Keizer Nero

Reputatiemanagement in de oudheid
Keizer Nero
& de brand van Rome
Eén van de bekendste scènes uit de Romeinse geschiedenis is keizer Nero die
zingt bij de brand van zijn hoofdstad. Maar klopt dit verhaal wel? Historicus
Sam Van Overmeire deed onderzoek naar het barslechte imago van de beruchte
keizer en schreef een nieuwe biografie. Een voorpublicatie.
Sam Van Overmeire
De acteur Charles
Laughton als Nero met
de lier in de hand, in
de film The Sign of the
Cross (1932).
Italië
Rome
37 - 68 n.Chr.
Keizer Nero heerste van 54 tot 68
n.Chr. over het Romeinse Rijk. Hij
liet theaters bouwen, organiseerde
spelen, en kon militaire successen
boeken tegen de Parthen en de
opstandige Britten. Toch ging hij
vooral de geschiedenis in als wrede
tiran en fanatieke christenvervolger.
Met dank aan Tacitus, Suetonius en
Cassius Dio, drie antieke auteurs die
Nero vijandig gezind waren.
Onder de heerschappij van Nero brak in 64 n.Chr. een
grote brand uit in Rome. Volgens de antieke geschiedschrijver
Tacitus (56-117 n.Chr.) begon de ramp bij het
circus en de heuvel van Caelius, waar veel winkels met
brandbare goederen stonden. De renbaan ging snel in vlammen op en
vervolgens verspreidde het vuur zich naar de naburige houten huizen.
Grote paniek brak uit en doorheen de stad begonnen mannen nog meer
brand te stichten, terwijl ze iedereen vertelden dat ze op bevel werkten.
Tacitus vraagt zich af of ze de waarheid vertelden, of gewoon hoopten
op die manier meer vrijheid te hebben bij het plunderen. Vier districten
van de stad bleven onbeschadigd, drie werden vernietigd, bij zeven
restten enkel de ruïnes van gebouwen. Tacitus zegt dat het onbekend
is of de keizer schuldig was aan de ramp. Geruchten verspreidden zich
in elk geval onder de massa: de keizer had over Troje gezongen terwijl
de stad brandde. Anderen vertelden dat Nero een nieuwe hoofdstad
wenste.
Tacitus’ collega Suetonius (69-122) vertelt over Nero’s verlangen het einde
van de wereld mee te maken. Bovendien haatte de artistieke heerser
de lelijke gebouwen en smalle straten van zijn hoofdstad. Daarom beval
hij, zonder zijn bedoelingen te verbergen, gebouwen in brand te steken.
Dat verklaart waarom niemand de pyromanen tegenhield. Enkele graanwarenhuizen
werden zelfs met belegeringsmateriaal vernietigd, omdat
de keizer die locatie wou gebruiken voor zijn nieuwe paleis, het Domus
Aurea. De brand duurde zes dagen en zeven nachten en verwoestte een
groot stuk van de stad. Mensen zochten een schuilplaats in monumenten
en tomben, Nero zong over Troje vanaf de toren van
Maecenas.
Cassius Dio (155-235) begint met uit te leggen dat vernietiging
van Rome de hartenwens van Nero was. Omdat hij
een nieuwe hoofdstad wenste, stuurde Nero vertrouwelingen
uit die brand begonnen te stichten. Om geen argwaan
te wekken, deden die alsof ze dronkenlappen of misdadigers
waren. Het vuur zorgde voor angst en terwijl velen
hun bezittingen probeerden te redden, beroofden dieven
hun huizen. De brand woedde vele dagen en nachten,
maar de soldaten deden niets om te helpen. Integendeel:
ze wilden plunderen en wakkerden het vuur verder aan. De
brand was volgens de schrijver de grootste ramp sinds de
Gallische verovering van Rome vele eeuwen eerder. Nero had ondertussen
vanaf de top van zijn paleis gezongen over de val van Troje. De bevolking
haatte haar keizer daarvoor.
Tot zover het beeld dat de literaire bronnen schetsen. Zonder hun beschrijvingen
zouden we haast niets kunnen vertellen over de grote brand,
maar zoals wel vaker is het relaas dat zij brengen onbevredigend. Hun
beschrijvingen schenken vooral aandacht aan het grote leed van de burgers
en daarvoor bouwden deze schrijvers op een lange retorische traditie.
Tacitus modelleert zijn descriptie bijvoorbeeld op de val van Troje bij
Vergilius, eerder dan op de plundering van Rome door de Galliërs. Op die
manier ondergraaft hij elke mogelijke gelijkenis tussen Nero, grondlegger
van een nieuw Rome en Camillus, de tweede stichter van de stad. Een
dergelijke retorische kleuring doet de objectiviteit van het verhaal geen
goed. De keizer is in de ogen van de auteurs duidelijk een slecht heerser.
Brandweer
We moeten ons echter afvragen of de grote brand wel zo uitzonderlijk
was en of de omstandigheden van de brand alleen te begrijpen zijn als
een misdadige en megalomane keizer er de hand in had. Hoewel we het
niet zouden vermoeden uit de voorgaande beschrijvingen, was Rome
al door heel wat verwoestende branden geplaagd. Onder Augustus waren
verschillende branden uitgebroken, die aanzienlijke delen van de
stad in puin hadden gelegd, en dat was aanleiding geweest voor zijn
hervorming(en) van de brandweer. Onder de heerschappij van Tiberius
vonden nog rampen plaats. Een vuur vernietigde een groot deel van de
De keizer was in de ogen
van de antieke auteurs
duidelijk een slecht
heerser. Hun hele relaas
van de brand is gekleurd
52 M emo Memo 53

egio bij het circus en de Aventijn, en de keizer gaf honderd miljoen sestertiën
om de slachtoffers te helpen. Suetonius vertelt over zijn generositeit
toen vele huizen op de Caelische heuvel afbrandden. De belangrijkste
oorzaak voor de vele branden binnen het antieke Rome waren de
vele, dicht op elkaar gepakte houten huizen, onder meer beschreven door
Tacitus. Andere factoren konden een brand natuurlijk aanwakkeren: bij
de grote brand van Rome, of die van Londen in 1666, was er een sterke
wind. Menselijke actie was nog een factor: brandstichting was een bekend
fenomeen en Martialis vermeldt de bestraffing van pyromanen in de
arena. Dieven spookten rond in Rome volgens Tacitus en Dio, en Plinius
beweerde dat een brand in Nicomedia door de ‘apathie’ van de massa
was versterkt. Dat mensen chaos in eigen voordeel proberen te gebruiken,
is niet onbekend. We moeten slechts aan de massale diefstal van
musea en sites tijdens de recente revolutie van Egypte denken, of aan de
plunderingen tijdens de recente rellen van Londen.
De vraag is natuurlijk wat Nero ondertussen deed. Zijn voorgangers hadden
op grote branden gereageerd door een brandweer op te richten, te
helpen bij het uitdoven van het vuur of financiële steun te geven aan
slachtoffers. Nero was in de maand juli van het jaar 64 echter niet in de
hoofdstad. Hij en zijn hof verbleven in Antium, waar de keizer een prachtig
paleis had uitgebreid. Het duurde dus even voor berichten de keizer
bereikten en hij persoonlijk kon reageren.
De brandweer was ondertussen wel al actief. Tacitus, Suetonius en Cassius
Dio vermelden mannen of soldaten die op bevel branden stichtten
in de stad. Vermoedelijk gaat het hier in werkelijkheid om de brandweermannen
die bezig waren het vuur te bestrijden. Tegenvuren en de vernietiging
van gebouwen om het vuur brandstof te ontzeggen waren gebruikelijke
methoden om een grote brand te bestrijden, waarmee Nero’s
raadgever Seneca vertrouwd was.
Volgens Tacitus keerde Nero nog tijdens de brand terug, toen het vuur
zijn paleis bedreigde. Het was de vrij grote afstand met Antium die zijn
terugkeer vertraagd had. Eenmaal in Rome opende hij zijn persoonlijke
tuinen voor het publiek en zorgde voor de aanvoer van voedsel. Even opvallend
is hoeveel keizerlijke munten uit 64 en de volgende jaren verwijzen
naar de veiligheid van de voedselvoorziening. Munten van de haven
van Ostia dateren uit dit jaar. Andere stukken uit deze
periode tonen Ceres, de godin van de landbouw, met
graanaren in haar hand. Vermoedelijk waren de munten
bedoeld als een geruststelling: de toevoer van gratis de Poolse schilder Henryk
‘Een christelijke Dirce’ (van
graan, belangrijker dan ooit voor het plebs van de verkoolde
hoofdstad, was veilig – ondanks de vernietiging hoe een christelijke vrouw de
Siemiradzki, 1897) stelt keizer
Nero voor die toekijkt
van graanwarenhuizen.
marteldood sterft.
Nero nam dus actief maatregelen na de brand van zijn
hoofdstad. Toch rest de vraag: had hij de brand aangestoken?
Waarschijnlijk niet, want het ontbrak de keizer aan een
motief. Suetonius’ argument dat de keizer het lelijke Rome haatte en
een nieuwe hoofdstad wenste, handelt vanuit een a posteriori denken,
met de acties van Nero na de brand in gedachten. In de bewering
van Suetonius en Cassius Dio, dat de keizer zong terwijl de hoofdstad
brandde, schuilt geen waarheid. Hun locaties voor Nero’s musiceren
(de ‘toren van Maecenas’ of het keizerlijk paleis) zijn dramatisch,
maar weinig plausibel. Het paleis ging in vlammen op tijdens
de brand. Ging de keizer dan, samen met zijn hof als publiek, naar de
Palatijn om te zingen over Troje, om dan snel weg te vluchten voordat
het gebouw instortte? Bovendien: Nero kwam pas aan in Rome toen
zijn paleis al door het vuur bedreigd werd. Tacitus lijkt dichter bij de
waarheid te staan: het ging om een gerucht dat in de verwarring en
woede na de ramp opdook. De ondergang van steden werd, zoals we
trouwens al zagen, vaak verbonden met de val van Troje, en de Trojaanse
oorlog was een favoriet thema van de keizer en een heleboel andere
dichters. Dat kan een dergelijke verklaring hebben aangemoedigd.
Andere daden van Nero wijzen er bovendien op dat hij eerder de bestaande
stad mooier wou maken. Als hij al enige tijd het verlangen koesterde
de stad te verwoesten, waarom hield hij zich dan bezig met de constructie
van openbare gebouwen, waaronder een gigantisch amfitheater (in 57),
een grote nieuwe overdekte markt (59) en zijn befaamde baden (62)?
Waarom begon hij met de uitbreiding van het keizerlijke paleis, een project
dat in 64 nog altijd lopende was? Iemand zou kunnen beweren dat
de keizer een maniak was en op basis van een plotse impuls handelde.
Maar dat is onzinnig: Nero’s acties kunnen vrijwel altijd rationeel geduid
worden vanuit zijn – weliswaar sterk naar het narcistische neigende
– denken. Hoewel we geen zekerheid kunnen bieden, is de kans dat hij
verantwoordelijk was voor de brand, erg klein. Waarschijnlijk ging het
om een dom ongeluk. Bij de vele grote en kleine branden in Londen tussen
1833 en 1849 ging het maar in 2,5 procent van de gevallen mogelijk
om kwaad opzet.
En hoe zit het met de christenen? In de nasleep van de brand zou Nero
de eerste keizer worden die begon met deze sekte te ‘vervolgen’, als aanstichters
van de brand. Weinig auteurs geloven nu dat zij in werkelijkheid
verantwoordelijk waren. Waarom werden zij dan bestraft?
Zondebok
In tijden van grote rampspoed hebben mensen nood aan een verantwoordelijke
voor hun lijden. In de middeleeuwen werden de Joden verantwoordelijk
gehouden voor ziektes als de Zwarte Dood, want zij vergiftigden
de waterbronnen. Dichter bij Nero’s tijd vertelt Cassius Dio hoe
misdadigers onder Domitianus in de hele wereld mensen willekeurig
vergiftigden met naalden, wat opnieuw gebeurde onder de heerschappij
van Commodus. Grote branden waren evenmin louter toeval. Josephus
beschrijft zo hoe de Joden te Antiochië beschuldigd werden een vuur, dat
verschillende publieke gebouwen had verwoest, aangestoken te hebben.
In 1666 deed Karel II zijn best de Londenaars te overtuigen dat niemand
de grote brand had aangestoken, maar zij geloofden al snel vast dat er
een katholieke samenzwering schuilging achter de ramp. In al deze voorbeelden
zien we hoe marginale groepen (misdadigers, Joden, katholieken)
binnen de samenleving als zondebok fungeren voor catastrofes. Een
tweede element is dat de Romeinen geloofden dat rampen veroorzaakt
konden worden door goddelijke ontevredenheid
met hun heersers, een gedachte die ook courant
was in het antieke China. De Romeinse keizer
moest de kosmos in balans houden en de onsterfelijken
vertegenwoordigen op aarde. Als hij die taak
slecht vervulde, waren de gevolgen niet te overzien
– de goden konden dan weleens tot bestraffing van
de mensheid overgaan.
Nero moest nu bewijzen dat hij de goden niet vertoornd
had en vreesde vermoedelijk dat zijn populariteit
zou lijden onder beschuldigingen van
brandstichting. Dat was een aanval op zijn imago
die de keizer niet kon tolereren. Zijn reactie
was tweevoudig. De keizer liet onmiddellijk
offers organiseren voor de goden Vulcanus,
Ceres, Proserpina en Juno, om hun woede te
bedaren. Omdat het geloof dat de brand aangestoken
was bleef bestaan, had hij nood aan
een zondebok. Er bevond zich een sekte in de
‘De brand van Rome’,
van de Britse romantische
schilder J.M. W. Turner
(1775-1851).
hoofdstad die heel goed als dusdanig kon fungeren. De vroege christelijke
gemeenschap was een marginale groep in Rome die niet deelnam aan de
belangrijke en alomtegenwoordige rituelen voor de goden. Ze beweerde
bovendien dat alleen hun god de ware was en dacht dat de Apocalyps nabij
was: binnen afzienbare tijd zou de mensheid ten onder gaan in een
wereldbrand. Bij Minucius Felix beschuldigt Caecilius Natalis hen ervan
dat zij het hele universum met vernietiging door vuur bedreigen. Op zich
is dat interessant: het lijkt erop te wijzen dat de massa inderdaad geloofde
dat de christenen zulke ideeën koesterden. Nog interessanter is dat Octavius,
een christen, na een systematische weerlegging van allerhande beschuldigingen,
alleen opmerkt dat de plotse ondergang van het mensdom
door een wereldbrand helemaal niet zo onwaarschijnlijk is! Tertullianus
stelt in zijn De Spectaculis droogjes vast dat de wereld op een dag geconsumeerd
zal worden door vuur. Al onder Claudius waren deze ‘joden’, die
door ‘Chrestus’ waren opgejut, overigens uit de hoofdstad verdreven.
Het is mogelijk dat Nero en zijn hof werkelijk geloofden dat de christenen
verantwoordelijk waren voor de grote brand, maar dat kunnen we niet
bewijzen. Als zondebok waren ze in elk geval perfect: gekant tegen de
goden, met een geloof dat Rome in vlammen
zou opgaan. De massa lijkt geloof te
hebben gehecht aan hun slechte natuur.
Tertullianus klaagt, in de tweede eeuw,
dat de naam christen door ‘de mensen’ als
verwerpelijk wordt beschouwd. Ze worden
als publieke vijanden beschouwd omdat
ze weigeren feestdagen te vieren met de
heidenen. Elders zegt hij dat de christenen
ook in zijn tijd verantwoordelijk gehouden
werden voor elke ramp: bij hongersnood
en ziekte eist het volk ‘Christianos ad leonem’.
Stukken uit Eusebius’ kerkgeschiedenis
suggereren dat vervolging van de
christenen in de late oudheid nog altijd op
enthousiasme van de massa kon rekenen.
De bestraffing van de christenen wordt
door twee van onze auteurs, Suetonius en
Tacitus, vermeld. Eerstgenoemde zegt dat
de christenen terecht bestraft werden door
de keizer, de laatstgenoemde vermeldt dat
leden van de sekte levend verband werden
of verscheurd door honden. Dat vindt
hij ongepast, al meldt hij dat het om een
sekte met haat tegenover de mensheid
gaat. Tacitus probeert hier van twee walletjes
te eten door Nero zwart te maken zonder de christenen
vrij te spreken. In elk geval vinden beide auteurs de terechtstellingen
terecht – en dat lijkt logisch. Bestraffing had in de antieke wereld
een sterk demonstratieve en afschrikwekkende functie. Een misdadiger
moest lijden voor het kwaad dat hij had veroorzaakt. Daarom was levende
verbranding een erg ‘passende’ straf voor de christelijke pyromanen.
Op deze korte vermeldingen van een bestraffing na, is onze informatie
over de eerste zogezegde vervolging erg beperkt. Onder de christelijke
auteurs vermeldt Tertullianus dat Nero de eerste was die het zwaard
tegen de christenen keerde en Eusebius kadert de vervolgingen binnen
de zondeval van de keizer. We leren ook dat Sint Paulus en Sint Pieter
onder Nero’s heerschappij een martelaarsdood stierven te Rome. In de
akten van de martelaren vinden we nog – onbetrouwbare – informatie
over heiligen die in deze periode stierven. Dat begon al in ‘het tweede
jaar van Nero’…
Schuldig of niet?
Ons bewijsmateriaal suggereert dat de aanpak van de christenen volledig
of grotendeels beperkt waren tot de hoofdstad, en dat lijkt logisch. Het
ging Nero immers in de eerste plaats om het bestraffen van de mensenhatende
sekte van brandstichters, die ‘schuldig’ was aan de ramp. Hoewel
het onwaarschijnlijk is dat Nero verantwoordelijk was voor de brand
van zijn hoofdstad, en het vrijwel onmogelijk is dat hij naar zijn paleis
trok om erover te zingen, besloot hij wel een ongetwijfeld onschuldige
groep mensen als zondebok te gebruiken. Als zij schuldig waren, kon
Nero de brand niet aangestoken hebben, of door foutief gedrag de toorn
van de goden opgewekt hebben. Bij het plebs van Rome had hij uiteindelijk
succes, want hij won zijn populariteit terug. De elite was niet tevreden.
Zij hadden veel verloren in de brand, en zouden nu zien hoe een
groot deel van de hoofdstad werd omgetoverd in een keizerlijk paleis.
Historicus en archeoloog Sam Van
Overmeire schreef al meerdere wetenschappelijke
artikels over keizer
Nero. In 2010 verbleef hij aan de
Academia Belgica in Rome voor onderzoek
rond het imago van Nero.
Momenteel werkt hij als wetenschappelijk
medewerker aan de Koninklijke
Musea voor Kunst en Geschiedenis in
Brussel. Zijn nieuwste publicatie ‘Nero.
Drie gezichten van een populaire
keizer’ is uitgegevenbij Davidsfonds.
54 M emo Memo 55