewznawianej „Nauki obyczajowej dla ludu” 8 , pochwalał istniejący porządek społecznyjako dany od Boga; „Bóg cię – pisał zwracając się do dzieci chłopów, rzemieślników i drobnychkupców – do pracy około roli, do gospodarstwa, do podróży, do handlów przeznaczył”,należy więc zaakceptować swoje miejsce w społeczeństwie, zawczasu nauczyć się byćkontentym ze swego stanu i robić to, co zostało człowiekowi przeznaczone, bez szemraniai protestów 9 . Wtórowali mu inni 10 . Ignacy Czerwiński np. pisał, iż zawsze należy mieć nawzględzie to, że stosunki między ludźmi zależne są od ich stanu, kondycji społecznej, i musząoni uznawać prawa „zasadzające się” na należności i przynależności, prawach starszeństwa,urzędu, podległości, na umowie, warunkach, wreszcie na wdzięczności 11 .Treść tego typu poradników ograniczała się do kilkunastu-kilkudziesięciu nauk, z którychdla naszych rozważań najważniejsze wydają się: „szukanie nauki”, pracowitość, oszczędność,rzetelność, dbałość o zdrowie, ochędóstwo, posłuszeństwo i cierpliwość. Uwagę zwracanawoływanie do „szukania nauki”, na co niewątpliwie wpłynęły poglądy francuskichfizjokratów dowodzących, że oświecony chłop o wiele wydajniej pracuje i bardziej sumienniewypełnia swoje obowiązki. Jeżeli człowiek nauczy się czytać – pisał Piramowicz – „będzieczytał książki dające mu oświecenie o cnocie, o powinnościach jego, o gospodarstwie,o rzemiośle, o handlu. W kontraktach, wekslach, suplikach nikt go nie oszuka [...]”, poza tymw książkach „znajdzie radę w wątpliwościach, pociechę w smutku, rozrywkę bardzo miłą,która mu więcej smakować będzie, niż bałamuctwa i nierozumne obcowanie z niektórymi8 Stanowiła ona część „Elementarza dla szkół parafialnych narodowych” z 1785 roku. Wielokrotniewydawana była także osobno – patrz J. Hoff, Bibliographie des traités de savoir-vivre polonais [depuis le XVes. jusqu’à l’année 1900], [w:] Bibliographie des traités de savoir-vivre en Europe du Moyen Âge à nos jours,Clermont-Ferrand 1995, s. 317.9 G. Piramowicz, Nauka obyczajowa dla ludu osobliwie wiejskiego przeznaczona, Lwów 1845, s. 31, także5, 10, 37.10 Np. I. Lubicz Czerwiński, Katechizm wiejski dla dzieci stanu rolniczego, Przemyśl 1813, s. 36–37;F. Kudrewicz, Rys instrukcji porządku fizycznego dla ludu, wykładający należytości i powinności człowieka,i zamykający życie naturalne rolnicze, społeczne i polityczne ludzi, Kraków 1816, s. 4; T. Wolicki, Nauka dlawłościan, jak mogą żyć swobodnie i wesoło, uczciwie do majątku i do dobrego bytu przychodzić oraz sobiei bliźnim w przygodach bydź [sic!] pomocnym, Warszawa 1821 [wyd. 2 pt. Chętkiewicz Wojciech włościaninmądry, albo nauka, jak włościanie mogą żyć swobodnie i wesoło…, Grudziądz i Brodnica 1841], s. III;A. Friedrich, Skazówki życia. Rozważania dla młodych i starych, Wiedeń 1864, s. 20–21, 71, 120 i in.11 Lubicz Czerwiński, op. cit., s. 36–37.

w prostactwie i ciemności zostającymi”. Ale – dodawał od razu – to tylko należy czytać,„z czego lepszym, poczciwszym w gospodarstwie i w zabawach swego stanu umiejętniejszymstać się mogę; żebym się próżną ciekawością w rzeczach wyższych nad potrzebymego stanu [podkreślenie J.H.], nad moje pojęcie nie uwodził” 12 . Czyli nauka tak, ale tylko„stanowi memu przyzwoita”.Duża część poradników dla ludu poświęcona była pracy, a raczej pracowitości,połączonej z uszanowaniem, posłuszeństwem, skromnością i grzecznością w stosunku doprzełożonych oraz z uczciwością i rzetelnością. Człowiek rzetelny – czytamy – strzeżezdrowia i majątku swego pana, nie krzywdzi i nie oszukuje go ani w robociźnie, aniw czynszu, ani „na majątku”. Sługa, czeladnik, robotnik – bądź gruntowy, bądź inaczejnajemny, który dopuszcza się szkody w powierzonym majątku, jest leniwy i opieszały,nieposłuszny i zuchwały, i zasługuje na karę. Uczciwość i rzetelność oznaczała także dbałośćo zdrowie. Bóg cię przeznaczył do pracy, musisz więc zahartować zdrowie i przywyknąć dowszelkich „niewczasów”, musisz poza tym nauczyć się, jak „naprawić” zepsute (tzn. porosłeczy przegniłe) zboże, aby upiec z niego zdrowy chleb, jak przechowywać kartofle i jarzyny,aby się nie zepsuły, jak ratować „umarznionych, utonionych”, ukąszonych przez żmije,pszczoły i inne robactwo etc. 13 W cenie była też oszczędność, pozwalająca wygodniej żyći w efekcie lepiej pracować, ale przede wszystkim poprzez oszczędność człowiek miał sięuczyć „szacunku rzeczy, która tylko z starania jego własnego i z trudów pochodzi” i niezazdrościć „jak drudzy bogatsi od niego żyją” 14 . Podobny wydźwięk mają poradniki dlarobotników, zarówno fabrycznych, jak i sług, wydane w drugiej połowie XIX wieku 15 ,12 G. Piramowicz, op. cit., s. 10, 5; por. też T. Wolicki, op. cit., s. II, III.13 G. Piramowicz, op. cit., s. 6–8, 18–22, 27–35, 42–45; I. Lubicz Czerwiński, op. cit., s. 14–18, 24–25;F. Kudrewicz, op. cit., s. 5–9, 41–48; T. Wolicki, op. cit., s. 7–8, 73–78, 126–128, 137–140. TakżeW. Gutkowski, Katechizm ekonomiczny dla włościan, albo nauka przez pytania i odpowiedzi…, Warszawa1806; J. E. Fürst, Gospodarz wiejski czyli Franciszek Nowak zaradny wieśniak. Książka dla ludu…, Głogów1840.14 F. Kudrewicz, op. cit., s. 19–25; I. Lubicz Czerwiński, op. cit., s. 19–20.15 Por. Przewodnik moralności i ekonomii politycznej dla użytku klas roboczych, Berlin 1861; K. Forster,Klasom pracującym polskim sześć książeczek przynosi szczery ich przyjaciel [m. in. ks. 1: Zdanie poczciwegoRyszarda. Droga do majątku; ks. 2: Robotnik w pożyciu domowym. Praca zaszczyca. O szczęściu człowieka; ks.3: Franklin jako przykład oszczędności. Sheridan jako przykład marnotrawstwa; ks. 4: Cel ekonomii politycznej.O pracy. O oszczędności i kapitałach. Ubóstwo; ks. 10: O przeznaczeniu kobiet. Przemysłowe wychowaniekobiet w Paryżu], Berlin 1867–1871; A. Kwiatkowski, Sługa. Kilka uwagi godnych pytań, Warszawa 1893;A. z Jastrzębskich Dziewicka, Praktyczne wskazówki dla dziewcząt służących, Kraków 1899.

natomiast wyraźne zmiany obserwuje się w radach i wskazówkach gospodarskichprzeznaczonych dla włościan, powstałych w latach 60. i później, co związane byłoniewątpliwie z likwidacją zależności prawnej chłopów od właścicieli ziemskich orazz procesem emancypacji gospodarki chłopskiej. Autorzy wspomnianych poradników,zwłaszcza tych wydanych na terenie zaboru rosyjskiego, wyraźnie zresztą adresują swojedzieła pisząc, że nadchodzi czas, gdy „włościanin usamowolniony” nie będzie mógł sięoglądać na niczyją opiekę i będzie musiał radzić sobie sam, „jak to czynią włościaniew dobrach rządowych, drobna szlachta zagonowa na swoich cząstkach i mieszczanie, a razemgospodarze roli w miasteczkach” 16 . Jak wobec tego należy w tych nowych warunkachpostępować, aby „mieć się dobrze, umieć sobie poradzić w przygodzie, przychodzić dogrosza” – pytają – i od razu udzielają na to pytanie odpowiedzi.Zestaw proponowanych cnót nie różni się specjalnie od znanego z poradników z pierwszejpołowy XIX wieku, ale zmienił się w sposób zasadniczy cel, który dzięki tym cnotommożna było osiągnąć. Jak dawniej, na pierwszym miejscu stawiano pracowitość. Zagrodnik,morgownik, wyrobnik i parobek muszą gorliwie pracować, zapędzając do roboty także żonęi dzieci, bo tylko wówczas mogą „uciułać zapasik i może do własnego kiedyś przyjść kącikaalbo i gospodarstwa” 17 . Dobra praca wymagała poszanowania czasu. Pilny gospodarz, gdy jużnie odrabia pańszczyzny i pracuje u siebie, musi pamiętać, że czas jest największym skarbem:„pańszczyznę przestał odbywać nie na to, żeby nic nie robił, ale żeby tydzień cały albow swoim gospodarstwie pracował, albo w chwilach wolnych u ludzi zarabiał”. W przeciwnymrazie na przednówku bieda zawita do jego chaty, nie będzie czym obsiać pola, nie będziepieniędzy na czynsz i w efekcie trzeba się będzie wynosić z gospodarstwa 18 . Także czaswolny od pracy (święta, wieczory zimowe) nie może być marnotrawiony. Należy go wykorzystaćna kształcenie umysłu, na czytanie, ponieważ trzeba wiedzieć, jak inni ludzie żyją,16 Obywatel ziemski [F. S. Dmochowski], Gospodarstwo domowe włościan polskich, Warszawa 1863, s. 1.Por. też A. Goltz, Rady gospodarskie dla użytku wieśniaków ziemi naszej. Wyd. 2, Warszawa 1862 [wyd. 1 pt.Rady gospodarskie w pytaniach i odpowiedziach dla użytku wieśniaków ziemi naszej, Warszawa 1861], s. 8–9,21, 79.17 A. Goltz, op. cit., s. 7–9; [F. S. Dmochowski], op. cit., s. 1; por. także F. S. Dmochowski, Naukagospodarstwa rolnego na małych udziałach gruntu, dla użytku włościan, Warszawa 1867; J. A. Schlipf, Naukagospodarstwa wiejskiego podług najnowszych zasad popularnym sposobem wyłożona dla użytku praktycznychgospodarzy. Przetłumaczył z [… ] niemieckiego wydania P. E. Leśniewski. Wyd. 3, Warszawa 1870; S. Górski,Pogadanka z włościanami o gospodarstwie, [Kraków 1884]; K. Godzień, Gospodarstwo w chacie wiejskiej,Rzeszów 1884 [wyd. 2 – Rzeszów 1886].18 A. Goltz, op. cit., s. 21–22; [F. S. Dmochowski], op. cit., s. 60 i in.

myślą, gospodarują, aby iść w ich ślady, gospodarować lepiej i stać się przez to użytecznymBogu, krajowi i bliskim 19 . Jak widzimy, w drugiej połowie XIX stulecia we wzorze osobowymczłowieka z ludu pojawił się, jako wartość pożądana, patriotyzm, który miał sięwyrażać poprzez usilną pracę, przynoszącą pożytek nie tylko chłopu i jego rodzinie, ale takżekrajowi.W zestawie cnót proponowanych chłopu pracującemu na swoim, chcącemu zasłużyć namiano rządnego i zapobiegliwego gospodarza, ważną pozycję zajmowała oszczędność, któramiała się przejawiać w dbałości o własne zdrowie (bo gdy człowiek słaby, nie możepracować), o dom mieszkalny i zabudowania gospodarcze (szczególną uwagę zwracano nakonieczność naprawy drobnych uszkodzeń, aby uchronić rzeczy od większego zepsucia),w unikaniu karczm, wreszcie w rozważnym korzystaniu z potrzebnych skądinąd instytucjijarmarków i targów. Chłop miał ponadto szanować cudzą własność, miał być roztropny(chodziło tu głównie o sporządzanie pisemnych umów z dworem, potwierdzonych przez„delegacje rządowe”, zabezpieczających prawa chłopa oraz jego dzieci), wreszcie miałmyśleć o przyszłości swoich dzieci, „zaganiając” je wszelkimi sposobami do nauki.We wszystkich znanych mi poradnikach gospodarskich dla włościan ich autorzy dużomiejsca poświęcili roli kobiet. Adam Goltz pisał wręcz, że w wielu wsiach to właśnie kobieta„cały dom i gospodarkę opatruje, kawał grosiwa za płótno własne uzbiera, i za sukno, z jaji z drobiu”, sprawiając, iż wszyscy są syci i należycie odziani 20 . Wtóruje mu Tomasz Wolicki,poświęcając cały, liczący kilkadziesiąt stron rozdział swego dzieła rozważaniom, jak przy złeji nieporządnej gospodyni wszystko niszczy się i marnieje; „choćby się mąż, jak to mówią,z wołem zaprzągł, nigdy się nie dorobi, gdy w domu gospodyni zły rząd prowadzi” 21 . Kobietapowinna zatem być jak pszczółka – pilna, pracowita i rządna. „Co mąż zapracuje, to żonagospodarnością i oszczędnością pomnażać ma, [...] żona w domu ma się krzątać, a wesołopracować, zbierać i spiżarnię pomnażać”, dbać o czystość, oszczędzać, aby nigdy w domuniczego nie zabrakło 22 .W poradnikach przeznaczonych dla włościan wszechobecne jest przekonanie o pożytkachpłynących z pracy na roli i życia na wsi. Ewaryst Estkowski we wstępie do „Nauk wiejskich”,przeznaczonych dla nauczycieli szkół ludowych w Wielkim Księstwie Poznańskim, pisał, że19 A. Goltz, op. cit., s. 30–31.20 Ibidem, s. 62–63.21 T. Wolicki, op. cit., s. 19, 108.22 E. Estkowski, Nauki wiejskie tyczące się gminy, życia i stosunków wieśniaka, Poznań 1861, s. 35; także[F. S. Dmochowski], op. cit., s. 60–73.

olnictwo, oprócz tego iż „zaopatruje człowieka we wszystkie potrzeby życia, chroni go odszkodliwego próżnowania, a uczy pracy wedle pory roku do porządku, do roztropnegoszafowania zebranymi owocami; uczy go ładu i czystości”, pełni również misję cywilizacyjną;„zaciera ślady dzikości, a czyni człowieka obyczajnym, roztropnym, przemyślnymi cnotliwym” 23 . Poza tym – co podkreślali także inni – na rolnictwie „najwięcej bogactwoi moc kraju [...] się zasadza. Im w lepszym więc stanie ono będzie, im się bardziejwydoskonali, tym szczęśliwość powszechna znaczniejszy wzrost weźmie” 24 .Pochwałę życia na wsi i pracy na roli znajdujemy także w poradnikach przeznaczonychdla warstw wyższych. Ciekawy pod tym względem jest poradnik Karoliny z PotockichNakwaskiej, poświęcony głównie gospodyniom wiejskim 25 .Do wydania tego poradnika skłoniła autorkę – jak sama o tym pisze – sytuacja gospodarczai polityczna, w jakiej znaleźli się mieszkańcy ziem polskich. Majątki niszczeją i przechodząw obce ręce, trzeba więc uczynić wszystko, aby odwrócić tę tendencję; trzeba zacząćdobrze gospodarować. Przede wszystkim należy wrócić do źródeł; porzucić cudzoziemszczyznę,niepotrzebne podróże za granicę, i znowu osiedlić się na wsi na stałe, na wsiurządzić dom i powrócić „do prostoty obyczajów, do Boga, do ludzi, do ziemi, do pracy naroli i do dostatku w domu” 26 . Mamy tu więc do czynienia z nawoływaniem do powrotu dotego, co w Polsce przed rozbiorami stanowiło zasadniczą wartość dla osób wywodzących sięze stanu szlacheckiego – do życia na wsi i gospodarowania na roli, z tą atoli różnicą, żezmienione warunki wymagały zmiany postawy życiowej, rezygnacji z użycia na rzecz„gospodarstwa rachunkowego”.Z lektury dzieła wynika, że „gospodarstwo rachunkowe” zasadzać się miało na pracowitościi oszczędności, przejawiającej się w różnych formach i postaciach. Po pierwsze –należało zrezygnować ze zbytku, gdyż „wydatki zbytkowe nikogo nie uszczęśliwiają, wielunawet niszczą”. Po drugie – należało zaprowadzić porządek „we wszystkich szczegółachtyczących się domu”, dbać o racjonalność postępowania, tak aby nic nie zginęło i nie zepsułosię. Produkty i rzeczy źle przechowywane po kilku latach trzeba wyrzucić; chowanie nastrychu „sukien, lnów i innych rzeczy” może w razie pożaru doprowadzić do ich zniszczenia,a dobry gospodarz, czy gospodyni, „nie ścierpi, aby się co [...] marnowało i przez niedbalstwopsuło lub niszczyło”. Ani zapałki nie powinno się stracić dobrowolnie. Porządek powinien23 E. Estkowski, op. cit., s. 55.24 Ibidem, s. 3.25 K. z Potockich Nakwaska, op. cit., t. 1–3. Wyd. 1, Poznań 1843–1844; wyd. 2, Lipsk 1857–1860.26 Ibidem, t. 1, s. XIII.

objąć także rachunki, aby występowała „zgoda przychodów i wydatków, bo od tego całydobry byt rodzin zawisł”. Poza tym – niczego nie wolno kupować na kredyt, ponieważ handelznajduje się w „niegodziwych [żydowskich] rękach” i ci, co korzystają z kredytu, często płacąnawet o 50 % więcej. Oszczędność to także dobre traktowanie służby. Sługa najedzonyi „dobrze wywczasowany” jest oddany chlebodawcom i „chyższy” do pracy. Źle traktowanymógłby próbować się zemścić i doprowadzić do szkody na majątku 27 . Inną ważną radą dlachcących dobrze gospodarować jest zwrócenie uwagi na konieczność stałego poszerzaniawiedzy gospodarskiej, aby „posiąść umiejętność użycia na wsi wszystkich sposobówkorzystania z ziemi i wydawanych przez nią produktów”, jak pod koniec lat 30. XIX wiekupisał Paweł Leśniewski 28 . Tylko lektura odpowiednich książek, oszczędność, porządek,racjonalność postępowania, wytrwałość, rozsądek, cierpliwość, czyli najogólniej rzecz biorąc– skrzętność, pozwalają na osiągnięcie zysku, który w części należy przeznaczyć na„polepszenie włości, gospodarstwa, wieśniaków” itp., doprowadzając tym samym dopomnażania pomyślności kraju 29 .Nakwaska nie była tu wyjątkiem; taki sam zestaw cnót proponowali wcześniej m.in.Maria Gaçon-Dufour w dziełku przetłumaczonym na język polski w pierwszym dziesięcioleciuXIX wieku i wydanym po raz drugi w1816 roku 30 , Zofia z Czartoryskich Zamoyskaw swoich „Radach matki spisanych dla córki w dzień ślubu” 31 , Paweł Leśniewskiw poradniku dla gospodyń głównie wiejskich 32 ; identycznie brzmiących rad udzielał podkoniec XIX wieku Adolf Jełowicki, autor „Wskazówek gospodarskich”, człowiek wykształconyi doskonały gospodarz; jego ziemia daje dobre plony, hodowla wiedzie się, urządzone27 Np. słudzy, którym odmawia się porządnego łóżka, „przy sposobności rozwalają się po najpiękniejszychmeblach, a tak czasem w godzinie służący więcej zrobi szkody, niżby całe jego łóżko kosztowało” – ibidem,s. 50.28 P. E. Leśniewski, Poradnik dla gospodyń wiejskich i miejskich czyli zbiór rad, wiadomości i przepisów,obejmujący różne szczegóły gospodarstwa kobiecego, t. 1, Warszawa 1836, s. 4.29 K. z Potockich Nakwaska, op. cit., s. XII, 254, 262–263, 290–292.30 M. Gaçon-Dufour, Dziełko doręczne dla gospodyń miejskich i wiejskich tudzież dla służącychfolwarcznych z przyłączonymi sposobami leczenia chorób bydlęcych i przydanym zbiorem praktycznymgospodarstwa wiejskiego i domowego. Wyd. 1, Wrocław 1806 [wyd. I2, Wrocław 1816], cz. 1, s. 11–31, 188–190, cz. 2.31 [Z. z Czartoryskich Zamoyska], Rady matki spisane dla córki w dzień ślubu, [Warszawa 1825], s. 21.32 P. E. Leśniewski, op. cit., t. 1–3, Warszawa 1836–1838.

wzorowo gospodarstwo przynosi wysokie dochody – reklamowali go wydawcy 33 . Także i onuznawał rolnictwo za najważniejszą gałąź pracy ludzkiej, podstawę dobrobytu i rozwoju roduludzkiego, podstawę bogactwa kraju i źródło prawdziwej jego pomyślności i potęgi.Prawdziwym obywatelem kraju był, według Jełowickiego, każdy „posiadający choćbynajmniejszy kawał ziemi; jeśli podnosi go własną pracą w jakikolwiek sposób, wzbogacająctym i kraj cały, ma już niezaprzeczoną zasługę, bo spełnia najszlachetniejszy cel i najświętszyobowiązek człowieka”. Nawet ludzie obdarzeni największymi przymiotami umysłu – pisał –stojący na najwyższym szczeblu władzy, pod koniec życia osiadają na wsi, zajmują sięrolnictwem, aby do świetnych i głośnych czynów całego życia dołączyć zasługę skromneji cichej pracy na roli 34 .Jełowicki, podobnie jak Nakwaska, kazał swoim czytelnikom pracować i oszczędzać, botylko w ten sposób można osiągnąć sukces finansowy, który pozwoli uchronić naród odzniknięcia z powierzchni ziemi. Na wartość podstawową wyrasta więc tutaj patriotyzm, którymiał się wyrażać poprzez pracę dla dobra kraju, ale autorzy wyraźnie artykułowali, o jakąpracę chodzi; bynajmniej nie o pracę produkcyjną, pracę kupca czy finansisty, ale pracę naroli. Tak bywało jeszcze na przełomie XIX i XX wieku. Autorzy niektórych podręcznikówsavoir-vivre’u pisali, że sytuacja towarzyska osób, które wzbogaciły się przez rzemiosło,a zwłaszcza przez handel, była bardzo trudna. Zmuszone były do kontaktowania sięwyłącznie we własnym gronie, bowiem „wielki świat” zamykał swoje podwoje przed prostymmieszczaninem, a osoby wzbogacone przez handel w wyższych towarzystwach przyjmowanebyły rzadko lub nigdy 35 .Najwięcej poradników, w których mowa o dobrym gospodarowaniu, adresowano doprzedstawicieli warstw średnich. Okres między upadkiem państwa polskiego a przemianami,jakie zaszły w latach 60. XIX wieku, był okresem rodzenia się nowej kultury mieszczańskointeligenckiej.Szlachta i możnowładztwo powoli odchodziły w cień, a władzę, wpływyi znaczenie przejmowało mieszczaństwo, „klasa dorabiająca się”. Wartością naczelną tejdorabiającej się klasy było ciągłe dźwiganie się w górę, a to oznaczało aktywnośći zdobywanie, przeciwne starym wartościom szlacheckim, które główny nacisk kładły nakonsumpcję tego, co już się posiadało. W zmieniających się warunkach wyróżnikiem,określającym pozycję społeczną, stawały się przede wszystkim wartości materialne, zdobyty33 A. Jełowicki, Wskazówki gospodarskie. Podręcznik dla zarządzającego majątkiem stadnickim. Wyd. 2,Warszawa 1894, s. 7–8, 268–269, 313, 317, 319 i in. [Wyd. 1 – 1887, wyd. 3 – 1897).34 Ibidem, s. 6.35 Por. chociażby [P. z P. B. ], Przewodnik życia światowego, Warszawa 1900, s. 11, 15–16, 49 i in.

majątek, który należało szybko pomnażać. Przy czym ideałem rosnącego w siłę mieszczaństwabyło od początku zajęcie w społeczeństwie miejsca tak eksponowanego, jakie miaładotychczas szlachta. Dotyczyło to zwłaszcza najbogatszych i najbardziej przedsiębiorczych.Ludzie ci, w miarę zdobywania wysokiej pozycji ekonomicznej odrywali się od swegodotychczasowego drobnomieszczańskiego sposobu bycia i szukali dla siebie innego, w ichmniemaniu – stosowniejszego wzorca. Ponieważ zaś jedynym dostępnym, będącym niejakopod ręką i gotowym – jak pisze Ireneusz Ihnatowicz – był wzorzec szlachecki, rodząca sięburżuazja po prostu go przejmowała 36 . Tak więc w pierwszych dziesiątkach lat XIX wieku wewzorach przedstawianych do naśladowania ludziom posiadającym już majątek, ale niecieszącym się jeszcze prestiżem społecznym, dominowały bardzo wyraźne elementy kulturyszlacheckiej. Ogólne położenie nowej klasy społecznej nie pozwalało jednak na kontynuacjęw całości dawnych wzorów zachowań, dlatego musiały one ulec pewnym modyfikacjom 37 .W proponowanym przez różnego rodzaju poradniki stylu bycia obserwuje się np.odchodzenie od biesiadniczej kultury szlacheckiej (autorzy kodeksów savoir-vivre’unakazywali wystrzeganie się gościnności „miarę przebierającej we wszystkim” i ograniczeniedo minimum wielogodzinnych wystawnych uczt), wymagającej dużego majątku, któryburżuazja miała, ale i dużo wolnego czasu, którego – z uwagi na liczne zatrudnienia – miałaniewiele. Obserwuje się też zmianę kryteriów wartości człowieka – ciągle jeszczeeksponowało się wartość dobrego urodzenia, ale do głosu zaczynała już dochodzić opinia, żeistotniejsza wydaje się znajomość dobrych manier, które są w stanie zrównoważyć brakurodzenia w kolebce herbowej. Dobre maniery zaczęły być przy tym traktowane jakoinwestycja, która się w życiu opłaca. Człowiek zachowujący się comme il faut, to człowiekumiejący się podobać, a taki „zda się być więcej, jak jest w rzeczy samej” 38 .Charakterystycznym rysem poradników dobrego zachowania z tego okresu jest to, żemało mówi się w nich o pracy, chociaż przeznaczone były dla ludzi poświęcających pracybardzo dużo czasu. Ale przecież szlachcic, którego burżua starał się naśladować, niepracował, dlatego przynajmniej w kontaktach towarzyskich przedstawiciel nowej arystokracji,„arystokracji pieniądza”, musiał stwarzać – wbrew oczywistym faktom – pozory próżnowania36 I. Ihnatowicz, Obyczaj wielkiej burżuazji warszawskiej, Warszawa 1971, s. 44.37 Por. J. Szymczak-Hoff, Drukowane kodeksy obyczajowe na ziemiach polskich w XIX wieku (studiumźródłoznawcze), Rzeszów 1982, s. 76–85.38 Człowiek wielkiego świata czyli nauka, jak się na wielkim świecie w pożyciu towarzyskim zachowaćnależy, Lwów 1823, s. 8. Por. także F. Nicolay, Dzieci źle wychowane. Oprac. E. Lubowski, Warszawa 1891,s. 99–100, 339.

i okazywać pozorną niechęć do zajmowania się sprawami finansowymi 39 . Jednak jużwówczas niektórzy autorzy wspomnianych poradników wykazywali niechęć w stosunku doszlachty, połączoną z krytyką zachowań jej przedstawicieli. Jako orędownicy rodzącej sięburżuazji, wyraźnie hołdowali zasadom liberalizmu, wysuwając w swoich dziełach na planpierwszy działania mające na celu nabywanie zasług prawdziwych. „Wyższe urodzenie” niejest żadną zasługą – pisali – bowiem zależy jedynie od przypadku i od niesprawiedliwości.Oczywiście, człowiek dobrze urodzony także może być godny chwały, ale tylko wówczas,gdy „rozumem i cnotą zacność imienia swego utrzymuje” 40 . Zasługi prawdziwe nabywało siępoprzez naukę (kto chce pomyślnie dla siebie i drugich pracować, musi „należycie ukształcićcharakter swój umysłowy i moralny”), „zatrudnienie użyteczne” dla dobra swojego, ale takżewspólnego, poprzez poszanowanie cudzej własności, oszczędność, wyrzeczenie się zbytku,nieprzywiązywanie się do dóbr doczesnych (jakkolwiek można dbać o ich powiększeniegodziwymi środkami), wreszcie zachowanie porządku we wszystkich rzeczach (porządekułatwia wszelkie czynności; pilnując porządku możemy „nadzwyczajnie wiele i nadzwyczajniedobrze pracować”). Ten podstawowy kanon cnót obudowany był szeregiem dodatkowychprzymiotów, które winny cechować adresatów wspomnianych poradników, jak roztropność,przezorność, zdrowy rozsądek, samodzielność sądów, dotrzymywanie obietnic i umów,wreszcie poszanowanie porządku publicznego; „żadnym gwałtem nie [należało] mieszaćspokojności publicznej [...] jeżeli prawa, albo podatki uciążliwe, starać się o ich zmianęw łagodny sposób przez rodaków do spraw publicznych powołanych, a tymczasem pełnić, corząd postanowił”. Jedyny sprzeciw, na jaki mogli się zdobyć pozostający pod obcympanowaniem, polegać miał na wspieraniu tego, co nasze 41 .Z upływem lat wzór człowieka dobrze wychowanego lansowany przez kodeksy savoirvivre’uulegał dalszej modyfikacji, co podyktowane było coraz szybciej postępującą zmianąstosunków gospodarczo-społecznych, a także zmianą adresu społecznego. Burżuazjaw drugim i dalszych pokoleniach nie potrzebowała już poradników dobrego zachowania;39 J. Szymczak-Hoff, op. cit., s. 79–80, 85.40 F. K. Dmochowski, O cnotach towarzystwa i występkach im przeciwnych, Warszawa 1822, s. 24–27,51–56; J. H. Campe, Wiadomości i prawidła dla młodzieży bez doświadczenia wychodzącej w świati sposobiącej się do różnych powołań w społeczności. Przekł. J. Bychowiec, Wilno 1821, s. 29–124;J. Horoszkiewicz, Nauka obyczajności dla dzieci, Lwów 1848, s. 39–40, 61–64, 79–84, 88, 92 i in.41 J. Horoszkiewicz, op. cit., s. 39; por. także J. Bętkowski, Człowiek pod względem praw i powinnościswoich, Kraków 1852, s. 74; J. Gołuchowski, Światowość w stosunku do obyczajów uważana, Poznań 1852,s. 41.

adresatami ich stali się kupcy, rzemieślnicy, urzędnicy pracujący licznie po biurachi urzędach, ludzie ze średnio zamożnych kręgów, które „nawet wydają jednostki zdolnei wyróżniające się wrodzoną inteligencją, które dochodzą co najmniej do stanowiskprzewodniczących pewnym odłamom społeczeństwa” 42 . Autorzy zachęcali przy tym, aby poich dzieła sięgali także ci, którzy na co dzień ich nie potrzebują. W zmieniającym się świecienie ma nic pewnego; nie ma już oparcia w majątku przodków, a to, co osiągnęło się własnymtrudem, można na skutek złej koniunktury w jednej chwili stracić i wówczas rady zawartew poradnikach mogą się przydać.Zmiana adresu rzutowała w sposób zasadniczy na treść poradników powstałych w drugiejpołowie XIX i na początku XX wieku. Ich autorzy nie przywiązywali już wagi do dobregourodzenia, natomiast bardzo mocno podkreślali wartość wykształcenia i pracowitości.„Można urodzić się w stanie najniższym i najbiedniejszym – pisali – a dojść własną pracąi nauką najwyżej, tak że nawet mitry będą musiały przed takim człowiekiem kłaniać sięnisko”, bowiem „więcej znaczy praca własna i nauka niż majątek i gotowe stanowisko, przyzupełnym braku wykształcenia” 43 . W poradnikach nie ma już mowy, tak jak to byłowcześniej, o stwarzaniu pozorów próżnowania, o udawaniu, że się nie pracuje. Autorzy,występując zdecydowanie przeciwko „kradzieży cudzego czasu” (bezsensowne składaniewizyt, zatrzymywanie na ulicy ludzi spieszących się w interesach, zbyt długie przedstawianiespraw, „niepotrzebne gadanie”, w gabinetach lekarskich, u notariuszy, adwokatów, sędziów),pisali: „Pamiętajmy, że czas bardzo jest drogi dla człowieka pracującego oraz, iż nie mamyprawa odrywać go od jego zatrudnienia” 44 . Obserwuje się przy tym nobilitację pracyprodukcyjnej i związanej z handlem oraz z finansami. Już pod koniec lat 60. XIX wiekuniektórzy z autorów uważali, iż należy wreszcie skończyć z odrazą „do łokcia i miarki”,42 Skarbiec dla rodzin w mieście i na wsi , t. 1, Warszawa [1888], s. 7.43 H. z Russockich Wilczyńska, Dobry ton. Przewodnik salonowy i towarzyski, Lwów [1878], s. 148–149,także s. 7–15; F. Nicolay, op. cit., s. 56–57, 60–61, 105, 123. Por. też M. Rościszewski [B. Londyński], Księgaobyczajów towarzyskich. Kodeks wypróbowanych przepisów, porad i wskazówek…, Lwów–Złoczów [1905],s. 28–29, 75.44 Nie wypada. Podręcznik prostujący najczęściej popełniane błędy w życiu towarzyskim i języku,Warszawa 1887, s. 66; także H. B. Tarczyński, Zwierciadło towarzyskich nieprzyzwoitości naszych do użytkuwszystkich, którzy ludźmi być pragną, Warszawa 1879, s. 31, 54–56, 58; tenże, Jakie są obowiązki obywatela,Warszawa 1878, rozdz. V pt. „Co nas zgubić może i czego zatem dla dobra kraju unikać jest naszymobowiązkiem”, gdzie o lekceważeniu własnego czasu; M. Rościszewski, Księga obyczajów…, s. 100 i in.

z traktowaniem przemysłu i handlu za czynności poniżające 45 . Tendencje te nasiliły sięw ostatnich latach XIX wieku, o czym świadczą chociażby teksty toastów zamieszczanew tzw. toastnikach. Dla ilustracji przytoczę tutaj treść jednego z proponowanych toastów nacześć przemysłowca i kupca: „Oni to przez skrzętną, zapobiegliwą pracę i przez umiejętnyobrót kapitałem starają się o dobrobyt w kraju; wyzwalają nas z niewoli obcokrajowców,budują materialną potęgę, na której naród oprzeć może tęczę swych ideałów” 46 . Tak więc jużnie tylko praca na roli, ale także pogardzana dotąd praca rzemieślnika, kupca, finansistyzaczęła zyskiwać szacunek społeczny. Zwróćmy przy tym uwagę, że owoce tej pracy miałysłużyć nie tylko dobru własnemu. Bardzo wielu autorów, zarówno w podręcznikach dobregozachowania, jak i w poradnikach dobrego gospodarowania, wiele miejsca poświęcaliobowiązkom względem ojczyzny, które polegać miały na pracy dla jej dobra i pomyślnościwspółobywateli.Zestaw cnót proponowany przedstawicielom miejskiego stanu średniego przez autorówkodeksów savoir-vivre’u z drugiej połowy XIX i początku XX wieku koresponduje wyraźniez tym, co lansowali autorzy powstałych w tym czasie pogadanek o gospodarności,praktycznych przewodników gospodarskich, rad gospodarskich itp. W dużej mierzeadresatami ich były kobiety, o czym świadczą same tytuły dzieł: Gospodyni doskonała,Rządna gospodyni, Kucharka dobra, Kucharka oszczędna, Zbiór umiejętności kucharskich dlaużytku oszczędnych gospodyń, Skrzętna gospodyni, Praktyczna gospodyni domu. Takżei w poradnikach bez dokładnego adresu znajduje się wiele rad i wskazówek przeznaczonychdla kobiet.Autorzy, i autorki, niemal we wszystkich tego typu dziełach bardzo mocno podkreślaliznaczenie pracy domowej kobiet dla życia „średniozamożnej rodziny miejskiej”. Jest towidoczne nawet w tak, wydawałoby się, nieistotnych dla omawianych zagadnień dziełach, jaklistowniki czyli podręczniki uczące sztuki pisania listów 47 . W błąd wprowadza tytuł dziełka45 A. Goltz, Reforma w wychowaniu kobiet i w użyciu ich czasu i pracy, Warszawa 1869, s. 31, 46, 47. Por.także A. Dzieduszycka, Listy nauczycielki poświęcone nauczycielkom ludowym i uczennicom seminariównauczycielskich żeńskich, Kraków 1883, s. 12.46 [J. Chociszewski], Niech żyje! Zbiór toastów i przemówień…, Bytom 1900, s. 207.47Zwłaszcza w drugiej połowie XIX i na początku XX wieku do umiejętności pisania listówprzywiązywano ogromną wagę, uważano bowiem, że człowiekowi biegłemu w kunszcie epistolarnym łatwiejjest zdobyć przychylność możnego protektora, upragnioną posadę, „właściwą” żonę itp. W listownikachpodawano wzory listów na różne okazje i okoliczności życiowe, a także informacje bardzo przydatne zwłaszczaw korespondencji w interesach, np. przepisy paszportowe, celne, wykazy taryf pocztowych, wyciągi z ustaw

wydanego pod koniec okresu zaborczego. Nosi ono nazwę „Sekretarz miłosny”, ale wewzorach listów „miłosnych” mowa jest przede wszystkim o finansach i o pożytkachpłynących z posiadania żony. Dla przykładu – w jednym z listów rzemieślnik, starający sięo rękę córki starszego kolegi po fachu informuje, że został majstrem i wkrótce zamierza swojerzemiosło prowadzić na własną rękę, a w tej sytuacji „nie obejdę się bez rozsądnej gospodynidomu”. W wirtualnym liście mistrza krawieckiego, który dorobił się dobrze prosperującegowarsztatu i własnego domu, czytamy, że „coraz więcej nabieram przeświadczenia i pewności,że dom mój, moje przedsiębiorstwo ponosi uszczerbek wskutek tego, że nie mam żony”.Kupiec w przykładowym liście do ojca panny, o której rękę się stara, pisze: „Żebym mógł sięjednakowoż całkowicie interesowi oddać, trzeba mi się pozbyć troski o gospodarstwodomowe. [...] dlatego zniewolony jestem poszukać sobie skrzętnej małżonki”. Z „lalkąmiejską” żaden rzemieślnik czy kupiec żenić się nie myślał, bo żona „trudnić się musigospodarstwem i znać się na nim”; musi być nie tylko „zamiłowana w domowym pożyciu”,łagodna i uległa, ale także zapobiegliwa, kochająca porządek i oszczędna 48 . Także autorzyporadników gospodarskich podkreślają w swoich dziełach znaczenie sumiennegoprowadzenia domu i gospodarstwa przez kobietę, osobistego zajmowania się przez niąwychowaniem dzieci, oraz – co stanowi pogląd nowoczesny dla epoki – konieczność byciaprawdziwą towarzyszką męża, pomagającą mu i współdziałającą z nim dla dobrai pomyślności rodziny.Jeszcze na przełomie wieków XIX i XX praca zawodowa kobiet z warstw średnichi wyższych była źle widziana 49 . Konwencja obyczajowa wymagała, aby kobieta realizowałapodatkowych itp. – por. M. Rościszewski, Pisarz i doradca. Podręcznik dla osób wszelkich stanów i płci obojga,Warszawa 1903.48 Sekretarz miłosny czyli podręcznik dla zakochanych zawierający liczne wzory listów miłosnych,powinszowania dla osób ukochanych, wiersze imionnikowe etc., Chełmno [1918?], s. 6–7, 13–14, 20–25. Por.także Skarbiec dla rodzin, t. 1, s. 10–12 i in. ; M. Rościszewski, Księga obyczajów…, s. 27–32, 79; tenże,Gospodyni praktyczna. Podręcznik dla gospodyń miejskich i wiejskich, Warszawa 1905; tenże, Panna dorosław rodzinie i społeczeństwie. Podręcznik życia praktycznego dla dziewic polskich wszelkich stanów, Warszawa1905, rozdz. III, V, VI; [E. Lubowski], Kodeks światowy czyli znajomość życia we wszelakich stosunkachz ludźmi, Warszawa–Kraków [około 1911], s. 216–217; [L. z Dzikowskich Georgeon], Przestrogi matki dlacórki wykształconej na guwernantkę, Kraków 1843, s. 35–38; H. z Russockich Wilczyńska, op. cit., s. 63, 92,130; A. Dzieduszycka, op. cit., s. 8–10, 13–14, 118–119, 124, 148, 150.49 Patrz J. Hoff, Kobieta aktywna zawodowo w kodeksach savoir-vivre’u XIX i pierwszej połowy XXwieku, [w:] Kobieta i praca. Wiek XIX i XX, pod red. A. Żarnowskiej i A. Szwarca, Warszawa 2000, s. 246–247.

się w domu, ale tu właśnie miała ogromne pole do popisu. „U nas żona – pisała LucynaĆwierczakiewiczowa, a wtórowali jej inni – pozbawiona możności pracy przyczyniającejkorzyści materialnych, powinna dać dowody swych zdolności gospodarskich, odpowiadającgodnie stanowisku, jakie zajmuje w rodzinie i społeczeństwie” 50 . Mężczyzna – dodawałMieczysław Rościszewski, autor niezliczonych poradników uczących sztuki życia – pomimo„całej swej zabiegliwości i rozumu, daremnie będzie się trudził o powiększenie i zachowaniedobrobytu rodziny, jeżeli żona nie będzie współdziałała jego wysiłkom swoją rozumnąrządnością w dziedzinie gospodarki domowej. [...]ona może go zrujnować i może majątekjego powiększyć” 51 .Wzorowa pani domu winna być przede wszystkim pracowita i zapobiegliwa, miłującaporządek, rzetelna i oszczędna, przy czym pracowitość nie oznaczała bynajmniej pracy ponadsiły; wszystko należało robić z umiarkowaniem, pamiętając o własnym zdrowiu i niezapominając, że służba to nie zwierzęta pociągowe. Rozumna pracowitość to sztuka dobrego„użycia” czasu, co wydawało się szczególnie ważne w domach mniej zamożnych, w którychzatrudniano tylko jedną służącą. Pani domu – czytamy – winna tak zarządzać czasem swoim,rodziny i służby, aby żadna chwila nie została zmarnowana, a każda zużytkowanaz korzyścią. Jednym z najważniejszych warunków właściwego spożytkowania dnia miało byćranne wstawanie. Tylko w domach bardzo zamożnych, w których panią zastępuje najętadozorczyni, można pozwolić sobie na długie spanie. W średniej zamożności domach, gdziepraca każdego obrachowana jest na godziny i minuty prawie, ranne wstawanie jestkoniecznością 52 . Czas należy oszczędzać nawet podczas ubierania się. Lepiej od razu ubraćsię właściwie, aby nie tracić cennych minut, podczas których można zrobić coś dobrego dladomu i rodziny, na zmianę sukien.Dobre użycie czasu wymagało porządku, oszczędności i przezorności. Oszczędnośćuważana była za drugie – po porządku – zasadnicze prawo ekonomii domowej, przy czym50 [L. Ćwierczakiewiczowa], Poradnik porządku i różnych nowości gospodarczych, Warszawa 1876, s. 10.51 M. Rościszewski, Księga obyczajów…, s. 27–28; tenże, Gospodyni praktyczna… (w różnych miejscachmowa o tym, że dobre gospodarowanie polega m. in. na umiejętności znalezienia odpowiedniej żony);[L. Ćwierczakiewiczowa], Poradnik porządku…, s. 10; tejże, Podarunek ślubny. Kurs gospodarstwa miejskiegoi wiejskiego dla kobiet, Warszawa 1885; Szczęście domowe. Dokładna nauka o gospodarstwie domowym orazporadnik kucharski napisany dla matek i córek stanu średniego, dla mieszczan, rzemieślników, robotników,włościan. Przetłum. Na polskie na Górnym Śląsku staraniem ks. Boncza w Bytomiu, Lipsk 1882, s. 15–16.52 Służąca „raniej wstawszy lepsze i większe bułki wybierze, a na targu dostanie z pierwszej ręki to, copóźniej zmuszona byłaby kupić drożej u przekupniów” itp. – L. Ćwierczakiewiczowa, Poradnik porządku…,s. 11.

oszczędzać można było w różny sposób. Trzeba – pouczali autorzy – posiąść umiejętnośćkupna i wyboru – dobra gospodyni winna znać się na towarach, znać ich ceny, wiedzieć,gdzie i kiedy można kupić potrzebną rzecz taniej, wiedzieć też, do jakich wybiegów uciekająsię kupcy, aby towar gorszej jakości sprzedać jako dobry. Oszczędna gospodyni nie dopuści,aby w domu jakikolwiek, najmniejszy nawet, drobiazg przepadł nie zużytkowany; „każdaokruszynka chleba, każda łupina ziemniaków, każda krajka i skrawek i ździebło mają swojeprzeznaczenie”. Aby oszczędzić czas i pieniądze, zawsze kupuje żywność na zapas, przyczym umie ją przechować w taki sposób, by nie uległa zepsuciu. Zapobiegliwa pani domuumie ponadto sporządzać różnego rodzaju przetwory spożywcze, aby nie być zmuszoną dokupowania wszystkiego w sklepie czy na targu. Zresztą – na miano prawdziwego domuzasługuje jedynie taki, w którym się wszystko wyrabia i wytwarza własną pracą. „Dom,w którym każdą rzecz za gotowy grosz kupują, jest na podobieństwo hotelu, gdzie nie ma nicwłasnego” – przekonywała Ćwierczakiewiczowa 53 . Oszczędność to także umiejętneczyszczenie naczyń, ochrona mebli i podłóg przed zniszczeniem, umiejętność przerabianiastarych, niemodnych sukien, aby wyglądać światowo itp. Jednym słowem – dobra gospodynipowinna znać warunki i zasady rozumnej ekonomii domowej czyli sztukę wydawaniapieniędzy i zarządzania gospodarstwem.Aby rozumnie gospodarować i zająć w domu należne sobie stanowisko, kobieta musiałaumieć coś więcej, niż „wiedza, jak używać naparstka, igły i nici”. Autorzy poradnikówradzili, by poprzez lekturę odpowiednich książek zaznajomiła się z „rachunkowościągospodarską i handlową”, po to m.in., aby umieć zachować równowagę między dochodamii wydatkami. Dla jej utrzymania należało każdorazowo pod koniec mijającego rokusporządzić, w zależności od przewidywanych dochodów, kosztorys wydatków na roknastępny, pamiętając o przeznaczeniu bodaj cząstki dochodów na tzw. czarną godzinę.Pozostałą część należało możliwie najpraktyczniej podzielić na zakup żywności, ubrań,obuwia i bielizny, na pranie, opał, światło, pensję i podarunki dla służby, na wynagrodzeniedla stróża za przynoszenie węgla i inne „grubsze posługi”, na napiwki wszelkiego rodzajui inne nieprzewidziane wydatki, nadto wydzielić pewną kwotę na podatki, przyjmowaniegości i rozrywki osobiste, wreszcie na wsparcie ubogich, przy czym zawsze należało mieć nawzględzie, aby nie wydawać więcej nad możność. Dla kontroli wydatków zalecanoprowadzenie domowej księgi rachunkowej, bowiem „nic bardziej nie sprzyja rozumnejekonomii, jak punktualne, regularne i ścisłe zdawanie sobie sprawy z wydatków53 Ibidem, s. 107.

gospodarskich” 54 . W żadnym wypadku nie wolno było dopuścić do tego, by zbytek wkradł siędo gospodarstwa, co – jak zauważają autorzy – nie było łatwe w czasach, gdy „rozwijający sięprzemysł wabi tysiącem produktów i przedstawia nam zbytek w formie rzeczywistejpotrzeby”. Odrzucając zbytek, trzeba było jednakowoż opanować sztukę stwarzania pozorówzamożności, głównie poprzez umiejętne urządzenie mieszkania. Było to konieczne zewzględu na pracę zawodową męża. Zewnętrzne przejawy zamożności świadczyły bowiemo pracowitości, solidności, odpowiedzialności, jednym słowem – ułatwiały prowadzenieinteresów.Adres społeczny omawianych poradników sprawił, że ich autorzy musieli poruszyć takżesprawę wzajemnych relacji między mężczyznami pracującymi w biurach, urzędach,w sklepach i warsztatach. Poradniki pełne są rad, jak winien zachowywać się podwładnyw stosunku do przełożonego, i odwrotnie. W przypadku, gdy mężczyzna był podwładnym,musiał przede wszystkim pamiętać o tym, że w każdym zawodzie najpierw trzeba stać nanajniższych szczeblach drabiny, zanim człowiek wydostanie się na szczyt. Aby jaknajszybciej ten szczyt osiągnąć, trzeba było wykazać się pracowitością, cierpliwością,wytrwałością, sumiennością, punktualnością, samodzielnością, odpowiedzialnością, takżedyskrecją i skromnością, ale bez postawy „czołgającej się”, bo kto nie zna własnej wartości,nie może liczyć na to, że poznają się na niej inni 55 . Gdy natomiast mężczyzna byłprzełożonym, winien przede wszystkim okazywać szacunek podwładnym, głównie zewzględu na własny, dobrze rozumiany, interes. Z niższymi trzeba być o wiele uważniejszym,żeby ich nie dotknąć i nie obrazić – przestrzegali autorzy. Poza tym, podwładny,poniewierany przez swego przełożonego, z pewnością przestanie go poważać; zresztą –„stosunki mogą się zmienić, co by się wówczas z tobą stało?” 56Z kart poradników z drugiej połowy XIX i początków XX wieku przebija strach o to, cosię z człowiekiem stanie, gdy koło fortuny się odwróci. Ten strach nakazywał byćprzezornym i ostrożnym. Rodzice dobrze uczynią, przyzwyczajając dzieci do życia cokolwiek54 M. Rościszewski, Pani domu. Skarbiec porad praktycznych dla Polek wszelkich stanów, Warszawa 1904,s. 302–309; por także H. Hryniewiecka, Buchalteria domowa, Warszawa 1878 (kolejne wydania: 1887, 1896,b. r. [1897?]).55 Pamiętaj, zastanów się. Ochrona w doli i niedoli. Kiedy, gdzie i jak postępować, ażeby być lubianymi szczęśliwym, Warszawa 1888, s. 15–16; Skarbiec dla rodzin…, t. 1, s. 271, 274; Cholewa [A. Kleczkowski],Przewodnik życia, Rzeszów 1897, s. 176;F. W. Foerster, Drogowskaz życia, Warszawa 1910 i in.56 Pamiętaj, zastanów się…, s. 19; także H. z Russockich Wilczyńska, op. cit., s. 21, 168.

gorszego od swego aktualnego położenia – pisali autorzy; i dodawali – lepiej zawczasunauczyć się znosić niedostatek 57 .Nie tylko zmiana stosunków społecznych groziła popadnięciem w niedostatek; ten samrezultat dawała niefrasobliwość finansowa, dlatego autorzy doradzali mężczyznomprzezorność i ostrożność w sprawach pieniężnych. Przede wszystkim – należało szanowaćkażdy fenig, każdą kopiejkę, każdy grosz, bo każdy wiele jest wart. Drugą ważną zasadą byłoregulowanie wszelkich należności gotówką. „Lepiej nie dojedz, chodź w dziurawych butach,wytrzymaj zimna, nie pal fajki, nim byś pierwszy raz miał co wziąć na bórg, na kredyt” –czytamy w nauce o gospodarstwie domowym dla mieszczan, rzemieślników, ale takżerobotników i włościan 58 . Poza tym – nie wolno robić długów, bo długi to klęska 59 . W żadnymwypadku nie wolno też oddawać się grom hazardowym, gdyż wszystko można stracić. Grytakie są usprawiedliwione jedynie na większych zebraniach towarzyskich, gdy pan domuzaprosi do kart; w takiej sytuacji nie wolno jednak dopuścić do przekroczenia granicydyktowanej przez zdrowy rozsądek, dbając o „interes kieszeni” 60 .Lektura dziewiętnastowiecznych „ekonomik” pozwala na wyciągnięcie kilku wniosków.Przede wszystkim zauważyć trzeba, że zwłaszcza w drugiej połowie XIX i na początku XXwieku, kiedy umocniły się prądy liberalno-demokratyczne i kiedy uznano, że czas skończyćwreszcie z lekceważeniem pracy produkcyjno-finansowej, propagowały one wartościwywodzące się z tradycji mieszczańskiej. Na plan pierwszy wysuwano pracowitość, porządeki oszczędność 61 , ponadto podkreślano niezbędna potrzebę zdobywania wiedzy o sposobachgospodarowania, jako że bez nauki nie pomoże ani ochota, ani pilność, oraz koniecznośćakceptacji istniejącego porządku społecznego i poszanowania cudzej własności. W niektórychporadnikach odwoływano się do Beniamina Franklina i głoszonych przez niego poglądów,zwłaszcza wówczas, gdy występowano przeciwko dziedzicznym przywilejom i przekonywano,że pozycja społeczna człowieka powinna być mierzona własną zasługą.W propagowanym etosie mieszczańskim kluczowe miejsce zajmowała wiara w samodzielnysukces, także finansowy, ale źle widziane było ostentacyjne demonstrowanie bogactwai egoizm społeczny. Autorzy poradników bardzo mocno podkreślali, że człowiek nie57 F. Nicolay, op. cit., s. 9–11, 243, 250–251; Skarbiec dla rodzin…, t. 1, s. 271.58 Szczęście domowe…, s. 139.59 F. Nicolay, op. cit., s. 54–56; M. Rościszewski, Pani domu…, s. 305.60 M. Rościszewski, Księga obyczajów…, s. 162, 277, 280–282.61 Znakomitą tego ilustracją jest praca Adolfa Suligowskiego pt. Co można zrobić rządnością i oszczędnością(Warszawa 1874).

może być obojętny na cudzą biedę i nieszczęście; kto tylko dla pieniądza szanuje i cenidrugiego, zasługuje na miano „nuworysza, dorobkiewicza”, a tego właśnie nuworysze,przedstawiciele dorabiającej się „klasy średniej”, bali się najbardziej. W poradnikachlansowano więc zasadę, że pracuje się nie tylko dla siebie i że owocami pracy należy siędzielić z innymi. Obserwujemy przy tym różnice w poradnikach wydawanych w zaborzerosyjskim (których była większość) i tych, które pojawiały się w zaborze pruskim. W tychpierwszych przewijał się pogląd, że pracując powinno się mieć na względzie dobro krajui współobywateli, w drugich chodziło głównie o „szczęście domowe”, jakkolwiek i tu mówiłosię o pomocy ubogim.We wszystkich poradnikach, i tych przeznaczonych dla warstw wyższych, i tych dlachłopów oraz dla warstw średnich, akcentowano znaczenie kobiet dla osiągnięcia sukcesuekonomicznego. Kobiety postrzegane były nie jako istoty egzystujące na obrzeżach życiaspołecznego, ale prawdziwe partnerki mężów, współdziałające z nimi dla dobra rodziny,a „w dalszej perspektywie przyczyniające się niepomału do podniesienia dochodów i bogactwakrajowego” 62 .62 A. Goltz, Reforma w wychowaniu…, s. 44–45; L. Ćwierczakiewiczowa, Poradnik porządku…, s. 5.