6

ÌÎÍÃÎË ÓËÑÛÍ
ØÈÍÆËÝÕ ÓÕÀÀÍÛ ÀÊÀÄÅÌÈ
Ò¯¯ÕÈÉÍ Õ¯ÐÝÝËÝÍ
ÀÊÀÄÅÌÈ×
ÁÀÇÀÐÛÍ ØÈÐÝÍÄÝÂÈÉÍ
Á¯ÒÝÝËÈÉÍ ×ÓÓËÃÀÍ
ÓËÀÀÍÁÀÀÒÀÐ
2012

DDC
901
A-392
Ìîíãîë óëñûí õºäºëìºðèéí áààòàð, Òºðèéí øàãíàëò,
Øèíæëýõ óõààíû ãàâúÿàò ç¿òãýëòýí,
àêàäåìè÷ Á.Øèðýíäýâèéí ìýíäýëñíèé
100 æèëèéí îéä çîðèóëàâ.
ÀÊÀÄÅÌÈ× ÁÀÇÀÐÛÍ ØÈÐÝÍÄÝÂÈÉÍ Á¯ÒÝÝËÈÉÍ ×ÓÓËÃÀÍ
10 ÁÎÒÜ ÍÎÌÛÍ ÐÅÄÀÊÖÈÉÍ ÇªÂ˪Ë
Åðºíõèé ðåäàêòîð:
Á.Ýíõò¿âøèí, àêàäåìè÷
Ðåäàêöèéí çºâëºëèéí ãèø¿¿ä: Æ.Áîëäáààòàð, àêàäåìè÷
Ò.Ãàëáààòàð, àêàäåìè÷
Á.Äàø-¨íäîí, ïðîôåññîð
Ò.Äîðæ, àêàäåìè÷
À.Î÷èð, ïðîôåññîð
Ä.Ðýãäýë, àêàäåìè÷
Ä.Òºìºðòîãîî, àêàäåìè÷
Ñ.Öîëìîí, ïðîôåññîð
Á.×àäðàà, àêàäåìè÷
Ñ.×óëóóí, äýä ïðîôåññîð
Ðåäàêöèéí íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà : Í.Õèøèãò, äýä ïðîôåññîð
Òåõíèê ðåäàêòîð: Á.Àëòàíçóë
Õýâëýëèéí ýõèéã áýëòãýñýí: Ä.Îþóí
Öààñíû õýìæýý: 176õ250 1/10
Õýâëýëèéí õóóäàñ: 25
Õýâëýñýí òîî: 500 øèðõýã
“Àäìîí” ÕÕÊ-ä õýâëýâ.
ISBN 978-99962-0-751-8

Àêàäåìè÷ Á.Øèðýíäýâ

ÓÍØÈÃ× Ò¯ÌÝÍÄÝÝ ªÐÃªÍ ÀÉËÒÃÀÕ ¯Ã
Îëíîî ºðãºãäñºíèé 2 äóãààð (1912) îíä Ñàéí íî¸í õàí àéìãèéí Äàëàé ×îéíõîð
âàíãèéí õîøóóíû Èõ áàãèéí à÷ õàðèàä îâãèéí áè÷ýý÷ Áàçàðûí õºâã¿¿í áîëîí
ìýíäýëñýí Øèðýíäýâ ãóàéí 100 æèëèéí îé ýíý îíä òîõèîæ áàéíà.
Ìîíãîë óëñûí õºäºëìºðèéí áààòàð, òºðèéí øàãíàëò, øèíæëýõ óõààíû ãàâüÿàò
ç¿òãýëòýí, àêàäåìè÷ Á.Øèðýíäýâ ãóàé áîë ÕÕ çóóíû ìîíãîë÷óóäûí ñýðãýí ìàíäàë,
îð÷èí ¿åèéí èðãýíøëèéí ò¿¿õýíä îëîí øèíý ç¿éëèéã ñàíàà÷ëàí õýðýãæ¿¿ëæ, óäèðäàí
çîõèîí áàéãóóëñàí íèéãýì òºðèéí òîìîîõîí ç¿òãýëòýí þì. Ò¿¿íèé îëîí òàëò ¿éë
àæèëëàãààíû äîòðîîñ øèíæëýõ óõààí, áîëîâñðîëûí ñàëáàð îíöãîé ÿëãàðíà.
Á.Øèðýíäýâ ÁÍÌÀÓ-ûí Çàñãèéí ãàçàðò ñî¸ë áîëîâñðîëûí àñóóäàë õàðèóöàí
àæèëëàñàí öàãààñ ìîíãîë÷óóäûí ìýäëýã îþóíûã õºãæ¿¿ëýõýä îíöëîí àíõààð÷, 1944-
1953 îíä ÌÓÈÑ-èéí ðåêòîð, 1951-1953 îíä Ãýãýýðëèéí ÿàìíû ñàéä, 1961-1981 îíä
ØÓÀ-èéí Åðºíõèéëºã÷ººð àæèëëàæ áàéâ.
Ìîíãîëûí ØÓÀ-èéí åðºíõèéëºã÷èéã äýëõèéä íýð àëäàð íü ò¿ãñýí îëîí ýðäýìòýí
- ÇÑÁÍÕÓ-ûí ØÓÀ-èéí åðºíõèéëºã÷ Â.Ë.Êîìàðîâ, Ñ.È.Âàâèëîâ, Í.Ë.Íåñìåÿíîâ,
Ì.Â.Êåëäûø, Ï.Ë.Êàïèöà, ÀÍÓ-ûí íýðò ìîíãîë÷ ýðäýìòýí Îóýí Ëàòòèìîð, Àíãëèéí
Æîí Áåðíàë, Ôðàíöûí ôèçèê÷ Ïîëü Ëàíæåâåí, Æîëèî Êþðè, Ãåðìàíû ìîíãîë÷
ýðäýìòýí Âàëüòåð Õàéññèã, Áîëãàðûí Àíãåë Áàëåâñêè, Óíãàðûí Ëàéîø Ëèãåòè,
Õÿòàäûí Ãî Ìî Æî, ×èíãýëòýé, Ýíýòõýãèéí Ðàäõà Êðèøíà, ßïîíû Øèðî Õàòòîðè,
Øèãýî Îçàâà íàð õ¿íäýòãýí õàðèëöàæ, õàìòðàí àæèëëàæ áàéâ.
Àêàäåìè÷ Á.Øèðýíäýâ áîë øèíæëýõ óõààí, äýýä áîëîâñðîëûã óäèðäàí çîõèîí
áàéãóóëàã÷ òºäèéã¿é íýðò ò¿¿õ÷, äýëõèéä òàíèãäñàí ýðäýìòýí áàéëàà. Òýðýýð ÇÕÓ,
Áîëãàð, Ïîëüø, Óíãàð, ×åõîñëîâàêèéí ØÓÀ-èéí æèíõýíý áà õ¿íäýò ãèø¿¿íýýð
ñîíãîãäîæ, Àíãëèéí Ëèäñèéí Èõ ñóðãóóëèéí õ¿íäýò äîêòîð öîëûã õ¿ðòñýí þì.
Òýðýýð íýãýí æàðíû äîòîð øèíæëýõ óõààí, ò¿¿õ, óðàí çîõèîë, êèíî, æ¿æèã,
ñýòã¿¿ë ç¿éí òºð뺺ð 300 îð÷èì á¿òýýë òóóðâèæ, îþóíûõàà ¿ð øèìýýð Ìîíãîë
äàÿàðûã ãèéã¿¿ëñýí íîìûí ìýðãýäèéí íýã áàéëàà.
Ýíý óäààä Ìîíãîë óëñûí ØÓÀ, Ò¿¿õèéí õ¿ðýýëýíãýýñ àêàäåìè÷ Á.Øèðýíäýâèéí
á¿òýýëèéí ÷óóëãàíûã:
• “Ìîíãîë óëñûí ò¿¿õèéí ñóäàëãàà”
• “Àðäûí õóâüñãàëûí ò¿¿õ ñóäëàë”
• “Ìîíãîëûí îð÷èí ¿åèéí ò¿¿õèéí ñóäàëãàà”
• “Ìîíãîëèÿ íà ðóáåæå XIX-XX ââ”
• “Ìîíãîëûí Øèíæëýõ Óõààíû Àêàäåìè áà øèíæëýõ óõààí ñóäëàë”
• “Ãàäààä õàðèëöàà, õàìòûí àæèëëàãàà”
• “Íàìòàð ñóäëàëûí á¿òýýë¿¿ä”
• “Äóðäàòãàë, õýëñýí ¿ã, ÿðèëöëàãà”
• “Óðàí çîõèîëûí ÷óóëãàí”
• “Àêàäåìè÷ Á.Øèðýíäýâ ò¿¿õ áè÷ëýãò” ãýñýí 10 áîòèîð áýëòãýí óíøèã÷ àâãàé
Òàíû òóíãàëàã ìýëìèé, îþóí áîäîëä òîëèëóóëæ áàéíà.
Ýðäìèéí äàëàé öàëãèëàí
Íîìûí áóÿí õóðæ áàéõûí
ªëçèé äýìáýðýëòýé åðººëèéã
ªðãºí äýâø¿¿ëüå!
“Áàçàðûí Øèðýíäýâèéí á¿òýýëèéí ÷óóëãàí” 10 áîòèéí åðºíõèé ðåäàêòîð,
àêàäåìè÷, Ìîíãîë óëñûí øèíæëýõ óõààíû ãàâúÿàò ç¿òãýëòýí
Áàòáîëäûí Ýíõò¿âøèí

ÌÎÍÃÎË ÓËÑÛÍ
ØÈÍÆËÝÕ ÓÕÀÀÍÛ ÀÊÀÄÅÌÈ
Ò¯¯ÕÈÉÍ Õ¯ÐÝÝËÝÍ
ÁÎÒÜ VI
ÃÀÄÀÀÄ ÕÀÐÈËÖÀÀ,
ÕÀÌÒÛÍ ÀÆÈËËÀÃÀÀ
Ýðõýëñýí: Á.Ïóíñàëäóëàì
Ð.Òºðäàëàé
Ðåäàêòîð: Á.×àäðàà
ÓËÀÀÍÁÀÀÒÀÐ
2012

ÀÃÓÓËÃÀ
ÝÌÕÒÃÝÃ×ÈÉÍ ¯Ã ............................................................................................... 9
ÍÝÃ. ÝÍÕ ÒÀÉÂÀÍ, ÎËÎÍ ÓËÑÛÍ ÀÞÓËÃ¯É ÁÀÉÄËÛÃ
ÁÝÕƯ¯ËÝÕ ×ÈÃËÝËÄ (ªÃ¯¯ËÝË, ÈËÒÃÝË, ÕÝËÑÝÍ ¯Ã)
- Äýëõèé äàõèíû íàéðàìäëûí òàëûíõíû èõ õóðëûí áàéíãûí
õîðîîíû ÷óóëãàíû øèéäâýðèéã Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí õàëóóíààð
äýìæèæ áàéíà ............................................................................................... 12
- Ýíõ òàéâàí íü äàéíûã ÿëíà ......................................................................... 13
- Àçè áà Íîìõîí äàëàéí îðíû ýíõ òàéâíû òàëûíõíû èõ õóðàë ............. 16
- Á.Øèðýíäýâ -Ýíõ òàéâíûã õàìãààëàõ àðä ò¿ìíèé Âåíèéí
èõ õóðàëä î÷ñîí ÁÍÌÀÓ-ûí òºëººëºã÷ íàðûí äàðãà ........................... 22
- Á¿õ õ¿í òºðºëõòºí, ýíõ òàéâíûã ýðìýëçýæ áàéãààã èõ õóðëààð
èëýðõèéëýâ .................................................................................................... 27
- Ìàíàé àðä ò¿ìýí Âåíèéí óðèàëãûã õàëóóíààð ñàéøààæ áàéíà ........... 28
- ÁÍÌÀÓ-ûí Һ뺺ëºã÷äèéí äàðãà Á.Øèðýíäýâýýñ Âåíà õîòíîî
áîëñîí ýíõ òàéâíûã õàìãààëàõ àðä ò¿ìíèé õóðàë äýýð õýëñýí ¿ã ...... 30
- Îëîí óëñûí áàéäàë, á¿õ íèéòèéí ýíõ òàéâíû òºëºº òýìöýë
(Ìîíãîëûí ¿íäýñíèé ýíõ òàéâíûã õàìãààëàõ áàãà õóðëûí èëòãýë) ... 33
- Äýëõèé äàõèíû àðä ò¿ìýí äàéíû ýñðýã òýìöýæ áàéíà .......................... 37
- Áàéãàëèéí íººöèéã ¿ð á¿òýýëòýé àøèãëàõ áà õ¿ðýýëýí áàéãàà îð÷íûã
õàìãààëàõ øèíæëýõ óõààíû ¿íäýñëýëèéí çàðèì àñóóäàë (ÁÍÌÀÓ-ûí
àðäûí èõ õóðëûí VI ÷óóëãàíä ØÓÀ-ûí Åðºíõèéëºã÷, àêàäåìè÷,
äåïóòàò íºõºð Á.Øèðýíäýâèéí òàâüñàí õàâñðàëò èëòãýë) .................... 40
- Ãèòëåðèéí “Öàõèëãààí äàéí”-û òºëºâëºãºº Ìîñêâàãèéí äýðãýä
çàìõàðñàí íü .................................................................................................. 44
- Ñîöèàëèñò Âüåòíàìûí ýñðýã Õÿòàäûí ò¿ðýìãèéëëèéã òóñ îðíû ýðäýì
øèíæèëãýýíèé îëîí íèéòèéí òºëººëºã÷人ñ ýñýðã¿¿öñýí öóãëààíûã
ÁÍÌÀÓ-ûí Øèíæëýõ Óõààíû Àêàäåìèéí Åðºíõèéëºã÷ àêàäåìè÷
Á.Øèðýíäýâ íýýæ õýëñýí ¿ã ....................................................................... 57
- ÁÍÌÀÓ-ûí îëîí óëñûí íýð õ¿íä .............................................................. 59
- ßðèëöëàãà äýýð õýëýõ ¿ã .............................................................................. 61
- Ýðãýö¿¿ëæ áîäóóøòàé íýãýí ÷óõàë àñóóäàë ............................................ 63
- Ìèð ïëàíåòå .................................................................................................. 65
- Íà ìåæäóíàðîäíîé âñòðå÷å “Àçèàòñêî-Òèõîîêåàíñêèé ðåãèîí:
Äèàëîã, ÌÍÐ è ñîòðóäíè÷åñòâî” .............................................................. 70
- Äýëõèé åðòºíöèéã öºìèéí çýâñýãã¿é áîëãîõ, õ¿í òºðºëõòíèéã
ýñýí ìýíä áàéëãàõ íü ýíõèéã ýðõýìëýã÷ õ¿÷íèé öîãò óðèà ìºí ......... 73
- ¯¿ð öàéæ, ¿ãýýã¿¿ íàðûí æàðãàëûí çàì íýýãäëýý ................................. 75
6

ÕΨÐ. ÌÎÍÃÎË ÓËÑÛÍ ÃÀÄÀÀÄ ÕÀÐÈËÖÀÀ, ÕÀÌÒÛÍ
ÀÆÈËËÀÃÀÀà ժÃƯ¯ËÝÕ ×ÈÃËÝËÄ (ÈËÒÃÝË, ªÃ¯¯ËÝË, ÕÝËÑÝÍ
¯Ã, ßÐÈËÖËÀÃÀ, ÄÓÐÑÀÌÆ, ÒÀÉËÀÍ, ÇÀÌÛÍ ÒÝÌÄÝÃËÝË, ËÅÊÖ)
- ×åõîñëîâàê óëñ ñîöèàëèçìûí çàìä .......................................................... 85
- Ìîñêâà áîë äýëõèé äàõèíû õºäºëìºð÷äèéí áàÿð áàõäàë ìºí ............ 90
- ×åõîñëîâàêèéí øèíý ñî¸ëûí ºðíºëò ....................................................... 95
- Óñïåõè êóëüòóðíîãî ñòðîèòåëüñòâà â Êèòàéñêîé Íàðîäíîé
Ðåñïóáëèêå (Ïóòåâûå çàìåòêè) ................................................................ 97
- Áýýæèí õîòûã ¿çñýí òóõàé ......................................................................... 99
- ÇÕÓ-òàé áàéãóóëñàí ýâäýðøã¿é áàò íàéðàìäàë áîë Ìîíãîëûí
àðä ò¿ìíèé àãóó èõ îëîëò ìºí ................................................................. 102
- Àõ ä¿¿ Ïîëüø óëñàä ................................................................................... 111
- Mongol-Indian cultural relationship .......................................................... 113
- Questions from Mrs. Promilla Kalhan, Correspondent of Hindustan
Times for an Interview with the leader B.Shirendev of the
Parliamentary Delegation from the Republic of Mongolia ...................... 115
- Ýíýòõýãèéí Ïàðëàìåíòûí ¿äýõ ¸ñëîë äýýð ÁÍÌÀÓ-ûí
Ïàðëàìåíòûí òºëººëºã÷äèéí òýðã¿¿í Á.Øèðýíäýâýýñ õýëñýí ¿ã .... 117
- Ýíýòõýã îðíû òóõàé ñýòãýãäýë (Àêàäåìè÷ Á.Øèðýíäýâèéí
Ìîíãîë, Ýíýòõýãèéí óóëçàëò äýýð õýëñýí ¿ã) ...................................... 119
- Ìîíãîë Ðóìûíû àðä ò¿ìíèé àõ ä¿¿ãèéí íàéðàìäàë ìàíäòóãàé
(ÁÍÑÐÓ-ûí ¯íäýñíèé èõ õóðëûí òºëººëºã÷èäòýé óóëçàõ
íàéðàìäëûí öóãëààí äýýð õýëñýí ¿ã) ..................................................... 123
- Ìàíàé õî¸ð àðä ò¿ìíèé íàéðàìäàë ýâäýðøã¿é ìºíõ .......................... 126
- Á¿ãä Íàéðàìäàõ Ôðàíö óëñ, ÁÍÌÀÓ-ûí õîîðîíä ñî¸ëûí õýëýëöýýð
áàéãóóëàõààð ÿâñàí Ìîíãîëûí òºëººëºã÷äèéí òàéëàí ...................... 131
- Ǻâëºëòèéí àðä ò¿ìíèé ýõ îðíû äàéíû ¿åèéí òóõàé çàðèì
ñýòãýãäýë ...................................................................................................... 135
- ØÓÀ-èéí Åðºíõèéëºã÷, àêàäåìè÷ Á.Øèðýíäýâ Àíãëèä
àéë÷èëñàí òóõàé òàíèëöóóëãà .................................................................. 145
- Àêàäåìè÷ Á.Øèðýíäýâèéí Àíãëèéí Ëèäñèéí Èõ ñóðãóóëüä
Õ¿íäýò äîêòîð öîë õ¿ðòýõ ¿åýðýý óíøèõààð áýëòãýñýí ëåêö ............. 148
- Á.Øèðýíäýâýýñ Ìîíãîë-Ǻâëºëòèéí íàéðàìäàëä çîðèóëñàí
öóãëààí äýýð õýëñýí ¿ã .............................................................................. 152
- Präsidenten-gespräch. Mit dem Präsidenten der Akademie der
Wissenschaften der Mongolischen Volksrepublik, Prof. Dr. Basaryn
Shirendyb, sprach Dipl.-Journ. Hugo Kröpelin ........................................... 156
- Õàìòûí øèíæëýë, ñóäàëãààíû òºëºâ ..................................................... 160
- ÁÍÏÀÓ-ûí îäîíãîîð øàãíàãäñàíòàé õîëáîãäóóëàí ÁÍÌÀÓ-ûí
ØÓÀ-èéí Åðºíõèéëºã÷, Ìîíãîë-Ïîëüøèéí íàéðàìäëûí
íèéãýìëýãèéí äàðãà, àêàäåìè÷ Á.Øèðýíäýâèéí õýëñýí ¿ã ................ 163
- Öýöýãëýæ áàéãàà Àçåðáàéæàíä ................................................................ 164
- Ìîíãîë àðä óëñ, ÇÑÁÍÕÎÓ-ûí õîîðîíä íàéðàìäàëò õàðèëöàà
òîãòîîõ òóõàé õýëýëöýýðò ãàðûí ¿ñýã çóðñíû ÿðóó àëäàðò 60 æèë ... 167
7

- Ìîíãîë÷óóä õàðü îðíóóäòàé õàðèëöàõûã ñîíèðõñîí íü ..................... 173
- Õÿòàäûí õààä íî¸ä, ¿íäýñíèé ¿çýëòýí íàðààñ Õÿòàä-Ìîíãîëûí
õàðèëöààíä áàðèìòàëæ èðñýí áàéð ñóóðü, ¿çýë ñàíàà ......................... 180
- ªâºð Ìîíãîë îðíîîð ................................................................................. 192
- Ìîíãîë-Èíäîíåçèéí õàðèëöàà ................................................................. 197
- Á.Øèðýíäýâ: Òàéâàí÷óóä Ìîíãîëûã ñóäàëæ ìýäýõ èõýýõýí
ñîíèðõîëòîé þì .......................................................................................... 200
- “87 æèë Ìîíãîë îðíîîð àëõàâ” ãýñýí ñýäâýýð Æýíæè Èõ ñóðãóóëü
äýýð ëåêö óíøñàí òóõàé òýìäýãëýë ......................................................... 205
- Á.Øèðýíäýâ: Ñòàëèíû êèòåëèéã öîîëîõ îîíûí ýâðýý àâààä
äºõòºë ... ....................................................................................................... 208
- Õÿòàä, Àíãëè, Àìåðèêèéí õýâëýë íàìàéã õàìãààëæ áàéñàí ............... 215
- Ìîëîòîâîîñ áàÿðûí öàõèëãààí èðæ, Æîó Ýíü ëàéí îðëîã÷
îðîëöñîí òýð ºäð¿¿äèéí òºðõ .................................................................. 219
- Ñòàëèí Ìîíãîëûí òóñãààð òîãòíîëûã Ǻâëºëòººñ ãàäíà
Àíãëè, Àìåðèê, Õÿòàäààð çºâøººð¿¿ëñýí .............................................. 223
ÃÓÐÀÂ. ÎËÎÍ ÓËÑÛÍ ÀÌÆÈËÒ ÒÓÐØËÀÃÛà ÍÝÂÒЯ¯ËÝÕ
ÒÓÕÀÉÄ (ÈËÒÃÝË, ßÐÈËÖËÀÃÀ, ÕÝËÑÝÍ ¯Ã)
- ÁÍÌÀÓ-ûí Åðºíõèé ñàéäûí íýãä¿ãýýð îðëîã÷ Á.Øèðýíäýâ
ãàäààä îðíû ñýòã¿¿ë÷äèéã õ¿ëýýí àâ÷ óóëçàâ ....................................... 230
- Â.Òåðåøêîâà, Â.Áûêîâñèé õî¸ðûí ãàçàð áóóæ èðñíèéã
òîõèîëäóóëàí Óëààíáààòàð õîòîä õèéñýí öóãëààí äýýð ÁÍÌÀÓ-ûí
ØÓÀ-èéí Åðºíõèéëºã÷ Á.Øèðýíäýâèéí õýëñýí ¿ã .............................. 232
- Ǻâëºëòèéí øèíæëýõ óõààíû îëîí óëñûí à÷ õîëáîãäîë
(ÇÕÓ-ûí ØÓÀ-èéí 250 æèëèéí îéä çîðèóëñàí ÁÍÌÀÓ-ûí
ØÓÀ-èéí ÷óóëãàí äýýð Àêàäåìèéí Åðºíõèéëºã÷, àêàäåìè÷
Á.Øèðýíäýâýýñ òàâüñàí èëòãýë) .............................................................. 235
- Ãàãàðèíû ñàíñàðò íýýñýí çàìààð ............................................................. 242
- Îðîñûí øèíæëýõ óõààí ò¿¿íèé ç¿òãýëòíèé òàëààð äóðñàìæ áà
ñýòãýãäýë (ÎÕÓ-ûí ØÓÀ-èéí 275 æèëèéí îéä) .................................... 245
8

“ÀÊÀÄÅÌÈ× ÁAÇÀÐÛÍ ØÈÐÝÍÄÝÂÈÉÍ Á¯ÒÝÝËÈÉÍ ×ÓÓËÃÀÍ”
VI ÁÎÒÈÉÍ ÝÌÕÒÃÝÃ×ÈÉÍ ¯Ã
Áàçàðûí Øèðýíäýâ (1912-2001) áîë ÕÕ çóóíû Ìîíãîë óëñûí ãàäààä
õàðèëöàà, áîëîâñðîë, øèíæëýõ óõààíû õºãæèëä ò¿¿õýí õóâü íýìýð îðóóëñàí
òºð, íèéãìèéí ç¿òãýëòýí áèëýý.
Ò¿¿íèé àìüäðàëûí çàìíàë ÕÕ çóóíû Ìîíãîë óëñûí ò¿¿õòýé ñàëøã¿é
õîëáîîòîé. ªíãºðºã÷ çóóíû Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé òóóëñàí áýðõøýýë
õ¿íäðýë, õ¿ðñýí îëîëò àìæèëòàä ãàð áèå îðîëöîí óëñ îðíûõîî íýð õ¿íäèéã
äýëõèé åðòºíöºä óõóóëàí òàíèóëàõ, ãàäààä õàìòûí àæèëëàãààã ºðãºæ¿¿ëýí
áýõæ¿¿ëýõ ¿éëñýä îþóí óõààíàà õóðöëàí äàé÷èëæ, ãàâüÿàò ¿éëñ á¿òýýñíèéã
ò¿¿íèé ìýíäýëñíèé 100 æèëèéí îéí õ¿ðýýíä ýìõòãýí õýâë¿¿ëæ áàéíà.
Á.Øèðýíäýâ Ìîíãîë óëñûí ãàäààä õàðèëöàà, õàìòûí àæèëëàãààã
õºãæ¿¿ëýõ ÷èãëýëýýð ºðãºí öàð õ¿ðýýòýé àæèëëàæ, òóõàéí ÷èãëýëýýð îëîí
á¿òýýë òóóðâèæýý. Ýíýõ¿¿ ýìõòãýëä ò¿¿íèé îëîí á¿òýýëýýñ ò¿¿âýðëýí
ýìõòãýñíýý ýíý äàøðàìä äóðäúÿ. Áèä Á.Øèðýíäýâèéí ãàäààä õàðèëöàà,
õàìòûí àæèëëàãààíû ÷èãëýëýýð áè÷ñýí ºã¿¿ëýë, èëòãýë, õýëñýí ¿ã, ÿðèëöëàãà,
äóðñàìæ, àéë÷ëàëûí àëáàí ¸ñíû òàéëàí, çàìûí òýìäýãëýë çýðýãòýé íýã
á¿ð÷ëýí òàíèëöàæ, òýäãýýð áàðèìòóóäàà:
1. Ýíõ òàéâàí, îëîí óëñûí àþóëã¿é áàéäëûã áýõæ¿¿ëýõ ÷èãëýëèéí
2. Ìîíãîë óëñûí ãàäààä õàðèëöàà, õàìòûí àæèëëàãààã õºãæ¿¿ëýõ
÷èãëýëèéí
3. Îëîí óëñûí àìæèëò òóðøëàãûã íýâòð¿¿ëýõ ÷èãëýëèéí õýìýýí ¿íäñýí
ãóðâàí õýñýãò àíãèëàí õóâààãààä ¯íäýñíèé íîìûí ñàí õàäãàëàãäàí
áóé “ØÓÀ-èéí ìýäýý”, “¯íýí ñîíèí”, “Äîðíîäàõèíû ñóäëàëûí àñóóäàë”
çýðýã ñîíèí, ñýòã¿¿ë¿¿ä áîëîí ãàäààäûí áóñàä ºäºð òóòìûí õèéãýýä
øèíæëýõ óõààíû ñîíèí, ñýòã¿¿ëä õýâëýãäñýí ò¿¿íèé á¿òýýë¿¿äèéã îí
öàãèéí äàãóó æàãñààí ýìõòãýëýý.
ßëàíãóÿà ØÓÀ-èéí Ò¿¿õèéí õ¿ðýýëýíãèéí Áàðèìò ìýäýýëëèéí òºâä
õàäãàëàãäàí áóé àêàäåìè÷ Á.Øèðýíäýâèéí õóâèéí àðõèâûí öóãëóóëãà áîëîõ
30-ààä õàéðöàã áàðèìòòàé íýã á¿ð÷ëýí òàíèëöñàíû ¿íäñýí äýýð õîëáîãäîõ ýõ
ñóðâàëæèéã òóñ ýìõòãýëäýý îðóóëàâ. Àêàäåìè÷ Á.Øèðýíäýâ ãàäààä, äîòîîäûí
òîãòìîë õýâëýë, ñýòã¿¿ëýýñ ººðò õýðýãòýé ìýäýýëëýý õàéë÷èëáàðëàí
öóãëóóëäàã áàéñàí íü ãàäààä áîäëîãî, îëîí óëñûí áàéäàë, îðîí ñóäëàëûí
÷èãëýëýýð öóãëóóëñàí îëîí áàðèìò òýìäýãëýë¿¿äýýñ òîäîðõîé õàðàãäàíà.
Á.Øèðýíäýâ ìàíàé àõìàä ¿åèéíõíèé íýãýí àäèë ¿çýë ñóðòëààð çààãëàãäñàí
äýëõèé åðòºíöºä àìüäðàëûíõàà èõýíõ öàã ¿åèéã ºíãºð¿¿ëñýí õ¿í. Ãýâ÷
òýðáýýð áàãà çàëóó íàñíààñàà îëîí óëñûí àþóëã¿é áàéäàë, ýíõ òàéâíûã ñàõèí
õàìãààëàõ ÷èãëýëýýð ýõ îðíîî òºëººëºí ãàäààäûí îëîí îðîíä î÷èæ, õóðàë
çºâëºãººíä îðîëöîí, Ìîíãîë óëñûíõàà íýð õ¿íäèéã ºíäºðò ºðãºæ ÿâæýý.
Òýðáýýð èðãýíèéõýý õóâèàð, øèíæëýõ óõààíû ñàëáàðûí óäèðäàõ àæèëòíû
õóâèàð, öààøèëáàë Ìîíãîë òºðèéí ýë÷ òºëººëºã÷èéí õóâèàð óëñ îðíîî
òºëººëºí ÕÕ çóóíû Ìîíãîë óëñûí ãàäààä õàðèëöàà, õàìòûí àæèëëàãààã
9

õºãæ¿¿ëýí áýõæ¿¿ëýõýä ò¿¿õýí ¿¿ðýã ã¿éöýòãýñýí äèïëîìàò÷, îëîí óëñûí
ýíõ òàéâíû õºäºë㺺íèé íýðòýé ç¿òãýëòýí áàéëàà.
Îëîí óëñûí õàðèëöààíû äýã æóðàì, Ìîíãîë óëñûí ãàäààä áîäëîãûí ¿çýë
áàðèìòëàë, íèéãýì àõóéí ñýòãýëãýý Á.Øèðýíäýâèéí àæèëëàæ àìüäàð÷ áàéñàí
öàã ¿åýñ ýðñ ºìíºº áîëæ õóâüñàí ººð÷ëºãäñºí íü ìýäýýæ.
Ãýâ÷ ýíýõ¿¿ áîòèä îðñîí á¿òýýë¿¿ä Ìîíãîë óëñûí íýãýí öàã ¿åèéí
òóóëñàí çàìíàë, ¿íýí ò¿¿õèéí ãýð÷ áàòàëãàà þì. Ò¿¿õýí ýíý ¿íýíèéã ìýðãýí
óíøèã÷ áýýð áîäîë îþóíäàà ø¿¿í òóíãààõ áèç ýý.
Ýìõòãýëèéã öàã çàâ ãàðãàí óíøèæ çàñâàðëàñàí òóñ áîòèéí ðåäàêòîð,
àêàäåìè÷ Á.×àäðààä òàëàðõëàà èëýðõèéëæ áàéíà.
̺í òåõíèê ðåäàêòîð Á.Àëòàíçóë, ÌÓÈÑ-èéí Óëààíáààòàð ñóðãóóëèéí
Ò¿¿õèéí 4 ä¿ãýýð äàìæààíû îþóòàí Á.Áÿìáàíàìæèë, õýâëýëèéí ýõèéã
áýëòãýñýí Ä.Îþóí íàðò áîëîí õýâëýëä áýëòãýõ àæèëä ¿íýòýé çºâëºãºº
òóñëàìæ ¿ç¿¿ëñýí õ¿ðýýëýíãèéí õàìò îëîíäîî ýìõòãýã÷äèéí ç¿ãýýñ ã¿í
òàëàðõëàà èëýðõèéëüå.
Ýìõòãýã÷èä
2012 îíû 5 äóãààð ñàðûí 2-íû ºäºð
10

ÁÍÌÀÓ-ûí
íàéðàìäëûí
òàëûíõíû ¿íäýñíèé
áàãà õóðëûí
òºëººëºã÷èä.
1949 îí. Áàðóóí
ãàð òàëààñ
Á.Øèðýíäýâ,
Ñ.Óäâàë,
Ö.Äàìäèíñ¿ðýí,
Á.ßâóóõóëàí,
ïàðòèçàí Ï.Òîãòîõ
íàð
Øâåéöàðü óëñ.
Æåíåâ õîòíîî
ͯÁ-ûí øèíæëýõ
óõààí òåõíèêèéí
õóðàëä Ìîíãîë
óãñààíû ìàëûí
àøèã øèì
ñýäâýýð èëòãýë
òàâèâ (àêàäåìè÷
Ãîí÷èãòîé õàìò,
1963 îí)
Á.Øèðýíäýâ îëîí
óëñûí õóðàëä
îðîëöîæ áàéãàà íü.
ÓÁ. 1976 îí
11

Íýã. ÝÍÕ ÒÀÉÂÀÍ, ÎËÎÍ ÓËÑÛÍ ÀÞÓËÃ¯É ÁÀÉÄËÛÃ
ÁÝÕƯ¯ËÝÕ ×ÈÃËÝËÝÝÐ
(ªã¿¿ëýë, èëòãýë, õýëñýí ¿ã)
12
ÄÝËÕÈÉ ÄÀÕÈÍÛ ÍÀÉÐÀÌÄËÛÍ ÒÀËÛÍÕÍÛ ÈÕ ÕÓÐËÛÍ
ÁÀÉÍÃÛÍ ÕÎÐÎÎÍÛ ×ÓÓËÃÀÍÛ ØÈÉÄÂÝÐÈÉÃ
ÌÎÍÃÎËÛÍ ÀÐÄ Ò¯ÌÝÍ ÕÀËÓÓÍÀÀÐ ÄÝÌÆÈÆ ÁÀÉÍÀ
Øâåäèéí íèéñëýë Ñòîêãîëüìä õóðàëäñàí äýëõèé äàõèíû íàéðàìäëûí
òàëûíõíû èõ õóðëûí áàéíãûí õîðîîíû 3 äóãààð ÷óóëãàí ýíý 3 äóãààð ñàðûí
19-íä àæëàà äóóñãàâ. Ýíý ÷óóëãàí íü, Àíãëè, Àìåðèêèéí èìïåðèàëèñòóóä
òýðã¿¿òýé øèíý äàéí ºäººã÷äèéí ýñðýã òýìöýëä Ǻâëºëò èõ óëñààð
ìàíëàéëóóëñàí íàéðàìäëûí õ¿÷ öààøèä óëàì õ¿÷èðõýã áîëæ, íýãäýë, çîðèãòîé
áàéãààã èëýðõèéëæýý. Ýíý ÷óóëãàíààñ ãàðãàñàí óðèà øèéäâýð íü äýëõèé
äàõèíû àþóëã¿é áàéäàë, ºíº óðòûí áàò íàéðàìäëûã çîðüñîí á¿õ õ¿ì¿¿ñèéí
äèéëýíõ îëîíõûí õ¿ñýë ýðìýëçëýëä òîõèðñîí òóë Ìîíãîëûí á¿õ àðä ò¿ìýí
òóñ ÷óóëãàíû óðèà øèéäâýðèéã ìàø õàëóóíààð óãòàí äýìæèæ áàéíà.
Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí àæèë÷èí, ìàë÷èí, øèíæëýõ óõààí, óðëàãûí
àæèëòàíû çýðýã ìàíàé óëñ àðäûí àæ àõóé, ñî¸ëûí ñàëàà ìº÷èð á¿õýíä
àæèëëàæ áàéãàà õºäºëìºð÷èä, äýëõèé äàõèíû íàéðàìäëûí òàëûíõíû èõ
õóðëûí áàéíãûí õîðîîíû ÷óóëãàíààñ àòîìûí çýâñãèéã ò¿ðýìãèéëýë, õ¿íèéã
¿é îëíîîð õÿäàõ çýâñýã ãýæ ¿çýí ¿ã äóóã¿é õîðèãëîõ òóõàé ãàðãàñàí óðèàëëûã
ñàíàë íýãòýé äýìæèæ, àòîìûí çýâñãèéã àëü íýã îðíû ýñðýã àíõ õýðýãëýñýí
Çàñãèéí ãàçðûã öýðãèéí ãýìò õýðý㠺俿ëñýí ãýæ ¿çýõýýð òóñ ÷óóëãàíààñ
ãàðãàñàí øèéäâýðò ñàíàëàà íýãòãýæ áàéíà.
Áàñ äýëõèé äàõèíû íàéðàìäëûí òàëûíõíû 2 äóãààð èõ õóðëûã 1950
îíû 4 ä¿ãýýð óëèðàëä çàðëàí õóðàëäóóëàõ òóõàé òóñ ÷óóëãàíààñ ãàðãàñàí
øèéäâýðèéã ìàíàé àðä ò¿ìýí íýãýí äóóãààð äýìæèæ áàéíà. Íàéðàìäëûã
ýðõýìëýã÷ ìàíàé àðä ò¿ìýí, òóñ èõ õóðëûí áýëòãýë àæèëä èäýâõòýé îðîëöîíî.
Äýëõèé äàõèíû íàéðàìäëûí òàëûíõíû 2 äóãààð èõ õóðàëä ñàéí áýëòãýõ
çîðèëãîîð íàéðàìäëûã õàìãààëàõ Ìîíãîëûí õîðîîíû ýýëæèò ÷óóëãàíûã ýíý
îíû 4 ä¿ãýýð ñàðä õóðàëäóóëíà.
ªºðèéí ÷èí ¿íýí÷ õàíü Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñûí àõ ä¿¿ãèéí òóñëàìæààð
ñîöèàëèçìûí çàìààð íàéäâàðòàé ÿâæ áàéãàà Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí àþóëã¿é
áàéäàë, íàéðàìäëûí òºëºº àðä÷èëàë, ñîöèàëèçìûí òºëºº òýìöýã÷äèéí áàò
íýãäìýë ëàãåðèéí ýãíýýíä ãóéâàëòã¿é õàòóó çîãñîæ áàéíà. Ǻâëºëò Õîëáîîò
èõ óëñûí ìàíëàéëñàí íàéðàìäàë, àðä÷èëëûí õ¿÷èí íü óëàì ºñºæ áýõæèñýýð
áàéãàà áºãººä øèíý äàéí ºäººã÷äºä ýðñ øèéäâýðòýé öîõèëò ºã÷, òýäíèé ãýìò
ºíãºëçëºãèéã áóò íèðãýæ ÷àäíà.
¯íýí ñîíèíû 1950 îíû 3 äóãààð ñàðûí 23-íû ºäðèéí äóãààð

ÝÍÕ ÒÀÉÂÀÍ ÍÜ ÄÀÉÍÛà ßËÍÀ
Øèíý äàéíû㠺人ã÷ Àíãëè, Àìåðèêèéí ýçýðõýã ò¿ðýìãèé íàðûí ýñðýã
ýíõ òàéâíû òàëûíõíû õ¿÷èðõýã õºäºë㺺í, á¿õ äýëõèéí ºíöºã áóëàí á¿õýíä
ºðíºæ áàéíà. Ýðõ ÷ºëººã õ¿ñýã÷ õ¿í òºðºëõòíººñ ýíõ òàéâíû òºëºº ÿâóóëæ
áàéãàà àðä íèéòèéí õºäºë㺺íèé ºðíºëò íü ýíõ òàéâíû òàëûíõíû õî¸ðäóãààð
èõ õóðëûã óãòàæ óëàì ºðíºí èäýâõæèæ áàéíà. Ìàíàé ýíõ òàéâíû òàëûíõíû
õî¸ðäóãààð èõ õóðàë íü ýíõ òàéâíû òºëºº øèíý äàéíû óõóóëãûã õîðèãëîõûí
òºëºº, àòîìûí çýâñãèéã õîðèãëîõûí òºëºº, çýâñýãëýëèéã íèéòýä íü
õîðîãäóóëàõûí òºëºº, àðä ¿íäýñòí¿¿äýýñ ÿâóóëæ áàéãàà ÿëàãäàøã¿é òýìöýëä
øèíý ¿åèéã íýýõ þì. Ýíõ òàéâíû òàëûíõíû 1 ä¿ãýýð èõ õóðëààñ õîéø æèë
õàãàñ áîëîâ. Ýíý áîãèíî õóãàöààíû äîòîð ýíõ òàéâíû òàëûíõíû õºäºë㺺í
ò¿¿õýíä ¿çýãäýýã¿é ºðãºí õýìæýýòýé áîëæ, á¿õ øóäðàãà õ¿í òºðºëõòíèé
õýðýã áîëëîî.
Ýíõ òàéâàí, àðä÷èëàë, ñîöèàëèçìûí õ¿÷íèé ¿ðãýëæèéí ºñºëòèéí ãîë
áàòàëãàà íü ÑÑÑÐ äàõü êîììóíèçìûí áàéãóóëàëòûí øèíý øèíý àìæèëò
ÿëàëòóóä ìºí þì. ÑCCP-ò ¿éëäâýð, õºäºº àæ àõóéí õºãæëèéí õýìæýý äàéíû
ºìíºõººñ èõýýõýí äàâààä õºäºëìºð÷èí îëíû ìàòåðèàëëàã àìüäðàë, ñî¸ëûí
áàéäàë äýýä øàòàíä ãàð÷ áàéãàà ÿâäàë, ýíõ òàéâíû õ¿÷èéã óëàì íýìýãä¿¿ëæ
ýíõ òàéâíû òºëºº Àíãëè-Àìåðèêèéí äàéí, ºäººã÷äèéí ýñðýã òýìöýæ áàéãàà
îëîí çóóí ñàÿ õ¿ì¿¿ñèéí çîðèãèéã áàäðóóëæ áàéíà. Áàéãàëèéã ººð÷ëºí
áàéãóóëàõ Ñòàëèíû àñàð èõ òºëºâëºãºº àìæèëòòàé áèåëýãäýæ, Èæèë
ìºðºí äýýð áàéãóóëàõ ãýæ áàéãàà Êóéáûøåâ, Ñòàëèíãðàäûí öàõèëãààí
ñòàíö, Òóðêìåíèé ñóâàã, Äíåïð äýýð áàéãóóëàõ ãýæ áàéãàà Êàõîâûí ãèäðî
ñòàíö, ºìíºä Óêðàéí áà Õîéò Êðûìûí ñóâàã çýðýã êîììóíèçìûí àãóó èõ
áàðèëãóóäûí òóõàé íºõºð Ñòàëèíû ñàíàà÷ëàãààð çîõèîãäñîí òºëºâëºãºº íü
ýíõ òàéâíû òóëãóóð òóã íü áîëñîí Èõ Ǻâëºëò Óëñûí õ¿÷èí ÷àäëûí ¿ðãýëæèéí
ÿëàãäàøã¿é èõ ºñºëò àðä ¿íäýñòíèé õîîðîíäûí íºõºðëºë áà ýíõ òàéâíû òóõàé
Ǻâëºëòèéí ãàäààä áîäëîãûí õ¿÷èéã äàõèí ãýð÷ëýí õàðóóëæ áàéíà. Àãóó èõ
Ǻâëºëò Õîëáîîò óëñûí àõ ä¿¿ãèéí òóñëàìæààð èìïåðèàëèçìèéí ãèíæýýñ
á¿ðìºñºí ÷ºëººëºãäºæ, ñîöèàëèçìûã íàéäâàðòàéãààð áàéãóóëæ áàéãàà
àðäûí àðä÷èëñàí îðíóóä íü ñîöèàëèçìûã áàéãóóëàõ õýðýã äýýð øèíý èõ
àìæèëòóóäûã îëñîîð áàéíà. Èõ Õÿòàäûí àðä ò¿ìýí íü ººðèéíõºº Àðäûí Á¿ãä
Íàéðàìäàõ óëñûí íýã æèëèéí îéã àæ àõóé, ñî¸ë áîëîâñðîëûí áàéãóóëàëòàä
àñàð èõ àìæèëòààð óãòàæ áàéíà. Ǻâëºëò Óëñ áà àðäûí àðä÷èëñàí îðíóóäàä
¿éëäâýð õºäºº àæ àõóé ºðíºí õºãæèæ, õºäºëìºð÷èí îëíû àìüäðàëûí õýìæýý
óëàì äýýøèëæ áàéõàä õºðºíãºòºí îðíóóäüí äîòîð ¿éëäâýð, õºäºº àæ àõóéí
õýìæýý ¿ðãýëæèä áóóðàí ºðãºí ò¿ìíèé àìüäðàëûí õýìæýý äîðîéòñîîð
áàéíà. Êàïèòàëèçìûí ÿëçàðñàí ñèñòåìèéí ¿ðãýëæèéí óíàëòûí çýðýãöýýãýýð
àæèëã¿é÷¿¿äûí òîî ºñºæ, õºäºëìºð÷èí îëîí ¿ã¿éðýí õîîñîð÷ áàéíà.
Ýíý îíû ýõýýð õºðºíãºòºí îðíóóäàä àæèëã¿é÷¿¿äûí òîî 43 ñàÿä õ¿ðýâ.
Ò¿¿íèé 18 ñàÿ íü Àìåðèêèéí Íýãäñýí Óëñàä áàéãàà íü äýýðõ áàéäëûã ãýð÷èëæ
áàéíà. Õºðºíãºòí¿¿ä íü õºäºëìºð÷äèéí àìüäðàëûí áàéäàëä äîâòîëæ,
13

òýäíèéã äàðëàí ìºëæèõ ÿâäëàà óëàì õ¿÷òýé áîëãîæ áàéãààã õºäºëìºð÷èí
òàðèà÷äûí ýñýðã¿¿öýõ íü óëàì ºñºæ áàéíà. Õºðºíãºòýé îðíû õºäºëìºð÷人ñ
ººðèéí àìüäðàëûí áàéäëûã ñàéæðóóëàõûí òºëºº ÿâóóëæ áàéãàà òýìöýë íü
òýäíýýñ ýíõ òàéâíû òºëºº, äàéí ºäººã÷äèéí ýñðýã ÿâóóëæ áàéãàà òýìöýëòýé
ñàëøã¿é þì.
Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñ áà àðäûí àðä÷èëñàí îðíóóäûí èõ æèøýý íü
õºðºíãºòºí îðíû îëîí ñàÿ õºäºëìºð÷äèéã äàéí ºäººã÷äèéí ýñðýã ýíõ òàéâàí,
àðä÷èëàë, ñîöèàëèçìûí òºëººíèé øèéäâýðòýé òýìöýëä çîðèãæóóëæ áàéíà.
Ýíý òýìöëèéã õºäºëìºð÷äèéí àøèã òóñûã õàìãèéí òóóøòàéãààð õàìãààëàã÷
íü áîëñîí ýâ õàìòûí íàì, àæèë÷íû íàì ìàíëàéëæ áàéíà. Àðä ò¿ìýí ýíõ
òàéâíûã õ¿ñýæ, äàéí ºäººã÷äèéí ýñðýã òýìöëýý óëàì õ¿÷òýé áîëãîæ áàéíà.
Àðä÷èëàë, ñîöèàëèçìûí òºëººíèé ýðñ òýìöýëä áîññîí îëîí ñàÿ õ¿ì¿¿ñèéí
àãóó õ¿÷èí íü óðüä óðüäààñ èë¿¿ èë òîä áîëîâ. Èìïåðèàëèñò íàð ýíõ òàéâíû
õºäºë㺺íèéã àíõààðàõã¿é ìýò áàéñàí áàéäëàà ¿ðãýëæèëæ ÷àäàõã¿é áîëîâ.
Òýä õàðãèñëàëûí àðãààð ýíõ òàéâíû õºäºë㺺íèé ýñðýã òýìöýõèéí òºëºº
àìæèëòã¿é îðîëäîæ áàéíà. Ãýâ÷ ýíõ òàéâíû òàëûíõíû õ¿÷èí íü ºäºð èðýõ
òóòàì èäýâõæèí äàéí ºäººã÷äèéí òºëºâëºãºº, õàðãèñ ÿâóóëëàãûã áóò öîõèí
íÿöààñààð áàéíà. Á¿õ äýëõèéí àðä ¿íäýñòýí íàð Ñòîêãîëüìûí óðèàëëûí
¿íäñýí äýýð íýãäýí íÿãòàð÷, ýíõ òàéâíû òºëºº òýìöýæ áàéíà.
Êîììóíèçìûã àìæèëòòàé áàéãóóëæ áàéãàà Èõ Ǻâëºëòèéí àðä ò¿ìýí
íü äàéíû ýñðýã òýìöýã÷äèéí òýðã¿¿íèé ýãíýýíä ÿâæ áàéíà. Ǻâëºëò óëñàä
Ñòîêãîëüìûí ÷óóëãàíû óðèàëàëä ãàðûí ¿ñýã çóðàõ ÿâäàëä íàñàíä õ¿ðñýí á¿õ
àðä ò¿ìýí öºìººðºº îðîëöîâ. Ǻâëºëòèéí 115 ñàÿ èðãýä àòîìûí çýâñãèéã
õîðèãëîõ òóõàéí óðèàëàëä ãàðûí ¿ñýã çóðæ, ýíõ òàéâíûã õ¿ñýæ áàéãàà á¿õ
àðä ¿íäýñòýíòýé õàìòðàí àæèëëàõûí òºëºº öóöàëòã¿é ýðìýëçýæ áàéäãàà
áàñ äàõèí ¿ç¿¿ëýâ. Àðäûí àðä÷èëñàí îðíóóä ò¿¿íèé äîòîð ìàíàé óëñàä
Ñòîêãîëüìûí ÷óóëãàíû óðèàëàëä ãàðûí ¿ñýã çóðàõ ÿâäàë íü óëñ òºðèéí
îðãèëñîí õºäºë㺺íèéã ãàðãàí Ñòîêãîëüìûí óðèàëëûã áèåë¿¿ëýõ øààðäëàãûí
äîîð ÿâæ ºíãºð뺺. Maíàé àðä ò¿ìýí, ýíõ òàéâíû ¿çýë ñàíàà íýãäìýë áàéãàà
áà àðä÷èëàë, ñîöèàëèçìûí òºëºº òýìöýæ áàéãààãàà èëýðõèéëýí Ñòîêãîëüìûí
÷óóëãàíû óðèàëàëä ãàðûí ¿ñýã çóðàõ àæëàà 1 ñàðûí õóãàöààíû äîòîð
àìæèëòòàé ÿâóóëæ äóóñãàâ. 686782 õ¿í áóþó ìàíàé óëñûí á¿õ íàñàíä õ¿ðñýí
õ¿ì¿¿ñ íü öºì ýíõ òàéâíû ýíý èõ òóíõàãò ãàðûí ¿ñãýý çóðöãààâ.
3 ñàð ãàðóé õóãàöààíû äîòîð 400 øàõàì ñàÿ õ¿ì¿¿ñ àòîìûí áºìáºãèéã
ýñýðã¿¿öýí õîðèãëîõ òóõàé óðèàëàëä ãàðûí ¿ñýã çóðàâ. Ýíý íü äàéí ºäººã÷
íàðò ñ¿ðõèé öîõèëò áîëëîî. Ýíõ òàéâíû ¿éë õýðãèéã õàìãààëàõûí òºëºº àðä
ò¿ìíèé ÿâóóëæ áàéãàà øèéäâýðòýé òýìöýë íü Àìåðèêèéí èìïåðèàëèñò¿¿äýýñ
Ñîëîíãîñûí àðä ò¿ìíèé ýñðýã äàéíûã ÿâóóëìàãö óëàì ºñºí íýìýãäýâ.
Àãóó èõ Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñààð òîëãîéëóóëñàí ýíõ òàéâíû ëàãåðü íü
àðä ¿íäýñòíèé ýðõ ÷ºëºº òóñãààð òîãòíîëûã õàìãààëàõ õýðýã äýýð õàòóó
çîãñîæ, Ñîëîíãîñûí àðä ò¿ìýí íü õóâü çàÿàãàà ººðºº øèéäâýðëýõ ýðõòýé
ãýäãèéã èëýðõèéëýí òýð ýðõèéí íü òºëºº òýìöñýýð áàéíà. Àìåðèêèéí
èìïåðèàëèñòóóäààñ Ñîëîíãîñò ÿâóóëæ áàéãàà ò¿ðýìãèéëëèéã çîãñîîõ òóõàé
14

Ǻâëºëò Óëñûí òºëººëºã÷ íàðààñ 8 äóãààð ñàðûí 8-íä Àþóëã¿éí çºâëºëä
õýëýëö¿¿ëýõýýð îðóóëñàí òîãòîîëûí òºëºâëºãºº íü Ñîëîíãîñûí àðä ò¿ìíèé
ýðõ ÷ºëººíèé òºëººíèé òýìöýëä àãóó èõ íýìýð áîëñîí þì. Àìåðèêèéí
èìïåðèàëèñò¿¿äýýñ Ñîëîíãîñûí ýñðýã ÿâóóëæ áàéãàà çýðëýã ÿâäëóóä íü
á¿õ äýëõèéí øóäðàãà õ¿í á¿õíèé æèãøèë ýñýðã¿¿öëèéã òºð¿¿ëæ áàéíà.
Îëîí íèéòèéí áàéãóóëëàãóóä õýä õýäýí îðíû çàñãèéí ãàçðóóä ýíý ÿâäëûã
ýñýðã¿¿öýí Àþóëã¿éí çºâëºëä áè÷èã ÿâóóëñàí áèëýý. Ýíý òóõàé Àþóëã¿éí
çºâëºëä 20 ãàðóé ìÿíãàí ýñýðã¿¿öëèéí áè÷èã î÷ñîí áàéíà. Ìàíàé àðä ò¿ìýí
Àìåðèêèéí èìïåðèàëèñòóóäûí ýíý ÿâóóëëàãûã ýñýðã¿¿öýí íàéðàìäàëò
Ñîëîíãîñûí àðä ò¿ìíèé áààòàðëàã òýìöýëä òàëàðõàæ áàéãààãàà íýãýí äóóãààð
èëýðõèéëñýýð áàéãàà þì. Ìàðøàë ×îéáàëñàí ýíý îíû 8 äóãààð ñàðûí 23-íä
Òðþãâå Ëè, Ìàëèê íàðò ÿâóóëñàí áè÷èãòýý “Ìàíàé àðä ò¿ìýí íü Àìåðèêèéí
íèñýõ îíãîöóóä Ñîëîíãîñûí ýíãèéí íîìõîí àðä èðãýä õîò òîñãîíûã õ¿íèé
¸ñíîîñ ãàäóóð çýðëýãýýð áºìáºãäºæ áàéãàà ÿâäëûã æèãøèí ýñýðã¿¿öýæ
áàéíà” ãýæ ìàíàé àðä ò¿ìíèé ñàíàà ñýòãýëèéã èëýðõèéëýí áè÷ñýí áèëýý.
Ìàíàé àðä ò¿ìýí 3ºâëºëò Õîëáîîò Óëñààð ìàíëàéëóóëñàí ýíõ òàéâàí
àðä÷èëàë, ñîöèàëèçìûí íýãäìýë ëàãåðèéí òàëä áàò õàòóóãààð çîãñîí äàéí
ºäººã÷äèéí ýñðýã ýíõ òàéâíû òºëºº ÿâóóëæ áàéãàà òýìöëýý ºäºð èðýõ
òóòàì óëàì ºðí¿¿ëæ áàéíà. ¯¿íèéã ýíõ òàéâíû òàëûíõíû õî¸ðäóãààð èõ
õóðàëä áýëòãýõ òàëààð ÿâóóëæ áàéãàà ìàíàé àðä ò¿ìíèé îðãèëñîí õºäºë㺺í
ãýð÷èëæ áàéíà. Ýíõ òàéâíû òàëûíõíû õî¸ðäóãààð èõ õóðëûã óãòñàí çîõèöòîé
àæèë. Òóñ óëñûí îëîí ¿éëäâýðèéí ãàçap á¿õýë äîëîî õîíîã ¿ðãýëæëýí îëîí
ìÿíãàí àæèë÷íûã õàìðàí ¿éëäâýðèéí òºëºâëºãºº íîðìûã äàâóóëàí áèåë¿¿ëæ
áàéíà. Á¿õ àéìàã, õîòîä ýíõ òàéâíûã õàìãààëàõ ñàëáàð õîðîîäûí õóðàë áîëæ
õºäºëìºð÷èí îëíûã ºðãºíººð õàìðàí Ñòîêãîëüìûí ÷óóëãàíû øèéäâýðèéã
áèåë¿¿ëýõèéí òºëºº òýìöýõ ëîçóíãèéí äîð ÿâæ ºíãºð뺺.
“Øèíý äàéíû àþóëûã àðèëãàõ àðä ¿íäýñòí¿¿äèéí ýíõ òàéâàí àþóëã¿éí
áàéäëûã áýõæ¿¿ëýõ òóõàé” Çºâëºëòèéí òºëººëºã÷ íàðààñ íýãäñýí ¿íäýñòíèé
áàéãóóëëàãûí Åðºíõèé àññàìáëåéí õóðàëä õýëýëö¿¿ëýõýýð îðóóëñàí
òóíõàãèéã ìàíàé àðä ò¿ìýí ýíõ òàéâíûã äýìæèã÷ íàðûí õàìò á¿ðýí ä¿¿ðýí
äýìæèæ ò¿¿íèéã áèåë¿¿ëýõèéí òºëºº òýìöýíý. Ó÷èð íü ýíý òóíõàã ýíõ
òàéâíû òºëººíèé çîðèëãûã ä¿¿ðýí èëýðõèéëæ áàéãàà þì. Äàéí ºäººã÷èä íü
ýíõ òàéâíû íýãäìýë õ¿÷èðõýã õ¿÷íèé ºìíº áóò öîõèãäîõ íü çàéëøã¿é.
Ýíõ òàéâàí íü äàéíûã ÿëíà.
¯íýí ñîíèíû 1950 îíû 10 äóãààð ñàðûí 2-íû ºäðèéí äóãààð.
15

ÀÇÈ ÁÀ ÍÎÌÕÎÍ ÄÀËÀÉÍ ÎÐÍÛ
ÝÍÕ ÒÀÉÂÍÛ ÒÀËÛÍÕÍÛ ÈÕ ÕÓÐÀË
1952 îíû 10 äóãààð ñàðûí 2-íû ºäºð Á¿ãä Íàéðàìäàõ Õÿòàä Àðä Óëñûí
íèéñëýë Áýýæèí õîòîä Àçè áà Íîìõîí äàëàéí îðíû ýíõ òàéâíû èõ õóðàë
íýýãäýí 10 äóãààð ñàðûí 12 õ¿ðòýë ¿ðãýëæëýâ. Ýíý èõ õóðàëä 37 îðíû 1
ìèëëèàðä 600 ñàÿ àðä ò¿ìíèéã òºëººëñºí 367 òºëººëºã÷èä èðæýý. ¯¿íýýñ
ãàäíà èõ õóðëûí àæèëä 37 àæèãëàã÷ îëîí óëñûí àðä÷èëñàí áàéãóóëëàãûí
8 òºëººëºã÷ òóñãàé óðèëãààð èðñýí çî÷èä îðîëöîâ. Һ뺺ëºã÷äèéí
á¿ðýëäýõ¿¿íä óëñ òºð, øàøèí ñóðòëûí õóâüä ýëäýâ ÿíçûí áºãººä õ¿í àìûí
äàâõàðãà á¿õíèéã ºðãºí õàìàðñàí õ¿ì¿¿ñ îðîëöñîí áàéëàà. Ýíä ýëäýâ øàøíû
ëàì íàð, õóäàëäàà÷èí, îëîí ÿíçûí íàìûí ãèø¿¿ä áà óäèðäàã÷èä çàðèì îðíû
ïàðëàìåíòûí ãèø¿¿ä, ¿éëäâýð÷èí, çàëóó÷óóä, ýìýãòýé÷¿¿äèéí áàéãóóëëàãûí
òºëººëºã÷èä, àæèë÷èí, ýðäýìòýí, çîõèîë÷èä çýðýã îðîëöñîí áàéâ. ¯¿íýýñ
¿çýõýä õóðëûí õýëýëöñýí àñóóäàë á¿õíýýð ìàø èõ çºðºë人í ãàð÷, õóðàë
íü ýñðýã òýñðýã ¿çëèéí õóðö òýìöëèéí äóíä ÿâàãäìààð õàðàãäàæ áàéëàà.
Ãýâ÷ ýíõ òàéâíû òºëºº òýìöýæ áàéãàà ýíõ òàéâíû àðèóí ñàíàà áà äýëõèéí
àðä ò¿ìíèé òýìöýë òºëººëºã÷äèéã íýãòãýæ, òýä íü Àçè áà Íîìõîí äàëàéí
îðíóóäàä ýíõ òàéâíûã õàíãàæ, äýëõèéí øèíý äàéíû àþóëûã ¿ã¿é áîëãîõîä
ìàø èõ à÷ õîëáîãäîëòîé àðãà õýìæýý áîëîâñðóóëàõ õýðýãò íýãýí ñýòãýëòýé
áàéëàà. Õóðàë íü ßïîí áà Ñîëîíãîñûí òóõàé àñóóäàë, ñî¸ëûí áà ýäèéí çàñãèéí
õàðèëöàà õîëáîîíû òóõàé àñóóäàë, ¿íäýñíèé òóñãààð òîãòíîë, ýìýãòýé÷¿¿ä
áà õ¿¿õäèéí ýðõèéã õàìãààëàõ, òàâàí èõ ã¿ðíèé õîîðîíä ýíõ òàéâíû ãýðýý
áàéãóóëàõ òóõàé àñóóäëûã õýëýöýâ. Ñîëîíãîñò ÿâæ áàéãàà äàéíûã ò¿ðãýí
çîãñîîæ, Àçè áà Íîìõîí äàëàéí îðíóóäàä ýíõ òàéâíûã òîãòîîõ õýðýãòýé þì.
Ýíý ó÷ðààñ Ñîëîíãîñûí àñóóäàë õóðëûí ãîë àñóóäàë áàéëàà. Ñîëîíãîñò äàéíû
ãàë äàðóé ãóðâàí æèë øàòàæ áàéíà.
Ãýòýë äàéí çîãñîîõ õýëýëöýýðèéã Àìåðèêèéí ãåíåðàëóóä õîéøëóóëñààð
áàéíà. Àìåðèêèéí òàëààñ äàéí çîãñîîõ õýëýëöýýðèéã òàñëàõûã îðîëäîæ
áàéãààãèéí øèíý áàðèìò áîë õýëýëöýýðèéã òîäîðõîé õóãàöààã¿éãýýð äóð
ìýäýí òàñàëñàí ÿâäàë ìºí. Ñîëîíãîñûí àðä ò¿ìýí íü ýõ îðíûõîî ýðõ ÷ºëºº,
òóñãààð òîãòíîëûã 3 äàõü æèëäýý ýðýëõýãýýð õàìãààëæ, ò¿ðýìãèéëýí
õàëäàã÷äûã öîõèñîîð áàéíà. Ãàäààäûí äîâòëîã÷èä äàâóó õ¿÷ýýð çîãñîî
æîëîîã¿éãýýð äîâòëîâ÷ æèë ãàðóé íýã áàéðàíäàà áàéíà. Îëîí çóóí ìÿíãàí
ò¿ðýìãèéëýã÷ Ñîëîíãîñûí íóòàã äýýð õ¿¿ð áîëîâ. Ñîëîíãîñûí áààòàð àðä
ò¿ìýí ýíõ òàéâíûã ýðõýìëýã÷ á¿õ àðä ò¿ìíèé õàëóóí äýìæëýãèéã õ¿ëýýæ
áàéíà. ¯¿íèé õóðö èëðýë áîë òóñ èõ õóðàëä îðîëöñîí á¿õ îðíû òºëººëºã÷人ñ
Àðä÷èëñàí Á¿ãä Íàéðàìäàõ Ñîëîíãîñûí òºëººëºã÷äºä èëýðõèéëæ áàéñàí
õàëóóí ñýòãýëèéí ¿ã òàëàðõàë þì. Ýíýòõýã, ÀÍÓ, Âüåòíàì çýðýã îðíû
òºëººëºã÷人ñ Ñîëîíãîñûí òºëººëºã÷èäòýé óóëçàæ áàéñàí óóëçàëò íü õóðàëä
îðîëöñîí õ¿ì¿¿ñò õýçýý ÷ ìàðòàãäàõã¿é.
Ýíý èõ õóðëûí õýëýëöñýí áàñ íýã ÷óõàë àñóóäàë íü ßïîíû òóõàé àñóóäàë
áàéëàà. Ýíý àñóóäëûí òàëààð ßïîíû òºëººëºã÷ Òîãî Ê Ìåäà èëòãýë õèéâ.
16

ßïîíû àñóóäàë áîë Àçè áà Íîìõîí äàëàéí îðíóóäàä ýíõ òàéâíûã òîãòîîõ
ÿâäàëòàé íÿãò õîëáîîòîé ÷óõàë àñóóäàë þì. Ó÷èð íü Àçè áà Íîìõîí äàëàéí
îðíû àðä ò¿ìýíä ¿ëýìæ èõ ãàé òàðüæ, çîâëîí ó÷ðóóëñàí èìïåðèàëèçì íü
áîñîí ñýðãýæ áàéñàí. Íîìõîí äàëàéí îðíû àðä ò¿ìýí íü èìïåðèàëèçì ÿìàð
àþóë ó÷ðóóëäàãèéã ñàéí ìýäíý. ßïîíû ºíãºðñºí ò¿ðýìãèéëëèéí óðøãààð
Õÿòàäûí àðä ò¿ìýí 10 ñàÿ õ¿íýý àëäààä 50 ìèëëèàðä äîëëàðûí ýä õºðºíãèéí
ãàðçàä ó÷èð÷ýý. Ôèëèïïèíèé àðä ò¿ìýí 1 ñàÿ 100 ìÿíãàí õ¿íýý àëäààä 5,5
ìèëëèàðä äîëëàðûí õîõèðîëä ó÷èðæýý.
“Ñîëîíãîñûí àðä ò¿ìýí íü ýíõ òàéâàí áà òóñãààð òîãòíîëûí òºëºº,
ýõ îðíîî íýãòãýõèéí òºëºº ÿëàëòûí òóéëä õ¿ðòýë òýìöýíý. Ñîëîíãîñûí
àðä ò¿ìýíä ó÷èðñàí ýíý õ¿íä äàéí, èõ àéõòàð àþóë, áóñàä îðíû àðä ò¿ìýíä
îíîãäîõã¿éí òóë ýíý äàéíûã øóäàðãà ¸ñîîð çîãñîîí äóóñãàõ íü ÷óõàë” ãýæ
Ñîëîíãîñûí òºëººëºã÷äèéí äàðãà Õàí Ñåð ß õýëñýí áèëýý. Áèðì 18 ìèëëèàðä
ðóïèéí ãàðçàä ó÷èðñàí áèëýý. ßïîíû áàéíãà õàëäëàãààñ áîëæ, Ìîíãîëûí àðä
ò¿ìýí îëîí õ¿íèéõýý àìèéã àëäñàíààð áàðàõã¿é, õàìãèéí áàãà òîîãîîð õàãàñ
ìèëëèàðä òºãðºãèéí õîõèðîë ¿çñýí þì. Àçè áà Íîìõîí äàëàéí îðíû àðä
ò¿ìýí áà ßïîíû àðä ò¿ìíèé ñàíàë ýðìýëçëèéí ýñðýã ýíõ òàéâàí ãýã÷ ãýðýý
áà “Àìåðèê-ßïîíû àþóëã¿éí ãýðýý” ãýã÷èéã Ñàí-Ôðàíöèñêîä áàéãóóëñàíààñ
õîéø æèë áîëëîî. Ýíý õî¸ð ãýðýý áîë ¿íýíäýý äàéíû ýâñëèéí ãýðýý þì. Ýíý
çîðèëãîîð îäîî ßïîíä 300 ãàðóé ìÿíãàí õ¿íòýé àðìè áàéãóóëñàí áºãººä
èðýõ æèë àãààðûí áà óñàí çàìûí öýðãèéã áèé áîëãîõ, öýðýã äàé÷ëàõ ýðõèéã
ßïîíû Çàñãèéí ãàçàðò îëãîõîîð òºëºâëºæ áàéíà. ßïîíû íî¸ðõîã÷ ýòãýýä¿¿ä
óíòàðñàí ãàëûã äàõèí àñààõ õ¿ñëýý äàæã¿é èëýýð ÷àë÷èæ áàéíà. ßïîíû
Åðºíõèé ñàéä Èîñèäà, ýíý îíû 8 äóãààð ñàðûí 4-íä “Àþóëààñ õàìãààëàõ
ãàçàð” ãýäãèéí åðºíõèé øòàáûí òîëãîéëîã÷äîä õýëýõäýý “Øèíý ßïîí
óëñ äýëõèé äàõèíû óëñ òºðèéí òàéçàí äýýð Àçèéã óäèðäàõ áîëíî” ãýæýý.
Èéìýýñ ßïîíû àñóóäëûã õýëýëöýõ áà ßïîíû ìèëëèòàðèçìûí ñýðãýí áîñîæ
áàéãàà àþóëûã çàéëóóëàõ àðãà õýìæýýã òºëºâëºõ çàéëøã¿é çîðèëãî, Àçè áà
Íîìõîí äàëàéí îðíóóäûí ýíõ òàéâíû èõ õóðëûí ºìíº çîãñîæ áàéëàà. ̺í
Àçè áà Íîìõîí äàëàéí îðíû èõ õóðàë, ¿íäýñíèé òóñãààð òîãòíîëûí òóõàé
àñóóäëûã àâ÷ õýëýëöñýí áºãººä ýíý àñóóäëûí òàëààð ×èëèéí òºëººëºã÷
Ýíõ òàéâíû Äýëõèé äàõèíû Ǻâëºëèéí ãèø¿¿í Îëüãà Ïàáëåòå èëòãýë
õèéëýý. Àçè áà Íîìõîí äàëàéí îðíû îëîíõè îðîí íü îëîí çóóí æèëèéí òóðø
èìïåðèàëèñò óëñûí êîëîíèéí áàéäàëä äàðëàãäàæ áàéñíààð áàðàõã¿é, îäîî ÷
õýâýýð îðøèæ áàéãàà ó÷ðààñ ýíý îðíóóäàä ýíõ òàéâíû àñóóäàë íü ¿íäýñíèé
òóñãààð òîãòíîëûí àñóóäàëòàé íÿãò õîëáîîòîé þì. “Áèä òóñãààð òîãòíîëûí
ãàäààä ¿çýìæýýð õóóðàãäàí ¿íýí õýðýã äýýðýý ¿íäýñíèé òóñãààð òîãòíîë
àëäàãäààä áàéõûã õàðàõã¿é áàéæ áîëîõã¿é. Ìàíàé Ëàòèí Àìåðèêèéí îðíóóä
ººðèéí ãàäààä áà äîòîîä áîäëîãûí õóâüä áèåý äààæ ÿìàð íýãýí áîäëîãî
ÿâóóëæ ÷àäàõã¿é áîëîîä áàéíà. Ëàòèí Àìåðèêèéí á¿õ îðîí íü ãàäààä îðíû
õ¿÷èðõýã ìîíîïîëèóäàä ýäèéí çàñãèéí ÷óõàë õýñãýý àëäààä ¿íäýñíèé òóñãààð
òîãòíîëäîî ñ¿ðõèé àþóëòàé áàéäàëä îðîîä áàéíà” ãýæ Îëüãà Ïàáëåòå õýëëýý.
Íýãýí òàëààñ èìïåðèàëèñòóóä àðä ò¿ìíèé òóñãààð òîãòíîë ðóó õàëäàí
17

íºãºº òàëààñ àðä ò¿ìíèé òóñãààð òîãòíîëûíõîî òºëºº òýìöýë ºðíºæ áàéãàà
¿åä ¿íäýñíèé òóñãààð òîãòíîëûí òóõàé àñóóäàë áîë äýëõèé äàõèíû ýíõ
òàéâíû òºëºº óëñ ò¿ìíèé òýìöëèéí ÷óõàë õýñýã áîëñîí þì. Àçè áà Íîìõîí
äàëàéí îðíóóäûí ýíõ òàéâíû èõ õóðàë äýýð õýëýëöñýí ÷óõàë àñóóäëûí íýã
áîë óëñ ò¿ìíèé õîîðîíäûí ñî¸ë áà ýäèéí çàñãèéí õàðèëöààíû òóõàé àñóóäàë
þì. Óëñ îðíóóäûí õîîðîíä ñî¸ëûí õàðèëöààã õºãæ¿¿ëýõ òóõàé àñóóäàë áîë
ýíõ òàéâíûã õàìãààëàõ ¿íäýñíèé òóñãààð òîãòíîëûí àñóóäàëòàé ñàëøã¿é
õîëáîîòîé þì. ÇÕÓ áà àðäûí àðä÷èëñàí îðíóóä øèíæëýõ óõààí, òåõíèêèéí
àìæèëòûã ýíõ òàéâíû çîðèëãî, àðä ò¿ìíèé àìüäðàë, ñî¸ëûí õýì õýìæýýã
äýýøë¿¿ëýõ õýðýãò àøèãëàæ áàéõàä Àìåðèêèéí èìïåðèàëèñòóóä õ¿íèéã
îëíîîð íü óñòãàõ áà äýëõèé äàõèíû óëñ ò¿ìíèé ýñðýã ò¿ðýìãèéëëèéã ºðãºòãºõ
ÿâäàëä ò¿¿íèéã õýðýãëýæ áàéíà. Óëñ ò¿ìíèé ñî¸ëûí ýñðýã ò¿ðýìãèéëæ áàéãàà
ÿâäëûã öýðãèéí ãýìò õýðýã ãýæ ¿çýõèéã ¿ã õýëñýí õ¿í á¿õýí ýðñ øààðäàâ. Óëñ
ò¿ìíèé õîîðîíä ñî¸ëûí íÿãò õàðèëöààã òîãòîîõ ÿâäàë áîë äýëõèé äàõèíû
ýíõ òàéâíû ÷óõàë íºõöºë þì. Ó÷èð íü áóñàä îðíû àðä ò¿ìíèé ò¿¿õ, ñî¸ëûã
ñàéí ìýääýã áºãººä ¿íýëæ ¿çäýã àðä ò¿ìýí, áóñàä îðíû àðä ò¿ìíèé ýðõ ÷ºëºº
òóñãààð òîãòíîëûã õ¿íäýòãýæ ¿çýõ þì. Õàðèëöàí àøèãòàé òýãø áàéäàë äýýð
¿íäýñëýãäñýí ýíõ òàéâàí, ýäèéí çàñãèéí õàðèëöààã õºãæ¿¿ëýõèéí òºëºº
Àçèéí áà Íîìõîí äàëàéí îðíóóäàä ÿâàãäàæ áàéãàà òýìöýë áîë óëñ ò¿ìíèé
àþóëã¿é áàéäàë, ýíõ òàéâíû òºëºº òýìöëèéí ñàëøã¿é õýñýã ìºí. Àçè áà
Íîìõîí äàëàéí îðíóóä àñàð èõ ìàòåðèàëûí ðåñóðñòýéãýýð áàðàõã¿é ìàø èõ
þìûã øèíãýýæ ÷àäàõ çàõ äýëã¿¿ðèéí îðîí þì.
Ãýòýë èìïåðèàëèñò ã¿ðí¿¿ä íü êîëîíèéí áà õàðààò îðíóóäûí ¿íäýñíèé
¿éëäâýðèéã õºãæ¿¿ëýõèéã ç¿éë á¿ðýýð ñààòóóëæ, ýäãýýð îðíû ýäèéí
çàñãèéã çýðýìäýãëýí òýäãýýðèéã õºðºíãºòºí óëñóóäûí ¿éëäâýðèéí ò¿¿õèé
ýäèéí õàâñðàëò íºõººñ áîëãîõûã çîðüæ áàéæýý. Èíäîíåçèéí òºëººëºã÷
Ñóðîñî ýäèéí çàñãèéí õàðèëöààã õºãæ¿¿ëýõ òóõàé ººðèéí èëòãýëä “Àçèéí
ç¿¿í óðä îðíóóä íü Àìåðèê áà áóñàä îðíóóäûã õºãæ¿¿ëýõ òýäãýýð îðíû
ýäèéí çàñãèéã ñýðãýýí áîñãîõûí òóëä îëîí òîîíû ¿íýò ò¿¿õèé ýä¿¿äýýð
õàíãàæ áàéíà. Òýãýâ÷ Àçèéí ç¿¿í óðä îðíóóä íü ººðèéíõºº ¿íäýñíèé ýäèéí
çàñãèéã õºãæ¿¿ëýõèéí òóëä òýäãýýð îðíîîñ á¿òýýãäýõ¿¿íèéã àâäàãã¿éã
õàðàìñàëòàéãààð òýìäýãëýõ õýðýãòýé. Èìïåðèàëèñò îðíóóä íü õîîðîíäûí
àøèã òóñ áà õîîðîíäûí õ¿íäýòãýë äýýð ¿íäýñëýñýí õóäàëäààã ÿâóóëàõûã îãò
õ¿ñäýãã¿é áàéíà” ãýæ õýëñýí áèëýý. ×èëè ººðèéíõºº çýñèéã ÀÍÓ-ä áóóðñàí
¿íýýð õóäàëäàõ áîëæýý. 1951 îíä ×èëè óëñ íü ººðèéíõºº çýñèéí 80 õóâèéã
ïàóíä íýã á¿ð 30,5 öåíòýýð ÀÍÓ-ä õóäàëäàõûã çºâøººðñºí áºãººä òýãýõýä
çýñíèé 1 ïàóíäûí ¿íý íü äýëõèéí çàõ çýýëä 50,1 öåíò áàéäàã áàéíà. Êàíàä
íü ÀÍÓ-ä 1 òîíí òºìðèéí õ¿äðèéã 1 öåíòýýð õóäàëäàæ áàéäàã áàéòëàà
1 òîíí áýëýí áîëäûã 80 äîëëàðààð õóäàëäàæ àâäàã áàéíà. Àìåðèêèéí
èìïåðèàëèñòóóä íü õºðºíãºòºí îðíóóäûí õîîðîíä îëîí îíû òóðøèä áèé
áîëñîí ýäèéí çàñãèéí õîëáîîã çàäðóóëæ, ýäãýýð îðíûã Àìåðèêòàé íýã
òàëûí õîëáîîòîé áîëãîí ýäèéí çàñãèéí áóëààí ýçëýõ áîäëîãûã Íîìõîí
äàëàé áà Àçèéí îëîíõ îðîíä ºðãºí õýìæýýòýé ÿâóóëæ, äýëõèé äýý𠺺ðèéí
18

íî¸ðõëûã òîãòîîõûã îðîëäîæ áàéíà. ¯¿íèé ä¿íä ýäãýýð îðíû ýäèéí çàñàã
ñýõýëòã¿é äîðîéòîæ, ýäèéí çàñãèéí àþóëòàé êðèçèñèéí ºìíº òóëãàð÷ áàéíà.
Æèøýýëáýë, Àìåðèêèéí èìïåðèàëèçìèéí ýäèéí çàñãèéí áóëààí ýçëýõ
áîäëîãûí õàð ãàéãààð Èíäîíåçèä ¿íäýñíèé íýõìýëèéí ¿éëäâýðèéí 50 õóâü íü
õààãäæýý. Ç¿¿í óðä Àçèéí îðíóóäààñ õÿìä ¿íýýð ò¿¿õèé ýä õóäàëäàí àâàõûí
òóëä ºíãºðñºí æèë Àìåðèêèéí ìîíîïîëèñòóóä òýäíèé ýäèéã õóäàëäàí àâàõ
ÿâäëûã çîãñîîõîîð ñ¿ðä¿¿ëýí àéëãàæ, ò¿¿ãýýðýý ¿íèéí õàíøèéã áóóëãàñàí
áàéíà. Èíäîíåçèä 1951 îíû 4 ä¿ãýýð ñàðûí 12- íîîñ 8 äóãààð 1 õ¿ðòýë
õóãàöààíä àìåðèê÷óóä öàãààí òóãàëãûí ¿íèéã 10 äàõèí áóóëãàñàí áà 1
ïàóíä öàãààí òóãàëãûí ¿íèéã 1 äîëëàð 50,5 öåíòýýñ 1 äîëëàð 0,2 öåíò õ¿ðòýë
áóóëãàæýý. Áóñàä îðíû ýäèéí çàñãèéí òàëààð Àìåðèêèéí èìïåðèàëèñòóóäûí
ÿâóóëæ áàéãàà ãîë ãýìò àðãà õýìæýý áîë òýäíèé ÿâóóëæ áàéãàà ýìáàðãî áà
õàâ÷èæ áîîõ áîäëîãî ìºí. ÀÍÓ íü ÑÑÑÐ áà Õÿòàä óëñ ò¿¿í÷ëýí àðä÷èëñàí
îðíóóäûã ýäèéí çàñãèéí òàëààð “áîîæ õàâ÷ààä” óíàãàíà ãýæ áîäæýý. Ãýòýë
¿íýí õýðýã äýýðýý ÀÍÓ ýíý àðãà õýìæýý íü õºðºíãºòºí îðíóóäûí ýäèéí
çàñàãò ñ¿ðõèé öîõèëò áîëñíîîð çîãññîíã¿é ººðèéíõ íü ýäèéí çàñàãò óëàì ÷
ñ¿ðõèé öîõèëò áîëëîî.
Êîëîíèéí áà õàðààò îðíóóäûí ýäèéí çàñãèéí òàëààð ÿâóóëæ áàéãàà
èìïåðèàëèñò ã¿ðí¿¿äèéí ìîíîïîëèéí íî¸ðõîë ýìáàðãîáà áîîõ áîäëîãî íü
ýíý îðíóóäûí ýäèéí çàñãèéã ¿ã¿éðëèéí áàéäàëä õ¿ðãýæ áàéíà. Æèøýýëáýë,
ãàäààä õóäàëäààã õîðèãëîõ áîäëîãî ÿâóóëñíû ä¿íä êàó÷óêèéí ¿íý íýãýíò
óíàñíààñ áîëæ, Èíäîíåçè íü á¿ãä 6500000000 ãóëüäåíû ãàäààäûí âàëþòûí
õîõèðîë ó÷èð÷ýý. Ãàäààä õóäàëäààã õîðèãëîõûí ºìíº Èíäîíåçèéí êàó÷óêèéí
àæ ¿éëäâýðèéí àæèë÷èí íýã ñàðä äóíäûí áàðèìòëàâàë 1800 ãóëüäåíèé
öàëèí àâ÷ áàéæýý. Ãàäààä õóäàëäààã õîðèãëîõ áîäëîãî ÿâóóëñíààñ õîéø 600
ãóëüäåí õ¿ðòýë óíàñàí áàéíà. Ãàäààä õóäàëäààã õîðèãëîõ áîäëîãî ÿâóóëñíû
óëìààñ Ìàëàéí êàó÷óêèéã ãàäààäàä õóäàëäààëàõ íü 1951 îíû 2 äóãààð ñàðûí
áàéäàëòàé õàðüöóóëàí ¿çâýë 1952 îíû 1 ä¿ãýýð ñàðä 21000 òîííîîð áóóð÷ýý.
ÀÍÓ íü Öåéëîíû êàó÷óêèéã õóäàëäàí àâàõ òàëààð ìîíîïîëè òîãòîîñîí
áà ãàäààä õóäàëäààã áîäëîãî õîðèãëîõ áîäëîãî ÿâóóëñíû äóíä 1951 îíä
êàó÷óêèéí ¿íý 1950 îíûõòîé õàðüöóóëáàë áàðàã 12 äàõèí áóóð÷ýý. ÀÍÓ-ûí
íºëººíä áàéãàà á¿õ îðíû äîòîð íýãýí òàëààñ äàéíû çýâñýãëýëèéí ¿éëäâýðèéí
á¿òýýãäýõ¿¿í ýðñ íýìýãäýæ áàéãàà áà íºãºº òàëààñ ºðãºí õýðýãëýýíèé
áàðàà òàâààð, õóâöàñ, èäýø óóøèéí çýðýã ç¿éë ¿éëäâýðëýí ãàðãàõ õýìæýý
òàñðàëòã¿é õîðîãäîæ áàéãàà ÿâäàë ¿çýãäýæ áàéíà. Ýäãýýð íü Àçè áà Íîìõîí
äàëàéí îðíóóäûí ýäèéí çàñãèéí õàðèëöàà åðäèéí áóñ áàéäàëòàé áàéãààã
¿ç¿¿ëæ áàéãàà áºãººä áèå áèåèéã õ¿íäýòãýí ¿çýõ, õàðèëöàí òýãø ýðõ ýäëýõ
çàð÷ìûã îðõèãäóóëñàí áàéíà. Èíäîíåçèéí òºëººëºã÷ Ñóðîñî îëîí óëñûí
ýäèéí çàñãèéí õàðèëöààã õºãæ¿¿ëýõ ÿâäëûí ÷óõàë ó÷ðûí òóõàé ÿðèõäàà
“Ǻâõºí ýäèéí çàñãèéí øóäàðãà áºãººä ýíõ òàéâàí õàðüöààíû ¿íäñýí äýýð
èðýýä¿éí ñàéí ñàéõíû çàìûã íýýæ áîëîõ áà èéìýðõ¿¿ ýäèéí çàñãèéí õàðüöàà
íü äàéíû óóð àìüñãàëûã ñàðíèóëàí, ýíõ òàéâàí òîãòîîñíîîð õàíãàãäàõ þì”
ãýæ õýëýâ.
19

Àçè áà Íîìõîí äàëàéí îðíóóäûí ýíõ òàéâíû òàëûíõíû èõ õóðàë íü
Àçè áà Íîìõîí äàëàéí îðíóóäûí ýìýãòýé÷¿¿ä õ¿¿õäèéí ýðõèéã õàìãààëàõ
òóõàé òàâàí èõ ã¿ðíèé õîîðîíä ýíõ òàéâíû ãýðýý áàéãóóëàõ òóõàé àñóóäëûã
õýëýëöëýý. Ýíý èõ õóðàë íü Ñîëîíãîñ áà ßïîíû àñóóäëûí òóõàé, ¿íäýñíèé
òóñãààð òîãòíîëûí òóõàé, ýìýãòýé÷¿¿äèéí ýðõ áà õ¿¿õäèéí áàéäëûí òóõàé
òîãòîîë, ñî¸ëûí áà ýäèéí çàñãèéí õàðèëöààíû òóõàé òîãòîîë, òàâàí èõ ã¿ðíèé
õîîðîíä ýíõ òàéâíû ãýðýý áàéãóóëàõûí õºäºë㺺íèéã óëàì õ¿÷òýé áîëãîõ
òóõàé ýíõ òàéâíûã õàìãààëàõ óëñ ò¿ìíèé èõ õóðëûã õóðàëäóóëàõ ÿâäëûã
äýìæèõ òóõàé òîãòîîëûã ñàíàë íýãòýé áàòàëñàí áèëýý. Ò¿¿í÷ëýí äýëõèé
äàõèíû óëñ ò¿ìýíä áà ͯÁ-ä óðèàëãà ãàðãàëàà. Ýíý èõ õóðàë Ñîëîíãîñûí
àñóóäëûã íàéðàìäëûí ¿íäýñ äýýð ýíõ òàéâíààð íýã òèéø áîëãîõ òàëààð
öààøèä õýëýëöýýã íýí äàðóé õèéæ, Ñîëîíãîñûí àðä ò¿ìíèéã Ñîëîíãîñûíõîî
äîòîîä õýðãèéã ººðñ人 øèéäâýðëýæ áàéõ áîëãîõ õýðýãòýé ãýæ ¿çëýý. Áàñ
“Áàêòåðèîëîãèéí çýâñýã, õèìèéí çýâñýã, íàïàëìûí áºìáºãíèé çýðýã ¿é
îëíîîð õÿäàõ çýâñýã õýðýãëýõ, ò¿¿í÷ëýí Ñîëîíãîñûí ýíõ òàéâàí õîò, ýíãèéí
íîìõîí àðä èðãýäèéã Àìåðèêèéí íèñýõ îíãîöíû áàëìàäààð áºìáºãäºõ”
ÿâäëûã íýí äàðóé öààçëàí çîãñîîõûã òóñ èõ õóðàë øààðäëàà. Ýíý èõ õóðëààð
ßïîíû àñóóäëûí òàëààð ãàðãàñàí òîãòîîëäîî ñîíèðõñîí á¿õ óëñûã æèíõýíý
ýíõ òàéâíû ãýðýýã ßïîíòîé áàéãóóëàõûã øààðäàõûí õàìò ýçýìøëèéí
çýðãèéã ßïîíû íóòãààñ íýí äàðóé ãàðãàõûã øààðäñàí þì. Ýíý èõ õóðëûí
àæèëä îðîëöñîí ýðäýìòýí, ýì÷ íàð Ñîëîíãîñûí ýñðýã ÀÍÓ-ûí ÿâóóëæ áàéãàà
áàêòåðèîëîãèéí äàéíûã áóðóóøààñàí òóíõàã ãàðãàæýý.
Äýëõèé äàõèíû ýíõ òàéâíû ëàãåðèéã ìàíëàéëæ áàéãàà Ǻâëºëò èõ
ã¿ðíèé òºëººëºã÷ººñ Ǻâëºëòèéí àðä ò¿ìíèé ýíõ òàéâàí, á¿òýýí áàéãóóëàõ
õºäºëìºðèéí àìæèëòûí òóõàé õýëñýí ¿ãèéã òóñ èõ õóðëûí òºëººëºã÷ íàð
ñîíñîâ. Ǻâëºëòèéí õ¿ì¿¿ñ áîë ýíõ òàéâíû òºëºº òóéëûí áàò òóóøòàé
òýìöýã÷ ìºí ãýæ Àçèéí áà Íîìõîí äàëàéí îðíóóäûí àðä ò¿ìýí á¿ðýí èòãýæ
áîëíî ãýæ Ǻâëºëòèéí òºëººëºã÷äèéí äàðãà ïðîôåññîð Àíèñèìîâûí õýëñýí
¿ãèéã ìàø èõ áàäðàíãóé çîðèãòîé óãòàæ áàéëàà. Àçè áà Íîìõîí äàëàéí
îðíóóäûí ýíõ òàéâíû òàëûíõíû èõ õóðàë íü äàÿí äýëõèéí àðä ò¿ìíèé
ýíõ òàéâíû òºëººíèé òýìöëèéí öààøäûí õºãæèëä à÷ õîëáîãäîëòîé þì.
Õ¿í òºðºëõòíèé ò¿¿õýíä àíõ óäàà Àçèéí ýõ íóòàã áà Íîìõîí äàëàéí õî¸ð
ýðãèéí àðä ò¿ìýí ýíõ òàéâíûã õàìãààëàõ ýíý òàëààð íýãýí ñàíààò øèéäâýð
ãàðãàõààð öóãëàð÷, íýã ñàíààíä õ¿ðñýí ãàíö ýíý áàðèìò áîë ¿íýëæ áàðøã¿é à÷
õîëáîãäîëòîé þì. Èõ õóðàë íü êîëîíèéí áàéäëûí àëü áóçàð ìóóõàé ÿâäëûã
èëð¿¿ëýí áóðóóøààæ, ¿íäýñíèé òóñãààð òîãòíîëûí àñóóäëûã òîäîðõîé áîëãîí
òàâüæ ÷àäñàí þì. Êîëîíèéí áà õàðààò îðíóóäûí òºëººëºã÷èä êîììóíèçì
áàéãóóëæ áàéãàà Ǻâëºëòèéí àðä ò¿ìýí, ýíõ òàéâàí õºäºëìºðèéí ãàðàìãàé
èõ àìæèëò îëñíû òîäîðõîé òîî áàðèìòóóäûã Ǻâëºëòèéí òºëººëºã÷人ñ
ñîíññîí áà ÁÍÕÀÓ ãóðâàí æèë áîëîõîä èõ Õÿòàäûí àðä ò¿ìíèé á¿òýýñýí èõ
àìæèëòûã ººðñäèéíõºº í¿äýýð ¿çñýí ÿâäàë áîë èõ õóðëûí èõ à÷ õîëáîãäëûí
íýã íü ìºí.
20

Äýëõèéí áºìáºðöãèéí ýíý õýñãèéí 1 ìèëëèàðä 600 ñàÿ õ¿íèéã òºëººëñºí
òºëººëºã÷èä ìàø èõ íýãäìýë ñàíàëòàé áàéñàí íü Àçè Íîìõîí äàëàéí
îðíóóäûí á¿õ àðä ò¿ìíèé ýíõ òàéâàí, ¿íäýñíèé òóñãààð òîãíîëûí òºëºº
òóéëä íü õ¿ðòýë òýìöýõ ãýñýí ýðìýëçëýëèéã òóñãàæ áàéãàà õýðýã ìºí. Àçè áà
Íîìõîí äàëàéí îðíóóäûí ýíõ òàéâíû òàëûíõíû ýíý èõ õóðàë õ¿í òºðºëõòºí
êîëîíèéí äàðëàë áà öóñò äàéíààð çàíàëõèéëæ áàéãàà íü èìïåðèàëèñò
ò¿ðýìãèéëýã÷äèéã ýíõ òàéâíûã õ¿ñäýã àðä ò¿ìíèé òºëººëºã÷äèéí ø¿¿ìæëýí
çýìëýñýí èíäýð áîëëîî. Èõ õóðàë íü ýíõ òàéâíû òºëºº äýëõèéí áºìáºðöãèéí
ýíý õýñãèéí óëñ ò¿ìíèé òýìöëèéã øèíý äýýä øàòàíä ãàðãàâ. Èõ õóðëààñ
Àçè áà Íîìõîí äàëàéí îðíóóäûí ýíõ òàéâíû áàéíãûí áàéãóóëëàãûã
áàéãóóëñàí ÿâäàë áîë ýäãýýð îðíû ýíõ òàéâíû òàëûíõíû òîãòìîë õàðèëöàà
ýíý èõ õóðëûí áà ýíõ òàéâíû òàëààð îëîí óëñ öààøäûí èõ, áàãà õóðëóóäûí
øèéäâýðèéã áèåë¿¿ëýõýä èõ à÷ õîëáîãäîëòîé þì. Àçè áà Íîìõîí äàëàéí
îðíóóäûí àðä ò¿ìíèé ºìíº ýíõ òàéâíû òºëºº òýìöëèéã öààøèä ºðí¿¿ëýí èõ
õóðëûí øèéäâýðèéã ýð÷èìòýé õºãæ¿¿ëæ, äýëõèéí àðä ò¿ìíèé ýíõ òàéâíû
óäàõã¿é áîëîõ èõ õóðàëä àìæèëòòàé áýëòãýõ çàìààð òóñ èõ õóðëûí àìæèëòûã
áàòæóóëàõ ÷óõàë çîðèëãî çîãñîæ áàéíà. Ýíý òàëààð ìàíàé Ìîíãîëûí àðä
ò¿ìíèé çîðèëãî áîë Èõ õóðëûí øèéäâýðèéã áèåë¿¿ëýõ õýðýãò õîéøèä óëàì
ºðãºí èõ äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ, Àìåðèêèéí ò¿ðýìãèéëýã÷äèéí ýñðýã áààòàðëàã
òýìöýë ÿâóóëæ áàéõ, Ñîëîíãîñûí àðä ò¿ìýíä óëìààð òóñëàìæ ¿ç¿¿ëýõ,
èõ Ǻâëºëò óëñ áà ÁÍÕÀÓ, àðäûí àðä÷èëñàí îëîí îðîíòîé àõ ä¿¿ãèéí
íàéðàìäëûã óëàì áàòæóóëàõ ÿâäàë ìºí. Äýëõèéí ýíõ òàéâíû ãóðàâäóãààð
èõ õóðëûã óãòàæ, ìàíàé îðíû àðäûí àæ àõóé, ñî¸ëûã õºãæ¿¿ëýõ òàâàí
æèëèéí òºëºâëºãººã äàâóóëàí áèåë¿¿ëýõèéí òóëä ñîöèàëèñò óðàëäààíûã
óëàì ºðí¿¿ëýõ ¸ñòîé. Ìàíàé ýíõ òàéâàí õºäºëìºðèéí àìæèëòûã 10 äàõèí
íýìýãä¿¿ëæ, ìàíàé ýõ îðíû õ¿÷ ÷àäëûã íýìýãä¿¿ëýõ ÿâäàë áîë ýíõ òàéâíû
õýðýãò ìàíàé õóâü íýìýð áîëîõ ¸ñòîé. Ýíý çîðèëãóóäûã öàã òóõàéä íü
àìæèëòòàé áèåë¿¿ëýõ ÿâäàë áîë ýíõ òàéâíûã õàìãààëàõ õóðàëä àìæèëòòàé
ñàéí îðîëöñîíû áàòàëãàà áèëýý.
¯íýí ñîíèíû 1952 îíû 11 ä¿ãýýð ñàðûí 16-íû ºäðèéí äóãààð.
21

Á.ØÈÐÝÍÄÝÂ - ÝÍÕ ÒÀÉÂÍÛÃ ÕÀÌÃÀÀËÀÕ
ÀÐÄ Ò¯ÌÍÈÉ ÂÅÍÈÉÍ ÈÕ ÕÓÐÀËÄ Î×ÑÎÍ
ÁÍÌÀÓ-ÛÍ ÒªËªªËªÃ× ÍÀÐÛÍ ÄÀÐÃÀ
Ýíõ òàéâíûã õàìãààëàõ àðä ò¿ìíèé èõ õóðëûã õóðàëäóóëàõ òóõàé Ýíõ
òàéâíû Äýëõèé äàõèíû Ǻâëºëèéí Áåðëèíèé ÷óóëãàíû øèéäâýðèéã îðîí
á¿õíèé àðä ò¿ìýí èõ ñîíèðõîí óãòñàí áèëýý. Îðîí á¿õýíä ýíý èõ õóðëûí
áýëòãýë èõ àæèë ºðíºæ, ÿíç ÿíçûí ¿çýëòýé, õºãøèí çàëóó, ÿíç á¿ðèéí õ¿ì¿¿ñ,
áàò ýíõ òàéâíûã õàíãàõ øààðäëàãà òàâüæ, ýíõ òàéâíûã õàìãààëàõ àðä ò¿ìíèé
èõ õóðàëä òºëººëºã÷人 ñîíãîí áàéíà.
Êàïèòàëèñò îðíóóäûí ýðõ áàðèã÷èä ýíõ òàéâíû òºëºº õºäºëãººíººñ
àéõäàà èõ õóðëûã õóðàëäóóëàõûã ñààòóóëàõ ãýæ îðîëäæýý. Àìåðèêèéí
Íýãäñýí Óëñ, Èòàëè, ßïîíû Çàñãèéí ãàçðóóä ººðñäèéí îðíû àðä ò¿ìíèé
ñîíãîñîí õ¿ì¿¿ñèéã ýíõ òàéâíûã õàìãààëàõ àðä ò¿ìíèé èõ õóðàëä ÿâóóëæ
áîëîõã¿é ãýñýí çàõèðàìæ òóøààë ãàðãàæ áàéâ. Ãýâ÷ îðîí á¿õíèé àðä
ò¿ìíèé òºëººëºã÷èä ýíõ òàéâíû äàéñíóóäûí ýñýðã¿¿öëèéã äàâàí òóóëæ,
ýíõ òàéâíûã ýðõýìëýã÷ õ¿í òºðºëõòºí íü äàéí ºäººã÷äèéí òºëºâëºãººã
òàñàëäóóëàõ ìîõîøã¿é çîðèã øèéäâýðòýé áàéãààã èõ õóðëûí èíäýð äýýðýýñ
èëýðõèéëýõèéí òóëä Âåíà õîòíîî öóãëàðàâ. 85 îðíû àðä ò¿ìíèé òºëººëºã÷èä
óëñ ò¿ìíèé ¿íäýñíèé òóñãààð òîãòíîë, àþóëã¿é áàéäëûí òóõàé Ñîëîíãîñ,
Ìàëàéç, Âüåòíàìä áîëæ áàéãàà îäîîãèéí äàéíóóäûã çîãñîîõ òóõàé, îëîí
óëñûí õ¿íä áàéäëûã ñóëðóóëàõ òóõàé èéì ãóðâàí ÷óõàë àñóóäëûã 1952 îíû 12
äyãaap ñàðûí 12-19-íèéã äóóñòàë 8 õîíîãèéí òóðø õýëýëöýâ. Ýíý ¿åýð äýëõèéí
áºìáºðöºãèéí àðä ò¿ìýí, Âåíèéí èõ õóðëûí àæëûã ìàø èõ íàéäâàðòàéãààð
øèðòýæ áàéâ.
Êàïèòàëèñò îðíóóäûí õàðãèñ õýâëýë, ýíý èõ õóðëûí àæëûã ººðèéí
óíøèã÷äààñ íóóõ áóþó ò¿¿íèé çîðèëãûã ãóéâóóëàõûã õè÷ýýæ áàéâ. Ãýâ÷ ýíõ
òàéâíûã ýðõýìëýã÷ àðä ò¿ìíèé òºëººëºã÷äèéí ¿ã íü àëèâàà ñààä òîòãîðûã
íýâò äàéð÷, äýëõèé äàõèíàà öóóðàéòëàà. Èõ õóðëûã 8 õîíîã õóðàëäàõàä 200
îð÷èì õ¿í ¿ã õýëýâ. Èõ õóðàë äýýð ãàðàìãàé ýðäýìòýí, çîõèîë÷, çóðàã÷èí,
îëîí íèéòèéí ç¿òãýëòýí, õºðºíãºòºí óëñóóäûí ïàðëàìåíòûí ãèø¿¿ä, áóääà,
õðèñòîñ, ëàëûí ìºðãºëòíèé òºëººëºã÷èä, àæèë÷èí, òàðèà÷èí íàð ¿ã õýëýâ.
Àæèë÷èí, òàðèà÷èí õ¿ì¿¿ñ, íåãð¿¿ä, öàãààí àðüñòíóóä, ýðäýìòýíã¿¿ä,
çîõèîë÷èä, ëàì íàð, õóäàëäàà ¿éëäâýðèéí õ¿ì¿¿ñ, ñàéä áàéãñàä, õºðºíãºòºí
óëñóóäûí ïàðëàìåíòûí îäîîãèéí äåïóòàòóóäûí õýëñýí ¿ãýíä äàéí
ºäººã÷äèéí ýñðýã òýìöýõ çîðèã øèéäâýð öóóðàéòàæ áàéëàà.
Îäîîãèéí äàéíóóäûã çîãñîîõûí ãîë àñóóäàë íü Ñîëîíãîñûí òóõàé àñóóäàë
áàéâ. Àìåðèêèéí ò¿ðýìãèéëýã÷äèéí ¿éëäýæ áàéãàà ãýìò õýðãèéã èëð¿¿ëñýí
Õÿòàäûí ýðäýìòýí Ãî Ìî-æîãèéí çýðýã õ¿ì¿¿ñ Ñîëîíãîñò áîëæ áàéãàà àþóëò
äàéíûã çîãñîîõûã ñàíàë íýãòýé øààðäàâ.
Ñîëîíãîñûí íýã ýõýä ó÷èðñàí ãàñëàíò ÿâäëûí òóõàé Ñîëîíãîñûí
òºëººëºã÷ ýìýãòýé ÿðèâ. Àìåðèêèéí öýðã¿¿ä ò¿¿íèé ãàðààñ õ¿¿õäèéã íü
áóëààí àâ÷ àëàõûí õàìò í¿äèéã íü óõàæ àâààä ýõýä íü èä¿¿ëýõ ãýñýí áàéíà.
22

Çîâëîíä ó÷èðñàí õººðõèé òýð ýìýãòýé ÿðãà÷èä ðóó óõàñõèéí äàéðààä
àëàãäæýý. Ñîëîíãîñûí òºëººëºã÷ ýìýãòýé àìåðèêèéí ýìýãòýé÷¿¿äýä
õàíäàí õýëýõäýý òà íàðûí íºõºð, òà íàðûí õºâã¿¿äèéí í¿¿ðýí äýýð ÿðãàëàí
ò¿ðýìãèéëýã÷äèéí áóçàð òýìäýã õàäàãäæýý. Òýäíèéã Ñîëîíãîñûí àðä
ò¿ìýí ºøèí çàíàæ áàéíà ãýâ. Ìàëàéç, Âüåòíàì õî¸ðûí òºëººëºã÷èä áàñ
ò¿ðýìãèéëýã÷äèéí áàëìàä ãýìò õýðãèéí òóõàé ÿðèâ.
¯íäýñíèé òóñãààð òîãòíîëûí òóõàé àñóóäëûí òàëààð îëîí õ¿í ¿ã õýëýõäýý
êîëîíèéí àðä ò¿ìíèé áàéäàë òýñýõã¿éÿà õ¿íä áàéãààã òîî áàðèìòààð ¿ç¿¿ëýâ.
Ôèëèïïèíèé àðä ò¿ìíèé ¿íäýñíèé-ýðõ ÷ºëººíèé òýìöëèéã Àìåðèêèéí
èìïåðèàëèñòóóä õýðõýí äàðæ áàéãààãèéí òóõàé Ôèëèïïèíèé òºëººëºã÷
ÿðèõäàà “Ìàíàé îðîí 7 ìÿíãàí àðëààñ á¿ðäýæ áàéãàà áîëîâ÷ ãîë ÷àíàðòàà
òýäãýýðèéí íýã íü ÷ áèäíèé ìýäýëä áàéãàà þì áèø ýý. 80 ñàÿ õ¿íèéã á¿ðýí
õîîëëîæ ÷àäàõ ìàíàé îðíû 20 ñàÿ àðä èðãýäèéí îëîíõ íü õàíãàëòòàé õîîë,
õóâöàñ, îðîí ñóóöã¿é áàéãàà ÿâäàë áîë ãàãöõ¿¿ ìàíàé ýäèéí çàñàã Àìåðèêèéí
ýäèéí çàñãèéí õàâñàðãàà áîëñíû óðøèã þì. 1946 îíä Ôèëèïïèíèéã íýðèéí
òºäèé “òóñãààð òîãòíîëòîé” áîëãîñíîîñ õîéø Àìåðèêèéí ýäèéí çàñãèéí
õàðààíä óëàì ã¿íçãèé îðñîí þì. Àìåðèêèéí Íýãäñýí Óëñûí ýðõ áàðèã÷èä
Ôèëèïïèíèéã “Àëñ äîðíîä äàõü Àìåðèêèéí àðä÷èëëûí ¿çýñãýëýí” ãýæ
íýðëýõèéã ýðìýëçýæ áàéíà. Ãýòýë ¿íýí õýðýã äýýðýý ìàíàé îðîí êàïèòàëèñò
ìºëæëºã, öýðãèéí õàìãèéí õàðãèñ õýðöãèé õàâ÷ëàãà, äýýðìèéí ¿ëãýð
æèøýý áîëæ áàéíà. Àìåðèêèéí Çàñãèéí ãàçàð òóñ îðîíä íî¸ðõîæ áàéõûí
òóë Ôèëèïïèíä öýðãèéí áàéíãûí 23 áààç áàéãóóëñàí áà òîìîîõîí çýâñýãò
õ¿÷íèéã ýíä áàéëãàæ áàéíà” ãýæ õýëëýý.
Ìàðîêêèéí òºëººëºã÷ õýëýõäýý “Àìåðèê÷óóä, ìàíàé íóòàãò àãààðûí 7
ò¿øèã ãàçàð áàéãóóëàâ. Ôðàíöûí èìïåðèàëèñòóóä Ìàðîêêèéí àðä ò¿ìíèé
ñî¸ë, ¿íäýñíèé íýð ñ¿ðèéã õºñºðä¿¿ëæ áàéíà. Èìïåðèàëèñòóóä íî¸ðõîæ,
ìàíàé àìüäðàõ ÷àäàëòàé áàÿëàã îðíûã á¿ðìºñºí õîîñðóóëëàà. Ìàðîêêò ÿìàãò
ºëñãºëºíãèéí ñ¿éðýë áîëæ, 1937-1945 îíû ýöýñ õ¿ðòýë 1 ñàÿ õ¿í ºëñãºëºí㺺ð
¿õýâ. Ãýâ÷ Ìàðîêêèéí àðä ò¿ìýí õàðèéí èìïåðèàëèñò ýçýðõèéëëèéã
ýñýðã¿¿öýí ººðèéí îðíû ýðõ ÷ºëºº, òóñãààð òîãòíîëûí òºëºº øóðãóó òýìöýæ
áàéíà. Ôðàíö, Ìàðîêêèéí õîîðîíä øèíý õàðèëöàà òîãòîîæ, àðä÷èëñàí ýðõ
÷ºëººã íýí äàðóé çºâøººðºí õ¿ëýýõèéã ìàíàé àðä ò¿ìýí Ôðàíöûí Çàñãèéí
ãàçàðò øààðäàæ áàéíà” ãýëýý.
Êîëóìáèéí òºëººëºã÷ ¿ã õýëýõäýý “Êîëóìáèéí ýðõ áàðèã÷èä, Àìåðèêèéí
íýãäñýí óëñûí çààâðààð àðä ò¿ìíèé ýñðýã áºãººä äàéíä áýëòãýõ áîäëîãûã
ÿâóóëæ, òóñ îðîíä öóñò äèêòàòóð òîãòîîæ áàéíà. Àðä÷èëñàí áàéãóóëëàãà áà
ýíõ òàéâíû òàëûíõíû ýðõ áàðèã÷äûã ìºðäºí õàâ÷èæ, òýäíèéã øîðîí ãÿíöàíä
õîðüæ, áóóäàí àëæ áàéíà. Æèøýý íü Êîëóìáèéí ýíõ òàéâíûã õàìãààëàõ
¯íäýñíèé õîðîîíû äàðãûí îðëîã÷ Êàðëîñ Àðëîñûã Âàðøàâò áîëñîí äýëõèé
äàõèíû ýíõ òàéâíû òàëûíõíû 2 äóãààð èõ õóðàëä îðîëöñîí ãýæ øîðîíä
õîðüñîí þì. Òóñ îðîíä ýíõ òàéâàí áà ¿íäýñíèé òóñãààð òîãòíîëûí òºëºº
òýìöýã÷ ýõ îðîí÷ îëîí ìÿíãàí õ¿íèéã õàðãèñëàí òàìëàâ” ãýæ õýëëýý.
23

Ãåðìàí, ßïîí, Àâñòðè, Èòàëèéí òºëººëºã÷èä ßïîí áà Áàðóóí Ãåðìàíä
Àíãëè-Àìåðèêèéí èìïåðèàëèñòóóäûí ýçýìøëèéí äýãëýìèéí õ¿íä óðøèã,
Àìåðèêèéí Íýãäñýí Óëñûí õàðààò îðíóóäûí äîòîîä õýðýãò îðîëöîæ
áàéãàà òóõàé ÿðèõûí õàìò ýíõ òàéâíûã ýðõýìëýã÷ àðä÷èëñàí Ãåðìàí óëñûã
áàéãóóëàí õºãæ¿¿ëýõ ýðõèéã Ãåðìàíû àðä ò¿ìýíä îëãîõ, ßïîíòîé á¿õ òàëûí
ýíõ òàéâíû ãýðýý áàéãóóëàõ, Àìåðèêèéí Íýãäñýí Óëñûí õàðààò îðíóóäûã
áîîë÷èëæ áàéãàà ÿâäëûã çîãñîîõûã ñàíàë íýãòýé øààðäëàà.
Àðäûí àðä÷èëñàí îðíóóäûí òºëººëºã÷èä ò¿¿íèé äîòîð ìàíàé òºëººëºã÷èä
Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñûí ÿíç á¿ðèéí ºãººìºð òóñëàìæòàéãààð îëñîí ººðèéí
îðíû ýíõ òàéâíû èõ àìæèëòûí òóõàé èõ õóðëûí òºëººëºã÷äºä ÿðèõûí õàìò
Àìåðèê-Àíãëèéí ò¿ðýìãèéëýã÷äèéã ýñýðã¿¿öýí äýëõèé äàõèíä ýíõ òàéâàí
áàéäëûã áýõæ¿¿ëýõèéí òºëºº òýìöýëä ººðèéí îðíû àðä ò¿ìíèé íýãýí çîðèã
øèéäâýðòýé áàéãààã èëýðõèéëëýý.
Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñ, Ôðàíö, Àíãëè, Á¿ãä Íàéðàìöàõ Õÿòàä àðä Óëñ,
Àìåðèêèéí Íýãäñýí Óëñûí çýðýã îðíû òºëººëºã÷èä îëîí óëñûí õîîðîíäûí
îäîîãèéí õ¿íä áàéäëûã ñóëðóóëàõ òàâàí èõ ã¿ðíèé õîîðîíä ãýðýý áàéãóóëàõ,
óëñóóäûí çýâñýãëýëèéã ãóðàâíû íýã õóâèàð õîðîãäóóëàõûã ñàíàë íýãòýé
øààðäëàà. Ýíý øààðäëàãà áîë Ǻâëºëòèéí çîõèîë÷, Õÿòàäûí ýðäýìòýí,
Àíãëèéí ëàì, Àìåðèêèéí îëîí íèéòèéí ç¿òãýëòýí, Ôðàíöûí ñîöèàëèñòóóäûí
çýðýã îðîí á¿õíèé òºëººëºã÷äèéí õýëñýí ¿ãýíä èëýðõèéëýãäýæ áàéëàà. Ýíõ
òàéâíûã ýðõýìëýäãýýðýý äàÿí äýëõèéí á¿õ àðä ò¿ìíèé òàëàðõëûã õ¿ëýýñýí
Ǻâëºëòèéí àðä ò¿ìíèé òºëººëºã÷äèéí õýëñýí èòãýë òºãñ ñàíàë îíö òîäîðõîé
öóóðàéòëàà.
Ǻâëºëòèéí çîõèîë÷ Èëüÿ Ýðåíáóðã õýëýõäýý “Èõ ã¿ðí¿¿äèéí õîîðîíä
ãýðýý áàéãóóëæ, ÿíç á¿ðèéí ò¿ðýìãèé ýâñëèéã óñòãàæ, íàéðàìäàë õàðèëöàí
òóñëàëöàõ òóõàé îäîîãèéí ãýðýýí¿¿äèéã ñàõèõûí õàìò Íýãäñýí ¯íäýñòíèé
Áàéãóóëëàãûí áèé áîëîõûí ¿íäýñ íü áîëñîí çàð÷èìä ò¿¿íèéã áóöààæ îðóóëàõ
ÿâäëààð óëñ á¿õíèé àþóëã¿é áàéäàë õàíãàãäàíà” ãýæ õýëëýý. Ǻâëºëòèéí
òºëººëºã÷, çîõèîë÷ Àëåêñàíäð Êîðíåé÷óê èðýýä¿éí õî¸ð òºëºâ-äàéíû òºëºâ
áà ýíõ òàéâíû òºëºâèéí òóõàé ÿðèëàà. “Ìàíàé ýäèéí çàñàã áîë öýðãèéí ýäèéí
çàñàã ìºí. Ìàíàé öýöýãëýëò áîë öýðãèéí öýöýãëýëò ìºí” ãýæ 1952 îíû 9
ä¿ãýýð ñàðûí 4-íä ôèëàäåëüôèä áîëñîí öóãëààí äýýð Ýéçåíõàóýðûí õýëñýí
¿ãèéã Êîðíåé÷óê äóðäààä Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñ áîë óëñ ò¿ìíèé õîîðîíäûí
ýíõ òàéâàí áàéäëûí òºëºº òýìöýæ áàéíà. Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñ áîë äàéíû
ñóðòàë íýâòð¿¿ëãèéã ¿ã äóóã¿é õîðèãëîõ, àòîìûí áà áàêòåðèîëîãèéí çýâñãèéã
öààçëàí õîðèãëîõ, èõ ã¿ðí¿¿äèéí çýâñýãò õ¿÷íèéã òóóøòàé õîðîãäóóëàõ ýíõ
òàéâíû ãýðýý áàéãóóëàõ, óëñóóäûí õîîðîíä õóäàëäààã ºðãºòãºõ, îëîí óëñûí
íýãäìýë çàõ çýýëèéã ñýðãýýõèéí òºëºº áàéíà.
Ýíõ òàéâíû ýíý ýðìýëçëýëäýý Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñ ãàíöààðàà áèø, õàðèí
äàéí ºäººã÷èä ãàíöààðàà áàéíà. Îðîí á¿õíèé æèðèéí õ¿ì¿¿ñ, á¿õ ¿íäýñòýí,
ÿíç á¿ðèéí àðüñòàí äàéíû òºëºº áèø, ýíõ òàéâíû òºëºº òýìöýæ áàéíà. Ýíõ
òàéâíûã õàìãààëàõ óëñ ò¿ìíèé õºäºë㺺í îð÷èí ¿åèéí ÿäàãäàøã¿é èõ õ¿÷èí
áîëæ, äàéíû çàìûã õààæ áàéíà ãýëýý.
24

Èõ õóðëûí á¿ãä õóðàëäààí áà êîìèññóóäûí õóðàëäààí äýýð òºëººëºã÷èä
ñàíàëàà á¿ðýí ñîëèëöñîíû ¿ð ä¿íä ýíõ òàéâíûã õàìãààëàõ àðä ò¿ìíèé èõ
õóðëûí óðèàëàë, ýíõ òàéâíûã õàìãààëàõ àðä ò¿ìíèé èõ õóðëààñ òàâàí èõ
ã¿ðíèé Çàñãèéí ãàçàðò àíõààðóóëñàí áè÷èã èéì õî¸ð ìàø ÷óõàë áàðèìò
áè÷ãèéã áîëîâñðóóëàí ãàðãàëàà.
Èõ õóðëààñ ãàðãàñàí óðèàëàëä ýíõ òàéâíû ãýðýý áàéãóóëàõ, Ñîëîíãîñò
áîëæ áàéãàà äàéíûã íýí äàðóé çîãñîî, Âüåòíàì, JIàóñ, Êàìáîäæ, Ìàëàéä
áîëæ áàéãàà äàéíûã íýí äàðóé çîãñîîõ, Òóíèñ, Ìàðîêêîä õ¿÷ õýðýãëýõ
ÿâäëûã çîãñîîõûã øààðäæýý. Èõ õóðëààñ áàñ Ãåðìàí, ßïîíû àñóóäëûã
ýíõ òàéâíààð øèéäâýðëýõ ¿¿íä, áóñàä ÿìàð ÷ îðíû ýñðýã ÷èãëýãäñýí
öýðãèéí ÿìàð ÷ õîëáîîíä îðîëöîõã¿é áàéõ, ýíõ òàéâíû ãýðýýã àðä÷èëñàí
íýãäìýë Ãåðìàí óëñòàé áàéãóóëàõ, ßïîíûã ýçýìøëèéí áàéäëààñ ÷ºëººëæ,
ýíõ òàéâíûã ýðõýìëýã÷ óëñ ò¿ìíèé ãýð á¿ëä îðóóëàõ ýíõ òàéâíû ãýðýýã
ßïîíòîé áàéãóóëàõûã ùààðäàâ. “Á¿õ àðä ò¿ìýí ººðèéí õóâü çàÿàã ººðºº
øèéäâýðëýõ áà ÿìàð ÷ øàëòàã, ÿìàð ÷ áàéäëàà𠺺ðèéí äîòîîä õýðýãò áóñäûã
îðîëöóóëàõã¿éãýý𠺺ðèéí àæ àìüäðàëûí õýëáýð ìàÿãèéã ñîíãîæ àâàõ
õýðýãòýéã ýíõ òàéâíûã õàìãààëàõ àðä ò¿ìíèé èõ õóðàëä òóíõàãëàæ áàéíà.
Á¿õ óëñûí ¿íäýñíèé òóñãààð òîãòíîë íü ýíõ òàéâíû èòãýëòýé áàòàëãàà ìºí”.
Óðèàëàëä, áàêòåðèîëîãèéí äàéíûã íýí äàðóé õîðèãëîõ, ýíãèéí íîìõîí àðä
ò¿ìíèéã ¿é îëíîîð íü õÿäàõ àòîìûí çýâñãèéí çýðýã áóñàä òºðëèéí çýâñãèéã
¿ã äóóã¿é õîðèãëîõ, çýâñýãëýëèéí õîéíîîñ õººöºëäºõ ÿâäëûã çîãñîîõ,
çýâñãèéã ãàíö òàëààð áèø, õàðèí øóäàðãà ¸ñîîð õóðààõ òóõàé õýëýëöýýã íýí
äàðóé õèéõèéã øààðäàæ áàéíà.
“Íýãäñýí ¯íäýñòíèé áàéãóóëëàãûã äàõèí Çàñãèéí ãàçðóóäûí ñàíàë
òîõèðîëöîõ ãàçàð áîëãîæ õîéøèä äýëõèé äàõèíû á¿õ àðä ò¿ìíèé òàâüñàí
íàéäâàðûã õºñºðä¿¿ëýõã¿é áîëãîõûã áèä øààðäàæ áàéíà” ãýæ óðèàëàëä
ºã¿¿ëæýý.
Óëñ ò¿ìíèé õîîðîíäûí íàéðàìäëûã õàíãàõàä ÷èãëýñýí óðèàëàë,
àíõààðëûã òóñ èõ õóðàë íýãäìýë ñàíàëòàé áàòàëñàí íü äýëõèéí øèíý äàéíûã
çàéëóóëàõ òóõàé õ¿í òºðºëõòíèé òàâüæ áàéãàà õàìãèéí ÷óõàë àñóóäàëä á¿õ
îðîí, òèâèéí ¿íýí÷ øóäàðãà õ¿ì¿¿ñ ñàíàë íýãòýé áàéãààã ÿðóó òîä ¿ç¿¿ëëýý.
Íèéòèéí ýíõ òàéâíûã õàíãàõ àìüäðàëûí èõ ÷óõàë çîðèëãî, òóëãàð÷ áàéãàà
òóë óëñ ò¿ìíèé õîîðîíäûí õàðèëöàí òîõèðîõ, õàìòðàí àæèëëàõûã ýðìýëçýæ
áàéãàà ÿíç á¿ðèéí áàéãóóëëàãà õºäºë㺺í, óðñãàëûí õîîðîíäûí óëñ òºð,
ýäèéí çàñàã, øàøèí ø¿òëýãèéí çºðºë人í íü õî¸ðäóãààð çýðýãò îðæ áàéíà.
“Õ¿ì¿¿ñèéí ýíõ òàéâàí áàéõûí òºëºº õýëýëöýí òîõèðîëöîõûí òºëºº
òýìöýõèéã áèä äýëõèé äàõèíû àðä ò¿ìýíä óðèàëæ áàéíà” ãýæ ýíõ òàéâíûã
õàìãààëàõ àðä ò¿ìíèé èõ õóðëûí óðèàëëûí òºãñãºëä íü ºã¿¿ëæýý.
Һ뺺ëºã÷èä öºì ñóóäëààñàà áîñîöãîîæ àëãà íèæèãí¿¿ëýí òàøèæ
“Ýíõ òàéâàí ìàíäòóãàé!” ãýñýí ¿ã õýë á¿õýí äýýð ñîíñîãäîæ, àðä÷èëñàí
çàëóó÷óóäûí äóóëàë öóóðàéòàæ áàéâ. Âåíàä áîëñîí ýíõ òàéâíûã õàìãààëàõ
àðä ò¿ìíèé èõ õóðàë áîë äàéí ºäººã÷äèéí ãàðûã áîîæ ò¿ðýìãèéëëèéí çàìûã
õààõ àðä ò¿ìíèé èõ àññàìáåëü áîëñîí áºãººä ¿¿íèéã èõ õóðëûí á¿ðýëäýõ¿¿í
25

ãýð÷èëæ áàéíà. Ýíý èõ õóðàëä 85 îðíîîñ 1857 õ¿í îðîëöñîíû äîòîð òºëººëºã÷
1604, óðèëãààð î÷ñîí õ¿í 105, àæèãëàã÷ 102, ¿íäýñòíèé áà îëîí óëñûí
áàéãóóëëàãóóäûí òºëººëºã÷ 46 õ¿í áàéâ. Èõ õóðàëä îðîëöñîí õ¿ì¿¿ñèéí
äîòîð àæèë÷èí 326, òàðèà÷èí 55, ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòàí, òåõíèê÷ 156,
õóäàëäàà ¿éëäâýðèéí õ¿ì¿¿ñ 63, õóóëü öààçûí ìýðãýæèëòýí 84, çîõèîë÷, ÿðóó
íàéðàã÷ 189, öýðãèéí àëáàí õààã÷ 10 áàéëàà.
Ýíõ òàéâíû òàëûíõíû õºäºë㺺í óëàì ºñºæ áàéãààã Beíèéí èõ õóðëûí
ä¿í ¿ç¿¿ëëýý. Ýíõ òàéâíû ôðîíò ºðãºæèí áýõæèæ áàéíà. Ýíõ òàéâíû
òºëºº òýìöýã÷äèéí òýðã¿¿íèé ýãíýýíä èõ Ǻâëºëòèéí àðä ò¿ìýí ÿâæ áàéíà.
Àìåðèêèéí ñîíèíû äèïëîìàò ñóðâàëæëàã÷èä íºõºð Ñòàëèíû õàðèóëñàí
ç¿éë, Ǻâëºëò Õîëáîîò óëñûí Êîììóíèñò íàìûí 19 ä¿ãýýð èõ õóðëûí ò¿¿õò
øèéäâýðèéã áèåæ¿¿ëýõ òàëààð Ǻâëºëòèéí àðä ò¿ìíèé îëæ áàéãàà ñàéõàí
àìæèëò, ýíõ òàéâíûã õàìãààëàõ àðä ò¿ìíèé èõ õóðàë, ÷óóëãàí, ͯÁ-ä
Ǻâëºëòèéí òºëººëºã÷ íàðûí õýëñýí ¿ã¿¿ä áîë ýðýãòýé, ýìýãòýé îëîí çóóí
ñàÿ õ¿íèéã ýíõ òàéâíû òºëºº òýìöýëä çîðèãæóóëæ áàéíà. Á¿õ õ¿í òºðºëõòºí
ýíý èõ õóðëûí øèéäâýðèéã ýíõ òàéâíû òºëºº òýìöëèéí èõ ïðîãðàìì ãýæ
¿çýýä óëìààð áèåë¿¿ëýõèéí òºëºº òýìöýæ áàéíà. Ìàíàé àðä ò¿ìýí ýíõ
òàéâíûã õàìãààëàõ àðä ò¿ìíèé èõ õóðëûí øèéäâýðèéã áèåë¿¿ëýõèéí òóë ýõ
îðíûõîî ýíõ òàéâàí áàéãóóëàëòûí àìæèëòûí òºëºº òýìöëèéã óëàì õ¿÷òýé
ºðí¿¿ëæ áàéíà.
¯íýí ñîíèíû 1953 îíû 1 ä¿ãýýð ñàðûí 14-íèé ºäðèéí äóãààð.
26

Á¯Õ Õ¯Í ÒªÐªËÕÒªÍ, ÝÍÕ ÒÀÉÂÍÛà ÝÐÌÝËÇÝÆ ÁÀÉÃÀÀÃ
ÈÕ ÕÓÐËÀÀÐ ÈËÝÐÕÈÉËÝÂ 1
Âåíàä õóðàëäñàí ýíõ òàéâíûã õàìãààëàõ àðä ò¿ìíèé èõ õóðàëä îðîí
á¿õíèé àðä ò¿ìíèé òºëººëºã÷èä îðîëöñîíîîðîî äýëõèé äàõèíû ýíõ
òàéâíû òàëûíõíû ò¿ð¿¿÷èéí èõ õóðëóóäààñ ºðãºí õóðàë áîëîâ. 85 îðíû
òºëººëºã÷äèéí á¿ðýëäýõ¿¿íä àæèë÷èí, òàðèà÷èí, ýðäýìòýí, çîõèîë÷, áàãø,
õóóëü öààçíû ìýðãýæèëòýí, êîììóíèñò áà ñîöèàëèñòóóä, áóääà, õðèñòîñ,
ìóñóëüìàíû øàøíû ìºðãºëòí¿¿ä îðîëöñîí áîëîâ÷ Àìåðèê-Àíãëèéí
ò¿ðýìãèéëýã÷äèéí ¿éëäýæ áàéãàà ãýìò õýðãèéã óëñ òºðèéí ¿çýë, øàøèí
ø¿òëýãèéí ÿëãàâàðã¿éãýýð òýä öºì áóðóóøààí ýíõ òàéâíûã õàíãàõûã ñàíàë
íýãòýé øààðäàæ áàéíà. Èõ õóðëûí òºëººëºã÷èä èõ ÇÕÓ áà àðäûí àðä÷èëñàí
îðíóóäûã ã¿íýý òàëàðõàí õ¿íäýòãýæ, ýíõ òàéâíû òºëºº òýìöýëä ýäãýýð
îðíû àðä ò¿ìýíòýé íÿãò õàìòðàí àæèëëàõ õ¿ñýë ýðìýëçýëòýé áàéãààãàà
èëýðõèéëñýí áèëýý. Èõ õóðëûí õ¿íäýò èíäýð äýýðýýñ ÇÕÓ áà àðäûí àðä÷èëñàí
îðíóóäûí òºëººëºã÷äèéí ¿ã èëòãýë òºãñ öóóðàéòàæ áàéëàà.
Ýíõ òàéâíû òºëºº ÑÑÑÐ áà àðäûí àä÷èëñàí îðíóóäûí àðä ò¿ìíèé
õàìò, äýâøèëò á¿õ õ¿í òºðºëõòíèé õàìò ìàíàé àðä ò¿ìíèé õèéæ áàéãàà
òýìöëèéí òóõàé ¿ã áà èõ õóðàëä áèäíèé óëàìæèëñàí ìàíàé àðä ò¿ìíèé çàõèà
äààëãàâðûã èõ õóðëûí á¿õ òºëººëºã÷èä èõ àíõààðàëòàéãààð ñîíñîí õ¿ëýýí
àâñàí áèëýý. Âåíèéí õóðëààñ äýëõèé äàõèíû àðä ò¿ìýíä óðèàëàë ãàðãàõûí
õàìò ýíõ òàéâíû ãýðýý áàéãóóëàõ òóõàé òàâàí èõ ã¿ðíèé Çàñãèéí ãàçðóóäàä
àíõààðóóëñàí áè÷èã ãàðãàëàà. Èõ õóðëûí ýíý ò¿¿õò øèéäâýð¿¿ä Àìåðèê-
Àíãëèéí ò¿ðýìãèéëýã÷äèéã ýñýðã¿¿öýí äýëõèé äàõèíû ýíõ òàéâíû òºëºº
ÿâóóëàõ òýìöýëä îðîí á¿õíèé àðä îëíû ºðãºí õýñã¿¿äèéã äàé÷èëæ áàéíà.
Èõ ÇÕÓ-ûí øèíý àæèëòíóóä “Íüþ-Éîðê òàéìñ” ñîíèíû äèïëîìàò
ñóðâàëæëàã÷èä íºõºð Ñòàëèíû ºãñºí õàðèó, îðîí á¿õèé àðä ò¿ìíèé ýíõ
òàéâíû ìîõîøã¿é ýðìýëçëýë ýíý á¿õýí øèíý äàéí ºäººã÷äºä õ¿÷èðõýã
öîõèëò áîëæ áàéíà.
Èõ õóðëààñ áóöàõäàà Ǻâëºëòèéí àðä ò¿ìíèé ãàðàìãàé øèíý
àìæèëòóóäòàé òîäîðõîé òàíèëöàõ èõ çàâøààí ìàíàé òºëººëºã÷äºä
òîõèîëäîâ. Ýíý á¿õýí áèäýíä ººðèéí àðä ò¿ìíèé ñàéí ñàéõíû òºëºº àæèëä
øèíý õ¿÷ ÷àäàë ºã÷ áàéíà.
1
Âåíàä õóðàëäñàí Ýíõ òàéâíûã õàìãààëàõ àðä ò¿ìíèé Èõ õóðàëä îðîëöîîä áóöàæ èðñýí Ýíõ òàéâíûã
õàìãààëàõ Ìîíãîëûí õîðîîíû äàðãà áºãººä òºëººëºã÷äèéí òýðã¿¿í Á.Øèðýíäýâòýé “¯íýí” ñîíèíû
ñóðâàëæëàã÷ óóëçààä èõ õóðëûí à÷ õîëáîãäëûí òóõàé áà ÑÑÑÐ-ò áàéñàí òóõàéãàà òîâ÷õîí ÿðüæ
ºãºõèéã õ¿ññýíä ò¿¿íèé ºãñºí õàðèóã äîð íèéòëýâ.
27

ÌÀÍÀÉ ÀÐÄ Ò¯ÌÝÍ ÂÅÍÈÉÍ ÓÐÈÀËÃÛÃ
ÕÀËÓÓÍÀÀÐ ÑÀÉØÀÀÆ ÁÀÉÍÀ
Ýíõ òàéâíûã õàìãààëàõ Ìîíãîëûí õîðîîíû õóðàëä àòîìûí
çýâñãèéã öýðýã äàéíû çîðèëãîä õýðýãëýõ ÿâäëûã õîðèãëîí öààçëàõ
òóõàé Ýíõ òàéâíû äýëõèé äàõèíû çºâëºëòèéí òîâ÷îîíû óðèàëëûã
1955 îíû 2 äóãààð ñàðûí 3-íä õýëýëöýâ. Òóñ õóðàë äýýð íèéñëýëèéí
õºäºëìºð÷èä, îëîí íèéòèéí òºëººëºã÷èä, ñî¸ë, øèíæëýõ óõààí,
óðëàãèéí ç¿òãýëòýí, õýâëýëèéí òºëººëºã÷èä áàéëàà. Õóðàëä ýíõ
òàéâíûã õàìãààëàõ Ìîíãîëûí õîðîîíû äàðãà íºõºð Á.Øèðýíäýâ ¿ã
õýëýâ.
Õàéðò íºõºä ºº!
Ýíõ òàéâíûã ýðõýìëýõ óëñóóä ýíõ òàéâíû õýðãèéã òóóøòàé áºãººä õàòóó
ñàõèí õàìãààëñààð áàéõàä Àìåðèê áà áàðóóí ç¿ãèéí áóñàä ã¿ðíèé õàðãèñ
õýñã¿¿ä íü ýíõ òàéâíû ýñðýã óëàéðàí äîâòîëæ áàéíà.
ÇÕÓ, ÁÍÕÀÓ áà àðäûí àðä÷èëñàí á¿õ îðíóóä ýíõ òàéâíûã äàéíû
àþóëààñ ñîðãîãîîð õàìãààëæ áàéíà. ÑÑÑÐ áà àðäûí àðä÷èëñàí îðíóóä íü
ýíõ òàéâíû òºëºº òóóøòàé òýìöëýýðýý îëîí óëñûí îäîîãèéí ò¿ãø¿¿ðòýé
áàéäëûã òàéòãàðóóëàõ ºðãºí èõ áîëîëöîîã áèé áîëãîæ áàéíà. ÑÑÑÐ áà àðäûí
àðä÷èëñàí îðíóóä äýëõèé äàõèíû ò¿ãø¿¿ðòýé áàéäëûã òàéòãàðóóëæ àòîìûí
õ¿÷èéã ýíõ òàéâíû õýðýãò àøèãëàõ, ýíõ òàéâàí áà óëñ ò¿ìíèé íàéðàìäëûã
õàíãàõ çýðýã áóñàä á¿õ óëñóóäûí òàëààð ÿâóóëæ áàéãàà áîäëîãûã îðîí á¿õèé
àðä ò¿ìýí õàëóóíààð äýìæèæ áàéíà. Òýð íü ç¿é ¸ñíû õýðýã þì. ßàãààä ãýâýë
ÑÑÑÐ, àðäûí àðä÷èëñàí îðíóóäûí áîäëîãî áîë ýíõ òàéâíûã ýðõýìëýí á¿õ
õ¿í òºðºëõòíèé àøèã òóñàä á¿ðýí ä¿¿ðýí òîõèð÷ áàéãàà þì. Àìåðèêèéí
äàéí ºäººã÷èä áà òýäíèé õàíü õàìñààòíû ò¿ðýìãèé ÿâóóëãà íü óëñ ò¿ìíèé
ýíõ òàéâàí, ýâ íàéðàìäëûã ýðõýìëýã÷ á¿õ õ¿í òºðºëõòíèé àøèã ýðìýëçýë,
õ¿ñýë çîðèëãûí ýñðýã ÷èãëýæ áàéãàà þì. ªðíºä Ãåðìàíû çýâñýãëýõ ÿâäàë áà
àòîìûí õ¿÷èéã äàéíä õýðýãëýõ òóõàé äèàðò Àíòàíòèéí õîëáîîíîîñ ñàÿõàí
ãàðãàñàí øèéäâýð, ìºí àòîìûí çýâñãèéã äàéíä õýðýãëýõ òóõàé Àìåðèêèéí
ãåíåðàëóóäûí ñàãñóó óðèàëãóóä íü îëîí óëñûí áàéäëûã óëàì ò¿ãø¿¿ðòýé
áîëãîæ áàéíà. ¯¿íèé ýñðýã ýíõ òàéâíû òºëºº àðä ò¿ìíèé õºäºë㺺í óëàì
ºðíºæ áàéíà. Ôðàíö, ßïîí, ªìíºä Ãåðìàí, Àíãëè, Ýíýòõýã, Èòàëè áà
áóñàä îðíû àðä ò¿ìýí õ¿í òºðºëõòíèé ýñðýã õàíäñàí ò¿ðýìãèéëýã÷äèéí
õàðãèñ ÿâóóëãàä õ¿÷òýé öîõèëò ºã÷ áàéíà. Äýëõèéí óëñ ò¿ìýí, ýíõ òàéâíû
õýðãèéã äàéíû àþóëààñ õàìãààëæ ÷àäàõ íü ÿìàð ÷ ýðãýëçýýã¿é. Ýíõ òàéâíûã
ýðõýìëýã÷ õ¿÷íèé ýãíýýíä ãóéâàëòã¿é çîãñîæ áàéãàà ìàíàé àðä ò¿ìýí, ýíõ
òàéâíû õýðãèéã õàìãààëàõ çîðèã òºãºëäºð áàéíà. Ìàíàé àðä ò¿ìíèé ýíý
çîðèã õ¿÷èéã èëýðõèéëæ, Ãåðìàíû ìèëèòàðèçìûã ñýðãýýí áîñãîõ ÿâäëûã
çîãñîîæ, Åâðîïò ýíõ òàéâíûã ýðõýìëýã÷ íýãäìýë àðä÷èëñàí Ãåðìàí óëñàà
áàéãóóëàõ òóõàé õýëýëöýýðèéã äàðóé ÿâóóëàõûã áàðóóí ç¿ãèéí õºðºíãºòºí
îðíû ýðõ áàðèã÷äààñ áèä øààðäàæ áàéíà.
28

Õÿòàäûí äýâñãýð íóòãààñ çýâñýãò õ¿÷íýý çàéëóóëàõ áà õÿòàäûí õóóëü ¸ñíû
íóòàã Òàéâàíü, Ïåñêàäîãèéí àðëóóä ×àí Êàé Øè-ãèéí äýýðýì÷èí á¿ëãýýñ
÷ºëººëºõ ÿâäàëä íü Õÿòàäûí àðä ò¿ìýíä ñààä õèéõýý çîãñîõûã Ìîíãîëûí
àðä ò¿ìýí Ýéçåíõàóýðýýñ øààðäàæ áàéíà. Ìàíàé àðä ò¿ìýí äýëõèéí á¿õ
àðä ò¿ìíèé õàìò àòîìûí õ¿÷èéã äàéíä õýðýãëýõ ÿâäëûí ýñðýã òýìöýíý.
Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí ÑÑÑÐ, ÁÍÕÀÓ áà àðäûí àðä÷èëñàí îðíóóäûí ýíõ
òàéâíû áîäëîãûã õàëóóíààð äýìæèæ, õàëóóí áàÿð õ¿ðãýõèéí õàìò ýíõ òàéâíû
òºëºº ò¿ðýìãèéëýí ýñðýã àãóó èõ òóëàëäààíûã ÿâóóëæ áàéãàà ºðíºä Ãåðìàí,
ßïîí, Ôðàíö, Èòàëè, Àíãëè áà áóñàä îðíû çîðèãòîé òýìöýã÷ íàðò òàëàðõàëàà
èëýðõèéëæ áàéíà.
Àòîìûí çýâñãèéã öýðýã äàéíû çîðèëãîä õýðýãëýõ ÿâäëûã õîðèãëîí öààçëàõ
òóõàé Ýíõ òàéâíû äýëõèé äàõèíû çºâëºëòèéí òîâ÷îîíû óðèàëãàä ãàðûí ¿ñýã
çóðóóëàõààð ìàíàé îðîíä ÿâóóëàõ ãýæ áàéãàà êàìïàíè áîë ýíõ òàéâíû òºëºº
òýìöýëä Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí íýãäìýë çîðèãòîé áàéãààã äàõèí áàòëàõ þì.
29

Á¯ÃÄ ÍÀÉÐÀÌÄÀÕ ÌÎÍÃÎË ÀÐÄ ÓËÑÛÍ ÒªËªªËªÃ×ÄÈÉÍ ÄÀÐÃÀ
Á.ØÈÐÝÍÄÝÂÝÝÑ ÂÅÍÀ ÕÎÒÍÎÎ ÁÎËÑÎÍ ÝÍÕ ÒÀÉÂÍÛÃ
ÕÀÌÃÀÀËÀÕ ÀÐÄ Ò¯ÌÍÈÉ ÕÓÐÀË ÄÝÝÐ ÕÝËÑÝÍ ¯Ã
Íî¸í äàðãà áà ýðõýì òºëººëºã÷èä ºº!
Ñîëîíãîñ, Âüåòíàì, Ìàëàéç çýðýã Àçèéí ãóðâàí îðîíä õ¿íèé öóñûã
óðñãàñàí äàéí ¿ðãýëæèëñýýð áàéíà. Ýäãýýð îðíû ýíõ òàéâàí àìüäðàëòàé õîò,
ñóóðèíãóóä áàëðàí ýâäýð÷, ýíãèéí îëîí ìÿíãàí õ¿ì¿¿ñ àìèà àëäñààð áàéíà.
Àìåðèêèéí ýçýðõýã ò¿ðýìãèé íàð ßïîíû öýðãèéí õ¿÷íèéã ñýðãýýæ áàéãàà
áà áóñäûí íóòàã äýýð öýðýã äàéíû áààç ñóðãóóëèóäûã îëøðóóëñààð áàéãàà
íü àðä ¿íäýñòí¿¿äèéí ýíõ òàéâàí àìüäðàëä øóóä àþóëûã ó÷ðóóëæ áàéíà.
Àìåðèêèéí õàðãèñóóäààñ ßïîí áà Áàðóóí Ãåðìàí ÿâóóëæ áàéãàà áîäëîãî
áà ò¿ðýìãèéí ýâñëèéã áàéãóóëæ áàéãàà íü òýð îðíû àðä ò¿ìíèé ¿íäýñíèé
òóñãààð òîãòíîëûã àëäàãäóóëæ áàéíà.
Ñîëîíãîñ áà ç¿¿í õîéä Õÿòàäàä äàéíû áà áàëëàí ñ¿éòãýäýã çýâñýã áîëîõ
áàêòåðèéí çýâñýã íàïàëìûí áºìáºãèéã õýðýãëýæ áàéíà. Àìåðèêèéí Íýãäñýí
Óëñ àòîìûí áºìáºãèéã ºðãºí õýìæýýãýýð ¿éëäâýðëýæ, ¿é îëîí õ¿ì¿¿ñèéã
õ¿éñ òýìòðýí õÿäàõààð òàõàë õèæãèéí ºâ÷íèé ¿ðèéã òàðèí áýëòãýæ áàéíà.
Ýíý á¿ãäýýñ ¿çýõýä õ¿í òºðºëõòºíä áàëëàí ñ¿éòãýõ äàéíû àþóë ó÷ðàõ
ãýæ áàéíà. Ýíõ òàéâíûã õàíãàõ çîðèëãîîð áàéãóóëàãäñàí Íýãäñýí ¯íäýñíèé
Áàéãóóëëàãà íü Àìåðèêèéí õàðãèñóóäûí ãàðûí ýðõèéí òîãëîîì áîëîí
õóâèð÷ýý. Ýíõ òàéâíûã ýðõýìëýã÷ ã¿ðýí, ýðýãòýé, ýìýãòýé îëîí ñàÿ õ¿ì¿¿ñýýñ
Ñîëîíãîñ äàõü äàéíûã çîãñîîõ, òàâàí èõ ã¿ðíèé õîîðîíä ýíõ òàéâíû ãýðýý
áàéãóóëàõ, àòîì áà áàêòåðèéí çýâñãèéã õîðèãëîõ òóõàé çýðýã ýíõ òàéâíû
îëîí òîîíû ñàíàëûã äàéí ºäººã÷äèéã ç¿ãýýñ ýðñ ýöýðã¿¿öýæ áàéíà.
Öàã ¿åèéí áàéäàë èéì áàéõàä àðä ¿íäýñòí¿¿äèéí àññàìáëåé áîëñîí ìàíàé
ýíý èõ õóðëûí çîðèëãî á¿ð õàðèóöëàãàòàé áîëæ áàéãàà þì. Á¿õ àðä ¿íäýñòýí,
ò¿¿íèé äîòîð Àìåðèêèéí àðä ò¿ìíèé àøèã òóñàä àâöàëäñàí ýíõ òàéâíûã
õàíãàæ ÷àäàõ òîäîðõîé àðãà õýìæýý áîäîæ áîëîâñðóóëñàí òºëºâëºãºº, ÿðóó
òîäîðõîé õàðèóëòûã ãàðãàæ ºãºõèéã ýíõ òàéâíûã ýðõýìëýã÷ áºìáºðöºãèéí
á¿õ àðä ¿íäýñòí¿¿ä áèäíýýñ øààðäàí õ¿ëýýæ áàéíà. Ìàíàé óëñûí íàñàíä
õ¿ðýã÷èä á¿õýí òàâàí ã¿ðíèé õîîðîíä ýíõ òàéâíû ãýðýý áàéãóóëàõ òóõàé
Ýíõ òàéâíû çºâëºëèéí óðèàëãàä ãàðûí ¿ñýã çóðààä, Àìåðèê, Àíãëè, Ôðàíö,
Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñ, Á¿ãä Íàéðàìäàõ Õÿòàä Àðä Óëñûí õîîðîíä ýíõ òàéâíû
ãýðýýã íýí äàðóé áàéãóóëàõ íü ýíõ òàéâàí, àþóëã¿é áàéäëûã àðä ¿íäýñòíèé
õîîðîíä õàíãàæ ÷àäàõ áîäëîãî ìºí ãýæ ¿çñýí þì.
Ýðò ìàíàé òºëººëºã÷èä ïðîôåññîð Æîëèî-Êóðè, íî¸í Èâôàðæ íàðààñ
òàâüñàí èëòãýëäýý ãàðãàñàí ñàíàëóóäûã ä¿¿ðýí äýìæýýä äîð äóðäñàí
àñóóäëóóäûã òóñ õóðëààñ ãàðãàõ øèéäâýðò îðóóëàõ íü ìàø ÷óõàë ãýæ ¿çíý.
¯¿íä:
Ñîëîíãîñò äàéíû ãàëûã íýí äàðóé çîãñîîæ, ººðèéí äîòîîä õýðãèéã
ººðñ人 øèéäâýðëýõ ýðõèéã Ñîëîíãîñûí àðä ò¿ìýíä õàíãàõ, ßïîíûã òóñãààð
30

òîãòíîñîí, àðä÷èëñàí óëñ áîëãîæ õºãæ¿¿ëýõ, òèéì ýíõ òàéâíû ãýðýýã
ßïîíòîé áàéãóóëàõ àñóóäàë, àðä ¿íäýñòí¿¿äèéí òóñãààð òîãòíîëûã õàíãàõ áà
õ¿éòýí äàéíûã çîãñîîõ òóõàé çýðýã àñóóäëóóä áîëíî.
Ìàíàé àðä ò¿ìíèé ýíõ òàéâíû ýðìýëçëýë íü ìàíàé òºðèéí áîäëîãîòîé
ä¿¿ðýí íèéöýæ áàéäàã þì. Ìàíàé óëñ ýíõ òàéâíû áîäëîãûã ÿâóóëæ, ýíõ
òàéâàí àæ àõóéã õºãæ¿¿ëýõäýý öýðãèéí çàðäëûã æèë á¿ð õîðîãäóóëæ áàéíà.
Æèøýýëáýë, 1952 îíä öýðãèéí çàðäàë 50 õóâèàð áàãàñààä ìºí ýíý õóãàöààíä
çºâõºí àðäûí ãýãýýðëèéí çàðäàë íü 2.5 äàõèí íýìýãäæýý. Ìàíàé óëñàä õ¿íèé
á¿ðýí ýðõ ÷ºëºº, ò¿¿íèé äîòîð ¿ã õýëýõ, ýðìýëçëýë õ¿ñëýý õýâëýëä íèéòëýõ
ýðõ ÷ºëºº òóíõàãëàãäàæ õàíãàí áèåëýãäýæ áàéäàã þì. Õàðèí ìàíàé óëñàä
äàéí óõóóëãûã õèéõ ýðõ ÷ºëºº õýíä ÷ áàéõã¿é. Ýíõ òàéâíûã õàìãààëàõ òóõàé
Á¿ãä Íàéðàìäàõ Ìîíãîë Àðä Óëñûí Èõ õóðëààñ áàòàëñàí õóóëèéí íýãä¿ãýýð
ç¿éëä ÿìàð íýã õýëáýðýýð äàéí óõóóëãà ÿâóóëñàí õ¿íèéã 6-25 æèë õîðèíî ãýæ
çààñàí áàéäàã.
Ǻâõºí ¿¿íýýñ ¿çýõýä ìàíàé óëñ, ýíõ òàéâíûã ýðìýëçýæ áàéäàã íü èëõýí
áàéíà. Ãýòýë Íýãäñýí ¯íäýñíèé Áàéãóóëëàãûí äîòîðõ õàðãèñ ýâñýë íü Á¿ãä
Íàéðàìäàõ Ìîíãîë Àðä Óëñ áà áóñàä àðäûí àðä÷èëñàí õýñýã óëñóóäààñ
Íýãäñýí ¯íäýñíèé Áàéãóóëëàãàä ýëñýí îðîõ òóõàé ãàðãàñàí õ¿ñëèéã óäàà
äàðàà õîéøëóóëàí ñààä õèéæ áàéâ.
Èíãýæ ñààä õèéæ áàéãààãèéí ãàíö øàëòãààí áîë ìàíàé óëñ çýðýã ýíõ
òàéâíûã ýðõýìëýã÷ ã¿ðí¿¿äèéí ýíõ òàéâíû áîäëîãî íü Àìåðèêèéí ýðõ
áàðèã÷äûí áàéëäàí ýçëýõ áîäëîãîòîé àâöàëäàõã¿é áàéãààä îðøèæ áàéãàà þì.
Ýíý áàðèìòóóä íü ýíõ òàéâíûã ýðõýìëýã÷ ã¿ðí¿¿äèéí ýñðýã ÿâóóëæ áàéãàà
õàðãèñëàëóóäûí íýã õýëáýðèéã õàðóóëæ áàéíà. Ìàíàé àðä ò¿ìýí ýíõ òàéâíû
òºëººíèé òýìöýë, ýíõ òàéâàí õºäºëìºðººðºº ýíõ òàéâíû õýðýãò ¿íýíõ¿¿ àëü
õýäèéí áàòëàí õàðóóëñàí þì.
Ýíõ òàéâíûã õàíãàæ ÷àäàõ àðãà õýìæýýã àâàõ íü ÷óõàë áàéíà. Èéì àðãà
õýìæýýã àâàõàä ýíõ òàéâíû õ¿÷èí èõ þì. Ýíõ òàéâíû õ¿÷èí äàéíû õ¿÷íýýñ
õýä äàõèí äàâóó áàéíà ãýæ ýíõ òàéâíûã õàìãààëàõ àðä ¿íäýñòí¿¿äèéí èõ
õóðëûí òºëººëºã÷äºä õýëýýðýé ãýæ ìàíàé íèéñëýëèéí 80 îð÷èì íàñíû íýã
æèðèéí ºâãºí áèäíèéã íààø ÿâàõàä õýëæ áàéñàí þì.
31

Ýðõýì òºëººëºã÷èä ºº!
Áåòõîâåí, Èîõàí Øòðàóñ çýðýã õºãæìèéí ñîä çîõèîë÷äûí ãàéõàìøèãò
ñàéõàí ýãøèã íàéðóóëãà íýã áèø óäàà öóóðàéòàæ áàéñàí ýíý èõ òàíõèìä
ýíõ òàéâíûã ýðõýìëýã÷ àðä ¿íäýñòýí á¿õíèé òºëººëºã÷äèéí äóó õîîëîé ýíý
ºäð¿¿äýä çîðèã áàäàðòàë öóóðèàòàí ýíõ òàéâíûã õàìãààëàõàä á¿õ õ¿ì¿¿ñèéã
óðèàëæ áàéíà. Óëñ òºðèéí áîäëîãî, ôèëîñîôèéí ñóðãààëûí õóâüä ÿíç á¿ðèéí
¿çýëòýé îðîí á¿õíèé îëîí òºëººëºã÷èä àëñ õîëûí çàìûã òóóëæ, ãàäààä,
äîòîîä äàëàéã äàìæèí, óóë, ãîë, ìºðíèéã ãàòëàí ýíä èðýõäýý ýíõ òàéâíûã
õàìãààëíà ãýñýí íýã çîðèã ñýòãýëòýé öóãëàðñàí þì.
Õî¸ð ñèñòåì ýíõ òàéâíààð õàìòðàí áàéõ áîëîëöîîíû òóõàé èõ ¿çýë,
íÿöàãäàøã¿é ¿íýí áèä á¿ãäèéã íýãòãýæ áàéíà. Àðä ¿íäýñòí¿¿äèéí õîîðîíä
áàò ýíõ òàéâíûã õàíãàõ ýíýðýíã¿é ýðìýëçëýë áèäíèéã íýã íýãýíäýý îéð
äîòíî áîëãîæ áàéíà. Ýíõ òàéâíûã áýõæ¿¿ëýõ ãîë àñóóäëûã íýã ñýòãýëýýð
øèéäâýðëýñýíýýðýý ìàíàé èõ õóðàë íü Àçè, Àìåðèê, Àôðèê, Åâðîïûí àðä
¿íäýñòí¿¿äèéí ã¿í èòãýë, èõ íàéäâàðûã õàíãàæ ÷àäíà ãýæ áè èòãýæ áàéíà.
Ýíõ òàéâíû òóÿà, äàéíû õàð ñ¿¿äðèéã õàìàí ø¿¿ðäýõ áîëòóãàé!
¯íýí ñîíèíû 1955 îíû 2 äóãààð ñàðûí 5-íû ºäðèéí äóãààð.
32

ÎËÎÍ ÓËÑÛÍ ÁÀÉÄÀË, Á¯Õ ÍÈÉÒÈÉÍ
ÝÍÕ ÒÀÉÂÍÛ ÒªËªª ÒÝÌÖÝË
(Ìîíãîëûí ¿íäýñíèé ýíõ òàéâíûã õàìãààëàõ
áàãà õóðëûí èëòãýë)
ͺõºä ºº!
Äýëõèé äàõèíû óëñ ò¿ìíèé ýíõ òàéâíû õºäºëãººí ºäºð èðýõ á¿ð ºðíºí
áýõæèæ áàéíà. Óëñ ò¿ìýí îäîîãîîñ òàâàí æèëèéí ºìíº Ñòîêãîëüìûí
óðèàëàëä ãàðûí ¿ñýã çóðæ äýìæýýä ò¿¿ãýýðýý Ñîëîíãîñò àòîìûí áºìáºã
õàÿõ ãýñýí Àìåðèêèéí ò¿ðýìãèéëýã÷äèéí õîðò òºëºâëºãººã íóðààæ ýâäñýí
áèëýý. Àðä ò¿ìýí, òàâàí èõ ã¿ðíèé õîîðîíä ýíõ òàéâíû ãýðýý áàéãóóëàõûã
øààðäàí òýìöýýä Ñîëîíãîñò äàéí çîãñîîõ õýëýëöýýð õèéõ ÿâäàëä Àìåðèêèéí
ýðõ áàðèã÷äûã õ¿ðãýæ, Ãàäààä ÿâäëûí ÿàìäûí ñàéä íàðûí Æåíåâèéí
çºâëºë㺺íèéã õèéëãýõýä òóñ äºõºì áîëñîí þì. Ãýâ÷ Àìåðèêèéí ýðõ áàðèã÷
õàðãèñ ò¿ðýìãèé ýòãýýä¿¿ä, áóçàð áîäëîãîî îãòõîí ÷ îðõèîã¿é áàéíà. Òýä
îëîí óëñûí õàðèëöààíû õ¿íä áàéäëûã íàìæààõàä ýëäýâ ñààä ó÷ðóóëàí “õ¿÷
ò¿ðýõ” áîäëîãî ãýã÷èéãýý ÿâóóëñààð áàéãàà áºãººä òýð áîäëîãîî îëîí óëñûí
õàðèëöààí äàõü ãàíö çºâ çàð÷èì ìºí ãýæ áàðèìæààëñààð áàéíà.
Ýíõ òàéâíû äàéñàí, Ãåðìàíûã áà Ñîëîíãîñ óëñûã àðä÷èëñàí ¿íäñýí
äýýð ýâ íàéðàìäëûí æóðìààð íýãòãýõ ÿâäëûã òàñàëäóóëàõ ãýæ á¿õ õ¿÷ýýðýý
÷àðìàéæ áàéíà. Àìåðèê, Àíãëè, Ôðàíöûí èìïåðèàëèñòóóä óëñ ò¿ìíèé
çîðèã õ¿ñëèéã çºð÷èí Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñ, àðä÷èëñàí ëàãåðèéí îðíû ýñðýã
õàíäñàí Ïàðèñûí õýëýëöýýðèéã áàòëóóëæýý.
ªðíºä Ãåðìàíûã óìàðò Àòëàíòûí õîëáîîíä îðóóëæ, Ãåðìàíû çýâñýãò
õ¿÷íèéã ñýðãýýæ áóé ÿâäàë áîë Åâðîïûí áà äýëõèé äàõèíû àðä ò¿ìíèéã
øèíý äàéíû àþóë çàíàëä ó÷ðóóëæ áàéãàà õýðýã þì. Ò¿ðýìãèéëýã÷èä,
Ýíýòõýã-Õÿòàäàä ýíõ òàéâíûã ñýðãýýõ òóõàé õýëýëöýí òîõèðñîí Æåíåâèéí
çºâëºë㺺íèé ¿ð ä¿íã ÷ àþóë çàíàëä ó÷ðóóëæ áàéíà.
Àìåðèêèéí ìîíîïîëèñòóóä Õÿòàäûí óãèéí íóòàã Òàéâàíü, Ïèñêàäîðûí
àðëóóäûã ò¿ðýìãèéëýí ýçýëæ àâààä Õÿòàäûí äîòîîä õýðýãò óëààí öàéì
îðîëöñîîð áàéíà. ¯¿íèé óëìààñ Àçè, Íîìõîí äàëàéí îðíû áàéäëûã
ò¿ãø¿¿ðòýé áîëãîæ áàéíà.
Çýâñýãëýëèéã õîðîãäóóëàõ, àòîì, óñ òºðºã÷èéí çýâñýã ¿éëäâýðëýõ ÿâäëûã
çîãñîîõ, øèíý äàéíû àþóëûã óñòãàõ òàëààð îëîí óëñûí õîîðîíä õýëýëöýýð
õèéõ òóõàé Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñûí ãàðãàñàí áîäèò òîäîðõîé ñàíàëûã
Íýãäñýí ¯íäýñòíèé Áàéãóóëëàãàä îëîíõè íü áîëæ áàéãàà Àìåðèêèéí
õàðãèñóóäààð òîëãîéëóóëñàí ýòãýýä¿¿ä õ¿ëýýí àâàõã¿é áàéñààð áàéíà.
Èéì ¿åä îðîí á¿õíèé àðä ò¿ìýí, ñîíîð ñýðýìæýý óëàì äýýøë¿¿ëýí õàðãèñ
õ¿÷íèé ºíãºëçëºãèéí ýñðýã øèéäâýðòýé òýìöýí òýäíèé ãýìò òºëºâëºãººã
íóðààæ áàéíà. Ýíõ òàéâíûã ýðõýìëýã÷ õ¿÷èí èõ Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñ
òýðã¿¿òýé àðä÷èëñàí ëàãåðèéã òîéðîí õ¿ðýýëæ óëàì á¿ð íÿãòàð÷ áàéíà.
Óëñ ò¿ìíèé íàéðàìäàë, òýãø ýíõèéí çàð÷èì, õî¸ð ñèñòåìèéí òóõàé Ëåíèí÷
33

çàð÷èì äýýð ¿íäýñëýñýí ÑÑÑÐ-èéí ãàäààä áîäëîãî áîë ýíõ òàéâíûã ýðõýìëýã÷
á¿õ àðä ò¿ìíèé àøèã òóñàä á¿ðýí çîõèöîæ áàéãàà þì. ÑÑÑÐ-èéí ýíõ òàéâíû
áîäëîãûã Á¿ãä Íàéðàìäàõ Õÿòàä Àðä Óëñ, àðäûí àðä÷èëñàí îðíû àðä ò¿ìýí,
ò¿¿íèé äîòîð ìàíàé àðä ò¿ìýí íýã ñàíàëààð äýìæèæ áàéäàã þì.
ÑÑÑÐ-èéí ñàíàà÷ëàãààð Àâñòðèòàé òºðèéí ãýðýý áàéãóóëæ ¿ñýã çóðñàí
íü Åâðîïò ýíõ òàéâàí, àþóëã¿é áàéäëûã áýõæ¿¿ëýõ, îëîí óëñûí õàðèëöààíû
õ¿íä áàéäëûã ñóëðóóëàõ õýðýãò Ǻâëºëò óëñûí îðóóëñàí áàñ íýã ÷óõàë
õóâü íýìýð ìºí. Åâðîïûí àõ ä¿¿ íàéìàí óëñûí áàéãóóëñàí íàéðàìäàë,
õàìòðàí àæèëëàõ õàðèëöàí òóñëàõ òóõàé ãýðýýíä Âàðøàâ õîòíîî ¿ñýã çóðæ,
òýð îðíóóäûí çýâñýãò õ¿÷íèé íýãäñýí êîìàíäëàë áàéãóóëñàí ÿâäàë áîë
óëñ ò¿ìíèé ýíõ òàéâàí, àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ õýðýãò àñàð èõ ÷óõàë à÷
õîëáîãäîëòîé ç¿éë áîëñîí þì. Ïàðèñûí äàéíû õýëýëöýýðèéí ¸ñîîð Ãåðìàíû
çýâñýãò õ¿÷íèéã ñýðãýýæ áàéãààãèéí óëìààñ äàéíû àþóë çàíàë ºññºí èéì ¿åä
ýíõ òàéâàí, àþóëã¿é áàéäëûã Åâðîïò õàíãàõ òàëààð àâ÷ ÿâóóëæ áàéãàà ýäãýýð
àðãà õýìæýý ÷óõàë þì.
Íèéãýìëýãèéí áà òºðèéí ÿìàð ÷ áàéãóóëëàãàòàé áóñàä óëñ, íàéìàí
ã¿ðíèé òýð ãýðýýíä íýãäýõ á¿ðýí áîëîëöîîòîé þì. Èéì ó÷ðààñ òýð ãýðýý áîë
èìïåðèàëèñò ã¿ðíèé õîîðîíä áàéãóóëàãääàã öýðãèéí ÿâöóó á¿ëãýýñ ýðñ òýñ
ÿëãààòàé. Óã ãýðýýíèé ýíý îíöëîã íü òýðõ¿¿ ãýðýýíèé áîëîîä ò¿¿íèé ¿íäñýí
äýýð ¿¿ñ÷ áàéãàà áàéãóóëëàãûí õîðèãëîí õàìãààëàõ øèíæ ÷àíàðòàéã ãýð÷èëæ
áàéíà. Âàðøàâûí çºâëºë㺺íä îðîëöñîí óëñóóäûí ÿâóóëæ áàéãàà áºãººä óã
çºâëºë㺺íèé øèéäâýðò áèåëëýý îëñîí Åâðîïûí áà ò¿ãýýìýë ýíõ òàéâíûã
áýõæ¿¿ëýõ òàëààð ÿâóóëæ áàéãàà áîäëîãî áîë äàÿí äýëõèéä ýíõ òàéâíûã
ñàõèí õàìãààëàõ àøèã òóñàä á¿ðýí òîõèð÷ áàéãàà þì.
Çýâñýãëýëèéã õîðîãäóóëàõ, àòîìûí çýâñãèéã õîðèãëîõ, øèíý äàéíû
àþóëûã óñòãàõ àñóóäëûí òàëààð Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñààñ Íýãäñýí ¯íäýñòíèé
Áàéãóóëëàãûí Åðºíõèé Àññàìáëåéä îðóóëñàí øèíý ñàíàëóóä íü óëñ ò¿ìí¿¿ä
õàðèëöàí èòãýæ îéëãîëöîõ õàìãèéí òîõèðîìæòîé íºõöºëèéã òºð¿¿ëæ, îëîí
óëñûí õ¿íä áàéäëûã íàìæààõ áàò áºõ ¿íäñèéã áèé áîëãîæ áàéíà.
Ǻâëºëò-Þãîñëàâûí õàðüöààã õýâèéí áàéäàëòàé áîëãîõ òóõàé òóñ õî¸ð
óëñûí õàìòðàí ãàðãàñàí òóíõàã íü ýíõ òàéâíûã áýõæ¿¿ëæ, óëñ ò¿ìíèé
àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ õýðýãò ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé þì. Èõ Ǻâëºëò
Õîëáîîò Óëñ òýðã¿¿òýé àðä÷èëñàí ëàãåðü, ýíõ òàéâíû áîäëîãûã ÿâóóëæ,
ººðñäèéí îðíû ýíõ õºãæëèéã õàíãàæ, îëîí óëñûí õ¿íä áàéäëûã íàìæààõ
õýðýãò èõýýõýí òóñ áîëîëöîî îëãîæ áàéäàã þì.
Îðîí á¿õíèé àðä ò¿ìýí, ÑÑÑÐ áà àðäûí àðä÷èëñàí îðíû ýíõ òàéâíû
áîäëîãûã äýìæèæ ýíõ òàéâíû òºëºº ò¿ðýìãèéëëèéí ýñðýã øèéäâýðòýé
òýìöýæ áàéíà. Îëîí îðíû áóì ò¿ìýí ñàÿ õ¿ì¿¿ñ Âåíèéí óðèàëàëä ãàðûí ¿ñýã
çóðæýý. Èòàëèä 9 ñàÿ ãàðóé õ¿í ãàðûíõàà ¿ñãèéã çóðæýý. ßïîíä 30 øàõàì
ñàÿ õ¿ì¿¿ñ àòîìûí çýâñãèéã öààçëàí õîðèãëîõ ñàíàëàà ºã÷ýý. Ôðàíö, ªðíºä
Ãåðìàí, Àâñòðè, Áåëüãè, Ôèíëÿíä, Øâåä, Íîðâåãè, Øâåéöàðè, Ýíýòõýã
áîëîîä Àçè, Àôðèê, Àâñòðàëè, Ëàòèí Àìåðèêèéí ºäèé òºäèé îðîíä ¿é îëîí
õ¿í ãàðûí ¿ñýã çóðàõàä îðîëöîæ áàéíà.
34

Àçè, Àôðèêèéí àðä ò¿ìýí þóíû ºìíº Õÿòàäûí èõ àðä ò¿ìýí äàÿí äýëõèéí
ýíõ òàéâíûã õàíãàõ õýðýãò èõ õóâü íýìýð îðóóëæ áàéíà. Øèíý äàéíûã
áýëòãýõ àðä ò¿ìíèéã êîëîíè÷ëîã÷ ã¿ðí¿¿äèéí çýâñýã áîëãîí àøèãëàõ ãýñýí
èìïåðèàëèñò áîäëîãûã ýäãýýð àðä ò¿ìýí øèéäâýðòýé íÿöààæ áàéíà.
Îëîí óëñûí õàðèëöààíû õ¿íä áàéäëûã íàìæààõ àñóóäàë õýëýëöñýí Àçèéí
îðíóóäûí áàãà õóðàë Äåëè õîòîä áîëæ, 4 ä¿ãýýð ñàðûí 10-íä äóóñëàà. Áàãà
õóðëûí òºëººëºã÷èä Àçèéí îðíóóäàä ãàäààäûí èìïåðèàëèñòóóäûí òóëãàí
õ¿ëýýëãýõèéã îðîëäîæ áàéãàà ò¿ðýìãèéëýë, öýðýã äàéíû ºäººí õàòãàõ
çàì, Àçèéí îðíóóäûã õîîðîíä íü äàéñàãíóóëàõààð ÿâóóëæ áàéãàà áîäëîãûã
øèéäâýðòýé ýñýðã¿¿öýæ áàéãààãàà àðä ò¿ìíèéõýý ºìíººñ èëýðõèéëñýí áèëýý.
Àçèéí îëîí çóóí ñàÿ àðä ò¿ìýí, á¿õ óëñ òóìýíòýé ýðõ òýãø õàðèëöàõ
çàìààð ýíõ òàéâàí, íýãäýë, ¿íäýñíèé òóñãààð òîãòíîë, õàìòûí àæèëëàãàà
òîãòîîõûã ýðìýëçýæ áàéãààã Äåëèéí áàãà õóðàë òîäîðõîé õàðóóëëàà. Äýëõèéí
á¿õ õ¿í àìûí èõýíõ õàãàñ íü îðøèí ñóóäàã Àçè, Àôðèêèéí 29 îðíû áàãà õóðàë
Áàíäóíãò áîëæ ò¿ðýìãèéëëèéí ýñðýã ýíõ òàéâíû òºëºº òýìöýõ òóõàé ÷óõàë
øèéäâýð ãàðãàëàà. Ýíõ òàéâíûã ýðõýìëýã÷ õ¿÷íèé òºëººëºã÷äèéí äýëõèé
äàõèíû Àññàìáëåé óäàõã¿é áîëîõ ãýæ áàéíà. Ýíý õóðàë îäîî ¿åèéí îëîí
óëñûí õàðèëöààíû õ¿íä áàéäëûã íàìæààõûí òºëºº àðä ò¿ìíèé òýìöëèéí
÷óõàë ¿å áîëîõ íü äàìæèãã¿é.
ÑÑÑÐ, ÁÍÕÀÓ òýðã¿¿òýé àðä÷èëñàí õ¿÷èò ëàãåðèéí ýíõ òàéâíû ãàäààä
áîäëîãûã øèéäâýðòýé äýìæèõýý ìàíàé ýíý áàãà õóðàëä öóãëàðàãñàä
èëýðõèéëæ áàéíà. Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí, ººðèéí îðîí äàõü ýíõ òàéâàí
áàéãóóëàëòûí çîðèëòûã ÌÀÕÍ-ûí óäèðäëàãûí äîð ÑÑÑÐ-èéí àõ ä¿¿ ¸ñíû
ç¿éë á¿ðèéí òóñëàìæòàéãààð õàíãàí áèåë¿¿ëæ áàéíà.
Ìàíàé àðä ò¿ìýí áóñàä îðíû àðä ò¿ìíèé àäèë ýíõ òàéâíûã áýõæ¿¿ëýõ
ÿâäëûã óõðàëòã¿é ÷àðìàéäàã þì. ÑÑÑÐ òýðã¿¿òýé àðäûí àðä÷èëñàí îðíû ýíõ
òàéâíû áîäëîãûã Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí öàã ÿìàãò ñàíàë íýãòýé äýìæèæ èðñýí
áà õîéøèä ÷ øèéäâýðòýé äýìæèæ ýíõ òàéâíû òºëºº øóðãóó òýìöýõ áîëíî.
Ìàíàé îðíû ýíõ òàéâíû áàéãóóëëàãà, ¿éëäâýð÷íèé ýâëýë, ýìýãòýé÷¿¿ä,
çàëóó÷óóä, îþóòàí, õóóëü öààçíû ìýðãýæèëòí¿¿ä, ñýòã¿¿ë÷èä, ýíõ òàéâíûã
áýõæ¿¿ëýõ àñóóäëûã õýëýëöýõýä èäýâõòýé îðîëöîæ, ýíõ òàéâíû òºëºº,
ò¿ðýìãèéëëèéí ýñðýã òýìöýæ áàéíà.
Ìàíàé àðä ò¿ìýí, Ñòîêãîëüìûí óðèà, òàâàí èõ ã¿ðíèé õîîðîíä ýíõ
òàéâíû ãýðýý áàéãóóëàõ òóõàé óðèà, Âåíèéí óðèàëàëä ãàðûíõàà ¿ñãèéã ñàíàë
íýãòýé çóðñàí áèëýý. Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí ¿¿ãýýðýý ýíõ òàéâíû òºëºº òýìöýõ
çîðèã øèéäâýð òºãºëäºð áàéäãàà äàõèí äàõèí èëýðõèéëæ áàéãàà þì. Ìàíàé
àðä ò¿ìýí ÑÑÑÐ, ÁÍÕÀÓ, àðäûí àðä÷èëñàí îðíû àðä ò¿ìýí áà ýíõ òàéâíûã
ýðõýìëýã÷ á¿õ õ¿í òºðºëõòíèé õàìòààð ò¿ðýìãèéëëèéí ýñðýã ýíõ òàéâíûã
ñàõèæ áàòàòãàõûí òºëºº õîéøèä ÷ ñîíîð ñýðýìæýý äýýøë¿¿ëæ òýìöýõ áîëíî.
Îëîí óëñûí õàðèëöààíû õ¿íä áàéäëûã íàìæààõ, ìàðãààíòàé àñóóäëûã
ýíõ òàéâíû æóðìààð øèéäâýðëýõ, õ¿íèéã ¿é îëíîîð õÿäàõ àþóëò àòîìûí áà
óñ òºðºã÷èéí çýâñãèéã õîðèãëîõ, çýâñýãëýëèéã õîðîãäóóëàõ òóõàé Ǻâëºëò
Õîëáîîò Óëñûí òóóøòàé òàâüæ áàéãàà àñóóäëûã ìàíàé àðä ò¿ìýí íèéòýýðýý
35

á¿ðýí ñàéøààæ äýìæèæ áàéíà.
Ýíõ òàéâíûã áàòàòãàæ, äýëõèéí áºìáºðöãèéí ãàçàð îðîí á¿õýíä øèíý
äàéíû àþóë çàíàëûã óñòãàõûí òóëä ýäãýýð àñóóäëûã õýëýëöýýíèé æóðìààð
íýí äàðóé øèéäâýðëýõ ¸ñòîé ãýæ Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí ¿çýæ áàéíà. Õÿòàäûí
èõ àðä ò¿ìýíä Íýãäñýí ¯íäýñòíèé Áàéãóóëëàãàä õóóëü ¸ñíû áàéð ñóóðèà
ýçëýõ áîëîëöîîã îëãîæ, Àìåðèêèéí ò¿ðýìãèéëýã÷äèéí ç¿ãýýñ Õÿòàäûí
äîòîîä õýðýãò õàëäàí îðîëöîõ ÿâäëûã çîãñîîõ íü îëîí óëñûí õàðèëöààíä áèé
áîëñîí õ¿íä áàéäëûã íàìæààõ ÷óõàë íºõöºë ìºí ãýæ ìàíàé àðä ò¿ìýí ¿çýæ
áàéñàí, îäîî ÷ ¿çñýýð áàéãàà þì.
Áèä Ãåðìàíû çýâñýãò õ¿÷íèéã ñýðãýýñýí ÿâäëûã ýðñ áóðóóøààæ àðä÷èëñàí
¿íäñýí äýýð Ãåðìàíûã áîëîîä Ñîëîíãîñ óëñûã íýãòãýõ òóõàé àñóóäëûã íýí
äàðóé øèéäâýðëýõèéã øààðäàæ áàéíà. Ìàíàé àðä ò¿ìýí, ýíõ òàéâíû òºëºº
¿íäñýíèéõýý òóñãààð òîããíîëûí òºëºº òýìöýæ áàéãàà Àçè, Àôðèêèéí àðä
ò¿ìýíä òàëàðõëàà èëýðõèéëýõèéí õàìò ÁÍÕÀÓ, Ýíýòõýãèéí Åðºíõèé ñàéä
íàðûí òóíõàãëàñàí îëîí óëñûí õàðèëöààíû 5 çàð÷èì, Àçèéí îðíóóäûí áàãà
õóðàë, 29 îðíû Áàíäóíãèéí áàãà õóðëûí øèéäâýðèéã äýìæèæ áàéíà.
Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí, ýíõ òàéâíûã ýðõýìëýã÷ õ¿÷íèé òºëººëºã÷äèéí
äýëõèé äàõèíû Àññàìáëåéã õóðàëäóóëàõ áà Àññàìáëåéä õýëýëöýõ
àñóóäëóóäûí òàëààð ãàðãàñàí ñàíàëûã á¿ðýí ñàéøààæ áàéíà. Èõ Ǻâëºëò
Õîëáîîò Óëñ òýðã¿¿òýé ýíõ òàéâíûã ýðõýìëýã÷ õ¿÷èí øèíý äàéíû àþóë
çàíàëûã óñòãàæ ÷àäíà ãýäýãò Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí èòãýæ áàéíà.
Óëñ ò¿ìíèé ýíõ òàéâàí ìàíäòóãàé! (Àëãà òàøèâ).
Èõ Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñ òýðã¿¿òýé ýíõ òàéâàí, àðä÷èëàë, ñîöèàëèçìûí
ëàãåðü ìàíäòóãàé!
(Óäòàë àëãà íèæèãí¿¿ëýí òàøèâ)
¯íýí ñîíèíû 1955 îíû 6 äóãààð ñàðûí 9-íèé ºäðèéí äóãààð.
36

ÄÝËÕÈÉ ÄÀÕÈÍÛ ÀÐÄ Ò¯ÌÝÍ
ÄÀÉÍÛ ÝÑÐÝÃ ÒÝÌÖÝÆ ÁÀÉÍÀ
(Çýâñýã xypaax áà îëîí óëñûí õàìòûí àæèëëàãààíû
äýëõèé äàõèíû èõ õóðàëä îðîëöñîí Ìîíãîëûí òºëººëºã÷äèéí
òýðã¿¿í Á.Øèðýíäýâèéí èëòãýë)
Åðòºíö äýýð êàïèòàëèñò ñèñòåìèéí íî¸ðõîõ ¸ñ óíàæ, Ǻâëºëò óëñ áèé
áîëîí ìàíäàæ, óëìààð ñîöèàëèñò ëàãåðü áàéãóóëàãäàí äýëõèéí á¿õýë á¿òýí
ñèñòåì áîëîí õóâèðààä îðîí á¿õíèé ¿é îëîí ñàÿ õ¿íèé õ¿ñýë ýðìýëçëèéã
áàäðóóëæ áàéíà.
Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñ òýðã¿¿òýé àðäûí àðä÷èëñàí îðíóóäûí õ¿÷èí ÷àäàë
õºãæèí áýõæèæ, íèéãìèéí áàéãóóëàìæèéí àøèãòàé äàâóó òàëàà óëàì á¿ð
õàðóóëæ áàéãàà íü øèíæëýõ óõààíû õºãæèë, äýëõèéí ãóðâàí óäààãèéí õèéìýë
äàãóóë, òèâ¿¿äèéí õîîðîíä íèñýõ ïóóæèíò ñóì, ¿éëäâýð, õºäºº àæ àõóé, ñî¸ëûí
àìæèëòóóäààð òîäîðõîéëîãäîæ áàéíà. Ýíý á¿õíèéã êîëîíèéí äàðëàëààñ
÷ºëººëºãäñºí îðîí, õºðºíãºòºí îðíû îëîí ñàÿ æèðèéí õ¿í îéëãîæ, ñîöèàëèñò
áà õºðºíãºò õî¸ð ñèñòåì ýíõ òàéâíààð çýðýãöýí îðøèæ áîëîõûã ñàéøààí, äàéí
äàæíûã ýñýðã¿¿öýí äàÿí äýëõèéí ýíõ òàéâíû òºëºº òýìöýæ áàéíà. Õºðºíãºò
åðòºíöèéí ãîë õ¿÷èí áîëîõ Àìåðèê, Àíãëèéí õàðãèñ ò¿ðýìãèé÷¿¿ä ñîöèàëèñò
ëàãåðèéí èéíõ¿¿ ºñºí õºãæèæ áàéãàà õ¿÷èí ÷àäëààñ àéæ, ñîöèàëèçìûí òóõàé
îëîí ò¿ìýíä íýâòð¿¿ëýõäýý õè÷íýýí õóäàë õóóðìàã ÿâóóëæ, õ¿éòýí äàéí
äýãäýýõ, öýðýã çýâñãýý áóñäûí íóòàãò áàéëãàæ àòîì, óñòºðºã÷èéí çýâñãèéã
òóðøèõ, ¿éëäâýðëýõ, áóñäûí íóòàã äýâñãýðò ò¿ðýìãèéëýí õàëäàõ çýðýã áóçàð
áîäëîãîî óëàì èäýâõæ¿¿ëæ áàéãàà íü ºíãºðñºí îíä Åãèïåò, Ñèðèä áîëñîí
ÿâäàë, îäîî Ëèâàí, Èîðäàíèä öýðãýý áàéëãàæ, Îéð äóíäàä äîðíîäîä äàéíû
àþóë ó÷ðóóëæ áàéãààãààð èë÷ëýãäýæ áàéíà. Ýíý íü Óìàðä Àòëàíòûí ò¿ðýìãèé
ãýðýýíèé õýäýí óëñ, ò¿¿íèéã òîëãîéëñîí Àìåðèêèéí Íýãäñýí Óëñûí õàðãèñ
áîäëîãûã óëàì òîäîðõîé õàðóóëæ áàéíà.
Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñ òýðã¿¿òýé ñîöèàëèñò ëàãåðèéí îðíóóäûí ýíõ òàéâàí
ýðõýìëýã÷ áîäëîãî õàìãèéí ¿íýí÷, íàéäâàðòàé ãýäãèéã îðîí á¿ðèéí îëîí
íèéò õàòóó îéëãîæ áàéíà. ¯¿íèéã ýíõ òàéâíûã ýðìýëçýã÷ õ¿÷íèé ºñºëò,
ýçýðõýã ò¿ðýìãèéí äàðëàëûã óíàãàæ, ýðõ ÷ºëººíèéõºº òºëºº òýìöýæ áàéãàà
àðä ò¿ìíèé õºäºë㺺í, òºâèéã ñàõèñàí îðíóóäûí áîäëîãî òîä õàðóóëæ áàéíà.
Èéì ¿åä ýíý îíû 7 äóãààð ñàðûí 16-22 õ¿ðòýë Øâåäèéí íèéñëýë Ñòîêãîëüì
õîòíîî õóðàëäñàí çýâñýã õîðîãäóóëàõ áà îëîí óëñûí õàìòûí àæèëëàãààíû
äýëõèé äàõèíû èõ õóðàë îíö à÷ õîëáîãäîëòîé áîëæ ºíãºðºâ. Òóñ èõ õóðëûí
çîðèëò áîë çýâñýãëýë õîðîãäóóëàõ, ÿëàíãóÿà õàëóóí öºì, óñòºðºã÷èéí
õºíººëò çýâñãèéã ¿éëäâýðëýõ, ñîðèí òóðøèõ, óëìààð äàéíä õýðýãëýõ
ÿâäëûã õîðèãëîí öààçëàõ, îëîí óëñûí õîîðîíäûí ìàðãààí á¿õèé àñóóäëûã
ýíõ òàéâíû çàìààð øèéäâýðëýõ, áèå áèåèéí äîòîîä õýðýãò ¿ë îðîëöîõ,
òóñãààð òîãòíîë, òýãø ýðõèéã õ¿íäýòãýõ ¿íäñýí äýýð ýíõ òàéâíààð çýðýãöýí
îðøèõ çàð÷ìûã áàðèìòëàõ, îëîí óëñûí õîîðîíäûí ãîë ÷óõàë àñóóäëààð èõ
ã¿ðí¿¿äèéí òýðã¿¿í íàðûí çºâëºë㺺íèéã íýí äàðóé õèéëãýõýä õóâü íýìðýý
37

îðóóëàõ, îðîí á¿ðèéí àðä ò¿ìíèé ýíõ òàéâíû õºäºë㺺íèéã óëàì ºðí¿¿ëýõýä
÷èãëýãäñýí þì.
Èõ õóðàë ýíý çîðèëòîî àìæèëòòàé øèéäâýðëýæ, îëîí óëñûí ò¿ãø¿¿ðòýé
áàéäëûã íàìæààõàä ÷óõàë õóâü íýìýð áîëëîî. Tyñ èõ õóðàëä 70 ãàðóé
îðíû 1200 ãàðóé òºëººëºã÷ îðîëäîâ. ¯¿íä, Ëàòèí Àìåðèêèéí îðíóóä
ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä òóñãààð òîãòíîëîî îëñîí Àçè, Àôðèêèéí îðíóóäààñ îëîí
òºëººëºã÷ èðñýí íü ýíõ òàéâíû õºäºë㺺íèéã ºðãºí õ¿ðýýòýé áîëãîõîä
÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé áîëëîî. Áàñ ýíõ òàéâíû õºäºë㺺íä óðüä ºìíº
îðîëöîæ ÿâààã¿é, ýíý õºäºë㺺íä ýðãýëçýæ áàéñàí îëîí õ¿í ýíý õóðàëä
èðæ, äýëõèé äàõèíû ýíõ òàéâàí áàéãóóëàëòûí àøèã òóñûã ã¿íýý óõàìñàðëàí
õóðëûí àæèëëàãààíä íýã ¿çýë ñàíààòàé, èäýâõè õè÷ýýëòýé îðîëöñîí íü
òýìäýãë¿¿øòýé ÿâäëûí íýã ìºí.
Ñòîêãîëüìûí õóðëûí ýõíèé ¿åä Àìåðèê, Àíãëèéí öýðýã Ëèâàí Èîðäàíèä
ò¿ðýìãèéëýí îðæ Îéðõè Äóíäàä äîðíîäûã ò¿ãø¿¿ðòýé áîëãîñíîîñ èõ
õóðëûí á¿õ òºëººëºã÷ Àìåðèê, Àíãëèéí ýíý õàðãèñ ò¿ðýìãèé àæèëëàãààã
ýðñ áóðóóøààí ͯÁ áîëîí Àìåðèê, Àíãëèéí Çàñãèéí ãàçàðò Îéðõè Äóíäàä
äîðíîäîîñ öýðãýý íýí äàðóé ãàðãàæ, ýíõ òàéâíû õýâèéí áàéäëûã ýðã¿¿ëýí
òîãòîîõûã øààðäàâ. Áàñ Ǻâëºëò Çàñãèéí ãàçðààñ Àìåðèê, Àíãëè, Ýíýòõýã,
Ôðàíö, Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñûí òýðã¿¿í íàðûí óóëçàëòûã íýí äàðóé õèéëãýæ,
Îéðõè Äóíäàä äîðíîäûí àñóóäàë õýëýëöýõ ñàíàë òàâüñíûã ñàéøààí äýìæèâ.
Õàðèéí ò¿ðýìãèéëëèéí ýñðýã áààòàðëàã òýìöýæ áàéãàà Èîðäàíèé àðä ò¿ìíèé
òýìöëèéã äýìæèõ òóõàé îðîí á¿õíèé àðä ò¿ìýíä õàíäàí óðèàëæ, õóðëûí ¿åýð
¿¿ñ÷ òîãòñîí Á¿ãä Íàéðàìäàõ Èðàê Óëñàä áàÿð õóðãýí, ò¿¿íèéã íýãýí äóóãààð
äýìæñýí áèëýý.
Àìåðèê, Àíãëèàñ Ñòîêãîëüìûí èõ õóðàëä èðñýí òºëººëºã÷èä õàðüÿàò
Çàñãèéí ãàçðûíõàà õàðãèñ áîäëîãûã ýðñ áóðóóøààñàí ýñýðã¿¿öýë ÿâóóëæ,
Îéðõè Äóíäàä äîðíîäûí îðíóóäûí àðä ò¿ìíèé òýìöëèéã äýìæñýí òóñãàé
ìýäýãäýë ãàðãàñàí þì. Òóñ õóðàëä îðîí á¿õíèé òºëººëºã÷ ¿ã õýëæ, õóðëûí
åðºíõèé ÷óóëãàí, êîìèññóóäûí õóðëààð àñóóäëóóäûã òàë á¿ðýýñ íü íàðèéí
ñóäëàí õýëýëöýæ, äàÿí äýëõèéä ýíõ òàéâíûã ñàõèí õàìãààëàõàä ÷óõàë à÷
õîëáîãäîëòîé øèéäâýð ãàðãàëàà. ¯¿íä, õ¿í àìüòíûã ¿é îëíîîð íü õ¿éñ
òýìòðýõ àþóë á¿õèé àòîì, óñòºðºã÷èéí çýâñýã ¿éëäâýðëýõ áîëîí ñîðèí
òóðøèõûã íýí äàðóé çîãñîîõ àíõíû àëõàì õèéæ, óëìààð ýíý çýâñãèéã äàéíä
õýðýãëýæ õýðõýâ÷ áîëîõã¿é ãýæ á¿õ îðíû Çàñãèéí ãàçàðò àíõààðóóëàí
øààðäëàà. ̺í Åâðîïò àòîìûí àþóëã¿é á¿ñ áàéãóóëàõ ãýñýí ñàíàëûã
ñàéøààæ, ¿¿íèé æèøýýãýýð Àçè, Àôðèêò àòîìûí àþóëã¿é á¿ñ òîãòîîõ íü
÷óõàë áîëîõûã çààëàà. ¯¿íèé çýðýãöýý åðäèéí çýâñãèéã õîðîãäóóëàõ àòîì, óñ
òºðºã÷èéí çýâñãèéã çîãñîîõûã õÿíàæ øàëãàõ çàð÷ìûí òàëààð àðä ò¿ìýíòýé
îíîâ÷òîé ñàíàë ãàðãàæ áàéãàà òóõàé èõ õóðàë òýìäýãëýëýý.
Àòîìûí çýâñýã òóðøèõûã äàíãààðàà çîãñîîõ, çýâñýãò õ¿÷ýý óäàà äàðàà
õîðîãäóóëñààð áàéãàà áà ýíõ òàéâíûã õàìãààëàõ òàëààð ýð÷èìòýé ÷óõàë
ñàíàà÷ëàãà óäàà äàðàà ãàðãàñàí Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñûã îðîí á¿õíèé
òºëººëºã÷èä ñàéøààí äýìæèæ ýíý æèøýýãýýð ýíõ òàéâàíä õóâü íýìðýý
38

îðóóëàõûã Àìåðèê, Àíãëèéí Çàñãèéí ãàçðóóäàä ñàíóóëàí øààðäëàà.
Ýíõ òàéâíààð çýðýãöýí îðøèõ òóõàé Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñ òýðã¿¿òýé
àðäûí àðä÷èëñàí îðíóóäààñ ÿâóóëæ áàéãàà áîäëîãî Áàíäóíã, Êàèðûí
áàãà õóðëûí øèéäâýðèéí äàãóó Àçè, Àôðèêèéí àðä ò¿ìíèé ýðõ ÷ºëºº,
ýíõ òàéâíààð çýðýãöýí îðøèõûí òóë òàâüñàí øààðäëàãûã õýðýãæ¿¿ëýí
áèåë¿¿ëýõèéã îëîí óëñûí Çàñãèéí ãàçðóóäàä õàíäàæ óðèàëëàà. Îëîí óëñûí
õîîðîíäûí ò¿ãø¿¿ðòýé áàéäëûã íàìæààõûí òóë õ¿éòýí äàéíûã àðèëãàõ,
îëîí îðíû õîîðîíä ýäèéí çàñàã, ñî¸ëûí õàðèëöààã ºðãºòãºõ, øèíæëýõ
óõààíû íýýëòèéã õ¿í òºðºëõòíèé òóñûí òóë àøèãëàõûí ÷óõëûã çààæ, ýíý á¿õ
àñóóäëààð èõ ã¿ðí¿¿äèéí Çàñãèéí ãàçðûí òýðã¿¿í íàðûí óóëçàëòûã íýí äàðóé
õèéõèéã øààðäëàà. Òóñ èõ õóðàë àðä ò¿ìíèé õ¿÷èí ÷àäàë àòîì, óñòºðºã÷èéí
çýâñãýýñ äàâóó ãýäãèéã òýìäýãëýæ, ýíõ òàéâíû õºäºë㺺íèéã óëàì ºðí¿¿ëýõ
òóõàé îíö ÷óõàë áàðèìò áè÷ã¿¿ä ãàðãàëàà. Òóñ èõ õóðëààñ ñîíãîãäñîí
çºâëºëèéí õóðëààñ õýëýëöýí øèéäâýðëýõäýý ýíõ òàéâíû äýëõèé äàõèíû èõ
õóðëûã 3-4 æèëä íýã óäàà õóðàëäóóëàõ ÿâäëûã õàðãàëçàí Äýëõèé äàõèíû ýíõ
òàéâíû çºâëºëèéã óëàì ºðãºòãºæ, 73 îðíû 500 õ¿í õàìðàí áàéãóóëëàà. Òýðõ¿¿
çºâëºë áàñ 30 ãàðóé îðíîîñ ñîíãîãäñîí 80 õ¿íèé á¿ðýëäýõ¿¿íòýé òîâ÷îî
ñîíãîëîî. ̺í òîâ÷îî ýíõ òàéâíû çºâëºë, ò¿¿íèé îðëîã÷èéí á¿ðýëäýõ¿¿íòýé
ã¿éöýòãýõ õîðîî ñîíãîëîî. ¯¿íèé çýðýãöýý ýíõ òàéâíû õºäºë㺺íèéã áàéíãûí
àæèëëàãààãààð õàíãàõûí òóë îëîí óëñûí íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà íàðûí ãàçàð
ñîíãîí áàéãóóëëàà.
Á¿ãä Íàéðàìäàõ Ìîíãîë Àðä Óëñûí òºëººëºã÷èä, ººðèéí óëñûí ýíõ
òàéâàí÷ áîäëîãî Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé ýíõ òàéâíû òºëººíèé ýðìýëçëèéã
òýð èõ õóðàëä èëýðõèéëëýý. Òóñ èõ õóðëûí åðºíõèé ÷óóëãàí äýýð ìàíàé
òºëººëºã÷ººñ ¿ã õýëæ, óëñ òºðèéí êîìèññûí õóðàë äýýð ͯÁ-ä ýëñýõ ñàíàëàà
ºãñºí áîëîâ÷ ãèø¿¿íä ýëñ¿¿ëýýã¿é òóë óã áàéãóóëëàãàä ýëñ¿¿ëýõèéí ÷óõëûã
òýìäýãëýæ, ñàíàë ãàðãàñíûã òóñ êîìèññûí õóðàë äýìæèæ øèéäâýð ãàðãàñàí
þì. Ìàíàé òºëººëºã÷ òóñ õóðàëä èðñýí áóñàä îðíû òºëººëºã÷èäòýé íºõºðñºã
óóëçàæ, ººðèéí îðíû òóõàé ìýäýýëýë òàíèëöóóëãà õèéñýí þì. ßëàíãóÿà
Àíãëè, Ôðàíö, Èòàëè, ßïîí, Ýíýòõýã, Áðàçèë, Á¿ãä Íàéðàìäàõ Íýãäñýí Àðàá
Óëñûí çýðýã 20 ãàðóé õºðºíãºòºí îðíû òºëººëºã÷èäòýé óóëçàëò õèéæ ýíõ
òàéâàí, õàìòûí àæèëëàãààíû òºëºº íºõºðñºã ÿðèëöàí, ººðèéí óëñûí àìüäðàë
õºãæëèéã òîäîðõîé òàíèóëñàí íü ìàíàé óëñûã ñóðòàë÷ëàõàä çîõèõ õóâü íýìýð
áîëëîî.
Ìàíàé àðä ò¿ìýí, àóãàà èõ õàíü Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñ, àðäûí àðä÷èëñàí àõ
ä¿¿ îðîíòîé íàéðàìäàëò õàðèëöààãàà óëàì áýõæ¿¿ëæ, ýíõ òàéâíûã ýðõýìëýã÷
äýëõèéí á¿õ õ¿÷íèéã äýìæèí óëñ ò¿ìíèé õîîðîíä ýíõ òàéâàí, õàìòûí
àæèëëàãàà áýõæ¿¿ëýõýä öààøèä øèíý èõ õóâü íýìýð îðóóëàõ áîëíî.
¯íýí ñîíèíû 1958 îíû 8 äóãààð ñàðûí 17-íû ºäðèéí äóãààð.
39

40
ÁÀÉÃÀËÈÉÍ ÍªªÖÈÉà ¯Ð Á¯ÒÝÝËÒÝÉ ÀØÈÃËÀÕ ÁÀ
Õ¯ÐÝÝËÝÍ ÁÀÉÃÀÀ ÎÐ×ÍÛà ÕÀÌÃÀÀËÀÕ
ØÈÍÆËÝÕ ÓÕÀÀÍÛ ¯ÍÄÝÑËÝËÈÉÍ ÇÀÐÈÌ ÀÑÓÓÄÀË
(ÁÍÌÀÓ-ûí Àðäûí Èõ Õóðëûí VI ÷óóëãàíä ØÓÀ-ûí Åðºíõèéëºã÷,
àêàäåìè÷, äåïóòàò íºõºð Á.Øèðýíäýâèéí òàâüñàí õàâñðàëò èëòãýë)
ͺõºä äåïóòàòóóä àà!
Ǻâëºëò Ñîöèàëèñò Á¿ãä Íàéðàìäàõ Õîëáîîò Óëñûí äýýä Ǻâëºë (Îëîí
óëñûí áàéäàë áà ÑÑÑÐ-èéí Çàñãèéí Ãàçðûí ãàäààä áîäëîãûí òóõàé) ÑÑÑÐèéí
Ñàéä íàðûí Ǻâëºëèéí äàðãûí íýãäãýýð îðëîã÷ áºãººä Ãàäààä ÿâäëûí
ÿàìíû ñàéä Â.Ì.Ìîëîòîâûí èëòãýëèéã ýíý îíû 2 äóãààð ñàðä õýëýëöýýä á¿õ
óëñ àðä ò¿ìýí áà ïàðëàìåíòóóäàä õàíäàæ òóíõàã ãàðãàæýý.
Â.Ì.Ìîëîòîâûí èëòãýë áà Äýýä Ǻâëºëèéí äåïóòàòóóäûí ¿ã áîë Ǻâëºëò
Õîëáîîò Óëñ òýðã¿¿òýé àðä÷èëñàí ëàãåðü Àìåðèêèéí ìîíîïîëèñòóóä
òýðã¿¿òýé êàïèòàëèñò ëàãåðü õî¸ðûí õ¿÷íèé áîäèò õàðüöààã ä¿ãíýí øèíæëýýä
îëîí óëñûí îäîîãèéí áàéäàëä ìàðêñèñò ¿íýëýëò ºãñºí áàéíà. Ñîöèàëèñò
êàïèòàëèñò õî¸ð ñèñòåì ýíõ òàéâíààð çýðýãöýí òîãòîõ áîëîëöîîòîé ãýæ
¿çäýã çàð÷èì íü ÑÑÑÐ-èéí Äýýä Ǻâëºëèéí òóíõàãò òîäîðõîéëîãäæýý. ÑÑÑÐèéí
ãàäààä áîäëîãî äýëõèéí ýíõ òàéâíûã ýðõýìëýã÷ á¿õ àðä ò¿ìíèé õ¿ñýë
ýðìýëçëýëä çîõèöîæ áàéäàã ó÷èð ýíõ òàéâíû òºëºº Ǻâëºëò Çàñãèéí Ãàçðûí
ÿâóóëæ áàéãàà òóóøòàé òýìöëèéã Á¿ãä Íàéðàìäàõ Õÿòàä Àðä Óëñ, àðäûí
àðä÷èëñàí îðíóóäûí àðä ò¿ìýí áà ýíõ òàéâíûã ýðõýìëýã÷ á¿õ õ¿÷èí, ÿìàãò
á¿ðýí ä¿¿ðýí äýìæèæ áàéäàã þì.
Èõ Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñ òýðã¿¿òýé àðä÷èëñàí ëàãåðèéí ýíõ òàéâíû áîäëîãîä
Àìåðèêèéí Íýãäñýí Óëñ áà àíãëèéí ò¿ðýìãèé ãàäààä áîäëîãî øóóä õàðøèëæ
áàéíà. Àðä÷èëñàí ëàãåðèéí õýëáýðýëòã¿é ºñºëòºä õîð øàð íü áóöàëæ ò¿¿õèéí
ÿâöàä ñààä ó÷ðóóëàõûã îðîëäîã÷ Àìåðèê, Àíãëè, Ôðàíöûí ýðõ áàðèã÷èä
ñàëãàëàí òýì¿¿ëæ, êàïèòàëèñò ñèñòåìèéí ñ¿éðëèéí ÿâöûã ò¿ð àðãàöààõûí òóëä
öýðýã äàéíû õýíýýðýë, ç¿ñýí ç¿éëèéí çàëü ìýõ õýðýãëýæ áàéãàà þì.
Â.Ì.Ìîëîòîâ “Îäîî ýñðýã ÷èã áàðèìòàëñàí õî¸ð ãàäààä áîäëîãî
òýìöýëäýæ áàéíà. ÑÑÑÐ-èéí ãàäààä áîäëîãûí ýíõ òàéâíûã ýðõýìëýñýí
÷èãëýëèéã àðä÷èëñàí ëàãåðèéíõàí áîëîîä îðîí á¿õíèé àðä÷èëñàí ¿çýëòýé
õ¿ì¿¿ñ óëàì á¿ð õ¿÷òýé äýìæèæ áàéõàä Àìåðèêèéí Íýãäñýí Óëñûí ãàäààä
áîäëîãûí ò¿ðýìãèé ÷èãëýë íü öýðãèéí ò¿ðýìãèé øèíý øèíý ýâñýë á¿ëýã
áàéãóóëàõàä ò¿øèãëýýä ñ¿¿ëèéí ¿åä àòîìûí äàéíä èëýðõèé áýëòãýæ ò¿¿íèéã
ñóðòàë÷ëàõ áàéäëààð èëýð÷ áàéíà” ãýæ õýëæýý.
Àìåðèêèéí Íýãäñýí Óëñ, Àíãëèéí áîëîîä áóñàä èìïåðèàëèñò îðíóóäûí
ýçýðõýã ò¿ðýìãèé íàð çýâñýãëýëèéí õîéíîîñ õººöºëäºõ ÿâäëàà õ¿÷òýé áîëãîæ,
àðä÷èëñàí ëàãåðèéí ýñðýã öýðãèéí ýëäýâ ýâñýë áàéãóóëæ, áóñàä îðíóóäûí
äîòîîä õýðýãò õàëäàí îðîëöîæ áàéãàà íü õ¿í òºðºëõòºíä øèíý äàéíû àþóë
çàíàëûã ó÷ðóóëæ áàéíà. Ãåðìàíû ìèëèòàðèçìûã ñýðãýýõýä ÷èãëýãäñýí
Ïàðèñ, Ëîíäîíû õýëýëöýýð ãýäýã íü îëîí óëñûí ò¿ãø¿¿ðòýé áàéäëûã óëàì
õóðöàòãàæ áàéíà. Àìåðèêèéí Íýãäñýí Óëñ, Àíãëè, Ôðàíöûí òºëººëºã÷èä

¿ñãýý çóðæ àëáàí ¸ñîîð áàòàëñàí Íýãäñýí ¯íäýñíèé Áàéãóóëàãûí ä¿ðýì áà
îëîí óëñûí ºìíº õ¿ëýýñýí ¿¿ðãýý çºð÷èæ áàéãàà ÿâäàë íü Äýëõèéí II äàéíû
ºìíº Ãèòëåðèéí õýðýãëýñýí àðãàòàé àäèëõàí áîëæ áàéíà.
Ýéçåíõàóýð, Äàëëåñ, ×åð÷èëëü íàðûí çýðýã äàéí ºäººã÷èä áîë àðä
ò¿ìýíäýý õîðòîí äàéñàí áîëñîí ×àí Êàéøè, Ëè Ñûí Ìàí, Àäåíóàýð ìýòèéí
¿ë á¿òýõ äýýðýì÷èíã¿¿äèéã ò¿ðýìãèé áîäëîãîäîî àøèãëàæ áàéíà. Àìåðèêèéí
Íýãäñýí Óëñ, ÁÍÕÀÓ-ûí äýâñãýð íóòãèéí ñàëøã¿é õýñýã Òàéâàíü, Ïýíõóëåäàî
àðëóóäûã ýçýëñíýýðýý Õÿòàäûí àðä ò¿ìíèé äîòîîä õýðýãò ãàð ñàâðàà îðóóëààä
áàñ Àçèéí á¿õ óëñ ò¿ìíèé ýñðýã õàíäñàí ò¿ðýìãèéëýë ÿâóóëæ áàéíà.
Àìåðèê, Àíãëèéí ýçýðõýã ò¿ðýìãèé íàð óñòºðºã÷ áà öºìèéí õ¿÷èéã öýðýã
äàéíû çîðèëãîä àøèãëàõûã îðîëäîæ áàéãàà ÿâäàë áîë õ¿í òºðºëõòºí áà
äýëõèéí äýâøèëò ñî¸ëûí ýñðýã õàíäñàí öàãëàøã¿é õ¿íä ÿëò õýðýã þì.
Àìåðèê, Àíãëèéí ýðõ áàðèã÷èä èéíõ¿¿ ò¿ðýìãèé ÿâóóëãà õèéæ áàéãàà
ó÷ðààñ ýíõ òàéâíûã ýðõýìëýã÷ óëñóóä áàòëàí õàìãààëàõ õ¿÷ ÷àäëàà çóçààòãàõ
íü ç¿é ¸ñíû õýðýã þì. Ò¿ðýìãèéëýã÷äèéí ºäººñºí äàéí áîë äýëõèéí
èìïåðèàëèçìûí ñóóðèéã óäàà äàðàà óëàì ñóëðóóëæ áàéäãèéã äýëõèéí
ºíãºðñºí õî¸ð óäààãèéí äàéíû ò¿¿õ òîäîðõîé õàðóóëæýý.
Çýâñãýýð äàëàéëãàæ, ãàëçóóðñàí ìýò äîâòëîã÷èä íü ºíãºðñºí õî¸ð
äàéíû òóðøëàãûã ñàíàõ ¸ñòîé. ßëàíãóÿà íèéãìèéí õàìãèéí òýðã¿¿íèé
áàéãóóëàìæèéã òîãòîîæ, äýëõèéí áºìáºðöºãèéí á¿õ îðîí äàõü ýíõ òàéâíû
àãóó èõ ýãíýýãýýð áàò õ¿ðýýëýãäñýí áºãººä õ¿í áà ýä ìàòåðèàëûí èõ ðåñóðñ
á¿õèé Ǻâëºëò Õîëáîîò óëñ òýðã¿¿òýé ñîöèàëèçìûí õ¿÷èðõýã ëàãåðü,
èìïåðèàëèçìûí ëàãåðèéí ýñðýã çîãñîæ áàéãàà îäîî ¿åä õºðºíãºòºí íàð äàéíû
òóðøëàãûã ñàíàõã¿é áàéæ á¿ð ÷ áîëîõã¿é.
ÑÑÑÐ áà àðäûí àðä÷èëñàí îðíóóäûí ýíõ òàéâíû áîäëîãî íü þóíû
ºìíº àðä÷èëñàí ëàãåðèéí ÿëàãäàøã¿é õ¿÷íèé èëðýë ìºí áºãººä ñîöèàëèñò
êàïèòàëèñò õî¸ð ñèñòåì ýíõ òàéâíààð çýðýãöýí òîãòîõ áîëîëöîîòîé ãýäýãò
áàò èòãýæ áàéãààãèéí èëðýë þì. Çýâñýãëýëèéí õîéíîîñ õººöºëäºõèéã
çîãñîîæ, çýâñýãëýëèéã íèéòýä íü õîðîãäóóëàõ, ¿é îëíîîð óñòãàõ àòîìûí áà
áóñàä òºðëèéí çýâñãèéã öààçëàí õîðèãëîõ òóõàé îëîí óëñûí ïàðëàìåíò áà
àðä ò¿ìíèéã óðèàëæ áàéãàà ÑÑÑÐ-èéí Äýýä Ǻâëºëèéí òóíõàã áîë ñîöèàëèñò
êàïèòàëèñò õî¸ð ñèñòåì ýíõ òàéâíààð çýðýãöýí òîãòîõ ýíõ òàéâíûã õàìãààëàí
áýõæ¿¿ëýõ õýðýãò Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñûí îðóóëñàí áîäèò õóâü íýìðèéí áàñ
íýã èëðýí ìºí.
Íýãäñýí ¯íäýñíèé Áàéãóóëëàãûí çýâñýã õóðààõ àñóóäëûã ýðõýëñýí
êîìèññûí ñàëáàð õîðîîíû òºëºâëºæ áàéãàà àæèëòàé õîëáîãäóóëàí Ǻâëºëò
Çàñãèéí ãàçðûí õèéñýí ìýäýãäýëä ººðñºä人 áàéíãà àòîìûí áîëîîä óñ
òºðºã÷èéí çýâñãèéí íººöèéã á¿ðýí óñòãàæ àòîìûí õ¿÷èéã äàí ãàíö ýíõ òàéâíû
çîðèëãîä àøèãëàõ, çýâñýãò õ¿÷èí áà çýâñýãëýëèéí òîîã 1955 îíû 1 ä¿ãýýð ñàðä
áàéãàà õýìæýýíýýñ íýìýãä¿¿ëýõã¿éí äýýð öýðýã äàéíû çàðäëûã 1955 îíû
òºñâèéí õýìæýýíýýñ íýìýãä¿¿ëýõã¿é áàéëãàâàë çîõèõ òóõàé ¿¿ðýã àâàõ íü
÷óõàë ãýñýí òîäîðõîé ñàíàëûã îëîí óëñûí Çàñãèéí ãàçðóóäàä ãàðãàñàí þì.
Øèíæëýõ óõààíû àñàð òîì íýýëò áîëîõ àòîìûí õ¿÷èéã ýíõ òàéâíû àæ
àìüäðàëä àøèãëàõ ñàéõàí ¿ëãýð æèøýýã Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñ àíõ óäàà
41

¿ç¿¿ëñýí þì. Äýëõèéí äýýð àíõ óäàà àòîìûí õ¿÷ýýð àæèëëàõ öàõèëãààí ñòàíö
Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñàä áàéãóóëàãäààä àøèãëàëòàíä îðñîí áàéíà. Ǻâëºëòèéí
ýðäýìòýí íàð àòîìûí õ¿÷èéã òåõíèê, áèîëîãè, àíàãààõ óõààí, õºäºº àæ àõóéä
àøèãëàõ òàëààð ýðäýì øèíæèëãýýíèé èõ àæèë ÿâóóëæ áàéíà. Àòîìûí õ¿÷èéã
ýíõ òàéâíû çîðèëãîä ÷èãë¿¿ëýí àæèë ïðàêòèê äýýð õýðýãëýñýí Ǻâëºëòèéí àðä
ò¿ìýí ººðèéí òóðøëàãûã õ¿ðòýýõ ñàíàëàà áóñàä îðíû àðä ò¿ìýíä òàâüæ áàéíà.
Ǻâëºëò Çàñãèéí ãàçàð àòîìûí õ¿÷èéã ýíõ òàéâíû çîðèëãîä ºðãºíººð
àøèãëàõ ÿâäàëä íü ÁÍÕÀÓ, Ïîëüø, Á¿ãä Íàéðàìäàõ Àðä÷èëñàí Ãåðìàí Óëñ
áà áóñàä îðîíä òóñëàõàä áýëýí áàéãààãàà èëýðõèéëñýí áèëýý.
Õ¿í àìûã ¿é îëíîîð íü óñòãàõ àòîìûí áîëîí áóñàä òºðëèéí çýâñãèéã
õîðèãëîõûí òºëºº Ǻâëºëòèéí àðä ò¿ìýí øèéäâýðòýé òýìöýæ áàéíà. ÁÍÕÀÓ
áà àðäûí àðä÷èëñàí á¿õ óëñ îðîí, ò¿¿íèé äîòîð àãóó èõ Ǻâëºëò Õîëáîîò
Óëñûí àõ ä¿¿ ¸ñíû òàë á¿ðèéí òóñëàìæààð ñîöèàëèçì ººä àìæèëòòàé äýâøèæ
áàéãàà ìàíàé îðîí Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñòàé ìºð çýðýãöýí ýíõ òàéâíû õýðãèéã
õàìãààëñààð áàéíà. Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñ áà àðäûí àðä÷èëñàí îðíóóäûí ýíõ
òàéâàí÷ áîäëîãî íü ýâ íàéðàìäëûã ýðõýìëýã÷ á¿õ àðä ò¿ìíèé ýðõ àøãèéã
èëýðõèéëæ áàéãàà ó÷ðààñ áîäèòîé áºãººä õ¿÷òýé áàéäàã þì.
ÑÑÑÐ áà àðäûí àðä÷èëñàí îðíóóäûí õ¿÷èí ÷àäàë, ýíý îðíóóäûí ÿâóóëæ
áàéãàà ýíõ òàéâíûã áýõæ¿¿ëýõèéã òºëºº áîäëîãîîð çîðèãæñîí äýëõèéí óëñ
ò¿ìýí áîë ýíõ òàéâíû ¿éë õýðýã, òýäíèé ººðñäèéí íü ãàðò áàéãàà ó÷ðààñ
äýëõèéí øèíý äàéí ãàðàõã¿é áàéæ áîëîõ þì ãýäýãò èòãýæ áàéíà. ¯¿íèéã ýíõ
òàéâíû òºëºº á¿õ óëñ ò¿ìíèé õ¿÷èðõýã õºäºë㺺íèé ºðíºëò ãýð÷èëæ áàéíà.
Ýíýòõýã, Èíäîíåçè, Àçè, Àôðèêèéí áóñàä îðíû àðä ò¿ìýí, ýíõ òàéâíû
òºëºº èäýâõòýé òýìöýë ÿâóóëæ áàéíà. Óäààí õóãàöààãààð ¿ðãýëæèëæ áàéñàí
Ôðàíöûí çàñãèéí õÿìðàë áà ýíõ òàéâíû òºëºº Åâðîïûí àðä ò¿ìíèé ÿâóóëæ
áàéãàà òýìöýë áîë äàéí ºäººã÷äèéí çàëü ìýõèéã äàõèí èë÷èëæ áàéíà. Õ¿í
àìûã ¿é îëíîîð íü óñòãàõ àòîìûí áîëîîä áóñàä òºðëèéí çýâñãèéã öààçëàõ
õîðèãëîõ òóõàé Äýëõèé äàõèíû Ýíõ òàéâíû Ǻâëºëèéí óðèàëàëä ãàðûí ¿ñýã
çóðàõ àæèë îäîî äýëõèéí á¿õ îðîíä ÿâàãäàæ áàéíà. Ǻâõºí ßïîí óëñàä 30 ñàÿ
øàõàì õ¿í ãàðûí ¿ñãýý çóðæýý. ÑÑÑÐ, ÁÍÕÀÓ, ÁÍÀÑÀÓ àðäûí àðä÷èëñàí
á¿õ îðíû àðä ò¿ìýí ýíý óðèàëàëä ãàðûíõàà ¿ñãèéã ñàíàë íýãòýé çóðæ áàéíà.
Àíãëè, Ôðàíö áîëîîä áóñàä õºðºíãºòºí îðíóóäàä ãàðûí ¿ñýã çóðàõ àæèë
îëîí ò¿ìíèéã ºðãºíººð õàìàð÷ áàéíà. Ìàíàé àðä ò¿ìýí ÑÑÑÐ-èéí ýíõ òàéâíû
áîäëîãî áà ÑÑÑÐ-èéí Äýýä Ǻâëºëèéí òóíõàãèéã ñàíàë íýãòýé ñàéøààæ áàéíà.
Ýíý áîë ç¿é ¸ñíû õýðýã þì. Ó÷èð íü æèíõýíý òýãø ýðõ, àõ ä¿¿ãèéí íàéðàìäàë,
õàðèëöàí òóñëàëöàõ çàð÷èì äýýð ¿íäýñëýãäñýí ÑÑÑÐ-èéí áîäëîãî íü ìàíàé
îðíûã ñîöèàëèçìûí çàìààð ÷ºëººòýé õºãæèõèéí ¿íäýñ íü ìºí.
Á¿ãä Íàéðàìäàõ Ìîíãîë Àðä Óëñ íü Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñ òýðã¿¿òýé
àðäûí àðä÷èëñàí á¿õ îðíû àäèë, ººðèéí ãàäààä áîäëîãîîð ñîöèàëèñò
áàéãóóëàëòûí ýíõ òàéâíû íºõöë¿¿äèéã õàíãàæ áàéíà. Ìàíàé àðä ò¿ìýí, ýíõ
òàéâíû õýðãèéã õàìãààëàí ÌÀÕÍ-ûí óäèðäëàãûí äîð èõ Ǻâëºëò Õîëáîîò
Óëñûí àõ ä¿¿ãèéí òóñëàìæààð ìàíàé õºãæëèéí àñàð èõ ïðîãðàìì áîëñîí
óëñ àðäûí àæ àõóé, ñî¸ëûã õºãæ¿¿ëýõ õî¸ðäóãààð òàâàí æèëèéí òºëºâëºãººã
áèåë¿¿ëýõèéí òºëºº òýìöýæ áàéíà.
42

Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí, ÑÑÑÐ, àðäûí àðä÷èëñàí îðíóóäûí àðä ò¿ìýí áà
ýâ íàéðàìäëûí ýðõýìëýã÷ á¿õ õ¿í òºðºëõòíèé õàìòààð Àìåðèêèéí Íýãäñýí
Óëñûí ò¿ðýìãèé áîäëîãûí ýñðýã øèéäâýðòýé òýìöýæ èðñýí áà òýìöýõ ÷
áîëíî. Àìåðèê-Àíãëèéí áà áóñàä èìïåðàëèñòóóäûí õîðò ÿâóóëãûí ãàéãààð
Åâðîï, Àçè áà äýëõèéí áóñàä îðíóóäàä áèé áîëñîí ò¿ãø¿¿ðòýé áàéäàë íü á¿õ
óëñ ò¿ìýí áà ò¿¿íèé äîòîð ìàíàé Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé òóñãààð òîãòíîë, ýðõ
÷ºëººò áàéäàëä àþóë çàíàë ó÷ðóóëæ áàéíà.
¯é îëíîîð óñòãàõ àòîìûí áà áóñàä òºðèéí çýâñýã õýðýãëýõ ÿâäëûã
öààçëàí õîðèãëîõ òóõàé Äýëõèé äàõèíû Ýíõ òàéâíû Ǻâëºëòèéí ãàðãàñàí
óðèàëàëä ãàðûí ¿ñãýý çóðàõ òàëààð ìàíàé îðîíä ºðíºæ áàéãàà á¿õ àðä
ò¿ìíèé õºäºë㺺í áîë ÑÑÑÐ-èéí ãàäààä áîäëîãûã á¿ðýí äýìæèæ, äýëõèéí
áºìáºðöºã äýýð ýíõ òàéâíûã áýõæ¿¿ëýõèéí òºëºº Àìåðèê-Àíãëèéí áà áóñàä
èìïåðàëèñòóóäûí ò¿ðýìãèé àæèëëàãààã øèéäâýðòýé ýöýðã¿¿öýõ ëîçóíãèéí
äîð ÿâàãäàæ áàéíà. Ýíý îíû 2 äóãààð ñàðûí 20-íû ìýäýýíýýñ ¿çýõýä ýíý
óëèðàëä ìàíàé îðíû 300 ìÿíãà øàõàì õ¿í ãàðûí ¿ñýã çóðààä áàéíà.
¯ñýã çóðàõ àæèë ¿ðãýëæèëñýýð áàéãàà áºãººä ¿ñýã çóðàõ ¿åä õºãøèí
çàëóóã¿é, õºäºëìºðèéí ìýðãýæèë ÿëãàëã¿é ¿é îëîí õ¿í, ÑÑÑÐ-èéí áà àðäûí
àðä÷èëñàí îðíóóäûí ãàäààä áîäëîãûã òàëàðõàæ áàéíà. Ìàë÷èí, àæèë÷èí,
ñýõýýòí¿¿ä ººðñäèéí õýëñýí ¿ã áà èð¿¿ëñýí çàõèäàëäàà çýâñýãëýëèéí õîéíîîñ
õººöºëäºõ ÿâäëûã íýí äàðóé çîãñîîæ, àòîìûí áà óñòºðºã÷èéí çýâñãèéã
öààçëàí õîðèãëîâîë çîõèíî ãýæ õàòóó øààðäàæ áàéíà.
“ÁÍÕÀÓ-ûí äýâñãýð íóòàã Òàéâàíü áà Ïýíõóëåäàî àðëààñ ñàâðàà çàéëóóë!”,
“Áèä äàéí ãàðãóóëàõã¿é”, “Àòîìûí áà óñòºðºã÷èéí çýâñãèéã õîðèãëîõûí
òºëºº”, “Çýâñýãëýëèéã õîðîãäóóëàõûí òºëºº”, “Ãåðìàí áîë ýíõ òàéâíûã
ýðìýëçýõ íýãäìýë óëñ áîëîõ ¸ñòîé”, “Äýëõèé äàõèíä ýíõ òàéâàí!” ãýñýí ¿ãýýð
Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí ººðèéí ýðìýëçëýëèéã èëýðõèéëæ áàéíà. Ýíõ òàéâíû
íàéäâàðòàé õ¿÷èíä á¿ðýí ä¿¿ðýí èòãýæ áàéãààã ìàíàé àðä ò¿ìýí ýäãýýð
¿ãýýðýý õàðóóëæ áàéíà. Öýöýðëýã õîòîä ñóóäàã 16 õ¿¿õäèéí ýõ áîëñîí 74
íàñòàé Áàëæèð õýëýõäýý “Óëñ ò¿ìýí, äàéíûã õ¿ñýõã¿é ó÷ðààñ ýíõ òàéâíû õ¿÷
íü ÿëàãäàøã¿é þì. Øóäàðãà õ¿í á¿ð ýíõ òàéâíûã õàìãààëàõ áîëíî” ãýæýý.
Óëñûí Èõ Õóðëûí ýíý ÷óóëãàí äýýð ÑÑÑÐ-èéí Äýýä Ǻâëºëèéí òóíõàãèéã
õýëýëö¿¿ëýõ ãýæ áàéãàà ÿâäàëòàé õîëáîãäóóëàí ÑÑÑÐ-èéí Äýýä Ǻâëºëèéí
òóíõàãèéã á¿ð äýìæèæ áàéãàà áà ÑÑÑÐ áîëîîä àðäûí àðä÷èëñàí îðíóóäûí
àðä ò¿ìíèé õàìòààð çýâñýãëýëèéã íèéòýýð íü õîðîãäóóëàõ, ¿é îëíîîð óñòãàõ
àòîìûí áà áóñàä òºðëèéí çýâñãèéã öààçëàí õîðèãëîõ, ÑÑÑÐ-èéí Äýýä
Ǻâëºëèéí òóíõàãò äóðäñàí çàð÷èìòàé õîëáîãäóóëàí îëîí óëñûí ò¿ãø¿¿ðòýé
áàéäëûã íàìæààõûí òºëºº òýìöýëä ìàíàé àðä ò¿ìýí çîðèã òºãºëäºð áàéãààã
äàõèí èëýðõèéëýõ ñàíàëûã îðóóëæ áàéíà. Áèä ÑÑÑÐ-èéí Äýýä Ǻâëºëèéí
òóíõàãèéã äýìæèæ, óëñ ò¿ìíèé õîîðîíäûí íàéðàìäàë, ýíõ òàéâíûã
áýõæ¿¿ëýõ ãîë òóëãóóð áîëñîí Ǻâëºëò óëñûí ãàäààä áîäëîãîä ÷èí ñýòãýëèéí
õàëóóí áàÿð õ¿ðãýæ áàéíà. (Àëãà òàøèâ)
Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñ òýðã¿¿òýé ýíõ òàéâíûã ýðõýìëýã÷ õ¿÷í¿¿ä íü øèíý
äàéí ºäººã÷äèéí ÿëò òºëºâëºãººã òàñàëæ ÷àäíà ãýäýã õàòóó èòãýæ áàéíà.
(Àëãà òàøèâ)
43

ÃÈÒËÅÐÈÉÍ “ÖÀÕÈËÃÀÀÍ ÄÀÉÍ”-Û ÒªËªÂ˪êª
ÌÎÑÊÂÀÃÈÉÍ ÄÝÐÃÝÄ ÇÀÌÕÀÐÑÀÍ ÍÜ
Á¿òýí õàãàñ æèëèéí ºìíº 1965 îíû 5 äóãààð ñàðûí 9-íä Ǻâëºëòèéí àðä
ò¿ìýí ò¿¿íèé õàìò ñîöèàëèñò îðíû àðä ò¿ìýí, á¿õ äýâøèëòýò õ¿í òºðºëõòºí
ýõ îðíû äàéíä Ǻâëºëòèéí àðä ò¿ìýí ÿëñíû 20 æèëèéí îéí áàÿðûã õèéñýí
áèëýý.
Äýëõèéí á¿õ äýâøèëò õ¿÷èí ýíý ò¿¿õýí îéã òýìäýãëýõäýý ºíãºðñºí
äàéíû ãàñëàíò ãàìøèãèéã ñýòãýë çîâíèí äóðñàæ, öóñ àñãàðóóëàí áàéëäàæ
àâñàí ýíõ òàéâíûã ã¿íýý ¿íýëæ, ò¿¿íèéã õàìãààëàõ íàíäèí ¿¿ðãýý ÿðóó
òîäîîð óõàìñàðëàæ áàéñàí áèëýý. Ãåðìàíû ôàøèçì õ¿í òºðºëõòíèéã
õèàðóóëàõ äàéíä îðóóëæ, ò¿¿íèé õ¿ðýýíä 61 îðîí, äýëõèéí áºìáºðöãèéí õ¿í
àìûí 80 õóâèéã õàìðóóëàí îëîí óëñ ã¿ðíèé ýðõ ÷ºëºº, òóñãààð òîãòíîëûã
àëäàãäóóëñàí áèëýý.
Àðä ¿íäýñòýíã¿¿äèéí ãàøóóí çîâëîí õýìæýýëøã¿é áîëæ, ýõ õ¿ì¿¿ñèéí
íóëèìñ ¿åðèéí óñ ìýò àñãàð÷, ¿é îëîí õîò ¿íñýí òîâîðãî áîëæ, ¿õýæ
¿ðýãäýãñäèéí òîî 34 ñàÿ õ¿ð÷, øàðõäàæ øàíàëàí çîâîãñäûí òîî ¿¿íýýñ 2-3
äàõèí èë¿¿ áîëæ áàéâ. Þóíû ºìíº øèíý ñîöèàëèñò íèéãýìòýé Ǻâëºëò
Õîëáîîò Óëñ, õàìãèéí õàðãèñ ôàøèñò äýãëýì á¿õèé èìïåðèàëèñò Ãåðìàí
õî¸ðûí õîîðîíä ìºõºõ ñýõýõèéí àëü íýãèéã ¿çýõ øèð¿¿í òýìöýë ÿâàãäàâ.
Ǻâëºëòèéí àðä ò¿ìýí ò¿¿õýíä ¿çýãäýýã¿é àâàðãà òýìöëèéã ÿâóóëæ,
20 ñàÿ õ¿ì¿¿ñèéíõýý àìèéã àëäàæ, õýìæýýëøã¿é èõ ìàòåðèàëëàã ç¿éëèéí
õîõèðëûã õ¿ëýýí ôàøèçìûã ÿëæ, Åâðîïûí îëîí àðä ò¿ìýíä ýðõ ÷ºëººã
îëãîí ýíý åðòºíöºä îðøèã÷ á¿õíèé õ¿ëýýí õ¿ñ÷ áàéñàí ýíõ òàéâíûã áàéëäàí
òîãòíóóëàâ. Ýíý áîë ïàä õàðàíõóéä ãýãýýí òóÿà òóñ÷, ¿õëèéã àìüäðàë äèéëñýí
èõ ÿëàëò áîëæ ºãºâ. Äýëõèé äàõèíû à÷ õîëáîãäîë á¿õèé ýíý ò¿¿õýí ÿâäëûí ¿ð
ä¿íä ôàøèçì áóëøëàãäàæ, èìïåðèàëèçì òýíõýý òàìèðàà àëäàâ.
Ýíõ òàéâàí, àðä÷èëàë, ñîöèàëèçìûí òºëºº áààòàðëàã ãàâüÿà áàéãóóëæ,
àðèóí öàãààí ¿éë ÿâäàë õèéñíýýðýý Ǻâëºëòèéí õ¿ì¿¿ñ áîëîí ºíãèéí àðüñòàí,
ÿíç á¿ðèéí õýëòýí àðä ò¿ìýí îðøèí ñóóäàã, ìàíàé åðòºíöèéí á¿õ õ¿ì¿¿ñèéí
õàéð òàëàðõàë, õ¿íäýòãýëèéã ç¿é ¸ñîîð õ¿ëýýõ áîëîâ. Ãåðìàíû ôàøèñòûí
öýðãèéã Ìîñêâàãèéí äýðãýä áóò öîõèñîí íü Ǻâëºëòèéí àðä ò¿ìíèé ýõ îðíû
äàéíû ò¿¿õýíä îíöãîé áàéð ñóóðèéã ýçýëäýã áèëýý.
Ãèòëåðèéí Ãåðìàíû “Öàõèëãààí äàéí” ãýã÷èéí òºëºâëºãºº Ìîñêâàãèéí
äýðãýä çàìõðàí óíàñíààð ò¿¿íèé öýðýã ÿëàãäàøã¿é þì ãýñýí öóóðõàë
äîìîã, ñàëõèíä õèéññýí ìýò àëãà áîëîâ. Ìîñêâàãèéí äýðãýä ôàøèñòûí
ò¿ðýìãèéëýã÷äèéã áóò íèðãýñíèé 25 æèëèéí îéã áèä Ǻâëºëòèéí àðä ò¿ìýí,
àõ ä¿¿ ñîöèàëèñò îðíû àðä ò¿ìýí, á¿õ äýâøèëò, ýíõ òàéâíûã ýðìýëçýã÷
õ¿÷íèé õàìò áàÿðòàé òýìäýãëýí ºíãºð¿¿ëæ áàéíà.
Ýíý áàÿðûí ºäºð áèä á¿ãä àãóó èõ áààòàðëàã Ǻâëºëòèéí àðä ò¿ìýí,
Ǻâëºëòèéí Çàñàãò Íèéãýì Æóðàìò Õîëáîîò Óëñûí íèéñëýë, àëäàð áààòàð
õîò Ìîñêâàãèéí ç¿ã õàðæ, áàÿð áàõäëàà äýâø¿¿ëýí èëýðõèéëæ áàéíà.
44

I
Ìîñêâàãèéí äýðãýä Ãèòëåðèéí öýðãèéã
áóò íèðãýñýí íü
Óëààí öýðãèéí ãîë õ¿÷èéã àõàð áîãèíî õóãàöààíä áóò öîõèæ, õýäýí ñàðûí
äîòîð ºâºë ýõëýõèéí íààíà äàéíàà äóóñãàõààð Ãåðìàíû ôàøèñòûí êîìàíäëàë
òºëºâëºí áàéæýý. Òýä íàð ÑÑÑÐ-èéí Íèéñëýë Ìîñêâàã ýçëýí àâàõ íü íýí
òýðã¿¿íèé à÷ õîëáîãäîëòîé ãýæ ¿çýæ áàéâ. Ýíý õîòûã ýçýëæ àâàõ íü óëñ
òºð, ýäèéí çàñãèéí òàëààð øèéäâýðëýõ àìæèëòàíä õ¿ðãýíý ãýæ “Áàðáàðîñà”
õýìýýõ Ãèòëåðèéí òºëºâëºãººíä ¿ã¿éëñýí áàéíà. Ãèòëåð Ǻâëºëòèéí
ýñðýã “Öàõèëãààí äàéí” õèéõ òºëºâëºãºº çîõèîõäîî äàâóó õ¿÷èéã õàíãàæ,
äàéðàëòûã ãýíýò õèéñýí ÿâäàë õî¸ðîî ãîëëîí àíõààðñàí áàéâ.
Ãåðìàí, Åâðîï, ò¿¿íèé ýäèéí çàñàã, õ¿í àìûí èõ íººöèéã ýðõøýýëäýý
îðóóëæ àâààä Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñ ðóó äîâòîëñîí áèëýý. Áàðóóí Åâðîïò
äàéí äóóññàí ó÷èð òýíä áàéñàí Ãåðìàíû õóóðàé çàì, àãààðûí öýðãèéí õ¿÷èéã
Ǻâëºëòèéí ýñðýã ä¿¿ðýí ÷èãë¿¿ëýõ áîëîëöîîòîé áàéñíû äýýð õàðãèñ ôàøèñò
ýòãýýä¿¿ä çàñãèéí ýðõèéã áàðüæ áàéñàí áàðóóí Åâðîïûí íýëýýä îðíóóä
Ãèòëåðèéí òàëä îðæ áàéëäñàí ó÷èð Ǻâëºëò Óëñ òýäíèé ýñðýã ãàíöààðàà ë
äàéòàõààñ ººð àðãàã¿é áàéâ.
ßïîíû ýçýðõýã ò¿ðýìãèé íàðûí ºíãºëçºë㺺 ¿ðãýëæ ë àþóëòàé õýâýýð
áàéñàí ó÷èð Ǻâëºëò Óëñ öýðãèéí èõýýõýí õ¿÷èéã Äîðíîä õèë õÿçãààðàà
õàìãààëóóëàõààð áàéëãàæ áàéâ. Ýíä äóðäñàí áà ýñ äóðäñàí îëîí øàëòãààíààñ
áîëæ äàéíû àíõíû ñàðóóäàä Ǻâëºëòèéí óëààí àðìè èõýýõýí ãàðç õîõèðëûã
õ¿ëýýæ, íóòãèéíõàà ã¿í ð¿¿ óõàðàõààñ àðãàã¿éä õ¿ðëýý. Ãåðìàíû öýðýã
Áåëîðóññ, Ìîëäàâ, Óêðàèíû èõýýõýí õýñýã, Áàëòèéí õàâèéí Á¿ãä Íàéðàìäàõ
óëñóóäûã ýçëýæ, Ëåíèíãðàä õîòûã á¿ñýëñýí áèëýý.
Ǻâëºëò îðîí, ºìíº ç¿ãèéíõýý ìåòàëëûí ¿éëäâýðèéí áààçûã àëäñàíààñ
ãàäíà àð òàë ðóó í¿¿æ áàéñàí ¿éëäâýð¿¿äèéí èõýíõè íü àøèãëàëòàíä õàðààõàí
îðæ ÷àäààã¿é áàéâ. Ýíý á¿ãäýýñ áîëæ, ¿éëäâýðèéí á¿õ á¿òýýãäýõ¿¿í 1941 îíû
2 äóãààð õàãàñò óðüä áàéñíààñàà 2 äàõèí áàãàññàí þì.
Çàì òýýâýð, äàéíû õ¿íä íºõöºëä õàâ÷èãäàí ÷ºëºº çàâã¿é àæèëëàæ
áàéñàí ó÷èð ôðîíòûã öýðýã çýâñãýýð õàíãàõ ÿâäàë òóéëûí ñààäòàé áàéâ.
Äàéíû áàéäëààñ áîëæ, êàðòûí ñèñòåì òîãòîîæ, õ¿í àðäàä õ¿íñ, ¿éëäâýðèéí
áàðààã õýìæýýòýé íèéë¿¿ëýõýýñ àðãàã¿éä õ¿ð÷ýý. Ýíý ò¿ãø¿¿ðòýé õýö¿¿ ¿åä
Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñûí Êîììóíèñò íàì, 1918 îíä áîëæ áàéñíû íýãýí àäèë
“Ñîöèàëèñò ýõ îðîí àþóëä ó÷èðàâ” ãýæ çàðëàâ.
Ѻºì ÷ ãýñýí ãàçðûã äàéñàíä àëäàõã¿éí òºëºº òýìöýæ, óëààí öýðãèéí
àð òàëûã áýõæ¿¿ëýí äàéñàíä ýçëýãäñýí íóòàãò ïàðòèçàíû õºäºë㺺íèéã
ºðí¿¿ëæ, ýõ îðíîî õàìãààëàõàä íàì, àðä ò¿ìíèéã óðèàëàâ. Íàìûí òýð
äóóäëàãààð ò¿¿íèé ñàÿ ñàÿ ãèø¿¿ä Ëåíèíèé ýâ õàìò çàëóó÷óóäûã ãèø¿¿ä,
íàì áóñ÷óóä ñàéí äóðààðàà äàéíä ÿâöãààâ. Òýä íàð ñîöèàëèñò ýõ îðíûõîî íýð
àëäàð , ýðõ ÷ºëººíèé òºëºº óðüä åð ¿çýãäýýã¿é áààòàðëàã çîðèã ãàðãàí àíõíû
ýãíýýíä îðæ òóëàëäàâ. Áààòàðëàã ÿâäàë Ǻâëºëòèéí öýðãèéí õ¿ì¿¿ñèéí çàí
45

àâèðûí õýìæ¿¿ð íü áîëæ ºã÷ áàéâ. Çóó çóóí ìÿíãàí õ¿ì¿¿ñ èðãýíèé àãààðûí
õàìãààëàëòûí áàéëäàã÷ áîëæ, ò¿ì ò¿ìýí ýìýãòýé÷¿¿ä ñàéí äóðààðàà ôðîíòîä
ÿâæ, õ¿í ýìíýëãèéí ñóâèëàã÷, áàñ áàéëäàã÷èéí ¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýæ áàéâ.
Äàéñàíä ýçëýãäñýí ãàçðûí íàìûí áàéãóóëëàãóóä õýëæ áàðøã¿é õ¿íä
áýðõøýýëèéí äóíä ïàðòèçàíû õºäºë㺺íèéã ºðí¿¿ëýí äàëäààñ óäèðäàæ áàéâ.
Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñûí Êîììóíèñò íàìààñ õèéæ ÿâóóëñàí àñàð èõ çîõèîí
áàéãóóëàëò, ¿çýë ñóðòëûí àæëûí ¿ð ä¿íä á¿õ Ǻâëºëò îðîí, õ¿í òºðºëõòºíä
çàíàëõèéëæ áàéñàí Ãèòëåðèéí äîâòîëãîîíû ºìíººñ òýìöýæ, áààòàðëàãààð
íÿöààæ ÷àäàõ, ÿíäàæ áàðøã¿é èõ ìàòåðèàëëàã äàé÷èí õ¿÷, ¿çýë ñàíààíû ýõ áóëàã
áîëîí õóâèðàâ. ÑÑÑÐ-èéí àðäûí àæ àõóé äàéíû íºõöºëä ò¿ðãýí ººð÷ëºãäºí
çîõèîí áàéãóóëàãäàæ, ôðîíòûí õýðýãöýýã òàñàëäóóëàëã¿é õàíãàæ áàéâ.
Ǻâëºëòèéí á¿õ àðä ò¿ìýí, ýõ îðíûõîî ºìíº õ¿ëýýñýí ¿¿ðãýý ºíäðººð
óõàìñàðëàæ, øàíòàðøã¿é ýð÷ ÷àäëààðàà “Á¿ãäèéã ôðîíòîä, á¿õíèéã
ÿëàëòûí òºëºº” ãýñýí ëîçóíãèéí äîð ôàáðèê, çàâîä, Ǻâëºëòèéí àæ àõóé,
õàìòðàëóóä äýýð õºäºëìºðëºö㺺æ áàéâ. Ãèòëåðèéí “Äàëàéí øóóðãà” ãýäýã
òºëºâëºãººíèé äàãóó ò¿¿íèé öýðýã 9 ä¿ãýýð ñàðûí ñ¿¿ë÷, 10 äóãààð ñàðûí
ýõýýð Ìîñêâàãèéí ÷èãëýëýýð áàéëäààíûõàà ¿éë àæèëëàãààã øóóðõàéëæ,
Ãèòëåð÷¿¿ä Ìîñêâà ìóæ ðóó öºìðºí îðæ èðýâ. Òýãýýä äàéñàí ÑÑÑÐèéí
Íèéñëýë Ìîñêâà ðóó òýì¿¿ëñýýð ë áàéâ. Ìîñêâà îð÷èì òóðøëàãàòàé
ãåíåðàëóóäààð òîëãîéëóóëñàí Ãåðìàí öýðãèéí øèëäýã õ¿÷èí áîëîõ SS-èéí
äèâèç òºâëºð÷ýý. Ìîñêâàä äîâòîëæ áàéñàí ôàøèñòûí àðìèéí õ¿÷ íü Ìîñêâàã
õàìãààëæ áàéñàí Óëààí àðìèéí õ¿÷íýýñ õàìààã¿é äàâóóòàé áàéæýý. ¯¿íä,
ÿâãàí öýðýã 1,4 äàõèí, òàíêèéí àíãè 2,2 äàõèí, èõ áóó, ìèíà õàðâàã÷ 1,9 äàõèí,
íèñýõ îíãîö 2,6 äàõèí òóñ òóñ èë¿¿ áàéâ.
10 äóãààð ñàðûí ýõýýð Ãèòëåð “Õ¿íèé õèéæ ÷àäàõ á¿õèé ë áýëòãýë àæèë
äóóññàí... ºíººäºð íºãºº õîòûã ýçëýõ ýöñèéí øèéäâýðëýõ òóëààí ýõýëíý” ãýæ
õýëæ áàéâ. Äàéñíû îíöûí øóðãóó äîâòîëãîîí áààòàðëàã òýìöëýýð òóëàëäñàí
Ǻâëºëòèéí öýðãèéí ¿ðãýëæ ºñºí íýìýãäýæ áàéñàí ýñýðã¿¿öýëòýé òóëãàðàâ.
Ãèòëåð÷óóä Ìîñêâà ðóó äîâòîëæ, àìüä õ¿÷, áàéëäààíû òåõíèêèéí õóâüä
àñàð èõ õîõèðëûã õ¿ëýýâ. Ìîñêâà õîòûã õàìãààëàõàä íèéñëýëèéí íàìûí
áàéãóóëëàãà èõýýõýí àæëûã çîõèîæýý.
10 äóãààð ñàðûí 13-íä Ìîñêâà õîòûí íàìûí èäýâõòíèé õóðàë áîëæ,
íèéñëýëýý áèåýðýý õàëõàâ÷ëàí õàìãààëàõààð õºäºëìºð÷äèéã çîõèîí
áàéãóóëàí äàéñàí íýâòýð÷ ÷àäàõã¿é öàéç õýðýì áîëãîí õóâèðãàõ çîðèëòûã
íàìûí ãèø¿¿äèéí ºìíº òàâüæýý. Íàìûí 100 000, Çàëóó÷óóäûí 260 000 ãèø¿¿ä
ôðîíòîä ñàéí äóðààðàà ÿâæ, Ìîñêâàãèéí àðäûí ñàéí äóðûí îòðÿäûí 120 000
õ¿ì¿¿ñ Ìîñêâàã õàìãààëàõ òýðã¿¿íèé ýãíýýíä ãàð÷, õîò äîòðîî àæèë÷íû
êîììóíèñò íºõºðëºë¿¿ä áàéãóóëàãäàí àæèëëàæ áàéâ. Äàéñàí äîâòîëãîîíîî
¿ðãýëæë¿¿ëñýýð áàéâ.
10 äóãààð ñàðûí 14-íººñ Ìîñêâà õîòîîñ áàðóóí õîéø îðøäîã
Âîëîêîëàìñêèéí ÷èãëýëýýð øèð¿¿í òóëàëäààí ÿâàãäàâ. ×óõàì ýíý äàéíû
¿åýð óëààí öýðãèéí îëîí àíãè, íýãäë¿¿ä ò¿¿íèé äîòîð õîøóó÷ ãåíåðàë
È.Â.Ïàíôèëîâûí êîìàíäàëæ áàéñàí áóóäëàãûí äèâèçèéí àíãè îíöãîé
46

øàëãàðàí ãàðñàí áèëýý. Ýíý àíãèéí áàéëäàã÷èä Âîëîêîëàìñêèé õàâèéí
íóòãèéã 7 õîíîã äàéñíààñ õàìãààëæ áàéõäàà äàéñíû 80-ààä òàíê, ÿâãàí
öýðãèéí õýäýí áàòàëüîíûã óñòãàñàí áèëýý. Äàéñíû öýðýã áàðóóí ôðîíòûí
òºâèéí çàðèì ãàçðóóäààð öºìðºí áýõëýëòèéã äàéðàí îðæ èðæ, Ìîñêâàãààñ
80-100 êì-èéí çàéòàé ãàçàð áàéëäàæ áàéâ.
Óëñûã Áàòëàí õàìãààëàõ õîðîî, íàì, óëñûí çàðèì áàéãóóëëàãà áîëîí
Ìîñêâàä áàéñàí ãàäààäûí äèïëîìàò êîðïóñûã Ìîñêâàãààñ Êóéáûøåâ õîò ðóó
í¿¿ëãýõ øèéäâýðèéã ãàðãàâ. Ìîñêâàä á¿õ Õîëáîîòûí Êîììóíèñò Íàìûí Òºâ
Õîðîîíû Óëñ Òºðèéí Òîâ÷îî, Óëñûã áàòëàí õàìãààëàõ õîðîî, Óëààí àðìèéí
äýýä êîìàíäëàëûí ãàçàð, Óëñ îðîí áà öýðãèéí õ¿÷èéã óäèðäàõàä àðãàã¿é
õýðýãöýýíèé òºð, öýðãèéí àïïàðàò ¿ëäñýí áàéâ.
10 äóãààð ñàðûí õî¸ðäóãààð õàãàñò Ìîñêâàãèéí õàâèéí ôðîíòûí á¿õ
÷èãëýëýýð øèð¿¿í äàéí ¿ðãýëæèëñýýð áàéâ. Õî¸ð òàë õ¿íä õîõèðîë õ¿ëýýæ
áàéñàí áîëîâ÷ Ǻâëºëòèéí öýðãèéí äîâòëîõ áîëîëöîî õîìñäîí äîðîéòñîîð
áàéñàí íü óã òýìöëèéí åðºíõèé ÿâöûã òîäîðõîéëæ áàéâ. Ãåðìàíû ôàøèñòûí
öýðýã Êàëèíèí, Ìîæàéñê çýðýã õîòûã ýçýëæ Íàðî-Ôîìèíñê, Òóëà õîòîä îéðòîæ
áàéñàí áàéðàíäàà 10 äóãààð ñàðûí ýöýñò àðãàã¿é òóëãàðàí çîãñîõîä õ¿ð÷ýý.
Ǻâëºëòèéí öýðãýýñ Òóëà õîòûí õàâüä õèéñýí õàìãààëàõ òóëàëäààí íü Ìîñêâàã
õàìãààëàõ øóãàìàíä õýâèéí áàéäëûã òîãòîîõîä àñàð èõ ðîëèéã ã¿éöýòãýâ.
Àãóó èõ Îêòÿáðèéí 24 æèëèéí îéí óðüä îðîé Ìåòðîãèéí “Ìàÿêîâñêèé”
ñòàíöûí ãîë òàíõèìä Ìîñêâàãèéí õºäºëìºð÷äèéí òºëººëºã÷äèéí áàÿðûí
õóðàëäààí áîëîâ. Áàñ ìàðãààø íü 7-íû ºäºð Ìîñêâà õîòûí Óëààí òàëáàéä
Ǻâëºëòèéí àðìèéí óëàìæëàëò æàãñààë ÿâàãäàâ. Ǻâëºëòèéí öýðýã á¿ðýí
õýðýãëýëòýéãýýð æàãñààëä ÿâæ, òýíäýýñ øóóä ôðîíòûí òýðã¿¿íèé øóãàì
ðóó ÿâñíààðàà áàÿðûí æàãñààë ýíõ òàéâàí ¿åèéíõýýñ îíö ÿëãààòàé áàéæýý.
Áàÿð ¸ñëîëîî õèéæ áàéñàí Ìîñêâàã àãààðààñ Ǻâëºëòèéí 500 ñºíººã÷
îíãîö õàìãààëæ áàéâ. ¯íýõýýð Ǻâëºëòèéí öýðãèéí ãàí áîëä çîðèã, ýðýëõýã
áààòàðëàã ýñýðã¿¿öëýýñ õàëøèðñàí ôàøèñòûí çàðèì ãåíåðàëóóä 1942 îíû
õàâðûã õ¿ðòýë öýðãýý Ìîñêâàãèéí îð÷èì õàìãààëàëòàíä îðóóëúÿ ãýæ õýëýõýä
õ¿ð÷ áàéâ. Ãýâ÷ ìèíèé öýðýã ÿìàð ÷ õîõèðëûã õàéõðàõã¿é Ìîñêâàã ýçëýí
àâàõ ¸ñòîé ãýæ Ãèòëåð ¿çýæ áàéâ. Èéìä Ãåðìàíû ôàøèñòûí öýðýã Ìîñêâà
ðóó “Õî¸ðäóãààð åðºíõèé äîâòîëãîîí” ãýã÷ýý 11 ä¿ãýýð ñàðûí 15, 16-íä ýõëýí
ÿâóóëàâ. 11 ä¿ãýýð ñàðûí ýöýñ, 12 äóãààð ñàðûí ýõíèé ¿åä Ìîñêâàãèéí áàéäàë
îíö ò¿ãø¿¿ðòýé áîëæ äàéñàí Ìîñêâà õîòûí õîéò òàëààð äîâòîëæ, 25-30 êì
îéðòñîí áèëýý. Ýíä ºäºð øºíºã¿é àãààðûí øèð¿¿í òóëàëäààí çàé çàâñàðã¿é
ÿâàãäàæ áàéâ. Á¿õ Ǻâëºëò îðîí íèéñëýë Ìîñêâàäàà òóñëàñíààð äàéñàí
Ìîñêâàãèéí ãàíòèã õýðìýíä òóëãàðàí çîãñîæ, ó÷èðã¿é èõ õîõèðëûã õ¿ëýýâ.
Ãåðìàíû öýðãèéí êîìàíäëàë Ìîñêâàãèéí õîéò, ºìíºò òàëä àìæèëòûã
îëîîã¿é áîëîâ÷ ãàðç õîõèðëûã îãòõîí ÷ õàéõðàõã¿é Ǻâëºëòèéí ôðîíòûã
õààãóóð íü ÷ õàìààã¿é öºìðºõººð á¿õ õ¿÷ýýðýý îðîëäîæ áàéâ. Ãèòëåð÷óóä
Ìîñêâàãèéí áýõëýëòèéã Íàðî-Ôîìèíñêààñ õîéõíóóð 12 äóãààð ñàðûí 1-íä
äàéðàí öºìºð÷ èðýýä òàíêèéíõàà òàëûã òóëàëäààíä óñòãóóëæ, ìàðãààø íü
ç¿¿í õîéø çóãàòàí îäæýý.
47

Ǻâëºëòèéí öýðýã 12 äóãààð ñàðûí 4-íä äàéñàíòàé áààòàðëàãààð òóëàëäàæ,
òýäíèé öºìðºí èðñýí ãðóïïèéã áóò íèðãýí óã ðàéîíû ôðîíòûí øóãàìûã
õýâèéí áàéäàëä îðóóëñíààð òýäíýýñ Ìîñêâàä äîâòîëñîí ñ¿¿ë÷èéí øèð¿¿í
òóëàëäààíû òºãñãºë áîëîâ. Èíãýæ Ǻâëºëòèéí çýâñýãò õ¿÷èí õîðòîí äàéñíû
õ¿÷ òàìèðûã áàðàãäóóëàí õàìãààëàëòûí äàéíûã ÿâóóëæ, äàéñíûã Ìîñêâàãèéí
îð÷èì äèéëýâ.
Ãåðìàíû ôàøèñòûí àðìè Ìîñêâàãèéí õàâèéí òóëàëäààíä àñàð èõ
õîõèðëûã õ¿ëýýâ. ¯¿íä, çºâõºí 11 ä¿ãýýð ñàðûí 16-íààñ 12 äóãààð ñàðûí 6
õ¿ðòýëõ 20 õîíîãèéí äîòîð òýäíèé öýðãýýñ 55 000 õ¿í àëàãäàæ , 100 ãàðóé
ìÿíãàí õ¿í øàðõäñàí áà õºëäºæ ãýìòñýí áºãººä òàíê 777, èõ áóó ìèíà
õàðâàã÷ 297, èõýýõýí òîîíû ïóëåì¸ò, àâòîìàòûã ãàðçàäæýý. Ìîñêâàãèéí
äýðãýä àìæèëòã¿é áîëñîí áàéëäààí íü Ãåðìàíû öýðýã, ò¿¿íèé äóíä, äýýä
äàðãà íàðûí äîòîð ÷ äàéíä ÿëàõ èòãýëã¿é áîëãîæýý.
Ìîñêâàãèéí îð÷èì Ǻâëºëòèéí öýðãèéí ýñýðã¿¿öëèéí ¿ð ä¿íä “Áàéëäàæ
áàéñàí ãåðìàí öýðãèéí òîî àõàð áîãèíî õóãàöààíä ýðñ öººð÷ ¿ëäñýí öýðãèéí
ñàíàà ñýòãýëèéã èõýýõýí çîâîîæ áàéâ” ãýæ Ãåðìàíû ãåíåðàë Ãóäåðèàí õ¿ëýýí
õýëæ áàéâ.
Ǻâëºëòèéí öýðýã äàéñíû ÷àäàë òýíõýýã àëäàãäóóëàí äîðîéòóóëñààð 1941
îíû 1 ä¿ãýýð ñàðûí ñ¿¿ë÷, 12 äóãààð ñàðûí ýõýýð Ìîñêâàãààñ áàðóóí õîéø
200 êì ºðãºí õýìæýýíèé ôðîíò äýýð àíõíû òîìîîõîí ýñðýã äàâøèëòûã
ÿâóóëàâ. 12 äóãààð ñàðûí 5, 6-íû ºäð¿¿äýä Óëààí àðìèéí Êàëèíèíèé ôðîíòûí
ç¿¿í æèã¿¿ð, áàðóóí ôðîíòûí áàðóóí æèã¿¿ðèéí öýðã¿¿ä äîâòîëæ, ìºí ñàðûí
6, 9-íèé îð÷èì äàéñíûã ýçëýæ áàéñàí ãàçðààñ íü àãààð áà ãàçðûí öýðãèéí
õ¿÷ýýð ýã¿¿ëýí õººæýý. Êàëèíèíãààñ Åëüö õ¿ðòýëõ 800 êì ºðãºí õýìæýýíèé
ôðîíò äýýð äàéíû ãàë ä¿ðýëçýæ, 12 äóãààð ñàðûí ñ¿¿ë÷èéí õàãàñò Êàëèíèí
õîò, Íàðî-Ôîìèíñê, Áîðîíñê õîòûã Ǻâëºëòèéí öýðýã ÷ºëººëæ, Îð¸ë õîò
ðóó äàâøèâ. Ǻâëºëòèéí öýðãýýñ õèéñýí ýñðýã äîâòîëãîîíû ¿ð ä¿íä Ìîñêâàã
àâàõààð òýì¿¿ëæ áàéñàí Ãåðìàíû øèéäâýðëýõ ãîë ãðóïïóóä áóò íèðãýãäýí
100-250 êì óõðàâ.
1942 îíû 1 ä¿ãýýð ñàðä Óëààí öýðýã ºðãºí ôðîíòîîð äàâøèëòàíä ºðí¿¿ëýí
äàéñíû õîéíîîñ õººæ , áàðóóí òèéø çàðèì ãàçàð 400 êì õ¿ðòýë äàâøèâ.
Òýãýýä óäàëã¿é Ìîñêâà, Òóëà ìóæ á¿õýëäýý áóñàä ìóæèéí õýäýí àðâàí õîò,
îëîí çóóí òîñãîí ñóóðèíã Ǻâëºëòèéí öýðýã Ãåðìàíû ôàøèñòûí ýçëýã÷äýýñ
ã¿éöýä ÷ºëººëºâ. Óëààí àðìè Ìîñêâàãèéí äýðãýä èíãýæ ÿëñàí íü öýðýã, óëñ
òºðèéí òàëààð àñàð èõ à÷ õîëáîãäîëòîé áîëîâ. Ãåðìàíû öýðýã Õî¸ðäóãààð
äàéíû òóðøèä àíõ óäàà èéì òîì öîõèëòûã õ¿ëýýæýý. Ǻâëºëòèéí öýðýã õ¿íä
õ¿÷èð òóëàëäààíä äàéñíû ÿâãàí áà òàíêèéí øèëäýã äèâèçèéã ¿íñýí òîâðîãî
áîëãîæ, ò¿¿íýýñ ñòðàòåãèéí ñàíàà÷ëàãûã áóëààí àâàâ. Èíãýñíýýð Ǻâëºëò,
Ãåðìàíû ôðîíò äýýð öààøäàà ººð÷ëºëò ãàðàõ òºëºâòýé áîëîâ. Ǻâëºëòèéí
öýðýã Ãèòëåðèéí “Öàõèëãààí äàéí”-û òºëºâëºãººã çàìõðóóëæ, ôàøèñòûí
öýðýã ÿëàãäàøã¿é ãýäýã ¿ëãýð äîìãèéã ¿ã¿é áîëãîâ.
Óëààí àðìè Ìîñêâàä ÿëñàí íü ãèòëåð÷óóäàä öóõëàãäàí äàðëàãäàæ áàéñàí
àðä ò¿ìíèéã òýìöýëä çîðèãæóóëàâ. Ôàøèñòûí Ãåðìàíä ýçëýãäñýí Ïîëüø,
48

Þãîñëàâ, ×åõîñëîâàê, Ôðàíö çýðýã îðíóóäàä ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé
õºäºëãººí ºðíºâ. Óëààí àðìèéí ÿëàëòûí íºëººãººð Ãèòëåðèéí ýñðýã
îðíóóäûí õîëáîî áýõæèâ. Ãýâ÷ äàéíû ºìíº Çºâëºëòèéí á¿õ õ¿í àìûí
45 õóâèéã ýçëýæ, ¿éëäâýðèéí á¿õ á¿òýýãäýõ¿¿íèé 33 õóâèéã ¿éëäâýðëýæ,
òàðèàëàíãèéí á¿õ òàëáàéí 47 õóâèéã òàðèàëæ áàéñàí òèéì èõ íóòàã 1942 îíû
çóí õ¿ðòýë äàéñàíä ýçëýãäñýí õýâýýð áàéëàà.
Ǻâëºëò óëñûã Ãåðìàíû ôàøèñòààñ á¿ðìºñºí ÷ºëººëºõºä óäààí õóãàöààíä
ñ¿ðõèé òýìöýë ¿ðãýëæë¿¿ëýõ ¸ñòîé áàéâ. Ñòàëèíãðàäûí îð÷èì õ¿ðýýëýãäñýí
ãåíåðàë, ôåëüäìàðøàë Ïàóëþñèéí êîìàíäàëñàí Ãåðìàíû øèëäýã öýðãèéí
ãðóïïèéã Ǻâëºëòèéí öýðýã 1943 îíû 1 ä¿ãýýð ñàðûí ñ¿¿ë÷, 2 äóãààð ñàðûí
ýõýýð óñòãàâ. Ýíý ÿëàëò áîë äýëõèéí öýðýã, äàéíû ò¿¿õýíä áàéëäààíû
îðîëöñîí õî¸ð òàëûí õ¿÷íèé õýìæýý, òåõíèêèéí òîî, äàéñíûã öîõèñîí
òºëºâëºãººíèé ÷àäâàð, áîäîë, ò¿¿íèéã õýðýãæ¿¿ëñýí àðãûí õóâüä õàìãèéí
òîì àìæèëò áîëîâ.
Ñòàëèíãðàäûí îð÷ìûí ýíý ÿëàëò íü àãóó èõ ýõ îðíû äàéíû ÿâöàä ¿íäñýí
ººð÷ëºëò áîëæ ºãñºí áºãººä ¿íýíäýý ýíý ¿åýñ ë Ãèòëåðèéí öýðãèéí õ¿÷èí
÷àäàë áóóðàí óíàõ öàã íü ýõýëñýí áèëýý. Ñòàëèíãðàäûí ÿëàëòûí äàðàà
Ǻâëºëòèéí öýðýã Âåëèêèéí Ëóêýýñ Êàâêàçûí íóðóó õ¿ðòýë õ¿÷èðõýã
äîâòîëãîîíûã 1942-1943 îíû ºâºë ºðí¿¿ëýâ. Óäàëã¿é ãèòëåð÷óóä Âîëãà,
Òåðåêààñ áàðóóí òèéø 600-700 êì ãàçàð õººãäºí óõàð÷ Ëåíèíãðàä õîò óäààí
õóãàöààíû á¿ñëýëòýýñ àíãèæðàâ.
Ǻâëºëòèéí öýðýã îëîí ìóæ õîòûã óäàà äàðààëàí ÷ºëººëæ, ýõ íóòãàà
Ãåðìàíû ôàøèñòûí äýýðýì÷äýýñ àðèóòãàí öýâýðëýâ. Ǻâëºëòèéí öýðýã
áàðóóí ç¿ã àìæèëòòàé äàâøèõûí ÷àöóó Ãèòëåðèéí Ãåðìàíû ýñðýã òýìöýëä
ò¿¿íä ýçëýãäñýí îðíû àðä ò¿ìýí, õîëáîîòíû öýðã¿¿ä îðîëöîâ. Ǻâëºëòèéí
öýðýã, Åâðîïûí àðä ò¿ìíèé àñàð èõ äýìæëýãèéã õ¿ëýýæ, Ïîëüø, ×åõîñëîâàê,
Þãîñëàâ, Áîëãàð, Ðóìûí, Óíãàð, Àâñòðè, Äàíè, Õîéä Íîðâåãè çýðýã
ãàçðóóäààñ ôàøèñòûí ýçëýã÷äèéã çàéëóóëæ, àðä ¿íäýñòí¿¿äýä ýðõ ÷ºëºº
îëãîõ ¿¿ðãýý íýð òºðòýéãýýð áèåë¿¿ëýí äàéñíûã èðñýí çàìààð íü ýðã¿¿ëýí
õººæ, ãàçàð äýýð íü áóò íèðãýí äàðàâ.
1945 îíû 4 ä¿ãýýð ñàðûí 30-íä Ǻâëºëòèéí öýðãèéí àíãèóä Ðåéõñòàãèéí
áàéøèíä îðæ, ò¿¿íèé öàìõàã äýýð Ǻâëºëòèéí òóã íàìèðàâ. Õàìãèéí õàðãèñ
Ãåðìàíû èìïåðèàëèçìûí àøãèéã èëýðõèéëñýí ôàøèçìûã Ǻâëºëòèéí öýðýã
ñºíººæ, Ãåðìàíû àðä ò¿ìýíä ¿íýëæ áàðøã¿é òóñëàìæèéã ¿ç¿¿ëýâ.
Ýíõ òàéâíûã ýðìýëçýã÷ àðä÷èëñàí Ãåðìàíû Á¿ãä Íàéðàìäàõ Óëñûã
áàéãóóëàõ ¿íäñýí ñóóðü áèé áîëæ èðñýí áºãººä ýíý óëñ íü îäîî Áàðóóí
Ãåðìàíû õàðãèñ õ¿÷íèé õîíçîãíîã÷äèéí ýñðýã áàò áýõ çîãñîæ áàéíà.
Ôàøèñòûí Ãåðìàíûã ÿëñíààð Åâðîïò äàéí òºãñºâ. Ýõ îðíû äàéíû ÿëãóóñàí
ýíý òºãñãºëèéí ýõëýë íü Ãåðìàíû ôàøèñòûí öýðãèéã Ìîñêâàãèéí ºìíº áóò
íèðãýñýí ÿâäàë áîëæ ºãºâ.
Ǻâëºëòèéí àðä ò¿ìíèé ÿëàëò íü àæèë÷èí, òàðèà÷íû õîëáîî, Ǻâëºëòèéí
á¿õ àðä ò¿ìíèé çàí ñóðòàõóóí, óëñ òºðèéí íÿãòðàë äýýð ¿íäýñëýñýí Ǻâëºëò
òºðèéí áàéãóóëëàãà, õºäºëøã¿é áàò áîëîõûã õàðóóëàâ. Ýíý ÿëàëò Ǻâëºëò
49

Õîëáîîò Óëñûí Êîììóíèñò Íàìûí ìýðãýí áîäëîãî, Ǻâëºëòèéí àæèë÷èí,
òàðèà÷èí, ñýõýýòýí, îëîí ¿íäýñòýí á¿õèé àðä ò¿ìíèé íÿãòðàë, Ǻâëºëòèéí
äàé÷èä, ò¿ð¿¿÷, îôèöåð, ãåíåðàë, ãàðàìãàé æàíæíóóäûí ýðýëõýã çîðèã,
áààòàðëàã òýìöëèéí õàìãèéí õóðö òîä èëðýë íü áîëîâ.
II
Çîâîõ öàãò íºõðèéí ÷àíàð òàíèãäàíà
1921 îíû Àðäûí õóâüñãàëûí ÿëàëòûã õèéñýí ¿åä áà õàðèéí äàéñíû
óäàà äàðààãèéí àþóëò ºíãºëçëºãººñ òóñ óëñûí òºðèéí òóñãààð òîãòíîëûã
àâàð÷, áýõæ¿¿ëýõýä òóñàëæ èðñýí àõ ä¿¿ Ǻâëºëòèéí àðä ò¿ìíèéã õýçýý
÷ ìàðòäàãã¿é Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí Ǻâëºëòèéí ýõ îðíû äàéí ýõýëìýãö
ººðèéíõºº ¿íýí÷ õàíü Ǻâëºëòèéí òàëä º÷¿¿õýí ÷ ýðãýëçýýã¿é îðæ òýìöýâ.
Ôàøèñòûí Ãåðìàí Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñàä 1941 îíû 6 äóãààð ñàðûí 22-
íû ºäºð äîâòëîõîä ìºí ºäºð Ìîíãîë Àðäûí Õóâüñãàëò Íàìûí Òºâ Õîðîîíû
Òýðã¿¿ëýã÷èä, Óëñûí Áàãà Õóðëûí Òýðã¿¿ëýã÷èä, ÁÍÌÀÓ-ûí Ñàéä íàðûí
Ǻâëºëèéí õàâñàðñàí õóðàë áîëîâ. Òóñ õóðàë Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé çîðèã
ñàíààã èëýðõèéëýí ÁÍÌÀÓ, Ǻâëºëòèéí ýõ îðíû äàéí óëìààð Ãåðìàíû
ôàøèçìûã ýñýðã¿¿öñýí òýìöýëä ýçëýõ áàéð ñóóðèéã òîäîðõîéëîâ.
Ãåðìàíû ôàøèçì Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñàä äîâòîëæ, á¿õ õ¿í òºðºëõòºíä
çàíàë õèéñýí òóë Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí õî¸ð îðíû õîîðîíä 1936 îíû 3 äóãààð
ñàðûí 12-íû ºäºð áàéãóóëñàí õàðèëöàí òóñëàëöàõ ãýðýýãýýð àâñàí ¿¿ðýãòýý
¿íýí÷ áàéõ áîëíî ãýæ äýýðõ õóðëààñ ãàðãàñàí òóíõàãëàëä çààæýý. Ìîíãîë
äàÿàð õóðàë öóãëààí ýíä òýíäã¿é áîëæ, Ǻâëºëòèéí àðìèä òóñëàõ ôîíä áèé
áîëîâ.
Óëààíáààòàð õîòûí ýìýãòýé÷¿¿äèéí èäýâõòíèé õóðàë äýýð õîòûí õàðúÿàò
70 íàñòàé ýìãýí Öýðýíäóëàì õýëñýí íü “Áè ººðèéíõºº ãàðààð Ǻâëºëòèéí
öýðýãò äàõ î¸æ, çàõèäëûí õàìò ÿâóóëíà. Ìèíèé ýíý î¸ñîí äàõíû ¿ñíèé
òîîãîîð ãèòëåð÷óóäûã óñòãàõûã õ¿ñ÷ çàõèäëàà ÿâóóëíà” ãýæýý.
Ìàë÷èí àðäóóä çºâëºëòèéí áàéëäàã÷äàä õýäýí ìÿíãàí àãò ìîðèí
áýëýãëýæ áàéâ. Àæ ¿éëäâýðèéí Êîìáèíàòûí àæèë÷èí, òýòãýâðèéí íàñàíä
õ¿ðñýí Áàÿíæàðãàë “Ãåðìàíû ôàøèñòóóäûã á¿ðýí óñòãàòàë áè òýòãýâýðò
ãàðàõã¿é àæëàà õèéíý” ãýæýý.
Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé áýëãèéã à÷ñàí àíõíû ãàëò òýðãýíèé öóâàà,
Ìîñêâàãèéí äýðãýä õ¿íä õ¿÷èð òóëàëäààí áîëæ áàéñàí ¿åä àãóó èõ
Îêòÿáðèéí Ñîöèàëèñò èõ õóâüñãàëûí 24 æèëèéí îéã òîõèîëäóóëàí áàéëäàæ
áàéñàí Ǻâëºëòèéí àðìèéí ôðîíò ðóó ÿâàâ. Ýíý öóâààíä 15000 öýðãèéã
õóâöàñëàõ áîãèíî íýõèé äýýë, ýñãèé ãóòàë, äóëààí áýýëèé, äóëààí ýëãýâ÷ çýðýã
ç¿éë îðîëöîí ÿâæýý.
Ôàøèñòûí Ãåðìàíû àðìèéã Ìîñêâàãèéí äýðãýä áóò öîõèñíûã
òîõèîëäóóëàí 1941 îíû 12 äóãààð ñàðûí 15-íä Óëààíáààòàð õîòíîî
õºäºëìºð÷äèéí öóãëààí áîëîâ. Òóñ öóãëààí äýýð í.Öýäýíáàë õýëñýí ¿ãýíäýý
Ǻâëºëòèéí öýðãèéí ò¿¿õýí èõ ÿëàëòûí à÷ õîëáîãäëûã òýìäýãëýæ, äàéñíûã
50

á¿ðìºñºí ÿëàõ öàãèéã îéðòóóëàõûí òóëä ôðîíòîä óëàì èë¿¿ òóñëàõûã ººðèéí
îðíû õºäºëìºð÷äºä óðèàëàâ.
Áýëýã à÷ñàí ãàëò òýðýãíèé ýýëæèò öóâàà 1942 îíû 2 äóãààð ñàðä
Ǻâëºëòèéí àðìèéí 24 æèëèéí îéã òîõèîëäóóëàí ôðîíòîä ÿâñàí áºãººä
ýíý öóâààã õ¿ðãýõýýð Åðºíõèé ñàéäûí íýãä¿ãýýð îðëîã÷ í.Ëóâñàí òýðã¿¿òýé
Çàñãèéí ãàçðûí òºëººëºã÷èä ÿâñàí áºãººä ò¿¿íèé á¿ðýëäýõ¿¿íä Ñ¿õáààòàðûí
ãýðãèé í.ßíæìàà îðîëöæýý. Һ뺺ëºã÷èä Ìîñêâà, Âîëîêîëàìñê, ßõðîìà,
Èñòðàã ÷ºëººëºõºä áààòàðëàã òýìöñýí öýðãèéí àíãèóäààð î÷æýý.
1942 îíû 1 ä¿ãýýð ñàðä áîëñîí Óëñûí áàãà õóðëûí 25 äóãààð ÷óóëãàíààñ
“Õóâüñãàëò Ìîíãîë” ãýäýã òàíêèéí öóâààã Ǻâëºëòèéí áààòàðëàã àðìèä
áýëýãëýõýýð øèéäñýí áèëýý. Ýíý öóâààíû áàéëäàã÷, äàðãà, óëñ òºðèéí
àæèë÷äûí 4 õóâöàñ, õ¿íñíèé ç¿éëèéã äàéí äóóñòàë Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí
ãàçàð õàðèóöàõ áîëîâ. Ìàíàé îðíû õ¿í àìûí á¿õ äàâõàðãà ýíý øèéäâýðèéã
õàëóóíààð äýìæèæ, òàíêèéí öóâàà áóé áîëãîõîä ñàéí äóðààð õºðºí㺠ìºíãº
õóðèìòëóóëàâ. ¯¿íä, Õàëõ ãîëûí áàéëäààíä îðîëöñîí Çàëóó÷óóäûí ýâëýëèéí
ãèø¿¿í Öýíä 100 õîíü, 40 ìîðü, Òºâ àéìãèéí Ýðäýíý ñóìûí 6 äóãààð áàãèéí
àðä Áàçàð 2000 òºãðºã, äºíãºæ áàéãóóëàãäñàí Óëñûí Èõ ñóðãóóëèéí îþóòíóóä
25 ìÿíãà ãàðóé òºãðºã çýðãèéã òóñ òóñ áýëýãëýñýí áèëýý.
1943 îíä Óëñûí áàãà õóðëûí 26 äóãààð ÷óóëãàíààñ “Ìîíãîëûí àðä”
ãýäýã íèñýõ îíãîöíû ýñêàäðèëèéã Ìîíãîëûí õ¿÷ õºðºí㺺ð áóé áîëãîæ,
Óëààí àðìèä íèéë¿¿ëýõ øèéäâýð ãàðãàâ. Ýíý øèéäâýðèéã Ìîíãîëûí àðä
ò¿ìýí íýãýí äóóãààð ñàéøààí äýìæèâ. Ìîíãîë Àðäûí Õóâüñãàëò Íàìûí Òºâ
Õîðîî, Ñàéä íàðûí Ǻâëºëèéí øèéäâýðýýð Àãóó èõ Îêòÿáðèéí ñîöèàëèñò
õóâüñãàëûí 25 æèëèéí îéã òîõèîëäóóëàí Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé áýëãèéã
à÷ñàí ãàëò òýðýãíèé 236 âàãîí á¿õèé 4 öóâààã ôðîíòîä ÿâóóëàâ.
Ýíý öóâààíóóäûã õ¿ðãýõýýð ÁÍÌÀÓ-ûí Åðºíõèé ñàéä, ìàðøàë Õ.×îéáàëñàí
òýðã¿¿òýé Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé òºëººëºã÷èä ÿâñàí áºãººä òºëººëºã÷äèéí
á¿ðýëäýõ¿¿íä Áàãà õóðëûí Òýðã¿¿ëýã÷äèéí äàðãà áàéñàí Ã.Áóìöýíä òýð
¿åä Ìîñêâàä ìàíàé ýë÷èí áàéñàí íºõºð Æ.Ñàìáóó, ìàíàé óëñûí àæèë÷èí,
ìàë÷èí àðä, ñýõýýòýí, àðäûí öýðãèéí òºëººëºã÷èä íàð îðîëöîâ. Һ뺺ëºã÷èä
Ǻâëºëòèéí Êàëèíèí õîò, áàðóóí, áàðóóí õîéò, ìºí Âîëõîâñê õîòûí ôðîíòûí
àíãèóäààð î÷èæ îëîí òîîíû áàéëäàã÷, äàðãà íàðò Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé áýëýã,
çàõèäàë, ÁÍÌÀÓ-ûí îëîí ìåäàëûã ãàðäóóëàí ºãºâ.
1943 îíû 1 ä¿ãýýð ñàðûí 12-íû ºäºð ôðîíòûí îð÷èì îé ìîä õàÿàíä
“Õóâüñãàëò Ìîíãîë” òàíêèéí öóâààíû ìàøèíûã ìàðøàë ×îéáàëñàí òýðã¿¿òýé
òºëººëºã÷èä Ǻâëºëòèéí áàéëäàã÷ íàðò ãàðäóóëàí ºãºâ. Ìàðøàë ×îéáàëñàí
õýëýõäýý “Ãèòëåð÷óóäûã ò¿ðãýí áóò íèðãýõýýñ èë¿¿ ÷óõàë çîðèëòûã ºìíºº
òàâèàã¿é Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé ¿íýí÷ õºäºëìºð íü ýäãýýð ìàøèí á¿ðò
øèíãýñýí þì. Ýäãýýð ìàøèíûã õºäºëãºí ¿çýí ÿäàõ ôàøèñòóóäûã áóò
íèðãýõèéã õ¿ñ÷ áàéíà” ãýæýý.
“Õóâüñãàëò Ìîíãîë” ãýäýã òàíêèéí áðèãàä íü Ìîñêâàãààñ Áåðëèí õ¿ðòýë
áàéëäàí áààòàðëàã èõ çàìûã òóóëæ èðñýí áºãººä áàéëäààíû 8 îäîíòîé, îäîî
ìàíàé õóâüñãàëûí óäèðäàã÷ Ä.Ñ¿õáààòàðûí íýðýìæèò áîëæ, ñîöèàëèñò
51

ëèäåðèéí Åâðîïûí õèë õÿçãààðûí ãàçðûã ìàíàæ áóé Ǻâëºëòèéí öýðãèéí
àíãèéí á¿ðýëäýõ¿¿íä áàãòàëöàí Àðä÷èëñàí Ãåðìàí Óëñûí íóòàãò áàéíà.
Ìàíàé àðä ò¿ìíèé õºðºí㺺ð áàéãóóëàãäñàí “Ìîíãîë àðä” õýìýýõ íèñýõ
îíãîöíû ýñêàäðèëü ÷ Ãåðìàíû ôàøèñòóóäòàé îëîí óäàà òóëàëäàæ ãàéõàìøèãò
ãàâúÿà áàéãóóëñàí àæýý. Ìàðøàë ×îéáàëñàí òýðã¿¿òýé òºëººëºã÷äèéí
á¿ðýëäýõ¿¿íä îðîëöîæ, ôðîíòîä áýëýã õ¿ðãýõýýð ÿâàëöàõ èõ çàâøààí òýð ¿åä
íàäàä òîõèîëäñîí þì.
Ìàíàé òºëººëºã÷èä Áàðóóí ôðîíòûí 3 àðìè, îëîí òîîíû àíãèóä, ôðîíòûí
øòàáûí ãàçðóóäààð áýëýã õ¿ðãýæ î÷ñîí áèëýý. Ǻâëºëòèéí öýðýã “Êàòþø”
ãýäýã àëäàðò çýâñãýýðýý äàéñíû õ¿÷èðõýã õàìãààëàëòûã óñòãàæ, ôàøèñòûí
ò¿ðýìãèéëýã÷äèéí äîâòîëãîîíûã áààòàðëàãààð íÿöààæ áàéñíûã ôðîíòûí
øóãàì äýýð õàðæ áàéñàí þì. Áàñ Ǻâëºëòèéí ñºíººã÷ îíãîö, Ãåðìàíû
òàãíóóëûí “Ôîêêå-Âóëüôû” ãýäýã îíãîöóóäûã õýä õýäýí óäàà ÷àäàìãàé
óíàãààæ áàéõûã íü ÷ áèä áàñ ¿çýæ áàéâ. Áàéëäàæ áàéñàí Ǻâëºëòèéã àðìèéí
äàðãà, öýðã¿¿ä ìàíàé òºëººëºã÷äèéã àõ ä¿¿ ¸ñîîð ýëýãñýã äîòíîîð õ¿ëýýí
àâ÷ áàéñàí áèëýý. Áèä Ǻâëºëòèéí öýðãèéí îëîí õ¿ì¿¿ñòýé ÿðèëöàæ áàéñàí
áºãººä òýä áîë äàéñíûã óäàõã¿é ÿëàõ õ¿÷ ÷àäàëäàà ã¿í èòãýñýí, øèéäýìãèé
çîðèãòîé õ¿ì¿¿ñ ãýäýã ñýòãýãäýë áèäýíä òºðæ áàéâ.
Ìàíàé òºëººëºã÷äèéã ôðîíòîîñ ýðãýæ èðñíèé äàðàà á¿òýí á¿ðýëäýõ¿¿íýýð
íü Ǻâëºëòèéí íàì òºðèéí óäèðäàã÷èä 1943 îíû 2 äóãààð ñàðûí 2íû ºäºð
Êðåìëüä õ¿ëýýæ àâñàí áèëýý. Ǻâëºëò Çàñãèéí ãàçðûí òýðã¿¿í, çýâñýãò
õ¿÷íèé äýýä åðºíõèé êîìàíäëàã÷ È.Â.Ñòàëèí ôàøèñòûí Ãåðìàíû ýñðýã
òýìöýëä Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíýýñ îðóóëñàí º÷¿¿õýí õóâü íýìðèéã ºíäðººð
¿íýëæ, çîâîõ öàãò íºõðèéí ÷àíàð òàíèãäàíà ãýäãýýð Ǻâëºëò-Ìîíãîëûí
àðäóóä õ¿íä ¿åä áèå áèåäýý òóñëàëöñààð èðýâ ãýæ òýìäýãëýí õýëýâ.
Ñòàëèíãðàäûí îð÷èìä á¿ñëýãäñýí Ãåðìàíû öýðãèéã 1943 îíû 1 ä¿ãýýð
ñàðûí 31-íä óñòãàæ äóóññàí òóõàé áàÿðòàé ìýäýýã Åðºíõèé êîìàíäëàëààñ
ìàíàé òºëººëºã÷ íàðò çîðèóëàí õèéñýí õ¿ëýýí àâàëò äýýð ñîíñãîæ áàéñàí
áèëýý. 1943 îíû 3 äóãààð ñàðûí 1-íä Ǻâëºëòèéí àðìèéí 25 æèëèéí îéã
òîõèîëäóóëàí Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí áàñ ãàëò òýðýãíèé õî¸ð öóâàà áýëòãýæ,
Ǻâëºëòèéí àðìèä ÿâóóëàâ. Óã áýëãèéã ôðîíòîä Íàìûí Òºâ Õîðîîíû Åðºíõèé
íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà í.Öýäýíáàë òýðã¿¿òýé òºëººëºã÷èä õ¿ðãýæ ºãñºí áºãººä
òºëººëºã÷äèéí á¿ðýëäýõ¿¿íä õóðàíäàà ãåíåðàë í.Æ.Ëõàãâàñ¿ðýí îðîëöñîí
áèëýý. Һ뺺ëºã÷èä, áàðóóí áà òºâ ôðîíòûí áàéëäàæ áàéñàí àíãè íýãäë¿¿äýýð
î÷æýý. Áýëýã õ¿ðãýñýí ìàíàé áàñ íýã òºëººëºã÷ 1944 îíä Óêðàèíû íóòàã
õ¿ðòýë óðàãøèëñàí Ǻâëºëòèéí öýðãèéí ôðîíò äýýð î÷ñîí þì.
Ìàíàé àðä ò¿ìýí äàéíû æèë¿¿äýä ¿íý á¿õèé áýëãèéí ç¿éëèéã òóñëàìæ
áîëãîí ÿâóóëñíû äîòîð ìàë÷èí àðäóóä õýäýí ò¿ìýí àãò ìîðèéã Ǻâëºëòèéí
àðìèä ñàéí äóðààðàà áýëýãëýñýí áèëýý. Ìîíãîë óëñ ýíõ òàéâíû íºõöºëä
êàïèòàëèñò áóñ çàìààð õºãæèë ñîöèàëèçìä îðîõ òóõàé 1940 îíä õóðàëäñàí
ÌÀÕ Íàìûí X èõ õóðëààñ äýâø¿¿ëñýí çîðèëòûã áèåë¿¿ëýõýä Äýëõèéí II äàéí
èõ ñààäûã ó÷ðóóëæýý. Ìàíàé óëñ äàéíû ¿åèéí íºõöºëä òîõèðóóëàí òºñâèéí
èõýýõýí õýñãèéã óëñ îðíûã áàòëàí õàìãààëàõàä ÷èãë¿¿ëæ, íýëýýä õýìæýýíèé
52

öýðýã áàéëãàæ áàéõààñ àðãàã¿é áàéâ. Èéì èõýýõýí áýðõøýýë áàéñàí áîëîâ÷
ÌÀÕÍ-ûí Òºâ õîðîî, Çàñãèéí ãàçàð, õºäºº àæ àõóé, ¿éëäâýð, ñî¸ëûã
õºãæ¿¿ëýõ, óëñ îðíûã áàòëàí õàìãààëàõ ÿâäëûã áýõæ¿¿ëýõ, íèéòèéí äàéñàí
ôàøèçìûí ýñðýã òýìöýæ áàéñàí Ǻâëºëòèéí àðìèéí ôðîíòîä ÷àäàõ ÷èíýýíèé
òóñëàìæèéã ¿ç¿¿ëýõ òàëààð àñàð èõ çîõèîí áàéãóóëàëò, ¿çýë ñóðòëûí àæëûã
õºäºëìºð÷äèéí äóíä ÿâóóëàâ.
1941 îíû 11 ä¿ãýýð ñàðä ÌÀÕÍ-ûí Òºâ õîðîîíû Á¿ãä õóðàë áîëæ, îðîííóòãèéí
íººö áýëòãýëèéã ñàéí àøèãëàæ, ºðãºí õýðýãöýýíèèé áàðààã èõýýð
¿éëäâýðëýí ãàðãàõ òóõàé ÷óõàë øèéäâýð ãàðãàñàí áèëýý. Ýíý øèéäâýð
õýðýãæèí áèåëýãäýæ á¿õ àðäûí àæ àõóé ººð÷ëºãäºí çîõèîí áàéãóóëàãäàâ.
1940-1941 îíû ¿åä 100 ýõ ìàë òóòìààñ áîéæóóëàí àâñàí òºëèéí òîîã äóíäæààð
8 òîëãîé, òàðèàëàãèéí òàëáàé 1942 îíä 2 äàõèí èë¿¿ òóñ òóñ íýìýãäýæ èðñýí
áà öºöãèéí òîñíû çàâîäûí òîî îëøèð÷ 1945 îíû ýöýñò öºöãèéí òîñîîð ýõ
îðíû õýðýãöýýã õàíãàæ áàñ èë¿¿÷ëýí ãàäààäàä ÷ ãàðãàäàã áîëæýý.
Ìîíãîë óëñûí ¿éëäâýðëýëèéí á¿òýýãäýõ¿¿íèé ¿íý íü äàéíû ¿åä 54 ãàðóé
õóâèàð ºñºí íýìýãäýâ. Ñî¸ëûí áàéãóóëàëòûí àæèë ºðãºæèæ àðäûí ãýãýýðýë,
ýð¿¿ëèéã õàìãààëàõ, óðëàã, óòãà çîõèîë èõýýõýí õºãæèæ áàéâ. Ìàíàé àðä
ò¿ìýí õèë õÿçãààðàà ÷ õàëäàøã¿é äàðõàí áàéëãàõ õóâüñãàëûí ÿëàëòóóäûã
õàìãààëàõ àðäûí àæ àõóé, ñî¸ëûã õºãæ¿¿ëýõ òýìöýë äýýðýý Ǻâëºëòèéí àðä
ò¿ìíèé òóñëàìæèíä ò¿øèãëýñýýð ë áàéâ. Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñ, á¿õ äýâøèëò
õ¿í òºðºëõòíèé äàéñàí, ýõýíäýý çýâñýã äàâóóòàé áàéñàí Ãèòëåðèéí öýðýãòýé
òýìöýõèéí õàìò ººðèéí àëñ äîðíîä õÿçãààð, õî¸ð îðíû Çàñãèéí ãàçðóóäûí
õýëýëöýí òîõèðîëöñîíîîð òóñ îðíû ç¿¿í áà ç¿¿í ºìíºä õèëèéã Ǻâëºëòèéí
öýðãèéí òóñãàé àíãèóä ìàíàé öýðãèéí õàìò õàìãààëàëöàæ áàéâ.
Ìàíàé àðäûí öýðýã Ǻâëºëòèéí öýðãèéí òåõíèêýýð çýâñýãëýãäýæ, ò¿¿íèé
áààòàðëàã òýìöëèéí òóðøëàãûã ýçýìøèæ, áàéëäààíûõàà ÷àäëûã ¿ðãýëæ
äýýøë¿¿ëæ áàéëàà. Äàéí öàãèéí áýðõøýýë õè÷íýýí èõ áàéñàí áîëîâ÷ Ǻâëºëò
Ìîíãîëûí õóäàëäàà, ýäèéí çàñãèéí õàðèëöàà õýâýýð ¿ðãýëæëýí Ǻâëºëò
óëñ ìàíàé óëñàä ç¿éë á¿ðèéí ¿éëäâýðëýëèéí áàðàà, ò¿¿íèé äîòîð áàòëàí
õàìãààëàõ áà àâòî òýýâýðò õýðýãòýé ìàøèíûã íèéë¿¿ëæ áàéâ. Ìîíãîëûí
òàë íü ôðîíòîä õýðýãòýé 400 ãàðóé àãò ìîðü, ò¿¿õèé ýäèéã íèéë¿¿ëýâ. Áàñ
Ǻâëºëòèéí îëîí òîîíû ìýðãýæèëòí¿¿ä ìàíàé ¿éëäâýð, õºäºº àæ àõóé
ãýãýýðýë, ýìíýëãèéí ÷óõàë ãàçðóóóäààð àæèëëàæ òóñëàñààð áàéâ.
Ãèòëåð÷óóä îëîí òîîíû ñóðãóóëü, ýðäýì øèíæèëãýý, ñî¸ëûí ãàçðóóäûã
ýçýëñýí ãàçàðòàà ýâäëýí ñ¿éòãýæ áàéñàí. 1942 îíä Óëààíáààòàð õîòîä
Ǻâëºëòèéí òóñëàìæààð Óëñûí èõ ñóðãóóëü íýýãäñýí áèëýý. Ìàíàé àíõíû
äýýä ñóðãóóëü - èõ ñóðãóóëèéí îþóòíûã ñóðãàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõýä ¿íýí
ñýòãýëýýñýý èõ õºäºëìºðºº çîðèóëæ áàéñàí Ǻâëºëòèéí ïðîôåññîð áàãø
íàðûã áè òýð ¿åä òýäýíòýé õàìò àæèëëàæ áàéñíû õóâüä òàëàðõàí äóðñàæ
áàéäàã áèëýý.
Öóñààð ãàãíàãäàæ á¿õ áýðõøýýëèéã äàâàí òóóëñàí Ìîíãîë-Ǻâëºëòèéí
àðä ò¿ìíèé íàéðàìäàë Äýëõèéí II äàéíû æèë¿¿äýä óëàì õàòóóæèí áýõæèâ.
Ãèòëåðèéí ýñðýã ìàíàé õî¸ð îðíû àðä ò¿ìíèé ñàíàë ¿éë-ÿâäàë íýã áàéñàí
53

áºãººä ãàñëàí çîâëîíãîî õóâààëöàí ýäýëæ áàéñàí áèëýý. Ǻâëºëòèéí àðìèéí
öîõèëòîîð ôàøèñòûí Ãåðìàíû íèéñëýë óíàñàíä çîðèóëñàí õºäºëìºð÷äèéí
òîì öóãëààí 1945 îíû 5 äóãààð ñàðûí 3-íû ºäºð Óëààíáààòàðûí òàëáàé äýýð
áîëñîí áèëýý. Ýíý öóãëààí äýýð Åðºíõèé ñàéä, ìàðøàë ×îéáàëñàí Ǻâëºëòèéí
àðä ò¿ìýí, Ǻâëºëòèéí àðìè, ººðèéí îðíû àðä ò¿ìýíä áàÿð õ¿ðãýæ áàéâ.
1945 îíû 5 äóãààð ñàðûí 9-íèé ºã뺺 Óëààíáààòàð õîòîä Ǻâëºëòèéí àðä
ò¿ìýí ýõ îðíû äàéíä ÿëñàí ãàéõàìøèãò ÿâäàëä çîðèóëñàí îëîí íèéòèéí òîì
öóãëààí áîëîâ.
III
Ýíõ òàéâíû ìàíààí äýýð
Ãèòëåðèéí Ãåðìàí á¿ðìºñºí ÿëàãäñàíààð Äýëõèéí II äàéí õàðààõàí
äóóñààã¿é þì. ßïîíû èìïåðèàëèñò íàðààñ õèéæ áàéñàí äàéíû ¿éë àæèëëàãàà
¿ðãýëæèëñýýð áàéâ. Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñ, Õÿòàä áîëîí Àçèéí óëñ ¿íäýñíèé
áà íèéãìèéíé ýðõ ÷ºëººíèé òýìöýë, Õîëáîîòîí ã¿ðí¿¿äèéí ºìíº õ¿ëýýñýí
èíòåðíàöèîíàëèñò ¿¿ðãýý áèåë¿¿ëýõýýð ýçýðõýã ò¿ðýìãèé ßïîíû ýñðýã
äàéíûã 1945 îíû 8 äóãààð ñàðä çàðëàñàí áèëýý. ÁÍÌÀÓ, ÇÕÓ-ûí Çàñãèéí
ãàçðûí ýíý òóíõàãò íýãäýæ, Ãèòëåðèéí Ãåðìàíû õàíü õàìñààòàí, ßïîíû
ò¿ðýìãèéëýã÷äèéí ýñðýã äàéíä îðîëöîâ.
Ǻâëºëòèéí öýðýã, ßïîíû Êâàíòóíû àðìèéã áóò öîõèñîí, ìºí Õÿòàä áîëîí
áóñàä àðä ò¿ìí¿¿äèéí ýðõ ÷ºëººíèé õºäºëãººí ºðíºæ, õîëáîîòîí ã¿ðí¿¿äèéí
öýðýã äîâòîëñíû ¿ð ä¿íä ßïîíû òºðèéí áà öýðãèéí òºëººëºã÷ íàð 1945 îíû 9
ä¿ãýýð ñàðûí 2-íä á¿ðìºñºí áóóæ ºãºõ òóõàé ãýðýýíä ãàðûí ¿ñýã çóðàâ.
Èíãýæ äýëõèéí II äàéí òºãñãºë áîëîâ. ÇÕÓ äýëõèéí II äàéíä ÿëñàí íü Îëîí
óëñûí õîîðîíäûí õàðèëöààã ñîöèàëèçìä àøèãòàéãàà𠺺ð÷ëºâ. Êàïèòàëèñò
ñèñòåìýýñ Åâðîï, Àçèéí õýä õýäýí ã¿ðí¿¿ä ñàëæ, èìïåðèàëèçìûí êîëîí÷ëîõ
íî¸ðõîë õ¿÷òýé óíàæ ýõëýâ. Ýíý á¿ãä äýëõèéí èìïåðèàëèñò ñèñòåìèéã
ñóëðóóëàí ýçýðõýã ò¿ðýìãèé äàéíû ýñðýã äýâøèëò õ¿÷íèéã íýìýãä¿¿ëýâ.
ÇÕÓ àõàð áîãèíî õóãàöààíä äàéíû õ¿íä õîð õîõèðëûã àðèëãàæ, ýäèéí
çàñãèéíõàà õºãæ뺺ð äàéíû ºìíºõ õýìæýýíýýñ àëü õýçýýíèé äàâæ,
êîììóíèñò íàìûíõàà óäèðäëàãûí äîð ýâ õàìò íèéãìèéã áàéãóóëàõ èõ
ïðîãðàììàà õýðýãæ¿¿ëæ, öºìèéí ýð÷èì õ¿÷, îãòîðãóéí óóäìûã ýíõ òàéâíààð
ýçýìøèí àøèãëàæ áàéíà.
Õàìãèéí õ¿÷èðõýã áîëîâñîí öýðãèéí òåõíèê á¿õèé Ǻâëºëò Õîëáîîò
Óëñ, Ñîöèàëèñò íºõºðëºëèéí îðíóóä, Àçè, Àôðèêèéí ýíõ òàéâíûã ýðìýëçýã÷
ã¿ðí¿¿ä áîëîí á¿õ äýâøèëò õ¿÷íèé õàìò ýíõ òàéâíûã íàéäâàðòàé õàìãààëæ
áàéíà. ×óõàì èéì ó÷ðààñ 21 æèëèéí äîòîð ýíõ òàéâàíä ó÷ðóóëñàí îëîí
óäààãèéí àþóë çàíàëààñ ò¿¿íèéã àâàðñààð èðýâ.
ÇÕÓ-ûí Êîììóíèñò Íàìûí Òºâ Õîðîîíû Åðºíõèé íàðèéí áè÷ãèéí
äàðãà íºõºð Ë.È.Áðåæíåâ Ǻâëºëòèéí àðä ò¿ìýí ýõ îðûí äàéíä ÿëñíû 20
æèëèéí îéä çîðèóëñàí õóðàë äýýð òàâüñàí èëòãýëäýý “Íèéãýì óëñ òºðèéí
ººð ººð áàéãóóëàëòàé óëñ îðíóóäûí õîîðîíäûí õàðèëöààíä ýíõ òàéâíààð
54

çýðýãöýí îðøèõ çàð÷ìûã áèä òóóøòàé õàìãààëæ áàéíà. Èìïåðèàëèñò
ò¿ðýìãèéëýã÷äèéí òºëºâëºãººã òàñàëæ, õ¿í òºðºëõòíèéã äýëõèéí øèíý
äàéíààñ àíãèæðóóëàõûí òóëä áèä á¿õíèéã õèéõ áîëíî” ãýæ õýëñýí áèëýý.
25 æèëèéí ºìíº Ãèòëåðèéí ò¿ðýìãèéëýã÷äèéí äîâòîëãîîíûã áààòàðëàãààð
íÿöààñàí Ìîñêâà õîòûí Êðåìëèéí öàìõàãèéí áàäìààðàã òàâàí õîøóóíóóä ýíõ
òàéâàí, àðä÷èëàë, ñîöèàëèçìûí áýëýã òýìäýã áîëîí óðüä óðüäààñ õóðö ÿðóó
ãýðýëòýí ãèéæ áàéíà. Ýíý ºíãºðñºí õóãàöààíä ñîöèàëèñò îðíóóä ÷ ñîöèàëèçì
áàéãóóëàõ õýðýãòýý àñàð èõ àìæèëò îëæ, ýðèí ¿åèéí íèéãìèéí õºãæèëä óëàì
á¿ð íºëººëñººð áàéíà. ÁÍÌÀÓ íü Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñ áà áóñàä çàðèì àõ ä¿¿
ñîöèàëèñò îðíóóäûí îëîí òàëûí òóñëàìæààð ñîöèàëèñò íèéãìèéã áàéãóóëàõ
õýðýãò øèíý ñàéõàí ÿëàëòóóäûã îëñîîð áàéíà. ÁÍÌÀÓ àõ ä¿¿ ñîöèàëèñò
îðíóóä, äýëõèéí á¿õ äýâøèëò õ¿÷íèé õàìò ýíõ òàéâíûã õàìãààëàõ áýõæ¿¿ëæ,
øèíý äàéí ãàðãàõ ÿâäëûã òàñëàí çîãñîõûí òºëºº òýìöñýýð èðýâ.
Äýëõèéí II äàéíû ãàøóóí òóðøëàãà, ýçýðõýã, ò¿ðýìãèé íàðûí ç¿ãýýñ äàéí
ºäººõººð õèéæ áóé á¿õ ÿâóóëëàãàíä ñîíîð ñýðýìæòýé áàéõûã óëñ ò¿ìí¿¿äýä
ºäºð á¿ð ñàíóóëñààð áàéíà. Àìåðèêèéí ìîíîïîëèñòóóä òýðã¿¿íòýé õàðãèñ
õ¿÷èí íü îëîí óëñûí õîîðîíäûí áàéäëûã õóðöàòãàæ, äýëõèéí áºìáºðöãèéí
ýíý òýð ãàçàð äàéíû ãîëîìòûã áóé áîëãîæ áàéíà. Àìåðèêèéí ò¿ðýìãèéëýã÷èä
ºìíºò Âüåòíàìä øóóä èë ò¿ðýìãèéí äàéíûã õýäýí æèë ¿ðãýëæë¿¿ëýí óëìààð
ìàíàé íàéðàìäàëò àðä÷èëñàí Âüåòíàìûí ýñðýã àãààðûí àãààðûí áàéëäààíûã
ÿâóóëàí ò¿¿íèéãýý ºðãºæ¿¿ëñýýð áàéâ. Îðîí á¿õíèé àðäóóä, ò¿¿íèé
äîòîð Àìåðèêèéí àðä ò¿ìýí ÷ ýíý ãýìò äàéíûã çîãñîîæ, Àìåðèê ò¿¿íèéã
äàãàëäàãñäûí öýðãèéã Âüåòíàìààñ çàéëóóëàõ ãàðãàõûã øààðäàæ áàéíà.
Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñ õ¿÷èðõýã òåõíèê, ìàòåðèàë õýðýãëýë, ñýòãýë
ñàíààãààðàà àõ ä¿¿ Âüåòíàìûí àðä ò¿ìýíä àãóó èõ èíòåðíàöèîíàëèçìûí
áîäèò òóñëàìæèéã ¿ç¿¿ëæ áàéíà. ͺõºðñºã èíòåðíàöèîíàëèñò ¸ñíû òèéì
òóñëàìæèéã áóñàä ñîöèàëèñò îðíóóä ò¿¿íèé äîòîð Á¿ãä Íàéðàìäàõ Ìîíãîë
Àðä Óëñ ÷ Âüåòíàìûí àðä ò¿ìýíä ¿ç¿¿ëýæ áàéíà.
ÌÀÕÍ-ûí XV èõ õóðàë, ìàíàé á¿õ àðä ò¿ìíèé çîðèã ñàíààã èëýðõèéëýí
Á¿ãä Íàéðàìäàõ Àðä÷èëñàí Âüåòíàì óëñûí íóòãèéã áºìáºãäºõºº äàðóé
çîãñîîæ, ºìíºä Âüåòíàìààñ öýðãèéí áààçàà çàéëóóëàí, òýíäýýñ Àìåðèê
áà ò¿¿íèé ãàð õºë áîëîã÷äûí öýðýã çýâñãèéã òàòàí àâ÷ Âüåòíàìûí òàëààð
1954 îíû Æåíåâèéí õýëýëöýýðèéã ¿ã äóóã¿é áèåë¿¿ëýõèéã ÀÍÓ-ûí Çàñãèéí
ãàçðààñ ýðñ øààðäñàí áèëýý.
Õýðýâ Á¿ãä Íàéðàìäàõ Õÿòàä Àðä Óëñûí óäèðäëàãà õàãàðàë ãàðãàõ
ÿâóóëëàãà õèéãýýã¿éñýí áîë ñîöèàëèñòò îðîí, á¿õ äýâøèëò õ¿í òºðºëõòºí
íýãäýë íÿãòðàë Àìåðèêèéí ýçýðõýã ò¿ðýìãèé õàðãèñ äàéíûã Âüåòíàìä
çîãñîîæ, ç¿¿í ºìíºä Àçèä ýíõ òàéâíûã àëü õýçýýíèé òîãòîîæ ÷àäàõ áàéñàí
áèëýý.
Õÿòàäûí óäèðäëàãààñ èìïåðèàëèñò õàðãèñ÷óóäàä òóñòàé ÿâóóëãûã õèéæ
áàéãààã òýä àøèãëàæ äàéíû ãýìò ÿâóóëãûã Âüåòíàì ¿ðãýëæë¿¿ëñýýí áàéíà.
¯¿íèéã Ìàíèëèéí óóëçàëò ãýã÷èéí ä¿í òîäîðõîé õàðóóëæ áàéíà. “Áèä
öýðãèéí áîëîí áóñàä îðîëäëîãîî ÿìàð ÷ ýðãýëçýýã¿é øààðäàãäàõ õýìæýýãýýð
55

óäààí ÿâóóëàõ ¸ñòîé ãýæ” Ìàíèëèéí çºâëºë㺺íèé ìýäýãäëèéí ýõíèé ç¿éëä
ºã¿¿ëæýý.
Ýíý 12 äóãààð ñàðûí ýõíèé ºäð¿¿äýä Àìåðèêèéí íèñýõ îíãîö Á¿ãä
Íàéðàìäàõ Àðä÷èëñàí Âüåòíàì óëñûí íèéñëýë Õàíîé, ò¿¿íèé îð÷ìûã àõèí
áºìáºãäºæ ýõëýâ. Ãýâ÷ Âüåòíàìûí àðä ò¿ìýí äàéñàíä áààòàðëàã õàðèó
öîõèëòûã ºãñººð áàéíà. Ýíõ òàéâíû õ¿÷èí, ò¿ðýìãèéëýã÷äèéã Âüåòíàìààñ
õººí çàéëóóëæ ÷àäíà. Ýíõ òàéâàí, Âüåòíàìûí íóòàã äýýð òîãòíîí ìàíäàíà.
Ýðõ ÷ºëººíä äóðòàé õ¿í òºðºëõòºí Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñ áà áóñàä ñîöèàëèñò
îðíóóäûí íÿöààãäàøã¿é öýðãèéí õ¿÷èí ÷àäàëä òóðãóóðëàæ, ýíõ òàéâíûã
øèéäâýðòýé õàìãààëàí äàéí ºäººã÷äèéí òºëºâëºãººã ýâäýí óíàãààñààð áàéíà.
ØÓÀ-èéí ìýäýý ñýòã¿¿ë, Óëààíáààòàð, 4(1967).
56

ÑÎÖÈÀËÈÑÒ ÂÜÅÒÍÀÌÛÍ ÝÑÐÝà ÕßÒÀÄÛÍ Ò¯ÐÝÌÃÈÉËËÈÉÃ
ÒÓÑ ÎÐÍÛ ÝÐÄÝÌ ØÈÍÆÈËÃÝÝÍÈÉ ÎËÎÍ ÍÈÉÒÈÉÍ
Ҫ˪ªËªÃ×ĪªÑ ÝÑÝÐï¯ÖÑÝÍ ÖÓÃËÀÀÍÛà ÁÍÌÀÓ-ÛÍ
ØÈÍÆËÝÕ ÓÕÀÀÍÛ ÀÊÀÄÅÌÈÉÍ ÅЪÍÕÈÉ˪Ã×,
ÀÊÀÄÅÌÈ× Á.ØÈÐÝÍÄÝ ÍÝÝÆ ÕÝËÑÝÍ ¯Ã
1979.02.21.
Ýðõýì õ¿íäýò îíö, á¿ðýí ýðõò ýë÷èí ñàéä àà!
Ýðõýì íºõºä ºº!
Âüåòíàìûí àðä ò¿ìýíä Àìåðèêèéí ýçýðõýã ò¿ðýìãèé íàðààñ 20 ãàðóé
æèëèéí òóðø ó÷ðóóëñàí ã¿í øàðõûã Âüåòíàìûí áààòàðëàã àðä ò¿ìýí ýíõ
òàéâàí÷ õºäºëìºðººðºº àìæèëòòàé ýäãýýæ áóéã ººðñäèé㺺 õàìãèéí
õóâüñãàëò áºãººä ýðõ ÷ºëººã õ¿ñýã÷ àðä ò¿ìí¿¿äèéí íàéç õýìýýñýí õèéìýë
áàãààð ñàÿõàí áîëòîë õàëõàâ÷ õèéæ, õóóðìàã ¿ãýýð ÷èìýãëýæ áàéñàí Õÿòàäûí
ò¿ðýìãèéëýã÷èä ýíý óäàà äàõèí ñýäðýýëýý.
Àìåðèêèéí çýðëýã÷äýýñ áóçàðëàñàí Âüåòíàìûí äàðõàí ãàçðûã èéíõ¿¿
àðèóòãàí áàéñíûã ñàÿ ñàÿ èðãýäèéíõýý öóñààð õàð ñàðâóóãàà óãààæ èðñýí
Õÿòàäûí äàéí÷ õ¿÷íèé øîâíèñò óòàà äàõèí õîðäóóëæ áàéíà.
Äýëõèéã ýçýðõèéëýõèéã ýðìýëçýí õ¿ñýã÷ ìàîãèéíõàí íèñýõ õ¿÷èí, îëîí
òîîíû òàíê, èõ áóóãààð çýâñýãëýí Âüåòíàì-Õÿòàäûí õóóðàé çàìûí õèëèéí
äàãóó Âüåòíàìûí íóòàã äýýð áàéãóóëàãäàæ áóé ñîöèàëèçìûí ¿ð á¿òýýëèéã
ýâäëýí íóðààæ, ýíãèéí æèðèéí õ¿ì¿¿ñèéã áàëìàäààð ÿðãàëæ, îëîí óëñûí
ýðõèéí íààä çàõûí ãîðèì ç¿éã óðüä ºìíº ¿çýãäýýã¿éãýýð ãàæóóäóóëæ Íýãäñýí
¯íäýñòíèé Áàéãóóëëàãûí ä¿ðìèéí ¿íäñýí çàð÷ìóóäûã ýíý ºíãºðñºí òàâàí
ºäðèéí òóðø òóéëûí çýðëýãýýð çºð÷èæ áàéíà.
Ýíý áóçàð ãýìò ÿâäàë íü îëîí óëñûí õóðöàäìàë áàéäëûã íàìæààõ,
çýâñýãèéã õóðààõ áà õ¿í àìûã ¿é îëíîîð õèàðóóëäàã äàéíû õýðýãë¿¿ðèéã
õîðèãëîõûã Áýýæèíãèéí ýõ áàðèã÷äààñ àëü áîëîõîîð ñààä õèéõèéã îðîëäîæ
èðñíèé ÷óõàìõ¿¿ ñàíààã á¿ðýí ä¿¿ðýí èë÷èëæ áàéíà.
̺í ýíý íü Õÿòàä á¿õ äýëõèéã íî¸ðõîõ ¸ñòîé ãýæ ýðìýëçñýýð èðñýí
òýäíèé ýçýí õààä, ýä¿ãýýãèéã ìàîãèéíõíû æàíæëàí ò¿ðýìãèéëýõ òºëºâëºãººã
áàñ íýãýí àäèë òîäîîð èë÷èëæ áàéíà.
Âüåòíàìûí ýñðýã Õÿòàäûí ýíý ò¿ðýìãèéëýë íü ßïîí-Õÿòàäûí ãýðýýíä
ãàðûí çóðæ, Õÿòàä áà ÀÍÓ-ûí õîîðîíä íÿãò õàðèëöàà ãýã÷ òîãòíîæ, äýëõèéã
Áýýæèíä çàõèðóóëàõûã ìºðººäñºí ìàîãèéíõíû ¿çýë ñàíààã èëýðõèéëýã÷,
øèíý äàéíûã äýãäýýõèéã ýðìýëçýã÷ Äýí Ñÿîïèí ÀÍÓ áà ßïîíä òýí¿¿÷èëæ
èðñíèé äàðààõàí ýõýëñýí íü ñàíàìñàðã¿é áèø þì.
Äýí Ñÿîïèí òèéíõ¿¿ õýñ¿¿÷ëýõ ¿åäýý Âüåòíàìûã çàëõààõ õýðýãòýé ãýæ
äàõèí äàâòàí óëèãëàæ ÿâñàí íü îëîí óëñûí áàéäëûã äýëõèéí õàðãèñ õ¿÷íèé
òóñûí òóëä õóðöàòãàõ çîðèëãîîð Âüåòíàìä öýðãèéí õ¿÷ýýð äîâòîëíî ãýäãýý
èìïåðèàëèñò ýçäèéíõýý ºìíº çóñàðäàí àìëàæ áàéñàí íü á¿ð ÷ òîä áîëæ
áàéíà.
57

Èìïåðèàëèñò ýçýä, íî¸ääîî òààëàãäñàí ¿ãèéã Äýí Ñÿîïèí äîëèãîíîí
õàøãèð÷ Âàøèíãòîí, Òîêèîãîîð àéë÷èëñíû õàð óë ìºð íü Áåðëèí-Ðèì-
Òîêèîãèéí òýíõëýãèéí ò¿¿õèéí ãóíèãò õóóäñûã äàÿí äýëõèéä àÿíäàà äàõèí
ñàíàãäóóëæ áàéíà.
Ãýâ÷ ìàîèçìûí “õóâüñãàëò ¿çýë ñàíàà” ãýã÷ õóóðàì÷ áóäãààð æàíæëàõ,
ò¿ðýìãèéëýõ òºëºâëºãººãºº õàëõàâ÷èëæ áàéñíûã äýëõèé äàõèíû àðä ò¿ìýí
ºäðººñ ºäºð èðýõ òóòàì óëàì ã¿í ã¿íçãèé, ÿðóó òîäîîð îéëãîñîîð áàéãàà áèëýý.
Áýýæèíãèéí ýðõ áàðèã÷ íàð á¿õ äýëõèéí õàðãèñ õ¿÷íèé õîëáîîòîí íü
áîëæ, ýíõ òàéâàí, ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé õºäºë㺺í áà ñîöèàëèçìûí àðèóí
¿éë ÿâäëûí ñîíèðõëîîñ øóóä óðâàæ, óëìààð ñîöèàëèñò õàìòûí íºõºðëºëèéí
îðíû íýã áîëîõ àõ ä¿¿ Âüåòíàìä áàëìàäààð äîâòîëñíîîðîî òýä õýí áîëîõ
¿íýí í¿¿ð öàðàéãàà äàÿí äýëõèéä äàõèí èë÷ëýâ.
Õÿòàä Âüåòíàì ðóó èéíõ¿¿ ò¿ðýìãèéëýí äîâòîëñîí íü Àçèéí á¿õ îðíóóäûí
òóñãààð òîãòíîë áà äàÿí äýëõèéí ýíõ òàéâàíä çàíàëõèéëæ áóé õýðýã ìºí
ãýäãèéã ìàíàé ãàðèãèéí óëñ ò¿ìýí óõàìñàðëàí îéëãîæ áàéíà.
̺í ýíý ò¿ðýìãèéëýë íü äýëõèéä íî¸ðõëîî òîãòîîõîîð Õÿòàäûí ç¿ãýýñ
ÿâóóëæ áóé ýõëýëò ãýäýã íü ìºí òîäîðõîé áîëæ áàéíà.
Ñîöèàëèñò îðíóóäûí àðä ò¿ìýí áà Çàñãèéí ãàçðóóä, äýâøèëò õ¿í
òºðºëõòºí, ìºí ìàíàé äýëõèéí ýíõèéã õ¿ñýã÷ õ¿÷èí ýíä òýíäã¿é íýãýí
äóóãààð ìàîãèéíõíû ò¿ðýìãèéëëèéã íýí äàðóé çîãñîîæ, Õÿòàäûí öýðãèéã
ñîöèàëèñò Âüåòíàìûí íóòãààñ çàéëóóëàõûã ýðñ øèéäâýðòýé øààðäàæ áàéíà.
Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí, àõ ä¿¿ Âüåòíàìûí àðä ò¿ìýíòýé õàëóóí ýâ ñàíààíû
íýãäýëòýé áàéäãàà ýíý ºäð¿¿äýä äàõèí èëýðõèéëæ, Âüåòíàìûí ýñðýã Õÿòàäûí
õàðãèñëàëûã íýí äàðóé çîãñîîõ òóõàé ººðèéí Çàñãèéí ãàçðààñ ãàðãàñàí
ìýäýãäëèéã á¿ðýí ä¿¿ðýí äýìæèæ áàéíà.
ÁÍÌÀÓ-ûí ýðäýì øèíæèëãýýíèé îëîí íèéòèéí òºëººëºã÷èä áèä íàð
ºíººäºð ýíý öóãëààíûã õèéæ, ìàîãèéíõíààñ Âüåòíàìûí àðä ò¿ìíèé ýñðýã, áàñ
Àçè áà äàÿí äýëõèéí ýíõ òàéâíû ýñðý㠺人ñºí ãýìò õýðãýý äàðóé çîãñîîõûã
Õÿòàäûí õàðãèñóóäààñ íýãýí äóóãààð øààðäàæ áàéíà.
ÁÍÌÀÓ-ûí ýðäýìòýä, ººðèéí îðíû àðä ò¿ìíèé íýãýí àäèë áààòàðëàã
Âüåòíàìûí àðä ò¿ìýí ÿëíà ãýäýãò áàò èòãýæ áàéãààã àðä ò¿ìýíäýý äàìæóóëàí
ºãºõèéã Ñîöèàëèñò Âüåòíàì óëñûí Îíö á¿ðýí ýðõò ýë÷èí ñàéä íºõºð Ôóíã
Ìàíü Êóíã Òàíààñ õ¿ñ÷ áàéíà.
Áèä Âüåòíàìûí àðä ò¿ìíèé õàìò ÿìàãò áàéõ áîëíî.
Ìîíãîë-Âüåòíàìûí àðä ò¿ìíèé ìºíõèéí àõ ä¿¿ãèéí íàéðàìäàë
ìàíäòóãàé.
Ýíõ òàéâàí, ýðõ ÷ºëºº, àðä÷èëàë, ñîöèàëèçìûí íàéäâàðòàé òóëãóóð
áîëñîí áèäíèé íèéòèéí ¿íýí÷ õàíü àãóó èõ ÇÕÓ òýðã¿¿òýé äýëõèéí ñîöèàëèñò
íºõºðëºë ìàíäòóãàé.
Ýíõ òàéâàí äàéíû àëèâàà íýãýí ãîëîìòîîñ ¿¿ñýí ãàð÷ áîëîõ ãýìò
õàðãèñëàëûã ÿëàí äèéëíý.
ØÓÀ-èéí Ò¿¿õèéí õ¿ðýýëýíãèéí Áàðèìò ìýäýýëëèéí òºâä õàäãàëàãäàæ áóé
àêàäåìè÷ Á.Øèðýíäýâèéí õóâèéí áàðèìòûí öóãëóóëãààñ àâ÷ îðóóëàâ.
58

ÁÍÌÀÓ-ÛÍ ÎËÎÍ ÓËÑÛÍ ÍÝÐ Õ¯ÍÄ
(ØÓÀ-èéí Åðºíõèéëºã÷, àêàäåìè÷ Á.Øèðýíäýâèéí
1979 îíû 7 äóãààð ñàðûí 11-íèé ºäºð ðàäèîãîîð õýëñýí ¿ã)
Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí ººðèéí îõü ìàíëàé ÌÀÕÍ-ûí óäèðäëàãûí äîð
øàëãàðñàí ¿íýí÷ íàéç ÇÑÁÍÕÓ áîëîí àõ ä¿¿ ñîöèàëèñò áóñàä îðíû
òóñëàìæààð ñîöèàëèçìûí ìàòåðèàë-òåõíèêèéí áààç áàéãóóëàõ òýìöýëäýý
àñàð èõ àìæèëòûã îëæ, àðäûí õóâüñãàëûí 59 æèëèéí îéã òýìäýãëýæ áàéíà.
Îäîîãîîñ 62 æèëèéí ºìíº Îðîñ îðíîî äýëõèéí ¿ãýýã¿¿ íàðûí èõ óäèðäàã÷
Â.È.Ëåíèíèé æîëîîäëîãî, ò¿¿íýýñ áàéãóóëñàí ÇÕÓÊÍ-ûí óäèðäëàãûí äîð
äýëõèéí ò¿¿õýíä àíõ óäàà ñîöèàëèñò õóâüñãàë ÿëæ, àíõíû ñîöèàëèñò ã¿ðýí
òºðæ èðñíèé à÷ààð Òºâ Àçèéí õàìãèéí õîöðîãäìîë îðíû íýã áîëîõ Ìîíãîëä
1921 îíä Àðäûí õóâüñãàë ÿëñàí íü ìàíàé àðä ò¿ìíèé ò¿¿õíýý áîëñîí ã¿í
ã¿íçãèé àãóóëãàòàé, òîì ¿éë ÿâäàë áºãººä òóñ îðíû õºäºëìºð÷äèéí ýðõ
÷ºëºº, ñàéí ñàéõàí, àç æàðãàëûí ºðãºí äàðäàí çàìûã íýýñýí áèëýý.
ÁÍÌÀÓ áóé áîëñîí öàãààñàà õîéø àãóó èõ Îêòÿáðèéí îðîí-ÇÑÁÍÕÓ-òàé
àõ ä¿¿ãèéí ýâäýðøã¿é áàò íàéðàìäëàà ¿ðãýëæ çóçààòãàí ò¿¿íèé òàë á¿ðèéí
äýìæëýãýýð êàïèòàëèçìûã àëãàñàí ñîöèàëèçìä øèëæèí îðæ ÷àäñàí íü òóñ
óëñûí íýð àëäðûã äàÿí äýëõèéä áàäðóóëñààð áàéíà.
Îäîî ÁÍÌÀÓ íü Íýãäñýí ¯íäýñòíèé Áàéãóóëëàãûí ãèø¿¿íèé õóâüä
ò¿¿íèé îëîí õîðîî, êîìèññûí àæèëä áàéíãà îðîëöîæ, ÇÕÓ áà ñîöèàëèñò
îðíóóäûí õàìò äàÿí äýëõèéä ýíõ àìãàëàíã áàò áýõ áàéëãàõûí òºëºº
÷àðìàéëòàà ¿ðãýëæ ãàðãàæ áàéäãààðàà ò¿¿íèé îëîí óëñûí íýð õ¿íä íü ºäðººñ
ºäºð èðýõ òóòàì àëäàðøñààð áàéíà.
ÁÍÌÀÓ îäîî äýëõèéí 80 ãàðóé îðîíòîé äèïëîìàò õàðèëöàà òîãòîîæ, 30
øàõàì îðîíòîé õóäàëäààíû õàðèëöààãààð õàìòðàí àæèëëàæ áàéíà.
Ìàíàé àðä ò¿ìíèéã óäèðäàí çîõèîí áàéãóóëàã÷ ÌÀÕÍ ¿¿ññýí öàãààñàà
õîéø Êîìèíòåðíû ýãíýýíä ýëñýæ, óëìààð äýëõèéí êîììóíèñò àæèë÷íû
õºäºë㺺íèé íýãýí îòðÿä íü áîëæ, Â.È.Ëåíèíèé áàéãóóëñàí ÇÕÓÊÍ,
ñîöèàëèñò îðíóóäûí êîììóíèñò, àæèë÷íû íàì áîëîí á¿õ äýëõèéí êîììóíèñò
àæèë÷íû íàì, äýâøèëòýò õ¿÷èíòýé ìàðêñèçì-ëåíèíèçì, ïðîëåòàðèéí
èíòåðíàöèîíàëèçìûí çàð÷èì äýýð òóëãóóðëàí ýíõ òàéâàí, àðä÷èëàë,
ñîöèàëèçìûí òºëºº èìïåðèàëèçì áà á¿õ õàðãèñ õ¿÷íèé ýñðýã òýìöýëä
èäýâõòýé îðîëöñîîð áàéíà.
Ìàíàé íàìààñ äàÿí äýëõèéí êîììóíèñò àæèë÷íû õºäºë㺺íä îðîëöîæ
áóé õýëáýð íü îëîí òàëûí áà õî¸ð òàëûí õàìòûí àæèëëàãààãààð èëðýëýý îëæ
óëàì õºãæèí áýõæèæ áóé þì.
ÁÍÌÀÓ-ûí ¿éëäâýð÷íèé ýâëýë, õóâüñãàëò çàëóó÷óóäûí ýâëýë,
ýìýãòýé÷¿¿ä, óëààí çàãàëìàé, áîëîí áóñàä îëîí íèéòèéí áàéãóóëëàãóóä îëîí
óëñûí ìºí ÷èãèéí áàéãóóëëàãûí ¿éë àæèëëàãààíä íàìûíõàà æîëîîäëîãîîð
èäýâõòýé îðîëöñîîð èðëýý.
Äýëõèéí ýíõ òàéâíû áàéãóóëëàãà áóé áîëìîãö ýíõ òàéâíûã áýõæ¿¿ëýõèéí
òºëºº òýìöýõ ¿íäýñíèé áàéãóóëëàãà Ìîíãîë îðîíä áàéãóóëàãäàí äàÿí
59

äýëõèéí ýíõ òàéâíû ¿éë õýðýãò èäýâõòýé õóâü íýìðýý îðóóëñààð èðýâ.
Áàñ Àçè-Àôðèêèéí ýâ ñàíààíû íýãäëèéã äýìæñýí Ìîíãîëûí áàéãóóëëàãà,
Àçèéí äýâøèëòýò áóääèñòóóäûí õîëáîî çýðýã îëîí íèéòèéí áàéãóóëëàãóóä,
äýëõèéí àðä ò¿ìí¿¿äèéí õîîðîíäûí ýíõ òàéâàí, ýâ íàéðàìäàë, õàìòûí
àæèëëàãààíû òºëºº òýìöýëä çîõèõ õóâü íýìðýý îðóóëñààð áàéíà.
¯¿íýýñ ãàäíà Ìîíãîëûí ýðäýìòýä îëîí óëñûí ýðäýì øèíæèëãýýíèé
àæèëòíû õîëáîî, Òºâ Àçèéí èðãýíøèë, Ìîíãîëûã ñóäëàã÷äûí îëîí óëñûí
õîðîî, ò¿¿õ÷èä, ñîöèîëîãè÷èä, àðõåîëîãè÷èä, ôèëîñîôè÷èä, ýäèéí çàñàã÷äûí
õîëáîî çýðýãò îðîëöîæ, îëîí óëñûí ýðäýìòäèéí õàìò äýëõèéí øèíæëýõ
óõààí-òåõíèêèéí äýâøëèéã õºãæ¿¿ëýõ ¿éë àæèëëàãààíä èäýâõòýé îðîëöîæ
áàéíà.
Ìàíàé óðàí çîõèîë÷èä, óðàí áàðèëãà÷èä, çóðàà÷èä, õºãæèì÷èä áàñ
îëîí óëñûí çîõèõ áàéãóóëëàãà, õîëáîîíä îðîëöîí äýëõèéí óðëàã ñî¸ëòûã
õºãæ¿¿ëýõ òýìöëèéí ýãíýýíä àæèëëàæ áàéíà.
Òóñ îðîíä îëîí óëñûí èõ, áàãà õóðàë, ÷óóëãà óóëçàëòóóä æèë òóòàì
õýä õýäýí óäàà ÿâàãäàæ áàéíà. Òýäãýýðèéí äîòðîîñ ÝÇÕÒÇ-èéí îðíóóäûí
ã¿éöýòãýõ õîðîî, ò¿¿íèé êîìèññûí õóðàëäààí, ýíõ òàéâíû çºâëºëèéí
òýðã¿¿ëýã÷äèéí õóðàëäààí, ìîíãîë÷ ýðäýìòäèéí ãóðâàí óäààãèéí èõ õóðàë,
çàëóó÷óóäûí ýâëýë, ¿éëäâýð÷íèé áàéãóóëëàãà áà îëîí óëñûí ÷óóëãà óóëçàëò
çýðãèéã äóðäàõàä õàíãàëòòàé þì.
Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí òóõàéëáàë ìàíàé àæèë÷èí àíãè, õîðøîîëñîí ìàë÷èí,
òàðèà÷èä, ñýõýýòýí, íàì, òºð, îëîí íèéòèéí áàéãóóëëàãóóäààñ äàÿí äýëõèéí
àðä ò¿ìíèé ýíõ òàéâàí, õàìòûí àæèëëàãààíû ¿éë õýðýãò èéíõ¿¿ èäýâõòýé
îðîëöîæ, ººðèéí îðíû ýíõ òàéâàí÷ áîäëîãûã õýðýãæ¿¿ëæ áàéãàà íü ÁÍÌÀÓûí
îëîí óëñûí àëäàð õ¿íäèéã äýëõèé äàõèíàà ºíäºðò ºðãºí áýõæ¿¿ëæ áàéãàà
õýðýã ãýæ Àðäûí õóâüñãàëûí îéí ýíý ºäºð òýìäýãëýõýä áàõäàëòàé áàéíà.
ØÓÀ-èéí Ò¿¿õèéí õ¿ðýýëýíãèéí Áàðèìò ìýäýýëëèéí òºâä õàäãàëàãäàæ áóé
àêàäåìè÷ Á.Øèðýíäýâèéí õóâèéí áàðèìòûí öóãëóóëãààñ àâ÷ îðóóëàâ.
60

ßÐÈËÖËÀÃÀ ÄÝÝÐ ÕÝËÝÕ ¯Ã
ÇÕÓ áà ÀÍÓ-ûí óäèðäàã÷ íàð Âàøèíãòîí, Ìîñêâàä óëñ òºðèéí øèíý
ñýòãýëãýýíèé ¿¿äíýýñ õèéñýí óóëçàëòûí á¿ëýýí àìüñãàëûã äýëõèéí õàìòûí
íèéãýìëýã áàÿðòàé õ¿ëýýí àâ÷ áóé ¿åä áèäíèé ýíý óóëçàëò áîëæ áàéíà. Äýýðõ
ã¿ðí¿¿ä á¿õýë á¿òýí õî¸ð àíãèëëûí ïóóæèíã óñòãàõ òóõàé ãýðýýíä ãàðûí ¿ñýã
çóðæ áàòëààä, ñòðàòåãèéí äàâøèëòûí öºìèéí çýâñýãëýëèéã òàâèí õóâèàð
õîðîãäóóëàõ òóõàé ãýðýý áàéãóóëàõààð õàðèëöàí ÷àðìàéæ, ìºí õèìèéí
çýâñãèéã óñòãàõ, Åâðîïò åðäèéí çýâñãèéã õîðîãäóóëàõ, öºìèéí òóðøèëòûã
çîãñîîõ, á¿ñ íóòãèéí ìºðãºë人íèéã çîõèöóóëàõ áà îëîí óëñûí óóð
àìüñãàëûã ýð¿¿ëæ¿¿ëýõ òàëààð õèéñýí õýëýëöýý íü ò¿¿õèéí õóâüä ÷óõàë÷ëàõ
à÷ õîëáîãäîëòîé áîëæ ºã뺺.
Ò¿¿õ áîë ºíãºðñºí ¿åèéí çºâõºí îí äàðààëëûí áè÷èã òºäèé áóñ õàðèí
ºíãºðñºí öàãèéí ÿâäëûã íàðèéí ÷àíäààð ø¿¿í ¿çäýã õóóëü ç¿é áèëýý. Òà áèä
áîë XX çóóíû íàðèéí òºâºãò ò¿¿õýí ÿâäëûí àìüä ãýð÷ áºãººä ò¿¿íä çîõèõ
ñîíèðõîëòîéãîîð îðîëöîã÷ íàð þì.
Õ¿í òºðºëõòíèé ò¿¿õýíä óðüä ºìíº áîëæ áàéãààã¿é, äýëõèéí öóñ
àñãàðóóëñàí õî¸ð òîì äàéí, ýíý çóóíû ýõíèé õàãàñò áîëñîí áèëýý. ßðãàëëûí
ìàøèí ìýò ýíýõ¿¿ òóëàëäààíä 60 ãàðóé ñàÿ õ¿íèé àìü ¿ðýãäýæ, ò¿¿íýýñ
õàâüã¿é îëîí õ¿í ýðýìäýã çýðýìäýãèéí òóéëä õ¿ð÷, õýäýí çóóí õîò ýâäðýí
ñàðíèæ, ìàòåðèàëëàã áà îþóíû ¿íýëæ áàðøã¿é èõ ç¿éë ¿ðýãäýæ ñºíºñºí
áèëýý.
Ýíý äàéíû çîâëîíã àìñàæ ç¿äýðñýí ¿é îëîí õ¿ì¿¿ñ öààøèä ¿¿íýýñ ÷ èë¿¿
¿õëèéí àþóë á¿õèé äàéíûã ãàðãàæ áîëîõã¿é þì áàéíà ãýäýã ñóðãàìæèéã îëæ
àâ÷, ìàíàé ãàçàð äýëõèé äýýð áàòàëãààòàé àìüäðàë, áàò áýõ ýíõ òàéâíûã áóé
áîëãîõûí òºëºº òýìöñýýð èðëýý.
Óëñ òºð, îëîí íèéòèéí ç¿òãýëòí¿¿äèéí àëñûí õàðààò áîäëîãî, áîäèò ¿çýë
ñàíàà áîëîí ýíõèéã ìºðººäñºí àðä ò¿ìíèé ýðìýëçýë ¿ð ä¿íã¿é ºíãºðñºíã¿é.
Õ¿í òºðºëõòºí îäîî 43 äàõü æèëäýý äýëõèéí øèíý äàéíû çîâëîíã àìñàëã¿é
àìüäàð÷ áàéíà. Ýíý áîë ýð¿¿ë ñàðóóë îþóí óõààí, ýíõèéã ýðõýìëýã÷äèéí
èäýâõ ç¿òãýëèéí ãàéõàìøèãò ÿëàëò þì. Ãýâ÷ ýíý íü òèéì àìàð á¿òýýã¿é.
Ýíý áàéäëûã õàíãàõûí òóëä áîäèòîéãîîð ñýòãýã÷ óëñ òºðèéí ç¿òãýëòýí,
îëîí óëñûí äàéíû ýñðýã õºäºë㺺íèé ç¿ãýýñ àãóó èõ ÷àðìàéëò øààðäàãäñàí
þì. Òýä èíãýõäýý õ¿éòýí äàéíû õ¿íä äàðàìò, àñàæ íîöñîí äàéíû òîìõîí
ìºðãºë人í, òóõàéëáàë Àçè, Íîìõîí äàëàéí á¿ñ íóòàãò ãàð÷ áàéñàí òèéì
ìºðãºë人íèéã äàâæ òóóëñàí þì. Á¿ñ íóòàãò ¿¿ññýí òèéì çýâñýãò òóëàëäààíû
ò¿éìýð îäîî ÷ õ¿ðòýë óíòðààã¿é õýâýýð áàéãàà íü õàðàìñàëòàé. Õýäèé òèéì
áîëîâ÷ äàÿí äýëõèéí ñî¸ë èðãýíøëèéí õóâü çàÿàíû òºëºº ñàíàà ñýòãýëýý
çîðèóëñàí øèíýýð ñýòãýã÷ óëñ òºðèéí ç¿òãýëòýí¿¿ä áîëîí ýíõ òàéâíû òºëºº
òýìöýã÷ íàðûí ýð¿¿ë ñàðóóë óõààí, øàíòðàøã¿é ñàíàà÷ëàãûí à÷ààð îëîí
óëñûí õàðèëöààíä íàìæìàë áàéäàë áóé áîëæ áàéñàí óäààòàé. Ãýòýë îëîí
óëñûí áàéäëûã õóðöàòãàõûã ýðìýëçýã÷ íàðûí óðøãààð õàìãèéí õàðãèñ õ¿÷èí
äàõèí èäýâõèæñýíýýñ íàìæìàë áàéäàë áóóð÷, ñºðãºë人í ýð÷èìæèæ çýâñãýýð
61

õººöºëäºæ, ýíý òàëààð ýñðýã òýñðýã õî¸ð õ¿÷èí ñºðãºëäºõ áîëñîí þì. Äýëõèé
äýýð öºìèéí çýâñãèéí àñàð èõ ïîòåíöèàë õóðèìòëàãäàæ, õ¿í òºðºëõòíèéã
ñ¿éðëèéí èðìýãò õ¿ðãýñýí áèëýý. ¯¿íýýñ àâðàõ ãàíö çàì áîë öºìèéí äàéíààñ
òàòãàëçàõ ÿâäàë ìºí áàéëàà.
Öºìèéí çýâñýãòýé õàìãèéí õ¿÷èðõýã õî¸ð ã¿ðíèé óäèðäàã÷ íàðûí áîäèò
õàíäëàãà, õàðèëöàí îéëãîëò, óéãàã¿é ÿðèà õýëöýý, öºìèéí äàéíä ÿëàã÷
áàéõã¿é ãýäýã ¿íýíèéã õàìòðàí òóíõàãëàõàä õ¿ðãýñýí áèëýý. Óëñ òºðèéí øèíý
ñýòãýëãýýíèé ýíý èëò ¿íýí ÿâäàë óëèã áîëñîí õóó÷èí áîäëîãûã äàâæ ãàð÷
áàéíà. Îëîí óëñûí õàðèëöàà òóõàéëáàë, ÇÕÓ, ÀÍÓ-ûí õîîðîíäûí õàðèëöààã
íààøòàé áîëãîõ ¿éë ÿâöàä Âàøèíãòîí, Ìîñêâàãèéí äýýä õýìæýýíèé óóëçàëò
íàéäâàðòàé ¿ð ä¿íä õ¿ðãýæ, åðòºíöèéã öºìèéí çýâñýãã¿é áîëãîõ, çýâñýã
õóðààõ òóõàé õýëýëöýýðèéã öààøèä õèéõ õýòèéí òºëºâ ãàð÷ èðëýý. Ýíý íü
õ¿í òºðºëõòíèé àìüäðàëûã äàéíã¿é áîëãîõ èõ íàéäâàðòàéãààð XX çóóíû
ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äèéã ¿äýæ, øèíý XXI çóóíûã óãòàõ çàìûã íýýæ áàéíà. Ýíý
áîëîìæèéã îëîí óëñûí çàíãèëàà àñóóäëóóäààð õèéãäñýí Ǻâëºëò, Àìåðèêèéí
òîõèðîëöîî õàðóóëëàà. ¯íýíäýý èéì áîëîëöîî íü õîðâîîä õ¿í àìüäðàí ñóóæ,
¿ð óäìàà ¿ðãýæë¿¿ëæ, ñî¸ë èðãýíøëèéã õºãæ¿¿ëýõ ç¿é ¸ñíû ýðõýíä îðøèí
áàéäàã áèëýý. Îëîí óëñûí õàðèëöààíä ãàð÷ áóé ýäãýýð íààøòàé òàë íü õ¿í
òºðºëõòºíèé 2/3 õóâü îðøäîã Àçè, Íîìõîí äàëàéí á¿ñ íóòãèéí óóð àìüñãàëûã
á¿ëýýö¿¿ëæ 纺ëð¿¿ëýõýä íºëººëæ áàéíà.
Ìèíèé áîäëîîð áîë Àçè, Íîìõîí äàëàéí á¿ñ íóòàãò òóëãàìäàæ áóé
íèéòëýã àñóóäëóóäûí õàðèëöàí ÿðèëöàæ øèéäâýðëýõ öàã áîëæýý. Ýðèí ¿åèéí
øààðäëàãà áîë Àçè, Íîìõîí äàëàéí á¿ñ íóòãèéã ýíä îðøäîã àðä ò¿ìíèé
öºìèéí çýâñýãã¿é îðîí ãýð áîëãîõ ÿâäàë þì.
Òóñ á¿ñ íóòãèéí àðä ò¿ìíèé àìèí ÷óõàë øààðäëàãà áîë óã íóòãèéí óëñ
îðíû íèéãýì-óëñ òºðèéí áàéãóóëàë, ôèëîñîôèéí ¿çýë ñàíàà, õºãæëèéí
ò¿âøèíã õàðãàëçàëã¿é á¿ñ íóòãàà öºìèéí çýâñýãã¿é áîëãîæ, çýâñýãëýëèéã
õîðîãäóóëæ, óëìààð ò¿¿íèéã õóðààõ, õàðèëöàí îéëãîëöîæ, õàìòðàí àæèëëàõ,
áèå áèåäýý äàéñàãíàõûí îðîíä õàðèëöàí èòãýëöýæ, òîõèðîëöîí àìüäðàõ
ÿâäàë ìºí ãýæ ¿çíý.
Áàÿðëàëàà
ØÓÀ-èéí Ò¿¿õèéí õ¿ðýýëýíãèéí Áàðèìò ìýäýýëëèéí òºâä õàäãàëàãäàæ áóé
àêàäåìè÷ Á.Øèðýíäýâèéí õóâèéí áàðèìòûí öóãëóóëãààñ àâ÷ îðóóëàâ.
62

ÝÐÃÝÖ¯¯ËÆ ÁÎÄÓÓØÒÀÉ ÍÝÃÝÍ ×ÓÕÀË ÀÑÓÓÄÀË
ÇÕÓ áà ÀÍÓ-ûí óäèðäàã÷ íàðûí Âàøèíãòîí, Ìîñêâàä áîëñîí óóëçàëò
äýýð äóíä áîëîí îéð òóñãàëûí ïóóæèíã óñòãàõ, ñòðàòåãèéí äàâøèëòûí
çýâñýãëýëèéã õîðîãäóóëàõ, öºìèéí àþóëûã öààøèä áàãàñãàõ òóõàé õýëýëöýí
òîõèðîëöñîí ÿâäàë áà Àôãàíèñòàíû òàëààð Æåíåâèéí õýëýëöýýðò ãàðûí ¿ñýã
çóðñàí õèéãýýä õ¿í òºðºëõòíèéã öºìèéí àþóëààñ àâðàõàä ÷èãëýãäñýí àðãà
õýìæýýã öààøèä ã¿íçãèéð¿¿ëýí õèéæ áóé õýëýëöýý íü íèéò õ¿í òºðºëõòºíä
íàéäâàð òºð¿¿ëñýí ò¿¿õýí à÷ õîëáîãäîëòîé ¿éë ÿâäàë ìºí. Ýíý íààøòàé
àëõìóóä íü äýëõèé äàõèíû óóð àìüñãàëûã 纺ëð¿¿ëæ áóéãààðàà Àçè, Íîìõîí
äàëàéí á¿ñ íóòãèéí àþóëã¿é áàéäàëä øóóä õàìààðíà.
Òóñ á¿ñ íóòãèéí ñî¸ë èðãýíøëèéí õî¸ð òîì òºâ-Õèðîñèìà, Íàãàñàêè
àòîìûí áºìáºãò àíõ óäàà íýðâýãäñýí íü îëîí óëñûí ýíõ òàéâàí, íèéò õ¿í
òºðºëõòºíä õýìæýýëøã¿é ã¿í çîâëîí ó÷ðóóëæ, îëîí çóóí ìÿíãàí õ¿íèé àìü
íàñûã ¿ðýãä¿¿ëæ, ¿ëäñýí õ¿ì¿¿ñèéí òºðæ, ºñºõºä óðøèãò ìºðºº ¿ëäýýæ
ÿïîíû àðä ò¿ìíèé àâúÿàñààð á¿òñýí ¿íýò ç¿éëèéã ýâäëýí ñ¿éð¿¿ëæ, óã á¿ñèéí
óñ, àìüä áîäèñ, óóð àìüñãàëûã õîðëîñíûã ñàíàõàä äýýðõ õî¸ð ã¿ðíèé õîîðîíä
ÿâàãäàæ áóé õýëýëöýýðèéí à÷ õîëáîãäîë á¿ð ÷ òîäîðõîé áîëæ ºã÷ áàéíà.
Îäîî ÷ ýíý á¿ñ íóòãèéí óñ, õºðñ, óóð àìüñãàë öºìèéí çýâñãèéí òóðøèëòûí
õîðäëîãîíä ºðòñººð áàéãààã áèä àíõààðàõ ¸ñòîé. ¯¿íýýñ ãàäíà òóñ á¿ñ íóòàãò
ìºí íóòãèéí çàðèì óëñûí áà ãàäààä îðíû ¿é îëíîîð ñºíººí óñòãàõ ÷àäâàðòàé
òºðºë á¿ðèéí çýâñýã á¿õèé àãààðûí áîëîí äàëàéí öýðãèéí áààç áàéãàà íü
Àçè, Íîìõîí äàëàéí á¿ñ íóòãèéí àðä ò¿ìíèé ñàíàà ñýòãýëèéã íýãýí àäèë
çîâîîñîîð áàéíà.
¯¿íýýñ ãàäíà ýðãýö¿¿ëýí áîäóóøòàé áàñ íýã ñýòãýë ñàíàà çîâîîñîí àñóóäàë
ãýâýë, äýëõèéí õóóðàé ãàçàð áîëîí óñàí ñàíãèéí ãóðàâíû íýãèéã ýçýëæ áóé
òóñ á¿ñ íóòãèéí áàéãàëü îð÷íû ºíººãèéí áàéäàë òààòàé áóñ áàéãàà ÿâäàë
þì. Õ¿íèé õàðèóöëàãàã¿é ¿éë àæèëëàãàà, îëîí òîîíû õàðàìñàëòàé ¿ð ä¿íä
õ¿ðãýäãèéã áè öóõàñ äóðäàõûã õ¿ñ÷ áàéíà. Äàëàé òýíãèñ, ãîë ìºðíèé óñûã
íåôòü, õ¿íä ìåòàëë çýðãýýð áîõèðäóóëæ áóé íü èõ óñàí ñàí, àìüä áîäèñûã
áîõèðäóóëæ, õ¿í àðäûí õ¿íñíèé õýðýãöýýíä òîî òîìøã¿é õîõèðîë ó÷ðóóëæ
áàéíà. Ýíä çºâõºí ãàíö Íîìõîí äàëàéä äýëõèéí çàãàñ àãíóóðûí òýí õóâü
õàìààðàãääàãèéã ñàíàõàä óëàì îéëãîìæòîé áîëíî. (1985 îíû ìýäýýãýýð
äýëõèéí çàãàñ àãíóóðûí õýìæýý 84.9 ìÿíãàí òîíí áîëñîí áàéëàà)
̺í ò¿¿í÷ëýí àæ ¿éëäâýðèéí áàéãóóëëàãóóä õîðò õèéí áîäèñûã àãààð
ìàíäàëä òàðààõ õ¿÷èëòºðºã÷èéã èõýýõýí õîðîãäóóëæ, õ¿í àìüòíû ýð¿¿ë ýíõ,
õºäºº àæ àõóéí óðãàìàëä õîð ó÷ðóóëæ áàéíà. ¯éëäâýðèéí ãàçðûí ýíý õàÿãäàë
íü óëñ ã¿ðíèé õèë õÿçãààðûã ¿ë õàðãàëçàí ñàëõèàð ç¿ã á¿ðòýý ìàø ò¿ðãýí õîë
çàéä òàðõàí, õîðò íºëººãºº ¿ç¿¿ëñýýð áàéíà. Àìåðèêèéí öàã óóðûí “Íèáóñ-7”
ãýäýã õèéìýë äàãóóë ºìíºä òóéëûí íóòàãò áóé áîëñîí “õàð öîîðõîé” ãýã÷èéã
îëæ àæèãëàñíààð áîë òýíä õ¿÷èëòºðºã÷ 40-50 õóâü áàãàññàí àæýý.
Åð íü õ¿í ººðèéí ¿éë àæèëëàãààãààðàà îé ìîä, íóóð öººðºì, ãîë ìºðºí,
ãàçðûí õºðñ çýðýã îð÷èí òîéðíîî èõýýõýí áîõèðäóóëæ áàéãàà íü á¿õ äýëõèéí
63

õ¿í àìûí 2/3 õóâèéã ýçýëñýí Àçè, Íîìõîí äàëàéí á¿ñ íóòãèéí àðä ò¿ìíèé
ñýòãýë ñàíààã õýðõýí çîâîîõã¿é áàéæ áîëîõ áèëýý. Á¿õ äýëõèéí ÿäóó÷óóäûí
83 õóâü íü ýíý á¿ñ íóòàãò îðøäîã ó÷èð òýäýíä õ¿íñíèé íààä çàõûí õýðýãöýý
íýí õàíãàëòã¿é áàéãààã áàñ àíõààðàõ õýðýãòýé. ¯¿íýýñ ãàäíà ýëñýí ìàíõàí,
õàãàñ öºë Àçè òèâèéí íóòàãò áàãà áóñ òàëáàéã ýçýëäýã áºãººä òýð èõýñâýýñ
õ¿í àìüòíû õ¿íñíèé íººöºíä óëàì àþóë ó÷ðóóëàõ íü ìýäýýæ þì. Öºëæñºí
íóòãèéí õºðñºíä óñ òîãòîîõ ÷àäàë á¿õèé ñèíòåòèê ìàòåðèàëûã áîëîâñðóóëàí
ãàðãàõààð ßïîíû ìýðãýæèëòí¿¿äýýñ òóðøèæ áóé “Íîãîîí ãàçàð” õýìýýõ
òºãºë ¿ðæèë øèìýý àëäñàí õºðñ, óñ áàãàòàé íóòãèéí õ¿ì¿¿ñèéí ñîíèðõëûã
ç¿é ¸ñîîð òàòàæ áàéíà. ÇÕÓ-ûí ñàíàëààð îð÷èí òîéðíûã õàìãààëàõ òóõàé
êîíâåíö, ìºí ò¿¿õèé ýäèéã õàÿãäàë áàãà áà îãò õàÿãäàëã¿é áîëîâñðóóëàõ
òóõàé òóíõàãëàë äýëõèé äàõèíàà ºðãºí äýìæëýã õ¿ëýýæ áàéíà. ÇÕÓ áàéãàëü
îð÷íîî õàìãààëàõ, ¿¿íä ÿëàíãóÿà äýëõèéí õàìãèéí ã¿í óñòàé Áàéãàë íóóðûí
öýíãýã óñ, óðãàìàë àìüòíûã õàìãààëàõààð èõýýõýí ïðàêòèê àðãà õýìæýýã àâ÷
ÿâóóëæ áàéíà.
Ìàíàé Çàñãèéí ãàçðààñ áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ òàëààð õèéæ áóé
÷àðìàéëòûã èäýâõæ¿¿ëýõýä ýíý îíû ýõýýð òóñ óëñàä áàéãóóëàãäñàí Áàéãàëü
îð÷íûã õàìãààëàõ ÿàì çîõèõ õóâü íýìðýý îðóóëíà ãýäýãò áèä èõýýõýí íàéäàæ
áàéãàà þì. Áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ òàëààð ÁÍÕÀÓ, ÁÍÀÑÀÓ, ÁÍÑÂÓ,
ßïîí çýðýã Àçè, Íîìõîí äàëàéí óëñóóä íýãýí àäèë ÷àðìàéëò ãàðãàæ áàéíà.
Ýíý á¿õýí íü óã á¿ñ íóòãèéí áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõàä àøèã òóñòàé
áîëîõ íü ìýäýýæ þì. Õýäèé òèéì áîëîâ÷ ÿâóóëæ áóé àðãà õýìæýýãýý ýíý
íóòãèéí îðíóóä õ¿÷ýý õàâñðàí ã¿éöýòãýâýýñ ãàãöõ¿¿ àìæèëòòàé áîëæ ÷àäíà
ãýæ ñàíàãäàíà. Òèéì àìæèëòàä õ¿ðýõèéí òóëä ìèíèé áîäîõîä, òóðøëàãàà
ñîëèëöîõ, õàìòðàí àæèëëàõ, óã á¿ñ íóòãèéí áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ
ïðîãðàììûã áîëîâñðóóëàí õýðýãæ¿¿ëýõ íü òóéëûí ÷óõàë þì. Àçè, Íîìõîí
äàëàéí á¿ñ íóòãèéí àðä ò¿ìýí íü òóñ, òóñûí óëñ îðíû íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí
áàéãóóëàë, õºãæëèéí ò¿âøèí, áîëîí õ¿í àìûí áàéäëûã õàðãàëçàëã¿é íýã ë
ãàçàð íóòàãò îðøèí ñóóæ, íýã àãààð ìàíäëûí äîð òîãòíîæ, öºìèéí àþóëûã
¿çýëã¿é îð÷èí òîéðíîî õýâèéí áàéäàëòàé áàéëãàõ íèéòëýã ñîíèðõîëòîé
áèëýý. Èéìä òóñ á¿ñ íóòãèéí ýðäýìòýä áèä ýäãýýð àìèí ÷óõàë, åðºíõèé
àñóóäëóóäûã èë¿¿ îéëãîäãîîðîî îëîí óëñûí àìüäðàëûã ýð¿¿ëæ¿¿ëýõ ÿâöàä
èäýâõòýé íºëººëæ ÷àäàõ áèëýý. Ýðäýìòäèéí áîäîë ñàíàà, íýýëò, çîõèîí
á¿òýýëòèéã äàéñàãíàõàä áèø õàðèí àðä ò¿ìí¿¿äèéí ýâñýë, ýíõ òàéâàí, õ¿íèé
ñàéí ñàéõàíä çîðèóëñàí çîõèõûã òóñ á¿ñ íóòãèéí òºðõ õýëáýðýýðýý îëîí ÿíç,
ò¿¿õýí õóãàöààãààð ýðòíèé õ¿íëýã çàíøèë óðèàëàí äóóäàæ áàéíà.
Áàÿðëàëàà
ØÓÀ-èéí Ò¿¿õèéí õ¿ðýýëýíãèéí Áàðèìò ìýäýýëëèéí òºâä õàäãàëàãäàæ áóé
àêàäåìè÷ Á.Øèðýíäýâèéí õóâèéí áàðèìòûí öóãëóóëãààñ àâ÷ îðóóëàâ.
64

ÌÈÐ ÏËÀÍÅÒÅ
Óáåðå÷ü áåñïåííîå ñîçäàíèå, êàêèì ÿâëÿåòñÿ íàøà ïëàíåòà-ýòî ãëàâíûé
ñìûñë æèçíè ÷åëîâåêà è åãî îñíîâíîé äîëã, êàê ñàìîãî ðàçóìíîãî è âûñøåãî
ñóùåñòâà. Ìíîãîìèëëèàðäíîå íàðîäîíàñåëåíèå íàøåé óíèêàëüíîé ñâîåé
æèçíüþ ïëàíåòû ñàìîé ïðèðîäîé íàäåëåíî ñâÿùåííûì ïðàâîì óìåëî æèòü
ìèðíî, âå÷íî ïðîäîëæàòü ðîä ÷åëîâå÷åñêèé, ïîëüçîâàòüñÿ äàðàìè ïðèðîäû è
ðàçâèâàòü ìèðîâóþ öèâèëèçàöèþ.
Ïîòåðÿ àãðåññîðàìè âñÿêîãî ðàññóäêà ïðèâåëà ÷åëîâå÷åñòâî â îäíîì
ëèøü íûíåøíåì ñòîëåòèè ê äâóì ìèðîâûì âîéíàì, êîòîðûå óíåñëè æèçíü 60
ìèëëèîíîâ ëþäåé, ïðè÷èíèëè ñîòíèì ìèëëèîíàì ëþäåé íåâûíîñèìóþ áîëü
è íåèçëå÷èìî ãëóáîêèå ðàíû íà èõ òåëå è â ñåðäöå, íàíîñèëè ÷åëîâå÷åñòâó
íåèñ÷èñëèìûé ìàòåðèàëüíî-êóëüòóðíûé óðîí. Êðîâàâûå çëîäåÿíèÿ è
ðàçðóøèòåëüíûå ïîñëåäñòâèÿ âòîðîé ìèðîâîé áûëè êâàëèôèöèðîâàíû
ïðàâîñóäèåì, êàê ñàìûå òÿãî÷àéøèå ïðåñòóïëåíèÿ íà Íþðåíáåðãñêîì
è Òîêèéñêîì ñóäåáíîì ïðîöåññå, à ãëàâíûå âèíîâíèêè çàñëóæåíî
êàðàëèñü ìåæäóíàðîäíûì ñóäîì îò èìåíè âñåãî ñèâíîãî ÷åëîâå÷åñòâà.
Íî îìåðçèòåëüíûé ïðèçðàê 3-åé ìèðîâîé ïðîÿâëÿþùèéñÿ âî ìíîãèõ
ðåãèîíàëüíûì âîéíàõ ê âîîðóæåííûõ êîíôëèêòàì íà÷àë âèòàòü.
×åëîâå÷åñòâî ïåðåæèâàåã îïàñíîå âðåìÿ. Ïî âèíå èìïåðèàëèñòè÷åñêèõ
àãðåññîðîâ ãîíêà âîîðóæåíèé óñèëèâàåòñÿ, ðåãèîíàëüíûå êîíôëèêòû
ðàçæèãàþòñÿ, ìåæäóíàðîäíàÿ íàïðÿæåííîñòü îáîñòðÿåòñÿ.
ßäåðíûå âîîðóæåíèÿ ðàçìåùåíû íà ñàìûõ óÿçâèìûõ òî÷êàõ çåìíîãî
øàðà, íàïåëåíû ñòîðîíàìè äðóã ïðîòèâ äðóãà. Òðåâîãà ÷åëîâåñòâà
óäâàèâàåòñÿ àìåðèêàíñêîé ïðîãðàììîé “çâåçäíûõ âîéí”. Åñëè íå îñòàíîâèòü
òàê íàçûâàåìóþ ñòðàãåãè÷åñêóþ îáîðîííóþ èíèöèàòèâó Âàøèíãòîíà, òî
íàä ÷åëîâå÷åñòâîì íàâèñíåò ñ êîñìîñà - ýòîé åñòåñòâåííîé êðûøè ïëàíåòû
ÿäåðíîå èñòðåáëåíèå.
Íî ïðîøëî âðåìÿ, êàê ýòî óáåäèòåëüíî ïîäòâåðäèëè óðîêè æåñòîêîé
ðàçðóøèòåëüíîé â èñòîðèè âòîðîé ìèðîâîé âîéíû, êîãäà ïîäæèãàòåëè
âîéíû, íàïàäàëè íà ñóâåðåííûå ãîñóäàðñòâà, çàõâàòûâàëè ÷óæèå çåìëè êàê
èì õîòåëîñü ýòîãî.
Ñîâåòñêèé ñîþç è ñòðàíû ñîöèàëèñòè÷åñêîãî ñîäðóæåñòâà ïîñòîÿííî
âûñòóïàëè è âûñòóïàþò çà íîðìàëèçàöèþ îòíîøåíèé ñî âñåìè
êàïèòàëèñòè÷åñêèìè ãîñóäàðñòâàìè, â òîì ÷èñëå ñ Ñîåäèíåííûìè Øòàòàìè,
íà îñíîâå ëåíèíñêîãî ïðèíöèïà ìèðíîãî ñîñóùåñòâîâàíèÿ. Ìèðîëþáèâàÿ
ïîëèòèêà ÑÑÑÐ è ñîöèàëèñòè÷åñêèõ ñòðàí öåëèêîì íàïðàâëåíà ïðîòèâ
òåðìî-ÿäåðíîé âîéíû, áåçðàññóäíî ïîäãîòîâëÿåìîé àãðåñèâíûìè êðóãàìè
ÑØÀ è èõ íàòîâñêèìè ñîþçíèêàìè. Íå êòî èíîé, êàê îíè áåçóäåðæíî
íàðàùèâàþò îãðîìíûå àðñåíàëû ñìåðòîíîñíîãî ðàçðóøèòåëüíîãî àòîìíîãî,
òåðìî-ÿäåðíîãî, õèìè÷åñêîãî è áàêòåðèîëîãè÷åñêîãî îðóæèÿ ïðîòèâ æèçíè
è öèâèëèçàöèè ÷åëîâå÷åñòâà. Ìèðîâàÿ ñîöèàëèñòè÷åñêàÿ ñèñòåìà âåäåò
íåóñòàííóþ áîðüáó çà ïðåäîòâðàùåíèå íîâîé ìèðîâîé òåðìî-ÿäåðíîé âîéíû,
65

ðóêîâîäñòâóÿñü òåì, ÷òî ïðè ìèðíîì ñîñóùåñòâîâàíèè äâóõ îáùåñòâåííîïîëèòè÷åñêèõ
ñèñòåì ïåðåñòàë äåéñòâîâàòü çàêîí íåèçáåæíîñòè ìèðîâîé
âîéíû.
Âàøèíãòîíñêàÿ àäìèíèñòðàöèÿ íåñìîòðÿ íà îïóñòîøèòåëüíûå
ïîñëåäñòâèÿ àãðåññèâíîé ïîëèòèêè ïðîäîëæàåò ãîíêó âîîðóæåíèé,
ïðîâîäèò èñïûòàíèå è ïðîèçâîäñòâî íîâûõ áîëåå ñîâåðøåííûõ ñðåäñòâ äëÿ
ìàññîâîãî óíè÷òîæåíèÿ æèçíè âî âñåõ ñôåðàõ. Ìèðîëþáèâûå ñèëû ïîâñþäó
åäèòåëüíî ñëåäÿò çà êàæäûì øàãîì çà÷èíàòåëåé íîâîé êàòàñòðîôè÷åñêîé
ÿäåðíîé âîéíû, íàñòîé÷èâî ïðîÿâëÿÿ îáùåñòâåííî-ïîëèòè÷åñêóþ âîëþ è
íàïðàâëÿÿ íðàâñòâåííóþ ýíåðãèþ íà áèòâó çà ñîõðàíåíèå ìèðà íàðîäàìè.
Îíè âûðàæàþò ñâîþ ðåøèìîñòü íå äîïóñêàòü ïîâòîðåíèÿ òðàãåäèè
Õèðîñèìû è Íàãàñàêè. Çäðàâûé óì ÷åëîâåêà âñå ñèëüíåå ïðîòåñòóåò ïðîòèâ
áåçóìèÿ, êàê ñàìîóíè÷òîæåíèå. Íàðîäû íåçàâèñèìî îò èõ ðàçëè÷èÿ â
ñîöèàëüíî-ïîëèòè÷åñêèõ ñèñòåìàõ è âçãëÿäàõ îáîçíàþò òî, ÷òî îíè äîëæíû
ñîñóùåñòâîâàòü áåç âçàèìíîãî èñòðåáëåíèÿ. Ëþäè äîáðîé âîëè ìîãóò è
äîëæíû ñîõðàíèòü ìèð. Âåäü ñóìåëè æå îíè îòñòàèâàòü åãî â òå÷åíèå ñîðîêà
ëåò ñî âðåìåí îêîí÷àíèÿ âòîðîé ìèðîâîé âîéíû. Ìóæ÷èíû è æåíùèíû âñåõ
ñòðàí îäèíàêîâî æàæäóò ìèðîì ïîâñþäó, âî âñåõ óãîëêàõ çåìëè, â êàæäîì
äîìå è êàæäîé ñåìüå, ÷èñòîãî íåáà íàä ñîáîþ è îáåçâðåæåííîé îò âñÿêîé
îòðàâû ñðåäû âîêðóã ñåáÿ. Ìàòåðè áåç îñòàòêà ïîñâåùàþò ñâîè ãîðÿ÷èå
ñåðäöà, ãëóáèíó äóøè è íåæíóþ ëþáîâü òîìó, ÷òîáû èõ äåòè ðîñëè áåç
ñòðàõà, æèëè íå çíàÿ âîéíû. Ñåãîäíÿ ñîòíèõ ìèëëèîíîâ ëþäåé íóæäàþòñÿ â
ñûòîé æèçíè, â íîðìàëüíûõ óñëîâèÿõ áûòà, ëå÷åíèÿ îò íåäóãîâ è ðàáîòå, à
íå â ñìåðòîíîñíîé âîéíå.
Ñàìà íàøà çåìëÿ ñîçäàíà íå äëÿ îñêâåðíåíèÿ å¸, à äëÿ òîãî ÷òîáû îíà
ñëóæèëà ÷åëîâåêó âñåé ñâîåé íå ïîâòîðèìîé ïðåëåñòüþ. Îíà äîëæíà âñåãäà
îñòàâàòüñÿ óþòíûì îáèòàëèùåì, ðàåì ñ÷àñòüÿ, à íå çëîâåùèì àäîì ìóêè,
óãàñàíèÿ è ðàñòëåíèÿ.
 Åâðîïå, Àìåðèêå, Àôðèêå è Àçèè ìèðîâàÿ îáùåñòâåííîñòü, êàê íèêîãäà
ðàíüøå ñìåëî è ðåøèòåëüíî âñòàåò íà âàõòó ìèðà ñ òðåáîâàíèåì çàïðåòèòü
íà âñå âðåìåíà ïðîèçâîäñòâî è ïðèìåíèå òåðìî-ÿäåðíîãî îðóæèÿ.
Âñå ðåàëèñòè÷åñêè ìûñëÿùèå ïîëèòè÷åñêèå äåÿòåëè è øèðîêàÿ ìèðîâàÿ
îáùåñòâåííîñòü âèäÿò ïðè÷èíó òàêîé íàïðÿæåííîñòè ìåæäóíàðîäíîé
îáñòàíîâêè, âûçâàííîé âîåííûìè ïðèãîòîâëåíèÿìè â ïîëèòèêå
èìïåðèàëèçìà, ïðåæäå âñåãî â ïîëèòèêå àãðåññèâíûõ êðóãîâ ÑØÀ. Èìåííî
àìåðèêàíñêèé èìïåðèàëèçì ïðåñëåäóåò öåëü îáåñïå÷èòü äëÿ ñåáÿ âîåííîå
ïðåâîñõîäñòâî, ÷òáû äèêòîâàòü ñâîþ âîëþ äðóãèì íàðîäàì è ãîñóäàðñòâàì.
 ýòèõ óñëîâèÿõ Ñîâåòñêèé Ñîþç è ñòðàíû ñîöèàëèñòè÷åñêîãî ñîäðóæåñòâà
âûíóæäåíû ïðèíèìàòü îòâåòíûå ìåðû â öåëÿõ çàùèòû ñâîåé áåçîïàñíîñòè
è ìåæäóíàðîäíîãî ìèðà. Òàê èäóò âèòêè ãîíêè âîîðóæåíèé óñêîðåííûì
òåìïàìè, ïîãëîùàÿ îãðîìíûå ìàòåðèàëüíûå, ôèíàíñîâûå ñðåäñòâà. Âîò
ïî÷åìó ïîñëåäîâàòåëüíûå ìèðîëþáèâûå èíèöèàòèâû Ñîâåòñêîãî Ñîþçà
ïîëó÷àþò ïîâñåìåñòíóþ ïîääåðæêó, ñàìîå ãîðÿ÷åå îäîáðåíèå âî âñåì ìèðå,
66

ó âñåõ áîðöîâ çà ìèð, â òîì ÷èñëå ó ïðîãðåññèâíûõ ñèë ñàìûõ ÑØÀ.
Íàðîäû ìèðà ñ íåòåðïåíèåì æäàëè òîãî, êîãäà êàêèìè êîíêðåòíûìè
äåëàìè îòâåòÿò àäìèíèñòðàöèÿ Ðåéãàíà è åå ïàðòíåðû íà ñîâåòñêèå ìèðíûå
ïðåäëîæåíèÿ, îòêðûâàþùèå ñàìóþ áëàãîïðèÿòíóþ âîçìîæíîñòü äëÿ îòâîäà
îò ÷åëîâå÷åñòâà ñãóñòèâøèõñÿ íàä íèì ÷åðíûõ îáëàêîâ ñìåðòè.
Âíèìàíèå ìèðîâîé îáùåñòâåííîñòè, åñòåñòâåííî áûëî ïðèêîâàíî ê
Æåíåâñêîé âñòðå÷å Ãåíåðàëüíîãî ñåêðåòàðÿ ÖÊ ÊÏÑÑ Ì.Ñ.Ãîðáà÷åâà
è ïðåçèäåíòà ÑØÀ Ð.Ðåéãåíà. Âàæíûìè ðåçóëüòàòàìè èõ îòêðîâåííûõ
ïåðåãîâîðîâ áûëè âûÿñíåíèå ïîçèöèè äðóã äðóãà, ñîãëàñèå î íåîáõîäèìîñòè
óëó÷øåíèÿ ñîâåòñêî-àìåðèêàíñêèõ îòíîøåíèé è îçäîðîâëåíèè
ìåæäóíàðîäíîé îáñòàíîâêè â öåëîì.
Äàëüíåéøèå ñîâìåñòíûå óñèëèÿ îáåèõ ñòîðîí íà ðàäèêàëüíîå
óìåíüøåíèå âîåííîé îïàñíîñòè, íåäîïóøåíèå ìèëèòàðèçàöèè êîñìîñà,
ñîêðàùåíèå ÿäåðíûõ âîîðóæåíèé, îáåñïå÷åíèÿ ïîçèòèâíûõ ïåðåìåí â
ðàçâèòèè ìåæäóíàðîäíûõ îòíîøåíèé ÿâèëèñü áû ðåàëüíûìè ðåçóëüòàòàìè
æåíåâñêîé âñòðå÷è.
Àäìèíèñòðàöèÿ ÑØÀ âìåñòî êîíêðåòíîãî îòâåòà íà ñîâåòñêèå ìèðíûå
èíèöèàòèâû î ðåøåíèè ãëàâíûõ ïðîáëåì âñåîáùåãî ìèðà-ðàäèêàëüíîãî
ñîêðàùåíèÿ ÿäåðíûõ âîîðóæåíèé, îòêàçà îò ìèëèòàðèçàöèè êîñìîñà
ïðîäîëæàåò óòâåðæäàòü î ðåãèîíàëüíûõ êîíôëèêòàõ, î ñâîáîäå ëè÷íîñòè,
ññûëàþòñÿ íà ïðîáëåìó êîíòðîëÿ è íà òî, ÷òî ÿêîáû ÑÑÑÐ èìååò ïåðåâåñ â
êàêèõ-òî âèäàõ âîîðóæåíèè. Áåññïîðíî íàäî óðåãóëèðîâàòü ðåãèîíàëüíûå
êîíöäèêòû òîëüêî â èíòåðåñàõ íàðîäîâ äàííûõ ðåãèîíîâ ïðè ïîëíîì
ñîáëþäåíèè ñóâåðåíèòåòà ãîñóäàðñòâ, çàïðåùåíèè ôèíàíñèðîâàíèÿ è
ñíàáæåíèÿ îðóæèåì ðàçëè÷íîãî ðîäà áàíä.
Åñëè ãîâîðèòü î íàñòîÿùåé ñâîáîäå, òî ðå÷ü ìîæåò èäòè â ïåðâóþ
î÷åðåäü î ìèëëèîíàõ áåçðàáîòíûõ, ëèøåííûõ ýëåìåíòàðíîãî ïðàâà íà òðóä,
íà æèëüå, íà ðàâíîå ñîöèàëüíî-ïîëèòè÷åñêîå ïîëîæåíèå â îáùåñòâå, î
íàðîäàõ ðÿäà ñòðàí Öåíòðàëüíîé Àìåðèêè è äðóãèõ ðàéîíîâ çåìíîãî øàðà,
êîòîðûå ñïûâàþò ïîä æåñòîêèì ãíåòîì äèêòàòîðñêèõ ðåæèìîâ, ñîçäàííûõ
è ïîääåðæèâàåìûõ ÖÐÓ. Ó÷åíûå-ñïåöèàëèñòû ïðèçíàþò íàäåæíóþ
âîçìîæíîñòü êîíòðîëÿ çà ÿäåðíûìè âçðûâàìè êàê íàöèîíàëüíûìè òàê è
èíòåðíàöèîíàëüíûìè òåõíè÷åñêèìè ñðåäñòâàìè.
Êàê âñåì íàì èçâåñòíî ðàâíîâåñèå ñòðàòåãè÷åñêèõ ÿäåðíûõ ñèë ÑÑÑÐ
è ÑØÀ âûâåðåíî â ïðîöåññå ðàçðàáîòêè Äîãîâîðà ÎÑÂ-2 è îôèöèàëüíî
çàôèêñèðîâàíî â 1979 ãîäó ïðè ïîäïèñàíèè ýòîãî äîãîâîðà. Â íàñòîÿùåå
âðåìÿ êîëè÷åñòâî ñòðàãåòè÷åñêèõ íîñèòåëåé ó ñòîðîí ïî ñðàâíåíèþ ñ 1979 ã.
íå èçìåíèëîñü.
Ñòðàíû ñîöèàëèñòè÷åñêîãî ñîäðóæåñòâà, è ìèðîâàÿ îáùåñòâåííîñòü
îáðàùàÿñü ê ïðàâèòåëüñòâàì ÑÑÑÐ è ÑØÀ ïðèçûâàþò èõ âçÿòü íà ñåáÿ
âçàèìíûå îáÿçàòåëüñòâà íå íàðàùèâàòü çàïàñû ÿäåðíîãî îðóæèÿ â äóõå
ñîâìåñòíîãî çàÿâëåíèÿ Ì.Ñ.Ãîðáà÷åâà è Ð.Ðåéãàíà î òîì, ÷òî ÿäåðíàÿ âîéíà
íèêîãäà íå äîëæíà áûòü ðàçâÿçàíà, â íåé íå ìîæåò áûòü ïîáåäèòåëåé,
67

âîçäåðæàòüñÿ îò ðàçìåùåíèÿ ýòîãî îðóæèÿ â êîñìîñå è íà òåðèòîðèè äðóãèõ
ñòðàí, íå ñîçäàâàòü, íå ïðîèçâîäèòü íîâûå âèäû âîîðóæåíèé ìàññîâîãî
óíè÷òîæåíèÿ, çàòîðìîçèòü ÷èñëåííîñòü âîîðóæåííûõ ñèë êàê âíóòðè ñâîèõ
ñòðàí, òàê è çà èõ ïðåäåëàìè, íå óâåëå÷èâàòü âîåííûå áþäæåòû.
Íàðîäû Àçèè ãëóáîêîãî îçàáî÷åíû àìåðèêàíñêèì âîåííûì ïðèñóòñòâèåì
íà êîíòèíåíòû, ôîðìèðîâàíèåì àìåðèêàíî-ÿïîíî-þæíîêîðåéñêîãî ñîþçà,
ñòðåìëåíèåì ïðàâÿùèõ êðóãîâ ßïîíèè ñîòðóòäíè÷àòü â ïðîãðàììå “çâåçäíûõ
âîéí”.
Ñîâåòñêàÿ èäåÿ êîìïëåêñíîãî ïîäõîäà ê ïðîáëåìàì àçèàòñêîé
áåîïàñíîñòè, ñîâìåñòíîãî ïîèñêà è ñðåäñòâ êîíñòðóêòèâíîãî ðåøåíèÿ
ñóùåñòâóþùèõ ïðîáëåì, îòâå÷àåò æèçíåííûì èíòåðåñàì íàðîäîâ Àçèè.
Âüåòíàì, Ëàîñ, Êàìïó÷èÿ óæå îáðàùàëèñü ê ñòðàíàì Þãî-Âîñòî÷íîé
Àçèè ñ ïðåäëîæåíèåì ïðîâåñòè äèàëîã î ïóòÿõ ñòàáèëèçàöèè ïîëîæåíèÿ â
ðåãèîíå.
ÌÍÐ âûäâèíóëà èäåè î ðàçðàáîòêå Êîíâåíöèè î âçàèìíîì íåíàïàäåíèè è
íåïðèìåíåíèè ñèëû â îòíîøåíèè ìåæäó ñòðàíàìè Àçèè è Òèõîãî îêåàíà.
ÊÍÄÐ âûñòóïàåò ñ èíèöèàòèâîé ïî ìèðíîìó ðåãóëèðîâàíèþ ïðîáëåì
Êîðåéñêîãî ïîëóîñòðîâà ïðè óñëîâèè âûâîäà àìåðèêàíñêèõ âîéñê. Ýòè è
äðóãèå ìèðíûå èíèöèàòèâû ñòðàí Àçèè òåñíî ïåðåêëèêàþòñÿ ñ øèðîêèì
àíòèâîåííûì äâèæåíèåì ÿïîíñêîãî íàðîäà. Àçèÿ ýòî îãðîìíûé ðåãèîí ñ
î÷åíü áîëüøîé ÷èñëåííîñòüþ íàñåëåíèÿ îñòðî íóæäàþùàéñÿ â òîì, ÷òîáû
îíà áûëà ïðàâðàùåíà áåç ÿäåðíóþ çîíó.
Ìåæäóíàðîäíûå îòíîøåíèÿ íàêàëåíû è îáîñòðåíû äðóãèìè îïàñíîòÿìè,
êîòîðûå äîëæíû áûòü óñòðàíåíû äëÿ ñîõðàíåíèÿ ìèðà âî âñåì ìèðå è
êàæäîì ðåãèîíå.
Âçàèìíûìè óñèëèÿìè âñåõ ãîñóäàðñòâ äîëæíû áûòü ïî íàøåìó
ìíåíèþ íåçàìåäëèòåëüíî ðåãóëèðîâàòüñÿ òàêèå ïðîáëåìû ïóòåì ìèðíûõ
ïåðåãîâîðîâ êàê:
- ãàðàíòèÿ ãîñóäàðñòâ, íåîáëàäàþùèõ ÿäåðíûì îðóæèåì è íå èìåþùèõ
åãî íà âñåé òåððèòîðèè îò ÿäåðíîé óãðîçû:
- ëèêâèäàöèÿ èíîñòðàííûõ 1,500 âîåííûõ áàç íà ÷óæèõ òåððèòîðèÿõ
32-õ ãîñóäàðñòâ.
- áûñòðåéùåå ðåãóëèðîâàíèå îñòðûõ êîíôëèêòíûõ ñèòóàöèé,
ñóùåñòâóþùèõ â Àçèè, Àôðèêå, Öåíòðàëüíîé Àìåðèêå è äðóãèõ
ðàéîíàõ ìèðà ñïðîâîöèðîâàííûõ èìïåðèàëèñòè÷åñêèìè ñèëàìè.
- ïðåâðàùåíèå áàññåéíà Èíäèéñêîãî îêåàíà â çîíó ìèðà.
- íåìåäëåííîå ïðåêðàùåíèå ëþáûõ àãðåññèâíûõ äåéñòâèé ïðîòèâ
ñâîáîäîëþáèâîé Íèêàðàãóà è àãðåññèè ïðîòèâ ñîöèàëèñòè÷åñêîé
Êóáû.
- Íàðîäû Öåíòðàëüíîé Àìåðèêè ñàìè èìåþò ïðàâî ðåøàòü ñâîè ñóäüáû
áåç âìåøàòåëüñòâà èçâíå:
- Îñóùåñòâëåíèå çàêîííûõ ïðàâ Àðàáñêîãî íàðîäà-Ïàëåñòèíû, åãî
ïðàâà íà ñîçäàíèå ñîáñòâåííîãî íåçàâèñèìîãî ãîñóäàðñòâà.
68

Óêðåïëåíèå ìèðà òðåáóþò ñîõðàíåíèÿ ñóâåðíèòåòà è òåððèòîðèàëüíîé
öåëîñòíîñòè Ëèâàíà íà îñíîâå íàöèîíàëüíîãî ñîãëàñèÿ, ïðåêðàùåíèÿ âîéíû
ìåæäó Èðàêîì è Èðàíîì.
Âàæíûì èíñòðóìåíòîì ñòàáèëèçàöèè ìåæäóíàðîäíûõ êîíôëèêòîâ è
îçäîðîâëåíèÿ ìåæäóíàðîäíîé îáñòàíîâêè ÿâëÿåòñÿ ÎÎÍ, ñîçäàííûé äîáðîé
âîëåé è ñîãëàñèåì åå ó÷ðåäèòåëåé. Âñåìè ÷ëåíàìè ýòîé àâòîðèòåòíîé
îðãàíèçàöèè äîëæíû íåóêîñíèòåëüíî ñîáëþäàòüñÿ åå óñòàâíûå òðåáîâàíèÿ,
ãëàñÿùèå-ìû, íàðîäû îáúåäèíåííûõ Íàöèè, ïðåèñïîëíåííûå ðåøèìîñòè
èçáàâèòü ãðÿäóùèå ïîêîëåíèÿ îò áåäñòâèé âîéíû...”æèòü âìåñòå â ìèðå äðóã
ñ äðóãîì êàê äîáðûå ñîñåäè”. Íàðîäû ìèðà âëàñòíî òðåáóþò îò ïðàâÿùèõ
êðóãîâ ÑØÀ è ñòðàí ÍÀÒÎ äîáðîñîâåñòíî ïî äåëîâîìó îòêëèêíóòüñÿ íà
ñîâåòñêèå ìèðíûå èíèöèàòèâû, ïðîíèçàííûå ê òðåçâîìó ãîëîñó ñèë ìèðà,
ïåðåéòè îò êîíôðîíòàöèè ê ñîãëàñèþ, îò íåíàâèñòè ê âçàèìîïîìèíàíèþ, îò
ñòðàõà ê ñîòðóäíè÷åñòâó. ß êàê ó÷àñòíèê âñåìèðíîãî äâèæåíèÿ çà ìèð ñ 1949
ãîäà, ïðèñîåäèíÿþ ñâîé ãîëîñ âåëåíèþ âðåìåíè è çîâó ìèðà “Íåò ÿäåðíîé
âîéíå”, “Ìèð ïëàíåòå”.
ØÓÀ-èéí Ò¿¿õèéí õ¿ðýýëýíãèéí Áàðèìò ìýäýýëëèéí òºâä õàäãàëàãäàæ áóé
àêàäåìè÷ Á.Øèðýíäýâèéí õóâèéí áàðèìòûí öóãëóóëãààñ àâ÷ îðóóëàâ.
69

ÍÀ ÌÅÆÄÓÍÀÐÎÄÍÎÉ ÂÑÒÐÅ×Å “ÀÇÈÀÒÑÊÎ-ÒÈÕÎÎÊÅÀÍÑÊÈÉ
ÐÅÃÈÎÍ: ÄÈÀËÎÃ, ÌÍÐ È ÑÎÒÐÓÄÍÈ×ÅÑÒÂΔ
Ïî ñåêöèè “Ýêîíîìè÷åñêîå è íàó÷íîå ñîòðóäíè÷åñòâî à ÀÒÐ
Ðåàëèçàöèè äîãîâîðà ìåæäó äâóìÿ âåäóùèìè ÿäåðíûìè äåðæàâàìè
ÑÑÑÐ è ÑØÀ ëèêâèäàöèè ÀÑÄÌ è èõ ñóùåñòâåííîå ïðîäâèæåíèå âïåðåä
â äåëå âîîðóæåíèé óáåäèòåëüíî ïîäâåðæäàåò íåóìîëèìóþ ëîãèêó íîâîãî
ïîëèòè÷åñêîãî ìûøëåíèÿ. Ýòîò ïðîöåññ ñîïðîâîæäàåòñÿ îáìåíîì
äîñòîâåðíîé èíôîðìàöèåé î ïðàêòè÷åñêîé ðàáîòå, ñâÿçàííîé ñ ëèêâèäàöèåé
äâóõ êëàññîâ ðàêåò ïðè âçàèìíîì ïðèñóòñòâèè èíñïåêöèîííûõ ãðóïï,
ñîñòîÿùèõ èç êîìïåòåíòíûõ ñïåöèàëèñòîâ. Ýòî, åñòåñòâåííî, ñîäåéñòâóåò
óìåíüøåíèþ ïîäîçðèòåëüíîñòè è ïîâûøåíèþ äîâåðèÿ ìåæäó ñòîðîíàìè. Âñåì
ÿñíî, ýòà ðàáîòà ïðîõîäèò â óñëîâèÿõ ïðîòèâîðå÷èâûõ ïîçèöèé è ïîèñêîâ
îáùåïðèåìëèìîãî ðåøåíèÿ ïðîáëåì èçáàâëåíèÿ ðîäà ÷åëîâå÷åñêîãî îò àòîìíîé
êàòàñòðîôû. Çàêðåïëåíèå ýòèõ ïîçèòèâíûõ òåíäåíöèé ïðè âñåõ ñëîæíûõ
óñëîâèÿõ äîëæíî ñòàòü íåîáðàòèìîé ðåàëüíîñòüþ, ÷òî ÿâëÿåòñÿ ñòðàòíûì
âåëåíèåì âðåìåíè. Ýòà îáùå÷åëîâå÷åñêàÿ âîëÿ ñòàâ ìîùíûì ãåíåðàòîðîì
ñîâðåìåííîé ìåæäóíàðîäíîé æèçíè, íàñòîÿòåëüíî òðåáóåò îáúåäèíåíèÿ
óñèëèé ïîëèòè÷åñêèõ äåÿòåëåé, ó÷åíûõ, ïèñàòåëåé è øèðîêîé îáùåñòâåííîñòè,
ïîñâÿùàþùèõ ñâîè ìûñëè è áîðüáó áëàãîäàðíîìó äåëó ìèðà íà çåìëå.
Èìïåðàòèâ âðåìåíè òàêîâ, ÷òî ÀÒÐ äîëæåí áûòü áåçúÿäåðíîé çîíîé
çåìíîãî øàðà. Ñàìàÿ íàñóùíàÿ ïîòðåáíîñòü íàðîäîâ âñåõ ñòðàí ÀÒÐ
íåçàâèñèìî îò èõ ñîöèàëüíî-ïîëèòè÷ñêîé ñèñòåìû, îò ôèëîñîôñêèõ âçãëÿäîâ
è óðîâíÿ ðàçâèòèÿ, ÿâëÿþòñÿ ñîêðàùåíèå âîîðóæåíèé è ðàçîðóæåíèé,
âçàèìîïîíèìàíèå è ñîòðóäíè÷åñòâî, èñêëþ÷åíèå èç âçàèìîîòíîøåíèé
âðàæäû, äîñòèæåíèå ïðèìèðåíèÿ è ñîãëàñèÿ. Âëàäèâîñòîêñêàÿ ïðîãðàììà
ïî ãëîáàëüíûìè ìåæäóíàðîäíûìè ïðîáëåìàì, âûäâèíóòàÿ ñîâåòñêèì
ðóêîâîäèòåëåì Ì.Ñ.Ãîðáà÷åâûì è êîíêðåòèçèðîâàííàÿ èì â ðå÷è â
Êðàñíîÿðñêå âñòðå÷åíà ìèðîâîé îáùåñòâåííîñòüþ ñ îãðîìíûì èíòåðåñîì,
ïîëó÷àÿ øèðîêóþ ïîääåðæêó ñî ñòîðîíû ìèðîëþáèâûõ ñèë.
Ïîëîæèòåëüíûé ïðîöåññ ïîëèòè÷åñêîãî ðåãóëèðîâàíèÿ âîïðîñîâ ïî
Àôãàíèñòàíó, ñèòóàöèè â Þãî-Âîñòî÷íîé Àçèè è ëèêâèäàöèè Èðàíî-Èðàêñêîé
âîéíû îáíàäåæèâàåò íàðîäû ìèðà íà âîçâûøåíèå ðàçóìà è ðåàëèçìà íàä
óñòîÿâøèìè ñòàðûìè âçãëÿäàìè è ïîçèöèÿìè â ïîäõîäàõ ê ìåæäóíàðîäíûì
ïðîáëåìàì. Ýòîò ïðîöåññ îòêðûâàåò ðåàëüíûé ïóòü ê íàöèîíàëüíîìó
ïðèìèðåíèþ è èíòåðíàöèîíàëüíîé äîãîâîðåííîñòè äëÿ âûõîäà èç ñàìûõ
ñëîæíûõ êîíôëèêòîâ, âîçíèêøèõ â ìåæäóíàðîäíîé îáñòàíîâêå. Âïîëíå
ïîíÿòíî, ÷òîáû ýòî ïîçèòèâíîå íà÷àëî äîñòèãëî æåëàåìîé öåëè â
ñîîòâåòñòâèè ñ Æåíåâñêèìè ñîãëàøåíèÿìè è ðåøåíèåì Ñîâåòà áåçîïàñíîñòè
ïîòðåáóåò åùå íå ìàëûõ óëñèëèé, ïðåæäå âñåãî, îò ó÷àñòíèêîâ óêàçàííûõ
ñîãëàøåíèé è Ñîâåòà áåçîïàñíîñòè â äåëå ïðåîäåëåíèÿ ïðåïÿòñòâèé, êàê
ïðèìåð, íàðóøåíèÿ îòäåëüíûìè ñòðàíàìè îáÿçàòåëüñòâ, âçÿòûõ èìè íà ñåáÿ.
70

Ïîëíîå óñòðàíåíèå íàïðÿæåííîñòè îòêðûâàåò äîðîãó ê óñòîé÷èâîìó ìèðó â
ÀÒÐ. Âûñâîáîæäåííûå îò âîåííûõ íóæä è êîíôëèêòíûõ ñèòóàöèé îãðîìíîå
ìàòåðèàëüíî-ôèíàíñîâûå è ëþäñêèå ðåñóðñû ìîãëè áûòü íàïðàâëåííû íà
ñîöèàëüíî-ýêîíîìè÷åñêîå ðàçâèòèå. À ýòî òàêæå äàñò øèðîêèå âîçìîæíîñòè
äëÿ íàó÷íî-òåõíè÷åñêîãî ñîòðóäíè÷åñòâà ìåæäó ñòðàíàìè ðåãèîíà.
Ýêîíîìè÷åñêîå ñîòðóäíè÷åñòâî âûñîêîðàçâèòûõ, ðàçâûâàþùèõñÿ, ìåíåå
ðàçâèòûõ è ñëàáîðàçâèòûõ ñòðàí íà ïðèíöèïàõ ðàâíîïðàâèÿ è âçàèìíîé
âûãîäû ïðåäñòàâëÿþò âàæíåéøóþ ìàòåðèàëüíóþ áàçó áåçîïàñíîñòè
îáøèðíîãî Àçèàòñêî-òèõîîêåàíñêîãî îáùåãî äîìà, â êîòîðîì ïðîæèâàåò
2/3 íàñåëåíèÿ çåìëè. Âûçûâàåò òðåâîãó è ýêîëîãè÷åñêîå íåáëàãîïîëó÷èå
â ÀÒÐ. Êîòîðûé îõâàòûâàåò îäíó òðåòü ñóøè è àêâàòîðèÿ çåìíîãî øàðà.
Áåçîòâåòñòâåííàÿ äåÿòåëüíîñòü ÷åëîâåêà ïðèâîäèò ê ìíîãèì íåãàòèâíûì
ïîñëåäñòâèÿì. Ãóñòûå ìàññû íåôòÿíûõ ïëåíîê, òÿæåëûõ ìåòàëëîâ,
âûáðîøåííûõ â îêåàíû è ìîðÿ çàãðÿçíÿþò âîäû, îòðàâëÿþò æèâûå ñóùåñòâà,
÷òî ïðèíîñèò îãðîìíûé óùåðá ïðîäîâîëüñòåííûì ðåñóðñàì, óìåíüøàþò
îçîí è êèñëîðîä â àòìîñôåðå, íîñÿò áîëüøîé âðåä ÷åëîâå÷åñêîìó çäîðîâüþ
è æèçíè íà çåìëå. Ýòè âûáðîñû íåñóòñÿ òå÷åíèÿìè âåòðîâ ñ áîëüøîé
ñêîðîñòüþ èç ñòîðîíû â ñòîðîíó íà îãðîìíûå äèñòàíöèè, íå ñ÷èòàÿñü íè ñ
êàêèìè íàöèîíàëüíûìè ãðàíèöàìè.
Àìåðèêàíñêèé ìåòåîðîëîãè÷åñêèé ñïóòíèê “Íèáóñ-7” îáíàðóæèë
“îçîííóþ äûðó”- óìåíüøåíèå îçîíû â àòìîñôåðå â íåêîòîðûõ ÷àñòÿõ Çåìëè
äî 40-50%. ×åëîâåê ñâîåé äåÿòåëüíîñòüþ îêàçûâàåò òàêæå îòðèöàòåëüíîå
âëèÿíèå íà îêðóæàþùóþ ñðåäó, íà ëåñà, îçåðà, ðåêè è ïî÷âó. Ýòè ôàêòû íå
ìîãóò íå íàñòîðàæèâàòü íàðîäû ÀÒÐ.
Ïåñ÷àíûå áàðõàíû è ïîëóïóñòûíè â Àçèè çàíèìàþò çíà÷èòåëüíóþ
ïëîùàäü, ðàñøèðåíèå êîòîðîé íåñîìíåííî ñêàçûâàåòñÿ íà ñóæåíèå
ïðîäîâîëüñòâåííûõ ðåñóðñîâ. Ëþäè òåðïÿùèå óùåðá îò èñòîùåíèÿ
ïëîäîðîäèÿ ïî÷âû è íåõâàòêè âîäû, ïðîÿâëÿþò çíà÷èòåëíûé èíòåðåñ
ïðîåêòó ÿïîíñêèõ ñïåöèàëèñòîâ “çåëåíàÿ çåìëÿ” , îáåùàþùåìó èçîáðåòåíèå
ñèíòåòè÷åñêîãî ìàòåðèàëà, ñïîñîáíîãî óäåðæàòü áîëüøèå ìàññû âîäû â
ïî÷âåííûõ óñëîâèÿõ îïóñòûíåâøåé Çåìëè. Ïîëó÷àþò øèðîêîå îäîáðåíèå
âî âñåì ìèðå Êîíâåíöèÿ îá îõðàíå îêðóæàþþùåé ñðåäû, äåêëàðàöèÿ ïî
ìàëîîòõîäíîé è áåç îõîäíîé òåõíîëîãèè, ïðèíÿòîé â 1979 ã. Æåíåâå ïî
ïðåäëîæåíèþ Ñîâåòñêîãî Ñîþçà.
Áîëüøèå óñèëèÿ íàïðàâëÿþòñÿ â ÑÑÑÐ ïî îõðàíå îêðóæàþùåé ñðåäû, â
÷àñòíîñòè, ïî ñîõðàíåíèþ ïðåñíåé âîäû è ôàóíû ñàìîãî áîëüøîãî â ìèðå
ñèáèðñêîãî îçåðà Áàéêàë. Óäåëÿåòñÿ âíèìàíèå îõðàíå îêðóæàþùåé ñðåäû
â ÌÍÐ, ÊÍÐ, Âüåòíàìå, ßïîíèè è äðóãèõ ñòðàíàõ ÀÒÐ. Âñå ýòî ìîæåò
áëàãîïðèÿòíî ïîâëèÿòü íà óñëîâèÿ ýêîëîãè÷åñêîé ñèñòåìû â ðåãèîíå. Íî ýòè
ïðîáëåìû ìîãóò áûòü ðåøåíû ñ íàèáîëüøèì óñïåõîì òîëüêî êîëëåêòèâíûìè
óñèëèÿìè ñòðàí ÀÒÐ. Â ýòèõ öåëÿõ, íà ìîé âçãëÿä, êðàéíå íåîáõîäèìû
îáìåí îïûòîì, âçàèìíîå ñîòðóäíè÷åñòâî, ðàçðàáîòêà è ñóùåñòâëåíèå îáùåðåãèîíàëüíîé
ýêîëîãè÷åñêîé ïðîãðàììû.
71

Îáìåí äîòèæåíèÿìè ñîâðåìåííîãî íàó÷íî-òåõíè÷åñêîãî ïðîãðåññà
íåñîìíåííî ñûãðàåò ðîëü â óêðåïëåíèè îáùåé ïîëèòè÷åñêîé àòìîñôåðû â
ÀÒÐ. Òàêîå íàøå óáåæäåíèå îñíîâàíî íà êîíêðåòíîì ïðèìåðå ïëîäîòâîðíîãî
âçàèìîâûãîäíîãî ñîòðóäíè÷åñòâà íàøåé ñðàíû ñ Ñîâåòñêèì Ñîþçîì âî
ìíîãèõ îáëàñòÿõ ýêîíîìèêè, íàóêè è òåõíèêè, â ÷àñòíîñòè, â îáëàñòè
ãåîëîãèè, áèîòåõíîëîãèè, ýëåêòðîíèêè è âíåäðåíèÿ êîìïüþòåðèçàöèè â
ïðàêòèêó. Òàêîå æå ñîòðóäíè÷åñòâî ÌÍÐ íà÷èíàåò ðàçâèâàòü ñ äðóãèìè
ñòðàíàìè ðåãèîíà â ðàìêàõ íåêîòîðûõ ñïåöèàëèçèðîâàííûõ îðãàíîâ ÎÎÍ.
Íàøà òîðãîâî-ýêîíîìè÷åñêàÿ è íàó÷íî-òåõíè÷åñêàÿ ñâÿçü ñ ÊÍÐ, Èíäèåé,
ÊÍÄÐ, Âüåòíàìîì è äð.ñòðàíàìè ðåãèîíà ïðåäñòàâëÿåò îáùèé èíòåðåñ.
Ââèäó òîãî, ÷òî ýòà âñòðå÷à ïîñâÿùàåòñÿ ÀÒÐ, ÿ, åñòåñòâåííî, íå êîñíóëñÿ
óñïåøíî ðàçâèâàþùåãîñÿ íàó÷íî-òåõíè÷åñêîãî ñîòðóäíè÷åñòâà Ìîíãîëèè ñî
ñòðàíàìè Åâðîïû, â îñîáåííîñòè ïî ëèíèè ÑÝÂà.
Ñîòðóäíè÷åñòâî ÌÍÐ â ãóììàíèòàðíûõ îáëàñòÿõ, â òàêèõ êàê
èçó÷åíèå äðåâíåé öèâèëèçàöèè êî÷åâíèêîâ Öåíòðàëüíîé Àçèè è
øèðîêîé ìîíãîëîâåä÷åñêîé ïðîáëåìàòèêè íàøèìè ó÷åíûìè ñîâìåñòíî ñ
êðóïíåéøèìè ìîíãîëèñòàìè ÑÑÑÐ, ÊÍÐ, ÑØÀ, Êàíàäû, Àâñòðàëèé è äð.äàåò
öåííûé ðåçóëüòàò èññëåäîâàíèÿ ìíîãîâåêîâîé èñòîðèè è êóëüòóðû ìíîãèõ
íàðîäîâ Àçèè, ÷òî âíîñèò íåîöåíèìî áîëüøîé âêëàä â ñîòðóíè÷åñòâî ýòèõ
ñòðàí.
Ñïàñèáî
ØÓÀ-èéí Ò¿¿õèéí õ¿ðýýëýíãèéí Áàðèìò ìýäýýëëèéí òºâä õàäãàëàãäàæ áóé
àêàäåìè÷ Á.Øèðýíäýâèéí õóâèéí áàðèìòûí öóãëóóëãààñ àâ÷ îðóóëàâ.
72

“ÄÝËÕÈÉ ÅÐÒªÍÖÈÉà ֪ÌÈÉÍ ÇÝÂÑÝÃÃ¯É ÁÎËÃÎÕ,
Õ¯Í ÒªÐªËÕÒÍÈÉà ÝÑÝÍ ÌÝÍÄ ÁÀÉËÃÀÕ” ÍÜ
ÝÍÕÈÉà ÝÐÕÝÌËÝÃ× Õ¯×ÍÈÉ ÖÎÃÒ ÓÐÈÀ ̪Í
Öºìèéí òóðøèëòûã çîãñîîæ, á¿ðýëãýí ñ¿éòãýæ àþóëòàé öºì, õèìèéí
áîëîí á¿õ òºðëèéí çýâñãèéã õîðîãäóóëàí, óëìààð ò¿¿íèéã óñòãàõ àñóóäàë áîë
äàéñíû ýñðýã á¿õ õ¿÷íèé ãîë óðèà áîëëîî.
Íàðíû òóÿàãààð ãýðýëòýæ, öýíãýã àãààðààð àìüñãàëñàí ãàéõàìøèãò
ãàçàð äýëõèéãýý õ¿í á¿õýí ýðõýìëýí äýýäýëäýã áèëýý. Àëü ÷ ãàðèãààñ
á¿õíýýðýý îíöëîã ìàíàé àðèóí íàíäèí äýëõèé åðòºíö îðøèí òîãòíîõ ýñýõ
àñóóäàë ºíººäºð õ¿í òºðºëõòíèé ºìíº òóëãàð÷ áàéíà. Èìïåðèàëèñò õàðãèñ
á¿ëãèéíõíýýñ öºì, õèìèéí çýðýã óñòãàí ñºíººã÷ çýâñãýýð óðèàëàí õººöºëäºæ
áàéãààãèéí õîð óðøèã áà òýäíèé ýíý àþóëààñ äýëõèéã õàìãààëàõ çîðèëãîîð
ñîöèàëèñò îðíóóäààñ àðãàã¿éí ýðõýíä àâ÷ ÿâóóëæ áóé àðãà õýìæýýíèé ¿ð
ä¿íä ìàíàé ãàðèãèéã õýä äàõèí ¿íñýí òîâðîã áîëãîæ ÷àäàõ ¿õëèéí çýâñãèéí
àñàð èõ íººö á¿ðä¿¿ëæýý.
Îð÷èí ¿åèéí õàìãèéí àìèí ÷óõàë àñóóäàë áîëñîí äàéí, ýíõèéí
àñóóäàëä ýíõ òàéâàí÷ áà äàéí ÷ ýñðýã òýñðýã õî¸ð õ¿÷èí òóñ òóñûí àíãèéí
ýðõ àøãèéí ¿¿äíýýñ ýðñ ººð õàíäàæ áàéíà. Ýíý íü íýã òàëààñ ñàéí ñàéõàí
á¿õíèéã ýðõýìëýäýã ÇÕÓ áîëîí ñîöèàëèñò õàìòûí íºõºðëºëèéí îðíóóä ýíõ
òàéâíààð çýðýãöýí îðøèõ ëåíèí÷ çàð÷ìûã áàðèìòëàí óã àñóóäàëä õàíäñààð
áàéòàë íºãºº òàëààñ õîðò ñàíàà àãóóëñàí Àìåðèêèéí èìïåðèàëèçì ò¿¿íèéã
ÍÀÒÎ-ãèéí õîëáîîòíóóä ãàãöõ¿¿ ýçýðõèéëýë, õ¿÷èðõèéëëèéí ¿¿äíýýñ
àñóóäàëä õàíäàæ áàéíà. ÇÕÓ òýðã¿¿òýé ýíõèéã ýðõýìëýã÷ õ¿÷èí îëîí óëñûí
õàðèëöààíä áóé áîëñîí áîäèò áàéäëûã øèíý ôèëîñîôè÷ ñýòãýëãýýíèé ¿¿äíýýñ
ä¿ãíýí ¿çýæ, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí òàëàà𠺺𠺺ðèéí áàéãóóëàëòàé óëñóóä
ýíõ òàéâíààð çýðýãöýí îðøèæ áîëîõ òóõàé áîäëîãî õýðýãæ¿¿ëýõèéí òºëºº
òýìöýæ áàéõàä ò¿¿íèé ýñðýã èìïåðèàëèñò õ¿÷èí áîäèò áàéäëààñ õîöîð÷
õóó÷èí ¿çëýý áàðèìòàëñààð áàéíà.
ÇÕÓ-ûí òóóøòàé ýíõèéã ýðõýìëýã÷ áîäëîãî ñîöèàëèñò õàìòûí
íºõºðëºëèéí îðíóóä áîëîí íèéò äýâøèëòýò õ¿í òºðºëõòíèé äýìæëýãèéã
õ¿ëýýæ áóé íü õýí á¿õýíä èëýðõèé áèëýý. Ýíý íü àëü ÷ óëñàä àäèëõàí á¿õ
íèéòèéí àþóëã¿é áàéäëûí ñèñòåì áóé áîëãîõ, öºìèéí çýâñãèéí òóðøèëòûã
çîãñîîæ, ò¿¿íèéã ¿å øàòòàéãààð õîðîãäóóëàõ çýðýã ºðãºí õýìæýýíèé ýíõ
òàéâàí÷ áîäèòîé àñóóäëóóä þì. ÇÕÓ öºìèéí çýâñýã ýõýëæ õýðýãëýõã¿é áºãººä
ñàíñàðò öîõèëòûí çýâñýãòýé àëõàí îðîõã¿é ãýæ ¿¿ðýã àâñíààñ ãàäíà äóíä
çàéíû áà îïåðàòèâ-òàêòèêèéí çîðèóëàëòòàé ïóóæèíãààñ Åâðîïûã ÷ºëººëºõ
òóõàé ãýðýýíä ãàðûí ¿ñýã çóðàõ ñàíàëûã ñàÿõàí äýâø¿¿ëñýí áèëýý. Ǻâëºëòèéí
ýäãýýð ýíõ òàéâàí÷ òîäîðõîé òºñë¿¿äòýé ñàíàà÷ëàãóóä íü òóõàéëáàë öºìèéí
äýëáýðýëòýíä òàâèõ íàéäâàðòàé õÿíàëòûã òîãòîîõ òóõàé çýðýã ñàíàë íü á¿õ
íèéòèéí äýìæëýãèéã õ¿ëýýæ äýëõèéí îëîí ò¿ìíèé èòãýë íàéäâàð áîëæ áàéíà.
Ýäãýýð íü ýíõèéí òºëºº òýìöýëä õ¿ñýë ñàíàà ¿éë àæèëëàãààãàà çîðèóëñàí òèâ
á¿ðèéí õ¿ì¿¿ñèéí ñýòãýë ç¿ðõ, óðàì çîðèãèéã áàäðààæ áàéíà.
73

ÀÍÓ-ûí ò¿ðýìãèé á¿ëãèéíõýí öýðýã àæ ¿éëäâýðèéí ýâñëèéíõýý òóéëûí
õàðãèñ õ¿ñýë ñîíèðõëûã èëýðõèéëýí ÍÀÒÎ-ãèéíõàà á¿ëãèéõýíòýé õóéâàëäàí
¿õëèéí àþóë ó÷ðóóëàã÷ çýâñãèéí èõ õ¿÷èí ÷àäëàà íýìýãä¿¿ëñýýð áàéíà.
Àìåðèêèéí çàñàã çàõèðãàà çºâëºëòèéí ýíõ òàéâàí÷ ñàíàë ñàíàà÷ëàãóóäàä
ýëäâýýð ñààä õèéæ öºìèéí çýâñãýý áîëîâñðîíãóé áîëãîõ òóðøèõ àæëàà
¿ðãýëæë¿¿ëæ “ñòðàòåãèéí áàòëàí õàìãààëàëòûí ñàíàà÷ëàãà” ãýã÷èéíõýý
ïðîãðàììûã õýðýãæ¿¿ëæ áóñäûí íóòàãò öýðýã ñòðàòåãèéí áààçóóäûã
ºðãºòãºæ, ñàíààíäàà íèéöñýí óëñ òºðèéí áàéãóóëàëòàé îðíóóä áà õóâüñãàëûí
ç¿ñýí á¿ðèéí ýñýðã¿¿ íàðûã çýâñýãëýí òóñãààð òîãòíîñîí á¿ðýí ýðõò óëñóóäûí
äîòîîä õýðýãò õºíäëºí㺺ñ ýðýý öýýðã¿é îðîëöîí îëîí óëñûí ò¿ãø¿¿ðòýé
áàéäëûã óëàì õóðöàòãàæ áàéíà. Òýä ÇÕÓ áà ñîöèàëèñò õàìòûí íºõºðëºëèéí
îðíóóäààñ öýðýã çýâñãèéí òàëààð äàâàìãàéëàõûã óðèàëàí ýðìýëçýæ áóñäûã
ýðõýíäýý îðóóëàõ ãýñýí áàéð ñóóðèà õ¿÷ ÷àäëûí òýìäýã ãýæ ãàéõóóëàí ¿çýæ
áàéíà. Ãýòýë ýíý õàíäëàãà íü ¿íýí õýðýã äýýðýý îëîí óëñûí ýíõ òàéâàíä àþóë
çàíàëûã óëàì ó÷ðóóëàí á¿õ äýëõèéí àðä ò¿ìíèé ñýòãýë ñàíààã ò¿ãøýýæ, õ¿í
òºðºëõòíèé ñî¸ë èðãýíøëèéí õóâü çàÿàíä çàíàëõèéëæ áàéíà.
Áàò íàéðàìäàëòàé á¿õ íèéòèéí ýíõ òàéâíààñ ººð òèéì äàâàìãàé òàë áàéõ
¸ñã¿é ãýäãèéã äàÿí äýëõèéí îëîí íèéò õýçýý õýçýýíýýñ èë¿¿ ã¿í ã¿íçãèé áàò
òóóøòàé óõàìñàðëàæ áàéíà.
Äàéíû ýñðýã öºìèéí çýâñãèéí ýñðýã õºäºë㺺í îðîí á¿õíèé òóõàéëáàë
Àìåðèê áîëîí ò¿¿íèé õîëáîîòîí óëñóóäûí õ¿í àìûí ç¿éë á¿ðèéí äàâõàðãûã
ºðãºíººð õàìàð÷ áàéíà. Ýíý õºäºë㺺íä íýðò ýðäýìòýä ò¿¿íèé äîòîð öºìèéí
ôèçèê áà öýðãèéí òåõíèê õèìè áèîëîãèéí òàëààð õàìãèéí íýð õ¿íäòýé
ìýðãýæèëòýí çîõèîë÷, áàãø, õóóëü÷ íàð óðëàãèéí ç¿òãýëòí¿¿ä, ÿíç á¿ðèéí
øàøíû ñàíâààðòàí íàð èäýâõòýé îðîëöîæ áàéíà. Òýä ìýäëýã ÷àäâàð àìüäðàë
òýìöëèéíõýý òóðøëàãà, öºìèéí ýñðýã ¿éë àæèëëàãààãààðàà äýëõèé íèéòèéí
ýíõ òàéâíû òºëºº òýìöýëä ¿íýëæ áàðøã¿é èõ õóâü íýìýð îðóóëöãààæ áàéíà.
ÇÕÓ áà ñîöèàëèñò õàìòûí íºõºðëºëèéí îðíóóä, îëîí óëñûí êîììóíèñò
àæèë÷íû õºäºë㺺íèé à÷ òóñòàé ¿éë àæèëëàãààíä çîðèãæñîí îð÷èí ¿åèéí
ýíõèéã ýðìýëçýã÷ õ¿÷èí ãàçàð äýëõèéã öºìèéí çýâñýãã¿é áîëãîõ, õ¿í
òºðºëõòíèéã ýñýí ìýíä áàéëãàõûí òºëºº ýðýëõýã çîðèãòîé òóëàëäààíûã
ÿâóóëæ áàéíà. Îëîí óëñûí ýíý õºäºë㺺íèé ëóò èõ õ¿÷ ýíõèéã ýðìýëçýã÷ õ¿í
òºðºëõòíèé îþóí óõààí íàíäèí ÷àíàð áà õýìæýýëøã¿é èõ õ¿÷íèé ñ¿ëä äóóëàë
áîëëîî.
Äýëõèé äýýð ýíõ àìãàëàí àìüäðàõ ýðõèéí òºëºº òýìöýæ áóé çóó çóóí ñàÿ
õ¿ì¿¿ñèéí ýãíýýíä ìàíàé Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí áàéð ñóóðèà íýð òºðòýé ýçýëæ
áàéíà. Óëñ ò¿ìíèé ýíõ àìãàëàí áàéäëûã áàòàòãàí áýõæ¿¿ëýõ ñóóò óðèàíä áè
äóó õîîëîéãîî íýãýí àäèë íèéë¿¿ëæ áàéíà.
ØÓÀ-èéí Ò¿¿õèéí õ¿ðýýëýíãèéí Áàðèìò ìýäýýëëèéí òºâä õàäãàëàãäàæ áóé
àêàäåìè÷ Á.Øèðýíäýâèéí õóâèéí áàðèìòûí öóãëóóëãààñ àâ÷ îðóóëàâ.
74

¯¯Ð ÖÀÉÆ, ¯ÃÝÝÃ¯É ÍÀÐÛÍ ÆÀÐÃÀËÛÍ ÇÀÌ ÍÝÝÃÄËÝÝ
Àêàäåìè÷ Á.Øèðýíäýâ
Êàïèòàëèçìààñ ñîöèàëèçìä øèëæèí îðîõ ýðèí ¿åñèéã íýýñýí Îêòÿáðèéí
õóâüñãàë íü ¿ð ä¿íãýýðýý ò¿¿õýíä óðüä ºìíº ãàð÷ áàéñàí àëü ÷ õóâüñãàëààñ
ýðñ òýñ ÿëãààòàé ñîöèàëèñò õóâüñãàë ìºí. Â.È.Ëåíèí, Îêòÿáðèéí õóâüñãàë
áîë “áóñàä îðîí áà àðä ò¿ìí¿¿äèéí àæ àìüäðàëä íºëººëºõ óòãààðàà, ìºí
ò¿¿í÷ëýí ò¿¿íèé çàðèì ¿íäñýí øèíæ òýìäýã îëîí óëñûí õýìæýýíä çàéëøã¿é
äàâòàãäàõ óòãààðàà îëîí óëñûí à÷ õîëáîãäîëòîé þì” 2 ãýæýý.
Îêòÿáðèéí õóâüñãàëûí ¿çýë ñàíàà, íºëººãººð îðîí á¿õíèé àæèë÷èí
àíãèàñ íèéãìèéí ýðõ ÷ºëººíèéõºº òºëºº ÿâóóëñàí òýìöëèéí äóíä êîììóíèñò
àæèë÷íû íàìóóä ¿¿ñýí ýãíýýãýý ºðãºòãºæ, êîëîíè áà õàðààò îðíû àðä ò¿ìýí
¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèéõºº òºëºº òýìöýëä áîñ÷ èõ ÿëàëòàíä õ¿ðñýýð èðñýí
áèëýý.
Îðîñ óëñûí àæèë÷èí àíãè, ¿é îëîí ñàÿ òàðèà÷èí íàð Ëåíèíèé
íàìûí óäèðäëàãûí äîð Àóãàà èõ Îêòÿáðèéí õóâüñãàëûí ÿëàëòûã õàíãàæ
õºðºíãºòíèé çàñãèéã ò¿ëõýí óíàãàñàí áèëýý. Àæèë÷èí òàðèà÷íû àíãèéí øèíý
Ǻâëºëò òºð óëñ îðíû ¿éëäâýðëýëèéí ãîë áàãàæ õýðýãñëýëèéã àðä ò¿ìíèé
ìýäýëä øèëæ¿¿ëëýý. Ǻâëºëò òºð ò¿¿õýíä àíõ óäàà ñîöèàëèçìûã ýõëýí
áàéãóóëæ, óëñ îðíîî õ¿íä ¿éëäâýðæ¿¿ëæ, õºäºº àæ àõóéãàà ñîöèàëèñò ¸ñîîð
õîðøîîëëîõ, ñî¸ë, øèíæëýõ óõààí, àðäûí áîëîâñðîë, óðëàã óòãà çîõèîëûã
õºãæ¿¿ëæ, àðä ò¿ìíèéõýý ìàòåðèàëëàã ñî¸ëûí àìüäðàëûã äýýøë¿¿ëýõ òàëààð
ò¿¿õèéí àõàð áîãèíî õóãàöààíä ãàðàìãàé ÿëàëò, àìæèëòàíä õ¿ð÷ ÷àäñàí
àæýý. Ǻâëºëò òºðèéí Ëåíèí÷ ¿íäýñíèé áîäëîãûí à÷ààð õààíò çàñãèéí ¿åä
äàðëàãäàí ìºëæèãäºæ áàéñàí îëîí ¿íäýñòí¿¿ä íèéãýì óëñ òºðèéí òýãø
ýðõòýé áîëæ, àæ àõóé, ñî¸ë íü öýöýãëýí õºãæèæ, îëîí ¿íäýñòíèé àõ ä¿¿
¸ñíû èíòåðíàöèîíàë÷ çºâëºëò ãýð á¿ë á¿ðýëäýí òîãòîâ. Ñîöèàëèñò ýíý èõ
ººð÷ëºëòèéã õèéæ ÿâóóëàõàä õóâüñãàëààð ýðõ ÿìáàà àëäñàí äàðëàã÷ àíãèéí
ç¿ãýýñ óäàà äàðàà õèéñýí àíãèéí øèð¿¿í ýñýðã¿¿öýë, òýìöýë, èðãýííé äàéí,
êàïèòàëèñò åðòºíöèéí ºíãºëçëºã äàéðàëòààñ Îêòÿáðèéí õóâüñãàëààð áàéëäàí
îëñîí ÿëàëòàà õàìãààëàõ çýðýãòýé õîëáîãäñîí áýðõøýýëèéã çºâëºëòèéí àðä
ò¿ìýí êîììóíèñò íàìûíõàà óäèðäëàãààð àìæèëòòàé äàâàí òóóëñàí þì.
Èìïåðèàëèçìûí õàìãèéí õàðãèñ õ¿÷ Ãåðìàí, Èòàëè çýðýã îðîíä
ôàøèñòóóä çàñãèéí ýðõèéã áóëààí àâ÷, åâðîïûí îëîí îðíûã ò¿ðýìãèéëýí
ýçýëæ, òýäãýýðèéí ìàòåðèàëëàã áàÿëàãèéã òîíîí äýýðýìäýæ, öýðãèéí õ¿÷
÷àäëûã àøèãëàæ, äàÿí äýëõèéä íî¸ðõëîî òîãòîîõûã ýðìýëçýõäýý þóíû ºìíº
Îêòÿáðèéí îðîí ÇÕÓ-ûí ýñðýã á¿õ õ¿÷ýý äàé÷ëàí ÷èãë¿¿ëæ, ò¿¿íèé íóòàã
äýâñãýðò õóëãàéí ¸ñîîð ãýíýò öºìðºí îðñîí áèëýý. Ýíý õ¿íä ¿åä Ǻâëºëòèéí
àðä ò¿ìýí íàì, òºðºº óëàì õ¿ðýýëýí íÿãòàð÷, ýõ îðíîî àâðàõ øóäàðãà
äàéíûã òàâàí æèëèéí òóðøèä áààòàðëàãààð ÿâóóëæ, ôàøèñòûí Ãåðìàíûã
ÿëàí, äýëõèéí II äàéí ýöýñ áîëãîõîä øèéäâýðëýõ ¿¿ðýã ã¿éöýòãýñýí áèëýý.
2
Â.È.Ëåíèí çîõèîëóóä. 4 äýõ óäààãèéí õýâëýë. 31 ä¿ãýýð áîòü. 5 äóãààð òàë.
75

Ǻâëºëòèéí óëààí àðìè ôàøèñòûí õ¿÷ îëîíòîé, çýâñýã ñàéòàé öýðãèéí õ¿÷èéã
áóò íèðãýæ, óëìààð ºðãºí óóäàì ýõ îðíîî áóëààí ýçëýã÷äýýñ ÷ºëººëººä,
Ãåðìàíû ôàøèçìûí äàðëàëä òàëõèãäñàí çîâæ áàéñàí îëîí îðíû àðä ò¿ìíèéã
÷ºëººëºí àâàð÷, äàéíû ñ¿¿ë÷èéí øàòàíä ÿïîíû ìèëèòàðíñòóóäûí ãîë õ¿÷èéã
Ç¿¿í õîéä Õÿòàäàä áóò íèðãýñýí çýðýã íü äýëõèé äàõèíû ò¿¿õ, øàøòèðò àëòàí
¿ñãýýð ¿¿ðä òýìäýãëýãäñýí þì.
ÇÕÓ áà ò¿¿íèé õîëáîîòíóóä ôàøèñò Ãåðìàí, ìèëèòàðèñò ßïîíû çýâñýãò
èõ õ¿÷èéã ÿëæ äèéëñíèé ¿ðýýð Ãåðìàí, Èòàëè çýðýã óëñóóäàä ôàøèñò
äýãëýì íóðàí óíàæ, õàðãèñ çàñàã õàëàãäàí, Åâðîï, Àçèéí õýä õýäýí îðîíä
àðäûí àðä÷èëñàí çàñàã òºð òîãòñîíîîð äýëõèéí ñîöèàëèñò ñèñòåì á¿ðýëäýí
áóé áîëñîí áèëýý. ¯¿íèé çýðýãöýý Àçè, Àôðèê, Ëàòèí Àìåðèêèéí îðíóóäàä
¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé õºäºë㺺í ýð÷ õ¿÷ýý àâ÷, êîëîíè÷ëîë áà õàðààò
äýãëýìýýñ ÷ºëººëºãäºí, øèíý çàëóó òóñãààð òîãòíîñîí óëñóóä áóé áîëñíû
äîòðîîñ 20 îð÷èì îðîí íü ñîöèàëèñò ÷èã áàðèìæààãààð õºãæèæ áàéíà.
Ǻâëºëòèéí àðä ò¿ìýí êîììóííèñò íàìûíõàà óäèðäëàãûí äîð äàéíû
óðøãààð ñ¿éðñýí óëñ àðäûí àæ àõóéãàà áîãèíî õóãàöààíä àìæèëòòàé ñýðãýýí
áîñãîæ, óðàãøëàí õºãæ¿¿ëñýýð ýäèéí çàñàã, ñî¸ë, àðä ò¿ìííé àõóé áàéäëûí
õóâüä øèíý èõ àìæèëòàíä õ¿ð÷, çºâëºëò îðîí äýëõèéí õ¿÷èðõýã, õºãæèíã¿é
èõ ã¿ðýí áîëæ ÷àäëàà.
Ǻâëºëò ñîöèàëèñò íèéãýìä áóé áîëñîí ýäèéí çàñàã, øèíæëýõ óõààí, îþóí
ñàíààíû àñàð èõ ÷àäàâõèéã ÇÕÓÊÍ ºíäðººð ¿íýëýí ä¿ãíýæ, ò¿¿íèéã öààøèä
õýðõýí ò¿ðãýí õóãàöààíä á¿õ òàëààð õýðýãæ¿¿ëýõ âý ãýäýã àñóóäëûã ìàðêñèñòëåíèíèñò
îíîëûí ¿¿äíýýñ áîëîâñðóóëæ øèéäâýðëýí õýðýãæ¿¿ëæ áàéíà.
ÇÕÓÊÍ-ûí Òºâ Õîðîî 1985 îíû 4 ä¿ãýýð ñàðûí á¿ãä õóðëààðàà óëñ îðíûõîî
íèéãýì ýäèéí çàñãèéí õºãæëèéã õóðäàñãàõ ñòðàòåãèéã äýâø¿¿ëëýý. Íàì óëñ
îðíû íèéãýì ýäèéí çàñãèéí õºãæëèéã øèíæëýõ óõààí, òåõíèêèéí äýâøëèéí
¿íäñýí äýýð õóðäàñãàõ çîðèëãîîð íèéãìèéí õàðüöàà, çîõèîí áàéãóóëàëò
óäèðäëàãûã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ, ñîöèàëèñò àðä÷èëëûã ã¿íçãèéð¿¿ëýí
õºãæ¿¿ëýõ, àæëûí àðãà õýëáýðèéã øèíý÷èëæ, àëèâàà íýãýí èäýâõã¿é,
çîãñîíãè, õóó÷èðñàí õàíäëàãûã õàëæ, á¿õýíä øèíýýð ñýòãýí, èäýâõòýé õàíäàæ,
óëñ àðäûí àæ àõóé, ñî¸ëûí ñàëáàðûí àæèëëàãààã õóâüñãàë÷àà𠺺ð÷ëºí,
¿éëäâýðèéí á¿òýýãäýõ¿¿íèé ÷àíàðûã äýëõèéí òýðã¿¿íèé ò¿âøèíä õ¿ðãýæ,
àðä ò¿ìíèé àæ áàéäëûã öààøèä ñàéæðóóëàõûí òºëºº çîõèîí áàéãóóëàëò, ¿çýë
ñóðòëûí ºðãºí äàëàéöòàé àðãà õýìæýýí¿¿äíéã àâ÷ ÿâóóëæ áàéíà.
ÇÕÓÊÍ èíãýæ ñîöèàëèçìûí äàâóó òàëûã àøèãëàæ, ìºí ÷àíàð, íýð õ¿íäèéã
íü óëàì äýýøë¿¿ëæ áóé íü, äýëõèéí ñîöèàëèñò ñèñòåì, õóâüñãàëò õºäºë㺺í,
ýíõèéã ýðõýìëýã÷ á¿õ õ¿÷íèéã áàÿñãàí çîðèãæóóëæ áàèíà. Õ¿íä àæ
¿éëäâýð, õºäºº àæ àõóéä äýâøèëò òåõíèê, òåõíîëîãèéã òóóøòàé íýâòð¿¿ëýí
øèíý÷èëæ, óëñ àðäûí àæ àõóéí á¿õ ñàëáàðûã áèåý äààí àæèëëóóëæ, ººðèé㺺
ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõ çîðèëãîîð óëñûí ¿éëäâýðèéí áàéãóóëëàãà (íýãäýë), ìàøèíû
¿éëäâýðèéí ïðîãðàìì, õºäºº àæ àõóéí èæ á¿ðýí öîãöîëáîð. øèíæëýõ óõààí,
¿éëäâýðèéí íýãäëèéã áàéãóóëñàí çýðýã îëîí òîîíû ÷óõàë àðãà õýìæýýí¿¿äèéã
àâ÷ ÿâóóëæ áàéíà. Àðäûí áîëîâñðîëûí ñèñòåìèéã ººð÷ëºí áîëîâñðîíãóé
76

áîëãîõ, áîëîâñîí õ¿÷íèé áîäëîãûã áîëîâñðóóëàí ñàéæðóóëàõ, ¿çýë ñóðòàë,
ìýäýýëýë, õýâëýëèéí áàéãóóëëàãóóäûí àæëûã ÷àíàðæóóëàõ, íàì, òºð îëîí
íèéòèéí áàéãóóëëàãóóäûí àæëûí àðãà áàðèëûã á¿õ òàëààð ñàéæðóóëàõ áà
øèíýýð ñýòãýæ õºäºëìºðëºõ çîðèëòûã äýâø¿¿ëýí àæèëëàæ áàéíà. Ýäãýýðèéã
õýðýãæ¿¿ëýõäýý ìàòåðèàëëàã ¿éëäâýð, îþóí óõààíû á¿õ ñàëáàðò íèéãìèéí
øóäàðãà ¸ñ, õ¿íèé õ¿÷èí ç¿éëèéí ÷àäâàð, ò¿¿íèé óõàìñðûã äýýøë¿¿ëæ, á¿õ
àðä ò¿ìíèéã íèéãìýý óäèðäàõ àæèëä ºðãºíººð îðîëöóóëæ, õ¿í íýã á¿ðèéí
èäýâõè ñàíàà÷èëãà, ø¿¿ìæëýë, ººðèéí ø¿¿ìæëýëèéã ºðí¿¿ëæ, íèéãìèéí
àìüäðàëûí á¿õ õ¿ðýýíä ýð¿¿ë ñàðóóë óóð àìüñãàëûã áóé áîëãîõ òàëààð àñàð
èõ àæèë ÿâàãäàæ áàéíà. Íàìààñ äýâø¿¿ëñýí ýíý øèíý óðàìòàé àðãà õýìæýýã
çºâëºëòèéí á¿õ àðä ò¿ìýí ñàéøààí äýìæèæ, ò¿¿íèéã õýðýãæ¿¿ëýõèéí òºëºº
á¿òýýë÷ õºäºëìºð, øèíý øèíý ñàíàà÷èëãàà ãàçàð ñàéã¿é îðãèëóóëæ áàéíà.
Ýíý íü ÇÕÓÊÍ-ûí XXVII èõ õóðëààñ äýâø¿¿ëñýí íèéãýì ýäèéí çàñãèéã
õºãæ¿¿ëýõ XII òàâàí æèëèéí òºëºâëºãººíèé ýõíèé æèëèéí òºëºâëºãººíèé
áèåëýëòýýñ ¿çýõýä òîäîðõîé áàéíà. Æèøýýëáýë çºâëºëòèéí íèéãýì, ýäèéí
çàñãèéã 1986 îíä õºãæ¿¿ëýõ òºëºâëºãºº àìæèëòòàé áèåëýãäýæ, íèéãìèéí
¿éëäâýðëýëèéí á¿õ ñàëáàðò õºãæëèéí õóðäàö äýýøèëæ, óëñ àðäûí àæ àõóéí
ãîë ñàëáàðóóäàä íààøòàé àõèö ãàð÷, íèéãýì, ñî¸ëûí áàéäëûã äýýøë¿¿ëýõ
òàëààð áîäèòîé ¿ð ä¿í ãàð÷ áàéíà. 1986 îíä àæ ¿éëäâýðèéí á¿òýýãäýõ¿¿í 39
ìèëëèàðä, õºäºº àæ àõóéí á¿òýýãäýõ¿¿í 17,5 ìèëëèàðä ðóáëèýð 1985 îíûõîîñ
òóñ òóñ äàâæýý. 3 Ǻâëºëò íèéãìèéí àìüäðàëûí ñàëáàð á¿õýíä ãàð÷ áóé
íèéãýì ýäèéí çàñãèéí õºãæëèéã õóðäàñãàõ, ººð÷ëºí áàéãóóëàõ õóâüñãàë÷ ¿éë
àæèëëàãàà íü ñîöèàëèñò õàìòûí íºõºðëºëèéí îðíóóäûí öààøäûí õºãæèëä
òààòàé ¿ëãýð äóóðèàë áîëæ áàéíà.
II
Àçèéí õîöðîãäìîë îðíóóäûí íýã áàéñàí Ìîíãîë óëñ àðäûí õóâüñãàë
ÿëñíààñ õîéøèõ ºíãºðñºí 66 æèëèéí äîòîð îëñîí ÿëàëò, àìæèëò áîë Àóãàà èõ
Îêòÿáðèéí ñîöèàëèñò õóâüñãàëûí øóóä íºëººíèé ÿðóó òîä èëðýë, ¿ð ä¿í ìºí.
Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé ñýðãýëýí öîâîî, øóëóóí øóäàðãà, òýðã¿¿íèé
äýâøèëò ¿çýëòýé òºëººëºã÷ íàð ìàðêñèçì-ëåíèíèçìèéí ñóðãààëûí óòãà
àãóóëãà, Îêòÿáðèéí õóâüñãàëûí ¿çýë ñàíààã çºâººð òóñãàí àâ÷ ÷àäààä ôåîäàë,
êîëîíèé äàâõàð äàðëàëûã àìñàæ áàéñàí àðäûíõàà òýìöëèéã Îêòÿáðèéí ýõ
îðîí ÇÕÓ-òàé õîëáîæ, ò¿¿íä ò¿øèãëýí Ìîíãîë îðíû ÷ºëººò õºãæëèéí çàìûã
íýýñýí áèëýý.
Ä.Ñ¿õáààòàð òýðã¿¿òýé Ìîíãîëûí õóâüñãàë÷èä Îêòÿáðèéí õóâüñãàëûí
¿çýë ñàíààãààð çýâñýãëýí, ÇÕÓÊÍ áà îëîí óëñûí êîììóíèñò õºäºë㺺ííé
òºâ øòàá-Êîìíèòåðíèé äýìæëýãò òóëãóóðëàí, ãàäààä äîòîîäûí äàðëàã÷äûí
äýãëýìèéí õ¿íä õýö¿¿ íºõöºëä õóâüñãàëò íóóö á¿ëãýì, äàðàà íü Àðäûí
íàìûã áàéãóóëæ “Òàíãàðàãèéí áè÷èã”, “Ýðìýëçýõ àðâàí ç¿éë”, “Ìîíãîëûí
¿íýí” õýìýýõ ñîíèí, óõóóëàõ áè÷ã¿¿ääýý ººðèéí îðíû öàã ¿åèéí áàéäëûã
3
Ïðàâäà, 18 ÿíâàðÿ 1987 ãîäà.
77

Îêòÿáðèéí õóâüñãàëûí ¿çýë ñàíààíû ¿¿äíýýñ ä¿ãíýí öýãíýæ, ýçýðõýã
ò¿ðýìãèé áà ôåîäàëûí ýñðýã õóâüñãàëûí çîðèëòûã òîìú¸îëîí òîäîðõîéëñîí
áèëýý. Äýâø¿¿ëñýí çîðèëòóóäûã áèåë¿¿ëýõèéí òóëä ìîíãîëûí õóâüñãàë÷èä,
Àðäûí íàìûí ãèø¿¿ä Îêòÿáðèéí õóâüñãàëûí çàìíàë, Îðîñûí àæèë÷èí
àíãè, ò¿¿íèé íàìûí òýìöëèéí òóðøëàãûã óëñ îðíûõîî ºâºðìºö íºõöºëä
á¿òýýë÷ýýð õýðýãëýí, õóâüñãàëûí õýðãèéã çîõèîí áàéãóóëàõ àðäûí ò¿ð
çàñàã, õóâüñãàëò òýìöëèéã õýðýãæ¿¿ëýã÷ àðäûí æóðàìò öýðãèéã áàéãóóëñàí
þì. Àðäûí æóðàìò öýðýã áà àðä ò¿ìíèé óõàìñàðòàé õýñýã íü íàìûíõàà
óäèðäëàãààð ìîíãîë îðíûã ò¿ðýìãèéëýí ýçýëñýí õÿòàäûí õàðãèñ öýðòèéí
ãîë õó÷èéã ºâºð Õèàãòûí ãàçàð áóò öîõèæ, óëìààð èìïåðèàëèçìèéí áàñ íýã
äóóëãàâàðòàé çàðö öàãààíòíû ò¿ðýìãèéëýã÷äèéã Ǻâëºëòèéí Óëààí Àðìèéí
òóñëàìæòàéãààð ñºíººí óñòãàæ, ýõ îðíîî òºëººëºí àðäûí õóâüñãàëûã
ìàíäóóëñàí áèëýý. 1921 îíû Àðäûí õóâüñãàëûí ÿëàëòààð çàñãèéí ýðõ àðäûí
ãàðò øèëæñýí þì.
Õóâüñãàëààð ÷ºëººëºãäñºí Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí ÌÀÍ-ûí óäèðäëàãûí
äîð (1921-1924) îí õ¿ðòýëõ õóãàöààíä àðäûí òºðèéí áàéãóóëëàãûã îðîí
äàÿàð äýëãýð¿¿ëýí áýõæ¿¿ëæ, òýð óëñ, àæ àõóé, ñî¸ëîî óäèðäàõ õýðýãò
îðîëöîæ, óëìààð ÁÍÌÀÓ-ûã òóíõàãëàñàí áèëýý. Õóâüñãàëûí äóðäàí áóé
ýõíèé æèë¿¿äýä àðä÷èëàë, óëñ òºð, íèéãìèéí òàëààð îëîí òîîíû õóâüñãàëò
ººð÷ëºëò¿¿ä ýðýìáý äàðààòàé ÿâàãäñàíû äîòîð õàìæëàãàò ¸ñûã õàëæ ôåîäàë
àíãèéí ýðõ ÿìáûã õÿçãààðëàæ, àðäûí àìüäðàëûã äýýøë¿¿ëýí, ýäèéí çàñàãò
óëñ õîðøîîëëûí ñåêòîðûí ýõ ¿¿ñãýâðèéã òàâüñàí áèëýý.
Ìîíãîë îðíû êàïèòàëèñò áóñ õºãæëèéí çàìûã Ëåíèíèé ñóðãààëä
òóõàéëáàë, Ëåíèíýýñ ìîíãîëûí òºëººëºã÷èäòýé óóëçàõäàà, êàïèòàëèçìûã
àëãàñàí, ñîöèàëèçì ººä àìæèëòòàé õºãæèõ ãîë íºõöºë áîë íàì áà àðäûí
çàñãèéí àæëûã ñàéæðóóëàõ, õîðøîîëëûã äýëãýð¿¿ëýõ, àæ àõóé, ñî¸ëûí øèíý
õýëáýðèéã íýâòð¿¿ëýõ, íàì çàñãèéã àðä ò¿ìíýýð õ¿ðýýë¿¿ëýõ ÿâäàë ìºí 4
ãýæ ñóðãàñàíä ìàíàé íàì òóëãóóðëàí, á¿õ ¿éë àæèëëàãààíäàà óäèðäëàãà
áîëãîñîîð èðñýí áèëýç.
ÁÍÌÀÓ êàïèòàëèçìûã àëãàñ÷ ñîöèàëèçìä øèëæèõýä Îêòÿáðèéí îðîí
ÇÕÓ-ûí óëñ òºð, ýäèéí çàñàã, öýðýã, ñî¸ëûí îëîí òàëò èíòåðíàöèîíàë÷
òóñëàìæ ãàðàìãàé ¿¿ðýã ã¿éöýòãýñýí þì. Ìîíãîë, Ǻâëºëòèéí õîîðîíä
1921 îíä áàéãóóëñàí Íàéðàìäëûí õýëýëöýýð, 1936 îíä áàéãóóëñàí Õàðèëöàí
òóñëàëöàõ òóõàé ïðîòîêîë, 1946, 1906 îíóóäàä áàéãóóëñàí Íàéðàìäàë,
õàðèëöàí òóñëàëöàõ ãýðýý çýðýã áóñàä îëîí áàðèìò áè÷ã¿¿äèéí äàãóó Ìîíãîë,
Ǻâëºëòèéí àðä ò¿ìíèé íàéðàìäàë, õàìòûí àæèëëàãàà ÿìàãò ºðãºæèí
áýõæèæ, Ìîíãîëûí òóñãààð òîãòíîëä íýã áóñ óäàà àþóë ó÷èð÷ áàéñàí ¿åä
Ǻâëºëòèéí àðä ò¿ìýí ¿íýëæ áàðøã¿é èõ òóñëàìæèéã ¿ç¿¿ëñýí þì. Ìàíàé
òºðèéí òóñãààð òîãòíîëä çàíàëõèéëæ, 1936 îíä Áóéð íóóð, Áóëàí-äýðñ, 1939
îíä Õàëõûí ãîëä òóñ òóñ öºìðºí îðæ áàéñàí ßïîíû öýðãèéã çºâëºëòèéí
Óëààí àðìèéí àíãèóä Ìîíãîëûí àðäûí öýðýãòýé ìºð çýðýãöýí áóò íèðãýæ,
õººí çàéëóóëñíûã Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí ÿìàãò òàëàðõàí äóðñäàã þì. ÇÕÓ
4
Á¿ãä Íàéðàìäàõ Ìîíãîë Àðä Óëñûí ò¿¿õ. 1966 îí. ò.313
78

äýýðõ ãýðýý õýëýëöýýðèéí äàãóó òóñ îðíû àæ àõóé, ñî¸ëûí õºãæèëä ºãººìºð
òóñëàìæ ¿ç¿¿ëæ èðñýí áèëýý.
1921-1940 îí õ¿ðòýë ¿ðãýëæèëñýí õóâüñãàëûí àðä÷èëñàí øàòàíä, öàõèëãààí
ñòàíö, àæ óéëäâýðèéí êîìáèíàò, íîîñ óãààõ ¿éëäâýð, òºìðèéí çàâîä çýðýã
óëñûí õýä õýäýí ¿éëäâýðèéí ãàçàð áàéãóóëàãäàâ. պ人 àæ àõóéä ìàë
ýìíýëýã, õàäëàí òàðèàëàíãèéí òåõíèê íýâòýð÷ ñàíãèéí àæ àõóé áàéãóóëàãäàí,
ÿäóó, äóíä ìàë÷èí àðäûí àõóé áàéäàë ñàéæèð÷, àðäûí àæ àõóéã õîðøîîëëîõ
àíõíû çàðèì àëõìóóä õèéãäýæ, ôåîäàë áà ÷èíýýëýã àðäûí ýäèéí çàñãèéí
íºëººã ñóëðóóëàõ òàëààð àëáàí òàòâàðûí áîäëîãûã ÿâóóëàõ çýðýã õóâüñãàëò
àðãà õýìæýýí¿¿ä õýðýãæñýí áèëýý. Õîëáîî õàðèëöàà, àâòî òýýâýð íýëýýä
õºãæñºíººñ ãàäíà àðäûí áîëîâñðîë, ñî¸ë, ýð¿¿ëèéã õàìãààëàõ òàëààð áàãàã¿é
àæèë õèéãäæýý. Õàð, øàð ôåîäàëûí õºðºíãèéã õóðààæ, ñîíãóóëèéí ýðõèéã íü
õàññàí ÿâäàë ôåîäàë àíãèéí áàéð ñóóðèéã ñóëðóóëàõàä ã¿í à÷ õîëáîãäîëòîé
áîëñîí þì. Áàñ ãàäààäûí ìºí㺠õ¿¿ëýã÷ õóäàëäàà÷äûã õÿçãààðëàí óëìààð
óëñ îðíû çàõ çýýëýýñ øàõàí çàéëóóëæ. àðäûí õîðøîî áà óëñûí õóäàëäààã áóé
áîëãîí áýõæ¿¿ëæýý. ßäóó, äóíä ëàì íàðûã áóðàíãóé íºëººíººñ àíãèæðóóëæ,
íèéãìèéí òóñòàé õºäºëìºðò îðóóëñàí áà õ¿¿õýä çàëóó÷óóäûã ñóðãóóëèàð
áîëîâñðóóëàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ, àðä ò¿ìíèé õóâüñãàë÷ óõàìñàðèéã äýýøë¿¿ëýõ
òàëààð íàìààñ ÿâóóëñàí íèéãýì, óëñ òºðèéí àðãà õýìæýýí¿¿ä íü Ìîíãîë îðíû
ýäèéí çàñàã, îþóí óõààíû õóâüä íî¸ðõîæ, àðä ò¿ìíèéã ìóíõðóóëàí, ñî¸ëûí
õºãæèëä íü ñààä ó÷ðóóëæ áàéñàí ñ¿ì õèéäèéí ¿éë àæèëëàãààã ýöýñ áîëãîõîä
õ¿ðãýæýý. Äýýðõ àðãà õýìæýýí¿¿äíéí ¿ðýýð ôåîäàë àíãèéã ýãíýãò óñòãàæ,
øèíý àæèë÷èí àíãè òºðæ, ìîíãîë îðîí ñîöèàëèçìûí çàìä øèëæèí îðîõ
óðüä÷èëñàí íºõöºë á¿ðä¿¿ëýí áóé áîëãîëîî. ÌÀÕÍ óëñ îðíîî êàïèòàëèñò áóñ
çàìààð õºãæ¿¿ëýí ñîöèàëèçì áàéãóóëàõ. òýìöýëäýý õóâüñãàëààð óñòãàãäñàí
ôåîäàë àíãèéí óäàà äàðààãèéí ýñýðã¿¿öëèéã óëñ òºð, ¿çýë ñóðòëûí òàëààð
íÿöààæ, êàïèòàëèñò áóñ õºãæëèéí çîðèëòûã õàíãàõûí òºëºº òýìöýæ, øèíýýð
òºðæ áàéñàí àæèë÷èí àíãè áà õºäºëìºð÷ ìàë÷äûí òºëººëºã÷人ð ýãíýýãýý
ºðãºòãºí, çîõèîí áàéãóóëàëò, ¿çýë ñóðòëûí òàëààð áýõæèæ èðñýí áèëýý.
¯¿íèé çýðýãöýý íàì ýãíýýíäýý ãàð÷ áàéñàí áàðóóíû õýëáýðýë, ç¿¿íèé íóãàëàà
çýðýã àëäàà çàâõàðëóóäûã õóðöààð ø¿¿ìæëýí èëð¿¿ëæ, çîðèãòîé çàññàí þì.
Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí 1940-1961 îí õ¿ðòýë ÌÀÕÍ-ûí óäèðäëàãûí äîð
ÇÕÓ áà àõ ä¿¿ ñîöèàëèñò îðíóóäûí èíòåðíàöèîíàë÷ òóñëàìæààð ñîöèàëèçì
áàéãóóëàõ îëîí òàëò èõ àæëûã õèéæ ÿâóóëëàà. Ǻâëºëòèéí àðä ò¿ìíýýñ
Ãèòëåðèéí Ãåðìàí áà ò¿¿íèé õàíü õàìñààòíû ýñðýã ÿâóóëñàí ýõ îðíû äàéíû
æèë¿¿äýä Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí íàìûíõàà óäèðäëàãûí äîð Ǻâëºëòèéí
Óëààí Àðìèä ýä ìàòåðèàë, ñýòãýë ñàíààíû òóñëàìæ äýìæëýã ¿ç¿¿ëýí àæ
àõóé, ñî¸ëûí çîðèëòîî õýðýãæ¿¿ëæ, ÿïîíû ìèëèòàðèñòóóäûã áóò íèðãýñýí
÷ºëººëºõ äàéíä ìàíàé àðäûí öýðýã îðîëöñîí íü äàÿí äýëõèéä ýíõ òàéâíûã
òîãòîîõîä ÁÍÌÀÓ-ààñ îðóóëñàí ÷óõàë õóâü íýìýð áîëñîí þì. Äàéíû äàðàà
ÁÍÌÀÓ ÇÕÓ-òàé òîãòîîñîí áàò íàéðàìäàë, õàìòûí àæèëëàãààãàà ºðãºæ¿¿ëýí
ã¿íçãèéð¿¿ëæ, ñîöèàëèñò õàìòûí íºõºðëºëèéí îðíóóäòàé àõ ä¿¿ãèéí õîëáîî
òîãòîîæ, òýäíèé èíòåðíàöèîíàë÷ òóñëàìæèéã õ¿ëýýæ ýäèéí çàñàã, ñî¸ëîî
79

ò¿ðãýí õºãæ¿¿ëæ, àðä ò¿ìíèéõýý àæ áàéäëûã ñàéæðóóëàõ òàëààð øèíý
øèíý àìæèëòàíä õ¿ðñýí þì. Ýíý ¿åèéí ò¿¿õýí à÷ õîëáîãäîëòîé ÿâäëóóä áîë
íèéò àðä ò¿ìíèéã áè÷èã ¿ñýãòýé áîëãîæ, àðäûí àæ àõóéã ñîöèàëèñò ¸ñîîð
õîðøîîëñîí õýðýã þì.
Ýäãýýðèéí ¿ð ä¿íä 1961 îí ãýõýä Ìîíãîë îðîíä îð÷èí ¿åèéí àæ
¿éëäâýðèéí øèíý, øèíý ãàçðóóä áàéãóóëàãäàæ, õºäºº àæ àõóé ñîöèàëèñò
¸ñîîð õîðøîîëîãäîí áýõæèí õºãæèâ.
ÌÀÕÍ-ûí IV ïðîãðàììûí çààëòûí äàãóó òóñ îðîíä ñîöèàëèçìûí ìàòåðèàë
òåõíèêèéí áààçûã áóé áîëãîõ çîðèëãîîð àæ ¿éëäâýð õºäºº àæ àõóéãàà öààøèä
õºãæ¿¿ëæ, ÇÕÓ áà àõ ä¿¿ áóñàä îðíóóäûí òóñëàìæààð óëñ àðäûí àæ àõóéí á¿õ
ñàëáàðò øèíý ãàðàìãàé àìæèëòóóä ãàð÷, Äàðõàí, Ýðäýíýò çýðýã àæ ¿éëäâýðèéí
òîìîîõîí õîò õîòõîí îëîí òîîíû ñóóðèí, àæ ¿éëäâýð, õºäºº àæ àõóé, òýýâýð
õîëáîî, ñî¸ëûí öîî øèíý îáúåêòóóäûã áàéãóóëñàí íü ñîöèàëèçìûí ìàòåðèàë
òåõíèêèéí áààçûã áàéãóóëàõàä ò¿¿õýí à÷ õîëáîãäîëòîé áîëëîî. ¯¿íèé ¿ðýýð
ò¿ëø ýð÷èì õ¿÷, óóë óóðõàé, èõ áàðèëãà, îé ìîä, õºíãºí, õ¿íñíèé ¿éëäâýðèéí
ñàëáàðóóä ºðãºæèí õºãæèæ òºìºð çàì, àâòî òýýâýð, èðãýíèé àãààðûí òýýâýð,
õîëáîî õàðèëöàà çýðýã ñàëáàðóóä øèíý àìæèëòàíä õ¿ðëýý.
Åðºíõèé áîëîâñðîë, òóñãàé äóíä, äýýä ñóðãóóëü, øèíæëýõ óõààí, ñî¸ë
óðëàã, ýð¿¿ëèéã õàìãààëàõ áàéãóóëëàãóóäûí òîî îëøèð÷, ¿éë àæèëëàãààíû
íü ÷àíàð ñàéæèð÷, àðä ò¿ìíèé ìàòåðèàëëàã áà ñî¸ëûí àìüäðàëûí ò¿âøèí
äýýøèëñýýð áàéíà.
ÌÀÕÍ-ûí XIX èõ õóðëààñ äýâø¿¿ëñýí çîðèëò áà VIII òàâàí æèëèéí
òºëºâëºãººã áèåë¿¿ëýõèéí òóëä ìàíàé àðä ò¿ìýí èõèéã á¿òýýæ áàéíà.
“Ýíý çîðèëòûã õýðýãæ¿¿ëýõýä ÁÍÌÀÓ, ÇÑÁÍÕÓûí õîîðîíä ýäèéí çàñàã,
øèíæëýõ óõààí, òåõíèêèéí õàìòûí àæèëëàãààã 2000 îí õ¿ðòýë õºãæ¿¿ëýõ
óðò õóãàöààíû ïðîãðàìì òóñ äºõºì áîëîõ þì” 5 ãýæ ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû
Åðºíõèé íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà Æ. Áàòìºíõ ÌÀÕÍ-ûí XIX èõ õóðàëä òàâüñàí
òàéëàí èëòãýëäýý öîõîí äóðäæýý.
Óëñ àðäûí àæ àõóé, ñî¸ëûã õºãæ¿¿ëýõ VIII òàâàí æèëèéí òºëºâëºãººíèé
ãàðààíû æèë - 1986 îíû òºëºâëºãººò çîðèëò ¿íäñýí ¿ç¿¿ëýëòýýðýý
áèåëýãäýâ. Æèøýý íü ¿íäýñíèé îðëîãûí ¿éëäâýðëýë 5,6 õóâü, õºäºº àæ àõóéí
á¿òýýãäýõ¿¿íèé ¿éëäâýðëýë ºìíºõ òàâàí æèëèéí äóíäæààñ 12 õóâü òóñ òóñ
ºñ÷, àæ ¿éëäâýðèéí á¿òýýãäýõ¿¿íèé ¿éëäâýðëýë 102,6 õóâèàð áèåëýãäæýý. 6
Óëñûí íèéò ìàëûí òîî òîëãîé 1985 îíûõîîñ 158,3 ìÿíãààð ºñ÷, 1980 îíä ¿ð
òàðèà õóðààí àâàõ òºëºâëºãººã 16 õóâü äàâóóëàí áèåë¿¿ëýâ. Ñî¸ëûí ñàëáàðûí
òºëºâëºãººò ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä ìºí óðüä îíûõîîñ ºñºí íýìýãäëýý.
Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí ÇÕÓ-òàé áàéãóóëñàí óëàìæëàëò àõ ä¿¿ãèéí
íàéðàìäàë, õàìòûí àæèëëàãààãàà áýõæ¿¿ëæ, ñîöèàëèñò áàéóóëàëòäàà øèíý
øèíý àìæèëòàíä õ¿ð÷, äàéíû ýñðýã, ýíõ òàéâíû òºëºº òýìöëýý èäýâõæ¿¿ëæ
Àóãàà èõ Îêòÿáðèéí ñîöèàëèñò õóâüñãàëûí 70 æèëèéí îéã óãòàí òýìäýãëýõ
ãýæ áàéíà.
5
Æ.Áàòìºíõ. Èëòãýë, ºã¿¿ëýë, õýëñýí ¿ã. I áîòü.Óëààíáààòàð.,1986. ò.53
6
¯íýí ñîíèí. 1987.01.02.
80

III
Ç¿¿í Åâðîïûí õýä õýäýí îðîíä àðäûí àðä÷èëñàí õóâüñãàë ÿëñàíààð
äýëõèéí ñîöèàëèñò ñèñòåì á¿ðýëäýí òîãòëîî. Õ¿í òºðºëõòíèé ãóðàâíû
íýãýýñ èë¿¿ã õàìàðñàí äýëõèéí ñîöèàëèñò ñèñòåì ýä¿ãýý õºãæèíã¿é ýäèéí
çàñàã, øèíæëýõ óõààíû èõýýõýí áààç ñóóðü, öýðýã, óëñ òºðèéí íàéäâàðòàé
ïîòåíöèàëòàé áîëæ, óëàì áîëîâñðîíãóé áîëîí õºãæñººð áàéíà 7 ãýæ ÇÕÓÊÍûí
Òºâ Õîðîîíû åðºíõèé íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà Ì.Ñ.Ãîðáà÷åâ ÇÕÓÊÍ-ûí
XXVII èõ õóðàë äýýð òàâüñàí èëòãýëäýý öîõîí òýìäýãëýñýí áèëýý.
Èìïåðèàëèñò ßïîí óëñ äýëõèéí II äàéíû ñ¿¿ë÷èéí øàòàíä óëñ òºð
öýðãèéí òàëààð áóò öîõèãäñîí íü Àçèéí àðä ò¿ìíèé õóâü çàÿàíä ã¿í à÷
õîëáîãäîëòîé áîëñîí þì. ¯¿íèé ¿ðýýð Âüåòíàì, Õîéä Ñîëîíãîñ, Õÿòàäàä
àðä÷èëñàí õóâüñãàë ìàíäàæ, ýäãýýð îðíóóä ñîöèàëèçìä øèëæèí îðæ õºãæèõ
áîëîëöîîòîé áîëñîí þì. Îäîî Ëàîñ. Êàìïó÷è óëñóóä ìºí èéì çàìààð
õºãæèæ áàéíà. Àçèéí ñîöèàëèñò îðíóóä ÇÕÓ, Åâðîïûí ñîöèàëèñò îðíóóäûí
àõ ä¿¿ãèéí èíòåðíàöèîíàë÷ òóñëàìæ, äýìæëýãýýð íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí
õîöðîãäîëòîé õîëáîãäñîí ñààä áýðõøýýëèéã äàâàí òóóëæ ñîöèàëèçìûã
àìæèëòòàé áàéãóóëæ áàéíà.
Àçè, Àôðèê, Ëàòèí Àìåðèêèéí îëîí îðíóóä èìïåðèàëèçìûí
êîëîíè÷ëîëûí äàðëàëààñ àíãèæðàí òóñãààð òîãòíîëîî áàéëäàí àâ÷, íèéãýì,
ýäèéí çàñãèéí äýâøëèéí òºëºº òýìöýæ áàéíà.
Ëàòèí Àìåðèêò ñîöèàëèñò Êóáà óëñ òîãòíîæ, õºãæèí öýöýãëýæ
áàéãààãèéí çýðýãöýý Íèêàðàãóà, Àôãàíèñòàí çýðýã îðíóóä èìïåðèàëèñò
ã¿ðí¿¿äèéí õàðãèñ ºíãºëçëºãèéí õ¿íä íºõöºëä ººðèéí îðíû òóñãààð
òîãòíîëûã áýõæ¿¿ëýí íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí òàëààð õóâüñãàëò ººð÷ëºëò¿¿ä
õèéæ áàéíà. Êîëîíèéí äàðëàëààñ ÷ºëººëºãäñºí îðíóóäûí äîòðîîñ 20
îð÷èì óëñ ñîöèàëèñò ÷èã áàðèìæààã ñîíãîí àâ÷ èìïåðèàëèçìûí øèíý
êîëîíè÷ëîëûí ýñðýã òýìöëèéã ÿâóóëæ, óëñ îðîíäîî íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí
àðä÷èëñàí õóâüñãàëò ººð÷ëºëò¿¿äèéã çîõèîí ÿâóóëæ áàéíà. Ýäãýýð îðíóóäûí
õºãæëèéí çàì Ǻâëºëòèéí Äóíäàä Àçèéí óëñ îðíóóä áà Ìîíãîë îðîí
êàïèòàëèñò áóñ õºãæ뺺ñ îëîí óëñûí áàéäàë áà íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí òàëààð
ºâºðìºö îíöëîãòîé áîëîâ÷ êàïèòàëèñò áóñ õºãæ뺺ð çàìíàí ñîöèàëèçìä
øèëæèí îðîõ òóõàé Ìàðêñ. Ýíãåëüñèéí ñóðãààëûí åðºíõèé ç¿é òîãòëûí
äàãóó õºãæèæ áàéíà.
Äýýð ºã¿¿ëñýí á¿õýí íü Àóãàà èõ Îêòÿáðèéí ñîöèàëèñò õóâüñãàëûí
¿ð íºëººãººð äàÿí äýëõèéä ¿¿ð öàéæ, ¿é îëîí çóóí ñàÿ ¿ãýýã¿é àðäûí àç
æàðãàëûí çàì òýëæ íýýãäñýíèé ãýð÷ ìºí.
IV
ÁÍÌÀÓ ÇÕÓ áîëîí àõ ä¿¿ ñîöèàëèñò îðíóóä, îëîí óëñûí êîììóíèñò
àæèë÷íû õºäºë㺺íòýé èíòåðíàöèîèàë÷ õàìòûí àæèëëàãàà, ýâ ñàíààíûõàà
7
Ìàòåðèàëû XXVII ñúåçäà Êîììóíèñòè÷åñêîé Ïàðòèè Ñîâåòñêîãî Ñîþçà. Ìîñêâà., 1986. ò. 7
81

íýãäëèéã öààøèä áýõæ¿¿ëýí Àçè, Àôðèê, Ëàòèí Àìåðèêèéí àðä ò¿ìíèé
òóñãààð òîãòíîë, ýðõ ÷ºëºº, íèéãìèéí äýâøëèéíõýý òºëºº ÿâóóëæ áóé
òýìöëèéã äýìæèæ áàéíà.
Èìïåðèàëèçì ò¿¿íèé õàìãèéí õàðãèñ õ¿÷èí ÀÍÓ, ÍÀÒÎ-èéí á¿ëãèéíõíýýñ
ÿâóóëæ áóé äàéí÷ ò¿ðýìãèé áîäëîãî íü ìàíàé ýðèí ¿åèéí îëîí óëñûí
õàðèëöààã íîöòîé õóðöàòãàæ áàéíà. Èéìýýñ ãàçàð äýëõèéã öºìèéí çýâñýãã¿é
áîëãîõ, õ¿í òºðºëõòíèéã ýñýí ìýíä áàéëãàõ àñóóäàë íèéò õ¿í òºðºëõòíèé
ÿçãóóð ýðõ àøèãò íèéöýæ áàéãàà þì. ÇÕÓ áà ñîöèàëèñò îðíóóä á¿õ íèéòèéã
õàìàðñàí àþóëã¿é áàéäëûã îëîí óëñûí õàðèëöààíä òîãòîîæ, íèéãýì, óëñ
òºðèéí òàëàà𠺺𠺺ð áàéãóóëàëòàé óëñ îðíóóäûí õîîðîíä ýíõ òàéâíààð
çýðýãöýí îðøèõ ëåíèí÷ çàð÷ìûã óäèðäëàãà áîëãîæ áàéäàã áèëýý. ÇÕÓ
öºìèéí çýâñýãèéã 2000 îí ãýõýä óñòãàõ ïðîãðàìì, óã çýâñãèéã òóðøèõ àæëûã
çîãñîîõ ñàíàà÷èëãààñ ãàäíà åðäèéí çýâñýãëýëèéã õîðîãäóóëàõ áà õèìèéí
çýâñãèéã ýãíýãò õîðèõ çýðýã îëîí ÷óõàë ýíõ òàéâàí÷ ñàíàë, ñàíàà÷ëàãóóäûã
äýâø¿¿ëýí ò¿¿íèéãýý õýðýãæ¿¿ëýõèíí òºëºº òóóøòàé òýìöýæ áàéíà. Ýíý áîë
Àóãàà èõ Îêòÿáðèéí õóâüñãàëûí äàðàà Ǻâëºëò òºðººñ ãàðãàñàí íàéðàìäëûí
òóíõàãëàëûí øóóä ¿ðãýëæëýë áºãººä íèéò õ¿í òºðºëõòíèé ¿íäñýí àøèã
ñîíèðõîëä çîõèöñîí õàìãèéí õ¿íëýã áîäëîãî þì. ¯¿íèéã Âàðøàâûí
ãýðýýíèé áîëîí ñîöèàëèñò õàìòûí íºõºðëºëèéí á¿õ îðíóóä, òóõàéëáàë,
ÁÍÌÀÓ, äýâøèëò õ¿í òºðºëõòºí, ýíõèéã ýðõýìëýã÷ á¿õ õ¿÷íí äýìæèæ
áàéíà. Ãýòýë Àìåðèêèéí Íýãäñýí Óëñ ò¿¿ííé õàíü õàìñààòíóóä çýâñãýýð
óëàéðàí õººöºëäºæ, öýðãèéí õó÷ýýð äàâàìãàéëàõûí òóëä îääûí äàéíä
áýëòãýõýýð á¿õ õ¿÷ýýðýý ÷àðìàéæ áàéíà. Òýä ýíõèéí ýñðýã ýíý ò¿ðýìãèé
áîäëîãîî õýðýãæ¿¿ëýõ çîðèëãîîð ÇÕÓ áà ñîöèàëèñò õàìòûí íºõºðëºëèéí
îðíóóäûí ýíõ òàéâàí÷ ñàíàà÷ëàãàä ç¿éë á¿ðèéí ñààä òîòãîð ó÷ðóóëæ, áóñàä
îðíû íóòàãò öýðãèéí áààçàà îëøðóóëàí, öºìèéí çýâñýãò ïóóæèí, îíãîö
õºë㺺 äýëõèéí ÿíç á¿ðèéí ãàçàð íóòàãò áàéðëóóëàí çîîæ, çàðèì á¿ñ íóòàãò
çýâñýãò ìºð㺺ë人íèé㠺人æ, òóñãààð òîãòíîñîí îðíóóëûí äîòîîä õýðýãò
õºíäëºãººñ äóð çîðãîîðîî îðîëöîæ, îëîí óëñûí áàéäëûã óëàì á¿ð õóðöàòãàí
äàÿí äýëõèéí ýíõ òàéâàíä çàíàëõèéëæ áàéíà.
ÀÍÓ áà ò¿¿íèé õàíü õàìñààòíû ò¿ðýìãèéëýë, öºìèéí çýâñãýýð õººöºëääºã
áîäëîãûã äàÿí äýëõèéí îëîí ìèëëèàðä õ¿ì¿¿ñ ãàçàð ñàéã¿é ýñýðã¿¿öýæ,
Ǻâëºëòèéí ýíõ òàéâàí÷ áîäëîãûã òóóøòàé äýìæèæ áàéíà.
Ýíõ òàéâíû ýíý èõ òóëàëäààíû òýðã¿¿í ýãíýýíä Îêòÿáðèéí õóâüñãàëûí
ýõ îðîí-ÇÕÓ, ñîöèàëèñò õàìòûí íºõºðëºëèéí áóñàä îðíóóä, îëîí óëñûí
êîììóííèñò àæèë÷íû õºäºë㺺í ÿëæ áàéíà. Ýíý òýìöýëä íàì, òºðèéíõºº ýíõ
òàíâàí÷ áîäëîãûã ñàéøààí äýìæèæ áàéäàã Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí, ìàíàé îëîí
íèéò ìºí èäýâõòýé îðîëöîæ áàéãàà þì. Äàéíû ýñðýã, ýíõ òàéâíû òºëºº ºðãºí
îëîí ò¿ìíèé òýìöýë èäýâõæèæ áóé íü Àóãàà èõ Îêòÿáðèéí ¿çýë ñàíààíû
øèíý ÿðóó òîä èëðýë ìºí.
Äîðíîäàõèíû ñóäëàëûí àñóóäàë ñýòã¿¿ë, Óëààíáààòàð,
2(1987), 8-15 äóãààð òàë.
82

Á.Øèðýíäýâ òýðã¿¿òýé ÁÍÌÀÓ-ûí òºëººëºã÷èä
ºìíºä õºðø人 àéë÷èëæ áàéãàà íü
Ìîíãîë-Ǻâëºëòèéí íàéðàìäëûí ãýðýýíä ãàðûí ¿ñýã çóðàõ ¸ñëîë.
Ìîñêâà, 1946 îí
83

Ýíýòõýãèéí Øèíý Äåëè õîòîä
1964 îíä áîëñîí Äîðíî Äàõèíû
ñóäëàëûí XXVI èõ õóðàëä
îðîëöîæ, òóñ óëñûí Åðºíõèé ñàéä
È.Ãàíäèòàé óóëçñàí íü
ÁÍÌÀÓ-ûí Ïàðëàìåíòèéí
òºëººëºã÷äèéí òýðã¿¿í
Á.Øèðýíäýâ Ýíýòõýã óëñàä
àéë÷ëàâ. 1964 îí
ØÓÀ-èéí Åðºíõèéëºã÷
Á.Øèðýíäýâò Ëèäñèéí Èõ
Ñóðãóóëèéí Õ¿íäýò äîêòîð öîë
õ¿ðòýýõ ¸ñëîëûí ¿åýð.
Áðèòàíè äàõü Ìîíãîë
óëñûí àíõíû Ýë÷èí ñàéä
Ö.Äàìáàäàðæàà, ïðîô ªðãºí㺺
Îíîí, Á.Øèðýíäýâ, Î.Ëàòòèìîð,
Ý.Ïóíöàã íàð. 1970.05.20.
Ìîíãîë-Ôðàíöûí ñî¸ëûí
õýëýëöýýðò Ìîíãîëûí òàëààñ
Á.Øèðýíäýâ, Ôðàíöûí òàëààñ
Ãßß-íû Òºðèéí íàðèéí áè÷ãèéí
äàðãà À.Áåòòàíêóð íàð ãàðûí
¿ñýã çóðæ áàéãàà íü.
Ïàðèñ, 1968 îí
84

ÌÎÍÃÎË ÓËÑÛÍ ÃÀÄÀÀÄ ÕÀÐÈËÖÀÀ,
ÕÀÌÒÛÍ ÀÆÈËËÀÃÀÀà ժÃƯ¯ËÝÕ ×ÈÃËÝËÄ
(Èëòãýë, ºã¿¿ëýë, õýëñýí ¿ã, ÿðèëöëàãà, äóðñàìæ,
òàéëàí, çàìûí òýìäýãëýë, ëåêö)
×ÅÕÎÑËÎÂÀÊ ÓËÑ ÑÎÖÈÀËÈÇÌÛÍ ÇÀÌÄ
(Ǻâëºëòèéí àðìè ×åõîñëîâàêèéã Ãåðìàíû ôàøèñòûí
äàðëàëààñ ÷ºëººëñíèé 5 æèëèéí îéí áàÿðûã ¸ñîëñîí òóõàé òýìäýãëýë)
×åõîñëîâàêèéã ÷ºëººëñíèé 5 æèëèéí îéí áàéðûã òîõèîëäóóëàí Êëåìåíò
Ãîòâàëüä õýëýõäýý “5 äóãààð ñàðûí 9-íèé ºäºð áîë ìàíàé ¿íäýñòíèé õàìãèéí
èõ áàÿðûí ºäºð ìºí. 1945 îíû ýíý ºäºð ×åõîñëîâàêèéí àðä ò¿ìíèé îðøèí
òîãòíîõ ÿâäàëä çàíàë ó÷ðóóëæ áàéñàí Ãèòëåðèéí ò¿ðýìãèéëëèéã ¿¿ðä ýöýñ
áîëãîñîí þì” ãýñýí áèëýý. Äàéíû ºìíºõ êàïèòàëèñò ×åõîñëîâàêò ¿íäýñíèé
õºðºíãºòºí, ãàçðûí ýçýä, ãàäààäûí êàïèòàëèñò, ïîìåùèêóóä íî¸ëæ áàéæýý.
Àæ ¿éëäâýðèéí ãîëëîõ ç¿éë¿¿ä íü ×åõèéí áà ãàäààäûí êàïèòàëèñò
íàðûí ãàðò áàéæýý. պ人 àæ àõóéí ç¿éë¿¿ä íü ×åõ, Ñëîâàêèéí áà Ãåðìàíû
ïîìåùèêóóäûí ãàðò áàéæýý. Òóñ óëñûí á¿õ ãàçàð ýçýìøèã÷äèéí çºâõºí
íýã õóâü íü áîëæ áàéñàí òýä íü òàðèàëàíãèéí á¿õ ãàçðûí áàðàã 80 õóâèéã
ýçýìøèæ áàéæýý. Àæèë÷èí àíãè áà õºäºëìºðèéí òàðèà÷èä íü õîîñðîí
ºëñãºëºíãèéí áàéäàëä àìüäàð÷ áàéâ. Àæèë ¿ã¿éäýë íü àæèë÷èí àíãèéí öàã
ÿìàãòûí õ¿íä àþóëò õºíººë áîëæ áàéâ. Æèøýý íü, 1933 îíä 1 ñàÿ àæèë÷èí
íü àæèë ¿ã¿é áàéæýý. Õºäºëìºðèéí òàðèà÷èä íü õ¿íä õ¿÷èð àëáàí òàòâàðò
íýðâýãäýýä ãàçàð íü õ¿ðýëöýõã¿é áàéñíààñ ãà÷èãäàí çîâæ áàéëàà. Òýð ¿åñò
ïîìåùèêóóäûí òîì àæ àõóé íýã á¿ðò äóíäûã áàðèìòàëáàë 300 îð÷èì ãà
ãàçàð îíîãäîæ áàéõàä òàðèà÷äûí æèæèã àæ àõóé òóòàìä äºíãºæ 2,5 ãà ãàçàð
îíîãäîæ áàéæýý.
×åõîñëîâàêèéí õºðºíãºòºí íü Ãèòëåðòýé øóóä ñ¿ëáýëäýýä
×åõîñëîâàêèéã Ãèòëåðèéí Ãåðìàíä çàõèðóóëàõûã ýðìýëçýæ áàéæýý. Õàðèí
ãàíöõàí ×åõîñëîâàêèéí Êîììóíèñò Íàì íü òóñ îðîí äàõü Ãèòëåðèéí
àãåíòóðûí ýñðýã ãåðìàí ôàøèñòûí æèãø¿¿ðò ºíãºëçëºãèéí ýñðýã ýðñ
òóóøòàé òýìöýæ áàéæýý. Ãèòëåðèéí Ãåðìàí 1938 îíû 3 äóãààð ñàðä
×åõîñëîâàêààñ Ñóäåò ìóæèéã òàñëàí àâíà ãýæ øóóä øààðäàæ áàéëàà. Àíãëè,
Ôðàíö, Ãåðìàí, Èòàëèéí Çàñãèéí ãàçðóóä íü 1938 îíû 9 ä¿ãýýð ñàðä óëèãò
Ìþíõåíèé õýëýëöýýðò ¿ñýã çóðààä õýðýã äýýðýý ×åõîñëîâàêèéã Ãèòëåðò
èäýø áîëãîí ºãñºí þì. “×åõîñëîâàêèéã îãò îðîëöóóëàëã¿éãýýð ò¿¿íèé õóâü
çàÿàã øèéäâýðëýæ áèëýý.
×åõîñëîâàêèéí òºëººëºã÷èéã Ìþíõåíä óðüñàí íü çºâõºí
èìïåðèàëèñòóóäûí õîîðîíäûí õóéâàëäààíû ä¿íã òýäíýýñ áèøðýí äàãóóëàõ
85

ãýñýí õýðýã áàéëàà. Ãèòëåðèéí Ãåðìàí 1938 îíû 9 ä¿ãýýð ñàðààñ ýõëýí
×åõîñëîâàêèéã ýçëýí àâ÷ ýõýëæýý. ×åõîñëîâàê óëñ òóñãààð òîãòíîëîî àëäààä
ò¿¿íèé íóòãèéã ôàøèñòûí Ãåðìàí õýñýãëýí òàñàëæ áàéæýý. Ãèòëåð÷¿¿ä
×åõîñëîâàêèéí á¿õ íóòàãò ÿðãàëàí õÿäàõ, öýðãèéí äåêòàòóðûí äýãëýìèéã
òîãòîîæ áàéæýý. Ãåðìàíû ôàøèñòóóä ×åõîñëîâàêèéí õîò, òîñãîíûã ýâäýí
áóñíèóëààä òîì àæ ¿éëäâýðèéã õîîñëîí á¿õ ¿íäýñíèé áàÿëàãèéã äýýðýìäýæ,
îëîí ìÿíãàí ýõ îðîí÷ õ¿¿õýä, ýìýãòýé÷¿¿äèéã çýðëýã áàëìàäààð àëæ õÿäàæ
áàéëàà. ×åõîñëîâàêèéí àðä ò¿ìýí ôàøèñòûí ò¿ðýìãèéëýí ýçëýã÷äèéí ýñðýã
òýìöýëä óëàì á¿ð ýðñ áîñîæ áàéñàí áèëýý.
Ãàíöõàí Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñ, ×åõîñëîâàêèéí àðä ò¿ìíèéã õàìãààëàõààð
áàò çîãñîæ áàéëàà. Ôàøèñòûí Ãåðìàíûã ýñýðã¿¿öñýí Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñûí
ÿëãóóñàí òýìöýë íü ×åõîñëîâàêèéí õºäºëìºð÷äèéã ôàøèñòûí äàðëàëààñ
àíãèæðàõ ÿâäàëä íü íàéäâàðûã õ¿÷òýé áîëãîæýý. ͺõºð Ñòàëèí, 1941 îíû 7
äóãààð ñàðûí 3-íä ðàäèîãîîð ¿ã õýëýõäýý “Ôàøèñò äàðëàã÷äûã ýñýðã¿¿öñýí
àðä íèéòèéí ýõ îðíû ýíý äàéíû çîðèëãî áîë ìàíàé îðîíä òîõèîëäñîí àþóëûã
óñòãàõ òºäèé áèø, Ãåðìàíû ôàøèñòûí äàðëàë äîð ãàñëàí áàéãàà Åâðîïûí á¿õ
óëñ ¿íäýñòýíä òóñëàõ çîðèëãîòîé þì” ãýæ õýëæýý.
×åõîñëîâàêèéí ãàäààäàä áàéñàí Çàñãèéí ãàçàð áà ÑÑÑÐ-èéí õîîðîíä 1941
îíä “Ãèòëåðèéí Ãåðìàíû ýñðýã äàéíä èäýâõòýé îðîëöæýý. ×åõîñëîâàêèéí
äîòîîäîä Ãåðìàí ôàøèñòûí ò¿ðýìãèéëýí ýçëýã÷äèéí ýñðýã 1944 îíä
Ñëîâàêûí áîñëîãî, 1945 îíä Ïðàãèéí áîñëîãûã ×åõîñëîâàêèéí Êîììóíèñò
íàìààñ çîõèîí áàéãóóëæýý. Ãèòëåðèéí öýðãèéã Ǻâëºëòèéí áààòàð àðìè áóò
íèðãýæ äàðààä 1945 îíû 5 äóãààð ñàðûí 2-íä Ãåðìàíû íèéñëýë Áåðëèíèéã
àâñíû äàðàà ×åõîñëîâàêèéã á¿ðýí ÷ºëººëºõ öàã èðæýý. Ǻâëºëòèéí àðìèéí
åðºíõèé æàíæèí ãåíåðàëèññèìóñ íºõºð Ñòàëèíû òóøààëààð Ãèòëåðèéí
ãåíåðàë Øåðíåðèéí öýðãèéí á¿ëýãëýëèéã óñòãàõûí òóë Áåðëèíèé äýðãýäýýñ
×åõîñëîâàê îðîõîîð öýðãèéí òîì íýãòãýë õºäºëæýý. Ãèòëåðèéí ýíý
äýýðýì÷èí öýðýã íü áóóæ ºãºõã¿é ãýýä çàéëàí ãàðàõäàà õºäºëìºð÷äèéã
¿é îëíîîð íü õÿäàæ õîò, òîñãîäóóäûã áóñíèóëàí ×åõîñëîâàêèéí íèéñëýë
Ïðàãèéã ¿íýñýí òîâðîã áîëãîõîîð áýëòãýæ áàéæýý.
Ãýòýë Ǻâëºëòèéí öýðã¿¿ä äàéðàí îðîîä ôàøèñòûí öýðãèéí ñ¿¿ë÷èéí
¿ëäýãäëèéã áóò íèðãýæýý. Õóðàíäàà ãåíåðàë Ðûáàëêî, õóðàíäàà ãåíåðàë
Ëåëþøèíêî íàðûí ãâàðäèéí òàíêèéí 3, 4 ä¿ãýýð àðìè, Ǻâëºëò Õîëáîîò
Óëñûí ìàðøàë Êîíåâûí åðºíõèé êîìàíäààð Øåðíåðèéí á¿ëýãëýëèéã áóò
íèðãýýä Ãåðìàíû ñàÿ ãàðóé öýðýã, îôèöåðèéã îëçëîí àâ÷, Ïðàãèéã ÷ºëººëæýý.
×åõîñëîâàê óëñ ôàøèñòûí äàðëàëààñ á¿ðíýý ÷ºëººëºã人ä ò¿¿íèé íèéñëýë
Ïðàã õîò ýâäðýë ñ¿éòëýýñ èéíõ¿¿ àâðàãäñàí þì. Ýõ îðíû äàéíä Ǻâëºëò
Õîëáîîò Óëñûí áàéãóóëñàí äýëõèé äàõèíû ò¿¿õò ÿëàëò, Ǻâëºëòèéí àðìèéí
òóñëàìæèéí à÷ààð àðäûí àðä÷èëñàí á¿õ îðíû õºäºëìºð÷äèéí àäèëààð
×åõîñëîâàêèéí àðä ò¿ìýí íü èìïåðèàëèçìèéí ÿëçàð÷ áàéãàà ëàãåðààñ ñàëààä
áàíê, ôàáðèêèéí ýçýä, ïîìåùèêèéí íî¸ðõëûã ýöýñ áîëãîæ, ñîöèàëèçìûí
ëàãåðò øèëæèõ áîëîëöîîòîé áîëæýý. ×åõîñëîâàê óëñ íü àðäûí àðä÷èëñàí
86

áóñàä îðíóóäûí àäèëààð òóñãààð òîãòíîñîí àðäûí àðä÷èëñàí á¿ãä íàéðàìäàõ
óëñ áîëæýý.
ÑÑÑÐ-ýýñ àðäûí àðä÷èëñàí îðíóóäàä ºäºð òóòàì ¿ç¿¿ëæ áàéãàà àõ
ä¿¿ãèéí òóñëàìæ íü ¿íýëæ áàðøã¿é èõ þì.
Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñ íü ×åõîñëîâàêèéã ôàøèñòûí äàðëàëààñ ÷ºëººëìºãö
ò¿¿íèé àæ àõóéã ñýðãýýí õºãæ¿¿ëýõ ÿâäàëä ç¿éë á¿ðèéí èõ òóñëàìæèéã
¿ç¿¿ëëýý. Ǻâõºí 1945 îíä ÑÑÑÐ íü îëîí ìÿíãàí òîíí òºìºð, ìàðãàíöûí
õ¿äýð, òåõíèêèéí òºõººðºìæèéí çýðýã áóñàä ºäèé òºäèé ç¿éëèéã
íèéë¿¿ëæýý. Ýíý íü ãèòëåð¿¿äèéí á¿ðýëãýí ñ¿éòãýñýí àæ ¿éëäâýð, òýýâðèéã
ò¿ðãýí ñýðãýýí õºãæ¿¿ëýõ ÿâäàëä ×åõîñëîâàêò èõýýõýí òóñëàìæèéã ¿ç¿¿ëñýí
þì. Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñààñ õºâºí, íîîñíû çýðýã áóñàä ¿ëýìæõýí õýìæýýíèé
ò¿¿õèé ýäèéã ×åõîñëîâàêò íèéë¿¿ëæ áàéíà. Ýíý íü ×åõîñëîâàêèéí
íýõìýëèéí áà õºíãºí ¿éëäâýðèéã ñýðãýýæ óëìààð õºäºëìºð÷èí îëîí ò¿ìíèéã
õàìãèéí ÷óõàë õýðýãöýýò ç¿éëýýð õàíãàõ áîëîëöîîã îëãîæ áàéíà.
1947 îíä òàðèàíû óðãàö ãàðààã¿éí óëìààñ ×åõîñëîâàêèéí àðä ò¿ìýí ìàø
õ¿íä áàéäàëòàé áàéëàà. Òýð ¿åä Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñààñ 600 ìÿíãàí òîíí
òàðèà, 200 ìÿíãàí òîíí òýæýýëèéã ×åõîñëîâàêò íèéë¿¿ëýýä ×åõîñëîâàêèéí
õºäºëìºð÷äèéã ºëñãºëºí㺺ñ àâàðñàí þì. Á¿ãä Íàéðàìäàõ ×åõîñëîâàê Àðä
Óëñ íü 5 æèëèéí òóðø òîãòíîæ èðýõäýý ÑÑÑÐ-ûí àõ ä¿¿ãèéí ç¿éë á¿ðèéí
òóñëàìæààð àðäûí àðä÷èëñàí áóñàä îðíóóäûí àäèë ìàø èõ àìæèëòûã îëñîí þì.
Îäîî ×åõîñëîâàêèéí àæ ¿éëäâýðèéí 98 õóâü, õóäàëäààíû 86,5 õóâü, òºìºð
çàì áà àâòî ìîáèëèéí òýýâýð, áàíêèéí á¿õ ñèñòåì, õàðèëöàà õîëáîî íü ñîöèàëèñò
ñåêòîðò áàéíà. 1946-48 îíû àæ àõóéí õî¸ð æèëèéí òºëºâëºãººíèé áèåëýëòèéí
ä¿íä òóñ óëñûí ¿éëäâýð íü 28 õóâèàð ºñæýý. Òàâàí æèëèéí òºëºâëºãººíèé
àíõäóãààð æèëèéí òºëºâëºãººã 102,8 õóâèàð áèåë¿¿ëæýý. ×åõîñëîâàê óëñ ýäèéí
çàñãèéíõàà õºãæ뺺ð äàéíû ºìíºõ õýìæýýíä õ¿ðýýä ¿ëýìæõýíýýð äàâæýý.
Òàâàí æèëèéí òºëºâëºãººãººð òóñ îðíû ýäèéí çàñãèéã óëàì á¿ð õºãæ¿¿ëýõýýð
òºëºâëºñºí áºãººä àæ ¿éëäâýðèéí õýìæýýã äàéíû ºìíºõººñ 70 õóâü, ¿íäýñíèé
îðëîãûã 48 õóâèàð íýìýãä¿¿ëýõýýð òºëºâëºñºí áàéíà.
×åõîñëîâàêèéí àæèë÷èí àíãè íü êîììóíèñò íàìûíõàà óäèðäëàãàí
äîð Ǻâëºëòèéí àðä ò¿ìíèé áààòàðëàã æèøýýã äóóðèàí ò¿¿íèé òóðøëàãûã
àøèãëàæ òàâàí æèëèéí òºëºâëºãººãºº áèåë¿¿ëýõ áà äàâóóëàí áèåë¿¿ëýõèéí
òºëºº ñîöèàëèñò óðàëäààíûã óëàì á¿ð õ¿÷òýé ºðí¿¿ëñýýð áàéíà. Ìëàäî-
Áîëåñëàâ õîòûí àâòîìîáèëûí çàâîä ìºí ðàäèî õ¿ëýýí àâàã÷èéã ¿éëäâýðëýäýã
“Òåñëà” ãýäýã çàâîä äýýð ×åõîñëîâàêèéí àæèë÷äûí õºäºëìºðèéí ñàíàà÷ëàãà
ìàø èõ ºðíºæ áàéãààã áèä ¿çëýý. Îäîî àæ ¿éëäâýðò õºäºëìºðèéí á¿òýýìæ
íü 1947 îíòîé çýðýãö¿¿ëáýë 16 õóâèàð íýìýãäæýý. Óëñ àðäûíõàà àæ àõóéã
òºëºâëºãººòýé ÿâóóëæ õºäºëìºðèéí á¿òýýìæ íü íýìýãäýæ áàéãàà ÿâäàë íü
Á¿ãä Íàéðàìäàõ ×åõîñëîâàê óëñûí õºäºëìºð÷äèéí àæ àìüäðàëûí áàéäëûã
ýðñ äýýøë¿¿ëýõèéí áîëîëöîîã îëãîñîí áàéíà. Îäîî ×åõîñëîâàêò àæèëã¿é÷¿¿ä
áàéõã¿é áîëñîí áºãººä õ¿íñ, ¿éëäâýðèéí áàðààãààð õºäºëìºð÷äèéã õàíãàõ
ÿâäàë íü ñàéí áîëæýý.
87

Ïîìåùèêóóäûí àíãèéã óñòãààä òýäíèé ãàçðûã õºäºëìºð÷èí, òàðèà÷èí
íàðò øèëæ¿¿ëæýý. Õºäºëìºð÷èí òàðèà÷èä íü óëñààñàà ìàøèí òàðèàíû
¿ð çýýëëýãèéí òóñëàìæèéã àâñààð áàéíà. Õºäºëìºð÷èí òàðèà÷äûã
íóäàðãà÷óóäûí íºëººíººñ á¿ðìºñºí àíãèæðóóëæ, òýäíèé àæ àìüäðàëûí
áàéäëûã äýýøë¿¿ëýõèéí òóë õºäºº àæ àõóéí õîðøîîäûã áàéãóóëæ áàéãàà
áºãººä îäîî 3 ìÿíãàí òîñãîíû òàðèà÷èä íü ýäãýýð õîðøîîíä ýâëýëäæýý.
Òàðèà÷èä õºäºº àæ àõóéí õîðøîîíû à÷ òóñûã óëàì á¿ð òàíèæ ìýäñýýð
áàéíà. ¯¿íä 28 àæ àõóéã íýãòãýñýí áºãººä õºäºº àæ àõóéí íýã èéì õîðøîîã
ºèä ¿çëýý. Òýð õîðøîî íü ¿ëãýðòýé ñàéõàí àæèëëàãààòàé áºãººä ìàëûí
òîõèëîã ñàéõàí õàøààòàé, 8 òðàêòîð, àíæèñ, ñàéí óãñààíû ¿õýð 180, ãàõàé 218,
òàõèà 1000-òàéí äýý𠺺ðòºº ñî¸ë ãýãýýðëèéí ãàçðóóäòàé áàéíà. Ýíý õîðøîî
1949 îíä ìàëàà ºñãºõ áà òàðèà àâàõ òºëºâëºãººãºº äàâóóëàí áèåë¿¿ëæýý.
Õîðøîîíû ãèø¿¿ä íü îðëîãîî õºäºëìºðèéí ºäð¿¿äýä õóâèàðëàäàã áàéíà.
“Áàÿí ñàéõàí àìüäàð÷ áàéíà” ãýæ õîðøîîíû ãèø¿¿ä ÿðüöãààæ áàéíà. Îäîî
×åõîñëîâàêèéí õºäºº àæ àõóéä îëîí çóóí ìàøèí, òðàêòîðûí ñòàíö àæèëëàæ
áàéíà. Ýíý á¿õýí íü çºâõºí àæ ¿éëäâýðò áèø, ìºí õºäºº àæ àõóéä ñîöèàëèçì
ÿëæ áàéãààã ãýð÷èëæ áàéíà.
×åõîñëîâàêèéí àðä ò¿ìíýýñ íºõºð Ñòàëèíä ÿâóóëñàí áàÿðûí áè÷èãòýý
“ªíãºðñºí òàâàí æèëèéí äîòîð ×åõîñëîâàêèéí àæèë÷èí àíãè áà
õºäºëìºð÷äèéí ÿâæ èðñýí çàìûã áèä áàõäàë áàÿñãàëàíòàé ýðãýæ õàðæ
áàéíà. Áèä ôàøèñòûí ò¿ðýìãèéëëèéí õîð õºíººëëèéã àìæèëòòàé óñòãààä
óëñ îðîíäîî àðäûí àðä÷èëñàí áàéãóóëëûí ¿íäñèéã òàâèí äýëõèé äàõèíû
õºäºëìºð÷äèéã ýíõ æàðãóóëàõààð òàíèàñ èõ õºäºëìºð ãàðãààã¿é áóþó ìàíàé
á¿ãä íàéðàìäàõ óëñàä òàíèàñ èõ òóñëàìæ ¿ç¿¿ëýýã¿é áîë áàõàðõàõ îëîëò
áèäýíä áàéõã¿é áàéõ áèëýý” ãýæýý. Ǻâëºëòèéí àðìè ×åõîñëîâàêèéã Ãåðìàí
ôàøèñòûí äàðëàëààñ ÷ºëººëñíèé 5 æèëèéí îéí áàÿð ¸ñëîë íü Ǻâëºëò
Õîëáîîò Óëñ, Ǻâëºëòèéí àðìè, äýëõèé äàõèíû õºäºëìºð÷äèéí ìýðãýí
æîëîîäîã÷ íºõºð Ñòàëèíä ×åõîñëîâàêèéí àðä ò¿ìýí ÷èí ¿íýí÷ õàéðòàé
áºãººä öàãëàøã¿é òàëàðõàæ áàéäãèéã ¿ç¿¿ëæ ºíãºð뺺.
×åõîñëîâàêèéí õîò òîñãîíû ãóäàìæ, òàëáàé, çàâîä á¿õýíä áàÿð ¸ñëîëûí
õóðàëäààí õèéæ ãàçàð á¿õíèé õºäºëìºð÷èä íü õºäºëìºð÷èí õ¿ì¿¿ñèéí
õàíü íºõºð Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñ, äýëõèé äàõèíû õºäºëìºð÷äèéí ìýðãýí
æîëîîäîã÷ íºõºð Ñòàëèíä äîòíî õàéð òàëàðõàëòàé áàéäãàà íýã çýðãýýð
èëýðõèéëæ áàéëàà.
Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñûí ÿðóó àëäàðò öóóðàéò “óðà”, “ìàíàé õàíü íºõºð
áàãø èõ Ñòàëèí ìàíäòóãàé”, Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñòàé ¿¿ðä õàìò ÿâíà” ãýñýí
ëîîçîíãóóä á¿õ ãàçàðò õàðàãäàæ áàéâ.
×åõîñëîâàêèéí àðä ò¿ìíèé àðä ò¿ìíèé àìæèëò áîë á¿ð àðä÷èëñàí
ëàãåðèéí àìæèëò ìºí. Ǻâëºëòèéí àðìè ×åõîñëîâàêèéã Ãåðìàí
ôàøèñòûí äàðëàëààñ ÷ºëººëñíèé 5 æèëèéí îéí áàÿðò Ǻâëºëò Õîëáîîò
óëñûí ìàíëàéëñàí ýíõ òàéâàí, àðä÷èëàë, ñîöèàëèçìûí ëàãåðèéí íýãäýë,
Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñ áà èõ Ñòàëèíã õ¿ðýýëñýí ýíý ëàãåðèéí áàò íÿãòðàëûã
¿ç¿¿ëëýý. Ýíý áàÿð ¸ñëîëä î÷ñîí ìàíàé òºëººëºã÷äèéí çýðýã àðäûí
88

àðä÷èëñàí îðíóóäûí òºëººëºã÷èä, ×åõîñëîâàêèéí àðä ò¿ìýíä íàéðàìäëûí
áàÿð òàëàðõëàà õ¿ðãýæ, ñîöèàëèñò áàéãóóëàëòûí òºëºº ò¿¿íèé á¿òýýñýí
àìæèëòàíä íü áàÿð áàÿñãàëàíãàà èëýðõèéëýýä Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñ áà íºõºð
Ñòàëèíä ÷èí ¿íýí÷ýý áàñ äàõèí ¿ç¿¿ëëýý.
Ýíý áàÿð ¸ñëîëûí íýã ÷óõàë òàë íü ×åõîñëîâàêèéí àðä ò¿ìýí, á¿õ
àðä÷èëñàí ëàãåðèéí àðä ò¿ìíèé õàìò ÿâæ, øèíý äàéí ºäººã÷ Àíãëè-
Àìåðèêèéí õàðãèñûí ýñðýã ýíõ òàéâíû òºëºº òýìöýõýä çîðèã òºãºëäºð
áàéãààãàà èëýðõèéëýí ¿ç¿¿ëñýí ÿâäàë ìºí.
¯¿íä Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñ áà àðäûí àðä÷èëñàí îðíóóäàä óëñ àðäûí àæ
àõóé íü àìæèëòòàé õºãæèí õºäºëìºð÷äèéí àæ àìüäðàëûí áàéäàë íü óëàì á¿ð
ñàéæðàí, áîëîâñîí ÷èíýýëýã áîëñîîð áàéõàä èìïåðèàëèçìûí ëàãåðèéí äîòîð
äàéíû õèéðõýë óëàì á¿ð èõ áîëæ àæèë÷èí îëíû äîòîð àæèëã¿éäýõ õîîñðîõ
ÿâäàë ºäºð èðýõ òóñàì íýìýãäñýýð áàéíà.
¯íýí ñîíèíû 1950 îíû 6 äóãààð ñàðûí 14-íèé ºäðèéí äóãààð.
89

ÌÎÑÊÂÀ ÁÎË ÄÝËÕÈÉ ÄÀÕÈÍÛ ÕªÄªË̪Ð×ÄÈÉÍ
ÁÀßÐ ÁÀÕÄÀË ÌªÍ
Ìîñêâà áîë Ǻâëºëò Ñîöèàëèñò Á¿ãä Íàéðàìäàõ Õîëáîîò Óëñûí
íèéñëýë ñîöèàëèçì ÿëñàí îðíû á¿õ àìüäðàëûí òºâ áºãººä äýëõèéí îëîí
óëñûí íèéñëýëèéí õàìãèéí òýðã¿¿íèé íèéñëýë ìºí þì. Ìîñêâàä ñóóò èõ
Ëåíèí ñóóæ, ¿éë õýðãýý á¿òýýæ áàéñàí áºãººä îäîî Èõ Ñòàëèí á¿õ äýëõèéí
õºäºëìºð÷äèéí ñàéí ñàéõíû òºëºº õºäºëìºðëºí ñóóæ áàéíà.
Ìîñêâà áîë äýâøèë õºãæëèéí ýõ áóëàã ìºí áºãººä ýíä òýðã¿¿íèé øèíý
ç¿éëñ ìèíóò òóòàì òºðºí ÿëæ áàéäàã. Ìîñêâà áîë äýëõèé äàõèíû òýðã¿¿íèé
øèíæëýõ óõààí áîëñîí Ǻâëºëòèéí øèíæëýõ óõààí, ñî¸ëûí òºâ ìºí.
Ìîñêâàãèéí ãýãýýí òóÿà íü á¿õ õºäºëìºð÷èí õ¿í òºðºëõòíèé ýíõ òàéâàí, ýðõ
÷ºëºº, æàðãàëàíãèéí çàìûã ãèéã¿¿ëæ áàéäàã þì.
“Îäîî Ìîñêâà áîë õ¿í õ¿íýý ìºëæèõ ÿâäëûã óñòãàæ, êàïèòàëûí íî¸ðõëûã
õºäºëìºðèéí íî¸ðõëîîð õàëñàí, Ǻâëºëòèéí íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí øèíý
æóðìûí áàéãóóëàëòûí çîðèãæóóëàã÷ íü òºäèé áóñ, õàðèí Ìîñêâà áîë
õºäºëìºð÷èí õ¿í òºðºëõòíèéã êàïèòàëèñò áîîë÷ëîëîîñ ÷ºëººëºõ, ýðõ
÷ºëººíèé õºäºë㺺íèéã òóíõàãëàã÷ íü ìºí” (È.Ñòàëèí).
Áèä Ìîñêâàä ñóð÷ áàéñàí, Ìîñêâàä ñóóæ áàéñàí, Ìîñêâàä î÷èæ áàéñàí
ãýæ ç¿éí ¸ñîîð áàõàðõàí ÿðüäàã áèëýý. Ýíý æèëèéí Ìàéí íýãíèé áàÿðààð
Ìîñêâàã äàõèí ¿çýõ çàâøààí íàä òîõèîëäîâ. Ìîñêâà æèë èðýõ òóòàì óëàì
æàâõëàíòàé, ¿çýñãýëýíòýé òºãºëäºð ñàéõàí áîëñîîð áàéíà. Ìàíàé àõ ä¿¿ãèéí
íàéðàìäàëò Ǻâëºëòèéí àðä ò¿ìýí, ñîöèàëèçìààñ êîììóíèçìä øèëæèí îðîõ
ò¿¿õò ¿åèéã àìæèëòòàé áèåë¿¿ëæ áàéãàà ººðèéí îðíû ýäèéí çàñàã, ñî¸ëûí
øèíý õ¿÷èðõýã ºðíºëòèéí ¿åä äýëõèé äàõèíû õºäºëìºð÷äèéí áàÿð Ìàéí
íýãíèéã òýìäýãëýí ºíãºð¿¿ëýâ. Ìîñêâà áàÿð ¸ñëîëûí áàéäàëòàé ñàéõàí
÷èìýãëýãäñýí áàéâ. Óëààí òàëáàé áà Âëàäèìèð Èëüè÷ Ëåíèíèé øàðèëûí
áóíõàí ñ¿ð æàâõëàíòàé õàðàãäàæ áàéëàà.
Êðåìëèéí öàìõãèéí áàäìààðàã òàâàí õîøóóíóóä ãÿëàëçàí òóÿàðíà.
Óðüä áàéñàí îëîí äàâõàð áàéøèí äýýð äýëõèéä àíõ óäàà ìàíäñàí Ǻâëºëò
Ñîöèàëèñò Óëñ áà Èõ áîëüøåâèê íàìûã ¿íäýñëýí áàéãóóëàã÷ áºãººä
æîëîîäîã÷ Â.È.Ëåíèí, È.Â.Ñòàëèíû õºðºã, Õîëáîîíû á¿ãä íàéðàìäàõ
16 óëñûí ñ¿ëä òýìäýã, Ìàéí íýãíèé ëîîçîí õàäñàí áàéâ. Óëààí òàëáàé áà
ò¿¿íèé îð÷íû ãóäàìæààð öýðãèéí àíãèóä áà æàãñààë÷èä ¿é îëîí ýãíýýãýýð
áàéðëàæýý. Îëîí äàÿàð õºãæèëäºí íèéòèéí àíõààðàë Ëåíèíèé øàðèë ººä
õàíäàâ. Äýëõèé äàõèíû õºäºëìºð÷äèéí èõ áàãø õàéðò Èîñèô Âèññàðèîíîâè÷
Ñòàëèí èíäýð äýýð ãàð÷ èðýâ. Ýíý ¿åä Óëààí òàëáàé äýýð çîãñîæ, èõ Ñòàëèíûã
õàðæ, öàãëàøã¿é èõ áàÿðëàæ áàéâ. Àÿíãûí äóó ìýò àëãà íèæèãíýâ. Óëñ
ò¿ìíèé ýðõ ÷ºëºº, æàðãàë, ýíõ òàéâàí íàéðàìäëûí òóã áîëñîí íºõºð Ñòàëèíä
çîðèóëñàí ñ¿ðò “óðà” Óëààí òàëáàé äàÿàð íýã çýðýã öóóðèàòëàà.
ͺõºð Ñòàëèíû õîéíîîñ ò¿¿íèé ¿íýí÷ íºõºä Â.Ì.Ìîëîòîâ,
Ã.Ì.Ìàëåíêîâ, Ê.Å.Âîðîøèëîâ, Í.À.Áóëãàíèí, À.À.Àíäðååâ, Ä.Í.Êîñûãèí,
Í.Ì.Øâåðíèê, Ì.À.Ñóñëîâ íàðûí çýðýã Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñûí áóñàä
90

óäèðäàã÷èä Ñòàëèíû àëäàðò æàíæèí íàð èíäýð äýýð ãàð÷ èðýâ. Ǻâëºëòèéí
ÿëãóóñàí àðìèéí æàíæèí øòàáûí äàðãà, àðìèéí ãåíåðàë Øòåìåíêî
ïàðàäûã õ¿ëýýí àâàâ. Òàëáàé äàÿàð ñ¿ðò “óðà” öóóðèàòàí, Ǻâëºëò Õîëáîîò
Óëñûí ñ¿ëä äóóëëûã ÿðóó ñàéõàí ýãøèãëýæ, èõ áóóãèéí ¸ñëîëûí áóóäëàãà
íèæèãíýâ. Öýðãèéí àêàäåìèóä, ïàðàäûã ýõëýâ. ¯¿íèé íýã õàìò Óëààí
òàëáàé äýýã¿¿ð àãààðûí ïàðàä ýõëýâ. Ñòàëèíû íèñýõ õ¿÷íèé äºðâºí ìîòîðò
îíãîöóóä, æèãäõýí ýãíýýãýýð íàìóóõàí õàëèí íèñýâ. Ðåàêòèâ õ¿÷íèé íèñýõ
îíãîöóóä öàõèëãààí øèã íèñýí ºíãºð÷ áàéâ. Ýõ îðíûõîî ýðõ ÷ºëºº, òóñãààð
òîãòíîëûí òºëºº á¿õ õ¿í òºðºëõòíèé ýðõ ÷ºëººíèé òºëºº áàéëäààíä ÿðóó
àëäðàà ìàíäóóëñàí öýðãèéí òºðºë á¿ðèéí àíãèéí ñ¿ðò èõ æàãñààëûí öóâàà
òàëáàéãààð ºíãºð÷ áàéâ. Ìàéí íýãíèé ýíý ïàðàä íü á¿õ õºäºëìºð÷äèéí ýðõ
àøèã, ýíõ òàéâíûã ñàõèí õàìãààëàã÷, Ǻâëºëòèéí òºëººëºã÷ áààòàð àðìèéí
ÿëàãäàøã¿é èõ õ¿÷èí ÷àäëûã äàõèí ÿðóó ñàéõàí õàðóóëëàà.
Ýíõ òàéâíû íàéäâàðò òóëãóóð íü áîëñîí Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñûí õ¿÷
÷àäëûí óõðàëòã¿é ºðíºëòºä á¿õ õºäºëìºð÷èí õ¿í òºðºëõòºí áàÿñàæ
áàéíà. ÑÑÑÐ-èéí õ¿÷ ÷àäëûí ýíý ºðíºëò áîë Àíãëè, Àìåðèêèéí øèíý äàéí
ºäººã÷äºä øèíý ñ¿ðõèé ñàíóóëãà ìºí áèëýý. Ìîñêâàãèéí õºäºëìºð÷äèéí
ìàéí æàãñààë ýõýëëýý. Æèðèéí îëîí ñàÿ õ¿íä ýðõ ÷ºëºº, ýíõ æàðãàëûí
ãàíöõàí ¿íýí çàìûã èõ ñóðãààëààðàà ãèéã¿¿ëæ áàéãàà Ìàðêñ, Ýíãåëüñ, Ëåíèí,
Ñòàëèíû òîì õºâã¿¿äèéã æàãñààëûíõàí ºíäºð ºðãºæ ÿâàâ.
Øèíý äàéí ºäººã÷äèéí ýñðýã, ýíõ òàéâíû òºëºº òýìöýëä, êîììóíèçìûì
áàéãóóëàëòûí òºëºº òýìöëèéí øèíý ÿëàëòàä Ǻâëºëòèéí àðä ò¿ìíèéã
äóóäñàí áîëüøåâèê íàìûí Ìàéí íýãíèé äàé÷èí óðèàíû ¿ãñ óëààí äààâóó äýýð
áè÷èãäæýý. Æàãñààëûíõàí àðäûí àðä÷èëñàí îðíóóäûí óäèðäàã÷äûí õºðãèéã
áàðüæ æàãññàíû äîòîð ìàíàé àðä ò¿ìíèé æîëîîäîã÷ ìàðøàë ×îéáàëñàíãèéí
õºðãèéã àâ÷ ÿâàâ. Ýíý æàãñààë ¸ñëîë íü á¿õ àðä÷èëñàí ëàãåðèéí õ¿÷íèé
ºñºëò, àðäûí àðä÷èëñàí îðíóóäûí àðä ò¿ìíýýñ ººðèéí àâðàã÷ áºãººä ¿íýí÷
íºõºð èõ Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñòàé áàò íàéðàìäàëòàéã ÿðóó òîäîîð èëýðõèéëýí
õàðóóëàâ. Êîììóíèçìûã áàéãóóëàõûí òºëºº òýìöýëä Ìîñêâàãèéíõíû
á¿òýýñýí õºäºëìºðèéí øèíý øèíý àìæèëòûã îëîí ìÿíãàí ïëàêàò, äèàãðàììä
õóðö ñàéõàí çóðãóóäààð õàðóóëæýý.
Ǻâëºëòèéí àðä ò¿ìýí íü õ¿÷èðõýã ÷àäàë, íýãäýëòýé, áîëüøåâèê íàì áà
èõ Ñòàëèíä ÷èí ¿íýí÷, öàãëàøã¿é õàéðòàé áºãººä íàìûíõàà óäèðäëàãûí äîð
íºõºð Ñòàëèíû ìýðãýí æîëîîäëîãîîð êîììóíèçì ººä óõðàëòã¿é óðàãøàà
ÿâàõûã ÷èí ¿íýíýýñýý ýðìýëçýæ áàéãààãàà Ìàéí íýãíýýð ¿ç¿¿ëëýý.
Ìîñêâàä 7 õîíîã áàéõàä ýíý èõ õîòûí ìÿíãàíû 1 õóâüòàé íü ÷ åðºíõèéëºí
òàíèëöàæ àìæèøã¿é þì. Ãýâ÷ ìèíèé ñýòãýëä ìàø èõ ç¿éë ÿðóó òîäîðõîé
¿ëäýâ. Ìîñêâàãèéí îëîí ãóäàìæ, òàëáàé íü ç¿éë á¿ðèéí ºíäºð ñàéõàí íîãîîí
ìîäîîð ÷èìýãäýí óñàí ôîíòàí îðãèëæ, ºí㺠á¿ðèéí öýöãèéí õ¿ðýýëýí àëàãëàí
õàðàãäàíà. Ìîñêâàä àñàð èõ áàðèëãûí àæèë ºðíººä 16-20-32 äàâõàð òîì
áàðèëãóóä ñ¿íäýðëýí áîñîæ áàéíà. Ǻâõºí ºíãºðñºí æèë, îëîí çóóí ìÿíãàí
äºðâºëæèí ìåòðèéí îðîí ñóóöíû ºäèé òºäèé áàéøèíãóóä àøèãëàëòàä îðæýý.
Ýíý æèë îðîí ñóóöíû àøèãëàëòàä îðóóëàõ áàéøèí íü íîäíèí æèëèéíõýýñ
91

25 õóâèàð èë¿¿ áàéíà. Ìîñêâàãèéí ãóäàìæóóäàä îëîí äàâõàð çóó ãàðóé
áàéøèíã øèíýýð áîñãîíî. Ò¿¿í÷ëýí øèíý ñóðãóóëü, áîëüíèöûí çýðýã áàðèëãà
îëíûã áàéãóóëæ áàéíà. Ìîñêâàãèéí ìåòðîãèéí øèíý øóãàìóóäûí äàãóó èõ
Ñòàëèíû ¿åèéí áàðèëãûí óðëàë ãàçðûí äîîðõ ¿çýñãýëýíòýé ñàéõàí îðäîí ìýò
ñòàíöóóäûã áàéãóóëæýý.
ÑÑÑÐ-èéí àæ ¿éëäâýð íü 1949 îíä äàéíû ºìíºõººñ 41 õóâèàð äàâñíûã
ìàíàé àðä ò¿ìýí ñàéí ìýäýæ áàéíà. ÑÑÑÐ-ò áàðààíû ¿íèéã 3 óäàà èõýýõýí
õîðîãäóóëñíûã ìàíàé àðä ò¿ìýí ñàéí ìýäýæ áàéíà. Ǻâëºëò óëñûí àæèë÷èí
àëáàí õààã÷äûí îðëîãûã 1940 îíòîé çýðýãö¿¿ëýõýä 1949 îíä 24 õóâèàð ºññºí
áºãººä ìºí ýíý çàâñàð Ǻâëºëòèéí òàðèà÷äûí îðëîãî íü 30 ãàðóé õóâèàð
ºñ÷ýý. Ǻâëºëòèéí íèéò óëñûí îðëîãî íü 1940 îíòîé çýðýãö¿¿ëýõýä 1949 îíä
36 õóâèàð ºñæýý. Ýíý á¿õýí íü õºäºëìºð÷äºä ýëáýã äýëáýã ÷èíýýëýã ñàéõàí
àìüäðàëûí íºõöºëèéã õàíãàæýý. Ìîñêâàãèéí îëîí ìÿíãàí äýëã¿¿ð íü àæ
¿éëäâýð, õ¿íñ, òåõíèê, ýìíýëýã, ñî¸ëûí ºðãºí õýðýãöýýíèé îëîí ç¿éëèéí
áàðààãààð ºðãºí ýëáýã áàéíà. Äýëã¿¿ð á¿õýíä íü òàëõ, ñàõàð, íàðèéí áîîâ,
ìàõ, çàãàñ, êîëáàñà, ººõºí òîñ, æèìñ, ñ¿¿, öºöãèé, òàðãèéí çýðýã àðä ò¿ìíèé
õýðýãöýýò ç¿éëèéã õÿçãààðã¿é ÷ºëººòýé õóäàëäààëæ áàéíà. Ýíý áîë çºâõºí
Ìîñêâàä ÷ áèø, á¿õ Ǻâëºëò îðîí äàÿàð èéì áàéíà.
Ǻâëºëòèéí àðä ò¿ìýí, ñîöèàëèñò ñî¸ëûí ñàëàà ìº÷èð á¿õýíä ìàø èõ
ñàéõàí àìæèëòûã îëæýý. Áàãà, äóíä, äýýä ñóðãóóëèóäûí ñóðàëöàã÷äûí òîî íü
óëàì á¿ð ºññººð áàéí. ÑÑÑÐ-èéí óëñ àðäûí àæ àõóéä àæèëëàæ áàéãàà äýýä
ñóðãóóëü áà òåõíèêóì òºãññºí ìýðãýæèëòýí íàðûí òîî íü äàéíû ºìíºõ 1940
îíîîñ 1949 îíä 68 õóâèàð èë¿¿ áîëæýý. Ǻâëºëòèéí àðä ò¿ìýí íü øèíæëýõ
óõààí, óòãà çîõèîë, óðëàãûí òàëààð àñàð èõ àìæèëòûã îëñîí áàéíà.
Ñîöèàëèçì ÿëñàí ÑÑÑÐ-ò ¿éëäâýð, õºäºº àæ àõóé íü óëàì á¿ð ò¿ðãýí
õºãæèí àðä ò¿ìíèé îþóíû õýìæýý ýðñ äýýøèëæ, àæ àìüäðàë íü ýëáýã äýëáýã
ñàéõàí áîëñîîð áàéíà. Ñîöèàëèñò õ¿÷èðõýã Ǻâëºëò ã¿ðýí íü êîììóíèçìûí
çàìààð áàò èòãýëòýé õºãæèæ áàéíà. Ñîöèàëèçìûì áàéãóóëàëòûí çàìä îðñîí
àðäûí àðä÷èëñàí îðíóóä óëàì á¿ð áýõæñýýð áàéíà. Ýäãýýð îðîí íü Ǻâëºëò
óëñûí àõ ä¿¿ãèéí òóñëàìæèéí à÷ààð ñî¸ë, àæ àõóéí á¿õ ñàëàà ìº÷èðòºº èõ
àìæèëòûã îëæýý. Ýäãýýð îðíû ýäèéí çàñàãò íü ñîöèàëèñò ñåêòîð áàòæèí
ºðãºæñººð áàéíà. Àæ ¿éëäâýðèéí ¿éëäýõ¿¿í íü äàéíû ºìíºõ õýìæýýíýýñ
Ïîëüøèä 75 õóâü, Óíãàðò 50 ãàðóé õóâü, Áîëãàðò Õî¸ð äàõèí, ×åõîñëîâàêò
(õ¿í íýã á¿ðò îíîãäóóëàí áîäîõîä) 40 õóâèàð äàâæýý. Àðäûí àðä÷èëñàí
îðíóóä íü óëñ àðäûí àæ àõóéí òºëºâëºãººãºº äàâóóëàí áèåë¿¿ëñýýð áàéíà.
Á¿õ õ¿í òºðºëõòíèé ñàðóóë ñàéõàí èðýýä¿éí òºëºº òýìöëèéí ìàíëàéä
ÿâæ áàéãàà ñîöèàëèñò èõ ã¿ðýí Ǻâëºëò Õîëáîîò yëñûí àõ ä¿¿ãèéí òóñëàìæ
áîë àðäûí àðä÷èëñàí îðíóóäàä ñîöèàëèñò áàéãóóëàëòûí àìæèëòûí æèíõýíý
áàòàëãàà íü ìºí. Ýíý ¿åä êàïèòàëèçìûí îðíóóäàä ¿éëäâýð, õºäºº àæ àõóéí
¿éëäâýðëýë íü ºäºð èðýõ òóòàì óëàì áóóð÷, õóäàëäàà íü äîîøèëæ, àæèë
¿ã¿é÷¿¿äèéí òîî óëàì á¿ð íýìýãäñýýð áàéíà. Áàðóóí Åâðîïò çºâõºí 1949 îíû
3 äóãààð óëèðàëä ¿éëäâýðèéí ¿éëäâýðëýëèéí õýìæýý íü ìºí îíû 2 äóãààð
óëèðàëòàé çýðýãö¿¿ëýõýä 5 õóâèàð áóóðñàí áºãººä ò¿¿íèé äîòîð Àíãëèä 7
92

õóâü, Ôðàíöàä 17 õóâü, Áåëüãèä 9 õóâü, Íîðâåãèä 23 õóâèàð òóñ òóñ áóóðñàí
áàéíà. Èòàëèä îãò àæèëã¿é õ¿íèé òîî 3 ñàÿ ãàðñàí áºãººä ìºí Áàðóóí
Ãåðìàíä ÷ òèéì áàéíà. Îäîî êàïèòàëèñò îðíóóäàä àæèë ¿ã¿é÷¿¿ä íèéòäýý
45 ñàÿ ãàð÷ áàéãàà áºãººä ¿¿íèé äîòîð Àìåðèêèéí Íýãäñýí Óëñàä ñàÿ îð÷èì
áîëñîí áàéíà.
Êàïèòàëèçìûí îðíóóä áà êîëîíèéí îðíóóäàä ñî¸ë áîëîâñðîë óëàì á¿ð
óíàñààð áàéíà. Óîëë-ñòðèòèéí çàðö íàðûí á¿õ îðîëäëîãî íü ñýòãýõ ñàíax ýðõ
÷ºëººã ñóðãóóëèóäàä óñòãàæ, òýäãýýðèéã ôàøèñò÷èëàõàä õàíäæýý. Àìåðèêèéí
Íýãäñýí Óëñûí ãýãýýðëèéí àñóóäëûã ýðõýëñýí Çàñãèéí ãàçðûí òºëººëºã÷
Äæîí Ñòóäåêêåð è÷ã¿¿ðã¿é èë õýëýõäýý “Áàãø õ¿í, áàãøëàæ áàéõäàà
ººðèéí ñàíààã àìààð áóþó áè÷ãýýð èëýðõèéëýõ ýðõã¿é” ãýæýý. Íüþ-Éîðêèéí
ñóðãóóëèóäûí çºâëºë¿¿ä íü õèâýõ ðåçèíèéã àìàíäàà õýí èõ õèéæ ÷àäàõ, õýí
õàìãèéí õîë íóëèìàæ ÷àäàõ, áàñ çàñìàë çàìààð áóóðöãèéí ¿ðèéã õàìðààðàà
õîë õàëòèðóóëæ ÷àäàõ, õýí àìàíäàà õàìãèéí îëîí ÿíæóóð çóóæ çýðýã òàòàæ
÷àäàõ âý ãýõ ìýòèéí ç¿éëýýð ñóðàã÷äûí äóíä ÿâóóëæ áàéãàà óðàëäààíûã
ñàéøààæ áàéíà. Àìåðèêèéí “ñî¸ë” ãýäýã íü èéì áàéäàã áàéíà. Ñóðãóóëèóäàä
íü àðä÷èëëûí òóõàé ñýòãýõ ñàíàõ ÿâäàëä õàòóó õÿíàëò òîãòîîæ, ÑÑÑÐ áà
àðäûí àðä÷èëñàí îðíóóäûí ýäèéí çàñàã, ñî¸ëûí õºãæëèéí àìæèëòûí òóõàé
ÿðèõûã õîðèãëîæýý. Îäîî Àìåðèêèéí Íýãäñýí Óëñàä ñóðãóóëèéí íàñíû 6 ñàÿ
ãàðóé õ¿¿õýä ñóðãóóëüä ñóð÷ ÷àäàõã¿é áàéíà.
Àìåðèêèéí Íýãäñýí Óëñûí çýðýã êàïèòàëèñò áóñàä îðíóóäûí
õºäºëìºð÷äèéí àæ àìüäðàëûí áàéäàë õ¿íä áàéäãèéí óëìààñ ñóðãóóëèéí
ñóðàã÷èä íü óóøãèéí ñ¿ðüåý ºâ÷íººð ºâ÷èëæ, õè÷ýýë ñóðãóóëèéã ¿ðãýëæëýí
õèéõ àðãàã¿é áîëæ áàéäàã áàéíà. Ôðàíöûí Ïàðèñ õîòûí èõ ñóðãóóëèéí xyyëü
öààçíû ôàêóëüòåòûí ñóðàã÷äûí 75 õóâü íü 1947-48 îíû õè÷ýýëèéí æèëèéè
õàâàð, õè÷ýýëýý õàÿõààñ ººð àðãàã¿é áîëæ áàéæýý. Êàïèòàëèçìûí á¿õ îðîí
áà êîëîíèéí îðíóóäàä ñóðãóóëèéí òîî ýðñ õîðîãäîæ, îþóíû õºãæëèéí òàëáàé
çîãñîíãè áàéäàëä îðæýý.
Ýíýòõýãèéí Ìàëàáàð ìóæèä çºâõºí 1947 îíä 30 ìÿíãàí îþóòàí àìüäðàëûí
òýñâýðëýøã¿é õ¿íä áàéäëûí óëìààñ ñóðãóóëèà õàÿñàí áàéíà. Ìàäðàñ ìóæèéí
ãýãýýðëèéí ñàéäûí õýëñíýýñ ¿çâýë ãàíöõàí 1948 îíä òýíä 4870 ñóðãóóëü
õààãäñàí áºãººä ýíý íü òýíäýõèéí ñóðãóóëèéí õàãàñ íü áîëæýý. Ǻâëºëò
Õîëáîîò Óëñûí õ¿÷ óëàì áýõæèæ, àðäûí àðä÷èëñàí îðíóóä ãàéõàìøèãòàé
ñàéõàí àìæèëòûã îëæ, Õÿòàäûí èõ àðä ò¿ìýí ÿëæ, êàïèòàëèñò îðíóóäûí
õºäºëìºð÷èä íü êàïèòàëèçìûã ýñýðã¿¿öýí áàò ýíõ òàéâàí, àðä÷èëëûí òºëºº
òýìöëèéã ºðí¿¿ëæ, êîëîíè áà õàãàñ êîëîíèéí àðä ò¿ìíèé ¿íäýñíèé ýðõ
÷ºëººíèé òýìöýë øèíýýð îðãèëæ áàéãàà ýíý á¿õýí íü êîììóíèñò ãýãýýí
ñàðóóë èðýýä¿é ººä õ¿í òºðºëõòºí øóóä ÷èãëýñíèéã õàðóóëæ áàéíà.
Àðä÷èëàë, ñîèèàëèçìûí ëàãåðèéí àìæèëòóóä íü èìïåðèàëèçì
áà õàðãèñëàëûí ëàãåðüò ãàëçóóðñàí ìýò õîðñãîëûã òºð¿¿ëæ áàéíà.
Èìïåðèàëèçìèéã ýñýðã¿¿öñýí àðä÷èëñàí õºäºë㺺íèéã äàðæ, ò¿¿õèéí
ÿâöûã ãýäðýã íü ýðã¿¿ëýí á¿õ äýëõèé äýýð íî¸ðõëîî òîãòîîõ ãýæ Àìåðèêèéí
Íýãäñýí Óëñûí èìïåðèàëèñòóóä íàéäààä äýëõèé äàõèíû øèíý äàéí
93

äýãäýýõèéã ýðìýëçýæ áàéíà. Àíãëè-Àìåðèêèéí èìïåðèàëèñò ëàãåðèéí á¿õ
áîäëîãî íü øèíý äàéíûã áýëòãýõýä ÷èãëýãäýæ áàéíà. Ãýâ÷ Ǻâëºëò Õîëáîîò
Óëñ òýðã¿¿òýé ýíõ òàéâàí, àðä÷èëàë, ñîöèàëèçìûí õ¿÷èí ÿëàãäàøã¿é þì.
Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñ ýíõ òàéâíûã ýðõýìëýñýí áîäëîãîî áàò òóóøòàé ÿâóóëàí,
ýíõ òàéâíûã ñàõèí õàìãààëæ, á¿õ äýëõèé äýýð àðä÷èëàë, ýíõ òàéâàí, èõ áàãà
îðíû àðä ò¿ìíèé ýðõ ÷ºëºº, òóñãààð òîãòíîëûã õàìãààëàã÷, ýâäýðøã¿é õàä
ìýòýýð áàò çîãñîæ áàéíà.
Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñûí ìàíëàéëñàí îëîí óëñûí ºðíºí õºãæèæ áàéãàà
ýíõ òàéâíû ôðîíò íü èìïåðèàëèçìèéí ò¿ðýìãèéëëèéí õàð õ¿÷èéã õàçààðëàõ
áàðàãäàøã¿é áîëîëöîîòîé þì. Äýëõèé äàõèíû ýíõ òàéâíû òàëûíõíû Áàéíãûí
õîðîîíû óðèàëàëä á¿õ òèâ, îðîíä ¿é îëîí ñàÿ õ¿í ¿ñãýý çóðæ áàéãàà ÿâäàë íü
ýíõ òàéâíû òàëûíõíû õºäºë㺺íèéã óëàì øèíý øàòàíä ºðí¿¿ëæ áàéíà. Ýíõ
òàéâíû òºëºº òýìöýë, óëàì á¿ð èõ äàëàéöûã îëæ, óëàì á¿ð áîäèò õýëáýðòýé
áîëæ áàéíà.
Àðä ò¿ìíèé ñîíîð ñýðýìæ íü äàéí ºäººã÷äèéí õîðò áîäëîãî ñàíààã
òàñëàíà. Õ¿í òºðºëõòºíä äýëõèéí øèíý äàéíààð çàíàëõèéëæ áàéãàà Àíãëè-
Àìåðèêèéí èìïåðèàëèñòóóä áà òýäíèé õàíü õàìñàà á¿õ ýòãýýäèéã ýíõ òàéâíû
òºëºº òýìöýæ áàéãàà àðä ò¿ìíèé òàñðàëòã¿é ºðíºí áýõæèæ áàéãàí ôðîíò íü
çàìààñàà ø¿¿ðäýí àðèëãàæ ÷àäíà.
¯íýí ñîíèíû 1950 îíû 6 äóãààð ñàðûí 18-íû ºäðèéí äóãààð.
94

×ÅÕÎÑËÎÂÀÊÈÉÍ ØÈÍÝ ÑΨËÛÍ ªÐͪËÒ
×åõîñëîâàêèéí çýðýã Ñëàâÿí àðä ò¿ìýí áîë ýðò óðüäíû ñî¸ëòîé óëñ
þì. ×åõ, Ñëîâàê õî¸ðò àëü ýðò IX-X çóóíû ¿åä òåàòðûí óðëàã, óòãà çîõèîë,
õºãæèì, óðàí áàðèëãûí óõààí èõýä õºãæèæ áàéñàí þì. Ïðàã õîò XIV çóóíû
¿åä äóíäàä çóóíû øèíæëýõ óõààí, óðëàãèéí òºâèéí íýã íü áàéæýý.
1348 îíä áàéãóóëñàí Ïðàãèéí èõ ñóðãóóëü áîë äýëõèé äàõèíû àíõíû èõ
ñóðãóóëèóäûí íýã íü þì. Ôåîäàëèóäààñ ÿâóóëæ áàéñàí îëîí òîîíû äàéíä
×åõ, Ñëîâàêèéí àðä ò¿ìíèé ñî¸ë õ¿íäýýð õýëìýãäýæ, ò¿¿íèéã Ãåðìàí,
Àâñòðè-Óíãàðûí äàðëàã÷äààñ ýëäâýýð õàâ÷èæ ñºíººõèéã ýðìýëçýæ áàéñàí
áîëîâ÷ ×åõîñëîâàêèéí àðä ò¿ìíèé àâüÿàñòàí õ¿ì¿¿ñ íü óòãà çîõèîë óðëàã
õºãæèì, áàðèìàë òàéçíû óðëàãèéí ãàéõàìøèãòàé ñàéõàí ç¿éëèéã á¿òýýæýý.
Ñóðãàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýã÷ ßí Àìîñ Êàìåíñêèé, êîìïîçèòîð Ñìåòàí,
óòãà çîõèîëûí óõóóëàã÷ áºãººä 1944 îíä Îñâåíöèìèéí òºâ ëàãåðò íàñ
áàðñàí Áåäðæèõ Áàöëîâåê, öîãò ýõ îðîí÷ õóâüñãàëò çîõèîë÷ áºãººä 1943
îíä Áåðëèíä ãèòëåð÷¿¿äýä áàëìàäààð àëàãäñàí Þ.Ôóò÷èêèéí çýðýã
×åõîñëîâàêèéí ñî¸ëûí ãàðàìãàé ç¿òãýëèéã íèéò äàÿàð ìýäýõ þì.
Ãýâ÷ ýäãýýð àâüÿàñ áýëýãò õ¿ì¿¿ñèéí á¿òýýë íü êàïèòàëèçìûí íî¸ðõëûí
¿åä íèéò àðä ò¿ìíèé õ¿ðòýýë áîëæ ÷àäààã¿é þì. ×åõîñëîâàêèéí ñóðãóóëü,
èõ ñóðãóóëü, óòãà çîõèîë, õºãæèì, òåàòðûí óðëàã ðàäèîã ãàðòàà àòãàæ áàéñàí
äàðëàã÷ àíãèóä íü òýäãýýðèéã õºäºëìºð÷èí îëîí ò¿ìíèéã óëñ òºð, îþóí
ñýòãýëèéí òàëààð áîîë÷ëîõ õýðýãë¿¿ð áîëãîæ ìºëæèí òîíîõ áàéäàëäàà
àøèãëàæ áàéëàà. Ãåðìàí ôàøèñòûí ò¿ðýìãèéëýí ýçëýã÷èä, ×åõîñëîâàêèéí
àðä ò¿ìíèé ñî¸ëûã çýðëýãýýð ýâäýí ñ¿éòãýæ áàéñàí þì.
Ǻâëºëòèéí ×åõîñëîâàêèéã Ãåðìàí ôàøèñòûí äàðëàëààñ ÷ºëººëñºí öàãààñ
õîéø ×åõîñëîâàêèéí àðä ò¿ìíèé ñî¸ë íü æèíõýíý öýöýãëýæ ýõëýâ. Ǻâëºëòèéí
àðä ò¿ìíýýñ ×åõîñëîâàêèéí àðä ò¿ìýíä áàéíãà ¿ç¿¿ëæ áàéãàà àõ ä¿¿ãèéí
òóñëàìæ áà Á¿ãä Íàéðàìäàõ ×åõîñëîâàê Àðä Óëñûí àìæèëò íü ñîöèàëèñò
àãóóëãàòàé, ¿íäýñíèé õýëáýðòýé øèíý ñî¸ëûã õºãæ¿¿ëýí öýöýãë¿¿ëýõ ñàéõàí
áîëîëöîîã ×åõîñëîâàêèéí àðä ò¿ìýíä îëãîæýý. Ýíý øèíý ñî¸ë íü äàéíû ºìíºõ
×åõîñëîâàêèéí õºðºíãºòíèé ñî¸ëîîñ ¿íäñýýðýý ýðñ ÿëãààòàé þì.
×åõîñëîâàêò ñî¸ë áà õ¿ì¿¿ñèéí óõàìñàðò áàéãàà õºðºíãºòíèé
¿ëäýãäëèéã óñòãàõ ÿâäàë äýýð èõýýõýí áýðõøýýë òîõèîëäîæ áàéñàí áîëîâ÷
×åõîñëîâàêèéí àðä ò¿ìýí íü êîììóíèñò íàì áà Êëåìåíò Ãîòâàëüäûí
óäèðäëàãà, Ǻâëºëòèéí àðä ò¿ìíèé ç¿éë á¿ðèéí òóñëàìæààð ýíý ºíãºðñºí
òàâàí æèëèéí äîòîð øèíý ñî¸ëûã õºãæ¿¿ëýõ òàëààð èõ àæëûã á¿òýýñýí þì.
Îäîî ×åõîñëîâàêò êèíî, ðàäèî, òåàòð, óðëàã, õºãæèì íü àðä íèéòèéí
ýðõýì á¿òýýë áîëæ áàéãàà áºãººä àðäûí ñàéí äóðûí óðàí ñàéõàí, òåàòð, êèíî
èõýä õºãæèí äýëãýð÷ áàéãàà íü ¿¿íèéã òîäîðõîé õàðóóëæ áàéíà. Ïðàãèéí
îïåðèéí òåàòðûí æ¿æèã÷èí Ðóäîëüô Åëè÷êà, Âåðà Êðûëîâ, Ñòåôà Ïåòðîâà
íàðûí òîãëîëò, ×åõîñëîâàêèéí ¿íäýñíèé Îïåðèéí “Õóäàëäàãäñàí áýð” ãýäýã
æ¿æèã, Óëñ òºðèéí äýýä ñóðãóóëèéí îþóòíû êîíöåðò çýðãèéã ¿çýõýä áèäýíä
ñîíèðõîëòîé áàéëàà.
Ò¿¿í÷ëýí õýâëýëèéí àæèë íü àìæèëòòàé õºãæèæ, àðä ò¿ìíèé ýðõ àøãèéí
òºëºº ÷èãëýæ áàéíà. ×åõîñëîâàêèéí ¿íäýñíèé õóðàë íü õýâëýëèéã çîõèîí
áàéãóóëàõ òóñãàé õóóëèéã 1949 îíû 3 äóãààð ñàðä áàòëààä ¿çýë ñóðòàë,
95

óëñ òºð, óðàí çîõèîëûí òºãºëäºð óòãà çîõèîëóóäûã òºëºâëºãººòýé õýâëýí
íèéòëýõ àæëûã ºðí¿¿ëñýí þì.
Ǻâõºí 1949 îíä 23 ñàÿ øèðõýã íîì õýâëýñíèé äîòîð È.Â.Ñòàëèíû çîõèîë
200 ìÿíãàí øèðõýã, Ê.Ãîòâàëüäûí “Çºâëºëò óëñòàé ¿¿ðä õàìò ÿâíà” ãýñýí íîì
100 ìÿíãàí øèðõýã, ß.Ôó÷èêèéí “Öàëàìò ìýäýýëýã÷” ãýñýí íîì 300 ìÿíãàí
øèðõýã, ïðîôåññîð Ç.Íååäëèéí áè÷ñýí “ÑÑÑÐ-èéí ò¿¿õ” ãýäýã íîì 50 ìÿíãàí
øèðõýã òóñ òóñ õýâëýãäæýý. Íîì õýâëýë íü ×åõîñëîâàêèéí ìóæ ðàéîíóóäàä
íü íèéòèéí íîìûí ñàí 15000 àæèëëàæ áàéíà.
×åõîñëîâàêò áèåèéí òàìèð, ñïîðòûí àæèë íü óëàì á¿ð îëîí ò¿ìíèé
÷àíàðòàé áîëñîîð áàéíà. 1949 îíû 7 äóãààð ñàðä ¯íäýñíèé õóðëààñ ãàðãàñàí
õóóëèéí ¸ñîîð àðäûí àðä÷èëñàí óëñ íü áèåèéí òàìèð ñïîðòûí õýðãèéã ýðõëýõ
õîðîîã áàéãóóëæýý. Áèä àæèë÷èí, òàðèà÷íû çàëóó÷óóä äîòðîîñ ãàðñàí øèíý
áèåèéí òàìèð÷èí íàðûí àæèëëàãààã í¿äýýð ¿çäýã.
Ñóðãóóëü ñî¸ë íü æèíõýíý àðä ò¿ìíèé ÷àíàðòàé áîëæ áàéíà. ¯íäýñíèé
õóðàë íü ñóðãóóëèéí àæëûã íýã æóðàìòàé áîëãîõ òóõàé õóóëèéã 1948 îíä
ãàðãàñàí áºãººä òýð õóóëèéí íýãä¿ãýýðò íü “3-6 õ¿ðòýë íàñíû õ¿¿õäèéã
öýöýðëýãýýð õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ, 6-15 õ¿ðòýë íàñíû õ¿¿õäèéã (àðäûí) àíõàí
øàòíû áà õî¸ðäóãààð øàòíû (äóíä) ñóðãóóëèàð áîëîí ò¿¿íýýñ äýýøèõ íàñíû
çàëóó÷óóäûã 3 äóãààð øàòíû ñóðãóóëèàð õ¿ì¿¿æ¿¿ëíý. Ñóðãóóëèóä íü
õ¿¿õäèéã àðäûí àðä÷èëñàí óëñûí õºäºëìºð÷äèéí ýðõ áà ñîöèàëèçìûã ÷èí
¿íýí÷ýýð õàìãààëàã÷ èðãýí áîëãîí õ¿ì¿¿æ¿¿ëíý” ãýæýý. ̺í õóóëèéí 4-5
äóãààð ç¿éëèéí ¸ñîîð á¿õ ñóðãóóëü íü óëñûí áºãººä òýäãýýðò ¿íý òºëáºðã¿é
íýã çàð÷ìààð çààâàë ñóðãàíà ãýæýý.
Èéìä ñóðãóóëèóä íü àæèë÷èí àíãè, õºäºëìºðèéí òàðèà÷èä õèéãýýä
á¿õ õºäºëìºð÷äèéí õ¿¿õäèéã ñîöèàëèçìèéí ¿éë õýðýãò ÷èí ¿íýí÷ýýð
ñóðãàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ çîðèëãûã òàâüæ áàéíà. Áàñ äýýä ñóðãóóëèéí àæèë äýýð
èõýýõýí ººð÷ëºëò¿¿ä ãàð÷ áàéíà. Îäîî àæèë÷èí õºäºëìºð÷èí òàðèà÷íû
îëîí ìÿíãàí õ¿¿õäèéí ñóðàëöàæ áàéãàà Ïðàãèéí èõ ñóðãóóëü, óëñ òºðèéí
äýýä ñóðãóóëèóäûã áèä ¿çëýý. Îäîî äýýä ñóðãóóëèóääàà ìàðêñèçì-ëåíèíèçì,
ìàðêñèñò ïîëèòåêîíîìè, Äàðâèíèçìûí çýðýã õàìãèéí òýðã¿¿íèé øèíæëýõ
óõààíûã çààæ áàéíà. ̺í äýýä ñóðãóóëèóäûã öààøèä óëàì àðä÷èëàëûí ¿íäýñ
äýýð áàéãóóëàõ òàëààð àðãà õýìæýýí¿¿äèéã áîëîâñðóóëæ áàéíà.
×åõîñëîâàêèéí àðä ò¿ìíèé áà àðäûí àðä÷èëñàí á¿õ îðíû àðä ò¿ìíèé
øèíý ñî¸ëûã àìæèëòòàé õºãæ¿¿ëýõ ÿâäàëä íü äýëõèé äàõèíàà õàìãèéí äýýä
ñî¸ë áîëñîí Ǻâëºëòèéí ñî¸ë àñàð íºëººã ¿ç¿¿ëæ áàéäàã þì.
Ñîöèàëèñò áàéãóóëàëò áîë ×åõîñëîâàêèéí øèíý ñî¸ëûí öýöýãëýëòèéí áàò
¿íäýñ þì. Ýíý ñî¸ëûã óëàì öýöýãë¿¿ëýõèéí áàòàëãàà íü íýãò, øèíý ñî¸ëûã
õºãæ¿¿ëýõ àæèëäàà êîììóíèñò íàìààñ ¿íäýñ ñóóðü áîëãîæ áàéãàà ìàðêñèñò
ìàòåðèàëèñò ¿çýë ñóðòàë, õî¸ðò, ýíý ñî¸ë íü àæèë÷èí àíãèéí óäèðäëàãûí
äîð õºãæèæ àðä ò¿ìýíäýý ¿éë÷ëýõ çîðèëãûã òàâüæ áàéãàà, ãóðàâò, øèíý ñî¸ë
íü äýëõèé äàõèíàà õàìãèéí òýðã¿¿íèé ñî¸ë áîëñîí ñîöèàëèñò ñî¸ëòîé íÿãò
áàðèëäëàãàòàé õºãæèæ áàéãààä îðøèíî.
¯íýí ñîíèí, 1950 îíû 7 äóãààð ñàðûí 2-íû ºäðèéí äóãààð.
96

ÓÑÏÅÕÈ ÊÓËÜÒÓÐÍÎÃÎ ÑÒÐÎÈÒÅËÜÑÒÂÀ
 ÊÈÒÀÉÑÊÎÉ ÍÀÐÎÄÍÎÉ ÐÅÑÏÓÁËÈÊÅ
(Ïóòåâûå çàìåòêè)
Îñâîáîæäåííûé îò ãíåòà èíîñòðàííûõ èìïåðèàëèñòîâ è ãîìèíäàíîâñêîé
ðåàêäèè, êèòàéñêèé íàðîä ïîä ðóêîâîäñòâîì êîììóíèñòè÷åñêîé ïàðòèè
è òîâàðèùà Ìàî Öçå äóíà ñ áðàòñêîé ïîìîùüþ Ñîâåòñêîãî Ñîþçà çà äâà ñ
ëèøíèì ãîäà ñîâåðøèë îãðîìíûå ïðåîáðàçîâàíèÿ â æèçíè ñâîåé ñòðàíû.
 ðåçóëüòàòå ïðîâåäåíèÿ çåìåëüíîé ðåôîðìû ðåçêî ïîâûñèëàñü
áëàòîñîñòîÿíèå êèòàéñêîãî êðåñòüÿíñòâà. Â ïðîøëîì ãîäó óðîæàé çåðíîâûõ
êóëüòóð â ñòðàíå áûë íà 10 ìèëëèîíîâ òîíí âûøå, ÷åì â 1949 ãîäó è íà 15-20
ïðîöåíòîâ âûøå ïî ñðàâíåíèþ ñ ïåðèîäîì ãîìèíäàíîâñêîãî ðåæèìà.
 ðóêè ãîñóäàðñòâà ïåðåøëè æåëåçíûå äîðîãè, ïî÷òà è òåëåãðàô,
êðóïíåéøèå áàíêè, à òàêæå ôàáðèêè, çàâîäû, øàõòû, êîòîðûå ðàíüøå áûëè
ñîáñòâåííîñòüþ èíîñòðàííûõ èìïåðèàëèñòîâ è êðóïíîé áóðæóàçèè Êèòàÿ.
Áîëüøèå èçìåíåíèÿ ïðîèçîøëè â îáëàñòè êóëüòóðû ñòðàíû.
Åñëè â 1935 ãîäó â ñðåäíèõ è íà÷àëüíûõ øêîëàõ Êèòàÿ ó÷èëîñü 13
ìèëëèîíîâ ÷åëîâåê, òî â 1952 ãîäó ÷èñëî ó÷àùèõñÿ â øêîëàõ âîçðîñëî
íî÷òè äî 40 ìèëëèîíîâ ÷åëîâåê. ×èñëî øêîë óâåëè÷èëîñü ñî âðåìåíè
îñâîáîæäåíèÿ íà 50 ñ ëèøíèì ïðîöåíòîâ.
 âå÷åðíèõ øêîëàõ ó÷èòñÿ áîëåå ìèëëèîíà ðàáî÷èõ è ñëóæàùèõ, à ÷èñëî
êðåñòüÿí, îõâà÷åííûõ øêîëàìè ëèêâèäàöèè íåãðàìîòíîñòè, ïðåâûøàåò 20
ìèëëèîíîâ ÷åëîâåê.
 ñòðàíå èçäàåòñÿ îêîëî 700 ãàçåò ñ ðàçîâûì òèðàæîì â äåñÿòêè ìèëëèîíîâ
ýêçåìïëÿðîâ, ðàáîòàåò øèðîêàÿ ñåòü áèáëèîòåê, ðàäèîóçëîâ è êëóáîâ. Âñå ýòî
öåëèêîì íàïðàâëåíî íà ïîâûøåíèå îáùåêóëüòóðíîãî óðîâíÿ íàðîäíûõ ìàññ.
Íà÷àëüíàÿ è ñðåäíÿÿ øêîëû, êîòîðûå ÿ ïîñåòèë â Ïåêèíå, ïðåäñòàâëÿþò
ñîáîé ïîäëèííóþ êóçíèöó îáó÷åíèÿ è âîñïèòàíèÿ íîâîãî ïîêîëåíèÿ Êèòàÿ.
Íà÷èíàÿ ñ ïåðâîãî è êîí÷àÿ ñòàðøèìè êëàññàìè ñðåäíåé øêîëû, ó÷åíèêè
ïîêàçûâàþò ãëóáîêèå çíàíèÿ ïî âñåì èçó÷àåìûì ïðåäìåòàì. ß âîî÷èþ
óâèäåë, êàê øêîëüíèêè ðèñîâàëè êàðòèíû, èñïîëíÿëè ïî íîòàì êèòàéñêèå
ïåñíè è ïðîèçâåäåíèÿ ìèðîâûõ êëàññèêîâ.
Íàâñåãäà îñòàíåòñÿ â ìîåé ïàìÿòè, êàê âòîðîêëàññíèêè íà óðîêå ðîäíîãî
ÿçûêà, ïîâòîðÿÿ òåìó ïðàâîïèñàíèÿ, õîðîì ïðîèçíîñèëè è èçîáðàæàëè
ýëåìåíòû íà÷åðòàíèÿ èåðîãëèôîâ, íàïîìèíàÿ ñîáîé èñêóñíûõ äèðèæåðîâ. Â
êëàññàõ, êàáèíåòàõ íà ïàðòàõ ÿ óâèäåë íîâûå èëëþñòðèðîâàííûå ó÷åáíèêè
êðàñî÷íûå íàãëÿäíûå ïîñîáèÿ, áîãàòûå êîëëåêöèè è ïðåêðàñíîå ôèçíêîõèìè÷åñêîå
îáîðóäîâàíèå.
 Êèòàéñêîé Íàðîäíîé Ðåñïóáëèêå 210 âûñøèõ ó÷åáíûõ çàâåäåíèé, èç
êîòîðûõ 21 îðãàíèçîâàíû â ïîñëåäíèå äâà ãîäà. Â íàðîäíîì óíèâåðñèòåòå,
êîòîðûé ìû ïîñåòèëè, ó÷èòñÿ îêîëî 3 000 ñòóäåíòîâ, â òîì ÷èñëå ìíîãî
ãåðîåâ îñâîáîäèòåëüíîé âîéíû ïðîòèâ ÿïîíñêèõ è àìåðèêàíñêèõ îêêóïàíòîâ
è ãîìèíäàíîâñêîé ðåàêöèè. Íàðîäíûé óíèâåðñèòåò ãîòîâèò ýêîíîìèñòîâ,
ïðåïîäàâàòåëåé, þðèñòîâ è äðóãèõ ñïåöèàëèñòîâ. Â àñïèðàíòóðå íàðîäíîãî
óíèâåðñèòåòà ó÷èòñÿ áîëåå 200 àñïèðàíòîâ.
97

Ìû áûëè â õîðîøî îáîðóäîâàííûõ ëàáîðàòîðèÿõ óíèâåðñèòåòà, â
êàáèíåòàõ íîâîé èñòîðèè Êèòàÿ è ïîëèòýêîíîìèè. Ìîëîäåæü, îáó÷àþùàÿñÿ
â ýòîì óíèâåðñèòåòå, ïðîÿâëÿåò ãëóáîêèé èíòåðåñ ê íàó÷íûì çíàíèÿì è
èçó÷åíèþ ñâîåé ðîäíîé ñòðàíû.
Óñïåøíî ðàçâèâàåòñÿ èñêóññòâî è ëèòåðàòóðà. Ñîâðåìåííûå èñêóññòâî è
ëèòåðàòóðà Êèòàÿ, îòîáðàæàÿ ïîáåäó êèòàéñêîãî íàðîäà íàä îáúåäèíåííûìè
ñèëàìè àìåðèêàíñêèõ îêêóïàíòîâ è ãîìèíäàíîâñêîé ðåàêöèè, ìèðíûé òðóä
ðàáî÷èõ è òðóäîâûõ êðåñòüÿí, ãåðîåâ îñâîáîäèòåëüíîé âîéíû è ìèðíîãî
ñîçèäàòåëüíîãî òðóäà ñâîåãî íàðîäà, ñòàíîâÿòñÿ íà ðåàëèñòè÷åñêèé ïóòü.
 ïåñíÿõ à Ìàî Öçå-äóíå, î òðóäîâûõ êðåñòúÿíàõ è ðàáî÷èõ âîñïåâàþòñÿ
ñâîáîäíàÿ æèçíü è ìèðíûé òðóä îñâîáîæäåííîãî íàðîäà.
Ïîáûâàâ â òåàòðàõ è öèðêå, ìû óâèäåëè ÷åòêîå èñïîëíåíèå ðîëåé
àðòèñòàìè áàëåòà, äðàìû è öèðêà, ñëûøàëè íîâûå ðàäîñòíûå ïåñíè
êèòàéñêîãî íàðîäà â èñïîëíåíèè òàëàíòëèâûõ ïåâöîâ.
Èçâåñòíî, ÷òî ïðîèçâåäåíèÿ êèòàéñêèõ ïèñàòåëåé Äèí ëèí, ×æîó Ëè-áî,
ìíîãèõ ðàáîòíèêîâ êèíåìàòîãðàôèè áûëè óäîñòîåíû Ñòàëèíñêèõ ïðåìèé.
 Êèòàéñêîé Íàðîäíîé Ðåñïóáëèêå íàóêà ïîñòàâëåíà íà ñëóæáó íàðîäà.
Çäåñü ñîçäàíà Àêàäåìèÿ Íàóê ñ åå ôèëèàëîì â Ñåâåðî Âîñòî÷íîì Êèòàå.
 ñîñòàâå Àêàäåìèè Íàóê èìåþòñÿ 26 èíñòèòóòîâ, â òîì ÷èñëå èíñòèòóòû
ìàòåìàòèêè, áèîõèìèè, îðãàíè÷åñêîé õèìèè, ôèçèêè, ÷åñêîé õèìèè,
ñîâðåìåííîé ôèçèêè, áèîëîãèè, ãåîëîãèè, ãåîãðàôèè, íîâîé èñòîðèè,
àðõåîëîãèè, ÿçûêîâåäåíèÿ.
Ïðåçèäåíò Àêàäåìèè Íàóê Ãî Ìî-æî, âèöå-ïðåçèäåíòû - ïðîôåññîð ×åíü
Áî-äà, Ëè Ñû-òóàí, Òàî Ìèí-õý, ×æó Êý-÷æåíü, Ó Þ-ñþíü è äðóãèå ó÷åíûå
ñâîèì íàó÷íûì òâîð÷åñòâîì è îáùåñòâåííîé äåÿòåëüíîñòüþ îñóùåñòâëÿþò
îãðîìíûåò çàäà÷è, ïîñòàâëåííûå êîììóíèñòè÷åñêîé ïàðòèåé è òîâàðèùåì
Ìàî Öçå-äóíîì ïåð¸ä ðàáîòíèêàìè íàóêè.
Íà óñïåøíîå ðàçâèòèå êóëüòóðû íîâîãî Êèòàÿ îêàçûâàåò îãðîìíîå
âëèÿíèå ïåðåäîâàÿ ñîâåòñêàÿ ñîöèàëèñòè÷åñêàÿ êóëüòóðà.
Áðàòñêàÿ äðóæáà è ñîòðóäíè÷åñòâî ìåæäó íàðîäàìè Êèòàÿ, ÑÑÑÐ è ñòðàí
íàðîäíîé äåìîêðàòèè îòêðûâàþò øèðîêóþ äîðîãó ðàñöâåòó è òâîð÷åñêèì
óñïåõàì íðîñâåùåíèÿ èñêóññòâà ëèòåðàòóðû è íàóê â Êèòàéñêîé Íàðîäíîé
Ðåñïóáëèêå.
Îãðîìíûå óñïåõè Êèòàéñêîé Íàðîäíîé Ðåñïóáëèêè â ýêîíîìè÷åñêîì è
êóëüòóðíîì ñòðîèòåëüñòâå îáúÿñíÿþòñÿ òåì, ÷òî êîììóíèñòè÷åñêàÿ ïàðòèÿ
Êèòàÿ íàïðàâëÿåò ðàçâèòèå ýêîíîìèêè è êóëüòóðû ñòðàíû íà îñíîâå òåîðèè
ìàðêñèçìà-ëåíèíèçìà Çäåñü âûïóùåíî íåñêîëüêî ìèëëèîíîâ ýêçåìïëÿðîâ
ïðîèçâåäåíèé Ê.Ìàðêñà, Ô.Ýíãåëüñà, Â.È.Ëåíèíà è È.Â.Ñòàëèíà.
Óñïåøíîå îñóùåñòâëåíèå ãðàíäèîçíûõ çàäà÷, ïîñòàâëåííûõ
êîììóíèñòè÷åñêîé ïàðòèåé è òîâàðèùåì Ìàî Öçå-äóíîì ïåðåä ðàáîòíèêàìè
êóëüòóðû Êèòàéñêîé Íàðîäíîé Ðåñïóáëèêè, ïðèâåäåò ê ðàçâèòèþ òâîð÷åñêèõ
ñïîñîáíîñòåé òðóäÿùèõñÿ ìàññ, ê åùå áîëüøåìó ðàñöâåòó ïðîñâåùåíèÿ,
èñêóññòâà è ëèòåðàòóðû, íàóêè è òåõíèêè Êèòàÿ.
Á.Øèðåíäûá.
98
¯íýí (Ïðàâäà) ñîíèíû 1952 îíû 7 äóãààð ñàðûí 4-íèé ºäðèéí äóãààð.

ÁÝÝÆÈÍ ÕÎÒÛà ¯ÇÑÝÍ ÒÓÕÀÉ
Ýíý îíû òàâäóãààð ñàðûí ýöñýýð íèñýõ îíãîöîîð òàâàí öàã ÿâæ, Á¿ãä
Íàéðàìäàõ Õÿòàä Àðä Óëñûí íèéñëýë Áýýæèí õîòîä î÷èõîä öàã óóðûí
áàéäàë äóëààí, öýëìýã áàéëàà. Áýýæèí õîòîä î÷ìîãö áàÿëàã öýöýðëýãòýé ýíý
òîì õîòòîé ä¿¿ðýí òàíèëöàõûã õè÷ýýæ ÿâëàà. Áýýæèí õîò Õÿòàäûí õàìãèéí
ýðòíèé íèéñëýëèéí íýã ìºí áîëîâ÷ îäîî øèíý÷ëýãäýí öàã òóòàì çàëóó
áîëñîîð áàéíà.
Ñ¿ðëýã òîì õààëãàòàé ýðòíèé õýðìýí õàíà, õºõ ºíãèéí òîîñãîîð áàðüñàí
áàéøèí, ñèéëìýë ç¿éë, ºí㺠á¿ðèéí õýýãýýð ÷èìýãëýãäñýí îðäíû îðîé íü
äºðâºí ç¿ã òèéøýý õîøóóðàí ãàðñàí áàéõ áºãººä óãàëç ñèéëáýðëýñýí ãàíòèã
÷óëóóí áîñîî áàãàíóóä, ÿíç á¿ðèéí õýìæýýíèé ÷óëóóí àðñëàíãóóä ýíý á¿ãä íü
Õÿòàäûí ò¿¿õýíä áîëæ ºíãºðñºí îëîí çóóí æèëèéí ºìíºõ áàéäëûã ñàíààíä
îðòîë õàðóóëæ áàéâ.
Ãýâ÷ Áýýæèíãèéí ãîë ãóäàìæààð áàðüæ áàéãàà 4-5 äàâõàð áàéøèíãèéí
àëñàëñàí ýãíýý, øóëóóí ñàéõàí ãóäàìæ, îëîí äàâõàð áàéøèíòàé “Øèíý
Áýýæèí” õîòûí õýñýã, Áýýæèíãèéí èõ ñóðãóóëèéí øèíý õîò, ôàáðèê, çàâîä,
ñî¸ë-ãýãýýðëèéí áàéãóóëëàãóóäûí øèíý òîì áàðèëãóóä íü ýðòíèé Áýýæèí
øèíý÷ëýãäýæ áàéãààã ÿðóó òîä õàðóóëæ áàéâ.
Õîòûí áàéøèí áàðèëãà, öýöýðëýã, òåàòð, äýýä, äóíä, áàãà ñóðãóóëü,
øèíæèëãýýíèé ãàçðààð îðæ ÿâàõàä, çàëóó÷óóäûí àÿëæ áàéñàí äóóã ñîíñîõîä
Áýýæèíãèéí õ¿ì¿¿ñèéí ÷ºëººòýé öýíãýëòýé àìüäðàëûã õàðàõàä øèíý ç¿éë
Áýýæèí õîòíîî àëõàì á¿õýíä òºðæ òîãòíîæ áàéãàà íü èëò þì.
“Õîéò”, “Äóíä”, “ªìíºä” òýíãèñ ãýæ Áýýæèíãèéí õ¿ì¿¿ñèéí íýðëýäýã
õèéìýë íóóðûí ñýð¿¿í ýðýã äýýð ÿâàõ çóóð çîãñîæ àìàðëàà. Èíãýæ ÿâàõàä
ýíý óóëàí äàõü öýöãèéí ìàíäàë îé öýöýðëýã, áèåèéí òàìèðûí òàëáàé çýðýã
õºäºëìºð÷äèéí àìðàëòàä çîðèóëñàí ñàéõàí ãàçðóóäàä óñàíä øóìáàõ ñóðãóóëü
õèéæ áàéñàí îëîí òîîíû áèåèéí òàìèð÷íûã õàðàâ.
Çóóí íàñòàé ìîäîîð ä¿¿ðñýí Ñóí ßòñåíèé íýðýìæèò öýöýðëýãò îðæ,
õºäºëìºð÷äèéã òîõèðîìæòîé ñàéõàí àìðóóëàõàä çîðèóëñàí ¿çâýðèéí
ãàçðóóäûã õàðæ ÿâàõàä îíüñîí àðãààð á¿òýýñýí ýðãýëò òîãëîîìûí òîéðîã
ãàçàð íààäàæ áàéñàí îëîí çóóí õ¿¿õýä áèäíèé àíõààðëûã òàòàæ áàéâ. Òýð
õ¿¿õä¿¿ä òîãëîîìûí ýðãýæ õºäºëäºã îíãîö, ìàøèí äýýð ñóóæ, èíýýæ
õºõðºëäºí íààäàöãààæ áàéâ. Òýð æàðãàëàíò õ¿¿õä¿¿ä ýíý ºäºð Ñóí ßòñåíèé
íýðýìæèò öýöýðëýãò îðæ èðñýí õ¿í á¿õíèé àíõààðëûã òàòàæ áàéâ. Ýíýðýíã¿é
õàéðûí ñýòãýë øèíãýñýí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýã÷ íü ýäãýýð õ¿¿õýäòýéãýý ýõ ýöýã øèã
ýëýãñýã ñàéõíààð õàðèëöàæ áàéâ.
Õèéìýë íóóðûí õàãàñ àðàë äýýð Ìàíæèéí õààä íàðûí áîñãîñîí “Âàí
Ø¿øàíü” ãýäýã óóëàí äàõü çóíû îðäûã ¿çýõäýý Õÿòàäûí óð÷óóäûí ãàéõàìøèãò
á¿òýýëòýé òàíèëöàâ. Çàíäàí ìîä, çààíû ÿñ, ¿íýò ÷óëóóãààð ñèéëáýðëýñýí
ç¿éëñ, õàø ÷óëóóãààð õèéñýí õ¿íèé ä¿ðñ, òîì ø¿ðýýð õèéñýí æèìñíèé ìîäíû
ä¿ðñ, ìåòàëë, òàíà, ¿íýò ÷óëóó øèãòãýæ õèéñýí ç¿éëñèéã ýíý îðäîíä õàäãàëæ
áàéíà. Åñºí ëóóò äóðñãàëûí õºøºº, ýíä èðñýí õ¿ì¿¿ñèéí àíõààðëûã òàòàæ
99

áàéíà. Ýíý õºøºº 800 æèëèéí ºìíº áîñîî òîì ÷óëóóíû õàíûí õýëáýðòýé
áàéãóóëàãäñàí áºãººä ºíäðººøºº 5 ì, óðòààøàà 27 ì àæýý. Ýíý ÷óëóóí õàíûí
õî¸ð òàëä òóñ á¿ð åñºí ëóóãèéí ä¿ðñèéã õºâºí öàãààí ¿¿ëíèé äóíä áàéãàà
áàéäëààð ïààëàíãààð òîâîéëãîí õèéñýí áàéíà. Õºäºëìºð÷èí àðäûí ýäãýýð
á¿òýýëýýð ôåîäàëóóä îðäîî ÷èìýãëýæ, îëîí ò¿ìíèéã áîîë÷ëîõ ¸ñíû ñ¿ðò
òýìäýã áîëãîæ áàéæýý.
Óðüä ýðò öàãààñ óëàìæëàí îëîí çóóí æèëèéí äîòîð õºäºëìºð÷äèéí óðàí
ãàðààð á¿òýýñýí ýíý ç¿éëñèéã õààä íî¸ä, õàðö îëíîîñ íóóæ, õàðèí òýäíèéã
ñ¿ðä¿¿ëæ áàéñàí áèëýý. Ýíý á¿ãä íü îäîî óðëàãèéí ò¿¿õ, ýíý ñàéõàí ç¿éëñèéã
á¿òýýñýí õºäºëìºð÷äèéí ò¿¿õèéã ñóäëàõ ìóçåéí ç¿éë áîëîîä áàéíà.
Àæèë÷èí, òàðèà÷èí, ñóðãóóëèéí áà ñóðãóóëèéí ºìíºõ íàñíû õ¿¿õýä
çýðýã îëîí ìÿíãàí õ¿í, äýýä ¿åèéí óð÷óóäûí á¿òýýñýí ò¿¿õèéã ýíý ìóçåéãýýñ
ìýäýæ, ÷ºëººò ýõ îðíûõîî àìüäðàëûã õºäºëìºð óðëàãèéí øèíý á¿òýýëýýð
÷èìýãëýæ áàéíà. Øèíý áàðüæ áàéãàà áàéøèíãèéí æàâõëàíò áàéäàëòàé
÷èìýãëýë, ¿íýí àìüäðàëûã õàðóóëñàí ãàð çóðàã, áóäãèéí ºíãèéã ¿çýìæòýé
ñàéõàí íèéë¿¿ëýí á¿òýýñýí õýý óãàëç, ìîä ÷óëóó, ÿñààð ñèéëáýðëýñýí
óð÷óóäûí øèíý á¿òýýë, øààçàí ñàâíû çóðàã, ýíý á¿õýí íü Õÿòàäûí óðëàãèéí
øèëäýã á¿òýýë¿¿äèéã òîäðóóëàí áàòàëæ áàéíà.
Áèä “Ã¿ Ã¿í” ãýäýã ò¿¿õèéí ìóçåéãýýð ºäºðæèí ÿâëàà. Ò¿¿íèé îëîí àíãè
òàíõèìä áàéãàà ò¿¿õèéí äóðñãàëò ç¿éëñ íü Õÿòàäûí àðä ò¿ìíèé ò¿¿õèéã ýðò
äýýð ¿åýñ ýõëýýä 1911 îíû õ¿ðòýë ¿ç¿¿ëæ áàéíà. Ýäãýýð äóðñãàëò ç¿éëñèéí
äîòîð õÿòàäûí ò¿¿õèéí îëîí ¿åä á¿òýýñýí íàðèéí ìààæèí áóäàãòàé ìîäîí
ñàâ, ìåòàëëûã ºíãºëæ õèéñýí òîëü, õ¿ðýë òîãîî, ñàâ, øààçàí ýäëýë, ºíãèéí
áóäàãòàé çóðàã õºðºã áàéíà.
Òÿíü-òàíü ãýäýã óðüä ýðò áàéãóóëñàí òýíãýðèéí äóãàíû äýðãýä î÷èæ
çîãñîæ, àëñàëñàí çàéòàé ãàçðààñ îð÷óóëàã÷òàéãàà õàðèëöàæ áàéõàä áèä õî¸ð
çýðýã áàéãààä ÿðèëöàæ áàéãàà þì øèã ñàíàãäàâ. Ýíý äóãàíûã áàðüñàí óð÷óóä
äóóí óõààíû õóóëü ç¿éã ÷àäàìãàé àøèãëàñàí ó÷èð äóãàíû ãàäíàõ õýðìèéí
õî¸ð òàëä çîãñîîä õýäýí çóóí ìåòð ãàçðààñ õîîðîíäîî àÿàðõàí ÿðüæ áîëäîã
áàéíà.
Áýýæèíãèéí íîìûí ñàíãèéí 4 äàâõàð áàéøèíãèéí òàíõèìóóäààð ÿâæ
áàéõàä îëîí ñàÿ íîìûí äóíä ýðò äýýð ¿åä ãàðààð áè÷ñýí íîì, ìàðêñèçìëåíèíèçìèéí
çîõèîë, äýëõèéí øàëãàðñàí óòãà çîõèîëûã ñóäàëæ áàéãàà
îëîí çóóí óíøèã÷ áàéâ. Ǻâëºëò óëñûí òºëººëºã÷òýé õàìò õ¿¿õäèéí íýã
öýöýðëýãò î÷èõîä òýð öýöýðëýãèéí ýðýãòýé ýìýãòýé õ¿¿õä¿¿ä ººðñäèéí
õººðõºí òîãëîîìûí òóõàé áèäýíä ÿðüæ ºãººä áàéðààð îð ãýæ óðüæ áàéâ.
Ñòàëèíû øàãíàëò Ǻâëºëòèéí ýðäýìòýí Ãëóøåíêèéí ýíãýðèéí òýìäãèéã
õàðààä òýð õ¿¿õä¿¿ä “Ñòàëèí, Ñòàëèí” ãýæ èõ Ñòàëèíûã ã¿í õ¿íäýòãýí ÷èí
ç¿ðõíýýñýý õàéðòàéãààð ýíõðèéëñýíä áèäíèé ç¿ðõ ñýòãýë áàÿñàí áàéâ. Òýäãýýð
õ¿¿õýä áèäíèé ãàðààñ õºò÷èí öýöýðëýã äóíäóóð ÿâæ, ýðãýæ ãàðàõàä ìààíü
öýöýðëýãèéíõýý òîì õàøààíû õààëãà õ¿ðòýë ¿äýâ.
Áèäýíòýé óóëçñàí ñóðãóóëèéí áà ñóðãóóëèéí ºìíºõ íàñíû õ¿¿õýä, áàãø,
ýðäýìòýí, æ¿æèã÷èí, àæèë÷èí, òàðèà÷èí íàð, ÷ºëººò ýõ îðíûõîî àìæèëòûí
100

òóõàé áàõäàí ÿðüæ, Ǻâëºëò óëñàä áàéãóóëæ áàéãàà êîììóíèçìûí àìæèëò,
àðäûí àðä÷èëñàí îðíû õºãæëèéã ã¿í ñîíèðõîí àñóóöãààæ áàéâ. Áèäýíä
çºâëºãºº ºãíº ¿¿, ººðèéí îðíû òóõàé ÿðüæ ºãíº ¿¿, áèä Ǻâëºëò óëñ áà
àðäûí àðä÷èëñàí îðíû òóðøëàãûã ñóäàëæ áàéíà ãýäýã èéì ¿ãñèéã øèíý
õÿòàäûí õ¿ì¿¿ñ áèäíèé ç¿ã õàíäàí õýëæ áàéâ. Áýýæèíãèéí æàðãàëàíò
àìüäðàë, õºäºëìºðèéí á¿òýýë íü Õÿòàäûí èõ àðä ò¿ìíèé ýíõ òàéâíû á¿òýýë÷
õºäºëìºðèéí æèøýý, ýõ ¿¿ñãýâýð íü áîëæ áàéíà. Èõ Õÿòàä îðîí õºãæèí
áîëîâñîð÷ ò¿¿íèé õàãàñ ìèëëèàðä õºäºëìºð÷èí àðä ò¿ìýí íü ýõ îðíîî
öýöýãë¿¿ëýõèéí òºëºº, ýíõ òàéâíûã äýëõèé äýýð áýõæ¿¿ëýõèéí òºëºº ýðäýì
ñóð÷, èõ õºäºëìºð õèéæ áàéíà.
¯íýí ñîíèíû 1952 îíû 7 äóãààð ñàðûí 9-íèé ºäðèéí äóãààð.
101

ǪÂ˪ËÒ ÕÎËÁÎÎÒ ÓËÑÒÀÉ ÁÀÉÃÓÓËÑÀÍ ÝÂÄÝÐØïÉ
ÁÀÒ ÍÀÉÐÀÌÄÀË ÁÎË ÌÎÍÃÎËÛÍ ÀÐÄ Ò¯ÌÍÈÉ
ÀÃÓÓ ÈÕ ÎËÎËÒ ÌªÍ
(Ìîíãîë-Ǻâëºëòèéí íàéðàìäëûí íèéãýìëýãèéí 10 æèëèéí îéä çîðèóëñàí
áàÿðûí õóðàëäààí äýýð Á.Øèðýíäýâèéí õèéñýí èëòãýë)
Ïðîëåòàðèéí õóâüñãàëûí æîëîîäîã÷ Â.È.Ëåíèí Ìîíãîëûí ò¿ìíèé õóâü
çàÿàíû òºëºº ÿìàãò ñàíàà òàâüæ õýëñýí ¿ã áè÷ñýí ç¿éë¿¿ääýý õóâüñãàëûí
ºìíºõ Ìîíãîëûí òàëààð èìïåðèàëèçìûí ÿâóóëæ áàéñàí êîëîí÷ëîõ áîäëîãûã
èëð¿¿ëýí áóðóóøààæ áàéñàí áèëýý. Îðîñûí àæèë÷èí àíãè çàñãèéí ýðõèéã
àâìàãö ìîíãîë÷óóäûí çýðýã õîöðîãäñîí àðä ò¿ìýíä àðä÷èëàë, ñîöèàëèçìûí
òºëºº òýìöýõýä íü ñýòãýë õàðàìã¿é òóñëàõ áîëíî ãýæ Îêòÿáðèéí õóâüñãàëûí
ºìíº 1916 îíä Ëåíèí áè÷æýý. Ëåíèí òýðã¿¿òýé Êîììóíèñò íàìûí
óäèðäëàãûí äîð ïðîëåòàðûí õóâüñãàë Îðîñ îðîíä ÿëæ, õ¿í òºðºëõòíèé
ò¿¿õèéí øèíý ¿å áîëñîí ñîöèàëèçìûí ÿëàëò, êàïèòàëèçìûí ñ¿éðýëòèéí
¿åèéã îðóóëñàí áèëýý. Àãóó èõ Îêòÿáðûí õóâüñãàëûí íºëººãººð ýðõ ÷ºëºº
òºðèéíõºº òóñãààð òîãòíîëûí òºëºº òýìöýëä áîññîí þì.
Ýíý òýìöëèéí ÿâöàä àðäûí õóâüñãàëò íàì áèé áîëæ, Ìîíãîëûí àðä
ò¿ìíèé æîëîîäîã÷ áîëñîí áºãººä àðä ò¿ìíèé äîòðîîñ àéìøèãã¿é õóâüñãàë÷
àðäûí áààòàð Ñ¿õáààòàð, ×îéáàëñàí íàð áîëîîä àðäûí ïàðòèçàí öýðãèéí
ýðýëõýã çîðèãò äàé÷èä òîäðîí ãàð÷ýý. Àðäûí õóâüñãàëò íàìûíõàà óäèðäëàãûí
äîð òýìöñýí Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí äàðëàãäñàí àðä ò¿ìíèéã ºì㺺ëºí
õàìãààëàã÷ èòãýëò õàíü íºõºð áºãººä òýð ¿åèéí àíõäóãààð ñîöèàëèñò
îðîí Ǻâëºëò óëñòàé íàéðàìäàë òîãòîîí ò¿øèãëýõ ãýæ ýðñ øóóä îíîâ÷òîé
øèéäâýðëýñýí þì.
Ìîíãîëûí õºäºëìºð÷ àðä ò¿ìíèé èõ àç æàðãàë, Îêòÿáðèéí ¿çýë ñàíààã
õóâüñãàë÷ààð òóñãàí àâ÷ ÷àäñàí ò¿¿íèé àâüÿàñ íü ÷óõàì ¿¿íä áàéãàà þì.
Áàðîí Óíãåðíèé îëîí ìÿíãàí öýðãèéí ýñðýã Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé òýìöñýí
òýíöâýðã¿é, õ¿íä áýðõ ¿åä Ǻâëºëòèéí àðä ò¿ìýí, áèäýíä àõ ä¿¿ãèéí ¿íýëæ
áàðøã¿é òóñëàìæ ¿ç¿¿ëñíèéã áèä õýçýý ÷ ìàðòàõã¿é. Òýãýýä Îêòÿáðèéí
ñîöèàëèñò èõ õóâüñãàëûí íºëººãººð Ìîíãîëä ôåîäàëèçì áà èìïåðèàëèçìûã
ýñýðã¿¿öñýí àðäûí õóâüñãàë 1921 îíä ÿëæ, äîòîîäûí ôåîäàë õàðèéí äàðëàã÷
íàðûí íî¸ðõëûã óñòãàí àðäûí çàñàã áàéãóóëñàí þì.
Ýíý ¿åýñ ýõëýí ìàíàé 36 æèëèéí òóðø Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñòàé áàò
íàéðàìäàëòàé ÿâæ èðñíèé ¿ðýýð ò¿¿õèéí áîãèíî õóãàöààíä êîëîíèéí áà
ôåîäàëûí Ìîíãîë îðíûã ñîöèàëèçìûí çàìààð èòãýëòýé èòãýëòýé õºãæèæ
áóé òóñãààð òîãòíîñîí àðäûí àðä÷èëñàí óëñ áîëãîæ ÷àäñàí þì.
Àðä÷èëñàí Ìîíãîë îðîí ººðèéí òóñãààð òîãòíîëä ó÷èð÷ áàéñàí
èìïåðèàëèñò ò¿ðýìãèéëëèéí àþóë çàíàë ºíãºðñºí ¿åèéí õîöðîãäîë çýðýã
õ¿íä áýðõøýýëèéã äàâàí òóóëæ õºãæèæ èðëýý. Ýäãýýð áýðõøýýë õè÷íýýí õ¿íä
àþóëòàé áîëîâ÷ Ìîíãîë Àðäûí Õóâüñãàëò Íàì ìàðêñèçì-ëåíèíèçìèéí òóãèéí
äîîð óëñ îðíîî õóâüñãàëò ¸ñîî𠺺ð÷ëºõ òýìöëèéã óäèðäàí èðñýí áºãººä
102

ìàíàé àðä ò¿ìýí Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñûí àõàí ä¿¿ãèéí òóñëàìæèéã ò¿øèãëýæ
èðñíèé à÷ààð òýäãýýðèéã òóõàé á¿ðò íü àìæèëòòàé ÿëæ òóóëñàí þì.
Ìàíàé îðíû õóâü çàÿàíä àþóë çàíàë ó÷èð÷ áàéñàí ¿åä òóñ óëñûí Çàñãèéí
ãàçðûí õ¿ñýëòýýð Ǻâëºëòèéí àðä ò¿ìýí áèäýíä öýðýã çýâñãèéí òóñëàìæ
¿ç¿¿ëæ, Àðäûí õóâüñãàëûí îëîëòûã èìïåðèàëèñò àþóëààñ óäàà äàðàà àâàðñàí
áèëýý. Èéì ó÷ðààñ Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñòàé áàéãóóëñàí
íàéðàìäëàà ýíõðèéëýí ¿íýëæ áàéäàã áºãººä 1921 îíä áàðîí Óíãåðíòýé, 1939
îíä ßïîíû õàðãèñóóäòàé Õàëõûí ãîëä õèéñýí öóñ àñãàðóóëñàí òóëàëäààíä
ìàíàé ýðõ ÷ºëººã õàìãààëñàí Ǻâëºëòèéí öýðãèéã ñýòãýë ç¿ðõýíäýý àðèóíààð
äóðñàí ñàíàæ áàéäàã þì.
Ìàíàé àðä ò¿ìýí Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñòàé àõ ä¿¿ãèéí íàéðàìäàëòàé
ÿâæ, ò¿¿íèé ºðãºí òóñëàìæèéã ò¿øèãëýí ººðèéí îðîíä õóâüñãàëò ººð÷ëºëò
õèéæ ò¿¿õò àìæèëò îëñîí þì. Õîöðîãäñîí îðîí, òýðã¿¿íèé îðíóóäûí ÿëñàí
ïðîëåòàðèéí äèêòàòóðûí òóñëàìæààð êàïèòàëèñò áèø õºãæëèéí çàìààð
ñîöèàëèçìä îðæ áîëîõ òóõàé Ëåíèíèé ñóðãààë, ìàíàé íàìûí óëñ îðíîî
óäèðäàõ æàíæèí øóãàìûã ÿìàãò ãèéã¿¿ëæ èðñýí þì.
Ìàíàé àðä ò¿ìýí êàïèòàëèñò áèø çàìûí òºëºº òýìöñýíèé ¿ð ä¿íä
ôåîäàëûã ýñýðã¿¿öñýí õóâüñãàëûí çîðèëòûã 1940 îíä ¿íäñýíä íü
øèéäâýðëýæ, ôåîäàëûí àíãèéã óñòãàí ãàäààäûí êàïèòàëûã óëñ îðíîîñîî
õººí çàéëóóëñàí áºãººä óëñ àðäûí àæ àõóéí óäèðäàõ ñàëáàðóóä áèé áîëîí
àðäûí àðä÷èëñàí òºðèéí ìýäýëä Ẻãíºð÷ àæèë÷èí àíãè òºðæ, àðä ò¿ìíèé ýä
ìàòåðèàë, ñî¸ëûí õýìæýý àñàð èõ äýýøèëæýý.
Ýíý á¿õýí íü Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñòàé áàéãóóëñàí ìàíàé àãóó èõ
íàéðàìäëûí àìüäðàõ èõ õ¿÷èéã õàðóóëæ áàéíà. Ýíý íàéðàìäàë áîë ìàíàé
õºäºëìºð÷èí àðä ò¿ìíèé ò¿¿õò îëîëò ìºí. Îäîî ìàíàé îðîí Ǻâëºëò Õîëáîîò
Óëñûí ºñºí íýìýãäñýýð áàéãàà òóñëàìæààð ñîöèàëèçìûí ¿íäýñ áàéãóóëàõ
çîðèëòûã õýðýãæ¿¿ëýí áèåë¿¿ëæ øèíý ñàéõàí àìæèëò îëæ áàéíà.
Ìàíàé îðíû àæ ¿éëäâýð, õºäºº àæ àõóé, òýýâýð, õàðèëöàà õîëáîî, ñî¸ëûã
öààøèä õºãæ¿¿ëýõ õýðýãò Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñ, çºâõºí ñ¿¿ë÷èéí 10 æèëä
900 ñàÿ ãàðóé ðóáëèéí óäààí õóãàöààíû çýýëëýã õºíãºëºëòýé îëãîæ, ýíý
õóãàöààíä Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñ 100 ãàðóé ñàÿ ðóáëèéí ¿íý á¿õèé Ǻâëºëòèéí
ýä õºðºíãèéã ìàíàé Çàñãèéí ãàçðûí õ¿ñýëòýýð ìàíàéä øèëæ¿¿ëýí ºã뺺.
Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñ ìàíàé õ¿÷ õºðºí㺺ð áàéãóóëñàí Óëààíáààòàðûí
òºìºð çàì, ìàíàé îðíû ýäèéí çàñàã ñî¸ëûí õºãæèëä àñàð èõ íºëºº ¿ç¿¿ëæ
áàéíà. Îäîî ÑÑÑÐ-èéí ýä ìàòåðèàë òåõíèê õàíãàìæ, ñàíõ¿¿ãèéí òóñëàìæààð
ìàíàé îðîíä àæ ¿éëäâýð, õºäºº àæ àõóéí çýðýã 18 ãàçàð, ò¿¿íèé äîòîð
Íàëàéõûí õóâüä æèëä 600 ìÿíãàí òîíí í¿¿ðñ ãàðãàõ ÷àäàëòàé í¿¿ðñíèé
óóðõàé, 4 òýýðýì, áîîâíû ôàáðèê, Ǻâëºëòèéí õàìãèéí øèíý òîíîãëîëîîð
çýâñýãëýãäñýí ñ¿¿íèé òîì êîìáèíàò, Óëààíáààòàðûí óñ òàòàõ ò¿ãýýõ õîîëîé,
äóëààëàõ ñèñòåì, îðîí ñóóöíû áàðèëãà, ìàøèí ìàë àæ àõóéí õ¿÷òýé 6 ñòàíö
áàéãóóëàõ àæèë ÿâàãäàæ áàéíà. Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñûí àõàí ä¿¿ãèéí
òóñëàìæ íü ìàíàé ýäèéí çàñàã, ñî¸ëûí õºãæèë, õºäºëìºð÷äèéí ìàòåðèàë,
ñî¸ëûí õýìæýýã äýýøë¿¿ëýõýä ¿ð á¿òýýëòýé íºëºº ¿ç¿¿ëæ áàéíà.
103

Õî¸ðäóãààð òàâàí æèëèéí òºëºâëºãººíèé 4 æèëä ÁÍÌÀÓ-ûí ¿éëäâýðèéí
íèéò á¿òýýãäýõ¿¿íèé ãàðãàëò 48 õóâèàð íýìýãäýæ, òóñ îðíû ìàëûí íèéò
òîî 1952 îíä 22,7 ñàÿ òîëãîé áàéñàí íü 1956 îíä 24,4 ñàÿ òîëãîé õ¿ðòýë ºñ÷,
òàðèàëàíãèéí íèéò òàëáàé 55 ìÿíãàí ãà áàéñíàà 88 ìÿíãàí ãà áîëæ íýìýãäýâ.
պ人 àæ àõóé, ÿëàíãóÿà ò¿¿íèé ãîë ñàëàà ìº÷èð ìàë àæ àõóé õºãæèæ,
õºäºº àæ àõóéí íýãäýë ºñºí áýõæèæ áàéíà. Ìàíàé íèéãýìëýãèéí óäèðäàõ
õ¿÷ áîëñîí àæèë÷èí àíãè ºñ÷, àðäûí òºðèéí ¿íäýñ áîëñîí àæèë÷èí àíãè,
õºäºëìºðèéí àðä õî¸ðûí õîëáîî áýõæñýýð áàéíà. Ñî¸ë ãýãýýðýë øèíæëýõ
óõààí, óðëàã óòãà çîõèîë óëàì õºãæèæ àðäûí ñýõýýòíèé ýãíýý ºññººð áàéíà.
Ýäãýýð àìæèëòûí ¿íäñýí äýýð õºäºëìºð÷äèéí ìàòåðèàë ñî¸ëûí õýìæýý
äýýøèëæ áàéíà. Íàì çàñãèéí àâ÷ ÿâóóëñàí àðãà õýìæýýíèé ¿ð ä¿íä ñ¿¿ëèéí
äºðâºí æèëä àæèëòàí àëáàí õààã÷äûí áîäèò öàëèí 40 õóâèàð, õºäººãèéí õ¿í
àìûí áîäèò îðëîãî 57 õóâèàð òóñ òóñ ºñ÷ýý. Õ¿í àìûí äóíäàæ ºñºëò îäîî 2
õóâü îð÷èì áàéíà.
Ìîíãîë-Ǻâëºëòèéí õàðèëöàà áîë á¿ðýí òýãø ýðõ àõ ä¿¿ãèéí òóñëàìæ,
ç¿éë ç¿éëèéí õàìòûí àæèëëàãàà, ïðîëåòàðèéí èíòåðíàöèîíàëèçìûí ëåíèí÷
çàð÷èì äýýð ¿¿ñýí õºãæñººð áàéíà. Ñàÿõàí ÑÑÑÐ-èéí Çàñãèéí ãàçðûí
óðèëãààð Ñàéä íàðûí Ǻâëºëèéí äàðãà íºõºð Þ.Öýäýíáàë òýðã¿¿òýé ÁÍÌÀÓûí
Çàñãèéí ãàçðûí òºëººëºã÷èä Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñàä íºõºðñºã ¸ñîîð
àéë÷ëàí î÷ñîí ÿâäàë áîë Ǻâëºëò, Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé àõ ä¿¿ãèéí îëîí
æèëèéí ýâäýðøã¿é íàéðàìäëûã ÿðóó òîä ¿ç¿¿ëëýý.
Ìàíàé òºëººëºã÷èä Ǻâëºëò óëñàä áàéõ õóãàöààíäàà ÑÑÑÐ-èéí íèéñëýë
Ìîñêâà àãóó èõ Ëåíèíèé íýðýìæèò õîò Ëåíèíãðàä, Ñèáèðèéí òîì õîò
Ýðõ¿¿ õîòûí îëîí ¿éëäâýðèéí ãàçàð, øèíæëýõ óõààí ñî¸ëûí ãàçðûã ¿çñýí.
Îêòÿáðèéí ñîöèàëèñò èõ õóâüñãàëûí 40 æèëèéí îéã 5 ñàð ãàðóé áîëîîä
Ǻâëºëòèéí àðä ò¿ìýí òýìäýãëýõ ãýæ áàéãàà ýíý ¿åä ìàíàé òºëººëºã÷èä
Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñàä î÷îîä èðëýý.
Îêòÿáðèéí õóâüñãàëààð òºðæ ãàðñàí àíõíû ñîöèàëèñò îðîí Ǻâëºëò
Õîëáîîò Óëñ äýëõèéí õóâüñãàëò õºäºë㺺íèé àíõíû ãàâøãàé áðèãàä áîëæ
óðüä ºìíº ¿çýãäýýã¿é çàìûã òóóëàí êàïèòàëèñò õ¿ðýýëëèéí íºõöºëä
ñîöèàëèçì áàéãóóëæýý. Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñ, Äýëõèéí õî¸ðäóãààð äàéíä
ôàøèñò ò¿ðýìãèéëýã÷äèéã áóò öîõèæ, äýëõèé äàõèíä ò¿¿õò ÿëàëò õèéæ, ýíõ
òàéâàí àðä÷èëàë, ñîöèàëèçìûí õ¿÷èðõýã ëàãåðèéã áèé áîëãîæ, áýõæ¿¿ëýõýä
¿íýëæ áàðøã¿é õóâü íýìýð îðóóëñàí áèëýý.
Îäîî Ǻâëºëòèéí àðä ò¿ìýí ÇÕÓÊÍ-ûí X èõ õóðëûí ò¿¿õò øèéäâýðèéã
áèåë¿¿ëýí, êîììóíèçì áàéãóóëàõ òàëààð øèíý øèíý ÿëàëò õèéæ áàéíà.
Ǻâëºëòèéí àðä ò¿ìíèé òýð ÿëàëò àìæèëòàä Ǻâëºëòèéí àðä ò¿ìíèé õàìò
á¿õ ñîöèàëèñò ëàãåðü äàÿí äýëõèéí õºäºëìºð÷èä ã¿íýý áàÿðëàí ýíõ òàéâàí,
àðä÷èëàë ñîöèàëèçìûí òºëºº òýìöýëä õ¿÷ çîðèã íü óëàì á¿ð áàäàð÷ áàéíà.
Èìïåðèàëèñò ò¿ðýìãèéëýã÷äèéí ºíãºëçëºã, ò¿¿õèéí õºäºë㺺íä
ñààä õèéõ ãýñýí òýäíèé îëèãã¿é îðîëäëîãî íü Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñààð
ìàíëàéëóóëñàí ñîöèàëèñò ëàãåðèéã õ¿ðýýëýí íÿãòàðñàí àðä ò¿ìíèé
äèéëýãäýøã¿é õ¿÷èíòýé äàðàà äàðààãààðàà áàëðàí óíàæ áàéíà. Ìàíàé Çàñãèéí
104

ãàçðûí òºëººëºã÷èä Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñàä çî÷ëîí î÷ñîí ÿâäàë ñîöèàëèñò
ëàãåðèéã óëàì íÿãòðóóëàõàä ÷óõàë õóâü íýìýð áîëæ, Ìîíãîë-Ǻâëºëòèéí àðä
ò¿ìíèé àõ ä¿¿ãèéí õàðèëöààíû ò¿¿õýíä øèíý ÷óõàë ç¿éë áîëëîî. Ǻâëºëòèéí
õ¿ì¿¿ñ ìàíàé àðä ò¿ìíèé òàëààð ñàéí ñàéõàí ¿ãèéã ìàíàé Çàñãèéí ãàçðûí
òºëººëëºã÷äèéí ÿâñàí ãàçàð á¿õýíä ýëýãñãýýð õýëæ áàéëàà. Ǻâëºëòèéí
õ¿ì¿¿ñ ìàíàé àðä ò¿ìíèéã Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñûí õýçýýíèé ¿íýí÷ õàíü
íºõºð ãýæ àõ ä¿¿ãèéí õàëóóí õàéð ñýòãýëýýñýý òýìäýãëýí ÿðüæ áàéñàí.
200 ñàÿ õ¿í àìòàé Ǻâëºëò îðíû àæèë÷èí òàðèà÷èí, ýðäýìòýí, çàëóó÷óóä,
ýìýãòýé÷¿¿ä, õ¿¿õä¿¿ä ìàíàé àðä ò¿ìýíä áèäíýýð óëàìæëàí àõ ä¿¿ãèéí áàÿð
õ¿ðãýñýí áèëýý. (Àëãà òàøèâ)
Ìîñêâà, Ëåíèíãðàä Ýðõ¿¿, Îìñê õîòîä áèäíèéã áàéõ ¿åä ãóäàìæ, áàéøèí,
íèñýõ îíãîö, ãàëò òýðýãíèé áóóäëóóäààð ÁÍÌÀÓ áà Ǻâëºëò Õîëáîîò
Óëñûí òºðèéí äàëáàà íàìèð÷, àõ ä¿¿ ìàíàé õî¸ð àðä ò¿ìíèé ýâäýðøã¿é
áàò íàéðàìäëûí áýëãý äýìáýðëèéí òýìäýã áîëæ áàéâ. Ǻâëºëò, Ìîíãîëûí
òºðèéí äóóëàë ìàíàé õî¸ð àðä ò¿ìíèé ¿¿ðäèéí íàéðàìäëûã õ¿íäýòãýí ñ¿ð
æàâõëàíòàéãààð ýãøèãëýæ áàéâ.
Êðåìëèéí èõ îðä, Ìîñêâà õîò äàõü Òèìèðÿçåâèéí íýðýìæèò պ人 àæ
àõóéí àêàäåìè, “Ãóðâàí óóëûí ìàíóôàêòóð” ãýäýã íýõìýëèéí êîìáèíàòàä
áîëñîí ¿é îëîí õ¿íèé áàÿðûí öóãëààí äýýð ìàíàé îðíû áà èõ Ǻâëºëò
Õîëáîîò Óëñûí àðä ò¿ìíèé òºëººëºã÷èä õàðèëöàí íºõºðñ㺺ð áèå áèåäýý
áàÿð õ¿ðãýæ, ìàíàé àðä ò¿ìíèé íèéòèéí àøèã òóñûí òºëºº ìàíàé õî¸ð îðíû
ñîöèàëèçì, êîììóíèçìä õ¿ðýõ íèéòèéí çîðèëãûí òºëºº íèéòèéí äàéñíû
ýñðýã õàìòûí òýìöýëä øàëãàðñàí àõ ä¿¿ãèéí íàéðàìäàë õè÷íýýí èõ ã¿í
ýëýãñýã áîëîõûã ÿðóó òîäîîð õàðóóëëàà.
ÁÍÌÀÓ áà Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñûí Çàñãèéí ãàçðûí òºëººëºã÷èä àõ ä¿¿
õî¸ð íàìûí òºëººëºã÷èä, îð÷èí ¿åèéí îëîí óëñûí áàéäëûí òóõàé, ìàíàé õî¸ð
ã¿ðýí, õî¸ð íàìûí àõ ä¿¿ ¸ñíû õàìòûí àæèëëàãààã öààøèä áýõæ¿¿ëýõ òóõàé
ìàø ÷óõàë àñóóäëóóäûã òºãñ íýãäìýë ñàíàëòàé õýëýëöýí ÿðèëöñàí áèëýý.
Óëñ ò¿ìíèé ýíõ òàéâàí, íàéðàìäëûã áýõæ¿¿ëýõýä á¿ðýí ÷èãëýñýí Ǻâëºëò
Õîëáîîò Óëñ ýíõ òàéâíûã òóóøòàé ýðõýìëýã÷ ãàäààä áîäëîãûã ñàéøààæ á¿ðýí
äýìæèæ áàéãààã ìàíàé òºëººëºã÷èä ººðèéí àðä ò¿ìýí, ò¿¿íèé Çàñãèéí ãàçàð,
ìàíàé íàìûí íýðèéí ºìíººñ èëýðõèéëñýí áèëýý. Êîììóíèçìûí áàéãóóëàëòàä
Ǻâëºëòèéí àðä ò¿ìíèé îëñîí àãóó èõ àìæèëòàä ìºí Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñààñ
ìàíàé àðä ò¿ìýíä ¿ç¿¿ëñýýð áàéãàà ç¿éë á¿ðèéí ¿íýëæ áàðøã¿é òóñëàìæèéí
õàðèóä Ǻâëºëòèéí àðä ò¿ìýí ò¿¿íèé Çàñãèéí ãàçàð, Ǻâëºëò Õîëáîîò
Óëñûí Êîììóíèñò íàìä Ìîíãîëûí á¿õ àðä ò¿ìíèé áàÿð òàëàðõëûã ìàíàé
òºëººëºã÷èä óëàìæèëñàí þì. (Àëãà òàøèâ)
ÁÍÌÀÓ ºíº óäààí õóãàöààíàà èìïåðèàëèñò ò¿ðýìãèéëëèéí ýñðýã
øàðãóó òýìöñýíýýð Àëñ äîðíîäîä ýíõ òàéâàí àðä÷èëàë, ñîöèàëèçìûí õ¿÷
ºñ÷ äýâæèõýä òóñ äºõºì ¿ç¿¿ëñýí áà Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñòàé áàéãóóëñàí
íàéðàìäëàà ¿íýí÷ Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí íèéòèéí äàéñàí Ãåðìàíû ôàøèñòèéí
ò¿ðýìãèéëýí ýçëýã÷äèéí ýñðýã Ǻâëºëòèéí àðä ò¿ìíèé ÿâóóëñàí òýìöýëä
ýä õºðºíãº, ñàíàà ñýòãýëèéí äýìæëýã ¿ç¿¿ëæ áàéñàí õèéãýýä ÁÍÌÀÓ äàõü
105

ñîöèàëèñò áàéãóóëëàãûí òóðøëàãà íü õîöðîãäñîí äîðîé õºãæèëòýé îðíóóäàä
à÷ õîëáîãäîëòîé áàéíà ãýæ Ǻâëºëòèéí Çàñãèéí ãàçðûí áà ÇÕÓÊÍ-ûí
òºëººëºã÷èä îíöëîí òýìäýãëýñýí áîëíî.
Ìàíàé àðä ò¿ìíèé ñîöèàëèçì áàéãóóëàõ ¿éë õýðýãò îëñîí îëîëò àìæèëò,
ñîöèàëèñò ëàãåðèéí ýâ íýãäëèéã áýõæ¿¿ëýõ áà ýíõ òàéâíû òºëºº òýìöýëä òóñ
óëñààñ õýð õýìæýýãýýðýý îðóóëæ áàéãàà õóâü íýìðèéã çºâëºëòèéí àðä ò¿ìýí,
ò¿¿íèé Çàñãèéí ãàçàð, Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñûí Êîììóíèñò Íàì áàÿðòàé
òýìäýãëýñýí þì.
“Ýíý îëîëò àìæèëòûã íü õàðààä áèä Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé õàìò áàÿðëàæ
áàéíà. Ýíý îëîëò àìæèëò íü óëàì èõ áàéãààñàé ãýæ áèä ÷èí ç¿ðõíýýñýý õ¿ñ÷
áàéíà” ãýæ Ǻâëºëò Çàñãèéí ãàçðûí òýðã¿¿í Í.À.Áóëãàíèí Êðåìëèéí îðäîíä
áîëñîí öóãëààí äýýð õýëñýí ¿ãýíäýý òýìäýãëýñýí áàéíà.
Ìàíàé íàìûí òºëººëºã÷èä íàìûíõàà ãèø¿¿äèéí íýãäìýë ñàíàà ñýòãýëèéã
èëýðõèéëæ, ìàíàé íàìä ¿ðãýëæ òóñàëæ áàéäàãò íü Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñûí
Êîììóíèñò Íàìä àõ ä¿¿ãèéí áàÿð òàëàðõàë õ¿ðãýâ. (Àëãà òàøèâ)
ÇÕÓÊÍ-ûí òºëººëºã÷èä ìàíàé íàìûí á¿õ ãèø¿¿äýä õàëóóí áàÿð õ¿ðãýæ,
õàìãèéí ñàéí ñàéõíûã õ¿ñýí åðººñºí áèëýý. (Àëãà òàøèâ)
Ìàíàé õî¸ð íàìûí òºëººëºã÷èä àðä ò¿ìíèéõýý ýðõ àøèã áà íèéòèéí ¿éë
õýðãèéí òºëºº õàìòàðñàí òýìöëèéõýý ýðõ àøãèéí òóëä òóñ õî¸ð íàìûí àõ ä¿¿
¸ñíû õàðèëöààã öààøèä óëàì õºãæ¿¿ëýõ íü ÷óõàë ãýæ ¿çëýý.
Ñîöèàëèñò îðíóóäûí íýãäëèéã áýõæ¿¿ëýõ, ìàðêñèñò-ëåíèíèñò ¿çýë
ñóðòëûã àðèóí íàíäèí áàéëãàõûí òºëºº öóöàëòã¿é òýìöýõèéí ÷óõëûã
íàìûí òºëººëºã÷èä òýìäýãëýñýí þì. Ñîöèàëèñò ëàãåðèéí îðíóóäûí
ýâäýðøã¿é íýãäýë, ïðîëåòàðèéí èíòåðíàöèîíàëèçì á¿ðýí ýðõò áàéäàë,
õàðèëöàí òóñëàëöàõ, áèå áèåíýý õ¿íäýòãýõ òýãø ýðõèéí çàð÷ìûí ¿íäñýí
äýýð õýëáýðýëòã¿é íÿãòðàí áýõæèæ áàéãààã õî¸ð íàìûí òºëººëºã÷èä ñýòãýë
õàíàìæòàé òýìäýãëýâ. Õî¸ð íàìûí òºëººëºã÷äèéí õýëýëöýýíèé ¿ð ä¿í íü
ñîöèàëèçìûí ¿íäýñ áàéãóóëàõ òýìöýë äýýð ìàíàé íàìûí ãèø¿¿äýä øèíý
ýð÷ õ¿÷èéã ºã÷ áàéíà. Ìîíãîë Àðäûí Õóâüñãàëò íàì íü ìàë÷èí àðäààð
çîíõèëñîí áºãººä Êîìèíòåðíèéã òàëàðõäàã àðäûí íàì áîëæ, àíõ 1921 îíä
¿¿ñýýä îäîî Ìîíãîëûí àæèë÷èí àíãè á¿õ õºäºëìºð÷äèéí ìàðêñèñò-ëåíèíèñò
íàì áîëæýý” ãýæ Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñûí Êîììóíèñò Íàìûí Òºâ Õîðîîíû
Íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà íºõºð Ñóñëîâ õýëñýí. Ìàíàé òºëººëºã÷äèéã î÷èõ ¿åä
Ǻâëºëò, Ìîíãîëûí óäèðäàã÷äûí õýëñýí ¿ãñ, Ìîíãîë-Ǻâëºëòèéí õàìòðàí
ãàðãàñàí ìýäýãäýë, ÌÀÕÍ áà ÇÕÓÊÍ-ûí òºëººëºã÷äèéí õýëýëöýýíèé òóõàé
ìýäýãäýë áîë ìàíàé õî¸ð óëñûí àðä ò¿ìíèé ýâäýðøã¿é íàéðàìäàë, õàðèëöàí
õ¿íäýòãýäãèéí øèíý èëðýë áîëëîî.
Íýã ñàÿ õ¿í àìòàé îðíû òºëººëºã÷èä 200 ñàÿ õ¿í àìòàé îðíû
òºëººëºã÷èäòýé óóëçàæ îëîí óëñûí áàéäàë, òóñ õî¸ð îðíû õàìòûí
àæèëëàãààíû áà íàéðàìäëûí òóõàé àñóóäëûã õàðèëöàí á¿ðýí îéëãîæ, ã¿í
ã¿íçãèé õ¿íäýòãýæ, íàéðòàé õàëóóí ñýòãýëýýð õýëýëöýæ áàéñàí æèøýý, ìºí
Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñààñ áèäýíä òóñàëäàã øèã èéì õ¿÷èðõýã ã¿ðýí áàãà îðîíä
àõ ä¿¿ ¸ñíû ºãººìºð èõ òóñëàìæ ¿ç¿¿ëæ áàéñàí áàðèìò æèøýý êàïèòàëèçìûí
106

íºõöºë áàéäàë äàõü îðíóóäûí õàðèëöààíä õýçýý ÷ áàéãààã¿é, áàéæ ÷ ÷àäàõã¿é
íü ìýäýýæ õýðýã. Ýíý îíû 4 ä¿ãýýð ñàðûí 19-íä Ïîëüøèéí Ýë÷èí ñàéäûí
ÿàìàíä áîëñîí äàéëëàãà äýýð “Õÿòàä áîë õ¿íèé òîîãîîð ñîöèàëèñò ëàãåðèéí
õàìãèéí òîì îðîí, Àëáàíè áîë õàìãèéí áàãà îðîí, òýãýâ÷ ýíý õî¸ð îðîí
ñîöèàëèñò íºõºðëºëèéí íýãäìýë ãýð á¿ëèéí äîòîð ñîöèàëèçì áàéãóóëæ
áàéíà. Áèä ýíý õî¸ð îðíû àëèíòàé íü ÷ õàðèëöàí òóñëàëöàõ, õàìòðàí àæèëëàõ
¿íäñýí äýýð õàðèëöàæ áàéíà. ¯¿íä ñîöèàëèñò òýãø ýðõ îðøäîã þì. Õýðýâ
¿¿íýýñ ººð áîäëîãî áàðèìòàëñàí áîë áèä êîììóíèñò áàéæ ÷àäàõã¿é áàéñàí
þì. Áèä Õÿòàä àðä óëñûí òºëºº ÷, Àëáàíè àðä óëñûí òºëºº ÷ àäèëõàí çîãñîæ
áàéíà. ¯¿íä ìàíàé çîðèëãî îðøèíî” ãýæ Í.Ñ.Õðóùåâûí õýëñýí ¿ãèéã õýí
á¿õýí ñàéí ìýäíý. Ýäãýýð ¿ãýíä ñîöèàëèñò ëàãåðèéí îðíóóäûí õàðèëöààíû
òîäîðõîéëîëòûã íàðèéí òîä ãàðãàæýý.
Ìàíàé òºëººëºã÷äèéí àéë÷èëñàí ÿâäàë ÁÍÌÀÓ áà ÑÑÑÐ õî¸ðûí Çàñãèéí
ãàçðûí òºëººëºã÷èä ÌÀÕÍ, ÇÕÓÊÍ-ûí òºëººëºã÷äèéí õýëýëöýýíèé ¿ð
ä¿íãèéí òóõàé Ìîíãîë, Ǻâëºëòèéí õýâëýëä íèéòëýãäñýí áàðèìò áè÷ã¿¿ä
íü ìàíàé õî¸ð îðíû íàéðàìäëûí ò¿¿õýíä øèíý ñîäîí õóóäàñ áîëîí îðæ,
àðä÷èëàë, ýíõ òàéâàí, ñîöèàëèçìûí õ¿÷èéã íÿãòðóóëàõ, íýãäëèéã áýõæ¿¿ëýõ
õýðýãò ¿ëýìæ õóâü íýìýð áîëíî. (Àëãà òàøèâ)
Áèäíèé õýëýëöýý õèéæ áàéõ ¿åä Ǻâëºëò óëñûí áà ÇÕÓ-ûí êîììóíèñò
íàìûí óäèðäàã÷èä ìàíàé õ¿ñýëòèéã ã¿íçãèé îéëãîæ, ¸ñòîé àõ ä¿¿ñýã ñàíàà,
àíõààðàë òàâüæ áàéñàí áèëýý. ÇÕÓ ìàíàé óëñûí ýäèéí çàñãèéí õºãæèëä
òóñëàõûã ýðìýëçýí “Ìîíãîë íåôòü” ¿éëäâýðèéã ¿íý òºëáºðã¿é øèëæ¿¿ëýõ,
“Ñîâìîíãîë ìåòàëë”-ûí õóâü íèéë¿¿ëñýí íèéãýìëýãò îðóóëñàí Ǻâëºëòèéí
õóâü õºðºíãèéã áèäýíä ìàø õºíãºëºëòòýé ¿íýýð øèëæ¿¿ëýõ áîëñîí. Áàñ
Óëààíáààòàð, Ñàéíøàíäûí íèñýõ îíãîöíû áóóäëûí áàðèëãà òºõººðºìæ,
ñóóäëûí íèñýõ îíãîöóóäûã ¿íý òºëáºðã¿éãýýð áèäýíä øèëæ¿¿ëýâ.
Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýíä Ǻâëºëò Çàñãèéí ãàçðààñ èíãýæ ¿ç¿¿ëñýí ºãëºã÷
øèíý èõ òóñëàìæ íü ìàíàé îðíû ýäèéí çàñãèéí öààøäûí õºãæèë, àðä ò¿ìíèé
àìüäðàëûí õýìæýýã öààøèä äýâø¿¿ëýõýä øèéäâýðëýã÷ íºëºº ¿ç¿¿ëýõ áîëíî.
(Àëãà òàøèâ)
Ìîíãîë Àðä Óëñûã õºãæ¿¿ëýõ 3 æèëèéí áà õýòèéí òºëºâëºãºº çîõèîæ
áàéãàà ÿâäàëòàé õîëáîãäóóëàí ìàíàé îðíû ýäèéí çàñãèéã õºãæ¿¿ëýõ, þóíû
ºìíº ìàë àõóéã õºãæ¿¿ëýõ, òàðèàëàíãèéí òàëáàéã ýðñ ºðãºòãºõ, àðäóóäûã
ààæìààð ñóóðèí àìüäðàëä øèëæ¿¿ëýõ ÷óõàë íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëýõýä ýäèéí
çàñàã, øèíæëýõ óõààí, òåõíèêèéí øèíý òóñëàìæ ¿ç¿¿ëýõèéã ìàíàé Çàñãèéí
ãàçðààñ Ǻâëºëò Çàñãèéí ãàçàðò õ¿ññýí þì. Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñûí Çàñãèéí
ãàçàð, Ǻâëºëòèéí Êîììóíèñò Íàì ìàíàé ýäãýýð õ¿ñýëòèéã á¿ðýí õ¿ëýýí àâ÷
õàíãàëàà. Ǻâëºëò Çàñãèéí ãàçàð 2500 òðàêòîðûã õºäºº àæ àõóéí çîõèõ òîîíû
÷èðã¿¿ë, óãñðóóë ìàøèí, áàãàæèéí õàìòààð 550 êîìáàéí, äèçåëü áà óóðûí
õ¿÷ýýð àæèëëàõ îðîí íóòàãò òîõèðñîí 200 öàõèëãààí ñòàíö, 80 öàõèëãààí
ñàì õºðºº, 3000 à÷ààíû ìàøèí, ñàéí ¿¿ëäðèéí 10000 ãàðóé ìàë, áàðèëãûí
ìàòåðèàëûã 1958-1960 îíä íèéë¿¿ëæ, ìàíàéä íýìýãäýë òóñëàìæ ¿ç¿¿ëýõ
áîëëîî. (Àëãà òàøèâ)
107

̺í 1 æèëä çàãâàðûí 1500 áàéøèí, 2000 òýðýã òóñ á¿ð ¿éëäâýðëýõ ìîäíû
çàâîä õî¸ðûã áàéãóóëàõ, Óëààíáààòàðûí èë÷èò õ¿÷íèé öàõèëãààí ñòàíöûã
øèíý÷ëýí çàñ÷ õ¿÷èéã íü 24000 êÂò áîëãîõ, Óëààíáààòàðò ðàäèî ñòàíö
áàéãóóëàõ, òîîñãîíû çàâîä áàéãóóëàõàä Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñ òåõíèêèéí
òóñëàìæ ¿ç¿¿ëíý. ÑÑÑÐ-ýýñ ìàíàéä íèéë¿¿ëýõýýð äýýð äóðäñàí òºõººðºìæ
ìàøèí, ìàòåðèàë òåõíèêèéí òóñëàëöààíä ãàðàõ çàðäàëä çîðèóëæ 200 ñàÿ
ðóáëûí çýýëëýãèéã õºíãºëòòýé ¿ç¿¿ëýõ áîëîâ. Áàñ ìºí Ǻâëºëò Çàñãèéí
ãàçàð ýð¿¿ë ìýíäèéí òàëààð ìàíàé ÿâóóëàõààð òºëºâëºí áàéãàà íýã ÷óõàë
àðãà õýìæýýíä òóñëàõ áîëæ ýíý àðãà õýìæýýíèé çàðäëûí 50 õóâèéã Ǻâëºëò
Çàñãèéí ãàçà𠺺𺺠õ¿ëýýõ áîëñîí þì. Ìàíàé óëñûí õºäºº àæ àõóé, àæ
¿éëäâýðèéí õºãæèëä öààøèä òóñëàõ çîðèëãîîð ÑÑÑÐ-ûí Çàñãèéí ãàçàð
øèíæèëãýýíèé íýãäñýí àíãèóäûã èð¿¿ëæ, ãàçàð äýýð íü áèå÷ëýí ñóäëàõ
àæèëëàãààã ÿâóóëàõ áîëíî.
ͺõºä ºº, Ǻâëºëò óëñûí ýíý ¿íýëæ áàðøã¿é øèíý òóñëàìæ íü ìàíàé
õºäºº àæ àõóé àæ ¿éëäâýðèéã õºãæ¿¿ëæ, õºäºëìºð÷èí àðä îëíû àìüäðàëûí
õýìæýýã öààøèä äýýøë¿¿ëýí ìàíàé õºãæëèéã óëàì ò¿ðãýñãýõ áîëîëöîî ºã÷
áàéíà. Ìàíàé îðîíä øèíý èõ òóñëàìæ ¿ç¿¿ëýõ òóõàé Ǻâëºëò Çàñãèéí ãàçðûí
øèéäâýð íü ìàíàé àðä ò¿ìíèé àìüäðàëûã óëàì ýëáýã äýëáýã áîëîâñðîíã¿é
áîëãîõ, ìàíàé îðíûã óëàì öýöýãë¿¿ëýõèéí òóëä ìàíàé õºäºëìºð÷ àðä ò¿ìíèé
òºëºº Ǻâëºëò Çàñãèéí ãàçàð, ò¿¿íèé óäèðäàã÷äûí òàâüæ áàéãàà õàëóóí
ñýòãýëèéí àíõààðàë õàëàìæèéã íýâòýðõèé õàðóóëæ áàéíà. (Àëãà òàøèâ)
պ人 àæ àõóéí íýãäëèéí ãèø¿¿ä õºäºëìºð÷èí àðä ò¿ìýí, ñàíãèéí àæ
àõóéí àæèëòàí, ¿éëäâýðèéí àæèë÷èä, ñýõýýòýí íàð Ìîíãîë áà Ǻâëºëòèéí
Çàñãèéí ãàçðûí òºëººëºã÷äèéí õýëýëöýýíèé ¿ð ä¿íã õÿçãààðëàøã¿é áàÿð
òàëàðõàëòàé õ¿ëýýí àâëàà. Àõ ä¿¿ ¸ñíû òóñëàìæ ¿ç¿¿ëñýí Ǻâëºëò óëñàä
ã¿í ã¿íçãèé òàëàðõàæ, Ǻâëºëòèéí àðä ò¿ìýíä õàëóóí áàÿð òàëàðõëàà
èëýðõèéëñýí ìàíàé õºäºëìºð÷ àðä ò¿ìíèé çàõèäàë, öàõèëãààí ìýäýý
ìàíàé îðíû ãàçàð á¿ðýýñ Íàìûí Òºâ Õîðîî, Çàñãèéí ãàçàðò èðñýýð áàéíà.
Ǻâëºëò óëñûí àõ ä¿¿ãèéí øèíý ºãëºã÷ òóñëàìæ íü ñîöèàëèçìûí ¿íäñèéã
àìæèëòòàé áàéãóóëàõ òýìöýëä ìàíàé àðä ò¿ìíèéã çîðèãæóóëæ áàéíà. Óëñ
àðäûí àæ àõóéã óäèðäàõ ìàíàé á¿õ àæëûã ñ¿ðõèé ñàéæðóóëæ, èõ Ǻâëºëò
óëñûí òóñëàìæèä ò¿øèãëýí ñîöèàëèçì áàéãóóëàõ çîðèëòûã àìæèëòòàé
õýðýãæ¿¿ëýí áèåë¿¿ëýõýä áèäíèé ÷óõàë çîðèëò îðøèæ áàéíà. Èõ Ǻâëºëò
óëñ, Õÿòàä Àðä óëñ, àðäûí àðä÷èëñàí á¿õ îðîíòîé ìàíàé àðä ò¿ìíèé àõ
ä¿¿ãèéí íàéðàìäëûã áýõæ¿¿ëýõèéí òºëºº öóöàëòã¿é òýìöýõ íü ìàíàé íàì,
ìàíàé á¿õ õºäºëìºð÷äèéí àðèóí öàãààí ¿¿ðýã ìºí. Ýíý ¿éë õýðýãò ºíººäºð
10 æèëèéíõýý îéã òýìäýãëýæ áàéãàà Ìîíãîë-Ǻâëºëòèéí íàéðàìäëûí
íèéãýìëýã èõ ðîëüòîé þì.
Ìîíãîë-Ǻâëºëòèéí íàéðàìäëûí íèéãýìëýã ìàíàé íàìûí óäèðäëàãûí
äîð ÿâæ, Ǻâëºëòèéí àðä ò¿ìýíòýé ìàíàé àðä ò¿ìíèé áàéãóóëñàí íàéðàìäëûã
áýõæ¿¿ëýõ õýðýãò ¿íýò õóâü íýìýð îðóóëæ áàéãàà þì. Ìîíãîë, Ǻâëºëòèéí
àðä ò¿ìíèé ýâäýðøã¿é íàéðàìäëûí ò¿¿õò à÷ õîëáîãäëûã òàéëáàðëàí
òàíèóëàõ, Ǻâëºëòèéí àãóó èõ àìæèëò îëîëòûã ñóðòàë÷ëàõ êîììóíèçì
108

áàéãóóëæ áàéãàà äýëõèé äàõèíû ò¿¿õò òóðøëàãûã äýëãýð¿¿ëýõ òàëààð ìàíàé
îðíû àðä ò¿ìíèé äóíä òóñ íèéãýìëýãèéí ÿâóóëñàí èäýâõòýé àæëûã áèä
òýìäýãëýõ ¸ñòîé.
Èëòãýë, ÿðèà, ëåêö ÿâóóëæ íîì òîâõèìîë õýâëýí ãàðãàõ ¿çýñãýëýí ãýðýë
çóðãèéí ñàìáàð áàéãóóëàõ ýíý àæèë íü Ǻâëºëòèéí àðä ò¿ìíèé àìæèëòòàé
ã¿íçãèé òàíèëöàæ, Ǻâëºëòèéí òóðøëàãûã ñóäëàõàä ìàíàé õºäºëìºð÷äºä
èõ òóñ áîëæ áàéíà. Íàéðàìäëûí ñàð, 10 õîíîã, 7 õîíîãèéí óëàìæëàëò àæëûã
æèë á¿ð ÿâóóëæ, ÂÎÊÑ Ìîíãîë-Ǻâëºëòèéí íàéðàìäëûí íèéãýìëýãèéí
òºëººëºã÷äèéã õàðèëöàí èëãýýæ áàéäàã íü ñîöèàëèçì áàéãóóëàõ çîðèëòûã
áèåë¿¿ëýõ òýìöýëä ìàíàé àðä ò¿ìíèéã öàã ÿìàãò èäýâõæ¿¿ëæ, Ìîíãîë-
Ǻâëºëòèéí íàéðàìäëûã öààøèä áýõæ¿¿ëýõýä òóñ äºõºì ¿ç¿¿ëæ áàéíà.
Ìîíãîë-Ǻâëºëòèéí íàéðàìäëûí íèéãýìëýã áîë ºðãºí îëîí ò¿ìíèéã
õàìàðñàí îëîí íèéòèéí òîì áàéãóóëëàãûí íýã áîëëîî. Îäîî òóñ
íèéãýìëýãèéí ýãíýýíä ýâäýðøã¿é èõ íàéðàìäëûí ¿çýë ñàíààã èäýâõòýé
íýâòð¿¿ëýã÷ 139000 ãèø¿¿í áàãòàæ áàéíà. Ìîíãîë-Ǻâëºëòèéí íàéðàìäëûí
íèéãýìëýãèéí ýãíýýíä ìàë÷èí àðä 40 õóâü, àæèë÷èí 21 õóâü, ñýõýýòýí 19 õóâü
áàéíà. Ìîíãîë-Ǻâëºëòèéí íàéðàìäëûí íèéãýìëýã íü òóñ îðíû îëîí íèéòèéí
áóñàä áàéãóóëëàãàòàé õàìòàð÷ ÁÍÕÀÓ, ÁÍÀÑÀÓ, ×åõîñëàâàê áà áóñàä àõ ä¿¿
ñîöèàëèñò îðíû îëîëò òóðøëàãûã äýëãýð¿¿ëýõýä èäýâõòýé îðîëöîæ áàéíà.
Ǻâëºëòèéí àðä ò¿ìýí áà áóñàä îðíû àðä ò¿ìýíòýé ìàíàé àðä ò¿ìíèé àõ
ä¿¿ãèéí íàéðàìäëûã áýõæ¿¿ëýõýä ÷èãëýñýí Ìîíãîë-Ǻâëºëòèéí íàéðàìäëûí
íèéãýìëýãèéí ýðõýì õ¿íäýò àæèëä áèä öààøäûí øèíý àìæèëòûã åðººæ
áàéíà. (Àëãà òàøèâ)
ÌÀÕÍ-ûí Òºâ õîðîîíû V á¿ãä õóðàë ìàíàé íàìûí ¿çýë ñóðòëûí òóõàé
÷óõàë àñóóäàë õýëýëöýýä îëîí ò¿ìíèé äóíä ÿâóóëàõ óõóóëãûí àæëûí ¿çýë
ñóðòëûí õýìæýýã áàéíãà äýýøë¿¿ëýõ Ǻâëºëòèéí àðä ò¿ìýí áà ñîöèàëèñò
ëàãåðèéí á¿õ àðä ò¿ìýíòýé ìàíàé àðä ò¿ìíèé àõ ä¿¿ãèéí íàéðàìäëûã
óëàì áýõæ¿¿ëýõèéí òºëºº öóöàëòã¿é òýìöýõ çîðèëòûã íàì, îëîí íèéòèéí
áàéãóóëëàãà ò¿¿íèé äîòîð Ìîíãîë-Ǻâëºëòèéí íàéðàìäëûí íèéãýìëýãèéí
ºìíº òàâüñàí þì. Ñîöèàëèñò ëàãåðèéí àðä ò¿ìýí á¿ðèéí õ¿÷ ÷àäàë àìæèëòûí
óã ñóðâàëæ íü ïðîëåòàðûí èíòåðíàöèîíàëèéí õºäºëáºðã¿é áàò çàð÷ìûí
¿íäñýí äýýð ìàðêñèçì-ëåíèíèçìèéí òóãèéí äîîð íýãäýë, íÿãòðàëòàé áàéõ
ÿâäàë ìºí.
Ñîöèàëèñò ëàãåðèéí àóãàà èõ íàéðàìäàëä ¿íýí÷ Ìîíãîëûí àðä ÌÀÕÍûíõàà
óäèðäëàãûí äîð Ǻâëºëò, Õÿòàä, ×åõîñëàâàêèéí àðä ò¿ìýí áà áóñàä
ñîöèàëèñò îðíû àðä ò¿ìýíòýé áàéãóóëñàí ìºíõèéí íàéðàìäàë, õîëáîî, òýäíèé
àõ ä¿¿ãèéí òóñëàìæèéã ò¿øèãëýæ ñîöèàëèçìä èòãýëòýé äýâøèæ áàéíà.
Ǻâëºëò, Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé íàéðàìäëûí ò¿¿õýíä ÷óõàë òîì ÿâäàë áîëæ
ìàíàé Çàñãèéí ãàçðûí òºëººëºã÷èä ñàÿõàí ÇÕÓ-ä çî÷ëîí î÷ñîí áà Ìîíãîëûí
àðä ò¿ìíèé äîòíû õàéðò íºõºð ÑÑÑÐ-èéí Äýýä Ǻâëºëèéí Òýðã¿¿ëýã÷äèéí
äàðãà Ê.Å.Âîðîøèëîâ ìàíàé óëñàä çî÷ëîí èðýõ ãýæ áàéãàà èéì ¿åä Ìîíãîë-
Ǻâëºëòèéí íàéðàìäëûí íèéãýìëýãèéí 10 æèëèéí îé áîëæ áàéíà. Ýíý á¿õ
ÿâäàëä ìàíàé îðíû õºäºëìºð÷èí õ¿í á¿õýí ñýòãýë ä¿¿ðýí áàÿðëàæ, óëñ
109

ò¿ìíèé íàéðàìäàë, ýíõ òàéâíû òºëºº òýìöýõýä óëàì á¿ð íÿãòðàí õºäºº àæ
àõóé, ¿éëäâýð, òýýâýð, ñî¸ëûí ôðîíò äýýð øèíý øèíý àìæèëò ãàðãàõûí òºëºº
òýìöýõýä çîðèã íü áàäàð÷ áàéíà.
Àõ ä¿¿ Ǻâëºëòèéí àðä ò¿ìýí ÇÕÓÊÍ, ìàíàé ¿íýí÷ àíä íºõºä Ǻâëºëòèéí
àëäàðò óäèðäàã÷ íàðò Ìîíãîëûí á¿õ àðä ò¿ìýí, äîòíûí õàéð ñýòãýëýý
èëýðõèéëæ, àõ ä¿¿ãèéí ¸ñîîð áèäýíä òóñàëæ áàéãààä íü àðä íèéòýýðýý
òàëàðõàæ áàéíà. (Àëãà òàøèâ)
Ýíõ òàéâàí, àðä÷èëàë, ñîöèàëèçìûí õ¿÷èðõýã òóëãóóð èõ Ǻâëºëò Õîëáîîò
Óëñ ìàíäòóãàé! (Àëãà òàøèâ)
Áèäíèé àõ, æèíõýíý àíä íºõºð Ǻâëºëòèéí èõ àðä ò¿ìíèé ÿðóó àëäàð
áàäàðòóãàé! (Àëãà òàøèâ)
Äýëõèé äàõèíû êîììóíèñò õºäºë㺺íèé òýðã¿¿í îòðÿä Ǻâëºëò Õîëáîîò
Óëñûí Êîììóíèñò Íàì ìàíäòóãàé! (Àëãà òàøèâ)
Ìîíãîë-Ǻâëºëòèéí àðä ò¿ìíèé ýâäýðøã¿é ìºíõèéí íàéðàìäàë
ìàíäòóãàé! (Óäòàë àëãà òàøèâ)
¯íýí ñîíèíû 1957 îíû 5 äóãààð ñàðûí 24-íèé ºäðèéí äóãààð.
110

ÀÕ Ä¯¯ ÏÎËÜØ ÓËÑÀÄ
(Ìîíãîë-Ïîëüøèéí íàéðàìäëûí íèéãýìëýãèéí äàðãà,
àêàäåìè÷ Á.Øèðýíäýâ)
Ïîëüøèéí Øèíæëýõ Óõààíû Àêàäåìèéí óðèëãààð áèä Ïîëüø óëñàä
çî÷èëæ î÷îîä èðëýý. Áèä Á¿ãä Íàéðàìäàõ Ïîëüø Àðä Óëñûí àæ ¿éëäâýð,
ýðäýì øèíæèëãýýíèé ãàçðóóäûã ¿çýæ Ïîëüø óëñûí Àêàäåìèéí Åðºíõèéëºã÷,
àêàäåìè÷ Êàòåðáèíñêè, Äýä Åðºíõèéëºã÷ Ãðîøêîâñêè, Ýðäýìòýí íàðèéí
áè÷ãèéí äàðãà ßáëîíüñêè áîëîí îëîí òîîíû õ¿ðýýëýíãèéí äàðãà, ýðäýìòýäòýé
óóëçàæ, ìàíàé õî¸ð óëñûí Àêàäåìèóäûí õîîðîíä õàìòðàí àæèëëàõ õýëýëöýýð
áà àæëûí òºëºâëºãººã õýëýëöýí ò¿¿íä ãàðûí ¿ñýã çóðëàà.
Àõ, ä¿¿ Ïîëüøèä èéíõ¿¿ àéë÷ëàí î÷èæ, ò¿¿íèé ýðäýì øèíæèëãýýíèé
áàéãóóëëàãóóäûí àìæèëò, òóðøëàãàòàé òàíèëöàí, îëîí òîîíû ýðäýìòýí
íàðòàé íºõºðñºã ¸ñîîð óóëçàí ÿðèëöàæ, òóñ õî¸ð óëñûí àêàäåìèéí õîîðîíä
õàìòðàí àæèëëàõ òóõàé õýëýëöýýð áîëîí òºëºâëºãººíä ãàðûí ¿ñýã çóðñàí
ÿâäàë, ìàíàé Øèíæëýõ Óõààíû Àêàäåìèéí öààøäûí ¿éë àæèëëàãàà ìàíàé
õî¸ð àðä ò¿ìíèé õºãæèí áýõæèæ áàéãàà íºõºðëºë, õàìòûí àæèëëàãààã
öààøèä óëàì áýõæ¿¿ëýõýä òóñ íýìýð áîëîõ íü äàìæèãã¿é.
Ïîëüø óëñ ñîöèàëèçì áàéãóóëàõ ¿éëñòýý àñàð èõ àìæèëò îëæ áàéíà. 1950-
1955 îíû 6 æèëèéí òºëºâëºãººã áèåë¿¿ëñíèé ä¿íä 114 òîì ¿éëäâýðèéí ãàçàð
áàéãóóëñàí áà 1961-1965 îíä ã¿éöýòãýõýýð òºëºâëºñºí II òàâàí æèëä äàõèí
200 òîì ¿éëäâýðèéí ãàçðàà áàéãóóëàõ ãýæ áàéíà.
Ïîëüø óëñ îëîí íèéòèéí ¿éëäâýð íü (1958 îíû ìýäýýãýýð) á¿õ ¿éëäâýðèéí
99,1 õóâèéã ýçýëäãèéí äîòîð 85,6 õóâü íü óëñûí ¿éëäâýð 13,5 õóâü íü
õîðøîîëëûí ¿éëäâýð þì.
Ïîëüøèéí ¿éëäâýð íü óóë óóðõàé, öàõèëãààí õ¿÷, õèìè, õ¿íä, õºíãºí õ¿íñ
òýæýýë, áàðèëãûí çýðýã ãîë ñàëáàðóóäòàé þì.
Ãàí õàéãóóëàëòûí òàëààð 1959 îíûã 1938 îíòîé çýðýãö¿¿ëáýë áàðàã 3
äàõèí èë¿¿ ºññºí áºãººä 1957 îíîîñ ýõëýýä ãàí õàéëóóëàëòûí òàëààð äýëõèé
äýýð 10 äóãààð áàéð ýçýëæ áàéíà. Ìåòàëëûí ¿éëäâýðèéí õàìãèéí òîì ãàçàð
Ëåíèíèé íýðýìæèò Íîâà Ãóòà ãýäýã êîìáèíàò íü äàéíû ºìíºõ Ïîëüøèéí
ãàðãàæ áàéñàí á¿õ ãàíã îäîî ãàðãàæ áàéíà. Ïîëüø 1965 îíä æèëä 3,5 ñàÿ òîíí
ãàí õàéëóóëàí ãàðãàíà.
Ïîëüøèéí ¿éëäâýðýýñ à÷ààíû, ñóóäëûí ìàøèí, òðàêòîð, êîìáàéí, ñóóðü
ìàøèí, ðàäèî õ¿ëýýí àâàã÷, õºðãºã÷ àïïàðàò, çóðàãò, ðàäèîãèéí àïïàðàò, ãýðýë
çóðãèéí àïïàðàò, àãààðûí îíãîö çýðãèéã èõýýõýí õýìæýýãýýð ¿éëäâýðëýæ
áàéíà. ¯éëäâýð õºãæñºíèé à÷ààð õºäºº àæ àõóéã ìåõàíèêæóóëàõ ÿâäàë
èõýýõýí ñàéæèð÷ áàéíà. 1959-1965 îíä õºäºº àæ àõóéí á¿òýýãäýõ¿¿íèéã 30
õóâèàð íýìýãä¿¿ëæ, õ¿í òóòàìä íîãäîõ á¿òýýãäýõ¿¿íèéã èõýýõýí äýýøë¿¿ëýõ
çîðèëò òàâüæýý. ¯¿íèé òóëä òðàêòîðûí ïàðêèéã 112000-ààð íýìýãä¿¿ëýõ áóþó
á¿ãä 135000 òðàêòîð õºäºº àæ àõóéä àæèëëàõ áîëíî. ÁÍÏÀÓ, 1970 îíä á¿õ
òîñãîíîî öàõèëãààíæóóëàõ ãýæ áàéíà.
111

Ïîëüø óëñàä îðîí ñóóö, íèéãìèéí áàðèëãà èõýýõýí õºãæèæ áàéíà.
Æèøýýëáýë, Âàðøàâ õîòîä 1939 îíä 2,1 õ¿íä íý㠺𺺠îíîãäîæ áàéñàí
áîë 1958 îíä 1,8 õ¿íä íýã îíîãääîã áîëæýý. Âàðøàâ õîò íü áàðàã á¿õýëäýý
ñýðãýýí áîñãîãäîæ, îð÷èí ¿åèéí ãî¸ìñîã ñàéõàí õîòûí íýã áîëæýý. Òóñ õîòîä
Øèíæëýõ Óõààíû Àêàäåìè, ò¿¿íèé õàðúÿà õ¿ðýýëýíã¿¿ä, 40000 îþóòàíòàé
14 äýýä ñóðãóóëü, 21 òåàòð çýðýã ñî¸ë øèíæëýõ óõààíû îëîí áàéãóóëëàãà
àæèëëàæ áàéíà.
Âàðøàâ, Êðàêîâ çýðýã õîòîîð ÿâæ õºäºº àæ àõóéí õîðøîîëëûí õ¿ì¿¿ñèéí
ãýð îðíîîð ÿâæ ¿çýõýä òýä öºì òîõèëîã ñàéõàí, õ¿ðýëöýõ¿éö òàëáàé á¿õèé
îðîí ñóóöàíä ñóóæ ðàäèî õ¿ëýýí àâàã÷, çóðàãò ðàäèî, öàõèëãààí õàëóóí
õ¿éòýí óñíû ñèñòåì çýðýã îäîî öàãèéí íèéãìèéí ¿éë÷èëãýýãýýð õàíãàãäñàí
áàéíà.
Ïîëüøèéí õºäºº àæ àõóéí õîðøîîëîëä íü ñ¿¿ëèéí æèëä ñ¿¿, ìàõ, íîãîî,
æèìñ çýðãèéí á¿òýýãäýõ¿¿íèéã èõýýõýí íýìýãä¿¿ëæ, õîò, ¿éëäâýðèéí ãàçðûã
õàíãàæ áàéíà. Õîòûí ¿éëäâýð¿¿ä íü òàðèà÷äàä çîðèëóæ, õºäºº àæ àõóéí
ìàøèí, ãýðèéí õýðýãñýë, ñàéí ÷àíàðûí ãî¸ìñîã õóâöàñ õóíàð, ñî¸ëûí áàðàà
õ¿ðýëöýõ¿éö õýìæýýãýýð ¿éëäâýðëýí ºã÷ áàéíà.
Ïîëüøèä áàéõ õóãàöààíäàà ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòàí, ñýõýýòýí,
¿éëäâýðèéí àæèë÷èí, õºäºº àæ àõóéí àæèë÷èí, àæèëòàí çýðýã òºðºë á¿ðèéí
ìýðãýæëèéí õ¿ì¿¿ñòýé óóëçàæ ÿðèëöàõàä òýä íàìûíõàà óäèðäëàãûí äîð
ýõ îðîíäîî ñîöèàëèçì áàéãóóëàõ ¿éë õýðýãò èõ õóâü íýìýð îðóóëæ áàéãàà
òóðøëàãààñàà ÿðüæ ºãºâ.
Ïîëüøèéí íàéç íàð ìààíü áèäíèéã ýëýãñýã äîòíîîð õ¿ëýýí àâ÷, ñàéõàí
òóðøëàãààñàà äýëãýðýíã¿é ÿðüæ òàíèëöóóëëàà. Òýä ñîöèàëèçìûí ìàòåðèàë
òåõíèêèéí áààç áàéãóóëæ áàéãàà Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí, Ìîíãîëûí ýðäýìòäýä
ñàéí ñàéõíûã åðººæ, àõ ä¿¿ ¸ñíû áàÿð õ¿ðãýñýí þì. Áèä ÷ àðä ò¿ìýí, ýðäýì
øèíæèëãýýíèé àæèëòàí íàðûíõàà ºìíººñ òýäýíä ñàéí ñàéõíûã åðººæ, ìàíàé
íàéðàìäàëò õî¸ð îðîí áà ñîöèàëèñò á¿õ îðíû õàìòûí àæèëëàãààã öààøèä
óëàì õºãæ¿¿ëýõýä àõ ä¿¿ ìýò ãàð ãàðààñàà áàðèëàí ÿâàõûã õ¿ññýí áèëýý.
¯íýí ñîíèí, 1961 îíû 11 ä¿ãýýð ñàðûí 27-íû ºäðèéí äóãààð.
112

MONGOL-INDIAN CULTURAL RELATIONSHIP
The relationship between Mongolia and India goes back to the most ancient
times. Mongolia is one of the Central Asian countries which came into contact
with Indian culture since the early period of history. Although we do not know the
definite date of the beginning of this contact it is almost certain that elements of
Indian culture were introduced with Buddhist among the ancient tribes inhabited
in Mongolia of least a century before the Christian era. Buddhism was spread
among Huns, Turk, Uigurs who established powerful tribal units in the centre in
Mongolia.
According to some historical records the classic Sanskrit was widely studied
and used in religions services among Turkic-Mongolian tribes. Particularly
during the period of uigur kingdom (VIII-IX, A.D.) the cultural and political centre
of which was in the region of the rivers of Orkhon and Selenge. The elements
of Indian culture were widely spread through Indian and Sogdian merchants and
colonists among uigurs and mongols. Since this period the present day mongols
entered the immediate contact with Indian culture and Buddhism. Different
branches of Indian culture and science such as literature, philosophy, medicine,
art, astrology etc. have become well known among mongols. With the creation
of the Mongolian empire at the head of Chinghis khan in the XIII century the
influence of Indian culture has grown still further. A number of Buddhist
temples were built in the fasion of Indian architecture during the period of great
Mongolian Khans at Kara-korum.
According to the data of the Sino Mongolian inscription of 1346 found in
Erdeni-dzu under the reign of Ogedei khan (1186-1241) there was laid the
foundation to a Buddhist edifice which completed by Mongke khan (1209-1259).
A great stupa covered with a tall pavilion of five stories was constructed. The
pavilion was three hundred chih high.
The four sides of the pavilion constituted rooms around which there were
arranged he statues of various Buddhas completely in accordance with the
indication of the Sutras. The Buddhist temple was restored and reconstructed for
several times till 1346 when the inscription on stone was made in Mongolian and
Chinese to memorialize the reconstruction of the Pavilion.
The Buddhist temple has become one of the most brilliant constructions at
Karakorum. It was certainly one of the centries of Buddhist Indian culture and
education. At Karakorum Sanskrit books of different branches of science were
translated into Mongolian and disputes on Indian philosophy and Buddhism were
wery often organised at the court of Mongolian emperors at Karakorum.
During the period of Yan dynasty of Mongol rulers at Peking there were
carried on a great work on the translation of Buddhist literature created by ancient
Indian authors in Sanskrit. Since the XIV century the Mongolian translators with
the collaboration of Tibetan and Indian scholars began to translate the famous
Tripitaka, the most complete collection of Indian Buddhist text divided into two
113

groups known under the Tibetan name Ganjur and Tanjur. The translation of
Ganjur and Tanjur was completed and they were fully published on wood blocks
in 17-18 th centuries.
Mongolian Ganjur is a collection of about 1200 Indian Buddhist works
consisting of 108 mammoth volumes and Tanjur is a collection of 3000 items of
commentarian literature constituting 226 volumes of an enormous size. Among
these works there are many texts which are lost in the Sanskrit original but
preserved in Mongolian as well as in Tibetan.
Mongolian not only translated Indian literature but they were very faithful
students Indian literature, of languages and history. They created a great
literature of the own under the influence of Indian Sanskrit literature.
This literature was mostly written in Tibetan and partly in Mongolian. There
are many works and commentaries by Mongolian authors on philosophy of
Nagarjuna, Asanga, Vasubandhu, Dignaga, Dharmakirti and on the grammar of
Panini ar on Kavyadarsha of Dandin. Stories of Kaa Bhoja, Vikramaditya, lyric of
Kalidasa, Meghduta and place of honour in Mongolian literature.
Mongolian historians possessed a good knowledge of Indian history. It was a
tradition of old Mongolian historiography to write about Indian kings beginning
with the legendary king Mahasammata with whom they tried to link the origin of
Mongolian khans.
The Mongolian language it self is a skriking illustration of centuries-old
cultural relationship between Mongolia and India. There are many words
of Sanskrit origin, translation loans, expressions and idiomatic usage in the
Mongolian.
For example Shashin (Sansk.Čāsana), Sudar (Sansk.Sūtra), Shashtar (Čāstra),
Erdene (Ratna), Shuleg (Čloka), Bandida (Pantita), Jambaga (Čampaka),
Chinsamani (Čintāmani), Zandan (Čandana), and etc. are widely used in every day
language of Mongols.
The old Mongolian medical system followed the system of Ashtangahrdaya of
Vagbhata and the calendar of old Mongols was governed by the Brihaspati cycle
of sixty years.
The traditional cultural relationship between Mongolian and India which
was interrupted for the last few centuries when India and Mongolia were under
yoke of foreign rulers has entered the new stage of it’s development at the
present time. There is no necessity to write about it because the friendly relations
between India and Mongolia are developing before our own eyes.
ØÓÀ-èéí Ò¿¿õèéí õ¿ðýýëýíãèéí Áàðèìò ìýäýýëëèéí òºâä õàäãàëàãäàæ áóé
àêàäåìè÷ Á.Øèðýíäýâèéí õóâèéí áàðèìòûí öóãëóóëãààñ àâ÷ îðóóëàâ.
114

QUESTIONS FROM MRS. PROMILLA KALHAN,
CORRESPONDENT OF HINDUSTAN TIMES FOR AN INTERVIEW
WITH THE LEADER B.SHIRENDEV OF THE PARLIAMENTARY
DELEGATION FROM THE REPUBLIC OF MONGOLIA
1964-12-08
1. Question:
Proggress in Indo-Mongolian trade, cultural exchange and economic and
political co-operation?
Answer:
Since the establishment of Diplomatic relations in 1955 between Mongolia
and India our two countries have been developing their friendly relations on
the basis of peaceful coexistance and jointly striving for strengthening of world
peace for general and complete disarmament for banning of nuclear tests and for
complete liquidation of colonialism. The friendly visit of Dr. S.Radhakrishnan and
the Indian Parliamentary Delegations to Mongolia, the visit of our Parliamentary
Delegation are the clear indications of growing cooperation and friendship
between our two countries and peoples. Our cultural relations based on the
cultural agreement signed between our two countries have been developing
from year to year, the mutual exchange of scientific , cultural and art workers
are increasing. We cherish the hope that the friendly relations and cooperations
between Mongolia and India will further be developed an widened.
2. Question:
Any change, after the disappearance of Mr. Khrushchev from the scene, in
realtions with the Soviet Union and China?
Answer:
Khrushchev’s retirement is not tied in with the Mongolian and Soviet relations
which are based on the eternal and unbreakable friendship of our two peoples. It
has also no connenctions with relations between mongolia and People’s China.
3. Question:
Industrial, economic and political developments in Mongolia?
Answer:
Forty years ago Mongolia was a feudal, semicolonial and backward country
with a sole nomadic cattle breeding economy. Thanks to the revolution in 1921
the previous backwardness of the country has undergone fundamental changes.
Now our country has its own national industry with different branches including
power, energy, mining constructions and wool industry etc. Industrial output
accounts for about 50 percent of the totaö national productions. A part from
cattle breeding, land cultivation has been developed rapidly and the modern
scientific and technical achievements are being widely introduced in agriculture.
115

The collectivization of small individual cattle breeders has been successfully
completed on the basis of their voluntary socialisation of property and labour.
Thanks to this exploitation man by man has been eliminated for ever and the
rural economy has become fully socialist in its character. Now the Mongolian
People’s Republic is being turned into industrial-agriculture country. Following
these social and economic changes the living standard and cultural level of our
people are improving constantly.
Illiteracy wiped out in our country long ago. Now in Mongolia as an average
very 200 students per 10 000 are getting education at one or other edutional
establishments, including IOI at universities and institutes. The country in
1963 had II physician for every 10 000 population. Our country in its socialist
construction has being enjoying the ferter help and assistance of the Soviet Union
and other socialist countries. Mongolia is a indipendent People’s Democratic
Republic of workers, herdsmen and farmers joined in cooperatives and working
intellectuals. Citizens of the Mongolian People’s Republic enjoy equal rights
irrespective of sex, race, nationality and religions. Citizens over 18 years of age
elect all the organs of State power by universal, equal and direct suffrage with
secret ballot. More than 10 000 Deputies who take active part in governing the
country are selected to the central and local organs of state.
4. Question:
Tourism in Mongolia. How many tourists are now visiting Mongolia?
Answer:
Tourism in Mongolia is now increassing. To my knowledge during the last
years tourists from the USSR, UK, USA, GDR, France and many other countries
have visited Mongolia. I don’t have in my possession the exact number of
tourists.
5. Question:
Mongolia’s part in activities at the UN and other international agencies?
Answer:
The foreign relations of the Mongolian People’s Republic are extending
widely. Today Mongolia is an equal member of the UN, its specialized agencies
and the Council for Mutual Economic Assistance, and its respective bodies have
joined the Interparliamentary Union, World Peace Council, World Federation of
Scientific Workers, the World Federation of Democratic Trade Unions and others.
In total Mongolia is a member of more than 30 International Organisations. Our
delegations who take part in conference and meetings of these organisations are
going alone with the peace loving nations of the world to defend and strengthen
peace, friendship and cooperation among nations.
ØÓÀ-èéí Ò¿¿õèéí õ¿ðýýëýíãèéí Áàðèìò ìýäýýëëèéí òºâä õàäãàëàãäàæ
áóé àêàäåìè÷ Á.Øèðýíäýâèéí õóâèéí áàðèìòûí öóãëóóëãààñ àâ÷ îðóóëàâ.
116

ÝÍÝÒÕÝÃÈÉÍ ÏÀÐËÀÌÅÍÒÛÍ ¯ÄÝÕ ¨ÑËÎË ÄÝÝÐ
ÁÍÌÀÓ-ÛÍ ÏÀÐËÀÌÅÍÒÛÍ ÒªËªªËªÃ×ÄÈÉÍ ÒÝÐï¯Í
Á.ØÈÐÝÍÄÝÂÝÝÑ ÕÝËÑÝÍ ¯Ã
1964 îíû 12 äóãààð ñàðûí 14.
Àðäûí òàíõèìûí äàðãà ýðõýìñýã íî¸í!
Ýðõýìñýã õàòàä, íî¸äîî!
Á¿ãä Íàéðàìäàõ Ìîíãîë Àðä Óëñûí Ïàðëàìåíòûí òºëººëºã÷èä Á¿ãä
Íàéðàìäàõ Ýíýòõýã Óëñàä àéë÷èëñàí ÿâäàë àøèã òóñòàé, ìàø ñîíèðõîëòîé
áîëîâ.
Áèäíèéã ýðõýìñýã íî¸í Åðºíõèéëºã÷, Äýä Åðºíõèéëºã÷ íàð, ýðõýìñýã
íî¸í Åðºíõèé ñàéä, Ýíýòõýãèéí Ïàðëàìåíòûí òàíõèìûí äàðãà íàð, ýðõýìñýã
íî¸í Ãàäààä ÿàìíû ñàéä íàðûí çýðýã Ýíýòõýãèéí òºðèéí óäèðäàõ õ¿ì¿¿ñ
äîòíîîð õ¿ëýýí àâñàí ÿâäàëä áèä òàëàðõàæ áàéíà.
ªíººäðèéí ýíýõ¿¿ óóëçàëòûí ñàéõàí çàâøààíààð òºëººëºã÷èä áèäíèéã
õàëóóíààð çî÷èëñîí Ýíýòõýãèéí Ïàðëàìåíò, Çàñãèéí ãàçàð, àðä ò¿ìýíä
ÁÍÌÀÓ-ûí Àðäûí Èõ Õóðàë, Çàñãèéí ãàçàð, àðä ò¿ìíèé ºìíººñ ÷èí
ñýòãýëèéí áàÿð õ¿ðãýå.
Áèä íàéðàìäàëò Ýíýòõýãò àéë÷èëñàí õóãàöààíäàà íèéñëýë Äåëè,
Êàëüêóòòà, Áàíàðàñ, Ñàðàíàò, Àãðà õîòóóäààð ÿâæ Ýíýòõýãèéí îëîí ìÿíãàí
æèëèéí ò¿¿õò ñî¸ëûí áàÿëàã ºâ äóðñãàëòàé òàíèëöàâ. Òóñãààð òîãòíîëûíõîî
æèë¿¿äýä Ýíýòõýã ººðèéí ýäèéí çàñàã, ñî¸ëûã õºãæ¿¿ëýõ òàëààð òàâüæ áóé
èõ ÷àðìàéëòòàé áàñ òàíèëöàâ.
Áèäíèé î÷ñîí ãàçàð, óóëçñàí õ¿ì¿¿ñ öºì Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýíä ¿íýí
ñýòãýëýýñýý òàëàðõàæ, ñàéí ñàéõíûã õ¿ññýí ñýòãýë ñàíààãàà èëýðõèéëæ
áàéëàà. Ýíýòõýãèéí àðä ò¿ìýí ýíõ òàéâàí, àðä ò¿ìíèé õîîðîíäûí íàéðàìäëûã
öààøèä áýõæ¿¿ëýõèéí òºëºº ã¿í ýðìýëçýæ áóé íü áèäýíä äàõèí òîäîðõîé
õàðàãäàâ.
Á¿ãä Íàéðàìäàõ Ýíýòõýã óëñàä ìàíàé òºëººëºã÷äèéí àéë÷èëñàí ÿâäàë
òóñ õî¸ð îðíû õîîðîíäûí õàðèëöàà, Ìîíãîë-Ýíýòõýãèéí ïàðëàìåíòóóäûí
õîëáîîã öààøèä áýõæ¿¿ëýõýä çîõèõ äºõºì ¿ç¿¿ëíý ãýæ èòãýæ áàéíà. Áèä
Ýíýòõýãèéí Ïàðëàìåíòûí àðäûí òàíõèìûí äàðãààñ äóðñãàëò ñàéõàí áýëýã
õ¿ëýýæ àâëàà.
Ýíý ÿâäëûã áèä Ýíýòõýã-Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé ýâ íàéðàìäëûí öààøäûí
õºãæèëòèéí áýëãý òýìäýã ãýæ õ¿íäýòãýí ¿çýæ áàéíà.
Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé òºëººëºã÷ áèäýíä Ýíýòõýãèéí àðä ò¿ìýí îëîí
íèéòýýñ èëýðõèéëýí ¿ç¿¿ëæ áàéñàí ñýòãýë ç¿ðõíèé õàíäëàãûã áèä ººðèéí àðä
ò¿ìýí, Çàñãèéí ãàçàð, Ïàðëàìåíòäàà áàÿðòàéãààð äàìæóóëàõ áîëíî.
Ýðòíèé ñî¸ëò Ýíýòõýã îðîí, ò¿¿íèé ãîë ìºðíèé õºíäèé, óóëñûí áýë,
äàëàéí ýðýãò, Ýíýòõýãèéí àðä ò¿ìíèé àìüäðàë àõóé, õàâðûí öýöýã øèã óëàì
öýöýãëýí õºãæèõèéã åðººå!
117

Ìîíãîë-Ýíýòõýãèéí àðä ò¿ìíèé õºãæèí áóé óëàìæëàëò íºõºðñºã
õàðèëöààã öààøèä áýõæ¿¿ëýõèéí òºëºº õàìòðàí àæèëëàöãààÿ!
Äàÿí äýëõèéí ýíõ òàéâíûã áýõæ¿¿ëýõèéí òºëºº ãàð ãàðààñàà áàðèëöàí
óðàãøèëöãààÿ!
Áàÿðòàé!
ØÓÀ-èéí Ò¿¿õèéí õ¿ðýýëýíãèéí Áàðèìò ìýäýýëëèéí òºâä õàäãàëàãäàæ áóé
àêàäåìè÷ Á.Øèðýíäýâèéí õóâèéí áàðèìòûí öóãëóóëãààñ àâ÷ îðóóëàâ.
118

ÝÍÝÒÕÝÃ ÎÐÍÛ ÒÓÕÀÉ ÑÝÒÃÝÃÄÝË
(Àêàäåìè÷ Á.Øèðýíäýâèéí Ìîíãîë, Ýíýòõýãèéí óóëçàëò äýýð õýëñýí ¿ã)
Ýíýòõýã ãýäýã íàìóóõàí äóóäëàãàòàé ¿ã ã¿í àãóóëãà õàäãàëñàí àæýý.
Àëäàðò Ìàõåíæî-Äàðîãîîñ ºíººäðèéí Ýíýòõýã õ¿ðòýë õºãæèæ èðñýí ò¿¿õýí
çàìíàëòàé ýíý îðîí íü åð áóñûí áàÿëàã ñî¸ë èðãýíøèë, õ¿í òºðºëõòíèé ò¿¿õ
áîëîí îëîí óëñûí îð÷èí ¿åèéí õàðèëöààíä îðóóëñàí õóâü íýìýð õàíäèâààðàà
àðãàã¿é èõ ã¿ðýí þì.
Ýíýòõýãèéí ýðò ýä¿ãýýãèéí àìüäðàëûí îëîí òàëûã ýðäýìòýä, çîõèîë÷,
óðàí çóðàà÷ íàð çóó, çóóí æèëèéí òóðø á¿òýýëäýý òóñãàñààð èðæýý. Ìàíàé àðä
ò¿ìýí Ýíýòõýã îðíûã ýðò äýýð ¿åýñ ñîíèðõñîîð èðñýí óëàìæëàëòàé. Æàãàð
ãýæ ìàíàé àðä ò¿ìíèé äóíä àëäàðøñàí Ýíýòõýã îðíû òóõàé ìýäýýã áèäíèé
ºâºã äýýäýñ îëîí ¿å óëàìæëàí ÿíç á¿ðèéí øóãàìààð õ¿ëýýí àâäàã áàéæýý. Òºâ
Àçèéí í¿¿äýë÷èä, ò¿¿íèé äîòîð áèäíèé õîëûí ºâºã ÌÝ I-III çóóíä òîãòíîæ
áàéñàí Êóøàíû õààíò óëñ, äàðàà íü àëäàðò Ñîãä àéìàãòàé õîëáîîòîé áàéñàí
íü òýä òóõàéí ¿åäýý Ýíýòõýãèéí òóõàé ñîíñîõ áîëîëöîîòîé áàéñàí ãýæ õýëæ
áîëíî. ̺í òýä Ýíýòõýãò äîâòëîæ áàéñàí Õ¿íí¿ íàð áà XV-XVI çóóíû ¿åä
íî¸ðõëîî òîãòîîæ áàéñàí Áàáóð óäìûíõíààñ ìºí Ýíýòõýãèéí òóõàé áàãàã¿é
ç¿éëèéã ñîíññîí áóé çà.
Ìîíãîë÷óóä XVI çóóíû ñ¿¿ë÷ýýñ áóääûí øàøèí èõ õºëãºíèé ¸ñûã õ¿ëýýí
ø¿òýõ áîëñíîîð ìîíãîë÷óóä òºâä õýë, òºâäèéí ñî¸ëîîð äàìæóóëàí Ýíýòõýã
ò¿¿íèé ò¿¿õ ñî¸ëûí òóõàé óëàì èõ ìýäýõ áîëîëöîî îëæýý. Æèøýýëáýë,
òºâä õýëíýýñ ìîíãîë õýëýíä îð÷óóëñàí àëäàðò “Ãàíæóóð”, “Äàíæóóð” áîëîí
“Ïàí÷àòàíòðà”, “Ãó÷èí õî¸ð ìîäîí õ¿íèé ¿ëãýð”, “Áèãðàìèæèä õààíû íàìòàð”
çýðýã Ýíýòõýãèéí óðàí çîõèîëîîñ ìàíàé àðä ò¿ìýí Ýíýòõýã îðíû ò¿¿õ, ã¿í
óõààí, àíàãààõ, óòãà çîõèîë, óðëàãèéí òàëààð ºðãºí òàíèëöàæ ÷àäñàí þì. Ýíý
íü Ìîíãîëûí ò¿¿õ÷äèéí á¿òýýëä ìýäýãäýõ¿éö íºëººëñíèé æèøýý áîë òýäãýýð
ò¿¿õ÷äèéí çàðèì íýã íü ýõ îðíûõîî ò¿¿õèéí ãàðàë ¿¿ñëèéã Ýíýòõýã îðíû
ýðòíèé ò¿¿õòýé õîëáîí ¿çýæ áàéñíààñ òîäîðõîé þì. XVIII çóóíû ¿åä àìüäðàí
á¿òýýëýý òóóðâèæ áàéñàí ¿çýì÷èí ã¿í Ãîìáîæàâ îëîí çîõèîëûíõîî íýã
áîëîõ “Ãàíãûí óðñãàë” ãýäýã çîõèîëäîî ×èíãèñ õààíû óäàì Ýíýòõýã, Òºâäèéí
õààäòàé óðàã òºðëèéí õîëáîîòîé áàéñàí ãýäýã äîìãèéã äóðäñàí áàéäàã.
Ìèíèé äýýð ºã¿¿ëñýí Ýíýòõýã ãàðàëòàé íàìóóäûã æèðèéí ìîíãîë÷óóä ãýðòýý
õàäãàëàí óíøèæ ýä¿ãýý õ¿ðòýë õóó÷ëàí ÿðüæ èðæýý.
XIII-XIX çóóíû ¿åä àæèã÷ àâúÿàñëàã ìîíãîë÷óóä, ø¿òëýãòýé ìºðãºë÷èä
Ýíýòõýã îðîíä õ¿ðýëöýí î÷èæ, àìüäðàëòàé íü òàíèëöàí ÿëàíãóÿà Ñàíæàà
Áóääàãèéí äîìîãòîé õîëáîîòîé ãàçðóóäààð èõýýõýí ÿâæ áàéñàí çàíøëûí
òóõàé áè ìîíãîë÷ Ýðäýìòäèéí V Èõ õóðàë äýýð òàâüñàí èëòãýëäýý
äýëãýðýíã¿é ºã¿¿ëñýí áèëýý. ͺ㺺 òàëààð Ýíýòõýãèéí ýðäýìòýä ìîíãîëûí
ò¿¿õèéã íýãýí àäèë ñîíèðõîæ áàéñàí áàðèìò áàéãààã¿é áàéäàã. ¯¿íèé
õàìãèéí íààä çàõûí æèøýýíýýñ äóðäàõàä, Æàâàõàðëàë Íåðó ººðèéíõºº
á¿òýýëä ìîíãîëûí ò¿¿õèéã íýëýýä òóñãàæ áàéñàí áàðèìòûã òà áèä ñàéí
119

ìýäíý. Òýðýýð “Åðòºíöèéí ò¿¿õèéã ñºõºõºä...” õýìýýõ 3 áîòü íîìûíõîî
ýõíèé áîòèä XIII-XIV çóóíä ìîíãîë÷óóäûí áàéð ñóóðü, ã¿éöýòãýñýí ¿¿ðãèéã
öîõîí òýìäýãëýñýí áàéäàã. XVI-XIX çóóíû ¿åä òºâä õýëíýýñ ìîíãîë õýëýíä
îð÷óóëñàí Ýíýòõýãèéí çîõèîëûí íºëººãººð ìîíãîë÷óóäûí äóíä Æàãàð
õýìýýõ Ýíýòõýã îðîí ò¿¿íèé ºíäºð óóë Öàñò Ãèìàëàé, àðèóí òóíãàëàã óñò
Ãàíãà ìºðºí, ýðòíèé áè÷èã “Äèâàíàãàðè” çýðýãòýé õîëáîîòîé îëîí òîîíû
äîìîã äýëãýðñýí áèëýý.
Ìîíãîë õýëíèé ¿ãñèéí ñàíä Ýíýòõýã ãàðàëòàé ¿ã áàãàã¿é áàéäàã.
Æèøýýëáýë, äîëîî õîíîãèéí ºäðèéã äîëîîí ãàðèãààð íýðëýõäýý, Áóä,
Áàðõàñáàäü, Ñàí÷èð ãýõ çýðãýýð áóþó Ìàõàðáàðàíçà (Ìàõàðàæà) Àçàð (áàãø)
ãýõ ìýòèéí øàøíû òîìú¸î íýëýýä áàéäàã áèëýý. ̺í ìîíãîë÷óóäûí äóíä
Ýíýòõýã, ñàíñêðèò ãàðàëòàé íýð á¿õèé õ¿ì¿¿ñ íýëýýä áàéäàã. Æèøýýëáýë,
Ñýíãýý (Ñèíãõ), ×àäðàà (×àíäðà), Æàãâàðàë (Æàâàõàðëàë), Áèðà, Øèðýíäýâ
(Øèðè-äèâà) ãýõ ìýò÷èëýí.
II
1921 îí Ìîíãîëûí àðäûí õóâüñãàë áà Á¿ãä Íàéðàìäàõ Ýíýòõýã óëñ 1950
îíä áàéãóóëàãäñàíààð õî¸ð îðíû õîîðîíäûí õàðèëöàà, õàìòûí àæèëëàãàà,
íàéðàìäëûí öîî øèíý ¿å ýõýëñýí áèëýý. Ýíý ãàéõàìøèãò øèíý ¿å íü îäîî
÷óõàë ñàéõàí ò¿¿õòýé áîëñîí áºãººä ò¿¿íèéã øèíæëýõ óõààíû ¿¿äíýýñ
ã¿íçãèé ñóäëàõ íü ìýðãýæèëòýí òà áèäíèé ¿¿ðýã ìºí. Ýíý øèíý ¿åèéí ºðãºí
õ¿ðýýòýé îëîí àñóóäëààñ öººí ç¿éëèéã ýíý ñîíñãîëäîî äóðäàõûã õ¿ñ÷ áàéíà.
1950-èàä îíû ¿åä ýíõ òàéâíû òàëûíõàí îëîí óëñûí óäàà äàðààãèéí èõ
õóðëóóäûí ¿åýð íàäàä Ýíýòõýã îðíû îëîí íèéòèéí áà óëñ òºðèéí ç¿òãýëòýí,
ïðîôåññîð Êè÷ëó, Áîìáåéí Èõ ñóðãóóëèéí ïðîôåññîð, öºìèéí ôèçèêèéí
ìýðãýæèëòýí Êîñîìáè, õóóëü÷ Ñèíãõ (Ýíýòõýã îðíû Ñèíãõ¿¿ä îëîí áàéäàã.
Ýíý Ñèíãõèéí íýðèéã ìýäýæ ÷àäààã¿éãýýñ õàðàìñàíà) Ðàìàøâàðà Íåðó,
Ðîìåø ×àíäðà çýðýã õ¿ì¿¿ñòýé óóëçàõ ñàéõàí çàâøààí òîõèîëäñîí þì.
¯¿íèé äàðàà óäàëã¿é ÁÍÌÀÓ, ÁÍÝÓ-ûí õîîðîíä àëáàí ¸ñíû íºõºðñºã
õàðèëöàà òîãòîæ, ñî¸ë, ýäèéí çàñãèéí õàìòûí àæèëëàãàà õºãæèæ õàðèëöàí
òºëººëºã÷èä, ò¿¿íèé äîòîð, äýýä õýìæýýíèé òºëººëºã÷èä õàðèëöàí ñîëèëöîõ
áîëñîí þì. ¯¿íèé à÷ààð ìàíàé îðíû ýðäýìòýä õàìòðàí àæèëëàæ èðæýý.
Æàâàõàðëàë Íåðóã Óëààíáààòàð õîòûí Ãàíäàíòýã÷ýíëèí õèéäèéí õ¿íäýò
ïðîôåññîðîîð 1946 îíä, Ýíýòõýãèéí åðºíõèéëºã÷, äàÿí äýëõèéä íýð íü
àëäàðøñàí ôèëîñîôè÷ Ðàéõàêðèøíèíãèéã 1961 îíä ÁÍÌÀÓ-ûí ØÓÀ-èéí
ãàäààä ãèø¿¿íýýð òóñ òóñ ñîíãîñîí íü èõýýõýí áàÿðòàé ÿâäàë áîëñîí þì.
Ýíýòõýã îðíûã ¿çýõèéã ìºðººäºæ áàéñàí íàäàä ýíý îðîíä ãóðâàí óäàà
î÷èõ àç çàâøààí òîõèîëäñîí áèëýý. Áè àíõ óäàà 1963 îíû ñ¿¿ë÷ýýð àêàäåìè÷
Ø.Áèðà, Ø.Íàöàãäîðæ íàðûí õàìò îëîí óëñûí äîðíî äàõèíû ñóäëàã÷äûí øèíý
Äåëèä áîëñîí XVI õóðàëä îðîëöñîí áèëýý. Ýíý èõ õóðëûí èíäåð äýýðýýñ áèä
Ýíýòõýãèéí óäèðäàã÷ Æàâàõàðëàë Íåðóãèéí õýëñýí ¿ãèéã ñîíññîí þì. Ò¿¿íèé
íàìóóõàí õºäºë㺺í, íàñ ºíäºð áîëîâ÷ ãóàëèã áèå, ã¿í áîäîëõèéëñýí õàðö íü
120

õóðàëä îðîëöîã÷ á¿õýíä ìàðòàãäàøã¿é ñýòãýãäýë òºð¿¿ëñýí áèëýý. Æ.Íåðóãèéí
ãàðàìãàé ñàéõàí çàí òºðõ, èõ õ¿íèé ãýðýëò îþóí óõààí “Ìèíèé íàìòàð”,
“Ýíýòõýãèéã íýýñýí íü”, “Åðòºíöèéí ò¿¿õèéã ñºõºõºä” çýðýã îëîí á¿òýýëèéí
ò¿¿õ øàñòèðò ¿ëäýýñýí ã¿í ñýòãýã÷èéí ä¿ð òºðõ íü áèäíèé ñýòãýëä ìºíõºæñºí
áèëýý. Áèä Äåëè õîòûí “Æàìïàä õîóòåë” õýìýýõ çî÷èä áóóäàëä òóõòàé áàéðëàí
óã õîòûí àëäàðò ò¿¿õýí äóðñãàëò ãàçàð áîëîõ “Óëààí õýðýì”, “Áåðëà äóãàí” áîëîí
ìîíãîë ñóäëàã÷ Ëîêåø ×àíäðààð äàðãàëóóëñàí Äîðíî äàõèíû ñî¸ëûí õ¿ðýýëýí,
Ýíýòõýãèéí äóíäàä çóóíû ¿åèéí óðàí áàðèëãûí àëäàðò áóíõàí Òàæìàõàë çýðãèéã
¿çñýí áèëýý. Ýíý áîë Ýíýòõýãèéí àðä ò¿ìíýýñ õ¿í òºðºëõòíèé ñî¸ëûí ò¿¿õýíä
îðóóëñàí ¿íýò á¿òýýë¿¿äèéí º÷¿¿õýí õýñýã áàéñíûã áèä îéëãîí àëü áîëîõîîð
òýäãýýðèéí à÷ õîëáîãäëûã òàíèí ìýäýõèéã õè÷ýýæ áàéëàà.
Áè õî¸ð äàõü óäààãàà Ýíýòõýãò ººðèéí îðíû Àðäûí Èõ Õóðëûí
òºëººëºã÷äèéí òýðã¿¿íýýð 1964 îíä î÷ñîí þì. Ýíý óäàà íºõäèéí õàìò
ìºíººõ “Óëààí õýðýì” áîëîí Äåëè õîòûí áóñàä äóðñãàëò ãàçðóóä Æàéïóð
ìóæèéí ýðòíèé öàìõàã çýðãèéã ¿çñýí. Áèä èéíõ¿¿ àéë÷èëæ ÿâàõäàà îð÷èí
¿åèéí Ýíýòõýã îðíû ýöýã Ìàõàòìà Ãàíäèéã îðøóóëñàí ãàçàðò öýöãèéí áàãëàà
ºðãºõ人 Ýíýòõýã îðíûã ñýðãýýí ìàíäóóëæ ò¿¿íèé îð÷èí öàãèéí õºãæëèéã
áàäðóóëàã÷, èõ òýìöýã÷, ýõ îðîí÷ õ¿íëýã ç¿òãýëòýí òýð õ¿íèéã ã¿íýý
õ¿íäýòãýí äóðñàí ñàíàæ áàéâ.
Áèä Ýíýòõýãèéí îëîí íýðò ç¿òãýëòýí íàðòàé óóëçñàíû äîòîð Ýíýòõýãèéí
Èõ Õóðëûí äîîä òàíõèìûí äàðãà Õ.Ñèíãõ, ìºí îðíû íýãýí ìóæèéí åðºíõèé
ñàéä ýìýãòýé Íàéäó Õàíäó (Õàíä ãýäýã íýðòýé ìîíãîë ýìýãòýé îëîí áàéäãèéã
äàëèìààð äóðäàõàä òààòàé áàéíà), ìºí óëñûí äýä åðºíõèéëºã÷ Õóñàéí çýðýã
õ¿ì¿¿ñòýé óóëçñàí. 1964 îíû 2 äóãààð ñàðûí 26-íû ºäºð ìàíàé òºëººëºã÷äèéã
ÁÍÝÓ-ûí Åðºíõèé ñàéä Ëàë Áàõàäóð Øàñòðè õ¿ëýýæ àâ÷ óóëçñàí áèëýý.
Òýðáýýð íàìõàâòàð íóðóóòàé, í¿¿ðýíäýý öîãòîé ýíãèéí áàéäàëòàé, öýöýí
ìýðãýí ¿ãòýé õ¿í áàéëàà. Ëàë Áàõàäóð Øàñòðè áèäíèé ÿðèàã àíõààðàëòàé
ñîíñîæ, ìàíàé “ÁÍÌÀÓ-ä ã¿íýý òàëàðõàæ áàéäãàà èëýðõèéëæ áàéëàà. Ìàíàé
óëñûí ýíõ òàéâàí÷ ãàäààä áîäëîãûã á¿ðíýý ñàéøààæ, Ìîíãîë îðîí ¿ñðýíã¿é
õºãæèæ, èõýýõýí äýâøèë õºãæèëä õ¿ðñíèéã Ëàë Áàõàäóð Øàñòðè áàõàðõàí
òýìäýãëýæ áàéñàí íü ñàíààíààñ ãàðäàãã¿é þì. Òýð Ëàë Áàõàäóð ãýäýã íýð áîë
òàíàé óëñûí íèéñëýë Óëààíáààòàð ãýñýí ¿ã þì ãýæ òýìäýãëýí õýëæ áàéñíûã
ñàíàæ ÿâäàã þì. Ýíý ¿åä Ýíýòõýã îðîí ãàçðûí øèíý÷ëýëèéí àæëûã òºãñãºæ,
ýõ îðíîî õ¿íä ¿éëäâýðæ¿¿ëýõ òàëààð õ¿÷ ÷àðìàéëò ãàðãàæ áàéñàí áèëýý.
¯¿íèéã áèä õºäºº àæ àõóéí íýã õîðøîîëîë, ¿éëäâýðèéí õýä õýäýí ãàçðóóäààð
ÿâàõäàà í¿äýýð ¿çýæ îéëãîñîí þì.
Áè ãóðàâ äàõü óäààãàà Ýíýòõýã îðîíä ìºí ººðèéí îðíû ÀÈÕ-ûí
òºëººëºã÷äèéã òýðã¿¿ëýí 1980 îíä î÷ñîí. Ìàíàé òºëººëºã÷èä îð÷èí ¿åèéí
òîõèëîã òîì “Àøîêà” ãýäýã çî÷èä áóóäàëä ìºí îíû 12 äóãààð ñàðûí 13-19-íä
áàéðëàæ áàéâ. Áèä Äåëè õîòûí äóðñãàëò ãàçðóóä áà “Òàæìàõàë”-ûí áóíõíààñ
ãàäíà õºäºº àæ àõóéí ýðäýì øèíæèëãýýíèé õ¿ðýýëýí, Áàðàíàñè õîò, ò¿¿íèé
Áóääûí äóãàí, Ñàðíàòõ õîò, ò¿¿íèé õèíäè õýë, óòãà çîõèîëûí èõ ñóðãóóëü
çýðãýýð î÷èæ, äàðàà íü Ýíýòõýãèéí èõ õóðëûí ÷óóëãàí äýýð ñóóõàä Èõ
121

õóðëûí äàðãà áèäýíä áàÿð õ¿ðãýæ, ãèø¿¿ä íü àëãà òàøèæ õàëóóí òàëàðõëàà
èëýðõèéëæ áàéñàí áèëýý. Áèä Ýíýòõýã-Ìîíãîëûí íàéðàìäëûí íèéãýìëýãèéí
õ¿ëýýí àâàëòàä î÷èõäîî êîíöåðò ¿çýæ, ñýòãýë óÿðóóëñàí äóó ñîíñîæ íàìóóí
õºäºë㺺íò á¿æèã ñîíèðõñîí þì. Ìàíàé òºëººëºã÷èä Ýíýòõýãèéí èõ õóðëûí
äîîä òàíõèìûí äàðãà Øðè Áàë Ðàì, èõ õóðëûí õýðãèéí ñàéä, Ýíýòõýãèéí
ãàäààä ÿâäëûí ÿàìíû ñàéä Íàðèì Ñèíãõ çýðýã íýðò ç¿òãýëòýí íàðòàé óóëçàæ
ÿðèëöñàí þì.
ÁÍÝÓ-ûí Åðºíõèé ñàéä Èíäðà Ãàíäè ººðèéí îðíû áîëîí îëîí óëñûí
áîäëîãûí òàëààð òóí èõ ãàæèëòòàé áàéñàí áîëîâ÷ áèäíèéã çàâ ÷ºëºº ãàðãàí
ïàðëàìåíòûí áàéøèí äàõü àëáàí òàñàëãààíäàà õ¿ëýýí àâ÷ íºõºðñ㺺ð
ÿðèëöñàí áèëýý. Áèä ò¿¿íòýé óóëçàõààð èðýýä íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà íàðûíõ
íü ºðººíä ò¿ð õ¿ëýýæ áàéõ çóóð ò¿¿íèé íàìóóí öîãòîé õîîëîé õààëãàíû
öààíààñ ñîíñîãäîæ áàéâ. Áèäíèéã òýíä äàãàëäàí î÷ñîí àëáàíû õ¿ì¿¿ñ áèäýíä
òàéëáàðëàõäàà, ìàíàé åðºíõèé ñàéä õî¸ð ìóæèéí óäèðäàõ õ¿ì¿¿ñòýé øóóä
óòñààð ÿàðàëòàé àñóóäàë ÿðèëöàæ áàéíà õýìýýæ áàéâ. Òýãýýä áèä Ýíýòõýã
òàâèëãàòàé ò¿¿íèé òîõèëîã òàñàëãààíä îðîõîä Èíäðà Ãàíäè òàñàëãààíûõàà
òýã äóíä òàâüñàí õèâñýí äýýð çîãñîæ ãî¸ õèéöèéí ñàðè õýìýýõ õóâöàñíûõàà
¿ç¿¿ðèéã çàñàæ òºëººëºã÷äèéí ãèø¿¿äòýé õàëóóíààð ìýíä÷èëëýý. Òýðáýýð
áèäíèéã ñóóõûã óðèàä ººðºº ñóóäëàà ýçëýâ. Ò¿¿íèéã àæèõàä èõ àæëààñàà
íýëýýä ÷èëñýí áàéäàëòàé õàðàãäñàí áîëîâ÷ Äàðü Ýõèéí õºðºã ìýò í¿¿ðýíä íü
àæëûã áîäñîí ìýëìèé íü òîðìîëçîí ãýðýëòýæ áàéñàí íü áóðõíû øèðýýí äýýð
àññàí çóë ìýò òóÿàð÷ ýõ îðíîî ýðò ýä¿ãýý, èðýýä¿éí îëîí òàëààñ íü ýðãýö¿¿ëýí
áîäîæ áóé ìýò õàðàãäàæ áàéâ. Èíäðà Ãàíäèéí òýãæ áàéñàí íü Ýíýòõýã îðíû
èõ óäèðäàã÷ òºðñºí ýõ íü ìýò áèäíèé ñàíààíä ¿ëäñýí áèëýý. È.Ãàíäè áèäýíòýé
õèéñýí òîâ÷õîí íàìóóí ÿðèàíûõàà òºãñãºëä ÁÍÌÀÓ-ûí öýöýãëýí õºãæèõèéã
åðººñºí áèëýý. Òýðõ¿¿ åðººë íü ÁÍÝÓ, ÁÍÌÀÓ-ûí öýöýãëýí õºãæèõèéã
åðººñºí áèëýý. Òýðõ¿¿ åðººë íü ÁÍÝÓ, ÁÍÌÀÓ-ä ã¿í òàëàðõàæ áàéäãèéã
õàðóóëñàí èëýðõèéëýë þì.
Áèä Ýíýòõýã îðîíä î÷èõ á¿ðòýý ýíý îðîí õºãæèë äýâøèëäýý ãàéõàëòàé
ñàéõàí àìæèëò îëæ áàéäàãò íü áàõàðõàæ áàéëàà. Òóñ îðíû ¿éëäâýð ÿëàíãóÿà
ìàøèí, ñóóðü ìàøèí, òîíîã òºõººðºìæèéí ¿éëäâýðëýë, öàõèëãààí õèìèéí
ñàëáàð òýðã¿¿ëýí õºãæèæ áàéãàà íü èëýðõèé áàéâ. Ýíýòõýã îðîí òýð ¿åä
200 ñàÿ òîëãîé ¿õýð, 40 ñàÿ òîëãîé õîíü ìàëòàé áàéñàí íü ìàë àæ àõóéãààð
àëäàðøñàí îðíû òºëººëºã÷ áèäýíä òóí ñîíèðõîëòîé ñàíàãäàæ áàéâ. Òóñ îðîí
îðîí ñóóö, õ¿íñ òýæýýëèéí õóâüä èõýýõýí óðàãøèëñíûã áèä áàñ õàðñàí þì.
Ýíýòõýã îðíû îëîí çóóí æèëèéí áàÿëàã, ñî¸ë, îð÷èí ¿åèéí îëîëò àìæèëòààð
áàÿæèæ áàéäàã íü òóñ îðíû àðäûí áîëîâñðîë, ýð¿¿ëèéã õàìãààëàõ, ñî¸ë,
óðëàã, øèíæëýõ óõààí, òåõíèêèéí àìæèëòààñ òîäîðõîé õàðàãäàæ áàéâ.
Ìèíèé ñýòãýëä îð÷èí ¿åèéí Ýíýòõýã èéì áàéäëààð òóñãàãäñàí þì. Ò¿¿íèé èõ
èðýýä¿é íü ãýãýýí áºãººä àãóó èõ áèëýý.
ØÓÀ-èéí Ò¿¿õèéí õ¿ðýýëýíãèéí Áàðèìò ìýäýýëëèéí òºâä õàäãàëàãäàæ áóé
àêàäåìè÷ Á.Øèðýíäýâèéí õóâèéí áàðèìòûí öóãëóóëãààñ àâ÷ îðóóëàâ.
122

ÌÎÍÃÎË ÐÓÌÛÍÛ ÀÐÄ Ò¯ÌÍÈÉ ÀÕ Ä¯¯ÃÈÉÍ
ÍÀÉÐÀÌÄÀË ÌÀÍÄÒÓÃÀÉ
(ÁÍÑÐÓ-ûí ¯íäýñíèé èõ õóðëûí òºëººëºã÷èäòýé óóëçàõ
íàéðàìäëûí öóãëààí äýýð Á.Øèðýíäýâèéí õýëñýí ¿ã)
ÁÍÌÀÓ-ûí Àðäûí Èõ õóðàë ýíä öóãëàðñàí õºäºëìºð÷èí áîëîí Ìîíãîëûí
á¿õ àðä ò¿ìíèé ºìíººñ Ðóìûíû àðä ò¿ìíèé ýë÷ ìàíàé ýðõýì çî÷äîä õàëóóí
áàÿð õ¿ðãýå.
Ìàíàé óëñûí Àðäûí Èõ Õóðëûí óðèëãààð ÁÍÑÐÓ-ûí Ïàðëàìåíòûí
òºëººëºã÷èä òóñ îðîíä ìîðèëîí èðæ, Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé àæ àìüäðàë,
àæèë ¿éëñòýé òàíèëöñàí ÿâäàë òóñ õî¸ð îðíû àõ ä¿¿ãèéí íàéðàìäëûã öààøèä
áýõæ¿¿ëýõýä ÷óõàë õóâü íýìýð áîëíî ãýäýãò áèä èòãýæ áàéíà.
Ðóìûíû àæèë÷èí àíãè, õîðøîîëëîñîí òàðèà÷èí, àðäûí ñýõýýòíýýñ
ñîöèàëèçìûí áàéãóóëàëòäàà îëñîí ãÿëàëçñàí èõ àìæèëòàä ÌÀÕÍ, ÁÍÌÀÓûí
Çàñãèéí ãàçàð, Ìîíãîëûí á¿õ àðä ò¿ìýí ¿íýõýýð áàÿñ÷ áàéäàã þì. Ðóìûíû
àæèë÷èí, õºäºëìºð÷ òàðèà÷èí Àæèë÷íû íàìûíõàà óäèðäëàãûí äîð òýìöýæ,
Ǻâëºëòèéí áààòàðëàã àðìèéí òóñëàìæòàéãààð Àíòîíåñêèéí õàðãèñ Çàñãèéí
ãàçðûã 1944 îíû 8 äóãààð ñàðä ò¿ëõýí óíàãààæ, àðä÷èëëûí ¿íäñýí äýýð øèíý
àìüäðàëàà áàéãóóëæ ýõýëñíýýñ õîéø äºíãºæ 21 æèë ºíãºð뺺. Ýíý ò¿¿õýí
áîãèíî õóãàöààíä Ðóìûíû àðä ò¿ìýí êîììóíèñò íàìûíõàà óäèðäëàãûí
äîð õºðºíãºòºí, ãàçðûí ýçäèéí õààíò çàñãààñ ¿ëäýýñýí õîöðîãäìîë ýäèéí
çàñãèéã á¿ðìºñºí õàëæ, íèéãìèéí öîî øèíý ñ¿íäýðëýñýí èõ áàðèëãà áîëîõ
ñîöèàëèçìûã áàéãóóëæýý.
Ýíý îíû 7 äóãààð ñàðä õóðàëäñàí Ðóìûíû Êîììóíèñò Íàìûí IX èõ õóðàë,
ìºí îíû 8 äóãààð ñàðä õóðàëäñàí ¯íäýñíèé Èõ Õóðëûí ýýëæèò ÷óóëãàí
ñîöèàëèñò Ðóìûíû 20 æèëèéí ò¿¿õýí çàìûã øèíæëýí ä¿ãíýñýí áèëýý.
Ýíý îíä Ðóìûíû ¿éëäâýðèéí á¿òýýãäýõ¿¿íèé åðºíõèé õýìæýý 1959 îíòîé
õàðüöóóëáàë 2,24 äàõèí ºñ÷ýý. Öàõèëãààí ýð÷èì õ¿÷ áîëîâñðóóëàëò, õàð
òºìºðëºãèéí ¿éëäâýð, ìàøèíû ¿éëäâýð çýðýã øèéäâýðëýõ ñàëáàð èõýýõýí
àìæèëò îëæýý.
1965 îíûã 1959 îíòîé õàðüöóóëáàë öàõèëãààí ýð÷èì õ¿÷ áîëîâñðóóëàëò
2,6 äàõèí, ìàøèíû ¿éëäâýðèéí á¿òýýãäýõ¿¿í 2,6 äàõèí, õèìèéí ¿éëäâýðèéí
á¿òýýãäýõ¿¿í 3,6 äàõèí ºñ÷ýý. Òàðèà÷äûã õîðøîîëëóóëæ äóóññàíààñ õîéø ýíý
1965 îíûã õ¿ðòýëõ õóãàöààíä õºäººãèéí õîðøîîëëûí íèéãìèéí õºðºí㺠36
õóâü íýìýãäýæ, òýäíèé íèéò îðëîãî 37 õóâü ºñ÷ýý.
Ýðäýì øèíæèëãýýíèé àìæèëòûã íýâòð¿¿ëýí ìåõàíèêæóóëàõ àæëûã
õ¿÷òýé áîëãîñíû ¿íäñýí äýýð ¿ð òàðèà, ìàë àæ àõóé ÷ èõýýõýí õºãæñºí
áàéíà. Ñîöèàëèçì óëñ àðäûí àæ àõóéä ÿëñàí ÿâäàë ºðãºí îëîí ò¿ìíèé ñî¸ë,
ìàòåðèàëëàã àæ áàéäëûí õýìæýýã ýðñ äýýøë¿¿ëñýí íü ìýäýýæ õýðýãýý. Óëñûí
¿íäýñíèé îðëîãî 1959 îíûõîîñîî 65 õóâü ºññºí áºãººä ò¿¿íèé äºðºâíèé
ãóðâàí õóâü íü àðä ò¿ìíèé õýðýãöýýíä çîðèóëàãäæýý.
123

Ýíý íü õºäºëìºð÷äèéí áîäèò öàëèíã 1959 îíûõîîñ 35 õóâü íýìýãä¿¿ëýõ
áîëîëöîîã îëãîæýý. Ìºí ºíãºðñºí õóãàöààíä óëñûí çàðäëààð õîòîä 270 000
àéëûí îðîí ñóóö áàðüñàí áà õºäºº òîñãîíä òàðèà÷äûí õºðºí㺺ð õàãàñ ñàÿ
àéëûí ñóóö áàðüæýý.
Øèíæëýõ óõààí, ñî¸ë, àðäûí ãýãýýðýë, óðëàã, óòãà çîõèîë óðüä ¿çýãäýýã¿é
èõ öýöýãëýí õºãææýý. Ðóìûíû Àæèë÷íû Íàìûã Ðóìûíû Êîììóíèñò
Íàì, ÁÍÐÀÓ-ûã Á¿ãä Íàéðàìäàõ Ñîöèàëèñò Ðóìûí Óëñ áîëãîí íýðèéã íü
ººð÷èëñºí ÿâäàë Ðóìûíû àðä ò¿ìíèé ýíý èõ àìæèëòûí ÿðóó òîä èëðýë ìºí.
ÁÍÑÐÓ-ûí õºãæëèéí õýòèéí òºëºâ àãóó èõ þì. ÁÍÑÐÓ-ûí óëñ àðäûí
àæ àõóéã 1966-1970 îíä õºãæ¿¿ëýõ øèíý òàâàí æèëèéí òºëºâëºãººãººð
¿éëäâýðèéí á¿òýýãäýõ¿¿í æèë òóòàì 10,5 õóâü ºñºõ áºãººä öàõèëãààí ýð÷èì
õ¿÷ áîëîâñðóóëàëò, õàð òºìºðëºãèéí ¿éëäâýð, ìàøèí, õèìèéí àæ ¿éëäâýð
èõýýõýí õºãæèõèéí äýýð õºäºº àæ àõóéí íèéò á¿òýýãäýõ¿¿í òàâàí æèëèéí
ýöýñò 20 õóâü ºñºõ þì.
Ñîöèàëèñò Ðóìûíû õºäºëìºð÷èä îäîî áààòàðëàã õºäºëìºðººðºº
ñîöèàëèñò àæ àõóéãàà öààø õºãæ¿¿ëýõ òàëààð Ðóìûíû Êîììóíèñò Íàìûí
IX èõ õóðëààñ áàòàëñàí ïðîãðàììûã àìæèëòòàé õýðýãæ¿¿ëæ áàéíà. Ýíý
èõ ò¿¿õýí çîðèëòûã áèåë¿¿ëýõ òýìöýëäýý øèíý ãàéõàìøèãò àìæèëò ÿëàëò
ãàðãàõûã àõ ä¿¿ Ðóìûíû àðä ò¿ìýíä Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí õ¿ñýí åðººæ
áàéíà.
ÁÍÑÐÓ áîë äýëõèéí ñîöèàëèñò ñèñòåìèéí ñàëøã¿é íýã ñèñòåìèéí õóâüä
îëîí óëñûí ò¿ãø¿¿ðòýé áàéäëûã íàìæóóëàí äýëõèé äàõèíä ýíõ òàéâíûã
õàíãàõûí òºëºº èäýâõèòýé òýìöýæ áàéäàã. Àìåðèêèéí ò¿ðýìãèéëýã÷èä
òýðã¿¿òýé îëîí óëñûí õàðãèñ õ¿÷èí ªìíºä Âüåòíàìä øóóä ò¿ðýìãèéëæ,
ÁÍÀÂÓ-ûí íóòàã äýâñãýðèéã ãàëçóóðñàí ìýòýýð áºìáºãäºæ, äýëõèéí ýíý òýð
áóëàíä ò¿ãø¿¿ðòýé áàéäàë áóé áîëãîñîîð áàéíà. Ýíý ¿åä ñîöèàëèñò îðíóóä
äýëõèéí êîììóíèñò àæèë÷íû õºäºë㺺í, á¿õ õóâüñãàëò õ¿÷íèé íýãäýë
íÿãòðàë õýçýý õýçýýíýýñ èë¿¿ ÷óõàë áîëæ áàéíà.
Ìàíàé õî¸ð îðíû àðä ò¿ìýí ñîöèàëèñò áóñàä îðíû íýãýí àäèë àõ ä¿¿
Âüåòíàìûí àðä ò¿ìýíä ñîöèàëèñò ¸ñíû õàëóóí òàëàðõëàà èëýðõèéëæ áàéãàà
þì. Áèä Àìåðèêèéí õàëäàí äîâòëîã÷ íàðûí áóçàð ¿éë ÿâäëûã áóðóóøààí
çàíàæ, îëîí óëñûí ýíõ òàéâàíä àþóë çàíàë ó÷ðóóëæ áàéãàà ãýìò ÿâóóëëàãàà
íýí äàðóé çîãñîîæ, ªìíºä Âüåòíàìààñ öýðãýý çàéëóóëæ Æåíåâèéí 1954 îíû
õýëýëöýýðèéã ¿ã äóóã¿é áèåë¿¿ëýõèéã ýðñ øààðäàæ áàéíà.
Ñîöèàëèñò Ìîíãîë, Ñîöèàëèñò Ðóìûíû àðä ò¿ìýí, Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñ,
ñîöèàëèñò áóñàä ò¿ìíèé àðä ò¿ìíèé õàìò óëñ îðíû õîîðîíä ãàðñàí ÿìàðâàà
íýãýí çýâñýãò ìºðãºë人íèéã ýíõ òàéâíû çàìààð õýëýëöýí øèéäâýðëýæ
äýëõèé äýýð áàò áºõ ýíõ òàéâíûã õàíãàõ, öºìèéí áîëîí àðä ò¿ìíèéã ¿é
îëíîîð íü õºíººõ àþóë á¿õèé çýâñã¿¿äèéã äýëãýð¿¿ëýõ áà õýðýãëýõ ÿâäëûã
õîðèãëîõûí òºëºº öóöàëòã¿é òýìöýæ áàéíà. Ìàíàé õî¸ð àðä ò¿ìíèé
íàéðàìäàë õàìòûí àæèëëàãàà ñîöèàëèñò èíòåðíàöèîíàëèçìûí çàð÷èì äýýð
¿íäýñëýæ, êîììóíèçì áàéãóóëàõ, áèäíèé íèéòèéí çîðèëãûí òóñûí òóëä
õºãæèæ áàéãààã òýìäýãëýõýä òààòàé áàéíà.
124

Ìàíàé îðíóóäûí íàì, òºðèéí óäèðäàã÷ íàð óäàà äàðàà õàðèëöàí
àéë÷èëñààð èðñýí íü òóñ õî¸ð îðíû àõ ä¿¿ãèéí íàéðàìäëûã öààøèä áýõæ¿¿ëýõ
õýðýãò à÷ õîëáîãäîëòîé áîëñîí þì. ÁÍÌÀÓ-ûí Ñàéä íàðûí Ǻâëºëèéí äàðãà
Þ.Öýäýíáàë, 1957îíä Ðóìûíä àéë÷ëàí î÷ñîí áà ìºí ìàíàé îðîíä Ãåîðãèó
Äåæ 1956 îíä, íºõºð Êèâó Ñòîéêà 1958 îíä òóñ òóñ àéë÷ëàí èðñýí íü ìàíàé
àðä ò¿ìýí, óëñ ã¿ðýí, íàìóóäûí íàéðàìäàë, õàìòûí àæèëëàãàà öààøèä óëàì
áýõæèæ áàéãààãèéí ÿðóó òîä èëðýë áîëñîí þì.
Ðóìûíû öýðãèéí äóó á¿æãèéí ÷óóëãà ìàíàé îðîíä 1956 îíä, ìºí Ðóìûíû
öèðê 1964 îíä èðæ íààäñàí ÿâäàë, ò¿¿í÷ëýí ìàíàé æ¿æèã÷èä Ðóìûí óëñàä
1954, 1961, 1965 î÷èæ íààäñàí íü ìàíàé àðä ò¿ìí¿¿äýýñ òóñ òóñûí óðëàãèéí
àìæèëòòàé òàíèëöàõàä ÷óõàë äºõºì áîëñîí íü äàìæèãã¿é. Ìàíàé õî¸ð îðíû
íàéðàìäàë, õàìòûí àæèëëàãàà íü áàñ øèíæëýõ óõààíû øóãàìààð ÷ íýãýí
àäèë õºãæèæ áàéíà. Ìàíàé õî¸ð îðíû õîîðîíä áàðàà õóäàëäààíû õàðèëöàà,
òýãø ýðõ, àäèë àøèã òóñûí ¿íäñýí äýýð õºãæèæ áàéãàà íü ìàø ÷óõàë à÷
õîëáîãäîëòîé þì.
Ìàíàé õî¸ð îðíû õóäàëäààíû ã¿éëãýýíèé ýðãýëò 1960 îíûã 1964 îíòîé
õàðüöóóëàõàä 3,2 äàõèí ºñ÷ýý ãýýä ¿ãèéíõýý òºãñãºëä ìàíàé õî¸ð îðíû àðä
ò¿ìíèé êîììóíèñò íèéãýì áàéãóóëàõûí òºëºº õàìòðàí ÿâóóëæ áàéãàà òýìöýë
áàéãàà áèä á¿ãäèéã ñîöèàëèñò áàéãóóëàëò äýýð õºäºëìºðèéí øèíý àìæèëò
ãàðãàõ áà ýíõ òàéâíû òºëºº òýìöýõýä çîðèãæóóëæ áàéäàã þì. Ñîöèàëèñò
èíòåðíàöèîíàëèçìûã ¿íäýñëýñýí íàéðàìäàë íü ã¿í óòãà àãóóëãàòàé,
ãàéõàìøèãò ñàéõàí çîðèëòòîé þì. Ýíý íàéðàìäàë àðä ò¿ìýíä àç æàðãàë
àâ÷èð÷ áèäíèé ãýðýëò èðýýä¿é êîììóíèçì ººä ãàðààñàà áàðèëöàí óðàãøàà
õºãæèõºä àãóó èõ ãàéõàìøèãò ¿ð ä¿íã ºã÷ áàéäàã þì.
¯íýí ñîíèíû 1965 îíû 10 äóãààð ñàðûí 25-íû ºäðèéí äóãààð.
125

ÌÀÍÀÉ ÕΨРÀÐÄ Ò¯ÌÍÈÉ ÍÀÉÐÀÌÄÀË
ÝÂÄÝÐØÃ¯É ÌªÍÕ
(ÁÍÌÀÓ-ûí ØÓÀ-èéí Åðºíõèéëºã÷, ÌÇÍÍ-èéí Òºâ çºâëºëèéí
òýðã¿¿ëýã÷ ãèø¿¿í, àêàäåìè÷ Á.Øèðýíäýâ)
ÁÍÌÀÓ, ÇÑÁÍÕÓ-ûí õîîðîíä áàéãóóëàãäñàí íàéðàìäàë, õàìòûí
àæèëëàãàà, õàðèëöàí òóñëàõ òóõàé ãýðýýíèé 31 æèëèéí îé íü ìàíàé õî¸ð îðíû
àðä ò¿ìýí ÌÀÕÍ-ûí XVII èõ õóðàë, ÇÕÓÊÍ-ûí XXV èõ õóðëûí øèéäâýðèéã
õýðýãæ¿¿ëýõýýð óëñ òºð, õºäºëìºðèéí àñàð øèíý èõ èäýâõýý ºðí¿¿ëæ áóé
íºõöºëä Àóãàà èõ Îêòÿáðèéí ñîöèàëèñò õóâüñãàëûí àëäàðò 60 æèëèéí îéí
ºìíºõºí òýìäýãëýæ áàéíà.
Ïðîëåòàðèéí èíòåðíàöèîíàëèçì, àõ ä¿¿ãèéí íàéðàìäàë á¿ð òàëààð
õàðèëöàí àøèãòàé, ýðõ òýãø õàìòðàí àæèëëàõ çàð÷èìä òóëãóóðëàñàí ìàíàé
õî¸ð îðíû õàðèëöààíû õºãæëèéí á¿õ øàòûã ýðýãö¿¿ëýí ¿çýõýä íàéðàìäàë
õàìòûí àæèëëàãàà, õàðèëöàí òóñëàõ òóõàé ÁÍÌÀÓ, ÇÑÁÍÕÓ-ûí õîîðîíä 1964
îíä ãàðûí ¿ñýã çóðñàí ãýðýýíèé ã¿í àãóóëãà íü óëàì òîä áîëæ áàéäàã þì.
Õàìòûí òýìöëýýðýý óäàà äàðàà øàëãàðñàí ìàíàé õî¸ð àðä ò¿ìíèé
íàéðàìäëûí õàãàñ çóó ãàðóé æèëèéí ò¿¿õèéí ýäãýýð ¿å øàò íü Ìîíãîë îðîí,
Ǻâëºë Îðîñ óëñûí ïðîëåòàðè íàðûí äýìæëýãò òóëãóóðëàí êàïèòàëèñò áóñ
çàìààð õºãæèõ ç¿é òîãòîöûí òóõàé Â.È.Ëåíèíèé ìºíõèéí ¿çýë ñàíàà áîëîí
ÇÕÓ áîë Àðäûí çàñàãò Ìîíãîë óëñûí òîãòíîí öýöýãëýõèéí ãàäààä òóëãóóð
íü ìºí ãýæ Ä.Ñ¿õáààòàðûí ìýðãýí òîìú¸îëñíûã õýðýãæ¿¿ëæ èðñíèé îí
äàðààëëûí á¿õýë á¿òýí øàøäèð ìºí.
Ìàíàé õî¸ð îðíû àðä ò¿ìýí ¿ðãýëæ á¿õ òàëààðàà íýãýí ¿çýë ñàíààòàé
áºãººä àõ ä¿¿ ¸ñîîð áèå áèåäýý òóñàëñààð èðñýí þì ãýæ Ë.È.Áðåæíåâ õî¸ð
àðä ò¿ìíèé íàéðàìäëûã ã¿íçãèé áºãººä îíîâ÷òîéãîîð òîäîðõîéëñîí áèëýý.
Àíõäóãààð øàòíû ¿ð ä¿í áîë òóñ îðíû êàïèòàëèñò áèø õºãæëèéí æàíæèí
øóãàì ÿëæ, óëìààð ñîöèàëèçìèéí ¿íäñèéã áàéãóóëëàõàä õ¿ðãýñýí ÿâäàë ìºí
áèëýý. Àíõíû òýð õýëýëöýýð áà áóñàä õýä õýäýí ÷óõàë õýëýëöýýðèéí äàãóó
ÇÕÓ-ààñ òóñ îðîíä ¿ç¿¿ëñýí ýäèéí çàñàã, ñî¸ë öýðãèéí òóñëàìæ íü Ìîíãîë
îðîí êàïèòàëèñò áóñ çàìààð õºãæèæ, ñîöèàëèçìä øèëæñýíèé ãîë íºõöºë,
íàéäâàðòàé áàòàëãàà áîëæ ºãñºí þì.
Ǻâëºëòèéí óëñ òºð-¸ñ ñóðòàõóóí, ýäèéí çàñàã, ñî¸ëûí òóñëàìæèéí à÷ààð
Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí ôåîäàë-êîëîíèéí äàðëàëûí óë óðøãèéã àìæèëòòàé
ãýòýëæ òºð, ýäèéí çàñàã, ñî¸ëûíõîî áàéãóóëàëòàä àñàð èõ àìæèëò îëñîí
áèëýý. 1934 îíä Ǻâëºëò, Ìîíãîëûí õîîðîíä òîõèðîëöñîí àì õýëýëöýýð áà
1936 îíû 3 äóãààð ñàðä ãàðûí ¿ñýã çóðñàí õàðèëöàí òóñëàõ òóõàé ïðîòîêîë
íü ÁÍÌÀÓ-ûí òóñãààð òîãòíîë áîëîí Àëñ äîðíîäîä ýíõ òàéâíûã ñàõèí
õàìãààëàõàä îíöãîé à÷ õîëáîãäîëòîé áîëñîí þì.
ÇÕÓ-ûí àóãàà èõ ýõ îðíû äàéíû õ¿íä æèë¿¿äýä Ãèòëåðèéí äýýðýì÷äèéã
áóò öîõèí áîîë÷ëîãäñîí óëñ ò¿ìíèéã ÷ºëººëºõèéí òºëºº áààòàðëàã
òóëàëäààí õèéæ áàéõäàà ìàíàé îðîíä îëîí òàëààð, òóõàéëáàë äèïëîìàò
126

òóñëàìæ ¿ç¿¿ëñýýð áàéñàí áèëýý. Àëñ äîðíîäûí àñóóäëààð ãóðâàí èõ ã¿ðíèé
õîîðîíä 1945 îíû 2 äóãààð ñàðä Êðûìä ãàðûí ¿ñýã çóðñàí õýëýëöýýðèéí
áîëçëûí íýãä¿ãýýð ç¿éëèéã ÇÕÓ ñàíàà÷ëàí äýâø¿¿ëñýí áºãººä òýðõ¿¿
ç¿éëä: Õýðýâ ÁÍÌÀÓ-ûí îäîîãèéí áàéäëûã õýâýýð ¿ëäýýõèéã çºâøººðâºë
ÇÑÁÍÕÓ õîëáîîòîí ã¿ðíèé òàëä ßïîíû ýñðýã äàéíä îðîëöîíî ãýæ çààñàí þì.
Õîëáîîòíóóäûí çºâøººðñºí òýð ç¿éëèéã õýðýãæ¿¿ëñíýýð Àçèéí àðä ò¿ìíèé
ýðõ ÷ºëººíä àþóë ó÷ðóóëæ áàéñàí ìèëèòàðèñò ßïîí óëñ áóóæ ºãºõ ÿâäëûã
ò¿ðãýòãýæ, ÁÍÌÀÓ-ûí òóñãààð òîãòíîëûã õóóëü ¸ñîîð õ¿ëýýí çºâøººðºõºä
õ¿ðãýñýí þìàà.
Ìîíãîë óëñûí á¿ðýí ýðõò áàéäëûã õ¿ëýýí çºâøººðºõ òóõàé Ǻâëºëòèéí
ã¿í ¿íäýñëýë á¿õèé ñàíàëûã ÁÍÌÀÓ-ä õóóëü áóñààð ñàíààðõàæ áàéñàí
×àí Êàé-øèãèéí ãîìèíäàíû Çàñãèéí ãàçàð àðãà áóþó õ¿ëýýæ, óã àñóóäëûí
òàëààð Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé ñàíàëûã õóðààõ áîëçîë òàâüñàí áèëýý. Óã ñàíàë
õóðààëòûí ä¿í íü Õÿòàäûí ¿íäýñíèé äýýðýíã¿é ¿çýëòí¿¿äèéí ãîðüäëîãûã
õºñºðä¿¿ëæ ìîíãîë àðä ò¿ìýí á¿ð ýðõò áàéäëàà áàðèìòëàõ çîðèã òºãºëäºð
áàéñíûã ç¿é ¸ñîîð íîòîëñîí áèëýý. Ìàíàé õî¸ð ò¿ìíýýñ èìïåðèàëèçìûí
ýñðýã õ¿÷ õàâñðàí ÿâóóëæ áàéñàí òýìöëèéí òóõàé í. Ë.È.Áðåæíåâ
òýìäýãëýõäýý Áàðîí Óíãåðèéí öàãààíû äýýðýì÷èä áà Õàëõûí ãîë äýýð ßïîíû
ìèëèòàðèñòóóäòàé õèéñýí òóëàëäààí áîëîí 1945 îíä Êâàíòóíû àðìèéí
õàìòûí õ¿÷ýýð áóò íèðãýñýí áààòàðëàã ãàâúÿàíû ãàéõàìøèãò ò¿¿õ íü áèäíèé
äóðñãàëä ìºíõæñºí þì ãýñýí áèëýý.
ÇÕÓ äàéíû äàðààõ ýíõèéí á¿òýýí áàéãóóëàëòûíõàà àæèëä øèëæèí îðîîä
Ãèòëåðèéí çàíäàë÷äààñ ó÷ðóóëñàí äàéíû õ¿íä äàéíû øàðõûã àõàð áîãèíî
õóãàöààíä á¿ðýí àðèëãàæ, óëñ àðäûí àæ àõóéã ñýðãýýí áîñãîæ, õºãæèíã¿é
ñîöèàëèçìûã áàéãóóëàõ çîðèëòûã àìæèëòòàé øèéäâýðëýñýí áèëýý. Ýíý íü
Ǻâëºëò ñîöèàëèñò íèéãìèéí òýðã¿¿íèé áàéãóóëàëòûí äàâóó òàë, õ¿÷èí
÷àäëûã òîä èëð¿¿ëñýí þì.
Äàéíû äàðààõ ¿åèéí æèëèéí èéì íºõöºëä ÁÍÌÀÓ, ÇÑÁÍÕÓ-ûí õîîðîíä
íàéðàìäàë, õàðèëöàí òóñëàõ òóõàé ãýðýý áà ýäèéí çàñàã, ñî¸ëûí òàëààð
õàìòðàí àæèëëàõ õýëýëöýýðò 1946 îíû 2 äóãààð ñàðä ãàðûí ¿ñýã òóñ òóñ
çóðñàí áèëýý. Íàéðàìäàë, õàðèëöàí òóñëàõ ãýðýý áîëîí ýäèéí çàñàã ñî¸ëûí
òàëààð õàìòðàí àæèëëàõ õýëýëöýýðèéí äàãóó ÇÕÓ-ààñ òóñ îðîíä ç¿éë á¿ðèéí
òóñëàìæ ¿ç¿¿ëñíèé äîòîð ýð÷èì õ¿÷, óóë óóðõàé, áàðèëãà áîëîí ¿éëäâýðèéí
áóñàä ñàëáàð, õºäºº àæ àõóéã áýõæ¿¿ëýõ, ò¿¿íèé øèíý ñàëáàð ãàçàð òàðèàëàíã
õºãæ¿¿ëýõ ñî¸ë, øèíæëýõ óõààí, àðäûí áîëîâñðîë, ýð¿¿ëèéã õàìãààëàõ
òàëààð èõýýõýí òóñëàìæ ¿ç¿¿ëñýí áèëýý. ̺í òóñ îðíîîð äàìæñàí òºìºð çàì
áàéãóóëàãäàæ àæ ¿éëäâýðèéí òîìîîõîí øèíý òºâ Äàðõàí õîòîä ñ¿íäýðëýí
öýöýãëýñýí áèëýý. ÇÕÓ-ûí ýíý òóñëàìæ íü Ìîíãîë óëñûã õºäºº àæ àõóé,
àæ ¿éëäâýðëýëèéí îðíîîñ àæ ¿éëäâýð, õºäºº àæ àõóéí îðîí áîëãîí, óëìààð
ñîöèàëèçìûí ìàòåðèàë-òåõíèêèéí áààçûã áóé áîëãîõ øèéäâýðëýõ äºõºì
¿ç¿¿ëæ áàéãàà þì.
ÇÕÓ-ûí òóñëàìæèéí à÷ààð àæ ¿éëäâýðëýëèéí íèéò á¿òýýãäýõ¿¿í 19 îíûã
1940 îíòîé çýðýãö¿¿ëýõýä 5,4 õóâèàð ºñ÷, ñîöèàëèñò õºäºº àæ àõóé áýõæñýí
127

áèëýý. ̺í õóãàöààíä ÇÕÓ-ûí áàéíãûí äýìæëýãýýð ìàíàé îðîí 1961 îíä ͯÁûí
ãèø¿¿íýýð ýëñýæ, îëîí óëñûí òàâöàíä ºðãºíººð õ¿ëýýí çºâøººðºãäñºí
áèëýý. Òóñ îðîí ÇÕÓ áîëîí ñîöèàëèñò õàìòûí íºõºðëºëèéí áóñàä óëñóóäòàé
çîõèöîí, íèéãýì-óëñ òºðèéí ººð ººð áàéãóóëàë á¿õèé óëñóóäòàé ýíõ
òàéâíààð çýðýãöýí îðøèõ çàð÷ìûí ¿íäñýí äýýð îëîí óëñûí õàðèëöààíû
õóðöàäìàë áàéäëûã íàìæààõ, äýëõèéí ýíõ òàéâíûã õàíãàõûí òºëºº èäýâõòýé
àæèëëàãààãàà ÿâóóëñààð èðýâ.
ÇÕÓÊÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû Åðºíõèé íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà Ë.È.Áðåæåíåâ
òýðã¿¿òýé ÇÕÓ-ûí íàì, çàñãèéí òºëººëºã÷èä òóñ îðîíä 1966 îíä àéë÷ëàõ ¿åýð
ÁÍÌÀÓ, ÇÑÁÍÕÓ-ûí õîîðîíä áàéãóóëñàí íàéðàìäàë, õàìòûí àæèëëàãàà,
õàðèëöàí òóñëàõ òóõàé ãýðýý íü Ìîíãîë-Ǻâëºëòèéí õàðèëöààíû øèíý
øàòûã íýýñýí þì. Ýíý øèíý øàòíû øèíæ ÷àíàð íü ìàíàé õî¸ð îðîí, õî¸ð
àðä ò¿ìíèé õàìòûí àæèëëàãàà öààøèä ã¿íçãèéðýí íèéãìèéí àìüäðàëûí á¿õ
õ¿ðýýíä îéðòîí íÿãòàð÷ áàéãààãààð òîäîðõîéëîãäñîí áàéíà.
ÇÕÓ-ûí ìóæ, ÁÍÌÀÓ-ûí àéìãóóä, ÿàì, òóñãàé ãàçàð, àæ àõóéí áîëîí
ýðäýì øèíæèëãýý, ñî¸ëûí áàéãóóëëàãûí õîîðîíä àæèë õýðãèéí øóóä
õàðèëöàà ºðãºæèí õºãæèæ áàéíà. Õàìòûí àæèëëàãààíû ýíý øèíý õýëáýð íü
õºãæèíã¿é ñîöèàëèçìûí çîðèëòûã áèåë¿¿ëýõýýð ÇÕÓ-ûí àðä ò¿ìíýýñ ÿâóóëæ
áóé òýìöýëä ¿ðãýëæ áàÿæèæ áàéäàã òóðøëàãûã ñóäëàæ, õýðýãëýõýä ÁÍÌÀÓûí
õºäºëìºð÷äºä àÿòàé áîëîëöîî îëãîæ áàéíà. Ýíý á¿ãä íü òóñ îðîíä
ñîöèàëèçìûí ìàòåðèàë-òåõíèêèéí áààçûã áàéãóóëàõ òóõàé ïðîãðàì÷èëñàí
çîðèëòûã àìæèëòòàé øèéäâýðëýõýä òààòàé íºõöºëèéã áèé áîëãîæ áóé þì.
ÁÍÌÀÓ-ûí óëñ àðäûí àæ àõóé ñî¸ëûã 1971-1975 îíä õºãæ¿¿ëýõ 5-ð òàâàí
æèëèéí òºëºâëºãººã ÇÕÓ, áóñàä àõ ä¿¿ ñîöèàëèñò îðíû òåõíèê-ýäèéí çàñãèéí
äýìæëýãýýð áèåë¿¿ëñíèé ¿ð ä¿íä òóñ îðíû íèéãìèéí íèéò á¿òýýãäýõ¿¿íèé
¿éëäâýðëýëèéí õýìæýý 45,4 õóâü, ¿íäýñíèé îðëîãûí ¿éëäâýðëýë 38 õóâü,
õºäºº àæ àõóéí á¿òýýãäýõ¿¿í 30 õóâèàð òóñ òóñ óðüäàõ òàâàí æèëèéíõýýñ
íýìýãäæýý. ÇÕÓ-ûí òóñëàìæààð òóñ óëñûí õîò, àéìàã, îëîí ñóìäàä
áàðèëãûí èõ àæèë ÿâàãäàæ áàéíà. Ǻâëºëò, Ìîíãîëûí áàðèëãà÷äûí õàìòûí
õºäºëìºðººð õ¿íä ¿éëäâýðèéí áàñ íýã òîì õîò áîëîõ çýñ ìîëèáäåíèé
èæ á¿ðýí ¿éëäâýðèéí òºâ Ýðäýíýò ñ¿íäýðëýí áîñ÷ áàéíà. Øèíý òàâàí
æèëèéí òºëºâëºãººíèé æèë¿¿äýä ÇÕÓ-ûí òóñëàìæààð àæ ¿éëäâýð, õºäºº
àæ àõóé, áàðèëãà, òýýâýð, õîëáîî, íèéãýì ñî¸ë, îðîí ñóóöíû 300 îð÷èì
áàðèëãà áàéãóóëàìæ áàðèãäàõ áºãººä ¿¿íä Áàãàíóóðûí í¿¿ðñíèé èë óóðõàé,
Ýðäýíýò, ×îéáàëñàí, Óëààíáààòàðûí öàõèëãààí ñòàíö áîëîí áàðèëãà, õºíãºí
¿éëäâýðèéí áàéãóóëëàãà, ñàíãèéí àæ àõóéíóóä, îðîí ñóóöíû áàðèëãà,
øèíæëýõ óõààí, òåõíèê ñî¸ëûí îðäîí çýðýã îðæ áàéãàà þì.
Áèä àìüäðàëûíõàà á¿õ õ¿ðýýíä Ǻâëºëò íºõäèéí àõ ä¿¿ ¸ñíû äýìæëýã
òóñëàìæèéã ºäºð á¿ð, öàã ÿìàãò õ¿ðòýæ áàéíà. Ýíý îíû òýñãýì ºâëèéí õ¿éòýí
ºäð¿¿äýä íèéñëýë Óëààíáààòàð õîò Ǻâëºëòèéí ºíäºð õ¿÷äýëèéí øóãàìààñ
íýìýãäýë ýð÷èì õ¿÷ õ¿ëýýí àâ÷ áàéíà. ̺í Ǻâëºëòèéí õ¿ì¿¿ñ ìàíàé
õºäººãèéí õºäºëìºð÷äºä ìàëûí òýæýýë òýýâýðëýæ, ìàëàà îíä îðóóëàõàä íü
òóéëûí èõ òóñàëæ áàéíà. ÇÕÓ-ààñ ìàíàé àðä ò¿ìýíä áýëýã áîëãîí øèíæëýõ
128

óõààí, òåõíèê ñî¸ëûí îðäíû èæ á¿ðýí òîì áàðèëãûã Óëààíáààòàðò áàðüæ
áàéãààä ìàíàé àðä ò¿ìýí áîëîí ÿëàíãóÿà ìàíàé àðäûí ñýõýýòýí ÇÕÓ-ûí
Êîììóíèñò Íàìûí Òºâ õîðîî, Ǻâëºëò Çàñãèéí ãàçàð Ë.È.Áðåæíåâò ã¿í
òàëàðõëàà äàõèí èëýðõèéëæ áàéíà.
Ë.È.Áðåæíåâ õýëýõäýý “ÇÕÓ-ûí àõ ä¿¿ Ìîíãîëûí ýäèéí çàñãèéã
õºãæ¿¿ëýõýä ¿ç¿¿ëæ áàéãàà òóñëàëöàà íü òà á¿õíýýñ óëñ àðäûíõàà àæ àõóéã
õóðäàí õºãæ¿¿ëæ, Ìîíãîëûí õºäºëìºð÷äèéí àæ áàéäëûã äýýøë¿¿ëýõ òàëààð
óëñ îðíûõîî ºìíº òóëãàð÷ áàéãàà çîðèëòûã øèéäâýðëýõýä òóñ áîëíî ãýäãèéã
ìàíàé íàì Ǻâëºëòèéí á¿õ àðä ò¿ìýí ¿íäýñ áîëãîæ áàéãàà þì ãýñýí áèëýý.”
¯íýõýýð ÷ Ǻâëºëòèéí òóñëàìæ íü òóñ îðîíä ñîöèàëèçìûí ìàòåð
òåõíèêèéí áààç áàéãóóëàõ çîðèëòûã øèéäâýðëýõ áà ìàíàé õºäºëìºð÷äºä àæ
àõóé äýýøë¿¿ëýõýä á¿õ òàëûí ã¿íçãèé íºëºº ¿ç¿¿ëæ áàéãàà þì. ÇÕÓÊÍ-ûí
Òºâ õîðîîíû Åðºíõèé íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà, ýíõ òàéâíû òºëºº öóöàëòã¿é
òýìöýã÷, ìàíàé àðä ò¿ìíèé äîòíû íºõºð Ë.È.Áðåæåíåâ òýðã¿¿òýé ÇÕÓ-ûí íàì
çàñãèéí òºëººëºã÷èä 1974 îíä, ìºí òóóøòàé ëåíèí÷ îëîí óëñûí êîììóíèñò,
àæèë÷íû õºäºë㺺íèé íýðò ç¿òãýëòýí, ÌÀÕÍ-ûí Òºâ õîðîîíû íýãä¿ãýýð
íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà, ÁÍÌÀÓ-ûí Àðäûí Èõ Õóðëûí Òýðã¿¿ëýã÷äèéí äàðãà
Þ.Öýäýíáàë òýðã¿¿òýé ÁÍÌÀÓ-ûí íàì çàñãèéí òºëººëºã÷èä ÇÑÁÍÕÓ-ä òóñ
òóñ õàðèëöàí àéë÷èëñàí íü ìàíàé õî¸ð àðä ò¿ìíèé íàéðàìäàë àõ ä¿¿ãèéí
áàðèëäëàãààã öààøèä áýõæ¿¿ëýõýä íýí ÷óõàë øèíý ¿éë ÿâäàë áîëñîí
áèëýý. Õî¸ð îðíû óäèðäàã÷èä èíãýæ õàðèëöàí àéë÷èëöãààñàí íü Ìîíãîë,
Ǻâëºëòèéí àðä ò¿ìíèé íýãäýë íÿãòðàëûí ÿðóó èëðýë áîëëîî.
ÁÍÌÀÓ íü ÇÑÁÍÕÓ áàñ áóñàä àõ ä¿¿ ñîöèàëèñò îðíóóäòàé õàìòðàí îëîí
óëñûí êîììóíèñò àæèë÷íû õºäºë㺺í áîëîí èìïåðèàëèçìûí õóâüñãàë÷
õ¿íèé íýãäýë, íÿãòðàëûã áýõæ¿¿ëýõ, ìºí îëîí óëñûí òóëãàìäñàí àñóóäëûã
øèéäâýðëýõýä õóâü íýìðýý îðóóëæ áàéíà. Óëñ ò¿ìíèé ýíõ òàéâàí, õàìòûí
àæèëëàãààã õºãæ¿¿ëýõ ÿâäàë íü äýëõèéí äýâøèëòýò õ¿í òºðëºõòíèé ýðõ
àøèãò á¿ðýí íèéöýæ áàéäàã þì. ÇÕÓÊÍ, Ǻâëºëò òºð Ë.È.Áðåæåíåâèéí ýíõ
òàéâàí÷, òóóøòàé ñàíàà÷ëàãà íü äýëõèéí îðîí á¿õíèé ñàÿ ñàÿ õ¿ì¿¿ñèéí
ñàéøààëûã ºðãºí õ¿ëýýæ, õàëóóíààð äýìæèãäýæ áàéíà.
ÇÕÓÊÍ, Ë.È.Áðåæåíåâèéí áîëîí ñîöèàëèñò õàìòûí íºõºðëºë îðíóóäûí
àõ ä¿¿ íàì îëîí óëñûí êîììóíèñò õºäºë㺺íèé òóóøòàé áàéäàë èäýâõòýé
òýìöýë, äýëõèé á¿õ äýâøèëòýä õ¿÷íèé ÷àðìàéëòûí à÷ààð Êîðâàëàí, ×èëè,
ôàøèñò Õóíòûí ãÿíäàíãèéí òàìëàëààñ ÷ºëººëºãäñºí. Ýíý íü ïðîëåòàðûí
èíòåðíàöèîíàëèçìèéí ðîëü îëîí óëñûí õºäºëìºð, ýâ ñàíààíû íýãäýë õè÷íýýí
èõ õ¿÷èí ÷àäàëòàé áàéäãèéã äàõèí äóðäàí õàðóóëàâ. Áðåæíåâýýñ Àìåðèêèéí
óëñ òºðèéí òîéì÷ Ä.Æ.Êèíãñáåðè òýäíèé àñóóëòàíä ºãñºí õàðèóëòûã Ǻâëºëò
Õîëáîîò Óëñûí òóóøòàé ýíõ òàéâàí÷ õýðýã÷ ñàíàà÷ëàãûí øèíý èëðýë ãýæ
ýíõèéã ýðìýëçýã÷ õ¿÷èí ¿çýæ ä¿¿ðýí ñàéøààí äýìæèæ áàéíà.
ͺõºð Ë.È.Áðåæíåâèéí 70 íàñíû îéí áàÿð íü îëîí óëñûí êîììóíèñò
àæèëëàãààíû õºäºë㺺íèé íýãäýë íÿãòðàë óëàì áýõæèæ áàéãàà áà ÇÕÓÊÍ,
Ǻâëºëòèéí òºð Áðåæíåâèéã á¿õ äýâøèëòýä õ¿í òºðºëõòºí ã¿íýý õ¿íäýòãýæ
áàéãààãèéí íýãýí òîä èëðýë áîëëîî. Í.Áðåæíåâýýñ èõ õóâü íýìðýý îðóóëæ
129

áàéäàã ÇÕÓÊÍ, ÌÀÕÍ, ìàíàé õî¸ð îðîí, õî¸ð àðä ò¿ìíèé ìºíõèéí
íàéðàìäàë, íýãäýë íÿãòðàëûã öààøèä áýõæ¿¿ëýõ òóãèéí äîð Áðåæíåâèéí
70 íàñíû îéí áàÿð ¸ñëîë òóñ îðîíä áîëæ ºíãºð뺺. ÁÍÌÀÓ, ÇÑÁÍÕÓ-ûí
õàðèëöààã ìàíàé õî¸ð îðíû óäèðäàã÷äààñ ã¿í ã¿íçãèé ä¿ãíýí òîäîðõîéëñîí
áèëýý. ¯¿íä, “ªíººäºð ÇÕÓ, ÁÍÌÀÓ-ûí õàðèëöààíä áèå áèåèéíõýý îëîëò
àìæèëòûã ýðõýìëýí ¿çýõ íèéòëýã ýðìýëçëýë á¿õèé ñîöèàëèñò ìàÿãèéí
õàðèëöààíû ¿ëãýð æèøýýã äýëõèé äàõèíä õàðóóëæ áàéíà” ãýæ Áðåæíåâ
õýëñýí áèëýý.
Þ.Öýäýíáàë Ǻâëºëòèéí òóñëàìæèéí à÷ õîëáîãäîëûã òîäîðõîéëîí
òýìäýãëýõäýý àõ ä¿¿ãèéí ýíý òóñëàìæ íü Àðäûí çàñàãò Ìîíãîë îðîí äóíäàä
çóóíû ¿åýñ ñîöèàëèçìä øèëæèõ èõ ¿ñðýëòèéã õèéõ áîëîëöîîã îëãîñîí áºãººä
Ìîíãîëûí õºäºëìºð÷èä Ìîíãîë, Ǻâëºëòèéí íàéðàìäëûã ººðèéí àãóó èõ
õóâüñãàë ãýæ ¿çäýã þì ãýñýí áèëýý.
Ìîíãîë, Ǻâëºëòèéí àðä ò¿ìýí 56 æèëèéí òóðø íàéðàìäàí èðñýí íü
ÌÀÕÍ, ÇÕÓÊÍ Â.È.Ëåíèíèé ¿çýë ñàíàà Ä.Ñ¿õáààòàðûí ãýðýýñëýëèéã
òóóøòàé áèåë¿¿ëæ áàéäãèéí ÿëàëò ìºí ãýæ áèä ñýòãýëèéí óãààñ áàõäàí
òýìäýãëýæ áàéíà. Ëåíèíèé íàì Ǻâëºëò òºð, àõ ä¿¿ çºâëºëòèéí àðä ò¿ìíýýñ
¿ç¿¿ëæ áàéãàà ¿íýëæ áàðøã¿é îëîí òàëûí ÷èí ñýòãýëèéí òóñëàìæèíä ÌÀÕÍûí
Òºâ Õîðîî, ÁÍÌÀÓ-ûí Çàñãèéí ãàçàð, Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí ¿ðãýëæ
òàëàðõàæ áàéäàã áèëýý. Ìîíãîë, Ǻâëºëòèéí ãýðýýíèé 31 æèëèéí îéã
òýìäýãëýæ áàéãàà ýíý ºäºð Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí, ÷èí ñýòãýëèéí òàëàðõëàà
àõ ä¿¿ Ǻâëºëòèéí àðä ò¿ìýí, ÇÕÓÊÍ, Ǻâëºëò Çàñãèéí ãàçàð, ÁÍÌÀÓ-ûí
õ¿íäýò èðãýí, áààòàð, õîòîë îëíû õ¿íäýòãýëèéã õ¿ëýýñýí Áðåæíåâò äàõèí
èëýðõèéëæ áàéíà. Ò¿¿í÷ëýí ìàíàé îðîíä àæèëëàí áèäýíä òóñëàæ áàéãàà
Ǻâëºëòèéí á¿õ õ¿ì¿¿ñ, òóñ õî¸ð îðíû àðä ò¿ìíèé íàéðàìäàë, àõ ä¿¿ãèéí
áàðèëäëàãààã ºäºð òóòàì áýõæ¿¿ëýõèéí òóëä á¿òýýë÷ýýð àæèëëàæ áàéäàã
Ǻâëºëòèéí áàéãóóëëàãóóäàä èõ áàÿðëàæ áàéäãàà èëýðõèéëüå.
130

Á¯ÃÄ ÍÀÉÐÀÌÄÀÕ ÔÐÀÍÖ ÓËÑ, ÁÍÌÀÓ-ÛÍ ÕÎÎÐÎÍÄ
ÑΨËÛÍ ÕÝËÝËÖÝÝÐ ÁÀÉÃÓÓËÀÕÀÀÐ ßÂÑÀÍ
ÌÎÍÃÎËÛÍ ÒªËªªËªÃ×ÄÈÉÍ ÒÀÉËÀÍ
(õýñýã÷ëýí îðóóëàâ)
Ìàíàé òºëººëºã÷èä 1968 îíû 1 ä¿ãýýð ñàðûí 20-íä Ïàðèñ õîòîä èðëýý.
Һ뺺ëºã÷äèéã íèñýõ îíãîöíû áóóäàë äýýð Ôðàíöûí Ãàäààä ÿâäëûí ÿàìíû
Óëñ òºðèéí õýëòñèéí íýã õàðèóöëàãàòàé àæèëòàí, ìºí ÿàìíû ñî¸ëûí
äåïàðòàìåíòûí àæèëòàí (îðîñ õýëíèé îð÷óóëàã÷ ýìýãòýé Ðóññè) íàð
Ôðàíöàä ñóóãàà Ìîíãîëûí Ýë÷èí ñàéä Æàðãàëñàéõàí, Ìîíãîëä ñóóãàà
Ôðàíöûí Ýë÷èí ñàéä Äæîðæ Ïåðóø íàð óãòàâ. ¯¿íýýñ ãàäíà Ôðàíöàä ñóóãàà
ÇÕÓ-ûí Ýë÷èí ñàéäûí ÿàìíû àæèëòàí íýã õ¿í áàéëöàâ.
Ìàíàé òºëººëºã÷äèéã 1 ä¿ãýýð ñàðûí 22-íä ¿äýýñ õîéø Ôðàíöûí Ãàäààä
ÿàìíû I îðëîã÷ ñàéä, Òºðèéí íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà íî¸í À.Áåòòàíêóð õ¿ëýýí
àâ÷ ÿðèëöàâ. Íî¸í Áåòòàíêóð Ìîíãîëûí ãàçàð íóòàã, õèë õÿçãààð, ýäèéí
çàñàã, õ¿í àðäûí áîëîâñðîë, ìàíàé ñî¸ëûí äýëõèéä òàðõñàí áàéäàë çýðãèéã
ñîíèðõîí àñóóõûã äàëèìä Õÿòàä, Ìîíãîëûí õàðèëöàà, Ìîíãîë-Õÿòàäûí,
Ìîíãîë-Ǻâëºëòèéí õèëèéí àñóóäëûã ñîíèðõîâ. Íî¸í Áåòòàíêóð ÿðèàíäàà
õî¸ð îðíû õàðèëöààã ºðãºæ¿¿ëýõ, ÿëàíãóÿà Ôðàíöàä Ìîíãîëûí áàéíãûí
ýë÷èíãèéí ãàçàð áàéãóóëàõûã òýìäýãëýæ, ººðèéí îðíû ãàäààä áîäëîãûí
øóãàìûã òàéëáàðëàí ÿðüæ ºãºâ. Íî¸í Áåòòàíêóðòàé ÿðèëöñàí ÿðèàíû
òýìäýãëýëèéã õàâñàðãàâ.
Äàðàà íü Ôðàíöûí Ãàäààä ÿàìíû ãàäààäòàé ñî¸ëîîð õàðèëöäàã
äåïàðòàìåíòûí Åðºíõèé çàõèðàë íî¸í Æàí Áàäåâàí õ¿ëýýí àâ÷ õî¸ð îðíû
õîîðîíä ñî¸ëûí õýëýëöýýð áàéãóóëàõ àæèëä øóóä îðîâ.
I
Õýëýëöýýðèéí ÿâö, ä¿íãèéí òóõàé
Õýëýëöýýðò ôðàíö, ìîíãîë òºñëèéí àëü àëèíûã õàìò àøèãëàñàí áºãººä ýíý
òºñºë íü çàð÷ìûí õóâüä ººð÷ëºã人ã¿é, õàðèí ç¿éë àíãèéí äóãààð ñîëèãäîæ,
çàðèì ç¿éë¿¿äèéã áèåý äààñàí õî¸ð ç¿éë áîëãîñîí áóþó ¿ã ¿ñãèéí òàëààð
íýëýýä íàéðóóëãà çàñâàð õèéíý.
¯¿íä, îðøëûí õýñãèéã íàéðóóëæ çàññàíààñ ãàäíà íýãä¿ãýýð ç¿éë åðºíõèé
áàéñíûã òîäîòãîñîí, õî¸ðäóãààð ç¿éëä ôðàíö áà ìîíãîë õýëèéã õàðèëöàí
ñóäëàõ òàëààð äýëãýðýíã¿é îðóóëñàí, ñî¸ë øèíæëýõ óõààíû õýñãèéã
çàäðóóëàí òóñ òóñàä íü òóñãàé ç¿éë áîëãîñîí, ìºí õýëýëöýýðèéí áèåëýëòèéã
õÿíàæ áàéõ õàìòûí êîìèññ áàéãóóëàõûã òýìäýãëýæ îðóóëñàí. Ýíý êîìèññ íü
òóñ á¿ð 2-3 õ¿íèé á¿ðýëäýõ¿¿íòýé áàéæ áîëîõ áºãººä 2 æèëèéí òºëºâëºãºº
áîëîâñðóóëàõ ¿åä òóñ òóñûí ñàíàëûã ºãºõ ¿¿ðýãòýé ó÷èð òýðõ¿¿ 2 æèëèéí
òºëºâëºãººã áîëîâñðóóëàõ õ¿ì¿¿ñ íü ìºí ýíý êîìèññò äàâõàð îðæ áàéæ
áîëîõ þì àà. Åð íü èéìýðõ¿¿ æóðìààð ñî¸ëûí õýëýëöýýðèéã Ôðàíö óëñ íü
Ǻâëºëò, ×åõîñëîâàê, Ïîëüø áîëîí àëü ÷ óëñòàé áàéãóóëæ èðñýí þì áàéíà.
Ôðàíö, Ìîíãîë õýëèéã õàðèëöàí ñóäëàõ òàëààð Ôðàíöûí òàë õýëýëöýýðò
131

îðóóëàõ øèíý ñàíàë äýâø¿¿ëñýí áºãººä ò¿¿íäýý Ìîíãîëûí òàë ôðàíö õýë
çààõ ÿâäëûã äýýä ñóðãóóëèéí ãàäààä õýëíèé ñóðãàëòàä áóñàä ãàäààä õýëíýýñ
èë¿¿ àíõààðàõ óòãààð îðóóëàõûã ýðìýëçýâ. Ãýâ÷ ìàíàé òºëººëºã÷èä ººðèéí
ñàíàëûã äýâø¿¿ëýâ. Èíãýæ òóñ òóñûí ñàíàëûã õýä õýäýí óäàà öóãëàð÷
ÿðèëöñàíû äàðàà äîîðõ ç¿éë äýýð ñàíàë òîõèðîëöîâ. ¯¿íä, “Ôðàíöûí òàë
Äîðíî äàõèíû õýë ñóäëàõ ¿íäýñíèé äýýä ñóðãóóëüäàà ìîíãîë õýëèéã çààõ,
Ìîíãîëûí òàë äýýä ñóðãóóëèéíõàà ãàäààä õýëíèé ñóðãàëòàä ìºí ôðàíö õýë
çààõ ÿâäëûã ÷óõàëä ¿çíý”. Õýëýëöýýðèéí çàðèì ç¿éëèéã õàñàæ, íýìæ, íýãòãýõ
çýðãýýð õàìòðàí ÿðèëöàæ, õî¸ð òàëûíõàà 2 òºñëèéí äóíäààñ 10 ç¿éë á¿õèé
òºñºë áîëîâñðóóëàâ.
Õýëýëöýýðèéã Ìîíãîëûí òàëààñ Ìîíãîëûí òºëººëºã÷èéí òýðã¿¿í
Á.Øèðýíäýâ, Ôðàíöûí òàëààñ Ôðàíöûí Ãàäààä ÿàìíû ãàäààäòàé ñî¸ëîîð
õàðèëöàõ äåïàðòàìåíòûí Åðºíõèé çàõèðàë Æ.Áóäåâàí íàð óäèðäàí ÿâóóëàâ.
Õýëýëöýýðò Ìîíãîëûí òàëààñ Á.Øèðýíäýâ, Ôðàíöûí òàëààñ ãàäààä ÿâäëûí
ÿàìíû I îðëîã÷ áºãººä Òºðèéí íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà À.Áåòòàíêóð íàð ãàðûí
¿ñýã çóðàâ.
Õýëýëöýýðò ãàðûí ¿ñýã çóðàõûí ºìíºõºí íî¸í Áåòòàíêóð, Á.Øèðýíäýâ
íàð õî¸ð îðíû õîîðîíä íºõºðñºã õàðèëöààã öààøèä õºãæ¿¿ëýõ, ººðñäèéí
îðíû ñî¸ë, áîëîâñðîëûí àìæèëòòàé õàðèëöàí òàíèëöàõ, áèå áèåíýý ñàéí
îéëãîõîä øèíý ÷óõàë àëõàì áîëñíûã òýìäýãëýæ õàðèëöàí òîâ÷ ¿ã õýëöãýýâ.
Õýëýëöýýðèéí ÿâöààñ ¿çýõýä:
à/ Ôðàíö íü ººðèéí õýëèéã ãàäààäàä ñóðãàõ ÿâäàëä èõýýõýí àíõààðàë
òàâüæ áàéíà. Ýíý íü åð íü ÿìàð ÷ óëñòàé õýëýëöýýð áàéãóóëàõàä ãàð÷
áàéäàã ÷óõàë àñóóäëûí íýã þì áàéíà.
á/ Ìîíãîë óëñòàé ñî¸ëûí õýëýëöýýð áàéãóóëñàí íü õî¸ð îðíû óëñ òºð,
ýäèéí çàñãèéí õàðèëöààã îëîí òàëààð öààøèä õºãæ¿¿ëýõýä ÷óõàë à÷
õîëáîãäîëòîé áîëëîî ãýæ àëáàíû õ¿ì¿¿ñ èõýýõýí òýìäýãëýí ÿðüæ
áàéëàà.
â/ Ôðàíöûí òàë Ìîíãîëä õàðèó òºëººëºã÷ ÿâóóëàõ òóõàé äàõèí äàõèí
ñàíóóëæ áàéâ. ¯¿íä, Ãàäààä ÿàìíû îðëîã÷ ñàéä Áåòòàíêóð þì óó,
ò¿¿íèé øóóä óäèðäëàãàí äîð àæèëëàäàã õ¿ì¿¿ñýýñ èðýõ áîëîëòîé.
132
II
Óóëçàëò, ÿðèàíû òàëààð
Ìàíàé òºëººëºã÷äèéã Òºðèéí íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà Àíäðåé Áåòòàíêóðààñ
ãàäíà Ôðàíöûí Ýðäýì øèíæèëãýý, òåõíèêèéí õýðýã ýðõëýõ ÿàìíû ñàéä íî¸í
Øóìàí õ¿ëýýí àâ÷ óóëçàâ.
1. Íî¸í Øóìàí Ôðàíöûí øèíæëýõ óõààíû áàéãóóëëàãóóäûí ýðäýì
øèíæèëãýýíèé àæëûí áàéäàë, ÇÕÓ-òàé öºìèéí ýíåðãè, êîñìîñûí
òàëààð õàìòðàí àæèëëàõ áîëñîí çýðãèéã äýëãýðýíã¿é ÿðüæ
òàíèëöóóëàí áèäíèé ñîíèðõñîí àñóóëòóóäàä õàðèó ºã뺺 (Íî¸í
Øóìàíòàé ÿðüñàí ÿðèàíû òýìäýãëýëèéã õàâñàðãàâ).
2. Äîðíî äàõèíû õýëèéã ñóäëàõ Ôðàíöûí ¿íäýñíèé äýýä ñóðãóóëèéí
çàõèðàë íî¸í Ìèðàíáëü ìàíàé òºëººëºã÷äèéã ººðèéí ñóðãóóëü
äýýð óðüæ êîêòåëü áàðèâ. Êîêòåëüä Àçè áà Äîðíî äàõèíû ñóäëàëûí

ýðäýìòýä, ìîíãîë÷ ýðäýìòýä, Ãàäààä ÿàìíû õàðèóöëàãàòàé àæèëòàí
íàð èðñýí áºãººä òýäýíòýé ò¿¿õ ñóäëàë áà áóñàä ñîíèðõîæ áàéãàà
àñóóäëààð íºõºðñºã ÿðèàã ÿâóóëàâ. Ãàäààä ÿàìíû ãàäààäòàé ñî¸ëîîð
õàðèëöàõ äåïàðòàìåíòûí Åðºíõèé çàõèðàë Æàí Áàäåâàí ìàíàé
òºëººëºã÷äºä ¿äèéí çîîã áàðèõ ¿åä óã çîîãò èðñýí ýðäýìòýä, Ãàäààä
ÿàìíû õàðèóöëàãàòàé àæèëòàí íàð ÿðèëöàâ.
3. Õýëýëöýýðò ãàðûí ¿ñýã çóðñàíòàé õîëáîãäóóëàí Ôðàíöàä ñóóãàà Ýë÷èí
ñàéä íºõºð Æàðãàëñàéõàí áèäíèé ñóóæ áàéñàí çî÷èä áóóäàëä êîêòåëü
áàðèëàà. Êîêòåëüä Æàí Áàäåâàí òýðã¿¿òýé Ôðàíöûí Ãàäààä ÿàìíû
õàðèóöëàãàòàé àæèëòíóóä, ýðäýìòýä 60 ãàðóé õ¿í îðîëöîâ.
4. Ìàíàé òºëººëºã÷èä Ôðàíöàä áàéõ õóãàöààíäàà Ôðàíöàä ñóóãàà ÇÕÓûí
Ýë÷èí ñàéäûí ÿàìíû óäèðäàõ õ¿ì¿¿ñòýé õàðèëöàà òîãòîîæ,
Ǻâëºëòèéí Ýë÷èí ñàéäûí ÿàìàí äýýð ãóðâàí óäàà î÷èæ óóëçàâ.
- Àíõíû óóëçàëò íü íºõºðñºã áàðààëõàëòûí ÷àíàðòàé áîëîâ.
- Õî¸ðäóãààð óóëçàëò íü Ôðàíöûí ýäèéí çàñàã, óëñ òºð, ãàäààä
õàðèëöààíû àñóóäëûí òàëààð òîâ÷ ìýäýýëýë ñîíñîõîä çîðèóëàãäàâ.
- Ãóðàâäóãààð óóëçàëòààð ýë÷èí ñàéä Çîðèí ãýðãèé áà çºâëºõ, íàðèéí
áè÷ãèéí äàðãà çýðýã áóñàä 3 õ¿íèé õàìò áèäíèéã õ¿ëýýí àâ÷ ¿äèéí
çîîã áàðüæ ÿðèëöàâ.
Ǻâëºëòèéí íºõºä áèäíèé àæèëä èõýýõýí òóñàëæ áàéñàíä áèä ººðèéí
Ãàäààä ÿàìààð äàìæóóëàí òàëàðõëàà èëýðõèéëíý.
5. Һ뺺ëºã÷äèéí òýðã¿¿í Øèðýíäýâ, Ôðàíöûí ñîíèíû ñóðâàëæëàã÷òàé
óóëçñàí òýìäýãëýëèéã õàâñàðãàâ.
IV
Ìàíàé òºëººëºã÷äèéã ¿éë÷èëñýí òóõàé
Ìàíàé òºëººëºã÷èä èõýíõ õóãàöààãàà Ïàðèñ õîòîä ºíãºð¿¿ëñýí áà 3 ºäºð
Ôðàíöûí áàðóóí ºìíºä áîëîí áàðóóí õîéä íóòãààð ÿâëàà. Áàðóóí óðàãøàà 300
ãàðóé êì àÿëàí ÿâæ, Øèíîí, Ñóììóð, Òóð, Àçàó, Ðèäó, Áëóà, Øàìáîð, áàðóóí
ç¿ãò ÿâæ Àìèà, Äèåï, Ëåïîðò, Ãàâðè, Ðóà çýðýã õîòóóäààð îðîâ.
Ôðàíöàä áàéõ õóãàöààíäàà Ôðàíöûí ýðòíèé ò¿¿õ ñî¸ëûí äóðñãàëòàé
òåàòð, ìóçåé, îðäîí, öàéç, ñ¿ì çýðãýýñ ãàäíà Øèíîí õîòûí îéðîëöîî áàéãàà
öºìèéí ýíåðãèéí òºâ áóþó àòîìûí öàõèëãààí ñòàíö, Àìèà õîò äàõü ñî¸ëûí
îðäîí, Ïàðèñ õîò äàõü ðàäèî, çóðàãò ðàäèîãèéí òºâ, ç¿ðõ ñóäàñíû ìýñ
çàñëûí ýìíýëýã-áîëüíèö, íîìûí ñàí, óëñûí àðõèâ, àòîìûí ýíåðãèéí òºâ
êîìèññ, ýðäýì øèíæèëãýýíèé ¿íäýñíèé òºâ, Ñîðáîíû Èõ ñóðãóóëèéí çàðèì
ôàêóëüòåò, äîðíî äàõèíû õýëíèé äýýä ñóðãóóëü çýðýã îëîí ãàçðóóäûã ¿çýæ,
òýíäýõèéí óäèðäàõ áà ã¿éöýòãýõ àæèëòàí íàðòàé óóëçàæ ÿðèëöàâ. Àðõèâààñ
Ìîíãîëûí ò¿¿õòýé 3 áè÷ãèéí ôîòî áè÷ãèéí ôîòî õóóëáàðûã õ¿ñýí îëæ
àâ÷ðàâ. ̺í õºäºº ÿâàõ äàëèìäàà ººðñäèéí õ¿ñýëòýýð ìàë ìàëëàæ, ãàçàð
ýäýëäýã õºäººãèéí íýã àéë, ìîäíû ìóæààí íýãýí àéëààð òóñ òóñ îðæ òýäíèé
òàæ áàéäàëòàé òàíèëöàâ.
Ïàðèñèéí äóóðèéí èõ òåàòðò æ¿æèã “Êàðìåí”, Àìèà õîòûí ñî¸ëûí îðäîíä
Èñïàíèéí æ¿æèã÷äèéí á¿æèã òóñ òóñ ¿ç¿¿ëýâ. Һ뺺ëºã÷äèéã òóñ óëñàä
íü ºäðèéí 85 ôðàíêèéí õºëñòýé ºðººíä ñóóëãàæ, ðåñòîðàíä ¿íý ºðòºãã¿é
133

õîîëëóóëæ, ñóóäëûí õºíãºí ìàøèí õî¸ðûã ãàðãàí ¿éë÷èëæ áàéâ.
Õàðèí òºëººëºã÷äèéí ãàð äýýð ÿìàð íýã ìºíãº, áýëãèéí ç¿éë îãò ºãººã¿é
áºãººä áè÷èã õýðýãñýë, ãàäààäòàé óòàñ, öàõèëãààí õàðèëöààíû çàðäëûã áèä
ººðñ人 òºëºâ.
Ôðàíöûí “Ìîíäå” ñîíèíû 1968 îíû 1 ä¿ãýýð ñàðûí 27-íû äóãààð, ìºí
ìóæèéí ñîíèí, àíãëèàð ãàðäàã “Ãåðàëüä òðèáóí” çýðýã ñîíèí õýâëýëä
Ìîíãîëûí ñî¸ëûí òºëººëºã÷èä Ôðàíöàä èðæ, þì ¿çýæ õýëýëöýýð õèéæ áóé
òóõàé áîëîí Ìîíãîë óëñûí òóõàé íýëýýä ºðãºí õýâëýæ áàéâ.
Î÷ñîí ãàçàð á¿õýíä ìàíàé òºëººëºã÷äèéã íàéðñãààð õ¿ëýýí àâ÷ á¿õ
ç¿éëýý òàíèëöóóëæ áàéâ. Ìàíàé òºëººëºã÷äèéã èíãýæ àíõààðàí ñàéí õ¿ëýýí
àâñàí ÿâäàëä ìàíàé óëñûí Ãàäààä ÿâäëûí ÿàìíû ç¿ãýýñ Ìîíãîëä ñóóæ áóé
Ôðàíöûí ýë÷èíãýýð äàìæóóëàí òàëàðõàë èëýðõèéëáýë ç¿éòýé ìýò ñàíàãäàíà.
V
Áóñàä ç¿éë
Áèä ïàðèñò î÷èíãóóò ìîíãîë õóó÷èí áè÷èã, äóðñãàëûí ç¿éëèéã ñóäëàõ,
Ìîíãîëûí ØÓÀ-ä ëàáðîèòîðèéí çàðèì òîíîã òºõººðºìæ àâàõàä õºðºíãº
ãàðãàæ ºãºõèéã ÞÍÅÑÊÎ-ä äàìæóóëàí õ¿ðã¿¿ëñýí þì. 1968 îíû 1 ä¿ãýýð
ñàðûí 31-íä ÞÍÅÑÊÎ-ãèéí Åðºíõèé çàõèðàë Ðåíå Ìàý ìàíàé õ¿ññýí ¸ñîîð
áèäíèéã õ¿ëýýæ àâëàà.
ÞÍÅÑÊÎ-ãèéí çàõèðàë áèäíèéã õ¿ëýýæ àâààä õýëýõäýý:
Õóó÷èí áè÷èã äóðñãàëûí ç¿éëèéí ñóäëàëûã Ìîíãîëä ÿâóóëàõàä Òºâ
Àçèéã ñóäëàõ ïðîãðàììòàé óÿëäóóëáàë äºõºìòýé áàéíà. Õàðèí ëàáîðèòîðèéí
çàðäëûã ñóäàëæ ¿çýýä øèéäýæ áîëîõ þì. Òà íàð ¿¿íèéãýý çîõèõ øóãàìààð íü
àëáàí ¸ñîîð òàâèõ õýðýãòýé. Åð íü ìîíãîëûí ò¿¿õ, àðõåîëîãè áîë íèéòèéí
àíõààðëûã òàòàõ ìàø ñîíèðõîëòîé àñóóäàë þì. Òàí íàð ýíý òàëààð ñàíàëàà
èð¿¿ë. Æè÷, Ìîíãîë óëñ ÞÍÅÑÊÎ-ä òºëººëºã÷ºº ñóóëãàõ ÿëàíãóÿà íàðèéí
áè÷ãèéí äàðãà íàðûí ãàçàðò òàíàé ØÓÀ-ààñ õ¿í áàéâàë òà á¿ãäèéí òàâüæ áóé
àñóóäàëä äºõºìòýé áîëîõ þì. Ìîíãîëä î÷èõ ìýðãýæèëòýíã çºâ ñîíãîí àâ÷
áàéõã¿é áîë õóãàöààíäàà àæèëëàõã¿é, ò¿ðãýí áóöàæ èðýýä áàéíà ãýæ çîðèóä
òýìäýãëýí ÿðèâ. Ìàíàé òºëººëºã÷èä Ïàðèñ õîòíîî ñóð÷ áàéãàà ìîíãîë 4
îþóòàíòàé óóëçàæ, òýäíèé ñóðëàãàòàé òàíèëöàæ, òýäýíä í.Ýíýáèø ÿðèà õèéæ
ºãñºí. Ìàíàé îþóòíóóä ñóðëàãà, ñàõèëãà, àìüäðàëûí òàëààð ñàéí áàéíà.
Һ뺺ëºã÷äèéí òýðã¿¿í Á.Øèðýíäýâ
Ãèø¿¿í Ç.Ýíýáèø
Ýêñïåðò Ñàíäàã
1968 îíû 2 äóãààð ñàðûí 12-íû ºäºð
ØÓÀ-èéí Ò¿¿õèéí õ¿ðýýëýíãèéí Áàðèìò ìýäýýëëèéí òºâä õàäãàëàãäàæ áóé
àêàäåìè÷ Á.Øèðýíäýâèéí õóâèéí áàðèìòûí öóãëóóëãààñ àâ÷ îðóóëàâ.
134

ǪÂ˪ËÒÈÉÍ ÀÐÄ Ò¯ÌÍÈÉ ÝÕ ÎÐÍÛ ÄÀÉÍÛ ¯ÅÈÉÍ
ÒÓÕÀÉ ÇÀÐÈÌ ÑÝÒÃÝÃÄÝË
I
Äàéí ýõëýõýä
1941 îíû 6 äóãààð ñàðûí ñ¿¿ë÷, Ñèáèðü îðíû çóíû ýõíèé öýëìýã ñàéõàí
ºäð¿¿äýä áè Ǻâëºëòèéí Ýðõ¿¿ õîòûí äýýä ñóðãóóëèéã òºãñºõ øàëãàëòàà ºã÷
õóâüäàà èõ ë àæèëòàé áàéâ. Ãóðàâ äàõü øàëãàëòàà ºã÷ äàâààä, äºðºâ äýõäýý
áýëòãýë õèéæ íýëýýä ÿäàð÷ áàéñàí áîëîâ÷ ìýðèéæ õè÷ýýæ, óëñûí øàëãàëòàà
çààâàë ºãíº ãýæ õàìò ñóðàëöäàã Ǻâëºëòèéí îþóòàí íàéçóóäòàéãàà õè÷ýýëýý
äàâòàí, çàðèì ýýäðýýòýé àñóóäëààð áàñ áèåý óðüä÷èëàí àñóóëöàæ õîîëîíäîî
õàìò îðöãîîí, çàâñàðëàõ ¿åýðýý õîò äàõü Ïàðèæèéí êîììóíû íýðýìæèò
íàâ÷ ìº÷𺺠äýëãýð¿¿ëñýí öýöýðëýãýýð çóãààöàæ, ò¿¿íèé öýâýðõýí àãààð, óã
öýöýðëýãèéí õàæóóãààð óðññàí ñýð¿¿í òóíãàëàã óñò Àíãàð ìºðíèé ýðýã äýýð
àìàðöãààãààä äàõèí õè÷ýýëýý õèéäýã áàéâ.
Óäàõã¿é øàëãóóëàõ ãýæ áàéñàí òýð õè÷ýýëýý øàëàìãàéëàí áýëòãýæ çàðèì
¿åä øºíº îðîé ñóóöãààäàã áàéâ.
Èíãýñýýð íýãýí ºäºð ºíæèí õè÷ýýëëýýä, áàñ øºíºäºº á¿ð ÷ îðîé áîëòîë
ñóóæ áàéãààä èõýä ÿäàð÷, íèéòèéí áàéðàíäàà èðæ, ñàéí óíòàæ àìàðúÿ
äàà ãýæ áîäîîä, òàâòàé óíòàæ áàéòàë íýã ºðººíä õàìò ñóóäàã Ǻâëºëòèéí
îþóòàí íºõºð ìààíü ºã뺺 ýðò ìèíèé õºíæëèéã ãýíýò öî÷òîë òàòàæ ÿàðàëòàé
ñýðýýãýýä “Äàéí ýõýëæýý!” ãýæ õýëýýä õàíàí äýýð ºë㺺òýé áàéñàí ðàäèî
õîîëîéãîî ÷àíãàëàâ.
Áè ÷ äîðõíîî ñýðæ, íàéçòàéãàà õàìò íºãºº ðàäèî ìýäýýã ñîíñòîë
Ǻâëºëò Ãåðìàíû õîîðîíä áàéãóóëñàí õàðèëöàí ¿ë äîâòëîëöîõ ãýðýýã èòãýë
ýâäýí çºð÷èæ, Ôàøèñòûí Ãåðìàíû öýðýã Ǻâëºëòèéí äàðõàí õèë ð¿¿ íèñýõ
îíãîö, òàíêèéí àíãèàðàà 1941 îíû 6 äóãààð ñàðûí 22-íä äàéðàí äîâòëîâ
ãýæ ìýäýãäýýä, “Á¿õíèéã ôðîíòîä!” äàéñíûã ýõ îðíîîñîî õººí çàéëóóëæ,
ñîöèàëèñò ÿëàëòàà áàòëàí õàìãààëàõûã óðèàëñàí áèëýý.
Ýíý ìýäýýã áèä õî¸ð ñîíñîæ äóóñààä, õîîðîíäîî ò¿¿íèé ó÷èð óòãûã äàâòàí
ÿðèëöàæ áàéãààä, õî¸óëàà íºãººõ áàéðíààñàà ãàðàõàä ìàíàé ñóðãóóëèéí òýð
áàéðàíä ñóóäàã áàãø, îþóòàí, àæèë÷èí öºì áàéðíûõàà õàøààí äàõü òàëáàé
äýýð Ẻãíºð÷ ìºí ìýäýýíèé òóõàé ÿðèëöàí, ýõ îðíîî õàìãààëàí, äàéñíûã
äàðæ ñºíººõèéí òºëºº áýëõýí áàéãààãàà çîðèã áàäðàíãóé èëýðõèéëýí, èòãýë
ýâäñýí Ãèòëåðèéí ôàøèñòóóäûã çàíàí ç¿õýöãýýæ áàéâ.
Òýð äàðóéõíàà ìàíàé äýýä ñóðãóóëèéí çàõèðãààíààñ á¿õ îþóòàí, áàãø
àæèë÷äàà çàðëàí õóðàëäóóëæ, ñ¿ðëýã öóãëààíûã çîõèîí ÿâóóëæ, õàëäàí îðæ
èðñýí ò¿ðýìãèé äàéñíûã äàðàõàä íàìûíõàà óðèàëãààð á¿õíèéã õèéíý ãýñýí
àðèóí òàíãàðãèéã ìàíàé ñóðãóóëèéí îþóòàí, áàãø íàð ºðãºö㺺â. Èíãýæ
ìàíàé á¿õ õ¿ì¿¿ñèéí ñàíàà, òýäíèé ýðìýëçëýë, çîðèã, ¿éë àæèëëàãàà íü
ôàøèñòûí õàðãèñóóäòàé òýìöýõ ôðîíòîä á¿ðýí ÷èãëýãäýâ.
135

Äàéí ýõëýýä õýäõýí õîíîã áîëæ áàéõàä Ǻâëºëò èõ ã¿ðíèé ºðãºí íóòàã
äàéíû áàò áýõ àð òàë áîëîí õóâèð÷ áàéñàí íü àëñëàãäñàí Ñèáèðü íóòãèéí
Ýðõ¿¿ õîòûí á¿õ àìüäðàëààñ ÷ òóí òîäîðõîé õàðàãäàæ áàéâ.
Òºãñºõ àíãèàñ áóñàä àíãèéí îþóòíóóä, ñóðãóóëèéí çàðèì àæèë÷èä, áàãø
íàð ýõ îðíûõîî óðèàëãààð öýðýãò óâàí öóâàí ÿâöãààâ. Òýãæ îäñîí íºõä¿¿äýý
óäàà äàðààëàí ¿äýæ ºãºõººð áèä ãàëò òýðýãíèé áóóäàë äýýð î÷èæ, äàéñíàà
äàðæ, äàðõàí öîëîî îëæ, ýñýí ìýíä ýðãýæ èðýõèéã òýð íºõäºäºº åðººäºã
çàíøèëòàé áàéâ. Õàðèí ñóðãóóëèà òºãñãºõ àíãèéí îþóòíóóä ìààíü óëñûí
øàëãàëòàà ºã÷ äóóñààä, ôðîíòîä ÿâàõ øèéäâýðòýé áàéâ.
Èíãýýä áè óäàëã¿é íºõäèéíõºº õàìò óëñûí øàëãàëòàà ºã÷ äóóñààä,
ôðîíòîä ÿâàõ íºõ人 ¿äýí ãàðãàæ ºãººä, 6 äóãààð ñàðûí ýöñýýð Õèàãò,
Àëòàíáóëàã, Áàðóóí õàðààãààð äàìæèí çàìä òîõèîëäñîí íýãýí à÷ààíû ìàøèíä
ñóóæ ÿâñààð ýõ îðîíäîî ýðãýæ, Óëààíáààòàð õîòîä èðýýä, Àðäûí ãýãýýðëèéí
ÿàìàíä î÷èæ, ñóðãóóëü òºãññºí ¿íýìëýõýý ºã÷ áàãøèéí àæèëä òîìèëîãäñîí.
II
Ìàíàé îðîí ýõ îðíû äàéíû ¿åä
Ýõ îðîíäîî ýðãýæ èðýõýä ìàíàé àðä ò¿ìýí ÷ Ǻâëºëòèéí àðä ò¿ìíèé
íýãýí àäèë Ãèòëåðèéí ôàøèñòóóäûã ¿íýí ñýòãýëýýñýý ¿çýí ÿäàæ, Ǻâëºëòèéí
àðä ò¿ìíèé ýõ îðíû øóäàðãà äàéíû ôðîíòîä ÷àäàõ ÷èíýýãýýð òóñëàõ ºðãºí
õºäºë㺺íèéã óëñ äàÿàð ºðí¿¿ëæ áàéâ.
Ǻâëºëòèéí ýõ îðíû äàéí ýõýëñýí 1941 îíû 6 äóãààð ñàðûí 22-íû
ºäºð ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû Òýðã¿¿ëýã÷èä, ÁÍÌÀÓ-ûí Áàãà Õóðëûí
Òýðã¿¿ëýã÷èä, Ñàéä íàðûí Ǻâëºë õàìòðàí õóðàëäàæ, Ãèòëåðèéí Ãåðìàíààñ
Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñûí ýñðýã õóëãàéí ìàÿãààð õàëäàí äîâòîëñîí æèãø¿¿ðò
ÿâäëûí òóõàé õýëýëöýýä, ôàøèñòûí Ãåðìàíààñ Ǻâëºëò Õîëáîîò óëñûí
äàðõàí íóòàãò öºìðºí îðæ èðñíèéã ýðñ áóðóóøààí ýñýðã¿¿öýæ, Ìîíãîëûí
àðä ò¿ìýí Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñûí òàëä áàò èòãýëòýé çîãñîæ áàéãààãàà
èëýðõèéëýýä, 1936 îíä áàéãóóëñàí Ìîíãîë-Ǻâëºëòèéí õàðèëöàí òóñëàëöàõ
òóõàé ãýðýýãýýð íîîãäñîí ¿¿ðãèéíõýý ¸ñîîð Ǻâëºëò Õîëáîîò óëñàä á¿õèé ë
áîëîëöîîãîîð òóñëàõ ò¿¿õýí ÷óõàë òîãòîîë ãàðãàñàí.
ÁÍÌÀÓ-ûí Çàñãèéí ãàçðààñ 1941 îíû 6 äóãààð ñàðûí 23-íä ÇÑÁÍÕÓûí
Çàñãèéí ãàçàð ÿâóóëñàí öàõèëãààí óòñàíä ÇÕÓ-ààñ Ãåðìàí ôàøèçìûí
ò¿ðýìãèéëëèéã áóò öîõèíî ãýäýãò Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí ÿìàð ÷ ýðãýëçýýã¿é
áàòòàé èòãýæ áàéãààã òýìäýãëýæ, õàðèí òýð ÿëàëòûã ò¿ðãýòãýõèéí òóëä
Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí òóñëàõàä áýëõýí áîëîõîî èëýðõèéëñýí áàéíà. Íàì,
çàñãèéí äýýðõ øèéäâýð¿¿äèéã Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí íýãýí äóóãààð ñàéøààí
äýìæèæ, ò¿¿íèéã õýðýãæ¿¿ëýõèéí òºëºº õºäºë㺺í ãàçàð ñàéã¿é ºðíºæ
áàéñàí íü Ǻâëºëòºä àðâààä æèë ñóðãóóëü õèéãýýä, äàéí ýõëýõ ¿åä òýíä
áàéëöàæ áàéãààä, ýõ îðîíäîî äºíãºæ èðýýä áàéñàí îþóòàí íàäàä òóí óðàìòàé
áàéâ.
136

Òóñ îðíû ¿éëäâýð, õºäºº àæ àõóé, áàòëàí õàìãààëàõ àæëûã äàéíû íºõöºëä
òîõèðóóëàí ººð÷ëºí çîõèîí áàéãóóëàõ îëîí òàëòàé èõ àæèë ÌÀÕÍ-ûí Òºâ
Õîðîîíû óäèðäëàãûí äîîð ìàíàé óëñ äàÿàð ÿâàãäàæ áàéñíûã ìàíàé ýðäýìòýä,
çîõèîë÷îîñ áàÿðòàéãààð õ¿ëýýí àâ÷, öààøäàà òóóðâèí á¿òýýõ èõ àæèëäàà
îðñíûã ýíý äàëèìä öóõàñ òýìäýãëýå.
Äýëõèéí õàìãèéí õàðãèñ õ¿÷èí-ôàøèçì ò¿¿õýí õºãæëèéí õàìãèéí
äýâøèëòýò õ¿÷èí ñîöèàëèçì õî¸ðûí õîîðîíä àíãèéí øèð¿¿í çýâñýãò òýìöýë
òýãæ ýõëýõýä ìàíàé íàì, çàñàã áà àðä ò¿ìíýýñ ýçëýõ áàéõ ñóóðèà ÿìàð ÷
ýðãýëçýýã¿é èòãýë òºãñ òîäîðõîéëæ, ººðèéí ¿íýíõ¿¿ íàéç Ǻâëºëòèéí àðä
ò¿ìíèé ýõ îðíû äàéíä òóñëàõ ëîîçîíãèéí äîð á¿õ àæëàà ººð÷ëºí çîõèîí
áàéãóóëæ ýõýëñýí íü ìàíàé ò¿¿õýíä áîëñîí áàõäàëòàé ãàéõàìøèãò ç¿éëèéí
íýã ãýæ áè áîäîæ ÿâäàã áèëýý.
Ôàøèñòóóäòàé áàéëäàæ áàéñàí Ǻâëºëòèéí àðìèä áýëýã õ¿ðãýõ àæëûã
çîõèîí áàéãóóëàõ Òºâ êîìèññ Óëààíáààòàð õîòîä, áàñ ñàëáàð êîìèññ àéìàã,
ñóì, ¿éëäâýð, àëáàí áàéãóóëëàãóóäûí äýðãýä 1941 îíû 9 ä¿ãýýð ñàðä áóé
áîëæ, ºðãºí îëíûã õàìàðñàí èõ àæèë ºðíºæ áàéâ. Òºâ àéìãèéí íýãýí ñóìàíä
àæëààð î÷èõîä òýíä àðäóóäûí õóðàë öóãëààí áîëæ, ò¿¿í äýýð õ¿ì¿¿ñ àãò
ìîðüä, ýä õºðºí㺺 õóðèìòëóóëàí ôðîíòîä ñàéí ñàíààíûõàà ¿¿äíýýñ òóñëàõ
òóõàé ÿðüöãààæ áàéâ.
Òýäíèé äîòðîîñ õºõ öýìáýí äýýëòýé, 50 îð÷èì íàñíû íýãýí øóäàðãà
áàéäàëòàé, òýð ¿åä áîëæ áàéñàí äýëõèéí èõ òîì ÿâäëûí ó÷ðûã íýëýýä ñàéí
îéëãîñîí áîëîëòîé àðä áîñîæ ¿ã õýëýõäýý: Áè õýäýí àäóóíààñàà õàìãèéí
ñàéí 5 ìîðèéã Óëààí àðìèäàà áýëýãëýå. Ǻâëºëòèéí ñàéí õºâã¿¿ä ìèíèé ýíý
ìîðüäûã óíàæ äàéñàíòàé òóëàëäàã. Ìèíèé ìîðüä òèéì áààòðóóäûí õºëºã
áîëîõäîî íàéäâàðòàé. Íóóð àìãàëàí áîë íóãàñ àìãàëàí ãýæ ìàíàé Ǻâëºëòèéí
àðä ò¿ìýí ë äàéíä ò¿ðãýí ÿëáàë ñàéõàí àìüäðàë áèäýíä õýçýý ÷ èðíý ãýæ õýëæ
áàéæ áèëýý.
Õýäýí õîíîãèéí äàðàà õîòûí ýñãèé áà ýñãèé ãóòëûí ¿éëäâýð äýýð óäèðäàõ
õàðèóöëàãàòàé õ¿ì¿¿ñèéã äàãàëäàí î÷èõîä òýíä øèíýõýí õèéñýí îëîí ìÿíãàí
ýñãèé ãóòàë, äàâõàð òàâèóðóóä äýýð æèãäõýí ºðººñòýé áàéñíûã ¿éëäâýðèéí
ìàñòåð àâ÷ ¿çýýä, òà íàð óëûã íü çóçààí, óäààí ýäëýõýýð áîäîæ õèéãýýðýé ãýæ
ó÷èð óòãàòàé óõààëàã çºâëºãººí ºã÷ áàéâ.
Àìðàëòûí ºäºð õîòûí íýã õîðîîíû òàíèõ àéëä îðîõîä áóóðàë ¿ñòýé,
áîð öàðàéòàé, íàìõàí íóðóóòàé ýìãýí Óëààí àðìèä õóâèéí áýëýã ÿâóóëàõààð
áýýëèé î¸æ áàéãààä õ¿¿ ìèíü! ¯¿íèéã ÷èíü ñààãààð ýìæâýë äýýð ¿¿?
Õîðãîéãîîð ýìæâýë äýýð ¿¿? ãýæ íàäààñ àñóóõàä, áè òýð ýìãýíä äóëààí þìààð
äîòîðëîæ, áºõ þìààð ãàäàðëàæ, ýìæâýë çààâàë ñàà, õîðãîéãîîð ýìæèõ ãýõèéí
õýðýãã¿é ãýõýä òýð ýìãýí íýýðýí ë òèéì áàéõäàà õººðõèé ãýæ áàéâ.
Òýð ¿åä æèðèéí õ¿ì¿¿ñ ÿðèõäàà áèäíýýñ òóñàëñàí ç¿éë Ǻâëºëòèéí îëîí
ñàÿ öýðýãò öºìä íü ÷ õ¿ðýëöýõã¿éäýý ãýâ÷ íààä çàõ íü ë ò¿ì ò¿ìýí öýðãèéí
õºëèéã á¿ëýýí áàéëãàõ ãóòàë, áóì áóìàí áààòðûí ãàðûã äóëààí áàéëãàõ
áýýëèé õèéæ, ìÿíãà ìÿíãàí öýðã¿¿äýä àãò õºëºã áýëýãëýõ þìñàí äàà ãýæ
íèéòýýð ÿðüöãààäàã áàéæ áèëýý.
137

ÌÀÕÍ-ààñ äàéíû ìºí ÷àíàðûã àðä ò¿ìíèé äóíä òàéëáàðëàõ àæëûã
èõýýõýí çîõèîí áàéãóóëæ áàéõàä óõàìðñàí ñóóñàí õ¿í á¿õýí äàéíû ÿâöûí
òóõàé ñîíèðõîæ áàéâ.
Íàì çàñãèéí óäèðäàã÷èä, õàðèóöëàãàòàí íàð äàéíû òóõàé öàã ÿìàãò
ðàäèîãîîð ñîíñîæ, ñîíèíîîñ óíøèæ, ãàçðûí çóðàã äýýð óëààí, õºõ
õàðàíäààãààð áàéëäààíû ÿâöûã òýìäýãëýæ, äàéñíû ýçýëñýí õîò ñóóðèí íýã
á¿ðèéí òóõàé ìýäýý ñîíñîõ á¿ðòýý õàðàìñàæ, äàéñíûã áóò öîõèæ, ÷ºëººëñºí
õîò ñóóðèí á¿ðèéí òóõàé ìýäýý ñîíñîõ á¿ðòýý áàõäàë áîëäîã áàéâ.
Èíãýýä Ǻâëºëòèéí óëààí àðìèä õàìòûí áýëýã, õóâèéí áýëýã ÿâóóëàõ
õºäºëãººí ¿éëäâýðèéí ãàçàð, õºäºº àæ àõóé, ñýõýýòýí, ýíãèéí àðäûí äîòîð
ºðãºíººð ÿâàãäàæ àëáàí õààã÷èä öàëèíãààñàà ìºíãºí õóðèìòëóóëàí,
àðä ò¿ìýí õóâèéíõàà àæ àõóéãààñ àãò ìîðüä áýëýãëýõ, àæèë÷èí õ¿ì¿¿ñ
¿éëäâýðèéíõýý ñàéí ñàéõàí á¿òýýãäýõ¿¿íýýñ áýëýãëýõ, ìàíàé àðä ò¿ìíèé
äàâõàðãà á¿õíýýñ Ǻâëºëòèéí àðä ò¿ìíèé òýð èõ àðèóí òýìöýëä áàò ¿íýí÷
áàéãààãàà áà ÿëàëòûã ò¿ðãýòãýõýä ÷àäàõ á¿õíýý õèéõýä áýëõýí áàéãààãàà
èëýðõèéëñýí çàõèäëûã Íàìûí Òºâ Õîðîî, Çàñãèéí ãàçàð, Ǻâëºëòèéí àðìèä
èëãýýæ áàéñàí íü Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé ¿çýë ñóðòàë, óõàìñàðò ãàðñàí ëóò
òîì ÿâäëûí íýã áàéâ.
Ìîñêâàãèéí äýðãýä Óëààí öýðãèéí äîâòîëãîîí ¿ðãýëæèëæ áàéñàí
1942 îíû 2 äóãààð ñàðûí ýöñýýð Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí ãàëò òýðýãíèé àíõíû
íýãýí öóâàà áýëãèéã Óëààí àðìèä ÿâóóëñàí þì. ¯¿íèéã Åðºíõèé ñàéäûí
îðëîã÷ Ñ.Ëóâñàí, Íàìûí Òºâ Õîðîîíû Íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà Ñ.ßíæìàà íàð
òýðã¿¿òýé 10 õ¿íèé á¿ðýëäýõ¿¿íòýé òºëººëºã÷èä äàãàëäàæ, àðìèéí ãåíåðàë,
Ã.Ê.Æóêîâûí êîìàíäàëñàí áàðóóí ôðîíòûí øòàáò õ¿ðãýæ, áàéëäàæ áàéñàí
öýðãèéí àíãè, äàðãà áàéëäàã÷ íàðò ãàðäóóëàí ºã÷ èðñýí áèëýý.
III
Ôðîíòîä áýëýã õ¿ðãýõýýð î÷èëöñîí ìèíü
Øèíýýð íýìýí õóðèìòàëñàí áýëãèéã Ǻâëºëòèéí àðìèéí ôðîíòîä øóóä
õ¿ðãýæ ºãºõººð äºðâºí öóâàà ãàëò òýðýãíèé à÷ààã 1942 îíû ýöñýýð àëñûí
çàìä õºäºëãºâ. Ýíýõ¿¿ äºðâºí öóâààã Åðºíõèé ñàéä Õ.×îéáàëñàí á¿õýëä íü
òîëãîéëæ, öóâàà òóñ á¿ðèéí óäèðäàã÷ààð Óëñûí Áàãà Õóðëûí Òýðã¿¿ëýã÷äèéí
äàðãà Ã.Áóìöýíä, Íàìûí Òºâ Õîðîîíû Íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà áàéñàí
×.Ñ¿ðýíæàâ, àðäûí ñàéí äóðûí ìîðüò îòðÿäûí æàíæèí ×.Ìèæèä íàðûã
òîìèëñîí áàéâ.
Õ.×îéáàëñàíãààð óäèðäóóëñàí òºëººëºã÷äèéí á¿ðýëäýõ¿¿íä ñóðãóóëü
òºãñºæ èðýýä áàãøèéí àæèëä òîìèëîãäñîíûõîî äàðààõàí Çàñãèéí ãàçðûí
àïïàðàòàä àæèëëàõààð î÷èæ, ñî¸ëûí àñóóäàë ýðõýëñýí ðåôåðåíòèéí ¿¿ðýã
ã¿éöýòãýæ áàéõäàà äàéíû ÿâöûí òóõàé ìýäýýã ºäºð á¿ð ðàäèîãîîð ñîíñîæ,
Åðºíõèé ñàéäàä èëòãýæ áàéõûí çýðýãöýý Òºâ Õîðîîíû ëåêòîðûí òîâ÷îîíû
á¿ðýëäýõ¿¿íä îðîëöîí àæèëëàäàã áàéñàí ìèíèé áèå îðîëöîæ, Ǻâëºëòèéí
áààòàðëàã àðìèéí ôðîíòîä î÷èæ, äàéñàíòàé áààòàðëàãààð òóëàëäàæ áàéñàí
138

áàéëäààíû àíãèóäûí àìüäðàëòàé òàíèëöàõ àç çàâøààí òîõèîëäñîí áèëýý.
Ôðîíòîä ÿâæ áóé öýðýã, ôðîíòûí õýðýãöýýíä çîðèóëñàí öýðãèéí à÷àà
áàðàà, öàã ¿ðãýëæ çàé çàâñàðã¿é ÿâäàã áàéñàí Ñèáèðýýñ áàðóóí òèéø ÿâñàí
óðò çàìààð ãàëò òýðýãíèé äýýðõ äºðâºí öóâàà àÿëæ íýëýýä îëîí õîíîã áîëîâ.
Òýãýýä òºëººëºã÷èä Ìîñêâà õîòîä î÷èõîä òýäíèéã òºìºð çàìûí ßðîñëàâûí
áóóäàë äýýð Ǻâëºëòèéí íàì òºðèéí çàðèì óäèðäàõ õ¿ì¿¿ñ õ¿íäòýéãýýð
õ¿ëýýí àâ÷, Îñòðîâñêèé ãýäýã íýãýí áîãèíî ãóäàìæèíä áàéäàã òóñãàé áàéðàíä
×îéáàëñàí òýðã¿¿òýé òºëººëºã÷äèéã ñóóëãàæ, áóñäûã íü çî÷èä áóóäëóóäàä
áàéðëóóëàâ. Һ뺺ëºã÷èä Ìîñêâàä öººí õîíîã õýä õýäýí ôðîíòîä õóâààãäàí
ÿâæ àðä ò¿ìíèéõýý èëãýýñýí áýëãèéã áàéëäàæ áàéñàí àðìè, îëîí íýãäýë, àíãè,
öýðýã, äàðãà íàðò ãàðäóóëàí ºãºõººð õýäýí òèéøýý òàðöãààâ.
Äýýðõ äºðâºí öóâàà áýëãèéí íýã õýñãèéã Ìàðøàë Õ.×îéáàëñàí òýðã¿¿òýé
òºëººëºã÷èä áàðóóí ôðîíò äýýð õ¿ðãýæ ºãºõººð îäîâ. Ìàíàé òºëººëºã÷äèéã
áàðóóí ôðîíòîä î÷èõîîñ íýëýýä ºìíº Çºâëºëòèéí áààòàðëàã àðìè, Ãèòëåðèéí
Ãåðìàíû èõ õ¿÷èéã Ìîñêâàãèéí äýðãýä áóò íèðãýæ, áàðóóí òèéø ìºðäºí
õººæ áàéñàí íýí ÷óõàë ¿å áàéâ.
Õ.×îéáàëñàí òýðã¿¿òýé òºëººëºã÷èä áàðóóí ôðîíò äýýð î÷èõ çóóðàà
öýðãèéí àíãèéí äàâõàð, äàâõàð õàìãààëàëòòàéãààð ã¿í öàñòàé ìîäîí
äóíäóóð ãàðñàí çàìààð àÿëæ ÿâàõàä òºëººëºã÷äèéí ìàøèíûã öàñíû ºíãºíä
òîõèðóóëàí öàéâàð ºí㺺ð áóäñàí áàéâ.
Һ뺺ëºã÷äèéí çàìä äàéíä ýâäýð÷ ñ¿éòãýãäýýä äºíãºæ ÷ºëººëºãäñºí
õîò, ñóóðèí, áàéëäààí áîëñîí ãàçàð ¿ëäñýí äàéñíû ýìõ çàìáàðààã¿é õàðàãäàæ
áàéâ. Áàñ áàéøèíãèéí íóðñàí õàíà, ýâäýðõèé çóóõ, äàéíû ãàëä ìº÷èð íü
øàòàæ í¿öãýðýí õîæèéñîí öýöýðëýã, ìîäíû ¿ëäýãäýë áàéí áàéí ¿çýãäýæ
áàéâ.
Çàìûí õî¸ð òàëààð êàñê ìàëãàéã ìîäîí äýýð õàòãàñàí ôàøèñòóóäûí áóëø
áàéñõèéãýýä ë òîõèîëäîæ áàéâ. Ò¿¿íèéã õàðàõàä áóñäûí íóòàãò äîâòëîí îðæ
èðñýí äàéñíóóä, ýõ îðíîî õàìãààëàã÷äààñ èéì õàðèó àâ÷ýý ãýæ áîäîãäîõ
áîëîâ÷ áàñ òýäíèéã ýíõ àìüäðàë, àð ãýðýýñ íü àíãèæðóóëàí ãýìò áàéëäààíä
õººæ ÿâóóëààä èéì áàéäàëä õ¿ðãýñýí Ãèòëåð, ò¿¿íèé õàíü õàìñààòíû õîð
õºíººë þì äàà ãýäýã ñýòãýãäýë áèäýíä òºðæ áàéâ.
̺í çàìûí õàæóó óëààí òàâàí õîøóóòàé ïàéç õàäñàí Ǻâëºëòèéí
öýðã¿¿äèéí áóëø òîõèîëäîæ áàéñíûã õàðàõàä ÷óõàì Ǻâëºëòèéí àëü ìóæ,
ÿìàð õîòûí õýí ãýã÷ õ¿íèé õàéðòàé õ¿¿õä¿¿ä ýõ îðíûõîî òºëºº áààòàðëàãààð
òýìöýæ ÿâààä ýíä íîéðñîæ áàéãàà þì áîëäîî ãýæ áèäýíä áàéí áàéí ñàíàãääàã
áàéâ. Ýä áîë àðèóí òóíãàëàã ãàçàð íóòãàà äàéñíû áóçàð ò¿ðýìãèéëëýýñ
÷ºëººëºõèéí òºëºº, Ǻâëºëòèéí àðä ò¿ìíèé øóäàðãà õýðãèéí òºëºº òºäèé
áóñ, óëìààð íèéò äýâøèëòýò àðä ¿íäýñòí¿¿äèéí íèéò øóäàðãà õýðãèéí òºëºº
òýìöýæ ÿâààä, àëòàí àìèà àëäñàí àãóó çîðèãò, ñàéõàí ÷àíàðòàé õ¿ì¿¿ñ þì
äàà ãýæ áàñ áîäîæ ÿâöãààâ. Òýä áîë ¸ñòîé ìàíàé ýðèí ¿åèéí ýðýëõýã áààòðóóä
áîëîõîîð ò¿¿õ òýäíèéã õýðõýí ìàðòàõ àæýý.
Ýíý á¿ãäèéã õàðàõàä ýõ îðíû äàéíû øèð¿¿í èõ òóëàëäààíû çºâõºí ýíýõýí
õýñýã çóóðûí çàìä õè÷íýýí èõ ¿éë ÿâäàë, õýìæýýëøã¿é õîð õîõèðîë, ýâäðýë,
139

õýìõðýë, ¿õýë çîâëîíã Ǻâëºëòèéí õ¿ì¿¿ñ áààòàðëàãààð äàâàí òóóëæ, ÿëàëòàà
õàíãàõûí òºëºº òýìöýæ áàéñàí ñýòãýëä çóðàãò ìýò òîäðîí áóóæ áàéâ.
Ìàíàé òºëººëºã÷èä, ÷óõàì èéì øèð¿¿í çàìûã áààòàðëàãààð òóóëñàí
ôðîíòûí øòàá äýýð ë î÷èõ ¸ñòîé áàéâ. Áèä òýð ýðýëõýã èõ çîðèãòîé
õ¿ì¿¿ñòýé óóëçàæ, ÿðèëöàõ çàâøààíòàé áîëñîíäîî òóí ÷ áàÿðòàé ÿâöãààæ
áàéæ áèëýý.
Һ뺺ëºã÷èä ýíý òýðèéã õàðàí ÿâñààð íýãýí îé ìîäîí äîòîð î÷èõîä òýíä
ôðîíòûí êîìàíäëàëûí áàéð ãýæ íýãýí áàãàâòàð áàéøèí áàéñàí áºãººä òýð
íü íàðèéí áýõëýëò õàìãààëàëòòàéí äýýð ãàäíààñ íü õàðàõàä áàéøèí ãýæ
ìýäýãäýõã¿éãýýð ìîäíû øèëì¿¿ñýýð õó÷èæ äàëäëàãäñàí áàéâ.
Òýð áàéðàíä áèäíèéã î÷èæ áóóõàä ôðîíòûí êîìàíäëàë Ìîíãîë Óëñûí
ìàðøàë òýðã¿¿òýé òºëººëºã÷äèéã öýðãèéí æóðìààð õ¿íäòýéãýýð ¸ñëîí
õ¿ëýýí àâ÷ áàéðàíäàà óðèí îðóóëæ, ýëýãñýã äîòíî ÿðèà õèéâ. Ôðîíò
êîìàíäàëæ áàéñàí Ìàðøàë Â.Ä.Ñîêîëîâñêèé áàðóóí ôðîíòûí áàéäëûí òóõàé
òºëººëºã÷äºä äýëãýðýíã¿é òàíèëöóóëæ ºãºâ. Ìàðøàë Â.Ä.Ñîêîëîâñêèé áîë 50
îð÷èì íàñíû, ãóàëèã íóðóóòàé, èõ õýðãèéí òóõàé àëñûí áîäîë ä¿¿ðýí, óõààëàã
æàíæíû íýã áîëîõ íü ò¿¿íèé ÿðèà, õýëæ áàéñàí ¿ã, í¿äíèé õàðö, õºäºë㺺í
á¿ðýýñ õàðàãäàæ áàéâ. Ìîíãîëûí òºëººëºã÷äèéí òýðã¿¿í ×îéáàëñàí òýäýíä
áàÿð õ¿ðãýæ, òýäíèéã ÁÍÌÀÓ-ûã Áàãà Õóðëûí Òýðã¿¿ëýã÷äèéí çàðëèãààð
Ìîíãîë óëñûí îäîíãîîð øàãíàñíûã ìýäýãäýæ, óã îäîíã ãàðäóóëàâ.
Ôðîíòûí êîìàíäëàë õè÷íýýí èõ àæèëòàé áàéñàí áîëîâ÷ ÿðèàíû äàðàà
òºëººëºã÷äèéã õ¿ëýýí àâ÷ íàéðñàã äàéëëàãà õèéæ, ìºí îðîéäîî òºëººëºã÷äºä
áàéëäààíû òóõàé êèíî ¿ç¿¿ëñýíýýñ ãàäíà Ǻâëºëòèéí öýðãèéí äóó÷èí
õºãæèì÷äèéí êîíöåðò ¿ç¿¿ëýâ.
Èíãýæ áàéõàä èõ òóëàëäààí áîëæ áóé ôðîíòûí ãàçàð èðýýä áàéãààã ò¿ð
ìàðòàæ, ýíãèéí òàéâàí öàãèéí áàÿñãàëàí òºãºëäºð, áàõàðõàëòàé õ¿ì¿¿ñèéí
äîòîð áàéãàà þì øèã ñàíàãäàæ áàéæ áèëýý. Ãýâ÷ òèéì áèø! Ýíý áîë ëóò
øèð¿¿í òýìöëèéí áýðõòýé ¿åä Ǻâëºëòèéí ýðýëõýã õ¿ì¿¿ñ áàéëäààíàà ÷
õèéäýã, óðëàãèéã ÷ ñîíèðõäîã, àìàð÷ ÷àääàã íü òýð àæýý.
Èíãýýä òºëººëºã÷èä áàðóóí ôðîíòûí õàðúÿà äýñëýã÷ ãåíåðàë À.Ï.Áåëîâ,
äýñëýã÷ ãåíåðàë È.Â.Áîëäèí, ìºí äýñëýã÷ ãåíåðàë È.Õ.Áàãðÿìÿí (îäîî
ìàðøàë) íàðûí êîìàíäàëñàí ãóðâàí àðìè, õýä õýäýí àíãèóä äýýð áèåýð
î÷èæ, àâ÷èðñàí áýëýã, àðä ò¿ìíèéõýý çàõèäëûã îëîí çóóí öýðýã äàðãà íàðò
ãàðäóóëàí ºã÷ Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèéõýý ÷èí ¿íýí÷ òàëàðõàë èëýðõèéëýí
ÿâàõûí çýðýãöýý áàéëäààíû áàéäàëòàé òàíèëöàâ.
Ôðîíòûí àíãè, íýãòãýë¿¿äýýð ÿâàõàä òàéâàí öàãèéí öýðãèéí ãàçàð
òîõèîëääîã øèã áàéëäàã÷, äàðãà, òåõíèê íýãýí äîð öóãëàðñàí íü îãò
¿çýãäýõã¿é áàéñàí íü òýä öºì çîõèõ áàéðàà ýçëýí çàðèì íü äàéñàíòàé
òóëàëäàæ, çàðèì íü ýýëæèò øèð¿¿í òóëàëäààíä îðîõîîð áýëòãýæ áàéñàí íü
òýð àæýý.
Õàðèí òýíä öàãààí íýõèé äýýë, ñààðàë ìàëãàé ºìñºæ, àâòîìàò áóó ãàðòàà
áàðüæ çîãññîí, õ¿ãëýãýð öýýæòýé, õ¿äýð ýð÷¿¿ä õàðàãäàæ áàéâ. Òèéì õ¿íèé
íýã íü áèäíèéã õàðààä ààâ, ýýæ, àõ ä¿¿ íàðàà òîñîí àâ÷ áàéãàà þì øèã 纺ëºí
140

í¿äýýð õàðæ èíýýìñýãëýæ áàéñàí íü ìèíèé ñýòãýëä ¿ðãýëæ ¿ëäýæ, òýð õ¿í
îäîî õàà þó õèéæ áàéäàã áîë äîî, óóëçààä ò¿¿íòýé ÿðèõ þìñàí ãýæ áîäîãäîæ
ÿâäàã áèëýý.
Áàñ òýíä õ¿ç¿¿íäýý äóðàíòàé, òàøààíäàà áóóòàé, çîëáîîëîã äàðãà íàð
èõ àæèëòàé áîëîëòîé ñýâ ñýâ õèéòýë àëõëàí ÿâäàã áàéâ. Ýäíèéã õàðàõàä
áàéëäàã÷, äàðãûí õýí íü ÷ ãýñýí òóñ òóñäàà íýãýí òîäîðõîé ¿¿ðýãòýé, ãýíýò
äîõèî ºãâºë áèåë¿¿ëýõ òóøààëàà íýãä íýãýíã¿é ìýäñýí õ¿ì¿¿ñ õàðàãäàæ
áàéâ.
Îäîîãèéí ìàðøàë òýð ¿åä àðìè êîìàíäàëæ áàéñàí äýñëýã÷ ãåíåðàë
È.Õ.Áàãðàìÿí ÷èéðýã áèåòýé, ñýðãýëýí àâõààëæòàé äàðãà õàðàãäàâ. Ãåíåðàë
È.Â.Áîëäèí, Í.À.Áåëîâ íàð áîë íàìóóõàí, òºëºâ øóäàðãà, æèðèéí áàéäàëòàé
¸ñòîé ë íýã îðîñ õ¿ì¿¿ñ þì äàà ãýìýýð í¿äýíä òóñ÷ áàéâ.
Îðîñûí àðä ò¿ìíýýñ îëîí ¿åèéí ò¿¿õýíä õàðèéí äàéñàíòàé óäàà äàðàà
õèéæ áàéñàí áàéëäààíû àëäàðò æàíæèí, àðäûí áààòðóóä, Îêòÿáðèéí õóâüñãàë
áà èðãýíèé äàéíû öóóò æàíæèí, íýðò õ¿ì¿¿ñèéí Ǻâëºëòèéí àðìèéí äàðãà
íàð áèäýíä ÿðüöãààæ áàéõäàà òýäíèé ýõ îðîí÷ óëàìæëàë, áàéëäààí÷ ÷àäâàðûí
òóðøëàãàä çîðèãæèí, ò¿¿õýýð òóëãàðàí íîãäñîí ¿¿ðãýý íýð òºðòýé áèåë¿¿ëýõ
ýýëæ áèäýíä òîõèîëäîâ ãýæ õýëöãýýäýã áàéâ.
Òýä öºìºð÷ èðñýí äàéñíûã õººí çàéëóóëæ, ýõ îðíîî ÷ºëººëºí óëìààð á¿õ
äýëõèéã ôàøèñòûí àþóëààñ àâðàõ àðèóí ¿¿ðýã áèäýíä ò¿¿õýýð íîãäñîí þì
ãýöãýýäýã áàéâ.
Òýä ýíý ãîë ¿¿ðãýý áèåë¿¿ëýõèéí òóëä ¿õýõýýñ àéõã¿é, òýãýõäýý ¿¿ðãýý
ñàéí áèåë¿¿ëýõèéã ë óðüòàë áîëãîí öýðãèéí óðëàãèéã ýçýìøèí, äàéñíûã
äàâàõûí òóëä ë àìü íàñ, àâüÿàñ áèëãýý çîðèóëàí ãýñýí òèéì ºíäºð óõàìñàðòàé,
óã çîðèëãîäîî ¿íýí÷, ÷àäàìãàé õ¿ì¿¿ñ õàðàãäàâ.
Öýðãèéí òîì æàíæèí, æèðèéí öýðã¿¿ä íýã íü íýãýíäýý õàëàìæòàé, íèéò
äàéñíàà äàðàõàä áàò íÿãòàðñàí íýãýí çîðèëãîòîé òèéì ë õ¿ì¿¿ñ õàðàãäàæ
áàéñàí áèëýý.
Ôðîíòûí æàíæèí, àðìèéí êîìàíäëàã÷ äýýä, äóíä, áàãà äàðãà íàð,
áàéëäàã÷èäòàé òýãæ óóëçàæ ÿâàõàä òýä ¿íýõýýð êîììóíèñòóóä, ýâ õàìò
çàëóó÷óóäûí ãèø¿¿ä, Ǻâëºëòèéí àæèë÷èí àíãèéí õºâã¿¿ä, Ǻâëºëò òºðèéí
¿åä ºñºæ õ¿ì¿¿æèæ, çîõèîë÷ Í.Îñòðîâñêèéí áè÷ñýí õàòóóæñàí ãàí øèã, áàñ
ò¿¿íýýñ ÷ øèð¿¿í òóëàëäààíä óëàì èë¿¿ õàòóóæñàí ãàí øèã, áàñ ò¿¿íýýñ ÷
øèð¿¿í òóëàëäààíä óëàì èë¿¿ õàòóóæñàí ãàí øèã õ¿ì¿¿ñ õàðàãäàæ áàéâ.
Äàéí áàéëäààíû àëáà áîë ÿã áîëîâñðóóëæ öàã òóõàéí áàéäëààð ¿ðãýëæ
òîäðóóëæ áàéäàã, øóóðõàé íàðèéí òºëºâëºãººòýé, äàéñíû ÿìàð õ¿÷ õýð
çýðãèéí õè÷íýýí òîîíû çýâñýãòýé, ÿìàð õýìæýýíèé çàéòàé ãàçðûã õàìàð÷,
÷óõàì õààãóóð, õýäèéä ãàë íýýæ äîâòëîõûã öàã ¿ðãýëæ ñóäàëæ, ò¿¿íèé ýñðýã
õºäºëãºõ õ¿÷ýý ç¿éë á¿ðèéí çýâñãèéã õîñëóóëàí áàéðëóóëæ, ººðòºº ãàðç
áàãàòàé, ºøòýé äàéñàíä õîõèðîë èõòýé òèéì ë òóëàëäààíûã çîõèîæ ÿâóóëàõûã
áîëîâñðóóëäàã áîëîõîîð öýðãèéí õýðýã áîë îíöãîé ìýðãýæèë, îþóí áèëýã,
ñàìáàà àâúÿàñ, óõààí çîðèã ýíý á¿ãäèéã íýãýí äîð øààðääàã, ºâºðìºö
øèíæëýõ óõààí, ºâºðìºö óðëàã þì äàà ãýæ áèä áîäîöãîîæ ÿâàâ. Һ뺺ëºã÷èä
141

áàéëäààíû ãàëûí øóãàìàí äýýð òóñãàé õàìãààëàëòòàéãààð î÷èæ áàò áýõýëñýí
áàéðàíä îðöãîîí Ǻâëºëòèéí àðìèéí àíãèóäààñ äàéñíû ç¿ã ð¿¿ èõ áóóíû ãàë
íýýæ, íèñýõ îíãîöîîð áºìáºãäºæ áàéñíûã ¿çýöãýýâ.
Ǻâëºëòèéí òýð èõ áóó, îíãîöûã çîõèîñîí õ¿ì¿¿ñ, ýõ îðíûõîî õ¿÷èí
÷àäëûã çóçààòãàí, áàéëäààíû ÷àäâàðûã äýýøë¿¿ëýõýä òóñ áîëú¸ ãýæ èõ óõààíûã
ãàðãàæ, ýäãýýð ç¿éëèéã ¿éëäâýðò øèëæ¿¿ëýõýä ¿éëäâýðèéí àæèë÷èä ò¿¿íèéã
óãòàí õ¿ëýýæ àâààä, ¿é ò¿ìýýð íü ò¿ðãýí õóãàöààíä ¿éëäâýðëýí ãàðãàñíûã öýðýã
äàðãà íàð õ¿ëýýí àâ÷ äàéñíûã ñºíººæ áàéñàí íü á¿õíèéã äàéíû ÿëàëòûí òºëºº
ãýäýã ëîîçîí ÿàæ õýðýã äýýðýý áèåëýãäýæ áàéñàí íü òýð áèëýý.
Ǻâëºëòèéí öýðãèéí îíãîöóóä öàã àãààðûí ÿìàð ÷ íºõöºëä îãòîðãóéä
õººðºí, õºë àëäñàí òýð óóäàìä õ¿÷ äàâóó äàéñíû îíãîöíû ºìíººñ
àéìøèãã¿éãýýð äàéðàí îðæ, òýäýíòýé àãààðò òóëàëäàí, ôàøèñòûí îíãîöûã
øàòààí óíàãàæ áàéñíûã áèä ¿çýöãýýñýí áèëýý.
12 äóãààð ñàðûí 14-15-íû ºäð¿¿äýä áèä Ǻâëºëòèéí ìèíîì¸òûí
àíãèóäûã ãàëûí áàéðò õ¿ðýëöýí î÷èæ ¿çýõýä òýä äàéñíû ç¿ã ð¿¿ ãàë íýýæ,
äàéñíû îðîãíîí á¿ãæ áàéñàí ¿¿ðèéã áóò íèðãýæ áàéñíûã îêîïîîñ äóðàíäàí
õàðöãààñàí áèëýý.
Áàñ ìàíàé òºëººëºã÷èä òàíêèéí íýãýí àíãè äýýð î÷èæ ¿çýõýä áàðñûí
õ¿÷òýé æèøýýëøã¿é àâàðãà õ¿÷òýé òýð òåõíèêýý òóëàëäààíä îðóóëàí äàéñàí
ðóó äîâòîëæ áàéñàí íü Ǻâëºëòèéí õ¿ì¿¿ñèéí îþóí áèëýã, Ǻâëºëòèéí
öýðã¿¿äèéí çýâñãýý ýçýìøñýí ÷àäàë, òóëàëäàõ àâüÿàñ çîðèã ìºí ÷ óðàìòàé
õàðàãäàæ áàéæ áèëýý.
Íýãýí ºã뺺 òºëººëºã÷äèéã êàòþøèéí áàòàðåéí ãàëûí áàéð ðóó óðüæ
õàìãààëàëòòàé ãàçàð îðóóëàí, õ¿í òóñ á¿ðò äóðàí ºã÷, äàéñíû îðîãíîñîí
áàéðûã àæèãëóóëàí õàðóóëæ áàéãààä, àâòî ìàøèí äýýð çîîñîí êàòþø ãýäýã
ïóóæèíò áóóãààðàà ãàëëàæ ýõëýâ. Êàòþøààð òýãæ äàéñàí ðóó ãàëëàæ áàéõàä
àÿíãûí äóó ãàð÷, öàõèëãààí öàõèëæ, ãàëò ñóì õàðâàõ øèã áîëæ áàéñàí íü
ãèòëåð÷¿¿äèéí àéæ ñàíäàð÷ áàéñàí àþóëò çýâñýã àðãàã¿é ìºí áîëîõ íü
ìýäýãäýæ áàéâ.
Èíãýýä òýð îðîéäîî òºëººëºã÷èä ôðîíòûí áàéðàíä ýðãýæ èðýýä àìàð÷,
öàé õîîëîî èäýæ äóóññàíû äàðàà íýãýí äàðãà èðæ, Ìàðøàë ×îéáàëñàíä
õàíäàí ¸ñîëæ, òàíàé òºëººëºã÷äèéí èðñýíä çîðèóëàí êàòþøèéí áàòàðåéãààð
äàéñíû Ẻí õ¿÷ ð¿¿ ãàëëàñíû ¿ð ä¿íã èëòãýå ãýæ õýëñýí áèëýý.
Òýð õýëýõäýý, äàéñíû õýä õýäýí áýõëýëò, îðîãíîñîí ¿¿ð¿¿ä, îëîí àðâàí
öýðýã, ïóëåì¸ò, èõ áóóíû öýðã¿¿äèéã áóò íèðãýýä, õýä õýäýí ôàøèñòóóäûã òà
íàð õàðæ, òýäýíä òàâèõ àñóóëò áàéâàë àñóóíà óó ãýâ. Òýãæ áàéòàë òîì óðàíõàé
ãóòàëòàé, ºãºð ñààðàë ºíãºòýé õóâöàñ ºìññºí ôàøèñòûí çàëóóõàí öýðã¿¿ä
òóóãäàí îðæ èðýâ. Òýäíèé òàëààð òºëººëºã÷äèéí òýðã¿¿í ×îéáàëñàíã àñóóõàä,
áèä áîë ôàøèñòûí ÑÑ-èéí ãèø¿¿ä áºãººä ìàíàé êîìàíäëàëààñ äààëãàñàí ¸ñîîð
äàéíä îðæ èðñýí þì. Èíãýýä ë ÿâæ áàéíà. ×óõàì ÿàõ, þó áîëîõûã áèä ìýäýõã¿é
ãýöãýýæ áàéâ. Òýäíèé òýãæ ÿðüæ áàéñàí íü ôàøèñòûí öýðýã Ìîñêâàãèéí îð÷èì
áóòöîõèãäîæ áàðóóí ç¿ãò õººãäºæ áàéõ ¿åýñ ýõëýí ñàíàà ñýòãýëèéí õóâüä
àðãàã¿é äîðîéòñîí áàéíà ãýäýã ñýòãýãäëèéã áèäýíä òºð¿¿ëæ áàéâ.
142

Èíãýýä òºëººëºã÷èä ôðîíòîîñ áóöàæ èðýýä ýõ îðíû àðèóí èõ äàéíûã
ÿëóóëàõûí òóëä á¿õíèéã çîõèîí áàéãóóëàõ òºâ Ìîñêâà õîòîä õýä õîíîîä
äàõèí áàðóóí ôðîíòûí òàíêèéí íýãýí àíãè ðóó î÷èõîîð ãàðàâ. Èíãýæ
ãàðñíû ó÷èð áîë ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîî, Ñàéä íàðûí Ǻâëºëèéí øèéäâýðýýð
Ìîíãîë Óëñûí çàðäàë õºðºí㺺ð òóñãàé òàíêóóäûã õóäàëäàí àâ÷ “Õóâüñãàëò
ìîíãîë” ãýäýã òàíêèéí áðèãàäûã áàéãóóëñàí áºãººä òýäãýýðèéã Õ.×îéáàëñàí
òýðã¿¿òýé òºëººëºã÷èä ãàðäóóëàí ºãºõ ¸ñòîé áàéñàí àæýý.
Òýãýýä òºëººëºã÷äèéã òàíêèéí àíãè äýýð õ¿ëýýí àâ÷ ¸ñëîë áîëñíû äàðàà
óã àíãèàñ õîëã¿é íýãýí õýñýã ìîä ðóó î÷èõîä òàíêèéí àíãèéí äàðãà, öýðã¿¿ä
æàãñàí ¸ñëîë õèéæ, Ìîíãîëûí òºëººëºã÷äºä çîðèóëñàí öóãëààí áîëîâ. Òýð
öóãëààí áîëñîí ãàçàðò Ìîíãîë Óëñààñ óã àíãèä áýëýãëýõ òàíêóóä õ¿ðýëöýí
î÷ñîí áàéâ.
Òýð òàíê íýã á¿ð òóñ òóñäàà íýðòýé áàéñàí áºãººä æèøýýëáýë, “Íàìûí
Òºâ Õîðîî”, “Ñàéä íàðûí Ǻâëºë”, “Ñ¿õáààòàð”, “Ìàðøàë ×îéáàëñàí”,
“Õàòàíáààòàð Ìàãñàðæàâ” 18 àéìàã òóñ á¿ðèéí íýðýýð íýðëýñýí áàéâ.
Óã öóãëààí äýýð òàíêèéí íýãäýë àíãèéí äàðãà õóðàíäàà Ä.Ñ.Ëåîíîâ
óã òàíêèéã õ¿ëýýí àâ÷ ¿ã õýëñíèé äàðàà òºëººëºã÷äèéí òýðã¿¿í ìàðøàë
Õ.×îéáàëñàí ¿ã õýëýâ.
Òàíêèéí àíãèéí äàðãà íàð õýëñýí ¿ãýíäýý: “Òà á¿ãäèéí áýëýãëýñýí àâàðãà
ýíý ìàøèíûã áèä óíàæ, Áåðëèí îðæ, äàéñíûã áóò öîõèíî” ãýæ òàíãàðàãëàæ
áàéâ.
Èíãýýä òºëººëºã÷èä ôðîíòîîð ÿâàõ àæëàà ¿íäñýíäýý äóóñãàæ áóöàæ
èðýõýä Ǻâëºëòèéí áàðóóí ôðîíò, ò¿¿íèé õàðúÿà îëîí àíãèàñ ãàðãàäàã ñîíèíä
Ìîíãîëûí òºëººëºã÷äèéí õ¿ðýëöýí èðñýí òóõàé îëîí ìýäýý, öýðýã, äàðãà
íàðààñ Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýíä òàëàðõàí áè÷ñýí çàõèäëóóä õýâëýãäñýí áàéâ.
Áèä áóöàæ èðýõäýý ôðîíòûí äàðãà, öýðã¿¿äýýñ Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýíä òýãæ
áè÷ñýí º÷íººí òº÷íººí ìÿíãàí çàõèäàë, ø¿ëãèéã àâ÷èðñàí áºãººä òýäãýýð
íü ìàíàé õýâëýëä óäàà äàðàà íèéòëýãäýæ áàéâ. Äàéñàíòàé ºäºð øºíºã¿é
òóëàëäàæ áàéñàí Ǻâëºëòèéí àðìèéí öýðýã äàðãà íàð àëñ õîëûí Ìîíãîë îðíû
àðä ò¿ìíèé ¿íýí ñàíàà áîäîë, òýäíèé òàëä á¿ðýí áàéñíûã ñýòãýë ç¿ðõýýðýý
òóñãàí àâ÷, ºíäðººð ¿íýëæ áàéñíàà òýãæ èëýðõèéëæ áàéâ.
Һ뺺ëºã÷èä ôðîíòîîñ áóöàæ èðýýä, ìºí ººð ôðîíòóóäààð ÿâñàí íºãºº
áóñàä òºëººëºã÷èäòýéãýý Ìîñêâàä óóëçàæ, ýõ îðîíäîî áóöàõààð çàâäàæ áàéâ.
1943 îíû 2 äóãààð ñàðûí 2-íû ºäºð Ìîíãîëûí òºëººëºã÷äèéã Êðåìëèéí
îðäîíä Â.È.Ñòàëèí òýðã¿¿òýé Ǻâëºëòèéí íàì, çàñãèéí óäèðäàã÷èä õ¿ëýýí
àâ÷, íºõºðñºãººð õýäýí öàã ÿðèëöàöãààâ.
Ýíý óóëçàëò äýýõ Â.È.Ñòàëèí õýëñýí ¿ãýíäýý: “Çîâîõ öàãò íºõðèéí ÷àíàð
òàâèãäàíà ãýäãýýð Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé çîâæ áàéõ ¿åä Ǻâëºëòèéí àðä
ò¿ìýí 1921 îíä òóñàëñàí áèëýý. Îäîî áèäíèé áàéëäààí õèéæ áóé ýíý õýö¿¿
õ¿íä ¿åä ìîíãîë÷óóä áèäýíä òóñëàæ áàéíà” ãýæ òýìäýãëýâ.
Ǻâëºëòèéí íàì, òºðèéí óäèðäàã÷èä Ìîíãîëûí òºëººëºã÷äèéí òýðã¿¿í
íàð õàðèëöàí ÿðèëöñàí ¿ãýíäýý äàéíû ÿâö, ò¿¿íèé õýòèéí òºëºâèéí òóõàé
äóðäñàíààñ ãàäíà õî¸ð îðíû àðä ò¿ìíèé íàéðàìäëûí ò¿¿õ, ìºí ò¿¿íèé
143

öààøäûí õºãæëèéí òóõàé ÷óõàë ÷óõàë ç¿éëèéã òýìäýãëýí ÿðüöãààâ.
Һ뺺ëºã÷èä ôðîíòîîñ áóöàæ èðýýä àðä ò¿ìýíäýý ÿâñàí ãàçàð, ¿çñýí
ç¿éëýý ÿðüöãààæ áàéñíûã ñîíññîí õ¿í á¿õýí èõ ñîíèðõîí áàÿðëàöãààæ áàéâ.
Äýýðõ äºðâºí öóâàà áýëýã ÿâñíû äàðàà ÷ ìàíàé àðä ò¿ìíèé òóñëàìæ
õóðèìòëóóëàõ ÿâäàë ¿ðãýëæèëñýýð áàéâ. 1943 îíû 2 äóãààð ñàðûí 28-íä
Óëààí àðìèéí 25 æèëèéí îéãîîð Ìîíãîëûí õºäºëìºð÷人ñ ôðîíòîä ÿâóóëàõ
áýëãèéí øèíý öóâàà õºäëºâ. Ýíý óäàà ãàëò òýðýãíèé õî¸ð öóâàà áýëýã
ÿâóóëñíûã Íàìûí Òºâ Õîðîîíû Åðºíõèé íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà Þ.Öýäýíáàë
òýðã¿¿òýé òºëººëºã÷èä ôðîíòîä õ¿ðãýæ, ôðîíòûí îëîí àíãè, íýãòãýë¿¿äýýð
áèåýð õ¿ðýëöýí î÷èæ ò¿¿íèéã ãàðäóóëàí ºãºâ.
Ǻâëºëòèéí áààòàðëàã àðìè, Íàìûíõàà óäèðäëàãûí äîð ýõ îðíûõîî õîò
ñóóðèí, ºíöºã áóëàí á¿ðèéã äàéñíààñ ÷ºëººëºí, óëìààð òýäíèéã ýõ îðíîîñîî
á¿ðýí õººí çàéëóóëæ, ôàøèñòûí äàðëàëä îðñîí ç¿¿í Åâðîïûí îëîí îðíû àðä
ò¿ìíèéã ÷ºëººëºõºä òóñàëæ, öààøäàà ôàøèñòûí Ãåðìàíû íóòàã ðóó äàâøèí
îðæ, Áåðëèí õîòûã ýçëýí äàéñíûã íóòàã äýýð íü áóò öîõèæ ÿëàâ.
Òýð ¿åä ìàíàé àðä ò¿ìýí Ǻâëºëòèéí öýðãèéí äàâøèëòûí çàìûã öàã
¿ðãýëæ àíõààðàí øèðòýæ ñóóðèí, õîò, ìóæ, Õîëáîîíû Á¿ãä Íàéðàìäàõ
óëñ á¿ðèéã ÷ºëººëæ óëìààð äàéñíûã äàðõàí õèëýýñýý á¿ðìºñºí öýâýðëýí
çàéëóóëæ, ç¿¿í Åâðîïûí îëîí îðíóóäûí ñóóðèí, õîò, íèéñëýëýýñ õººí
ãàðãàæ, äàéíûã ÿëàëòààð òºãñãºõºä õýìæýý õÿçãààðã¿é áàõäàí áàÿðëàöãààæ
áàéâ. Ǻâëºëòèéí àðä ò¿ìýí ò¿¿õýíä áîëñîí òýð ëóò äàéíä ÿëæ ãàðàõàä äàÿí
äýëõèéí ñàéí ñàíààòàí õ¿í á¿õýí áàÿñàöãààæ áàéâ.
Ýíý áîë Â.È.Ëåíèíèé ñóðãààë, Ëåíèíèé áàéãóóëñàí Ǻâëºëò Õîëáîîò
óëñûí êîììóíèñò íàìûí óäèðäëàãà, Ǻâëºëò òºð, Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñàä ÿëàí
ìàíäñàí ñîöèàëèñò áàéãóóëàëòûí äàâóó òàë, Ǻâëºëèéí àðä ò¿ìíèé áààòàðëàã
òýìöýë, ò¿¿íèé àëäàðò àðìèéí ýðýëõýã ÿëàëòûí áîäèò èëðýë ìºí þì.
Ôàøèñòûí Ãåðìàíûã áóò íèðãýæ, Ǻâëºëòèéí àðä ò¿ìíèé ýõ îðíû äàéíû
ÿëàëòààð òºãññºíèé 25 æèëèéí îéã òîõèîëäóóëàí èõ Ǻâëºëòèéí àðä ò¿ìýí,
ò¿¿íèé áààòàðëàã àðìèä ÷èí ñýòãýëèéíõýý áàÿðûã äýâø¿¿ëüå.
Äàéí áèòãèé ãàðòóãàé. Ýíõ ò¿âøèí ýíý åðòºíöºä ¿ðãýëæ áàòàæòóãàé.
Àìüäðàë ¿õýë ¿ðýãäëèéã ÿëòóãàé!
144

ØÓÀ-ÈÉÍ ÅЪÍÕÈÉ˪Ã×, ÀÊÀÄÅÌÈ× Á.ØÈÐÝÍÄÝÂ
ÀÍÃËÈÄ ÀÉË×ÈËÑÀÍ ÒÓÕÀÉ ÒÀÍÈËÖÓÓËÃÀ
Ëèäñèéí Èõ ñóðãóóëèéí ðåêòîð Ðîãåð Ñòèâåíñèéí 1970 îíû 4 ä¿ãýýð
ñàðûí 7-íû óðèëãà áà ò¿¿íòýé õîëáîãäóóëàí ãàðãàñàí ÌÀÕÍ-ûí Òºâ õîðîîíû
íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà íàðûí ìºí îíû 4 ä¿ãýýð ñàðûí 29-íèé 39 ä¿ãýýð òîãòîîë
¸ñîîð ØÓÀ-èéí Åðºíõèéëºã÷, àêàäåìè÷ Á.Øèðýíäýâ, ìºí Àêàäåìèéí Äîðíî
äàõèí ñóäëàëûí õýëòñèéí ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòàí (Åðºíõèéëºã÷èéí
íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà) Ý.Ïóíöàãèéí õàìò ýíý îíû 5 äóãààð ñàðûí 12-24-íä
Àíãëèä àéë÷ëàëò õèéæ Ëèäñèéí Èõ ñóðãóóëèéí ýðäìèéí õ¿íäýò çýðýã îëãîõ
ýýëæèò ¸ñëîëä îðîëöëîî.
Ýíý ¸ñëîë òºëºâëºñºí ¸ñîîð 5 äóãààð ñàðûí 20-íä Ëèäñèéí Èõ ñóðãóóëèéí
Èõ òàíõèìä áîëëîî. ¨ñëîë äýýð Àíãëèéí 6, ãàäààäûí 3 (ïðîôåññîð
Á.Øèðýíäýâýýñ ãàäíà Àìåðèêèéí ÿðóó íàéðàã÷ Ðîáåðò Ëîóýëë, Øâåéöàðûí
õèìè÷ Íîáåëèéí øàãíàëò äîêòîð Ã.Ðè÷åñòåéí) íèéò 9 õ¿í áàéãàëèéí áîëîí
íèéãýì, õóóëü ç¿éí óõààíû õ¿íäýò äîêòîðûí çýðýã õ¿ðòñýíèé äîòîð àêàäåìè÷
Á.Øèðýíäýâò íèéãìèéí óõààíû õ¿íäýò äîêòîð, íàðèéâ÷ëàí îð÷óóëáàë áè÷èã
óõààíû äîêòîðûí õ¿íäýò çýðýã îëãîæ, õ¿íäýò äîêòîðûí òóñãàé õóâöàñ
æàì÷, ìàëãàé øàãíàâ. Æè÷ ¸ñëîëûí ¿åýð Àíãëèéí êèíîíûõîí Ǻâëºëòèéí
çàõèàëãààð çóðàã àâñàí áîëíî.
Áè÷èã óõààíû äîêòîðûí õ¿íäýò çýðãèéã íèéãìèéí óõààíû ìýäýýëëèéí
ñàíä îíöãîé õóâü íýìýð îðóóëñàí õ¿íä îëãîäîã àæýý. Ýíý çýðãèéã àêàäåìè÷ Á.
Øèðýíäýâò îëãîõîä Ëèäñèéí Èõ ñóðãóóëèéí ñåíàò, ø¿¿õèéí çàðèì õ¿í òºäèé
ë äóðòàé áèø áàéñàí íü ïðîôåññîð Ëàòòèìîðûí ÿðèàíààñ èëýðõèé áàéëàà.
Ãýâ÷ ýöñèéí á¿ëýãò îëîíõèéí ñàíàëààð îëãîõîîð øèéäâýðëýñýí õèéãýýä
ðåêòîð Ñòèâåíñ õýëñýí ¿ãýíäýý ïðîôåññîð Øèðýíäýâèéã õàìãèéí ò¿ð¿¿íä
äóðäàæ áàÿð õ¿ðãýæ áàéñàí çýðãýýñ ¿çýõýä áàðóóíû ñî¸ë øèíæëýõ óõààíû
òºâ¿¿ä ìàíàé óëñûí øèíæëýõ óõààíû õºãæèëòèéã õ¿ëýýí çºâøººðºõã¿é áàéæ
÷àäàõã¿éä õ¿ðñýí íü õàðàãäëàà. Ýíý íü íºãºº òàëààð ìàíàé óëñûí íýð õ¿íä,
øèíæëýõ óõààíû õºãæèëòèéí ò¿¿õ, ÿëàíãóÿà Ìîíãîë, Àíãëèéí øèíæëýõ
óõààíû òºâ¿¿äèéí õàðèëöààíû ò¿¿õýíä øèíý ç¿éë áîëæ îðñíîîðîî òóñ õî¸ð
óëñûí àëü àëèíä íü àøèãòàé àðãà õýìæýý áîëëîî ãýæ ¿çýæ áàéíà. Ëèäñèéí
Èõ ñóðãóóëèéí ðåêòîð Ð.Ñòèâåíñ ¸ñëîë äýýð òàíèëöóóëàõ èëòãýë õèéñýí
ïðîôåññîð Î.Ëàòòèìîð íàð ÷ òèéíõ¿¿ ¿çýæ áàéãààãàà èëýðõèéëæ áàéëàà.
Òýãýõäýý Ëèäñèéí ïðîôåññîðóóä áîëîí Àíãëèéí ñîíèíóóä áàðóóíû Èõ
ñóðãóóëü àíõ óäàà Ìîíãîë ýðäýìòýíä õ¿íäýò çýðýã îëãîâ ãýæ àìüñãàà íýãòýé
ÿðüæ áè÷èæ áàéëàà.
Áèäíèéã Áðèòàíû çºâëºë, Ëèäñèéí Èõ ñóðãóóëü õî¸ð õàìòðàí õ¿ëýýí àâ÷
íýãäñýí ïðîãðàììòàéãààð ¿éë÷èëñýí áºãººä ïðîôåññîð Î.Ëàòòèìîð ¿ðãýëæ
õàìò ÿâëàà. Òýä åðºíõèé人 íàéðñàã ñàéíààð õ¿ëýýí àâ÷ ñàéí ¿éë÷èëñýí
áºãººä àéë÷ëàõ õóãàöààíä Áðèòàíû çºâëºë, Ëèäñèéí Èõ ñóðãóóëèàñ òîìîîõîí
145

õýìæýýíèé õýä õýäýí õ¿ëýýí àâàëò çîîã áàðèëò çîõèîæ, Àíãëèéí ýðäýìòýäòýé
áèå÷ëýí óóëçàõ áîëîëöîî îëãîëîî. Ò¿¿í÷ëýí ìàíàé Ýë÷èí ñàéäûí ÿàì ÷
õ¿ëýýí àâàëò õèéæ Ëîíäîíä áàéãàà àõ ä¿¿ ñîöèàëèñò îðíû äèïëîìàòóóä
Àíãëèéí Ãàäààä ÿàìíû àëáàíû õ¿ì¿¿ñ, ìîíãîë÷ ýðäýìòýäòýé òàíèëöóóëëàà.
Àêàäåìè÷ Øèðýíäýâ èéíõ¿¿ óðèëãààð àéë÷èëæ, Àíãëèéí Èõ ñóðãóóëèéí
õ¿íäýò äîêòîðûí çýðãèéã àâñíûã àõ ä¿¿ îðíû íºõºä ¿íýëýí ¿çýæ òàëàðõàë
èëýðõèéëæ áàéëàà. Àíãëèàñ ìàíàéä ñóóãàà Ýë÷èí ñàéä Êàðòåð ÷ èðæ
óóëçàæ, òàâòàé àéë÷ëàõûã åðººæ áàéëàà. Áèä ïðîãðàìì ¸ñîîð Ëîíäîíä 6,
áóñàä õîòóóäààð 6 á¿ãä 12 õîíîã àéë÷èëñàí áºãººä Ëîíäîíä Ëîíäîíû Èõ
ñóðãóóëü, Áðèòàíû Àêàäåìè, Áðèòàíû ìóçåé çýðýã ñî¸ë, øèíæëýõ óõààíû ãîë
òºâ¿¿äèéã ¿çñýí áà Êåìáðèäæ, Îêñôîðä, Ëèäñ õîòóóäààð àÿëæ, òýäãýýðèéí
Èõ ñóðãóóëèóä, Ñòðàòôîðä îí Àâîí õîòîä î÷èæ Øåêñïèðèéí ñóäàëãààíû òºâ,
Øåêñïèðèéí ãýð ìóçåé, òåàòð çýðýã ãàçðóóäûã ñîíèðõëîî. Çàðèì ãàçàð ìàíàé
óëñòàé õýâëýë íîì ñîëèëöîõ, õàðèëöàà òîãòîîõ ñîíèðõîëòîé áàéäàã þì áàéíà.
Èéì ó÷ðààñ òóõàéëáàë, Áðèòàíû ìóçåéòýé øèíý íîì õýâëýë áàéíãà ñîëèëöîæ
áàéõ, Øåêñïèðèéí òºâä çîõèîë÷èéí á¿òýýëýýñ Ìîíãîëä îð÷óóëàãäñàí æ¿æèã,
çîõèîë, ä¿ð¿¿äèéí çóðàã õºðãèéã ÿâóóëæ áîëîõ òàëòàé àæýý.
Áèä Àíãëèä óíøèõ òóñãàé ëåêö áýëòãýæ ÿâñàí áîëîâ÷ Àíãëèä çîðèóä
ëåêö óíøóóëàõààð óðèàã¿é áîë òýð áîëãîí çî÷íîîðîî ëåêö ÿðèà õèéëãýäýãã¿é
òºëºâòýéã õàðãàëçàí çºâõºí òýäíèé ïðîãðàììûã áàðèìòëàí ÿâñàí áºãººä
õàðèí ñîíèðõñîí ñîíèí õýâëýëèéí òºëººëºã÷äºä ººðèéí îðíû ñî¸ë, øèíæëýõ
óõààíû õºãæèëòèéã òàéëáàðëàæ òàíèóëæ ÿâëàà.
Àéë÷ëàëûí ¿åä ÿìàð íýãýí îíöãîé àñóóäàë ãàðààã¿é áºãººä áèäíèé àæèëä
Ëîíäîíä áàéãàà ìàíàé Ýë÷èí ñàéäûí ÿàìíû àæèëòíóóä òóõàéëáàë Ýë÷èí
ñàéä íºõºð Ñ.Äàìáàäàðæàà Ëèäñèéí Èõ ñóðãóóëèéí ¸ñëîëä îðîëöîõ, õ¿ëýýí
àâàëò õèéõ çýðãýýð ºðãºí òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëëýý.
Àíãëèä áàéõ õóãàöààíä çàðèì ìîíãîë÷ ýðäýìòýä, Ìîíãîëä àéë÷ëàëò
õèéõ áîëîí Îëîí óëñûí ìîíãîë÷ ýðäýìòíèé 2 äóãààð èõ õóðàëä îðîëöîõûã
õ¿ññýí çýðýã õ¿ì¿¿ñèéã òýäíèé õ¿ñýëòýýð õ¿ëýýí àâ÷ óóëçñàí áºãººä
àñóóäëûã íü àæëûí øóãàìààð øèéäâýðëýæ áàéñàí áîëíî. Áèä Àíãëèéí óóãàí
èõ ñóðãóóëèóäààð ÿâàõäàà Àíãëèéí áîëîâñðîëûí ñèñòåì, ò¿¿õ äóðñãàëûí
áàéäàëòàé òàíèëöàõûí çýðýãöýýãýýð ñ¿¿íèé àæ àõóéí ýðäýì øèíæèëãýýíèé
õ¿ðýýëýí, çîõèîìîë õýýëò¿¿ëãèéí ñòàíö, íýõìýëèéí ôàáðèê çýðýã ¿éëäâýð,
õºäºº àæ àõóéí ñàëáàð, Áðèòàíû ìóçåé äýõ Ëåíèíèé 100 æèëèéí îéä
çîðèóëàí ãàðãàñàí ¿çýñãýëýí, Ìàðêûã îðøóóëñàí Õàéãåòûí áóíõíû ãàçàð
çýðãèéã ººðèéí õ¿ñýëòýýð ñîíèðõîæ ÿâëàà.
Àéë÷ëàëûí õîíîã õóãàöààíààñ íýã õîíîã õýìíýñýí õèéãýýä òºñºâ
çàðäëûí õóâüä áîë áèäíýýñ íýã ÷ ìºí㺠ãàðààã¿é, áèäýíä ÷ íýã ÷ ìºí㺠ãàð
äýýð îëãîîã¿é áºãººä ýíý íü çî÷èí õ¿ëýýí àâàõ Àíãëèéí ñàíõ¿¿ãèéí çàð÷èì
áîëîëòîé. Áèä Àíãëèä î÷ñîí ãîë ãàçðóóääàà Ìîíãîëûí ò¿¿õèéí 3 áîòü,
õóâüñãàëûí ò¿¿õ, óòãà çîõèîëûí ò¿¿õ, óðëàãèéí àëüáîì, áàã çýðýã äóðñãàëûí
ç¿éë ãàðäóóëæ ÿâñàí áºãººä áèäýíä Áðèòàíû çºâëºë Àíãëèéí çóðàãò àëüáîì
íýãèéã áýëýãëýñýí áîëíî.
146

Àéë÷ëàëûí òàëààð äýëãýðýíã¿é òàéëàí áè÷èæ õîëáîãäîõ áàðèìò
ñýëò, òàíèëöóóëãà çýðýã ìàòåðèàëûã õàâòàñò õýðýã áîëãîí ¿ëäýýñýí
áºãººä àéë÷ëàëòûí ä¿íãèéí òàëààð Àêàäåìèéí òýðã¿¿ëýã÷äýä ÿðèà õèéæ
òàíèëöóóëñàí áîëíî.
ØÓÀ-èéí Åðºíõèéëºã÷, àêàäåìè÷
Íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà
Á.Øèðýíäýâ
Ý.Ïóíöàã
1970 îíû 6 äóãààð ñàðûí 27-íû ºäºð
ØÓÀ-èéí Ò¿¿õèéí õ¿ðýýëýíãèéí Áàðèìò ìýäýýëëèéí òºâä õàäãàëàãäàæ áóé
àêàäåìè÷ Á.Øèðýíäýâèéí õóâèéí áàðèìòûí öóãëóóëãààñ àâ÷ îðóóëàâ.
147

ÀÊÀÄÅÌÈ× Á.ØÈÐÝÍÄÝÂÈÉÍ ÀÍÃËÈÉÍ ËÈÄÑÈÉÍ
ÈÕ ÑÓÐÃÓÓËÜÄ Õ¯ÍÄÝÒ ÄÎÊÒÎÐ ÖÎË Õ¯ÐÒÝÕ
¯ÅÝÐÝÝ ÓÍØÈÕÀÀÐ ÁÝËÒÃÝÑÝÍ ËÅÊÖ
The Esteemed vice-chacellor, sir Stevens,
The professorial Staff of the University of Leeds,
Your Excellencies
Ladies and Gentlemen,
I am most grateful for the high respect accorded by you and the University
of Leeds in meriting me with the honourary degree of Doctor of Letters and
diploma.
This grace and consideration is being granted to my country, to my people,
having a volumnous ancient history; to the science development in Mongolia
namely to the Mongolian Academy of Sciences where I work. This great
honour testifies to the growing friendly relations between Great Britain and the
Mongolian People's Republic, to mutual respect for both nations and scholars.
Allow me, sir, the vice-chancellor, excellencies, and ladies and gentlemen, to
thank you with all my heart for the presentation of so high an honour.
The history of Mongolia stretches far back into the ages. It has attracted
scholars of various countries since early times. Our scholars at home have been
studying the various aspects of the history of our nation and in recent years made
many useful contributions Archaeological and ethnographic investigations have
been conducted and the preliminary results have shown that many old nations
will have to be elucidated and in some cases revised. The new finds relating to
the paleolithic, neolithic and bronze ages, to ancient settlements, to civilisation of
the nomads have compelled us to examine more deeply and on a broader scope
several problems concerning the history of ancient and medieval Mongolia. Our
historians have published and will continue to publish written source on the
history of Mongolia. A three volume history of the Mongolian Peoples Republic,
dozens of monographs, based on archaeological discoveries, and new written
sources have been issued.
It is a great pleasure that scholars of Great Britain, and in particular of London
and Leeds Universities have devoted their studies to Mongolia.
In my brief address I would like to deal with the social-economic situation of
Mongolian society on the eve of the People's Revolution of 1921 which is a major
landmark in the whole history of Mongolia.
As is known, in the end of the XVII century Mongolia had been annexed to
the Manchu empire by force. For nearly two centuries, Mongolia had been an
oppressed and a backward country, and only at the beginning of the present
century under the influence of great events in neighbouring countries did the
148

people of Mongolia awaken in the full sense of the world, rising to fight for their
country's independence.
Simultaneously with the overthrow of the Manchu dynasty, the nationalliberation
movement increased in the country, which put an end to the two year
domination of the Manchu feudal lords in 1911, and brought about the rebirth
of the Mongolian state in the form of a theocratic monarchy headed by Jebtzun
Damba Hutukhtu VIII. This was a new occurence in the national-liberation fight
of the Mongols for their state sovereignty. This was the time when relations with
the West began to develope and first of all with its neighbour, Russia. This was
conducive to Mongolia becoming less isolated from the outside world. But this
was very gradual since besides international factors, there the social-economic
situation inside the country that rather retarded the process.
The social-economic relationships existing in Mongolian society during XIX-XX
century can be characterised as feudal. There was feudal owership of land, cattle
and semi-ownership of the arats, peasants. Besides feudal property, the arats had
private cattle for personal use, which were pastured on lands belonging to the
sovereign feudal. The feudal lord used only part of his land for his personal use,
the rest-by his subjects. He was interested in collecting taxes from the arats. The
amount of cattle owned by the arat and the feudal differed greatly. According to the
data of 1918 the feudals had 17 times more cows and yaks, 37 times more goats and
sheep, 49 times more camels, 75 times more horses than the ordinary arats.
The arats as servants of their feudals were made to work not only for the
needs of the mister, but to satisfy his demands in kind, and towards the end of
the XIX century in money.
During the period described, the arats were divided, into three groups:
albatu - those paying taxes in money and kind, the majortiy of the population;
khamzhlagat (from the word "support") - feudal arats of the noyons, and the
shabinari (shabi - pupil) - the serfs of the lamaseries. The khamjila gatu and
sabi were bound to provide and supply their masters with produce from their
farmsteads work for them and hand in certain amount of money - for this
they were freed from state obligations: army service, posting-station service
and military duty. The albatu, who was not assigned to anyone had to fulfill
all obligations and taxes imposed by the government for the up keep and
maintainance of government and qosi un administrations. The main duties the
people were subjected to at the time, were military service, posting-station service
and military duty.
Vast wealth was concentrated in the hands of the feudal lords who got rich by
collecting various taxes and incomes, the free labour of the serf arats. The arats
got poorer and poorer because they had to pay off the debts of their masters to
foreign usurers. The debts of the arats and feudals were fabulous at the beginning
of the XX century.
In the 60's all classes of arats became interested in the development of
trade, monetary-goods exchange. Shareholders, companies began to make their
149

appearance in such large centres as Urge, Khobdu, Khiya tu, Ula an om, Zayin
Khuriye, Sang-Beyisi, Horun and others. The appearance of shops, the exchange
of goods stimulated the arats to sell a surplus of their products, in turn, led to an
increase of their cattle population and livestock produce. The old feudal system
only hindered the development of the new tendency - such duties as paying
debts to foreign usurers. The wealth, herds went to pay for the debts; then the
lamaseries with their drain upon the population, their huge herds, and gifts in
constant inflow.
The first appearence of trade, of monetary-goods exchange actually brought
nothing good to the people of Mongolia.
The reasons were the following:
a) The first elements of trade were not the outcome of Mongolia's internal
economic development, but the result of natural goods exchange between
foreign firms and the local arats.
b) Monetay-commodity exchange was hindered by the old feudal relations of
production - the feudal arats were obliged to give the greater part of their
produce of their masters in kind and cash. The arat found service dues
to creditor merchants superimposed on his own feudal services, found
himself pressed to pay his lord's debts as well as his own.
c) The various feudal khosi un administrations were more or less isolated;
the country had no market as such; very low quality of handicraftsmanship
and the suppression of any economic private enterprise.
d) The remoteness of Mongolia from any international trade or economic
centres.
In the beginning of the present century the feudal system began to loose root
as the pauperisation of the arats grew, they were the main forces of production
which led to objective economic reasons, causing acute radical social conflicts
between the arats and the secual and ecclesiastical feudals who had the backing
of the foreign usurers. The arats rebelled against the feudal lords and exploitation,
against colonial oppression and demanded that their lot be improved, they fought
for their economic and political rights.
The economic and political struggle of the arats intensified developing step
by step into a powerful liberation movement. They fought against domination of
merchant and usury capital, the feudal lords and foreign oppression.
Towards the 20's of the present century, the liberation movement under
favourable international circumstances prevailing at the time, eventually ended in
the final victory of the People's Revolution in 1921. The main motive force of this
Revolution were the arats, impoverished by the noyons an by the old regime.
The victory of the People's Revolution of 1921 helped to reestablish the
country's independence, to the formation of a modern Mongolian state based
on truly democratic principle with the introduction of great genuinely social-
150

economic transformations in the country.
In conclusion, I would like to express my gratitude for the honour to speak in
this hall to my esteemed English colleagues, which, I consider, is a manifestation
of the friendly relations developing between the Great Britain and Mongolia.
Thank you for your attention.
ØÓÀ-èéí Ò¿¿õèéí õ¿ðýýëýíãèéí Áàðèìò ìýäýýëëèéí òºâä õàäãàëàãäàæ áóé
àêàäåìè÷ Á.Øèðýíäýâèéí õóâèéí áàðèìòûí öóãëóóëãààñ àâ÷ îðóóëàâ.
151

Á.ØÈÐÝÍÄÝÂÝÝÑ ÌÎÍÃÎË-ǪÂ˪ËÒÈÉÍ ÍÀÉÐÀÌÄÀËÄ
ÇÎÐÈÓËÑÀÍ ÖÓÃËÀÀÍ ÄÝÝÐ ÕÝËÑÝÍ ¯Ã
1974.07.06.
ͺõºä ºº!
Ǻâëºëòèéí õàéðò àõ, ýã÷, ä¿¿ íàð àà!
Ìàíàé îðîí êàïèòàëèñò áóñ õºãæëèéí çàìààð ÿâæ ñîöèàëèçìä õ¿ðýõ,
íàìûí æàíæèí øóãàìûã çààñàí ÌÀÕÍ-ûí ò¿¿õò III èõ õóðàë õóðàëäàæ,
Ìîíãîë îðíûã Àðäûí Á¿ãä Íàéðàìäàõ Óëñ áîëãîí òóíõàãëàñàí òýð öàãààñ
õîéø 50 æèë ºíãºð뺺.
Ìàíàé îðíû õºãæëèéí 50 ãàðóé æèëèéí ò¿¿õ áîë íàì áà õºäºëìºð÷èí àðä
ò¿ìíýýñ õóâüñãàëûí ÿëàëòûã áýõæ¿¿ëýí ººðèéí îðíû íèéãýì-ýäèéí çàñàã,
îþóíû á¿õ àìüäðàëä ¿íäñýí ººð÷ëºëò õèéõèéí òºëºº ÿâóóëñàí òýìöýë, ýíý
òàëààð îëñîí ÿëàëòóóäûí ÿðóó òîä øàøäèð ìºí þì.
Ìàíàé íàì, àðäûí òºðèéí óäèðäàí çîõèîí áàéãóóëàã÷ ëóò èõ àæèëëàãàà áà
àðä ò¿ìíèé áààòàðëàã õºäºëìºðèéí ¿ðýýð õîöðîãäìîë áàéñàí Ìîíãîë îðîí
õºãæìºë, ñîöèàëèñò óëñ áîëîí äýëõèé äàõèíàà ºðãºí õ¿ëýýí çºâøººðºãä뺺.
Í¿¿äëèéí ìàë àæ àõóéòàé, ôåîäàëûí õàìæëàãàò õàðüöààòàé Ìîíãîë óëñ,
õºãæìºë, õºäºº àæ àõóé, ¿éëäâýð á¿õèé ñîöèàëèñò îðîí áîëæ ÷àäààä óäàõã¿é
àæ ¿éëäâýð, õºäºº àæ àõóéí õºãæèíã¿é óëñ áîëîõîîð öýöýãëýí ìàíäàæ áàéíà.
Ìîíãîëûí óóëàðõàã õàíãàé, ºðãºí áýë òàë, óóäàì öºëèéí íóòàãò ýðèí
¿åèéí ¿éëäâýð, ñîöèàëèñò õºäºº àæ àõóé, ñî¸ëûí òºâ áîëñîí øèíý øèíý õîò
òîñãîí ñ¿íäýðëýí áîñãîãäñîîð áàéíà.
Õ¿í àì ñ¿øèãò àâòàãäàí áè÷èã ¿ñýã ìýäýõã¿é áàéñàí ÿâäàë íýãýíò
ºíãºðñºí öàãèéí õýðýã áîëîâ. Îäîî ýõ îðîí ìààíü ñóðãóóëü, ýìíýëýã, ñî¸ëûí
îëîí ãàçðóóäòàé áîëæ, ººðèéí äýýä ñóðãóóëèóä ºíäºð ìýðãýæëèéí ìÿíãà
ò¿ìýí áîëîâñîí õ¿÷í¿¿äèéã áýëòãýäýã áîëëîî. Îð÷èí ¿åèéí øèíæëýõ óõààí,
ñî¸ë, óòãà çîõèîë, óðëàã òóñ îðîíä ìàíäàí õºãæèæ áàéíà.
Ìàíàé îðîí îéðûí èðýýä¿éí 10-15 æèëèéí äîòîð óëàì ò¿ðãýí õºãæèõ
ãàéõàìøèãò ñàéõàí ïðîãðàìì áîëîâñðîãäîæ áàéíà. Áèäíèé ýíý áàõäàëòàé
ñàéõàí àìæèëòûã äàÿí äýëõèé ç¿é ¸ñîîð õ¿ëýýí çºâøººð÷ áàéãààãààð ¿ë áàðàì
áèäíèé ýñðýã ¿çýëòýé õ¿ì¿¿ñ ÷ õ¿ðòýë ¿¿íèéã ¿ã¿éñãýæ ÷àäàõàà áîëüæýý.
Îäîîãîîñ 60 æèëèéí ºìíº õóó÷èí Äà õ¿ðýý ýä¿ãýýãèéí Óëààíáààòàð
õîòíîî àðèëæàà íàéìàà õèéæ ñóóñàí Íàãàøèìà ãýäýã ÿïîí èðãýí 80 ãàðóé
íàñòàé áîëîîä ñàÿõàí ìàíàé îðîíä æóóë÷ëàí èðýýä Ìîíãîë îðîíä àõàð
õóãàöààíä ãàðñàí ãàéõàëòàé èõ ººð÷ëºëò íü ç¿¿ä øèã ñàíàãäëàà ãýæ õýëæýý.
Ìàíàé àðä ò¿ìíýýñ 53 æèëèéí äîòîð îëñîí àìæèëòûã Áàðóóí Ãåðìàíû
æóóë÷èí ïðîôåññîð Ýâåí áèøðýí ÿðèõ çóóðàà îð÷èí ¿åèéí Ìîíãîë áîë
ñîöèàëèçìûí äàâóóòàé òàëûí ãýð÷èëãýý ìàðãààíã¿é ìºí þì ãýæýý.
Ýðõýì íºõºä ºº!
Áèä ñîöèàëèçìûí áàéãóóëàëò äýýð îëñîí àìæèëòàà áàõäàí òýìäýãëýõäýý
ýíý àìæèëòóóä áîë Ìîíãîë, Ǻâëºëòèéí àðä ò¿ìíèé íàéðàìäëûí àìüäðóóëàã÷
152

õ¿÷èí ÷àäàë, ÇÕÓ-ûí Ëåíèíèé íàì, Ǻâëºëò òºð, Ǻâëºëò Çàñãèéí ãàçàð,
Ǻâëºëòèéí ¿é îëîí ñàÿ àðä ò¿ìíýýñ òóñ óëñàä ¿ç¿¿ëñíýýð èðñýí àõ ä¿¿ ¸ñíû
òàë á¿ðèéí ºðãºí èõ òóñëàìæèéí ¿ð øèì ãýäãèéã ¿ðãýëæ óõàìñàðëàí áàéäàã
áèëýý.
Áèäíèé ýíý èõ ÿëàëò áîë Ǻâëºëò óëñòàé òîãòîîñîí íàéðàìäëûã òàë
á¿ðýýð íü áàéíãà áýõæ¿¿ëýõ áîäëîãûã óõðàëòã¿é ÿâóóëæ èðñýí íàìûí
æàíæèí øóãàìûí çºâ, Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé àãóó õ¿¿, èõ õóâüñãàë÷
Ä.Ñ¿õáààòàð, ò¿¿íèé õýðãèéã ¿íýí÷ýýð ¿ðãýëæë¿¿ëýã÷ íºõºð Õ.×îéáàëñàí,
Þ.Öýäýíáàë íàðûí àëñûí õàðààíû à÷ þì.
Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé á¿õ àìæèëò áîë ò¿¿íèé õàíü àãóó èõ Ǻâëºëòèéí
àðä ò¿ìýíòýé ñàëøã¿é õîëáîîòîé þì ãýæ íºõºð Þ.Öýäýíáàë ¿ðãýëæ
çàð÷èì÷ààð òýìäýãëýí ñóðãàæ áàéäàã áèëýý.
¯íýõýýð ÁÍÌÀÓ, òóñãààð òîãòíîëîî áýõæ¿¿ëæ, õºãæèë äýýðýý àñàð èõ
ò¿¿õýí àìæèëò îëæ, äýëõèé äàõèíàà íýð õ¿íäòýé áîëñîí íü þóíû ºìíº ÇÕÓûí
æèíõýíý àõ ä¿¿ ¸ñíû òàë á¿ðèéí òóñëàìæ, òóõàéëáàë öýðýã, óëñ òºð, ýäèéí
çàñàã, ñî¸ëûí òóñëàìæèéí à÷ ¿ð ìºí þì.
Ìàíàé óëñûí íóòàã äýâñãýð ð¿¿ ò¿ðýìãèéëýí îðæ èðñýí öàãààíû
äýýðýì÷èí Óíãåðí, ßïîíû öýðãèéã áóò íèðãýõýä ÇÕÓ-ààñ ¿ç¿¿ëñýí òóñëàìæ
áîëîí, àðäûí çàñàãò Ìîíãîëûí òóñãààð òîãòíîëûã Ǻâëºëò óëñààñ óëñ òºðèéí
òàëààð ¿ðãýëæ äýìæèæ èðñýí áîäëîãî, òóñ îðîíä îð÷èí ¿åèéí ¿éëäâýð,
ñîöèàëèñò õºäºº àæ àõóéí ¿é îëîí áàðèëãà, àðäûí áîëîâñðîë, øèíæëýõ
óõààí, ñî¸ë, óðëàãèéí òºâ¿¿äèéã á¿òýýí áîñãîõîä ÇÕÓ-ààñ ¿ç¿¿ëñýí îëîí
òàëûí òóñëàìæ áîë òóñ îðîíä áàéãóóëñàí ñîöèàëèçìûí àìæèëòûí òóëãóóð
¿íäýñ íü áîëæ ºãñºí þì.
Èéíõ¿¿ ºãººìºð òóñëàìæ, àõ ä¿¿ ¸ñíû äýìæëýãèéã ¿ðãýëæ ¿ç¿¿ëæ áàéäàã
Ǻâëºëòèéí àðä ò¿ìýíä Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí ¿åèéí ¿åä áàõàðõàí òàëàðõàæ
áàéõ áîëíî.
Ìîíãîë-Ǻâëºëòèéí íàéðàìäàë áîë ìàíàé àç æàðãàë, áàÿñãàëàí áàõàðõàë,
èòãýë íàéäâàð, èõ ñàéõàí èðýýä¿é ìºí þì.
Ìàíàé ýíý íàéðàìäàë áîë ò¿¿õýí õóãàöààãààð øàëãàãäàæ, ôàøèçì,
ìèëèòàðèçì, èìïåðèàëèçìûí ýñðýã õàìò ÿâóóëñàí òýìöëýýð áàòæèí áýõæèæ,
àõ ä¿¿ õî¸ð îðíû íàì, òºð, àðä ò¿ìíèé íýãýí ¿çýë ñàíàà, óëñ òºðèéí áîäëîãî,
õàìòûí àæèëëàãààíû íÿãòðàëààð ºäðººñ ºäºð èðýõ òóòàì áýõæèí õºãæñººð
áàéíà.
ªíººäðèéí ýíý õóðàëäààíä îðîëöîæ áàéãàà áèä, àðä ò¿ìíýý òºëººëæ,
áèäíèé ¿íýí÷ íàéç, ýíõ òàéâíû òºëººíèé ãàðàìãàé òýìöýã÷ Ëåîíèä Èëüè÷
Áðåæíåâ òýðã¿¿òýé ÇÕÓÊÍ-ûí Ëåíèíè÷ Òºâ Õîðîî, Ǻâëºëò òºð, Ǻâëºëòèéí
á¿õ àðä ò¿ìýíä òàëàðõàæ áàéäãàà èëýðõèéëöãýýæ áàéíà.
ÇÕÓ ¿éëäâýð, õºäºº àæ àõóé, øèíæëýõ óõààí, ñî¸ë äýýðýý îëñîîð áàéãàà
àãóó èõ àìæèëòàä Ìîíãîëûí á¿õ àðä ò¿ìýí ¿ðãýëæ áàõàðõàí áàÿðëàæ áàéäàã
áèëýý.
ÇÕÓ-ûí øèíæëýõ óõààí, òåõíèê, Ǻâëºëòèéí ýðäýìòýä, èíæåíåð
àæèë÷äûí øèíý á¿òýýë÷ ¿éë ÿâäëûã äàÿí äýëõèé ýíý ºäð¿¿äýä õàðæ áàéíà.
153

Ýíý áîë Ïàâåë Ïîïîâè÷, Þðèé Àðòþõèí íàðààð æîëîîäóóëñàí “Ñîþç
14” ãýäýã ñàíñðûí õºëãèéã îãòîðãóéä àìæèëòòàé õººðãºñºí ÿâäàë þì.
Ǻâëºëòèéí ñàíñðûí øèíæëýõ óõààí-òåõíèêèéí ýíý øèíý èõ àìæèëò áîë ÇÕÓûí
õ¿÷èí ÷àäëûí ºñºëò, ò¿¿íèé ýíõ òàéâàí÷ ýðìýëçëýëèéí èëðýë ãýæ ìàíàé
àðä ò¿ìýí, Ìîíãîëûí ýðäýìòýä ¿çýæ áàéíà. Ñàíñðûí õºëãèéã àìæèëòòàé
õººðãºñºíòýé õîëáîãäóóëàí áàÿðûã õ¿ðãýæ, ýõ ãàçàðòàà ýñýí ìýíä õ¿ðýëöýí
èðýõèéã ñàíñðûí íèñýã÷äýä õ¿ñýæ, êîììóíèçìûí áàéãóóëàëò äýýðýý øèíý
øèíý èõ àìæèëò îëîõûã Ǻâëºëòèéí àðä ò¿ìýíä åðººå.
Àõ ä¿¿ ÇÕÓ-ûí àãóó èõ àìæèëòàíä ìàíàé àðä ò¿ìýí ¿ðãýëæ áàõäàí
áàÿðëàæ, ò¿¿íèé ëåíèí÷ ãàäààä áîäëîãûã íýãýí äóóãààð ñàéøààí äýìæèæ
áàéäãèéã äàõèí èëýðõèéëüå.
ÇÕÓÊÍ, Ǻâëºëò äàÿí äýëõèéí ýíõ òàéâíûã áýõæ¿¿ëýõ òàëààð á¿òýýæ
áàéãàà èõ ãàâüÿàã ìàíàé ãàðèãèéí ýíõèéã õ¿ñýã÷ á¿õ õ¿÷èí ºíäðººð ¿íýëæ
áàéäàã áèëýý. ÇÕÓÊÍ, Ǻâëºëò òºðººñ ñîöèàëèñò íºõºðëºëèéí îðíóóäûí
õàìò ÿâóóëæ áàéãàà ýíõ òàéâàí÷ áîäëîãî áîë õ¿í òºðºëõòíèé øèíý äàéíû
àþóë ñ¿éðëýýñ áàòëàí õàìãààëæ, íèéãýì-óëñ òºðèéí ººð ººð áàéãóóëàë á¿õèé
îðíóóä ýíõ òàéâíààð çýðýãöýí îðøèõ àÿòàé íºõöëèéã áóé áîëãîæ áàéíà.
Ñîöèàëèñò îðíóóä, ÇÕÓ-ûí íàéðàìäëûí íèéãýìëýãèéí óäèðäàõ
ç¿òãýëòíèé óóëçàëò ìàíàé îðîíä ýíý ºäð¿¿äýä áîëæ áàéíà. Ýíý óóëçàëò íü
ñîöèàëèñò îðíóóäûí àõ ä¿¿ãèéí áàéíãûí ºñºí õºãæèæ áóé íàéðàìäàë, ýäãýýð
îðíû àðä ò¿ìí¿¿äýýñ ëåíèí÷, ñîöèàëèñò èíòåðíàöèîíàëèçìûí òóãèéí äîð
íýãäýí íÿãòàð÷ áàéãààãèéí òîä èëðýë áîëæ áàéíà.
Ñîöèàëèñò õàìòûí íºõºðëºëèéí îðíóóäûí àðä ò¿ìíèé ãàí áàò íýãäýë
íÿãòðàëûã êîììóíèçì áîëîí Ǻâëºëòèéí ýñðýã õàðãèñ ÿìàð ÷ õ¿÷èí ÿàãààä ÷
ñóëðóóëæ ÷àäàõã¿é.
Èìïåðàëèçìûí õàðãèñëàë áîëîí ìàîãèéíõíýýñ Ǻâëºëòèéí ýñðýã ã¿òãýëýã
óëàéðàõ òóòàì, ò¿¿íèé í¿¿ð öàðàé, ¿çýë ñàíàà, äàÿí äýëõèéí îëîí íèéòèéí
ºìíº óëàì òîäîîð èë÷ëýãäýõ áîëíî.
Ñîöèàëèñò îðíóóä, îëîí óëñûí êîììóíèñò õºäºë㺺í, äýâøèëòýò õ¿÷íèé
íàéðàìäàë, ýâ íýãäýë, áèäíèé äàéñíóóäûí ç¿ñýí á¿ðèéí îðîëäëîãûí ýñðýã
ºäðººñ ºäºð èðýõ òóòàì áýõæèí ºðãºæèæ, õýçýý ÷ óíòðàøã¿é, ìºíõ áàéõ
áîëíî.
Áèäíèé ¿çýë ñàíàà, õýòèéí çîðèëãî, íàéðàìäàë õàìòûí àæèëëàãààíû
ìºí ÷àíàðààñ íèéòèéí çîðèëò óðãàí ãàð÷ áàéäàã áèëýý. Ýíý çîðèëò áîë
õºðºíãºòíèé ¿çýë ñóðòàë÷èä áà ìàîãèéí á¿ëãèéíõýýñ êîììóíèçì áîëîí
Ǻâëºëòèéí ýñðýã áóé õóâüñãàëûí ýñðýã ýëäýâ ã¿òãýëãèéã íÿöààõàä îðøèí
áóé þì.
Ýðõýì íºõºä ºº!
Ìîíãîë-Ǻâëºëòèéí íàéðàìäàë, ñî¸ëîîð õàðèëöàõ Ǻâëºëòèéí àðä
ò¿ìíèé òºëººëºã÷:
- Ãàäààä îðíóóäòàé íàéðàìäàë, ñî¸ëîîð õàðèëöàõ Ǻâëºëòèéí õîëáîîíû
òýðã¿¿ëýã÷äèéí äàðãà Í.Íèíà Âàñèëüåâíà Ïîïîâà:
154

-
-
-
Ãàäààä îðíóóäòàé íàéðàìäàë ñî¸ëîîð õàðèëöàõ Ǻâëºëòèéí õîëáîîíû
òýðã¿¿ëýã÷äèéí îðëîã÷ äàðãà Í.Âëàäèìèð Ôåäîðîâè÷ Õàðõîðäèí:
ÇÕÓÊÍ-ûí Õàëüìèê ìóæèéí Íàìûí õîðîîíû I íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà
Í.Áàñàí Áàäüìèíîâè÷ Ãîðîäîâèêîâ:
Ãàäààä îðíóóäòàé íàéðàìäàë ñî¸ëîîð õàðèëöàõ Ǻâëºëòèéí õîëáîîíû
Àëñ äîðíîäûí ñîöèàëèñò îðíóóäûí õýëòñèéí äàðãà Í.Ãàëèíà
Âåíèàìèíîâíà Êëþêîâà íàðò ÷èí ñýòãýëèéí áàÿðûã õ¿ðãýå.
Íèíà Âàñèëüåâíà Ïîïîâàòîé îëîí óëñûí ýíõèéí õ¿÷íèé õóðàë äýýð óäàà
äàðàà óóëçàõ çàâøààí íàäàä òîõèîëäîæ áàéñàí þì. ͺõºð Í.Â.Ïîïîâà áîë
ÇÕÓÊÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû ãèø¿¿í, ÇÑÁÍÕÓ-ûí Äýýä Ǻâëºëèéí äåïóòàò, îëîí
íèéòèéí íýðò ç¿òãýëòýí, ýíõ òàéâíû òºëºº òýìöýã÷ áºãººä ýíõ òàéâíûã
áýõæ¿¿ëýõèéí òºëºº îëîí óëñûí Ëåíèíèé øàãíàëûã ç¿é ¸ñîîð õ¿ðòñýí õ¿í þì.
ͺõºð Õàðõîðäèí áîë óëñ ò¿ìíèé íàéðàìäëûã áýõæ¿¿ëýõèéí òºëºº
òýìöýã÷ íýðò ç¿òãýëòýí þì.
ͺõºð Ãîðîäîâèêîâ áîë ÇÕÓÊÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû îðëîã÷ ãèø¿¿í,
Ǻâëºëòèéí ýõ îðíû äàéíû àëäàðò áàéëäàã÷, ÇÕÓ-ûí áààòàð, ÇÑÁÍÕÓ-ûí
Äýýä Ǻâëºëèéí ãèø¿¿í äåïóòàò õ¿í þì.
ͺõºð Ãàëèíà Âåíèàìèíîâíà áîë Àëñ äîðíîäûí ñîöèàëèñò îðíóóäûí àðä
ò¿ìíèé íàéðàìäëûã áýõæ¿¿ëýõèéí òºëºº àæèëëàäàã, èäýâõòýé ç¿òãýëòýí
áºãººä ìàíàé àðä ò¿ìíèé õ¿íäýòãýëèéã õ¿ëýýñýí õ¿í þì.
Ǻâëºëòèéí èéì íýð òºðòýé òºëººëºã÷èä ìàíàé îðîíä õ¿ðýëöýí èðñýí
ÿâäàëä áèä ã¿í òàëàðõàæ áàéíà.
Ò¿¿í÷ëýí ÇÑÁÍÕÓ-ààñ ÁÍÌÀÓ-ä ñóóãàà Ýë÷èí ñàéäûí ÿàìíû çºâëºõ
Àíàòîëèÿ Íèêîëàåâè÷ Êàòÿðèíè÷ áîëîí Ǻâëºëòèéí áóñàä ìàíàé íàéç íàðò
÷èí ñýòãýëèéí õàëóóí áàÿðûã õ¿ðãýå.
Ìàíàé õî¸ð îðíû ºðãºí îëíûã õàìàðñàí íèéãýìëýã¿¿äèéí çîðèëãî áîë
õî¸ð àðä ò¿ìíèé àõ ä¿¿ãèéí íàéðàìäëûã áýõæ¿¿ëýõ òàëààð ÌÀÕÍ áîëîí
ÇÕÓÊÍ-ààñ ÿâóóëæ áóé áîäëîãûã àìüäðàëä õýðýãæ¿¿ëýõýä á¿õ òàëààð òóñ
äºõºì ¿ç¿¿ëýõ ÿâäàë þì.
Ýíý àðèóí ¿éë õýðýãò ìàíàé àæèë÷èí àíãè, õîðøîîëñîí àðäóóä, ñýõýýòýí
òóéëûí èäýâõòýé îðîëöîæ áàéäãèéã òýìäýãäýõýä áàõäàëòàé áàéíà.
Ìîíãîë, Ǻâëºëòèéí àðä ò¿ìíèé àõ ä¿¿ãèéí ìºíõèéí ýâäýðøã¿é
íàéðàìäëûí ¿éë õýðãèéí òºëºº õºäºëìºðëºö㺺å!
ÇÑÁÍÕÓ áîëîí ÁÍÌÀÓ-ûí õîîðîíäûí íàéðàìäàë, àõ ä¿¿ãèéí áàðèëäëàãà,
íºõºðñºã õàìòûí àæèëëàãàà ìàíäòóãàé!
Áèäíèé ìºíõèéí íàéðàìäëûã çîðèãæóóëàã÷ ÇÕÓÊ Íàì, ÌÀÕ Íàì
ìàíäòóãàé!
Àãóó èõ Ǻâëºëòèéí àðä ò¿ìýíä öîãòîé áàÿðàà äýâø¿¿ëöãýýå!
155

PRÄSIDENTEN-GESPRÄCH
Mit dem Präsidenten der Akademie der Wissenschaften der Mongolischen
Volksrepublik, Prof. Dr. Basaryn Shirendyb, sprach Dipl.-Journ. Hugo Kröpelin
Prof. Dr. Basaryn Schirendyb wurde 1912 in einem Dorf des Chuwsgul-Aimaks
geboren. Er entstammt den einfachsten Volksschichten; sein Weg führte ihn vom Lehrer
für Geschichte zu einem bedeutenden Gelehrten und Staatsfunktionär. Seit der Bildung
der Akademie der Wissenschaften der MVR 1961 ist er deren Präsident.
Prof. Schirendyb verfaßte solch bekannte wissenschaftliche Arbeiten wie die
„Geschichte der mongolischen Volksrevolution und Bildung der MVR", „Die Mongolei
an der Wende vom 19. zum 20. Jahrhundert" oder „Die Geschichte der mongolischen
Volksrevolution im Jahre 1921" - ein Werk, das mit dem Staatspreis der MVR
gewürdigt wurde.
Seit dem 11. Parteitag der Mongolischen Revolutionären Volkspartei 1947
ist Prof. Schirendyb Mitglied des Zentralkomitees. Er fungiert darüber hinaus
als stellvertretender Vorsitzender des Großen Volkshurals. Er ist Mitglied des
Weltfriedensrates. Zum Ausländischen Mitglied wählten ihn die AdW der UdSSR, die
Ungarische Akademie und die der ČSSR; die Universität Leeds ernannte ihn zu ihrem
Ehrendoktor.
Spektrum Herr Präsident, am 26. November begeht Ihr Land den 50. Jahrestag
der Proklamierung Ihrer Volksrepublik. Auch die mo derne Wissenschaft der Mongolei
ist noch nicht älter als ein halbes Jahrhundert. Wie hat sie sich in den Jahren der
Volksmacht entwickelt?
Prof. Schirendyb Sie haben recht, die systematische Entwicklung der Wissenschaft
setzte bei uns erst nach der Revolution im Jahre 1921 ein. Vorher gab es
vereinzelte Anfänge einer
Wissenschaftlichen Arbeit beispiels weise zur Geschichte und Sprache, zur
Medizin oder Astronomie. Die Forschungen standen allerdings stark unter dem
Einfluß des Lamaismus, der damals das geistige Leben des Volkes beherrschte. In
der feudalen Mongolei existierte keine einzige wissenschaftliche Einrichtung und
keine nationale Schule. Im November 1921 wurde auf Be schluß der Volksregierung
ein wissen schaftliches Komitee gebildet, aus dem schließlich 1961 die Akademie
der Wissenschaften der MVR hervor ging. Am Anfang gab es nur ein Sprach- und
Literaturkabinett, die sogenannte Bücherstube, heute ver fügt allein die Akademie, in
der 1600 Mitarbeiter beschäftigt sind, über 30 Institute und Einrichtungen, zum Beispiel
die Institute für Mathematik, Physik, Chemie, Biologie und Geolo gie, das Institut für
Geographie und Dauerfrostbodenkunde, die Institute für Geschichte, für Ökonomie, für
Sprache und Literatur, das Institut für Philosophie, Soziologie und Recht, die Abteilung
für Orientali stik, ein astronomisches Observa torium, eine wissenschaftliche Biblio thek
mit einem Fundus seltener Manuskripte und eine Informations einrichtung.
156

Auch im Bildungswesen unseres Landes haben sich große Verände rungen
vollzogen. Von den 1,3 Millio nen Einwohnern der Mongolei besitzen 50000 ein Hochoder
Fach schuldiplom, studieren etwa 11000 an nationalen oder ausländischen Schulen,
wurden 10000 Söhne und Töch ter unseres Landes zu Ingenieuren und Technikern
ausgebildet.
Spektrum Welche Rolle spielt Ihre Akademie bei der Verwirklichung der vom
16. Parteitag der MRVP gestell ten Aufgabe, die wissenschaftlichen Kräfte auf die
Lösung aktueller Pro bleme der Volkswirtschaft zu kon zentrieren, die Effektivität der
For schungen zu erhöhen und deren Ergebnisse schnell in die Praxis ein zuführen?
Prof. Schirendyb Auf der Grundlage der Fünfjahrpläne betreiben die Mit arbeiter
unserer Akademie Grund lagenforschungen beispielsweise zu aktuellen Problemen
der regionalen Geologie, zum Studium der bio logischen Ressourcen, der Ökonomie
und Geographie. Eine Reihe von Arbeiten unserer Naturwissenschaft ler ist nicht nur
von wissenschaft lichem, sondern auch von großem praktischen Wert für die bessere
Nutzung der Natur- und Arbeits reserven. So hat das Institut für Ökonomie mit dem
Verkehrsmini sterium neue Normen für den Last wagenferntransport ausgearbeitet,
die zu einer merklichen Verbesserung der Arbeit im Ferntransport und zur Senkung
der Selbstkostenführten. Im Ver kehrsministerium errechnete man, daß dadurch
in drei Jahren über 200 Mil lionen Tugrik eingespart werden. Zielgerichtet streben
wir besonders in letzter Zeit solche Forschungs arbeiten an, die Probleme der Volkswirtschaft
und der kulturellen Ent wicklung unseres Landes lösen helfen. Ich will Ihnen
ein Beispiel nennen: Die Mongolei umfaßt eine Fläche von etwa 1,5 Mill. km 2 , auf
der — wie schon gesagt — nur 1,3 Millionen Menschen leben. Wir halten 23 Millionen
Stück Vieh. Um dieses auch im langen, harten Winter ausreichend zu versorgen,
müssen wir alljährlich große Futterreserven anlegen. Immer mehr werden die Arbeiten
zur Futter erfassung mechanisiert. Und daran beteiligen sich auch Forscher unserer
Akademie.
Auf Initiative von Z. Dawaashamz, Korrespondierendes Mitglied der AdW der
MVR, wurden die Ma schinen „Taana“, „Tesheel 2“, „Tesheel 3“ und „Tesheel 4“
gebaut, die eine große Hilfe sind für die Ein bringung des hochwertigen Futters in der
Gobi-Zone.
Dem Ministerium für Bauwesen und Baumaterialienindustrie übergab die
Akademie der Wissenschaften eine Karte der Erdvibration in der Mongo lei und
Erläuterungen dazu. Nach Angaben des Ministeriums werden auf Grund dieser Karte
im neuen Fünfjahrplan mehrere Millionen Tug rik an Investitionen eingespart. Mit der
weiteren Anwendung dieser Karte bei der Projektierung von Bauten werden sich die
Kosten noch erheb lich verringern.
Im vorigen Planjahrfünft wurde im Bajanchongor-Aimak eine Spiritus- und Wein-
Fabrik in Betrieb genom men, deren Technologie vom Institut für Chemie ausgearbeitet
wurde. Dies ist übrigens der erste Betrieb in unserem Lande, den wir mit eigenen
Facharbeitern geschaffen haben. In einer Schicht arbeitend, liefert der Betrieb jährlich
15 Tonnen reinen Spiritus und bringt einen Gewinn bis zu zwei Millionen Tugrik.
157

Von großem Nutzen sind auch die dem Ministerium für Leicht- und
Lebensmittelindustrie übergebenen Forschungsarbeiten des Instituts für Geographie
und Dauerfrostboden kunde und des Instituts für Biologie. Sie erkundeten den
Boirnuur, einen See im Nordosten der Mongolei, und erstellten eine Seegrundkarte.
Die Ergebnisse führten zu dem Schluß, daß die Fischzucht in diesem See auf 100 bis
150 Tonnen pro Saison aus gedehnt werden kann.
Unser Chemieinstitut legte For schungsergebnisse zur zweifachen Nutzung
verbrauchten Maschinenöls durch Reinigung mit Bentonit-Lehm vor. Es wurde eine
Versuchs reinigungsanlage gebaut, die man auf Beschluß des Ministerrates der MVR
zu einer Ölreinigungsstation um organisierte. Mit der Reinigung von 430 Tonnen Öl
im Jahre 1970 er arbeitete die Station einen Rein gewinn von 144000 Tugrik. Dadurch
konnten Valutamittel für den Import von 430 Tonnen Öl eingespart werden.
Ebenfalls vom Institut für Chemie wurden in den Staatsgütern Batsumber und
Charchorin mikrobielle Fut termittel erprobt und Empfehlungen für die Anwendung
von Kochsalz ausgearbeitet. Die hier aufgezählten Arbeiten sind aber nur ein Teil
der Forschungsergebnisse, die von der Akademie der Wissenschaften im vorigen
Planjahrfünft vorgelegt wurden.
Spektrum Im RGW-Komplexprogramm ist als eine Aufgabe die „Gewährung
effektiver Hilfe bei der Entwicklung der Wissenschaft und Beschleunigung des
wissenschaftlich-technischen Fortschritts in der MVR“ verankert. Wie wurde dieser
etwas nüchterne Vertragstext inzwischen mit Leben erfüllt?
Prof. Schirendyb Man könnte sehr viele Beispiele nennen; ich möchte auf die
6. Tagung des RGW-Komitees für wissenschaftlich-technische Zu sammenarbeit im
Dezember vorigen Jahres in Moskau eingehen. Dort wurde zwischen der Mongolischen
Volksrepublik und Bulgarien, der DDR, der UdSSR, Ungarn und der CSSR ein
Abkommen unterzeichnet. Diese Länder werden uns mit nicht rückzahlbarer Hilfe bei
der Er richtung von acht Forschungs laboratorien, der Ausrüstung eines wissenschaftlichtechnischen
Infor mationszentrums und der Heran bildung wissenschaftlicher Kader
in der MVR unterstützen. So werden unter anderem die DDR und Bul garien ein
Forschungslaboratorium für Baumaterialien, die DDR und Ungarn ein Laboratorium
für Brenn- und Schmierstoffe einrichten. Die UdSSR und die Ungarische Volks republik
errichten bei uns ein gene tisches Laboratorium. Außerdem baut die Sowjetunion
ein Komplex laboratorium für die Lebensmittel industrie und ein Laboratorium für
Wärmetechnik und Bauwesen. Die ČSSR hat es übernommen, uns in der Autotechnik
zu unterstützen und ein Zentrallabor für Chemietechnologie einzurichten. Die UdSSR,
die DDR und die CSSR werden gemeinsam das wissenschaftlich-technische Informationszentrum
bauen und aus rüsten.
Spektrum Würden Sie an einigen Beispielen die wissenschaftliche Zusammenarbeit
mit den befreundeten Ländern kennzeichnen?
Prof. Schirendyb Besonders eng sind unsere Beziehungen zu den sowjeti schen
Wissenschaftlern. Diese Zu sammenarbeit beruht auf einer recht langen Tradition.
158

Bereits die ersten beiden Präsidenten der AdW der UdSSR, Karpinski und Komarow,
haben sich große Verdienste um die Entwicklung der Wissenschaft in unserem Land
erworben. Prominente sowjetische Gelehrte kann man als „Lehrmeister“ ganzer
Generationen mongolischer Geologen, Biologen, Historiker, und Sprachwissenschaftler
bezeichnen.
Vor der Revolution war die feudale Mongolei nahezu unerforscht. Wir, die wir
den nichtkapitalistischen Weg einschlagen wollen, benötigten um fassende Kenntnisse
über die Bedingungen unsres Landes. Zusammen mit sowjetischen Forschern starteten
wir Dutzende Expeditionen, um die Geologie, Paleontologie, Biologie und Geschichte
der Mongolei näher kennenzulernen. Allein im ver gangenen Jahrzehnt haben 250
Ge lehrte unseres Landes ihre Kandidaten-und Doktordissertationen an wissenschaftlichen
Einrichtungen der So wjetunion verteidigt. 370 Wissen schaftler arbeiteten
in Forschungs instituten der UdSSR und nahmen unter anderem an gemeinsamen Expeditionen
teil.
Um diese seit Jahren bestehende enge Zusammenarbeit zu würdigen, hat unsere
Regierung der AdW der UdSSR anläßlich ihres 250 jährigen Bestehens den Suche-
Bator-Orden, die höchste staatliche Auszeichnung der MVR, verliehen. Gleichzeitig
wählten wir die sowjetischen Gelehr ten Maiski, Jaschin, Okladnikow und Lawrenko zu
unseren Akademie mitgliedern.
Spektrum Kürzlich wurde zwischen der AdW der DDR und Ihrer Akademie ein
Plan über die wissen schaftliche Zusammenarbeit bis 1975 unterzeichnet. Wie werden
sich diese Beziehungen weiterentwickeln?
Prof. Schirendyb Auch unsere For schungskooperation erstreckt sich be reits
über ein Jahrzehnt. Im April 1963 wurde von den Akademien beider Länder der erste
gemeinsame Vertrag unterzeichnet. Die Akademie der Wissenschaften der DDR erwies
uns große Hilfe bei der Ausbildung wissenschaftlicher Kader. Zum Bei spiel weilte eine
große Gruppe von Physikern und Chemikern zu einer längeren Weiterbildung in Ihrer
Republik. Inzwischen haben wir beschlossen, mehr Wissenschaftler verschiedener
Fachdisziplinen und Forschungseinrichtungen Länder zu entsenden.
Spektrum
Wir danke Ihnen für dieses Gespräch.
SPEKTRUM (Die Monatszeitschrift für den Wissenschaftler), Akademie der
Wissenschaften der DDR, 11(1974), S.21-23.
159

ÕÀÌÒÛÍ ØÈÍÆËÝË, ÑÓÄÀËÃÀÀÍÛ ÒªËªÂ
ÁÍÌÀÓ-ûí ØÓÀ-èéí Åðºíõèéëºã÷, àêàäåìè÷ Á.Øèðýíäýâ òýðã¿¿òýé
Ìîíãîëûí ýðäýìòäèéí òºëººëºã÷èä, ÇÑÁÍÕÓ-ûí Øèíæëýõ Óõààíû
Àêàäåìèéí Àëñ Äîðíîòûí Øèíæëýõ óõààíû òºâèéí óäèðäëàãûí óðèëãààð
ºíãºðºã÷ îíû ñ¿¿ë÷ýýð Ǻâëºëòèéí Ïðèìîðüåä àéë÷èëæýý. Çî÷èä òóñ õÿçãààð
íóòãèéí ýðäýì øèíæèëãýýíèé îëîí áàéãóóëëàãà, äýýä ñóðãóóëèàð ÿâæ,
Ǻâëºëòèéí Àëñ Äîðíîò äàõü øèíæëýõ óõààíû àæëûí çîõèîí áàéãóóëàëòòàé
òàíèëöàæ, ÁÍÌÀÓ-ûí Øèíæëýõ óõààíû Àêàäåìè, ÇÑÁÍÕÓ-ûí ØÓÀ-èéí
Àëñ Äîðíîòûí øèíæëýõ óõààíû òºâèéí (ÀÄØÓÒ) õîîðîíäûí õàìòûí
àæèëëàãààíû òºëºâëºãºº õýëýëöæýý.
Àêàäåìè÷ Á.Øèðýíäýâèéã ýõ îðîíäîî áóöàõûí íü ºìíº ÀÏÍ-èéí
ñóðâàëæëàã÷ Ì.Ìàãóòå ÿðèëöæýý.
- ÇÑÁÍÕÓ-ûí Øèíæëýõ Óõààíû Àêàäåìèéí Àëñ Äîðíîòûí øèíæëýõ
óõààíû òºâä àéë÷ëàõäàà áèä ñî¸ë ò¿¿õ, áàéãàëèéí óõààíû ÷èãëýëèéí îëîí
õ¿ðýýëýíãèéí àæèëëàãààòàé òàíèëöëàà ãýæ Á.Øèðýíäýâ õýëýýä ÀÄØÓÒ-èéí
ýðäýì øèíæèëãýýíèé ñàëàà ñàëáàðûí õóâüä ýäãýýð á¿õ õ¿ðýýëýí àñàð èõ àæèë
õèéæ, èðýýä¿éí òîìîîõîí çîðèëòóóäûã òºëºâëºæýý. ªíºº áîëîí õîéøèä îëîí
æèëä õèéõ ñóäàëãàà øèíæèëãýýíèé ºðãºí èõ òºëºâëºãºº íü ìàíàé Àêàäåìèàñ
ÇÑÁÍÕÓ-ûí Àëñ Äîðíîä äàõü Ǻâëºëòèéí øèíæëýõ óõààíû ýíýõ¿¿ òîìîîõîí
òºâòýé õàìòðàí àæèëëàõ èõýýõýí áîëîëöîîã íýýæ áàéíà.
ÀÄØÓÒ áàéãóóëñàí ÿâäàë áîë øèíæëýõ óõààíû õóâüä íýí ÷óõàë à÷
õîëáîãäîë á¿õèé Ǻâëºëò îðíû ýë àñàð òîì õÿçãààð íóòãèéã öîãö á¿ðýí
ñóäëàõàä äºõºì ¿ç¿¿ëíý. Àëñ Äîðíîäûí øèíæëýõ óõààíû òºâä îäîî óðüä
àæèëëàæ áàéñàí áºãººä øèíýýð áàéãóóëñàí 15 õ¿ðýýëýí áàãòàí îðæ áàéíà.
Ýíý òºâèéã íýðò ýðäýìòýí òºäèéã¿é áàñ òóðøëàãàòàé ýð÷èìòýé çîõèîí
áàéãóóëàã÷ ÇÑÁÍÕÓ-ûí ØÓÀ-èéí ñóðâàëæëàã÷ ãèø¿¿í À.Êàïèöà óäèðäàæ
áàéíà. Èéìýýñ ÀÄØÓÒ, øèíæëýõ óõààíû òîìîîõîí òºâ¿¿äèéí íýã íü áîëæ,
ìàíàé õàìòûí àæèëëàãàà óëàìæ ¿ð ä¿íòýé áîëíî ãçäýãò áè èòãýæ áàéíà.
- ÁÍÌÀÓ-ûí Øèíæëýõ óõààíû Àêàäåìè, Àëñ Äîðíîòûí øèíæëýõ óõààíû
òºâ õî¸ð õàìòàðñàí øèíæèëãýýã ÿìàð ÷èãëýëýýð õèéõýýð òºëºâëºæ áàéíà âý?
- ÀÄØÓÒ-èéí ýðäýìòýä áàñ áèäíèé ñîíèðõîëûã òàòàæ áóé íýëýýä îëîí
àñóóäëààð àæèëëàæ áàéíà. Ãàçàð ç¿éí ñàëáàðûã æèøýý áîëãîí àâ÷ ¿çüå. Ýíä
Àëñ Äîðíîäîä òèâ, äàëàéí çààã îðøäîã áîëîõîîð áèä òýäãýýðèéí õàðèëöàí
¿éëäëèéã çºâõºí ãàçàð ç¿éí ¿¿äíýýñ ñóäëààä çîãñîõã¿é, õºðñ, áèîëîãèéí
óõààíû ¿¿äíýýñ ñóäëàõ áîëíî. Ýíý òàëààð ýðäýìòäèéí ºìíº ìàø ñîíèðõîëòîé
àñóóäàë òóëãàðààä áàéíà. Ýíý òàëààð ÀÄØÓÒ-èéí çàðèì íºõºäòýé áèä çºâëºí
õýëýëöýæ, áèäíèé ñîíèðõîæ áóé ñýäâèéã õàìòðàí òºëºâëºí ñóäëàæ áàéõààð
òîãòîâ.
160

Õàìòàðñàí øèíæèëãýý ñóäàëãààã áàñ ãåîëîãèéí òàëààð ÷ ¿ðãýëæë¿¿ëæ,
òóõàéëáàë Àãíóóðûí òýíãèñ õàâü íóòãààñ Ìîíãîë õ¿ðòýë ¿ðãýëæèëñýí
õ¿äðèéí á¿ñ ãýã÷èéã ñóäàëíà. Ýíý íü ãàçðûí ãåîëîãèéí á¿òöèéí òóõàé áèäíèé
ñóäàëãààã íýãòãýí, õàìòûí àæèëëàãààíû òîì òºëºâèéã íýýæ ºã÷ áàéíà.
Ýä¿ãýý áèä ãåîëîãèéí àæëûã Ìîñêâà, Ýðõ¿¿ãèéí ýðäýìòýäòýé õàìòðàí õèéæ
áàéíà. Òýãâýë îäîî ýðäýì øèíæèëãýýíèé õàìòûí àæèëä ìààíü ÀÄØÓÒèéí
ìýðãýæèëòí¿¿ä îðîëöîõ áîëíî. Ýðòíèé áîëîí äóíä òºðìºëèéí ýðíèé
Ïðèìîðüå, Ìîíãîë íóòãèéí ãåîëîãèéí á¿òöèéã æèøèí ¿çýæ ÷àäàõ ýðòíèé
óðãàìàë ç¿é÷, àìüòàí ñóäëàà÷ òîìîîõîí ýðäýìòýä ýíä áàéíà. Èéì ó÷ðààñ íýð
àã÷ ñàëáàðò õèéõ Ìîíãîë, Ǻâëºëòèéí õàìòûí àæèëëàãàà ãîéä ÷óõàë þì.
Áèäíèé õóâüä óðãàìàë ç¿éí ñýäâèéã áîëîâñðóóëàõ íü áàñ ÷óõàë áèëýý.
Âëàäèâîñòîê õîòîä óðãàìàë ñóäëàëûí ñàéõàí öýöýðëýã áàéíà. Ýíäýýñ õîëã¿é
Óññóðèéí òàéãàä àêàäåìè÷ Â.Êîìàðîâûí àëäðààð íýðëýñýí óðãàìàë ñóäëàëûí
ñàéõàí ñòàíö áàéãóóëæýý. Òýíä Ñàìîéëîâûí ãýð á¿ëèéíõýí èäýâõ ç¿òãýë
ãàðãàí àæèëëàäàã þì áàéíà. Ýíýõ¿¿ óðãàìàë ñóäëàà÷ ýðäýìòäèéí ãàéõàìøèãò
ãýð á¿ë 1926 îíîîñ ýõëýæ Ìîíãîëûí íºõöºëä ÷ ñàéí èäýýøèí íóòàãøèõ
óðãàìëûã öóãëóóëñàí óóë òàéãûí ñòàíö äýýðýý íºð èõ àæèë õèéæ èðæýý. Áèä
áàñ óðãàìëûí ñóäëàëûí öýöýðëýã áàéãóóëæ áóé áîëîõîîð Ñàìîéëîâûíõíû
òóðøëàãà áèäýíä ìàø èõ àøèãòàé áîëíî. Èéìýýñ áè òýäíèéã èðýõ çóí ìàíàé
îðîíä àéë÷ëàõûã óðèâ. Ñàìîéëîâûíõàí ìàíàéä î÷îîä öóâðàë ëåêö óíøèæ,
ìîíãîë ýðäýìòýäòýé òàíèëöàæ, àæëûíõàà òóðøëàãàà õóâààëöíà áàéõàà.
Ìîíãîë óëñûí óðãàìàë ñóäëàà÷, Àëñ Äîðíîòûí òºâèéí óðãàìàë ñóäëàà÷
ýðäýìòäèéí õîîðîíä áàò õýëõýý õîëáîî òîãòîîõûã áèä õ¿ñýæ áàéíà.
Ò¿¿õèéí óõààíû ñàëáàðò õàìòðàí õèéñýí àæèë ìààíü òóõàéëáàë,
Ìàíæèéí ò¿¿õèéã ñóäëàõ àñóóäàë õî¸ð îðíû ýðäýìòäýä áîë ñîíèðõîëòîé
þì. Ǻâëºëòèéí ýðòíèé ñóäëàà÷, Àëñ Äîðíîäûí Øèíæëýõ óõààíû òºâèéí
ýðäýìòýí 3.Øàâêóíîâ ìàíàé îðîíä õýäýí óäàà àéë÷ëàí î÷ñîí þì. Òýðáýýð
Õ¿íí¿, Ñÿíüáè, Êèäàí áîëîí Ìîíãîëûí ñî¸ëûí äóðñãàëò ç¿éëñ îíöãîé
ñîíèðõîäîã þì. Îäîî Ý.Øàâêóíîâ òýð á¿ãäýý ñóäëàæ áóé áºãººä òýð àæèëä
íü Ìîíãîëûí ìýðãýæèë íýãòýé íºõºä íü òóñëàíà.
Èíãýýä ýöýñò íü ò¿¿õèéí øèíýõýí ¿åä îðæ ÿðüÿ. Ǻâëºëòèéí Àëñ Äîðíîä,
Ñèáèðü äàõü õóâüñãàëò ¿éë ÿâäàë, àóãàà èõ Îêòÿáðèéí ñîöèàëèñò õóâüñãàëûí
íºëººãººð ÿëñàí ìàíàé õóâüñãàëûí õºãæèëòºä òààòàé íºëººëñºí íü ìýäýýæ
áèëýý. Ñèáèðü, Àëñ Äîðíîäîä õèéñýí Óëààí Àðìèéí ÿëàëò Ìîíãîë äàõü
õóâüñãàëò ¿éë ÿâäëûã ò¿ðãýòãýõýä øóóä íºëººëñºí þì.
Áèäíèé õàìòðàí õèéõ àæèë ìààíü èéì ë èõ áàéãàà þì. Õàìòûí
àæèëëàãààíû áóñàä àñóóäëûã ÷ ýíä òîî÷èæ áîëîõñîí. Ãýâ÷ ýäãýýð æèøýý
Ǻâëºëò, Ìîíãîëûí ýðäýìòäèéí øèíæëýë ñóäàëãààíû ñàéõàí òºëºâ
áàéãààã õàðóóëæ áàéíà ãýæ áè áîäîæ áàéíà. Ïðèìîðûí õÿçãààð, ÇÑÁÍÕÓûí
Øèíæëýõ óõààíû Àêàäåìèéí Àëñ Äîðíîäûí Øèíæëýõ óõààíû òºâä
àéë÷ëàñàíòàé óÿëäàí òºðñºí áèäíèé áîäîë, òºëºâëºãºº èéì áàéíà äàà.
Ǻâëºëòèéí ìýðãýæèë íýãòýé íºõºä ìààíü õàìòðàí àæèëëàõûã èõýä
ñîíèðõîæ áàéãààã ýíä òýìäýãëýõýä òààòàé áàéíà.
161

Ìîíãîëûí ýðäýìòýäòýé õýëõýý õàðèëöààãàà õºãæ¿¿ëýõ òàëààð
ñàíàë áîäëîî ÿðüæ ºãºõèéã áè ÀÄØÓÒ-èéí Òýðã¿¿ëýã÷äèéí äàðãà,
ÇÑÁÍÕÓ-ûí ØÓÀ-èéí ñóðâàëæëàã÷ ãèø¿¿í À.Êàïèöààñ õ¿ñýâ.
Á¿ãä Íàéðàìäàõ Ìîíãîë Àðä Óëñûí Øèíæëýõ Óõààíû Àêàäåìèéí
Åðºíõèéëºã÷ Á.Øèðýíäýâèéã áèä áàÿðòàé õ¿ëýýæ àâñàí þì. Àõ ä¿¿
îðíû ýðäýìòýä ìàíàé íóòàã ðàéîí, ýðäýì øèíæèëãýýíèé ìààíü
àæèë ñýäâèéã èõýä ñîíèðõîæ áàéãàà þì. Ìîíãîë îðîí áîëîí Àëñ
Äîðíîäûí ãàçàð íóòãèéã ñóäëàõ òàëààð áèäýíä îëîí íèéòëýã
àñóóäàë áàéãàà íü ìºí ìàø ÷óõàë þì. Ìàíàé ò¿¿õ÷, ýðòíèé ñóäëàà÷,
óãñààòíû ç¿é÷ íàð ÁÍÌÀÓ-ûí ìýðãýæèë íýãòýé íºõºäòýé㺺
íÿãò çóçààí õýëõýý õîëáîîòîé áàéõûã ñîíèðõîæ áàéãàà áºãººä íºõºð
Øèðýíäýâèéí àéë÷ëàëò òèéì õýëõýý õàðèëöààã òîãòîîí õºãæ¿¿ëýõýä
äºõºì ¿ç¿¿ëýõ íü äàìæèãã¿é ãýæýý.
Îêòÿáðèéí òóÿà ñýòã¿¿ëèéí 1974 îíû ¹8 äóãààð, 18-19 ä¿ãýýð òàë.
162

ÁÍÏÀÓ-ÛÍ ÎÄÎÍÃÎÎÐ ØÀÃÍÀÃÄÑÀÍÒÀÉ ÕÎËÁÎÃÄÓÓËÀÍ
ÁÍÌÀÓ-ÛÍ ØÓÀ-ÈÉÍ ÅЪÍÕÈÉ˪Ã×, ÌÎÍÃÎË-ÏÎËÜØÈÉÍ
ÍÀÉÐÀÌÄËÛÍ ÍÈÉÃÝÌËÝÃÈÉÍ ÄÀÐÃÀ,
ÀÊÀÄÅÌÈ× Á.ØÈÐÝÍÄÝÂÈÉÍ ÕÝËÑÝÍ ¯Ã
Ìíîãîóâàæàåìûé òîâàðèù ×ðåçâû÷àéíûé Ïîëíîìî÷íûé Ïîñîë
Ïîëüñêîé Íàðîäíîé Ðåñïóáëèêè Ðîìàí Ãàéçëåð!
1975.09.27.
Äîðîãèå òîâàðèùè è äðóçúÿ!
Ìû, àêòèâèñòû Îáùåñòâà ìîíãîëüñêî-ïîëüñêîé äðóæáû, óäîñòîåííûå
âûñøåé ïðàâèòåëüñòâåííîé íàãðàäû Ïîëüñêîé Íàðîäíîé Ðåñïóáëèêè,
ñ÷àñòëèâû òåì, ÷òî âûïîëíÿåì ïîðó÷åíèå íàøåé ïàðòèè è âîëþ ñâîåãî
íàðîäà â ñôåðå ïîñòîÿííîãî óêðåïëåíèÿ áðàòñêîé äðóæáû ìîíãîëüñêîãî è
ïîëüñêîãî íàðîäîâ è ñîòðóäíè÷åñòâà ìåæäó äâóìÿ äðóæåñòâåííûìè ñòðàíàìè
íà îñíîâå ëåíèíèñêèõ ïðèíöèïîâ ïðîëåòàðñêîãî èíòåðíàöèîíàëèçìà.
Ìû, íàãðàæäåííûå îðäåíàìè Ïîëüñêîé Íàðîäíîé Ðåñïóáëèêè,
ðàññìàòðèâàåì ýòó âûñîêóþ ÷åñòü ïðåæäå âñåãî êàê áîëüøóþ îöåíêó ðîëè
íàøåé ïàðòèè, íàøåãî íàðîäà è íàøåãî îáùåñòâà â äåëå óêðåïëåíèÿ áðàòñêîé
äðóæáû ìîíãîëüñêî-ïîëüñêîãî íàðîäà ñî ñòîðîíû ÖÊ ÏÎÐÏ Ãîñóäàðñòâåííîãî
Ñîâåòà Ïîëüñêîé Íàðîäíîé Ðåñïóáëèêè ÏÍÐ è Ñîâåòà Ìèíèñòðîâ ÏÍÐ.
Äîðîãîé òîâàðèù Ïîñîë, ìû, ïîëó÷èâ îò Âàøèõ äðóæåñêèõ ðóê ýòó
ïðàâèòåëüñòâåííóþ íàãðàäó, ñèìâîëèçèðóþùóþ âå÷íîñòü è íåðóøèìîñòü
äðóæáû è ñîòðóäíè÷åñòâà ìîíãîëüñêî-ïîëüñêîãî íàðîäîâ âî èìÿ òîðæåñòâà
êîììóíèçìà è ìèðà íà íàøåé ïëàíåòå, âûðàæàåì îò èìåíè íàøåãî
íàðîäà, Îáùåñòâà ìîíãîëî-ïîëüñêîé äðóæáû è îò ñåáÿ ëè÷íî ãëóáîêóþ
ïðèçíàòåëüíîñòü Âàì, âñåì ïîëüñêèì äðóçúÿì ÖÊ ÏÎÐÏ, Ãîñóäàðñòâåííîìó
Ñîâåòó ÏÍÐ è Ñîâåòó Ìèíèñòðîâ ÏÍÐ.
Ñàì ôàêò âðó÷åíèÿ Âàìè ýòèõ âûñîêèõ íàãðàä íàì, íàì ïðåäñòàâèòåëÿì
ìîíãîëüñêîãî íàðîäà., íà ýòîì ñîáðàíèè òîæå ïîêàçûâàåò, êàêîå áîëüøîå
çíà÷åíèå Âû ïðèäàåòå äåëó íàøåé äðóæáû.
Ðàçðåøèòå íàì çàâåðèòü Âàñ, äîðîãîé òîâàðèù Ïîñîë è ÷åðåç Âàñ ÖÊ
ÏÎÐÏ âî ãëàâå ñ òîâàðèùåì Ýäâàðäîì Ãåðèêîì, Ãîñóäàðñòâåííûé Ñîâåò
Ïîëüñêîé Íàðîäíîé Ðåñïóáëèêè âî ãëàâå ñ òîâàðèùåì Ãåíðèõîì ßáëîíñêèì
è Ñîâåò Ìèíèñòðîâ ÏÍÐ, âîçãëàâëÿåìûé òîâàðèùåì ßðîøåâè÷åì è âåñü
ïîëüñêèé íàðîä, ÷òî ìû è âïðåäü áóäåì íàïðàâëÿòü ñâîè ñèëû è çíàíèÿ
ñëóæåíèþ áðàòñòâà íàøèõ ïàðòèé, ãîñóäàðñòâ è íàðîäîâ.
Äà çäðàâñòâóåò ìîíãîëî-ïîëüñêàÿ äðóæáà!
Äà çäðàâñòâóåò äðóæáà ìîíãîëüñêîãî è ïîëüñêîãî íàðîäîâ ñ íàøèì
îáùèì âåëèêèì äðóãîì-Ñîâåòñêèì Ñîþçîì!
¯íýí ñîíèíû 1975 îíû 9 ä¿ãýýð ñàðûí 29-íèé äóãààð.
163

ÖÝÖÝÃËÝÆ ÁÀÉÃÀÀ ÀÇÅÐÁÀÉÆÀÍÄ
Ýíý îíû 7 äóãààð ñàðä ÇÕÓ-ûí Ìîñêâà õîò, Õîëáîîíû á¿ãä íàéðàìäàõ
óëñûí íèéñëýë, òîì õîò, îëîí ìóæ, õºäºº òîñãîíä Ǻâëºëò-Ìîíãîëûí
íàéðàìäëûí ñàðûí àæëûã ºðãºíººð çîõèîí ÿâóóëñàí áèëýý.
Ǻâëºëò Àçåðáàéæàí óëñàä ýíý îíû 6 äóãààð ñàðûí ñ¿¿ë÷, 7 äóãààð
ñàðûí ýõýýð çîõèîí áàéãóóëñàí ÁÍÌÀÓ-ûí ñî¸ëûí ºäð¿¿äèéí àæèëëàãààíä
Ìîíãîëûí ñî¸ë, óòãà çîõèîë, óðëàãèéí õýñýã õ¿ì¿¿ñèéí õàìò îðîëöîõ
çàâøààí íàäàä òîõèîñîí þì. Áèä Àçåðáàéæàíû íèéñëýë Áàêó çýðýã õýä õýäýí
õîò, ðàéîíîîð ÿâæ öýöýãëýí áàéãàà Àçåðáàéæàíû õºãæèëòýé òàíèëöñàí áèëýý.
Àçåðáàéæàí áîë óóë óóðõàé, òºìºðëºãèéí ¿éëäâýð, íåôòü õèìè,
ìàøèíû ¿éëäâýð, öàõèëãààí ¿éëäâýðëýë çýðýã õ¿íä ¿éëäâýð îëîí ñàëáàð
á¿õèé ñîöèàëèñò õºäºº àæ àõóéòàé ¿íýõýýð öýöýãëýæ áàéãàà Õîëáîîíû
á¿ãä íàéðàìäàõ óëñ þì. 1959-1965 îíû 7 æèëèéí õóãàöààíä Àçåðáàéæàíû
¿éëäâýðèéí íèéò á¿òýýãäýõ¿¿í 63 õóâü ºññºíèé äîòîð ¿éëäâýðèéí
õýðýãñëèéí ¿éëäâýðëýë 75 õóâü, ºðãºí õýðýãëýýíèé ç¿éëèéí ¿éëäâýðëýë 41
õóâü ºñ÷ýý. 1966 îíû áàéäëààð ìàøèí, òºìºðëºã áîëîâñðóóëàõ ¿éëäâýðèéí
á¿òýýãäýõ¿¿íèéã 1913 îíû õýìæýýòýé çýðýãö¿¿ëýí ¿çâýë äàðóé 140 äàõèí
íýìýãäñýí áàéíà. Õèìèéí ¿éëäâýðèéí á¿òýýãäýõ¿¿í ºíãºðñºí äîëîîí æèëä
3,6 äàõèí, õàð, ºíãºò òºìºðëºãèéí á¿òýýãäýõ¿¿í áàðàã õî¸ð äàõèí ºñ÷ýý.
Áèä Àçåðáàéæàíû íèéñëýë Áàêóä õýä õîíîã áàéâ. Áàêó VII çóóíû ¿åýñ
ýõëýí ò¿¿õýíä òýìäýãëýãäýæ áàéñàí áºãººä ñ¿¿ëäýý íåôòèéí èõ òºâ õîò
áîëæýý. Áàêó õîòîä îäîî 1 ñàÿ 200 ìÿíãàí õ¿í ñóóäàã áºãººä Êàñïèéí
òýíãèñèéí áàðóóí õîéò ýðýã äýýð áàéäàã Àïøåðîí ãýäýã õîéã äýýð áàðèãäñàí
õàãàñ äóãóé õýëáýðòýé èõ ãî¸ õîò þì. Ýíý õîòîä íåôòü, öàõèëãààíû ¿éëäâýð
èõ õºãæèæ èðæýý.
Áàêó áîë õóâüñãàëûí èõ òºâ ãàçðûí íýã áàéñàí áºãººä ýíä Â.È.Ëåíèíèé
äààëãàâðààð È.Â.Ñòàëèí, À.È.Ìèêîÿí, Ã.Ê.Îðæîíèêèçå, Ñ.Ã.Øàóìÿí,
Ì.À.Àçèçáåêîâ, Â.Ç.Êåöõîâåëè, È.Ò.Ôèîëåòîâ, Í.Í.Íàðèìàíîâ,
Ï.À.Æàïàðèçå, Ñ.Ñ.Ñïàíäàðÿí çýðýã òîì õóâüñãàë÷èä òîìèëîãäîí î÷èæ,
õóâüñãàëûí àæëûã íóóöààð ÿâóóëæ áàéæýý. Àçåðáàéæàíû àðä ò¿ìýí áîë
Áàêó õîòûí õóâüñãàëûí ñàéõàí óëàìæëàëûã õ¿íäýëäýã, äýýð äóðäñàí îëîí
õóâüñãàë÷äûí áààòàðëàã ÿâäëûã äóðñàí ñàíàäàã áºãººä òýäíèé äóóðèàëëààð
õîé÷ ¿åýý õ¿ì¿¿æ¿¿ëäýã þì áàéíà.
Êàâêàçûí ºíäºð óóëûí ºâºðò îðøäîã Çàêàòàëà õîòîä î÷èõîä òýíäýõèéí
óóë, îé ìîä õîñîëñîí ¿çýñãýëýíò ñàéõàí áàéãàëü, öàé, òàìõè, òîðãîíû ìÿíäàñ
áîëîâñðóóëäàã îð÷èí ¿åèéí òºõººðºìæòýé ¿éëäâýðèéí ãàçðóóä, ºíäºð
îðëîãîòîé ñàíãèéí àæ àõóé, õàìòðàëóóä àíõààðàë òàòàæ áàéâ.
Íóõà õîò òºâòýé ðàéîíä î÷îîä òýíä õºäºº àæ àõóéí îëîí ñàëáàð ÿëàíãóÿà
òàìõè, ¿ð òàðèà, öàãààí áóäàà, õ¿íñíèé íîãîîíû ñàëáàð èõýä õºãæñºíèéã
¿çýæ òîðãîíû êîìáèíàòûí ¿éëäâýðëýñýí ñàéí ÷àíàðòàé á¿òýýãäýõ¿¿íèéã
õàðàâ. Õóó÷íû ò¿¿õòýé Êèðîâàáàä ãýäýã òîì õîò ñ¿¿ëèéí æèëä èõýä õºãæèæ,
õ¿í àìààðàà Áàêóãèéí äàðàà îðîõ áîëæ, îäîî òýíä õºíãºí öàãààí, õèâñíèé
164

çýðýã ¿éëäâýð èõ õºãæèæ áàéãàà þì áàéíà.
Áàéãóóëàãäààä 18 æèë áîëæ áóé Ìèíãå÷àóð õîò áîë äààâóó, øèëíèé çýðýã
õºíãºí ¿éëäâýðèéí ñàëáàðòàéãààñ ãàäíà ýíä Êóðà ãîëûí óñûã àøèãëàí íýãýí
èõ òîì íóóð õèéæ òýð íóóðûí äýðãýä óìàðä Êàâêàçàä õàìãèéí òîì óñàí
öàõèëãààí ñòàíö áàéãóóëæýý.
̺í Ìèíãå÷àóð õîòòîé áàðàã íàñ ÷àöóó Ñóìãàéò áîë õºíãºí öàãààí,
õèìèéí çýðýã ¿éëäâýð èõ õºãæñºí òîì õîò þì. Áèä áàñ Àçåðáàéæàíä
áàéõäàà ò¿¿íèé ýðòíèé ñî¸ëûí äóðñãàëò ç¿éë, îäîîãèéí ñîöèàëèñò ñî¸ëûí
õºãæèëòýé òàíèëöàæ ÿâàâ. Àçåðáàéæàíû àðä ò¿ìýí ýðòíèé ñî¸ëòîé áºãººä
õ¿í òºðºëõòíèé ñî¸ëûí õºãæèëä ¿íýò õóâü íýìýð îðóóëæ áàéñàí ò¿¿õòýé
àæýý. Àçåðáàéæàíû ìýðãýä ÿðóó íàéðàã÷ Íèçàìè Ãàí æåâè, Õàãàíè Øèðâàíè,
àëäàðò ýðäýìòýí Áàõìàíÿðà, Øàáóñãåðè, óðàí áàðèëãà÷ Àæåìè, óðàí çóðàà÷
Êåìàëåäóèíà Áåõçàäà çýðýã ãàðàìãàé õ¿ì¿¿ñ äýëõèéí ñî¸ëûí ò¿¿õýíä
àëäàðøñàí áèëýý.
Áèä Àçåðáàéæàíä àéë÷èëæ áàéõäàà óðàí çóðàã, óðàí áàðèëãà, õºãæìèéí
á¿òýýëèéí àðâèí èõ ñàíòàé íü ÷ áàñ òàíèëöàæ ÿâàâ. Àçåðáàéæàí õ¿ì¿¿ñ ø¿ëýã
çîõèîõ, õºãæèìäºõ, äóóëàõ àÿëàõäàà èõýä àâúÿàñòàé þì áèëýý. Àçåðáàéæàíä
îäîî 14 äýýä ñóðãóóëüä 80 øàõàì ìÿíãàí îþóòàí ñóðàëöàæ áàéíà.
Àçåðáàéæàíä øèíæëýõ óõààí èõýä õºãæèæ, îäîî Øèíæëýõ Óõààíû
Àêàäåìèä æèíõýíý ãèø¿¿í 34, ñóðâàëæëàã÷ ãèø¿¿í 26, ýðäýìòýí 156, äýä
ýðäýìòýí 828 áàéãààãèéí äýýð 20 ãàðóé ýðäýì øèíæèëãýýíèé õ¿ðýýëýí îëîí
ëàáîðàòîðè áèé áîëæ, òýäãýýð íü îð÷èí ¿åèéí öàõèëãààíû òîî ôèçèê, õèìèéí
íàðèéí ñóäàëãààíû òºõººðºìæ áàãàæ õýìæ¿¿ðýýð õàíãàãäñàíààñ ãàäíà ýðäýì
øèíæèëãýýíèé îëîí àðâàí îðä õàðøààð á¿ðäñýí ýðäýì øèíæèëãýýíèé òóñãàé
ãîë òºâòýé áàéíà. Àçåðáàéæàíäûí ýðäýìòýí íà𠺺ðèéí îðíû ñî¸ë ò¿¿õ,
óóë óóðõàéí ñóäàëãààíààñ ãàäíà áàéãàëèéí øèíæëýõ óõààíû òàëààð ¿íýòýé
íýýëò õèéñýí áàéíà. Àçåðáàéæàíä óòãà çîõèîë Îêòÿáðèéí õóâüñãàëûí äàðàà
èõýýð õºãæèæ, îëîí àðâàí ðîìàí òóóæ, ºã¿¿ëëýã õýâëýãäýí ãàð÷ Ìàìåä
Ñåèäà Îðäóáàä, Ìàõòè Êóñåí, Ìàðê Èáðàãèìîâ, Ñóëüåéìàí Ðàãèìîâ, Ìèð
Æàëàë Àáóëüãàñàí, Èìðàí Êàñèìîâ íàð Ǻâëºëòèéí óòãà çîõèîëûí ò¿¿õýíä
àëäàðøèí ¿ëäæýý.
Àçåðáàéæàíû àðä ò¿ìýí áèäíèé î÷ñîí ãàçàð á¿ð ýëýãñýã äîòíîîð óãòàí
õ¿ëýýí àâ÷ îëîí çóóí õ¿í á¿ðèéí õóðàë öóãëààí õèéæ, ìàíàé àðä ò¿ìýí
ò¿¿íèé àìæèëòûí òàëààð èõýä ñîèðõîæ áàéâ. Áèäíèé î÷ñîí ãàçàð á¿ð îëóóëàà
àëñ õîëîîñ òîñîí óãòàæ, ¿íäýñíèéõýý õºãæìèéã ýãøèãë¿¿ëæ, ñàéõàí àÿëãóóò
äóóãàà äóóëæ ñàéí ñàéõíûã õ¿ñýí åðººæ áàéñàí íü ¿íýõýýð ñàéõàí íàéçûí ã¿í
ñýòãýãäëèéã áèäýíä òºð¿¿ëæ áàéâ.
Áèä Àçåðáàéæàíä áàéõäàà Àçåðáàéæàíû íàì òºð, øèíæëýõ óõààí, ñî¸ë,
óðëàã, óòãà çîõèîë, ¿éëäâýð, õºäºº àæ àõóéí îëîí ç¿òãýëòýí àæèëòàí íàðòàé
óóëçàí ÿðèëöàæ áèå áèåíèéõýý àìæèëòòàé òàíèëöàâ. Áèäíèé èíãýæ óóëçàí
ÿðèëöàæ áàéõàä õî¸ð àðä ò¿ìíèé õýëýíä íýã óòãà íýã àÿëãóóòàé ¿ã îëîíòîî
òîõèîëäîæ áàéñàí íü Ìîíãîë, Àçåðáàéæàíû ñî¸ë äýýð ¿åýñ õàðèëöààòàé
áàéñíûã õàðóóëæ áàéíà.
165

Îêòÿáðèéí õóâüñãàëûí 50 æèëèéí îéä çîðèóëàí ìàíàé îðîíä ÿâóóëæ
áàéãàà Ìîíãîë-Ǻâëºëòèéí àðä ò¿ìíèé íàéðàìäëûí ñàðààð Ǻâëºëò
Àçåðáàéæàíû ñî¸ëûí 10 õîíîã áîëæ, ýíý ¿åýð Àçåðáàéæàíààñ õ¿íäýò çî÷èä
èðñíèé äîòîð áèäíèé õóó÷èí íàéç íºõºä ÷ îðîëöîí èðñýíä áèä áàÿðòàé áàéíà.
Èðñýí çî÷èä òýäíýýð óëàìæëóóëàí Ǻâëºëò Àçåðáàéæàíû àðä ò¿ìýíä äàõèí
ñàéí ñàéõíûã õ¿ñýí åðººå.
¯íýí ñîíèí, 1976 îíû 10 äóãààð ñàðûí 16-íû ºäðèéí äóãààð.
166

ÌÎÍÃÎË ÀÐÄ ÓËÑ, ÇÑÁÍÕÎÓ-ÛÍ ÕÎÎÐÎÍÄ
ÍÀÉÐÀÌÄÀËÒ ÕÀÐÈËÖÀÀ ÒÎÃÒÎÎÕ ÒÓÕÀÉ ÕÝËÝËÖÝÝÐÒ
ÃÀÐÛÍ ¯ÑÝà ÇÓÐÑÍÛ ßÐÓÓ ÀËÄÀÐÒ 60 ÆÈË
Ìîíãîë àðä óëñ, ÇÑÁÍÕÎÓ-ûí õîîðîíä íàéðàìäàëò õàðèëöàà òîãòîîõ
òóõàé õýëýëöýýðò 1921 îíû 11 ä¿ãýýð ñàðä ãàðûí ¿ñýã çóðñàí íü ÁÍÌÀÓ,
ÇÑÁÍÕÓ-ûí àðä ò¿ìíèé àõ ä¿¿ãèéí íàéðàìäàë, á¿õ òàëûí õàìòûí
àæèëëàãààíû îí äàðààëëûí áè÷èãò ãàðàìãàé ¿éë ÿâäàë áîëñîí áèëýý.
Ïðîëåòàðèéí èíòåðíàöèîíàëèçì áà íèéãìèéí ÿíç á¿ðèéí áàéãóóëàëòòàé
îðíóóä ýíõ òàéâíààð çýðýãöýí îðøèõ çàð÷ìóóäûí äýëõèé äàõèíû ò¿¿õýí
à÷ õîëáîãäëûã óëñ ò¿ìíèé ç¿ãýýñ óõàìñàðëàí îéëãîõîä Ǻâëºëò òºðèéí
ãàäààä áîäëîãûí ã¿í àðäà÷, ñîöèàëèñò øèíæ ÷àíàð òóéëûí äºõºì ¿ç¿¿ëñýí
áèëýý. Ǻâëºëò òºð ëåíèí÷ ýíý ãàäààä áîäëîãîî àìæèëòòàé õýðýãæ¿¿ëæ
áàéñíààð 1921-1923 îíä îëîí óëñûí õàðèëöààíä óðüä ºìíº ¿çýãäýýã¿é ¿éë
ÿâäëóóä áîëñíû äîòîð Ǻâëºë¿¿äèéí îðíûã óñòãàõ ãýñýí èìïåðèàëèñòóóäûí
îðîëäëîãî á¿ðýí áàëðàí óíàæ, Ǻâëºëò îðîí îëîí óëñûí õàðèëöààíû óóäàì
çàéä îðæ ýõýëñýí áèëýý.
Â.È.Ëåíèí óëñ ò¿ìíèé ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé õºäºë㺺íä îíöãîé àíõààð÷
çºâõºí Äîðíî äàõèí Åâðîïûí ñîöèàëèçìûí ÿëàëòûã ñîíèðõîí ¿çäýã áèø ìºí
Åâðîïûí ñîöèàëèçì ÷ êîëîíè áà õàðààò îðíóóäûí àðä ò¿ìýí óëñ îðíûõîî
áèå äààñàí áàéäàë, íèéãìèéí äýâøëèéí òºëºº ÿâóóëäàã òýìöýë íü àìæèëòàíä
õ¿ðýýñýé ãýæ íýãýí àäèë õ¿ñäýãèéã îíöëîí òýìäýãëýæ áàéæýý.
Õºãæèíã¿é îðíóóäûí àæèë÷èí àíãèàñ îëîí óëñûí èìïåðèàëèçìûí ýñðýã
ÿâóóëäàã òýìöýë, êîëîíè áà õàðààò îðíóóä äàõü ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé
õºäºë㺺íòýé íýãäýõ íü çàéëøã¿é õýðýãöýýòýé ãýñýí Ëåíèíèé ñóðãààë
çºâëºëò òºðèéí ãàäààä áîäëîãîä õýðýãæèæ, óëìààð îð÷èí ¿åèéí îëîí óëñûí
õàðèëöààíû ¿íäñýí òóëãóóð áîëëîî.
ÇÑÁÍÕÎÓ äîðíî äàõèíû õºðø çýðãýëäýý îðíóóäòàé ¿íýõýýðèéí ýðõ
òýãø, íàéðñàã, ñàéí õºðøèéí õàðèëöààã òîãòîîæ ýõýëñýí áèëýý. ÇÑÁÍÕÎÓ,
Àôãàíèñòàí õî¸ð 1921 îíû 2 äóãààð ñàðä íàéðàìäëûí ãýðýýíä ãàðûí ¿ñýã
çóðñàí áà ìºí 11 ä¿ãýýð ñàðä Ìîíãîë Àðä óëñ, ÇÑÁÍÕÎÓ-ûí õîîðîíä
íàéðàìäàëò õàðèëöàà òîãòîîõ òóõàé õýëýëöýýð áàéãóóëàãäñàí áèëýý.
Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé îëîí çóóí æèëèéí òýìöýë
íü Àóãàà Èõ Îêòÿáðèéí ñîöèàëèñò õóâüñãàëûí ÿëàëòûí à÷ààð XX çóóíû ýõýíä
àíõ óäàà àìæèëòàà îëñîí áèëýý.
Ãàäààäûí áóëààí ýçëýã÷èä, äîòîîäûí ôåîäàëóóäûí ýñðýã Ìîíãîëûí
àðä ò¿ìíýýñ ÿâóóëæ áàéñàí òýìöëèéí çàìûã ìàðêñèçì-ëåíèíèçì, Àóãàà
èõ Îêòÿáðèéí ñîöèàëèñò õóâüñãàëûí ¿çýë ñàíàà ãèéã¿¿ëýí ãýðýëò¿¿ëñýí
þì. Àðäûí õóâüñãàë ÿëàõààñ á¿ð ºìíº Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé õóâü çàÿàã
Â.È.Ëåíèí ÿìàãò àíõààðàí ¿çýæ, ýðõ ÷ºëºº ýäýëæ, òºð óëñàà áèå äààñàí
áàéäàëòàé áàéëãàõ ãýñýí Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé õ¿ñýë, ýðìýëçëýëèéã
äýìæò¿ãýé ãýæ Îðîñûí àæèë÷èí àíãè áà áóñàä îðíû õóâüñãàëò õ¿÷íèéõýíä
óðèàëààä óã çîðèëòûã õýðýãæ¿¿ëýõ òýìöëèéí çºâ çàì íü òýðã¿¿íèé îðíû
167

ïðîëåòàðè íàðòàé õîëáîî òîãòîîõ ÿâäàë ìºí ãýæ Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýíä
ñóðãàñàí áèëýý.
Òýðã¿¿íèé îðíóóä äàõü ñîöèàëèñò õóâüñãàë íü êîëîíè áà õàðààò îðíóóä
äàõü ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé áîëîí àðä÷èëñàí õºäºë㺺íòýé çàéëøã¿é íýãäýõ
òàâèëàíòàé ãýñýí àóãàà èõ ñýòãýã÷ Â.È.Ëåíèíèé íýí ÷óõàë ñóðãààëèéã Ìîíãîëûí
àðä ò¿ìíýýñ Àðäûí íàìûíõàà óäèðäëàãààð 1921 îíä õèéñýí èìïåðèàëèçì,
ôåîäàëèçìûã ýñýðã¿¿öñýí àðäûí àðä÷èëñàí õóâüñãàë òºãñ íîòëîâ.
Ǻâëºëò Îðîñ óëñ Ìîíãîëòîé øèíý ìàÿãèéí ýðõ òýãø õàðèëöàà òîãòîîõîä
áýëýí ãýäãèéã Ëåíèíýýð óäèðäóóëñàí Ǻâëºëò çàñàã ¿éë àæèëëàãààíûõàà
àíõíûõàà ºäðººñ ýõëýí èëýðõèéëæ áàéñàí áèëýý. Äýëõèéí èìïåðèàëèçìûí
ýñðýã íýãýí çîðèëãîîð òýìöýæ áàéñàí Ǻâëºëò Îðîñ óëñ, Ìîíãîë Àðä óëñ
õî¸ðûí àðä ò¿ìíèé íèéòëýã ýðõ àøèã íü ÇÑÁÍÕÓ-ûí àæèë÷èí àíãè Ìîíãîëûí
ìàë÷èí àðäûí óëñ õîîðîíäûí õîëáîîã ¿¿ñãýí áýõæ¿¿ëýâ. Ìîíãîë Àðä Óëñ,
ÇÑÁÍÕÎÓ-ûí Çàñãèéí ãàçðóóäûí õîîðîíä Â.È.Ëåíèí, Ä.Ñ¿õáààòàð íàðûí
îðîëöîîòîéãîîð 1921 îíû 11 ä¿ãýýð ñàðûí 5-íä ãàðûí ¿ñýã çóðñàí àíõíû
õýëýëöýýð íü Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíýýñ ÇÑÁÍÕÓ-ûí àæèë÷èí àíãè, òàðèà÷èäòàé
òîãòîîñîí àíãèéí èíòåðíàöèîíàë÷ õîëáîîã áàòàòãàæ ºãñºí áèëýý.
ÇÑÁÍÕÎÓ, Ìîíãîë Àðä Óëñàä òóñ òóñ òîãòñîí õºäºëìºð÷èí àðäûí àíãèéã
õî¸ð òàë õàðèëöàí õóóëü ¸ñîîð õ¿ëýýí çºâøººð÷, õî¸ð óëñ õîîðîíäîî ýðõ
òýãø, íºõºðñºã øèíý ìàÿãèéí õàðèëöàà òîãòîîñíûã óã õýëýëöýýð õóóëü ¸ñîîð
òóíõàãëàëàà. Ä.Ñ¿õáààòàð òýðã¿¿òýé Ìîíãîëûí òºëººëºã÷äèéã Â.È.Ëåíèí
1921 îíû 11 ä¿ãýýð ñàðä õ¿ëýýí àâ÷ ÿðèëöñàí íü ÁÍÌÀÓ ñîöèàëèçì õºãæèõ
á¿õ çàìä ¿çýë ñàíààíû àóãàà èõ íºëºº ¿ç¿¿ëñýí áèëýý.
Ìîíãîëûí õºäºëìºð÷ àðä ò¿ìýí ººðèéí äàé÷èí ìàíëàé ÌÀÕÍ-ûíõàà
óäèðäëàãààð äýëõèéí àíõíû ñîöèàëèñò îðîí ÇÕÓ-òàé òîãòîîñîí íàéðàìäàëò
õîëáîîíä ¿ðãýëæ òóëãóóðëàí ò¿¿íèé ýäèéí çàñàã, ñî¸ë, öýðãèéí òóñëàìæààð
õóâüñãàëò îëîëòîî áàòàòãàí áýõæ¿¿ëæ, òºð óëñûíõàà òóñãààð òîãòíîëûã
õàìãààëæ, óëñ îðíîî êàïèòàëèñò áóñ çàìààð ñîöèàëèçì ººä õºãæ¿¿ëýõ
íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí çîðèëòóóäûã àìæèëòòàé õýðýãæ¿¿ëæ èðëýý.
Àíõíû õýëýëöýýð áîëîí 1921-1946 îíû õóãàöààíä ÁÍÌÀÓ, ÇÑÁÍÕÓûí
õîîðîíä íýìýí áàéãóóëàãäñàí áóñàä îëîí õýëýëöýýðèéí äàãóó Ìîíãîë,
Ǻâëºëòèéí àðä ò¿ìíèé íàéðàìäàë áàéíãà áýõæèæ, ãàäààä áîäëîãî, ýäèéí
çàñàã, ñî¸ëûí ñàëáàðò õàìòûí àæèëëàãàà õýëáýðýëòã¿é õºãæèæ áàéâ.
Ìàíàé àðä ò¿ìíèé àõ ä¿¿ãèéí áàðèëäàà, õàìòûí àæèëëàãààíû õ¿÷èí
÷àäàë íü Õàëõ ãîëûí ðàéîíä Ìîíãîë, Ǻâëºëòèéí öýðýã õàìòðàí ßïîíû
ìèëèòàðèñòóóäûí ýñðýã ÿâóóëñàí äàéí, Ãèòëåðèéí Ãåðìàíû ýñðýã ÿâóóëñàí
Ǻâëºëòèéí àðä ò¿ìíèé àóãàà èõ ýõ îðíû äàéí áà 1945 îíä ìèëèòàðèñò ßïîíû
ýñðýã Ìîíãîë-Ǻâëºëòèéí àðä ò¿ìíèé õèéñýí øóäàðãà äàéíû æèë¿¿äýä õóðö
èëýðëýý òóñ òóñ îëæ áàéñàí áèëýý. Ãèòëåðèéí Ãåðìàí, ìèëèòàðèñò ßïîíûã
áóò öîõèõîä ÇÕÓ, ò¿¿íèé çýâñýãò õ¿÷èí øèéäâýðëýõ ¿¿ðýã ã¿éöýòãýæ,
Äýëõèéí õî¸ðäóãààð äàéí äóóññàíààð îëîí óëñûí õ¿÷íèé õàðèëöàà, ýíõ
òàéâàí, àðä÷èëàë, ñîöèàëèçìûí òàëä àøèãòàé áîëæ, ¿íäñýýðýý ººð÷ëºãäñºí
áèëýý.
168

Äýëõèéí II äàéíààñ øàëòãààëàí óëñ îðîí äàõü ñîöèàëèçìûí õºãæëèéí ÿâö
óäààøèð÷ áàéñàí íü äàéíû äàðààõ ýíý øèíý íºõöºë ñîöèàëèçìûã àìæèëòòàé
áàéãóóëàõ àÿòàé áîëîëöîîã îëãîæ ºãñºí áèëýý.
II
ÁÍÌÀÓ, ÇÑÁÍÕÓ-ûí õîîðîíä 1946 îíä ãàðûí ¿ñýã çóðñàí íàéðàìäàë,
õàðèëöàí òóñëàëöàõ òóõàé ãýðýý áà ýäèéí çàñàã ñî¸ëûí òàëààð õàìòðàí
àæèëëàõ õýëýëöýýðèéí äàãóó ÇÕÓ ìàíàé îðîíä ýð÷èì õ¿÷, óóë óóðõàé,
áàðèëãà çýðýã àæ ¿éëäâýðèéí ñàëáàð ìºí õºäºº àæ àõóé, ñî¸ë, øèíæëýõ
óõààí, ãýãýýðýë, ýð¿¿ëèéã õàìãààëàõ áîëîí áóñàä ñàëáàðûã õºãæ¿¿ëýõýä øèíý
èõ òóñëàìæ ¿ç¿¿ëñýí áèëýý.
Òýð ¿åèéí òîìîîõîí áàéãóóëàìæ ãýâýë Óëààíáààòàðûí òºìºð çàìûã
òàâüñàí áà àæ ¿éëäâýðèéí øèíý õîò Äàðõàí õîò ¿¿ñýí áàéãóóëàãäñàí ÿâäàë
þì. Ǻâëºëòèéí ýíýõ¿¿ øèíý òóñëàìæèéí à÷ààð àæ ¿éëäâýðèéí íèéò
á¿òýýãäýõ¿¿í 1960 îíä 1940 îíûõîîñ 5,4 äàõèí ºññºí áàéëàà. ̺í õóãàöààíä
õºäºº àæ àõóé èõýýõýí õºãæèæ, 1959 îí ãýõýä ìàíàé õºäºº àæ àõóéä
ñîöèàëèñò ¿éëäâýðëýëèéí õàðèëöàà á¿ðýí ÿëñàí áèëýý.
ÁÍÌÀÓ, ÇÕÓ-òàé íàéðàìäàë õàìòûí àæèëëàãààãàà á¿õ òàëààð áýõæ¿¿ëýí,
àðäûí àðä÷èëñàí îðíóóäòàé àõ ä¿¿ãèéí áàðèëäëàãàà òîãòîîí õºãæ¿¿ëæ,
1961 îíä ͯÁ-ä ãèø¿¿íýýð ýëñýæ òóñ îðîí äýëõèé äàõèíàà ºðãºíººð õ¿ëýýí
çºâøººðºãäñºí áèëýý.
Íèéãìèéí ÿíç á¿ðèéí áàéãóóëàëòàé îðíóóä ýíõ òàéâíààð çýðýãöýí îðøèõ
ëåíèí÷ çàð÷ìûí ¿íäñýí äýýð îëîí óëñûí áàéäëûã ýð¿¿ëæ¿¿ëýõ, çýâñýãëýëýýð
õººöºëäºõ ÿâäëûã çîãñîîõ, äýëõèéä áàò ýíõ òàéâàí òîãòîîõûí òºëºº ìàíàé
îðîí ÇÕÓ áà ñîöèàëèñò õàìòûí íºõºðëºëèéí áóñàä îðíóóäòàé õàìòðàí
èäýâõòýé òýìöýë ÿâóóëæ ýõëýâ.
ÇÕÓÊÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû Åðºíõèé íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà Ë.È.Áðåæíåâ
òýðã¿¿òýé ÇÕÓ-ûí íàì, çàñãèéí òºëººëºã÷èä ìàíàé îðîíä 1966 îíä àéë÷ëàõ
¿åýð ÁÍÌÀÓ, ÇÑÁÍÕÓ-ûí õîîðîíäûí íàéðàìäàë, õàìòûí àæèëëàãàà,
õàðèëöàí òóñëàëöàõ òóõàé ãàðûí ¿ñýã çóðñàí ãýðýý íü Ìîíãîë, Ǻâëºëòèéí
õàðèëöààíä øèíý ¿å íýýñýí áèëýý.
Ýíý øèíý ¿åèéí øèíæ ÷àíàð íü ãýâýë ìàíàé õî¸ð íàì, õî¸ð îðîí, àðä
ò¿ìíèé íàéðàìäàë õàìòûí àæèëëàãàà óëàì ã¿íçãèéð÷ íèéãìèéí àìüäðàëûí
á¿õ õ¿ðýýíä îéðòîí íÿãòàðñààð áàéãàà ÿâäàë þì. 1966 îíû áîëîí ò¿¿íýýñ õîéø
íýìæ áàéãóóëñàí áóñàä òîäîðõîé õýëýëöýýðèéí äàãóó õóäàëäàà ýäèéí çàñàã,
øèíæëýõ óõààí-òåõíèê, ¿çýë ñóðòàë-ñî¸ëûí ñàëáàðûí õàìòûí àæèëëàãàà
óëàì ºðãºí õ¿ðýýòýéãýýð õºãæèæ, óëñ àðäûí àæ àõóéí òºëºâëºãººíèé
çîõèöóóëàëòûã òîãòìîë õèéõ áîëæ õàìòûí ¿éëäâýð¿¿ä áàéãóóëæ áóé þì.
ÇÕÓ-òàé ÁÍÌÀÓ-ûí òîãòîîñîí àõ ä¿¿ãèéí íàéðàìäàë òàë á¿ðèéí õàìòûí
àæèëëàãàà íü òóñ îðíû íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí á¿õ õ¿ðýýíä ò¿ðãýñãýã÷
õàìãèéí àÿòàé íºëºº ¿ç¿¿ëæ áàéíà. 1976-1980 îíä ÇÕÓ-ûí òóñëàìæààð
óëñ àðäûí àæ àõóéí 150-èàä áàðèëãà áàéãóóëàìæ àøèãëàëòàíä îðæ, óðüä
169

àæèëëàæ áàéñàí áàðàã á¿õ ôàáðèê, çàâîä ñýëáýãäýí øèíý÷ëýãäýæ Äàðõàí,
×îéáàëñàí, Ýðäýíýò çýðýã àæ ¿éëäâýðèéí öîî øèíý òºâ¿¿ä áèé áîëëîî. ÇÕÓûí
òóñëàìæòàéãààð áàéãóóëñàí ¿éëäâýðèéí ãàçðóóä òóñ îðíû àæ ¿éëäâýðèéí
íèéò á¿òýýãäýõ¿¿íèé 50 îð÷èì õóâü, öàõèëãààí ýð÷èì õ¿÷íèé 90 õóâü,
í¿¿ðñíèé 80 õóâèéã òóñ òóñ ¿éëäâýðëýí ãàðãàæ áàéíà.
1960-1980 îíä ¿íäýñíèé îðëîãûí ¿éëäâýðëýëä àæ ¿éëäâýðèéí ýçëýõ
õóâèéí æèí 14,6-29,3 õóâü õ¿ðòýë, àæ ¿éëäâýð áà õºäºº àæ àõóéí íèéëñýí
íèéò á¿òýýãäýõ¿¿íä 55,3-75,1 õóâü õ¿ðòýë òóñ òóñ íýìýãäæýý.
Îäîî ìàíàé àæ ¿éëäâýð ýêñïîðòûí á¿òýýãäýõ¿¿íèé 70 îð÷èì õóâèéã
ãàðãàæ áàéíà. Ñ¿¿ëèéí 20 æèëä õºäºº àæ àõóéí íèéò á¿òýýãäýõ¿¿íèé æèë
òóòìûí äóíäàæ õýìæýý õýëáýðýëòã¿é äýýøèëñýýð èðëýý. Ìàíàé ýõ îðîí
àðäûí áîëîâñðîë, øèíæëýõ óõààí, ñî¸ë, óðëàãèéí ñàëáàðò ÷ ìºí èõýýõýí
àìæèëò îëëîî.
Àõ ä¿¿ õî¸ð îðíû õàìòûí àæèëëàãàà íü ñàíñðûí ºíäºðëºã õ¿ðòýë ìàíäàí
õºãæ뺺. Ǻâëºëòèéí ñàíñðûí íèñãýã÷, ÇÕÓ-ûí õîøîé áààòàð, ÁÍÌÀÓûí
áààòàð Â.À.Æàíèáåêîâ, ÇÕÓ-ûí áààòàð, ÁÍÌÀÓ-ûí áààòàð, ñàíñðûí
íèñãýã÷ Æ.ÿððàã÷àà íàðûí á¿ðýëäýõ¿¿íòýé îëîí óëñûí áàã Ǻâëºëòèéí
àðä ò¿ìíèé ýðýëõýã õ¿¿ Þðèé Ãàãàðèíû àíõ íýýñýí çàìààð ñàíñàðò íèñ÷
“Èíòåðêîñìîñ” ïðîãðàììûã àìæèëòòàé áèåë¿¿ëæ, óëñ àðäûí àæ àõóéí àñàð
èõ à÷ õîëáîãäîëòîé øèíæèëãýý ñóäàëãàà õèéâ.
Îäîî àæ ¿éëäâýð, õºäºº àæ àõóé, áàðèëãà, òýýâýð, õîëáîîíû ñàëáàðûã
õºäºëìºð÷èä, ýð¿¿ëèéã õàìãààëàõ, áîëîâñðîë, øèíæëýõ óõààí, ñî¸ëûí
àæèëòíóóä ÌÀÕÍ-ûí XVIII èõ õóðëûí øèéäâýðèéã àìüäðàëä õýðýãæ¿¿ëýí
Ìîíãîë Àðä Óëñ, ÇÑÁÍÕÎÓ-ûí õîîðîíä íàéðàìäàëò õàðèëöàà òîãòîîæ
õýëýëöýýðò ãàðûí ¿ñýã çóðñíû 60 æèëèéí îéã óãòàæ, äîëîîäóãààð òàâàí
æèëèéí òºëºâëºãººíèé ýõíèé îíû òºëºâëºãººò çîðèëòûã àìæèëòòàé
áèåë¿¿ëýõèéí òºëºº ñîöèàëèñò óðàëäààíûã ºðí¿¿ëýí àæèëëàöãààæ áàéíà.
III
Ìàíàé íàì ãàäààä, äîòîîä áîäëîãîäîî ïðîëåòàðèéí èíòåðíàöèîíàëèçìûí
ëåíèí÷ çàð÷ìóóäûã õýëáýðýëòã¿é óäèðäëàãà áîëãîæ, Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé
øàëãàðñàí ¿íýí÷ íºõºð ÇÕÓ, ñîöèàëèñò áóñàä îðíû àðä ò¿ìýí îëîí óëñûí
êîììóíèñò áîëîí àæèë÷èí õºäºë㺺íòýé òîãòîîñîí àõ ä¿¿ãèéí íàéðàìäàë,
¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé òýìöýëòýé áàéãóóëñàí ýâ íýãäëýý áýõæ¿¿ëýí
èìïåðèàëèñò ò¿ðýìãèéëýë, áàðóóí, ç¿¿í îïïîðòóíèçì, ìàîèñòóóäûí èõ ã¿ðíèé
äýýðýíã¿é æèæèã õºðºíãºòíèé ¿íäñýðõýã ¿çëèéí ýñðýã ýâëýðøã¿é òýìöýæ,
äàÿí äýëõèéä ýíõ òàéâíûã áýõæ¿¿ëýõ áîäëîãûã öóöàëòã¿é ÿâóóëæ áàéíà.
Öºìèéí áîëîí óñòºðºã÷èéí çýâñãèéã ¿éëäâýðëýõ çàìààð çýâñýãëýëýýð
õººöºëäºõ ÿâäëûã äàéí, õàðãèñëàë, ò¿ðýìãèéëýëèéí õ¿÷í¿¿ä äýâýðãýæ, îëîí
óëñûí õàðèëöààí äàõü õÿìðàëûã ãýòëýõýä ñààä õèéæ, áóñàä îðíû äîòîîä
õýðýãò õºíäëºí㺺ñ á¿ä¿¿ëãýýð îðîëöîæ, ýíõ òàéâíààð çýðýãöýí îðøèõ
áîäëîãûã ãóéâóóëàí “Õ¿éòýí äàéí” ñýðãýýõèéã õè÷ýýæ áàéíà.
170

Èìïåðèàëçìûí ýíý ò¿ðýìãèé áîäëîãî ¿éë ÿâóóëëàãûí ýñðýã ÇÕÓ ýíõ
òàéâíû áîäëîãûí ëåíèí÷ ÷èã øóãàìûã õºäºëáºëã¿é ìºðäºæ, ýíõ òàéâíûã
èäýâõèòýé õàìãààëàõ, îëîí óëñûí àþóëã¿é áàéäëûã áýõæ¿¿ëýõ ÿâäëûã
ñºðã¿¿ëýí òàâüæ áàéíà. Ñîöèàëèçìûí ãàäààä áîäëîãûí ¿íäñýí çîðèëãûí
íýã íü ýíõ òàéâíû òºëºº Ǻâëºëòèéí àðä ò¿ìýí áîëîí áóñàä àðä ò¿ìíèé ýíõ
àìãàëàí áàéäëûí òºëºº òýìöýë áàéõ ¸ñòîé ãýæ Â.È.Ëåíèí ¿çýæ áàéëàà.
Ýíõ òàéâíûã áàòàòãàí áýõæ¿¿ëýõ, îëîí óëñûí íàìæìàë áàéäëûã
ã¿íçãèéð¿¿ëýõ, äàéíû àþóëààñ ñýðãèéëýõ õàìãèéí áîäèò çàìûã òóñãàæ
ÇÕÓÊÍ-ûí XXIV, XXV, XXVI èõ õóðëóóäààñ äýâø¿¿ëñýí Ǻâëºëòèéí ýíõ
òàéâíû ïðîãðàìì íü á¿õ õ¿í òºðºëõòíèé àìèí ÷óõàë ýðõ àøèãò íèéöýæ
áàéíà.
×óõàì èéìýýñ óã ïðîãðàììûã ýíõèéã ýðõýìëýã÷ á¿õ õ¿÷èí òóõàéëáàë,
äýâøèëòýò ýðäýìòýä, àëñûí õàðààòàé óëñ òºðèéí ç¿òãýëòí¿¿ä, á¿õ ýð¿¿ë
ñàðóóë óõààíò õ¿ì¿¿ñ ãàçàð ñàéã¿é ºðãºí äýìæèæ áàéãàà þì.
“Öºìèéí ñ¿éðëèéã ñýðýìæëýí çàéëóóëàõ” òóõàé ͯÁ-ûí Åðºíõèé
Àññàìáëåéãààñ ãàðãàõ òóíõàãëàë áà ñàíñðûí óóäàìä àëèâàà çýâñýã
áàéðëóóëàõûã õîðèãëîõ òóõàé ãýðýýíèé òºñºë çýðýã ÇÕÓ-ààñ ͯÁ-ûí Åðºíõèé
Àññàìáëåéí XXXVI ÷óóëãàíä äýâø¿¿ëñýí ñàíàà÷èëãûã ýíõèéã ýðõýìëýã÷ á¿õ
õ¿÷èí á¿ðýí ä¿¿ðýí äýìæèæ áàéíà.
ÁÍÌÀÓ, ÇÕÓ áîëîí ñîöèàëèñò àõ ä¿¿ áóñàä îðíóóäòàé õàìòðàí îëîí
óëñûí õàðèëöààíä íàìæìàë áàéäàë áèé áîëãîõ, á¿õ íèéòèéí ýíõ òàéâíûã
áýõæ¿¿ëýõ, çýâñýãëýëýýð õººöºëäºõ ÿâäëûã õÿçãààðëàõûí òºëºº òóóøòàé
òýìöýæ, Àçè áîëîí äàÿí äýëõèéí óëñ ò¿ìíèé ýíõ òàéâàí, àþóëã¿é áàéäëûã
áàòàòãàõ ¿éëñýä õóâü íýìðýý îðóóëæ áàéíà.
Àçè, Íîìõîí äàëàéí óëñóóäûí õîîðîíä ¿ë äîâòëîõ, õ¿÷ ¿ë õýðýãëýõ òóõàé
êîíâåíö õàìòðàí áîëîâñðóóëæ, ãàðûí ¿ñýã çóðàõ òóõàé ÁÍÌÀÓ-ûí Çàñãèéí
ãàçðààñ äýâø¿¿ëñýí ñàíàë íü äýëõèéí ýíõèéã ýðõýìëýã÷ á¿õ õ¿ì¿¿ñèéí ç¿ãýýñ
ºðãºí äýìæëýãèéã õ¿ëýýæ áàéíà.
Ýíý ñàíàëûã óëñ ò¿ìí¿¿äèéí áàò áýõ ýíõ òàéâíû òºëºº ãàðàìãàé òýìöýã÷
Ë.È.Áðåæíåâ ÇÕÓ-ûí Êîììóíèñò Íàì áà Ǻâëºëò òºðèéí ºìíººñ á¿ðýí
äýìæñýí õàðèóãàà ýí òýðã¿¿íýý èð¿¿ëñýí áèëýý.
“ÇÕÓ-ûí àþóë çàíàë”, “Àôãàíèñòàíû äîòîîä õýðýãò ÇÑÁÍÕÓ õºíäëºí㺺ñ
îðîëöîæ áàéíà” ãýõ ìýòèéí èìïåðèàëèñò ò¿ðýìãèéëýã÷èä, òýäíèé æàí÷ëàõ
¿çýëò õîëáîîòíóóäààñ äýãäýýæ áóé ýëäýâ öóóðõàë íü ¿íýí õýðýã äýýðýý
Âàøèíãòîíû äàéí÷ á¿ëãèéíõýí, òýäíèé ò¿ðýìãèé õàíü õàìñààòíóóäààñ
øèíý òºðëèéí àþóëòàé çýâñãèéã ¿éëäâýðëýõ, áóñàä îðíû äîòîîä õýðýãò
õºíäëºí㺺ñ îðîëöîõ, ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé õºäºë㺺íèéã äàðàõàä
÷èãëýãäñýí õ¿í òºðºëõòíèé ýñðýã ò¿ðýìãèé ¿éë àæèëëàãààãàà íóóí äàëäëàõ
ãýñýí õýðýã ãýæ Ìîíãîëûí îëîí íèéò, ýíõèéã ýðõýìëýã÷ á¿õ õ¿÷èíòýé äóóãàà
íýãòãýæ ýðñ øèéäâýðòýé ýñýðã¿¿öýæ áàéíà.
171

IV
ÁÍÌÀÓ, ÇÑÁÍÕÓ-ûí õîîðîíäûí àõ ä¿¿ãèéí íàéðàìäàë, õàìòûí
àæèëëàãààã ã¿íçãèéð¿¿ëýí óäèðäàí ÷èãë¿¿ëýã÷ õ¿÷ íü ÌÀÕÍ, ÇÕÓÊÍ þì.
Ìîíãîë-Ǻâëºëòèéí àðä ò¿ìíèé íàéðàìäàë, íÿãò õàìòûí àæèëëàãààã
öààøèä õºãæ¿¿ëýõ àñóóäàë ÇÕÓÊÍ, ÌÀÕÍ-ûí èõ õóðëóóäûí øèéäâýð, õî¸ð
îðíû óäèðäàã÷èä íºõºð Ë.È.Áðåæíåâ, Þ.Öýäýíáàë òýðã¿¿òýé ÇÑÁÍÕÓ,
ÁÍÌÀÓ-ûí íàì, çàñãèéí òºëººëºã÷人ñ 1966, 1974, 1976 îíóóäàä õàìòðàí
ãàðãàñàí áàðèìò áè÷ã¿¿äýä òóñãàëàà òóñ òóñ òîäîðõîé îëñîí þì.
Ìàíàé íàì, òºðèéí óäèðäàã÷èä íºõºð Ë.È.Áðåæíåâ, Þ.Öýäýíáàë íàð
õî¸ð àðä ò¿ìíèé íàéðàìäëûí ç¿é òîãòîîëûã ¿íäýñëýí òîäîðõîéëæ, ò¿¿íèéã
öààøèä ã¿íçãèéð¿¿ëæ ºðãºòãºí õºãæ¿¿ëýõèéí ÷óõëûã ÿìàãò çààí òýìäýãëýæ
áàéäàã þì. ͺõºð Þ.Öýäýíáàë Àðäûí õóâüñãàëûí 60 æèëèéí îéä çîðèóëñàí
áàÿðûí õóðàë äýýð òàâüñàí èëòãýëäýý öîõîí òýìäýãëýõäýý “ªíãºðñºí 60
æèëèéí õóãàöààíä ÌÀÕÍ-ûíõàà óäèðäëàãààð Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé îëñîí
á¿õ ÿëàëò, àìæèëò íü ÇÕÓ áà ñîöèàëèñò íºõºðëºëèéí áóñàä îðíóóäòàé
òîãòîîñîí àõ ä¿¿ãèéí íàéðàìäàë, á¿õ òàëûí íÿãò õàìòûí àæèëëàãààíû ãîë ¿ð
ä¿í ìºí” ãýñýí áèëýý.
“Ñîöèàëèçìûí òºëºº õàìòðàí òýìöñýí ìàíàé óóãàí îðîí Ìîíãîë Àðä
Óëñòàé òîãòîîñîí íàéðàìäàë áîë Ǻâëºëòèéí õ¿ì¿¿ñ áèäýíä íýð òºðèéí
õýðýã, èíòåðíàöèîíàë÷ ¿¿ðýã” ãýæ õýëñýí Ë.È.Áðåæíåâèéí öîãòîé õàëóóí
¿ãèéã Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí ç¿ðõýíäýý íàíäèãíàí õàäãàëæ ÿâäàã þì.
ͺõºð Þ.Öýäýíáàë, Ë.È.Áðåæíåâ íàðûí óäàà äàðààãèéí óóëçàëò ÿðèà
íü ÌÀÕÍ, ÇÕÓÊÍ, ÇÑÁÍÕÓ, Ìîíãîë-Ǻâëºëòèéí àðä ò¿ìíèé õîîðîíä
ýâäýðøã¿é õîëáîîã áàéíãà áýõæ¿¿ëýõýä íýí ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé áîëæ
áàéäàã þì.
Ìîíãîë, Ǻâëºëòèéí àðä ò¿ìíèé óëàìæëàëò íàéðàìäàë, àõ ä¿¿ãèéí
áàðèëäëàãààíû ¿çýë ñàíààíû äîð ýíý 8 äóãààð ñàðûí 10-íä Êðûìä áîëñîí
óóëçàëòûí ¿åýð íºõºð Ë.È.Áðåæíåâ, Þ.Öýäýíáàë íàðûí øèíý òàâàí æèëä
ìàíàé õî¸ð îðíû õàìðàí àæèëëàõ ¿íäñýí àñóóäëóóäûã õýëýëöýæ ýíõ òàéâíûã
õàìãààëàõ áîëîí óëñ ò¿ìí¿¿ä òóñãààð òîãòíîí ýðõ ÷ºëººòýé õºãæèõ ýðõèéã
õàìãààëàõ ¿éë õýðýãò ÇÑÁÍÕÓ, ÁÍÌÀÓ õýëáýðýëòã¿é ¿íýí÷ áàéäãèéã áàòëàí
òýìäýãëýñýí áèëýý.
ØÓÀ-èéí ìýäýý ñýòã¿¿ë, Óëààíáààòàð, 4(1981)
172

ÌÎÍÃÎË×ÓÓÄ ÕÀÐÜ ÎÐÍÓÓÄÒÀÉ ÕÀÐÈËÖÀÕÛà ÑÎÍÈÐÕÑÎÍ ÍÜ
(XIX çóóíû õî¸ð äàõü õàãàñààñ XX ýóóíû ýõýí ¿å)
Îëîí çóóíû òóðø õºðø Õÿòàä, Îðîñ îðîíòîé òîãòîîñîí óëñ òºð-ýäèéí
çàñãèéí óëàìæëàëò õàðèëöàà áà ëàìûí øàøíû òºâ Òºâäòýé øàøíû õîëáîîòîé
áàéñàí Ìîíãîë îðîíä XIX çóóíû õî¸ðäóãààð õàãàñ, XX çóóíû ýõýýð íýëýýä
ººð÷ëºëò¿¿ä ãàðàâ. ªðíºäèéí õºðºíãºòºí îðíóóä áà ßïîí óëñ Ìàíæ ×èí
óëñûí öýðýã ñòðàòåãèéí ÷óõàë äàëàéí áîîìò áóóäëóóä áà òºðºë á¿ðèéí íººöººð
áàÿëàã ìóæóóä ðóó çýâñýãò õ¿÷íýýð ò¿ðýìãèéëýí îðæ, ýäèéí çàñãèéí õóâüä
íî¸ðõîæ ýõýëñýí íü ôåîäàëûí áàéãóóëàëò ×èí ã¿ðýí, ìºí ò¿¿íèé çàõ õÿçãààð
áîëñîí Ãàäààä Ìîíãîëûã äýëõèéí êàïèòàëûí çàõ çýýë ð¿¿ òàòàí îðóóëæýý.
Ìàíæ ×èí óëñûí Çàñãèéí ãàçàð Õààíò Îðîñ óëñûí íºëººã Ãàäààä
Ìîíãîëä èõýñãýõã¿éí òóëä þóíû ºìíº Ìîíãîë îðîíä Õÿòàäûí õóäàëäàà÷èä,
ìºí㺠õ¿¿ëýã÷äèéí ¿éë àæèëëàãààã õÿçãààðëàæ áàéñíàà ººð÷èëæ, ìàëûí
áýë÷ýýðèéã õîìñãîí, àëü ¿ðæèë øèìòýí ãàçàðò õÿòàä òàðèà÷äûã îëíîîð
îðóóëàí êîëîíè÷èëæ áàéâ. Õÿòàäûí õóäàëäàà÷èä ìºí㺠õ¿¿ëýã÷äèéí îëîí
ï¿¿ñ äýëã¿¿ð¿¿ä Ãàäààä Ìîíãîëä ºðãºí òàðõàâ. Ýíý á¿õýí íü ìàíæ, ìîíãîë
ôåîäàëóóäûí òýñýõ¿éåý áýðõ äàðëàëûã õ¿ëýýæ èðñýí àðä ò¿ìíèé çîâëîíò
áàéäëûã óëàì õ¿íäð¿¿ëæýý.
XX çóóíû ýõýýð Ìîíãîë îðíû çàõ çýýë äýýð Àíãëè, Àìåðèêèéí çýðýã
ºðíºäèéí îðíû ï¿¿ñ¿¿ä áàñ áóé áîëæ, Õÿòàäûí õóäàëäàà÷äûí äýìæëýãýýð
áóþó áèåý äààñàí ¿éë àæèëëàãààã ÿâóóëæ áàéâ. ×èí óëñûí Çàñãèéí ãàçàð
Ãàäààä Ìîíãîë áà Õààíò Îðîñ óëñ õî¸ðûí õîîðîíä òîãòñîí õóäàëäàà, ýäèéí
çàñãèéí õàðèëöààíä ñààä õèéõèéã õè÷íýýí îðîëäñîí áîëîâ÷ ýðòíèé ýíý
õàðèëöàà çîãñîõ áàéòóãàé óëàì ÷ õºãæñººð áàéâ. Îðîñûí êîíñóëûí ãàçàð 1860
îíä Èõ Õ¿ðýýíä äàðàà íü òóñ îðíû çàðèì òºâ¿¿äýä òóñ òóñ áàéãóóëàãäñàíààð
õî¸ð îðíû õîîðîíäîõ õóäàëäààíû õàðèëöàà óëàì ºðãºæñºí áèëýý. ×óõàì ýíý
¿åýñ ýõëýí 1900 îí õ¿ðòýëõ õóãàöààíä Îðîñ, Ìîíãîëûí õóäàëäààíû åðºíõèé
ýðãýëò õýäýí àðàâ äàõèí ºñ÷ýý. Èíãýæ õàðü ã¿ðíèé õóäàëäàà Ìîíãîëûí
çàõ çýýë äýýð èäýâõæèæ èðñýí íü òóñ îðîíä òàâààð ìºíãºíèé õàðüöààã
õºãæ¿¿ëýõýä àÿíäàà íºëººëºâ. Çàðèì âàí, ã¿í, ÷èíýýëýã ëàì, àðäóóä õóäàëäàà
àðèëæàà ¿¿ñãýí ÿâóóëæ, òóñ îðíû õ¿í àì áà ãàäààäûí ï¿¿ñ¿¿äèéí õîîðîíä
æóóë÷èëæ ýõýëñýí áèëýý.
II
Íóòãèéí áà ìàíæèéí ôåîäàëóóäàä ìºëæèãäºæ áàéñàí Ìîíãîëûí àðä
ò¿ìýí Õÿòàäûí õóäàëäàà, ìºí㺠õ¿¿ëýã÷èä áà õºðºíãºòºí îðíû ï¿¿ñ¿¿äèéí
òàëõèäàëä äàâõàð íýðâýãäýõ áîëîâ. Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíýýñ ìàíæ áà ººðèéí
îðíû ôåîäàëûí ýñðýã ÿâóóëæ áàéñàí ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé õºäºë㺺í
Îðîñûí 1905 îíû õóâüñãàëûí íºëººãººð óðüä ºìíº ¿ýýãäýýã¿é ºðãºæèæ,
çîõèîí áàéãóóëàëòòàé áîëæ áàéâ. Äýëõèéí êàïèòàëèçì áà 1905 îíû Îðîñûí
173

õºäºë㺺í Àçè òèâèéã á¿ðìºñºí ñýðýýñýí” 8 ãýæ Â.È.Ëåíèí Àçèéí àðä
àíãèéè òýðã¿¿íèé õ¿ì¿¿ñ àðä áà Ìîíãîëûí íèéãìèéí ñýõýýòíèé äàâõàðãûí
äýâøèëòýò òºëººëºã÷èä îëîí óëñûí õàðèëöààã èõýýõýí ñîíèðõîæ ýõëýâ.
¯¿íä Îðîñ îðîíä ÿâóóëæ áàéñàí õóäàëäàà, ñî¸ëûí õàðèëöàà ºðãºæèæ áàéñàí
íü èõýýõýí íºëººëºâ. Óã õàðèëöàà àëáà, àìèíû õ¿ì¿¿ñ õàðèëöàí ñîëèëöîõ
æóðìààð õýðýãæèæ áàéñíû äîòîð íýã íýãýíäýý òàëàðõàí, ñàéí õºðøèéí
õàðèëöààã õºãæ¿¿ëýõ ãýñýí õ¿ì¿¿ñ öººíã¿é áàéñíûã äóðäàõ íü ç¿éòýé. Òýäãýýð
õ¿ì¿¿ñèéí òîîíä õî¸ð îðíû õîîðîíä ò¿¿õýíä áàðàà òàâààð òýýâýðëýí 纺æ
áàéñàí æèí÷èä ìºí ýä áàðàà ñîëèëöîí òóñ òóñûí îðíû áàéäëûã ñîíèðõîæ
áàéñàí õèë õÿçãààðûí õ¿í àðä ìºí îðíî. Íààä çàõûí íýãýí æèøýýã äóðäâàë,
Çàñàãò õàí àéìãèéí Ýðäýíý ä¿¿ðýã÷ âàí (îäîîãèéí Õºâñãºë àéìãèéí Öýöýðëýã
ñóìûí íóòàãò Îðîñ îðíû ñî¸ëûí òóðøëàãûã ñîíèðõîí Ýðõ¿¿ õîòûí ìóæààí
íàðûí òóñëàìæààð õîøóóíûõàà òºâä õî¸ð äàâõàð ä¿íçýí îðäîí áàðèóëæ,
Åâðîï ìàÿãèéí çàñëàãààð òîõèòîé ÷èìñíèéã íóòãèéíõàí ñàéí ìýäíý.
Áàéãàëü äàëàéí õàâü íóòãààð àæèëëàæ áàéñàí äîðíîä Ìîíãîëûí ëàì
Ïóíöàã çýðýã õ¿ì¿¿ñ Îðîñ îðíû áàéäàëòàé òàíèëöààä Îðîñûí àðä ò¿ìíèé íýð
õ¿íäèéã ìîíãîë÷óóäûí äóíä äýëãýð¿¿ëæ áàéñàí þì ãýæ Îðîñûí ýðäýìòýí
Ã.È.Ïîòàíèí 9 çààí òýìäýãëýñýí áàéäàã. ¯¿íèé íºãººòýéã¿¿ð Ìîíãîë
îðîíä àëèâàà íýãýí õýðãýýð èðæ áàéñàí îðîñ õ¿ì¿¿ñ ìîíãîë÷óóäòàé äîòíî
õàðèëöàæ, òýäýíä ººðèéí îðíû òóõàé ÿðüæ áàéæýý.
Í.Ï.Ïðæåâàëüñêèé, Ï.Ê.Êîçëîâ, Â.À.Îáðó÷åâ, Â.Ë.Êîìàðîâ íàðûí
çýðýã Îðîñûí íýðò ýðäýìòýä Ìîíãîëûí ÿíç á¿ðèéí äàâõàðãûí òºëººëºã÷èä
ÿëàíãóÿà ººðñäèéí çàì÷èí àðäóóäòàé áàéí áàéí óóëçàí ÿðèëöàæ áàéñàí
íü òýäíèé õýâë¿¿ëñýí ýðäýì øèíæèëãýýíèé òàéëàí, çàìûí òýìäýãëýëýýñ
òîäîðõîé áàéäàã.
Ìîíãîë õýë áè÷èã ñàéí ìýääýã áàéñàí ìîíãîë÷ ýðäýìòýí Ë.Ì.Ïîçäíååâ,
Ã.È.Ïîòàíèí, Á.ß.Âëàäèìèðöîâ íàð Îðîñ îðíû àìüäðàë, Åâðîïûï ñî¸ë,
äýëõèéí ¿éë ÿâäëûã ìîíãîë÷óóäûí äóíä õóó÷ëàí ÿðüæ, òýäíèé ñîíèðõëûã
ºðí¿¿ëäýã áàéñàí íü ýðãýëçýýã¿é áèëýý. Ìîíãîëûí ýðõ ÷ºëººííé õºäºë㺺í
1911-1913 îíû Õÿòàäûí õºðºíãºòíèé àðä÷èëñàí õóâüñãàëòàé íýãýí ¿åä
ºðíºæ, ò¿¿íèé íºëººã òóñãàæ áàéñàí íü áàãàã¿é à÷ õîëáîãäîëòîé áàéâ.
Òóñãààð òîãòñîí Ìîèãîë óëñ áàéãóóëàõûã ñàèàà÷ëàã÷ íàð Ìîíãîëûí çàõ
çýýëèéã ñîíèðõîæ áàéñàí Õààíò Îðîñ óëñûí äýìæëýãèéã ººðñäèéí öààøäûí
¿éë àæèëëàãààíä àâàõûã ýðõýìëýæ áàéâ. Õààíò Îðîñ óëñûí Çàñãèéí ãàçàð
Ìîíãîë îðîíä áàéð ñóóðèà áýõæ¿¿ëýõèéã èõýä õ¿ñ÷ áàéñàí áîëîâ÷ Ãàäààä
Ìîíãîëûã íýãýí àäèë êîëîíè÷ëîõ ñîíèðõîëòîé áàéñàí ßïîí, Àíãëè, ÀÍÓ
çýðýã îðíóóäòàé Ìîíãîëûè àñóóäëààñ áîëæ õàðèëöààãàà õóðöàòãàõã¿éã
õè÷ýýñýí áîëãîîìæëîõ áîäëîãî ÿâóóëæ áàéâ.
Ãàäààä Ìîíãîëûí Çàñãèéí ãàçàð, ò¿¿íèé äýýä òóøààëûí äèïëîìàòóóä
Õààíò Îðîñ óëñûí çàñãèéí ºíäºð òóøààëûí òºëººíèé õ¿ì¿¿ñòýé Èõ Õ¿ðýý áà
Ïåòðáóðã õîòíîî óäàà äàðààëàí õýëýëöýýð õèéæ, Äîòîîä Ìîíãîëûã áàãòààñàí
8
Ëåíèí. Â.È. Ïðîáóæäåíèå Àçèè. Çîõèîëóóä.19 ä¿ãýýð áîòü. õ. 66
9
Ïîòàíèí Ã.È. Ïóòåøåñòâèå ïî Ìîíãîëèè. Èçä-âî ãåîãðàôè÷åñêîé ëèòåðàòóðû. 1948. ñ.358
174

Ìîíãîë óëñûí òóñãààð òîãòíîëûã õ¿ëýýí çºâøººð¿¿ëýõ ñàíàëûã óõðàëòã¿é
äýâø¿¿ëæ áàéâ. Óäààí õóãàöààíû ýíý õýëýëöýýðèéí õóâü çàÿàã çàäëàõàä
Ìîíãîëä àâòîíîìèò ýðõ îëãîõ òóõàé Îðîñ, Õÿòàä õî¸ð óëñûí óðüä÷èëñàí
õýëýëöýýð øèéäâýðëýñýí þì. ¯¿íèé óðøãààð Ìîíãîë, Õÿòàä, Îðîñ ãóðâàí
óëñûí òºëººëºã÷äèéí áàãà õóðàë ãýã÷ çîõèîãäîæ, Ãàäààä Ìîíãîëûí òàëûí
äýýðõ õ¿ñýëòèéã àâòîíîìèò ýðõýýð õÿçãààðëàñàí áèëýý. Èìïåðèàëèñò ã¿ðí¿¿ä
áà Ìàíæ ×èí óëñûí èéì ñýì àðèëæààíààñ áîëæ, Ìîíãîëûí òóñãààð òîãòíîëûã
ßïîíû Ýçýí õààíò óëñûí Çàñãèéí ãàçðûí ç¿ãýýñ äýìæ¿¿ëýõ áà ÀÍÓ, Àíãëè,
Ãåðìàí, Ôðàíö, Áåëüãè çýðýã îðíóóäòàé äèïëîìàò õàðèëöàà òîãòîîõûã
ýðìýëçñýí Ìîíãîëûí äèïëîìàòóóäûí õ¿ñýëò ÷ ìºí íýãýí àäèë á¿òýýã¿é áèëýý.
III
Ãàäààä, äîòîîä õàðèëöààíû õóâüä íýëýýä ºðãºí ýðõòýé, àâòîíîìèò
Ìîíãîë îðîí Îðîñ îðîíòîé õóäàëäàà, ýäèéí çàñàã, ñî¸ëûí õàðèëöààãàà
ºðãºæ¿¿ëýõ áîëîëöîîòîé áàéâ. Ýíý íü Ìîíãîëûí äýâøèëò ¿çýëòýé çàðèì
õ¿ì¿¿ñ ýäèéí çàñàã áà ñî¸ëûí òàëààð õýä õýäýí àðãà õýìæýý àâ÷ ÿâóóëàõàä
áîäèò äºõºì áîëñîí áºãººä òýð íü óëìààð Îðîñ îðîíä ºðíºæ áàéñàí
õóâüñãàëò õºäºë㺺íèé ¿çýë ñàíààã ìîíãîë÷óóä òóñãàí àâàõàä òóñ õ¿ðãýñýí
áèëýý. Íèéñëýë Õ¿ðýýí äýõ öàõèëãààí õîðîî, óòàñíû õîðîî, õýâëýëèéí
õîðîî, Å𺺠ãîëûí àëòíû óóðõàéä àæèëëàæ áàéñàí çàðèì ìîíãîë÷óóä øèíý
¿éëäâýðèéè òåõíèêòýé òàíèëöàæ, àðä÷èëñàí ¿çýë á¿õèé îðîñ õ¿ì¿¿ñòýé
óóëçäàã áàéâ, Íèéñëýë Õ¿ðýýíèé ñóðãóóëü, Õóæèðáóëàíãèéí öýðãèéí
ñóðãóóëü, Ýðõ¿¿ãèéí ñóðãóóëüä ñóð÷ áàéñàí ìîíãîë çàëóó÷óóäûí äîòðîîñ
íýëýýä òîîíû õ¿ì¿¿ñ Îðîñûí õóâüñãàëûí ¿çýë ñàíààã òóñãàí àâ÷ áàéñàí íü
òîäîðõîé áèëýý. Íèéñëýë Õ¿ðýýíä õýâëýãäýí ãàð÷ áàéñàí ñîíèí, ñýòã¿¿ë íü
òºðèéí áàéãóóëëàãûã àðä÷èëàõ, Åâðîïûí æèøýýãýýð ñî¸ëûã õºãæ¿¿ëýõ áà
Îðîñ îðîíä áîëæ áàéñàí õóâüñãàëò ¿éë àæèëëàãààíû ìýäýýíèé òàëààð ÷óõàë
ç¿éëèéã õýâëýäýã áàéæýý. Á¿õýëäýý Ìîíãîëûí íèéãýìä õóó÷íààñ øèíý
ð¿¿ òýì¿¿ëýõ, îëîí óëñûí ¿éë ÿâäëûã ñîíèðõîõ áà ãàäààäòàé õàðèëöàõûã
ýðìýëçýõ ÿâäàë èäýâõæèæ áàéâ.
IV
XX çóóíû ýõýýð Àçè áà Åâðîïûí îðíóóäààð ÿâæ, þì ¿çýõ ñîíèðõîëòîé
õ¿ì¿¿ñ Ìîíãîë îðîíä íýëýýä áàéâ. Òýä òýýâðèéí àëü òîõèîëäñîí õºñ㺺ð
àëñûí õ¿íä çàìûã òóóëàí çîâæ ç¿äýð÷ ÿâàõäàà ÿíç á¿ðèéí îðîíä î÷îîä àëü
÷ ãàçðûí õ¿ì¿¿ñ áàÿí áà ÿäóó, ýðõ äàðõòàé áà äàðëàãäàí çîâñîí ãýæ õî¸ð
õýñýãò õóâààãäàí áàéñíûã ¿çýæ ìýäýõ áîëîëöîîòîé áàéñíààñ ãàäíà åð áóñûí
ñîíèí îëîí ç¿éëèéã õàðæ, äýëõèéè ñî¸ë èðãýíøèë áà àðä÷èëñàí ¿çëèéã ÷àäàõ
÷èíýýãýýðýý òóñãàí àâäàã áàéâ. Òýäãýýð õ¿ì¿¿ñ ýõ îðíîîñîî õîëäîí òàñðààä
ò¿¿íèéãýý ñàíàí áîäîæ, ýðãýæ ýíõðèé õàëàìæèíä íü îðîõûã ýðõýìëýí õ¿ñäýã
áàéæýý.
175

Òèéì õ¿ì¿¿ñèéí íýã áîë îëîí óëñûí ýñïåðàíòî õýëèéã ñóðñàí àíõíû
ìîíãîë õ¿í Íàìæèëûí Õàÿíõÿðâàà 10 áàéâ. Í.Õàÿíõÿðâààä òýð ¿åèéí áàðàã á¿õ
ýðýãòýé õ¿¿õä¿¿äèéí íýãýí àäèë Õ¿ðýýíä ñóðãóóëü õèéæ áàéãààä ÿäóóãèéí
ýðõýýð ºðºíä áàðèãäàæ, 1900 îíä 24 íàñàíäàà Îðîñ îðîíä îäæýý. Òýðýýð îðîñ
íóòàãò 3 æèë áàéõäàà Õàëèìàãèéí Áóääûí íýãýí äàöàíä ñóóæ, áîëîâñðîëîî
äýýøë¿¿ëýí õàëèìàã÷óóäòàí òàíèëöàæ áàéæýý. Í.Õàÿíõÿðâàà Îðîñ îðíû
áîëîâñðîíãóé àìüäðàëòàé òàíèëöàæ, óëìààð äàÿí äýëõèéã ñîíèðõîõ áîëæýý.
Òýð áóñäûí àæèë õèéæ, îëñîí öººí ìºí㺺𺺠Àíãëèéí õºëºã îíãîöîíä ñóóæ,
Õàð äàëàéãààð ãàòëàí Òóðê óëñàä î÷æýý. Õàÿíõÿðâàà òýãæ ÿâñààð óðüä ºìíº
¿çýýã¿é ýðñ îíäîî àìüäðàëä îðæ, Òóðê Åâðîïûí ÿäóó õ¿ì¿¿ñòýé Ñòàìáóë
õîòíîî òàíèëöàí äàëàéí áîîìòûí à÷àà 纺ã÷èéí ò¿ð õóãàöààíû àæèëä àðàé
÷àìàé îðæýý. Òýð óóëçñàí õ¿ì¿¿ñòýéãýý õàðèëöàí îéëãîëöîæ ÷àäàõã¿é áàéñàí
áýðõøýýëèéã äàâàí òóóëàõûí òóëä Ñòàìáóëä ýñïåðàíòî õýëíèé êóðñò ñóð÷, óã
õýëèéã ñàéí ìýääýã áîëîâ.
Çàëóó Õàÿíõÿðâàà òýíýæ õýñ¿¿÷èëñýýð òóéëäàí ÿäàð÷, ýõ îðíîî ñàíàæ
ìºðººäºí ÿâñààð ýöýñò íü Ìîíãîë îðîíä õóâüñãàë ÿëñàí òóõàé ìýäýýã îëæ
ñîíñ÷ýý. Òýð àæèë õèéæ àðàé ãýæ îëñîí õýäýí ìºí㺺𺺠çàìûí çàðäàë õèéæ,
Ǻâëºëò Îðîñ óëñûí íèéñëýë Ìîñêâà õîòíîî 1922 îíä èðæ, Ìîíãîë Àðä
Óëñûí ýë÷èí òºëººëºã÷èéí ãàçàð æèæ¿¿ðèéí ¿¿ðýã ã¿éöýòãýæ áàéæýý. Òýðýýð
Ìîñêâà õîòíîî áàéõ çóóðàà ÇÎÓ-ûí àìüäðàëòàé òàíèëöàæ, óëìààð Îêòÿáðèéí
õóâüñãàë áà Ǻâëºëò çàñãèéí ó÷èð óòãûã îéëãîí àâ÷ýý. Õàÿíõÿðâàà 1924
îíä Óëààíáààòàðò ýðãýí èðæ, äàðóé ýõ îðíûõîî õóâüñãàëò ¿éë àæèëëàãààíä
îðîëöîæ, ÌÀÕÍ-ûí ãèø¿¿í áîëæýý. Òýð ñóð÷ ìýäñýí áîëîâñðîë, ýõ îðîí÷
èäýâõ ç¿òãýëèéíõýý à÷ààð ÌÕÇÝ-èéí Òºâ Õîðîîíä õýëòñèéí ýðõëýã÷, ÌÀÕÍûí
Òºâ Õîðîîíû äýðãýäýõ Íàìûí ñóðãóóëüä çàõèðàë, Ýð¿¿ëèéã õàìãààëàõ
ÿàìíû ñàéä, Äîòîîäûã õàìãààëàõ ãàçðûí äàðãà çýðýã òóøààëä àæèëëàæ,
àðä ò¿ìíèéõýý òóñûí òóëä õ¿÷ õºäºëìºðºº çîðèóëæýý. Òýð àëáà àæëûíõàà
õàæóóãààð ýñïåðàíòî õýëèéã õýñýã ìîíãîë çàëóó÷óóäàä çààæ áàéâ.
Áàñ íýã ñîíèðõîëòîé õ¿íèé íýã áîë Ò¿øýýò õàí àéìãèéí Äàé÷èí âàíãèéí
õîøóóíû àðä Áààòàðûí Äàíçàí áàéâ. Òýð ìºí Õ¿ðýýíä ñóóæ íîì ¿çýæ áàéãààä
ìîíãîë áè÷èã ñàéí ñóð÷, Íèéñëýë Õ¿ðýýíä àëáà õààæ, òóõàéëáàë õýâëýõ
¿éëäâýðò àæèëëàõ çóóðàà Ìîíãîë îðîí çýðýã äîðíî ç¿ãèéí óëñóóäûí ò¿¿õèéã
èõýýõýí ñîíèðõîõ áîëæýý.
Á.Äàíçàí Õÿòàä óëñàä õýä õýäýí óäàà î÷èæ, Äîòîîä Ìîíãîëûí
çàëóó÷óóäòàé óóëçàí ÿðèëöàæ áàéâ. Äàíçàí 1916 îíä õóäàëäààíû õýðãýýð
ßïîí óëñàä î÷èæ, óã õýëýýð ÿðüäàã áàéñàí ó÷èð “ßïîí Äàíçàí” 11 ãýæ
àëäàðøæýý. Òýðýýð óíøñàí íîì, ñîíññîí ç¿éë, õàðñàí ¿íýíèéã ¿íäýñëýí
10
Í.Õàÿíõÿðâàà 1885 îíä îäîîãèéí Õýíòèé àéìãèéí Öýíõýð ìàíäàë ñóìûí íóòàãò ÿäóó øàâü àðä
Íàìæèëûí ãýðò òºðæýý. Ò¿¿íèé òóõàé ìýäýý ÌÀÕÍ-ûí ÒÕ-íû äýðãýäýõ ÍÄÑ-èàñ 1974 îíä íèéòëýí
ãàðãàñàí “Óóãàí äýýä ñóðãóóëü” ãýäýã òîâõèìëûí 58-68 äóãààð òàëä õýâëýãäæýý. Óëñûí õýâëýëèéí
ãàçàð. ÓÁ. Ìºí “Óðëàã, óòãà çîõèîë” ñîíèíû 1966 îíû 2 äóãààð ñàðûí 8-íû äóãààðò áèé. Äýýðõ
õýâëýëä íèéòëýãäñýí ç¿éëèéí äîòîð Õàÿíõÿðâàà ÷óõàì õýäýí îíä Îðîñ áà Òóðêýýð ÿâààä õýçýý ýõ
îðîíäîî áóöàæ èðñýí íü çºð÷èëòýé áàéäàã.
11
Øèðåíäûá Á. Ìîíãîëèÿ íà ðóáåæå XIX-XX ââ. ÓÁ.,1963. ñ. 145
176

áîäîæ, øèíý÷ëýëòèéí ¿çýë ñàíààãàà äýâø¿¿ëæ áàéæýý. Á.Äàíçàí Àðäûí
õóâüñãàë ÿëñíû äàðàà Àðäûí Çàñãèéã ñàéøààí äýìæèæ, Ìîíãîë àðäûí
íàìä ýëñýí óëìààð Ìîñêâàä áîëñîí Äîðíî äàõèíû àðä ò¿ìíèé I Èõ õóðàëä
îðîëöñîíû äàðàà Ìîñêâà õîòîä Ìîíãîëûí Ýë÷èí ñàéäààð àæèëëàæ áàéãààä
ÌÀÕÍ-ûí ÒÕ-íä óäèðäàõ àëáàí òóøààëûí àëáà ã¿éöýòãýæ áàéâ.
Ǻâëºëòèéí íýðò ýðäýìòýí, äèïëîìàò È.Ìàéñêèé 1918 îíä Ñàéí íî¸í
õàí àéìãèéí íýãýí òîì õ¿ðýýíèé ãàçàð (Çàÿûí Õ¿ðýý áîëîëòîé) óã õ¿ðýýíèé
çóðõàéí äàöàíû óäèðäàã÷ Ñîäíîì ëàì ãýäýãòýý óóëçàæ ÿðèëöæýý. Òýðõ¿¿
Ñîäíîì Ìàéñêèéä ººðèéíõºº àÿëñàí òóõàé ºã¿¿ëýõäýý Ïåòðáóðã (ýíä õî¸ð
æèë áîëæýý), Ãåðìàí, (Áåðëèí õîòíîî Øóöìàíí ãýäýã àéëûí ãýðò ñóóæ
áàéõäàà ìîíãîë õýë ìýääýã íýãýí ãåðìàí èðãýäòýé òàíèëöæýý.) Ïàðèæ,
Øâåéöàðü, Èòàëè, Òóðê (Êîíñòàíòèíîïîëüä áàéæýý) Ýíýòõýã, Õÿòàä (Øàíõàé,
Áýýæèí, Õààëãàí) çýðýã îðíóóäààð ÿâñàí ãýæýý. Ñîäíîì Îðîñûí àðä ò¿ìýí
ò¿¿íèé àõóé áàéäëûí òóõàé áàãàäàà ýöãýýñýý ñîíññîí ãýæ Ìàéñêèéä õýëæýý.
Ñîäíîì Åâðîïûí ñî¸ë èðãýíøëèéí àãóóëãûã ò¿ðãýí çóóð îéëãîæ,
àðä÷èëñàí ¿çýë ñàíààã ñîðãîãîîð òóñãàí àâ÷ óëìààð Õÿòàäûí õóâüñãàëûí
æèë¿¿äýä Øàíõàé õîòíîî Ãîìèíüäàí íàìä ýëñ÷ýý. Òýðýýð àëèâàà ñîöèàë
äåìîêðàò íàìûí ýðìýëçëýëèéí òóõàé È.Ìàéñêèéä ÿðüæ áàéãààä “Òèéì íàì
íü àðä ò¿ìýí ººðºº ººðèéíõºº õýðãèéã õºòëºõ, Áîãä õààíã¿é óëñ áàéãóóëàõ,
ÿäóó áàÿíû ÿëãààã¿é öºì ýðõ òýãø áàéõûã ýðìýëçäýã” 12 þì ãýæ öîõîí
ÿðüæ áàéæýý. Òýðõ¿¿ æóóë÷èí ëàì îääûã àæèãëàäàã äóðàíã ìýääýã áàéñàí
áºãººä Åâðîïûí àìüäðàë, ò¿¿íèé øèíæëýõ óõààíûã èõýä ñîíèðõîæ, ãàçàð
äýëõèé Ẻðºíõèé õýëáýðòýé òóõàé îíîëûã õ¿ëýýí çºâøººð÷, àíãëèàð ÿðèàä
áàñ ãåðìàí, ôðàíö õýëýýð õýä õýäýí ºã¿¿ëáýð õýëæ áàéñàí ãýæ Ìàéñêèé
òýìäýãëýæýý. “Òýð ëàì á¿õýë á¿òýí øèíý ñýòãýëãýý, øèíý ñàíààã àâ÷èðñàí
õ¿í áàéëàà” ãýæ È.Ìàéñêèé áè÷æýý.
V
XX çóóíû ýõýýð äýëõèéí íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí àìüäðàëä ãàðñàí øèíý
ç¿éëñ íü Ìîíãîë áà Òºâäèéí òîì õ¿ðýý õèéä¿¿äýýð äýýð ¿åýñ æóóë÷èëæ
çàíøñàí ìºðãºë÷äèéí àìüäðàëä ÷ òóñãàëàà îëæýý. Òºâ Àçèéã ñóäëàã÷
ýðäýìòäèéí á¿òýýëä áàäàð÷èí, ìºðãºë÷èè, ãóéëãà÷èí ãàçðûí òóõàé öóõàñ
äóðäñàí áàéäàã. Äýýðõ ãóðâàí íýð õ¿ëýýæ áàéñàí õ¿ì¿¿ñ íü ñ¿ñýã áèøðýëèéí
õóâüä àäèë áîëîâ÷ íèéãìèéí ãàðàë õºðºí㺠÷ííýýãýýðýý ÿëãààòàé áàéæýý.
Õàëõààñ Öàéäàìûã äàìæèí Áàðóóí Çóóä õ¿ðäýã çàìûí Øâåäèéí ýðäýìòýí
Ñâåí Ãåäèí “Èõ çàì” ãýæ íýðëýñýí áàéäàã áºãººä ìºðãºë÷èä òýð îëîí ìÿíãàí
êèëîìåòð çàìààð õ¿íä ¿¿ðýã ¿¿ð÷ ãîëäóó ÿâãàí àÿëäàã áàéñíààñ ãàäíà õààÿà
íýã, õî¸ð òýìýý áóþó ëóóñ, ñàðëàãàíä þìàà à÷èæ àÿëäàã. Òýäíèé èõýíõ ÿäóó
ëàì, õàð÷óóä, ýìýãòýé÷¿¿ä áàéæýý. Õàðèí äýýä òóøààëûí áóþó ÷èíýýëýã ëàì
íàð íü Òºâäºä î÷èõäîî õºñºã õýðýãëýæ øàâü íàð áóþó àëáàò íàðàà äàãóóëàí
ÿâäàã áàéñíààðàà äýýð ºã¿¿ëñýí ÿäóó áàäàð÷èí ìºðãºë÷ íàðààñ ýðñ ÿëãààòàé
12
Ìàéñêèé È.Ì. Ìîíãîëèÿ íàêàíóíå ðåâîëþöèè. Èçä-âî Âîñòî÷íîé Ëèòåðàòóðû. Ì., 1959. ñ. 269-174.
177

áàéâ. Òýä Òºâäºä ÿíç á¿ðèéí àëáàí àæëààð ÿâäàã áàéíà. ¯¿íä, Áîãä ãýãýýíèé
óäàà äàðààãèéí ä¿ðèéã çàëæ èðýõ áà Õàëõûí òýð ýíý õîøóóã äààäàã “Ãà÷èí
ëàì” ãýäãèéã çàëæ èðýõýýð ÿâäàã áàéæýý. Çàðèì íýã ÷èíýýëýã ëàì íàð øàøíû
ìýðãýæëýý äýýøë¿¿ëýõ çîðèëãîîð Òºâäèéí òîì õèéäèéí íýðòýé äàöàíãóóäàä
óäààí õóãàöààãààð ñóóäàã áàéâ. Òèéì ëàì íàðûí çàðèì íü ñ¿¿ëäýý ýðäýìòýé
ò¿¿õ÷ íàð áîëæ áàéñíû æèøýý áîë Çàÿ áàíäèä Ëóâñàíïýðýíëýé, Ñ¿ìáý õàìáà
Èøèáàëæèð íàðûí çýðýã õ¿ì¿¿ñèéã äóðäàæ áîëíî. 13
Òºâäèéí Áàðóóí Çóó, ÿìá¿ì, Ëàâðàí õèéä¿¿äèéí øàøíû äýýä ñóðãóóëüä
óäààí õóãàöààãààð íîì ¿çýæ áàéñàí ýðäýìò ëàì Àãâààíáàëäàí, Çàâà Äàìäèí
íà𠺺ðèéíõºº á¿òýýëä ëàì íàðûí õóóðàì÷ çàí ñóðòàõóóí áà Ìàíæèéè
ôåîäàëûí õàðãèñ øóíàõàé òàëûã èëýí äàëàíã¿é áóðóóøààæ áàéæýý. 14 Çàðèì
÷èíýýëýã ëàì íàð øàøíû ñóðãààë, àíàãààõ, áóääûí ôèëîñîôèîð ìýðãýæëýýð
äýýøë¿¿ëæ, Ìîíãîë îðîíäîî ýðãýæ èðýýä òîì õ¿ðýý õèéäýä ºíäºð
õýðãýì òóøààë ýçýëäýã áàéâ. Áàñ íºãºº õýñýã íü Òºâäºä î÷èæ, ìýðãýæëýý
äýýøë¿¿ëýýä òýíäýý ¿ëäýæ, òîìõîí õ¿ðýý õèéäèéí ãàçàð ñóóæ ÷óõàë
òóøààëûí ¿¿ðýã ã¿éöýòãýäýã áàéæýý. 1936 îí ãýõýä Áóääûí øàøíû ã¿í óõààí
Òºâäèéí àíàãààõ óõààíû òàëààð ýðäìèéí çýðýãòýé õýñýã ëàì íàð Òºâäèéí
àëèâàà íýãýí äàöàíä ºíäºð òóøààë ýçýëæ ñóóæ áàéñíû äîòîð Ñýðà äàöàíä
Àðõàíãàé àéìãèéí Äàíäàð ëõààðàìáà, Áðàéáóí äàöàíä Ëèãäýí õàìáà, Ãîìîí
äàöàíä Ëõààðàìáà Ëóâñàí, ò¿¿íèé øàâü íàð Ñàíæàà, Ñýíãýý íàð áàéæýý. Òýä
õàíãàé ç¿ãèéí õîøóóäûí õ¿ì¿¿ñ áàéñàí àæýý. 15
ßäóó ëàì, õàð÷óóä Òºâäºä æóóë÷ëàí î÷äîã áàéñàí òóõàé äýýð ºã¿¿ëñýí
áèëýý. Òèéì õ¿ì¿¿ñèéí òîîíä Óëààíáààòàð õîòûí ×èíãýëòèéí õîðîîëîëä
ñóóäàã Íàì÷èí Ëóâñàíäîðæ (Äóíäãîâü àéìãèéí õàðüÿàò) 1978 îíä Óëààíáààòàð
õîòîä íàñ áàðñàí “áàäàð÷èí” Ëóâñàí÷¿ëòýì íàð áàéâ. Òýðõ¿¿ Ëóâñàï÷¿ëòýì
íü îäîîãèéí Õºâñãºë àéìãèéí Òºìºðáóëàã ñóìàíä òºðñºí áºãººä 1910 îíä
20 íàñòàé áàéõäàà Òºâäºä î÷èæ òýíäýýñýý Ýíýòõýã îðîíä õ¿ð÷ýý. Òýðýýð
æóóë÷ëàí ÿâñàí ãàçàð îðîíä ÷àäàõ ÷èíýýãýýðýý õàð àæèë õèéæ àìüäàð÷
ÿâààä Ýíýòõýãò ñóóæ áàéñàí Ìîíãîë, Òºâä, Ýíýòõýãèéí ò¿¿õ, óòãà çîõèîëûã
íýâòýðõèé ñóäàëñàí çðäýìòýí Þ.Í.Ðåðèõòýé òàíèëöæýý. Ëóâñàí÷¿ëòýì
ýðäýìòýí Ðåðèõýýñ Ìîíãîë, Òºâä, Ýíýòõýã, Õÿòàäûí ò¿¿õèéí òàëààð ñîíèí
ç¿éëèéã îëîíòàà ñîíññîí íü ò¿¿íä èõ òóñ áîëæýý. Òýðýýð òºâä õýëáè÷ãèéã
ñóäàëæ, íýëýýä ç¿éë ñóð÷ýý. Òýð Ýíýòõýãýýñ Óëààíáààòàðò ýðãýí èðìýãö òºâä
Ãàíæóóðûã çàñàæ ñýëáýõ àæèëä îðîëöæýý. Äàøðàìä äóðäàõàä óã íîìûí îëîí
áîòèéã ñýëáýõ àæëûã Í.Ñýðýýòýð õèéæ îäîî äóóñãàæ áàéãàà áîëîé.
Áóääûí ôèëîñîôèéí “Ðàâæàìáà” çýðýãòýé Ä.Øàðàâ, Öýíä. Ñóíäóé, Íÿì,
Ë¿íäýã íàð Òºâäèéí Áàðóóí Çóóä ìºí ë áóñäûí àäèë ¿¿ðýã ¿¿ð÷ ÿâãàíààð
àÿëàí î÷èöãîîæýý. Òýäíèé íýã Ä.Øàðàâ Áàðóóí Çóóä îëîí æèë áîëæ Áóääûí
ôèëèñîôèéí Ðàâæàìáûí çýðãèéã õàìãààëæýý. Òýðýýð ýõ îðíîî áóñäûí íýãýí
àäèë áîäîëõèéëæ ÿâñààð çàìä òîõèîëäñîí îëîí áýðõøýýë ºâëèéí òýñãýì
13
ÁÍÌÀÓ-ûí ò¿¿õ. Íýãýí áîòü. íýìýí çàñâàðëàñàí 3 äàõü óäààãèéí õýâëýë. ÓÕÃ. ÓÁ., 1984
14
Ìîíãîë àðäûí àìàí çîõèîëûí äýýæ áè÷èã. ÓÕÃ. ÓÁ., 1978
15
Ýíý õî¸ð õ¿íèé òóõàé òîâ÷ òýìäýãëýë íàäàä áóé.
178

õ¿éòýí, óñã¿é öºë ãîâü, Èäðýíãèéí íóðóóíû ºíäºð õÿðûã äàâæ õºäºº íóòàãòàà
1945 îíä ýðãýí èðæýý. Òýãýýä Ä.Øàðàâ àõ ä¿¿, àíä ñàäíûõàà äóíä àìüäàð÷,
ñóðñàí äàäñàí àæëàà õèéæ, ìàë÷èí áîëîîä íýãäýëä ýëñýæ, ñóìûí òýðã¿¿íèé
ìàë÷íû òîîíä îðæýý. 16
Ýíä íýð äóðäñàí áîëîí äóðäàãäààã¿é áàäàð÷èí íàð “Ñóóñàí öýöíýýñ ÿâñàí
òýíýã äýýð” ãýã÷ýýð õàðü ãàçàð æóóë÷ëàí ÿâæ, î÷ñîí îðîí, ÿâñàí ãàçðûí
çàí çàíøèë, ãàçàðç¿é, àæ àõóé, ñî¸ëûã àæèãëàí ñàéí ìýääýã áîëñîí õ¿ì¿¿ñ
áàéæýý. Ìîíãîëûí àìàí çîõèîëä áàäàð÷èíãóóäûí õýëñýí öýöýí ìýðãýí ¿ã,
õîøèí ¿ã îëîí áàéäàã. Òýð á¿òýýë¿¿äýä õàð øàð ôåîäàëóóäûã õóðö ìýðãýíýýð
ø¿¿ìæèëñýí áàéäàã.
Ýíý ñýäâýýð ñîíèðõîëòîé õ¿íèé íýã áîë ýä¿ãýý ýñýí ìýíä àìüäðàí ñóóæ
áóé óãèéí àðä ãàðàëòàé Äàìáûí ×àíàðàâ þì. Ä.×àíàðàâ 16 íàñàíäàà àâãà
àõàà äàãàæ àëñûí àÿíä õºäëºí ýõëýýä ªâºð Ìîíãîëûí çàðèì õîøóó, Õºõ õîò,
Æàí÷õ¿¿, Áýýæèíä î÷æýý. Òýð Õÿòàäûí äýýð äóðäñàí õîòóóäààñ áóöàæ, ªâºð
Ìîíãîëûí õîøóóíä èðýýä äóãàíû áàðèëãà äýýð ìóæààíû àæèë õèéæ áàéãààä
Àëøàà õîøóóíä î÷èæ ìºí 3 æèë ìýðãýæñýí àæëàà õèéæýý. 17
×àíàðàâ ýíä ººðèéí íóòãèéí á¿ñã¿é Õàíäòàé õàíèëàí ñóóæ æóóë÷ëàëàà
¿ðãýëæë¿¿ëýõýýð øèéäæýý. Òýð õî¸ð çàðèì ãàçàð ÿâãàí, õààÿà òýìýý áóþó
ëóóñààð àÿëàí ÿâñààð Äýýä Ìîíãîëûí íóòàãò èðæýý. Òýíäýýñýý òýä çàðèì
ãàçàð ÿâãàí, çàðèìäàà ñàðëàã óíàæ, 12 ºäðèéí çàìûã òóóëàí ÿìá¿ì õèéäýä
èðæýý. Òýä ÿìá¿ìýýñ 4 ñàð æóóë÷ëàí ÿâñààð Áàðóóí Çóóä õ¿ð÷ýý. ×àíàðàâ,
Õàíä íàð Òºâäºä õýäýí æèë áîëîîä Áàëáûí Êàòìàíäó, Ë¿ìáèí õî¸ð õîòîîð
îðîîä Ãèìàëàéí ºíäºð óóëûã äàâæ, Ýíýòõýãò õ¿ð÷ýý. ×àíàðàâûí èíãýæ
ÿâàõäàà ìóæààíû àæèë õèéæ àâãàé íü ¿éë î¸æ, ºëºí çýëìýí àìüäàðäàã
áàéæýý. Òýä 4 õ¿¿õäýý Ýíýòõýãèéí ñóðãóóëüä îðóóëæ, Ýíýòõýã, àíãëè õýë
ñóðãàæýý. ×àíàðàâ ººðºº òºâä, ýíýòõýã ÿðèàíû õýë ìýäíý.
×àíàðàâ ÿâñàí ãàçàð îðíû áàéãàëü, öàã óóð, çàí ñóðòàõóóí, ñî¸ë, àðä
ò¿ìíèé àìüäðàëûí òàëààð ñîíèðõîëòîé ñàéõàí ÿðèàã áèäíèé õ¿ñýëòýýð
ÿðüæ ºãñºí áèëýý. ×àíàðàâûíõàí õàðü ãàçàð ñóóæ áàéõäàà õàéðò ýõ îðîíäîî
ýðãýí èðýõèéã ÿìàãò õ¿ñýí ìºðººäºæ áàéæýý. Òýäíèé óäààí õ¿ëýýñýí áàÿðò
ºäºð 1971 îíä òîõèîëäîæ, ýõ îðîíäîî áóöàæ èðýâ. Áèä ýõ îðîíäîî èðýýä
ýíõ ò¿âøèí, àç æàðãàë ä¿¿ðýí àìüäàð÷ áàéíà ãýæ Ä.×àíàðàâ ç¿ðõ ñýòãýëýý
õºäºëãºí ÿðüæ áàéäàã. Ò¿¿íèé õ¿¿õä¿¿ä Óëààíáààòàðò èõ, äýýä ñóðãóóëü
ä¿¿ðãýæ ýöýã, ýõ, õ¿¿õä¿¿ä öºì àæèëòàé òîõèëîã ñàéõàí îðîí ñóóöàíä
àìüäàðäàã àæýý.
“Òàíû ÿâñàí ãàçàð îðîíä îäîî ìîíãîë áàäàð÷èí îëîí áàéíà óó?” íàìàéã
àñóóõàä, ×àíàðàâ: “Îäîî øèíýýð î÷ñîí áàäàð÷èí áàéõã¿é, õàðèí óðüä ÿðüæ
16
Ä.Øàðàâûí òóõàé ìýäýýã ò¿¿íèé õ¿¿, ÌÓÈÑ-ûí ìîíãîë õýëíèé áàãø ×îéìààãààñ îëæ àâñàí.
Ä.Øàðàâ (1889-1971) îäîîãèéí Ãîâü-Àëòàé àéìãèéí Òºãðºã ñóìàíä ÿäóó àðäûí ãýð á¿ëä òºðæýý.
Ä.Øàðàâ öàãèéí ýðõøýýëýýð Óñàí ç¿éëèéí õ¿ðýýíä ñóð÷ áàéãààä Ãàíäàí õèéäýä øèëæèí ñóóæýý.
Òýð Òºâäèéí Áàðóóí Çóóä î÷èæ ñóðàëöààä Áóääûí ôèëîñîôèéí “Ðàáæàìáûí”-ûí çýðãèéã õàìãààëæ,
ºíäºð ¿íýëò àâ÷, ñàéøààëûí ¿íýìëýõýýð øàãíóóëæýý.
17
Ä.×àíàðàâòàé õèéñýí ÿðèàíû òýìäýãëýë. Ä.×àíàðàâ 1914 îíä Ñàéí íî¸í õàí àéìãèéí Áàëäàí çàñãèéí
õîøóóíä òºðæýý. (Îäîîãèéí ªìíºãîâü àéìãèéí Íî¸í ñóì)
179

áàéñàí áàäàð÷äààñ 1930 îí ãýõýä Áàðóóí Çóóä ìîíãîë õ¿í 70 áàéñàí. Òýä
Ìîíãîëûí õîðîîëîë, “Ñîããó Ìÿöàí” áóþó ýñ áºãººñ Õàëõûí õîðîîëîë “Ñàìàë
Õàìöàí”-ä ñóóäàã, Áàëáàä 8, Ýíýòõýãò 10-ààä õ¿í áàéñàí” ãýæ õàðèóëñàí þì.
Òýãæ æóóë÷èëæ ÿâñàí áàäàð÷èí, ìºðãºë÷èí íàð ñ¿ñýã áèøðýëèéí ýðõýýð
“äèâààæèíãèéí àìüäðàë”-ûã ýñýí ÿâààä ò¿¿íèéãýý õààíààñ ÷ îëæ ÷àäñàíã¿é
áóöàæ èðöãýýñýí àæýý. Õàðèí òóñãààð òîãòíîñîí ýõ îðîíäîî ýðãýæ èðñýí
öººí õýñýã íü æèíõýíý àç æàðãàëàà îëöãîîæýý.
Èìïåðèàëèñò ã¿ðí¿¿ä ãàçàð äýëõèéã õóâààñàí áà 1905 îíû Îðîñûí
õóâüñãàë ãàäààä åðòºíöººñ òóñãààðëàãäìàë ºíäºð óóëñûí Òºâä îðîíä íýã àäèë
íºëººëñíèéã òýìäýãë¿¿øòýé.
Àíãëèéí ò¿ðýìãèé öýðãèéí àíãè 1904 îíä Áàðóóí Çóóã ýçýëæ ñ¿éäýëñýí
áà Îðîñ îðîíä ãàðñàí õóâüñãàëò ¿éë ÿâäàë íü Òºâäèéí àðä ò¿ìíèéã õàìãèéí
íààä çàõûí ýðõ ÷ºëººíèéõºº òºëºº òýìöýõýä íºëººëæýý. Òºâäèéí øàøíû
òýðã¿¿í XIII Äàëàé ëàì Ò¿âäýíæàìö Àíãëèéí áóëààí ýçëýã÷ íàðààñ çóãàòàí
ãàð÷ Ãàäààä Ìîíãîëä íóóöààð èðñýí áèëýý. Òýð Õàëõûí íºëºº á¿õèé íî¸äòîé
óóëçàí õî¸ð îðíûã Ìàíæèéí äàðëàë, õàðèéí êîëîíè÷ëîëîîñ ÷ºëººëºõèéè
òºëºº ÿâóóëàõ ¿éë àæíëëàãààíû àñóóäëûã ÿðèëöàí õýëýëöæýý. Ãýâ÷ òýäíèé
òýð ñàéõàí õ¿ñýë ñàíàà íü öàãèéí ýðõøýýëýýð ¿ë áèåëýãäñýí íü ìýäýýæ.
Àóãàà èõ Îêòÿáðèéí õóâüñãàëûí õóâüñãàëæóóëàã÷ íºëººãººð 1921 îíä
Ìîíãîë îðîíä ìàíäñàí Àðäûí õóâüñãàëûí à÷ààð Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí ãàäààä,
äîòîîäûí õàðãèñóóäûí äàðëàëààñ ýãíýãò ÷ºëººëºãäºæ òóñãààð òîãòíîñîí
óëñàà áàéãóóëñàí áèëýý.
Á¿ãä Íàéðàìäàõ Ìîíãîë Àðä Óëñ òºðèéí òóñãààð òîãòíîëîî 67 æèëèéí
äîòîð Îêòÿáðèéí ýõ îðîí ÇÕÓ áà àõ ä¿¿ ñîïèàëèñò îðíóóäûí òóñëàìæààð óëñ
òºð, íèéãìèéí áàéãóóëàë, ýäèéí çàñàã, ñî¸ëûí á¿õ ñàëáàðò àñàð èõ àìæèëò
îëæýý. ÁÍÌÀÓ ººðèéí ýíõ òàéâàí÷ ãàäààä áîäëîãîîðîî îëîí óëñûí ç¿ãýýñ
ç¿é ¸ñíû õ¿íäýòãýëèéã õ¿ëýýñýí þì. Ýä¿ãýý ìàíàé îðîí 100 ãàðóé îðîíòîé
äèïëîìàò, 30-ààä îðîíòîé õóäàëäààíû õàðèëöààòàé áàéíà. ÁÍÌÀÓ îäîî
ͯÁ áà ÝÇÕÒÇ-íéí ãèø¿¿í áºãººä îëîí óëñûí 70 ãàðóé áàéãóóëëàãûí ¿éë
àæèëëàãààíä îðîëöîæ áàéíà. ÁÍÌÀÓ íü ÇÕÓ áà ñîöèàëèñò îðíóóäûí õàìò
ìàíàé ãàðèãèéã öºìèéí çýâñýãã¿é áîëãîæ, á¿õ èèéòèéí àþóëã¿é áàéäàë, òýãø
ýðõ, çýâñýã õóðààõ, á¿õ óëñóóäûí õîîðîíä ýíõ òàéâàí, õàìòûí àæèëëàãààã
õàíãàõûí òºëºº èäýâõòýé òýìöýæ áàéíà.
Äîðíîäàõèíû ñóäëàëûí àñóóäàë ñýòã¿¿ë, Óëààíáààòàð,
2(1988), 56-63 äóãààð òàë.
180

ÕßÒÀÄÛÍ ÕÀÀÄ ÍΨÄ, ¯ÍÄÝÑÍÈÉ ¯ÇÝËÒÝÍ ÍÀÐÀÀÑ
ÕßÒÀÄ-ÌÎÍÃÎËÛÍ ÕÀÐÈËÖÀÀÍÄ ÁÀÐÈÌÒÀËÆ ÈÐÑÝÍ
ÁÀÉÐ ÑÓÓÐÜ, ¯ÇÝË ÑÀÍÀÀ
(ÌÓÈÑ-èéí õÿòàä õýëíèé àíãèéí îþóòíóóä áîëîí õÿòàä ñóäëàëààð
àæèëëàãñäàä çîðèóëñàí òîéì÷èëñîí ÿðèàíû ñýäýâ)
Àêàäåìè÷ Á.Øèðýíäýâ
Ìèíèé ýíý ÿðèàíû ñýäýâ íü ò¿¿õýí áàðèìòàíä òóëãóóðëàí, ººðèéí áèåýð
í¿¿ð ó÷ðàí óóëçàæ ÿâñàí õÿòàäûí àëáàíû õ¿ì¿¿ñèéí õàíäëàãààñ ¿íäýñëýãäñýí
áîëíî. Òà íºõºä õÿòàä õýë ñóð÷, õÿòàäûí óëñ òºðèéí áîäëîãî, ò¿¿õ, ñî¸ëûã
ñóäàëäàã. Òèéì ÷ ó÷ðààñ òýð îðíîîð ÿâæ óäèðäàõ õ¿ì¿¿ñòýé íü óóëçàæ áàéñíû
õóâüä ìîíãîë-õÿòàäûí õàðèëöààíû ýýäðýýòýé àñóóäëûã òîéì÷ëîí ÿðüÿ.
Õÿòàä íü ýðòíèé ñî¸ëòîé, ìèëëèàðä ãàðóé õ¿í àìòàé óëñ áºãººä õÿòàäûí
õºäºëìºð÷, àâúÿàñëàã àðä ò¿ìýí îëîí ¿åèéí òóðø äîòîîäûí ôåîäàë, ãàäààäûí
ýçýðõèé ò¿ðýìãèéëýã÷äýä äàðëàãäàæ áàéñàí ÷ òýäíèé ýñðýã òýìöëèéã ÿâóóëæ
èðñíèé ¿ð ä¿íä 1949 îíä Õÿòàäàä àðäûí õóâüñãàë ÿëñàí áèëýý.
Ìîíãîë, Õÿòàä õî¸ð îðíû àðä ò¿ìýí îëîí ìÿíãàí æèë õºðø çýðãýëäýý
îðøèæ èðýõäýý õóäàëäàà íàéìààíû õàðüöààòàé ÿâæ èðýâ. Ãýâ÷ Õÿòàäûí
äàðëàã÷ àíãèéí ç¿ãýýñ ìîíãîë îðîíä ÿìàãò çàíàëõèéëýí, ò¿¿íèé ºðãºí óóäàì
íóòàã, áàéãàëèéí áàÿëàã, ò¿¿õèé ýäýä íü øóíàõàéð÷ èðñýí óëàìæëàëòàé.
Õàðèí õóâüñãàëààð áàéãóóëàãäñàí ÁÍÕÀÓ, ìàíàé ÁÍÌÀÓ õî¸ð íü òóñ òóñûí
òºðèéí òóñãààð òîãòíîëûã ¿íýõýýð õ¿íäýëæ, áèå áèåèéí äîòîîä õýðýãò àëü
íýã õýìæýýãýýð ¿ë îðîëöîæ, òýãø ýðõ íàéðàìäëûí ¿íäñýí äýýð õàðèëöààãàà
õºãæ¿¿ëýõ ¸ñòîé áàéâ. Èéì õàðèëöààã õºãæ¿¿ëýõýä óðüä ºìíº ÿìàð áýðõøýýë
ó÷èð÷ áàéñàí, òýð áýðõøýýëèéã õÿòàäûí ¿íäýñíèé äýýðýíã¿é ¿çýëòýí íàðààñ
õýðõýí àøèãëàñààð èðñíèéã áèä ñàíàõäàà õÿòàäûí àðä ò¿ìíèéã, õÿòàäûí
¿íäñýðõýã ¿çýëòí¿¿äòýé õîëáîæ áîëîõã¿é þì. Õÿòàäûí ò¿¿õýíä Ìîíãîëûí
òàëààð îëîí ¿åèéí òóðø ò¿ðýìãèéëýí ýçýðõèéëæ, çàõèðàí äàðàíãóéëàõ
áîäëîãî ÿâàãäàæ èðæýý. Ýíý òàëààð “Õÿòàäûí ýðò äýýð ¿åýñ ºíººã õ¿ðòýëõ
ò¿¿õ”, “Ãóðâàí óëñûí ò¿¿õ”, “Ìèí óëñûí ò¿¿õ” çýðýãò äóðäñàíûã ¿çâýë õÿòàä
íü á¿ð îëîí ìÿíãàí æèëèéí òýðòýýãýýñ õèë çýðãýëäýý îðøèõ í¿¿äýë÷èí
àéìãóóäûí íóòàã ðóó ºíãºëçºí òýäíèéã ººðèéí ýðõøýýëäýý îðóóëàõûã
ñàíààðõàæ èðñýí áàéäàã. Èéì ÷ ó÷ðààñ íýãýí òàëààñ Õÿòàä, íºãºº òàëààñ
Òºâä, Ìîíãîë çýðýã îðíóóäûí íóòàãò îðøèí òîãòíîæ áàéñàí óëñ àéìãóóäûí
õîîðîíä äàéí òóëààí îëîí óäàà ãàðñààð áàéæýý.
Ìîíãîë íóòàãò îðøèí òîãòíîæ áàéñàí ìîíãîë÷óóäûí äýýä îìîã Õ¿íí¿
óëñ, ò¿¿íèé äàðàà òºð óëñàà áàéãóóëæ ÿâñàí Ñÿíüáè, Æóæàí, Ò¿ðýã, Óéãàð,
Êèäàí (Ëÿî) íàð íü õÿòàäòàé õèë çýðãýëäýý îðøèæ, àðèëæàà íàéìààíû
õàðèëöààòàé áàéñàí áîëîâ÷, çàðèì ¿åä òýäíèé õîîðîíä äàéí áàéëäààí,
õÿìðàë çºð÷èë áàãàã¿é ãàð÷ áàéëàà. ¯¿íèé øàëòãààí íü õÿòàäûí ôåîäëóóä
í¿¿äýë÷èí àéìãèéí ¿ðæèë øèìò ãàçàð íóòàã, ò¿¿õèé ýäýä øóíàõàéð÷ áàéñàí
181

áà ìºí í¿¿äýë÷èí àéìãèéí öýðãèéí ýðõòýí íàð Õÿòàäûí áºñ áàðàà, ¿ð áóäààã
îëçóóðõàæ áàéñàíòàé õîëáîîòîé.
XIII çóóíä Ìîíãîëûí Èõ Ýçýíò ã¿ðýí áàéãóóëàãäàæ, Õÿòàä óëñûã áàéëäàí
äàãóóëæ ýõëýâ. ×èíãèñ áîëîí ò¿¿íèé çàëãàìæëàã÷ íàðûí ò¿ðýìãèéëëýýñ ýõ
íóòãàà õàìãààëàí òýìöñýí áàðèìò Õÿòàäûí ò¿¿õýíä èõ áàéäàã. Ýíý áîë õî¸ð
îðîí òóñãààð áàéñíûã áàòëàõ íýãýí áàðèìò þì. Óëìààð Ìîíãîëûí áàéëäàí
äàãóóëàã÷èä õÿòàäûí á¿õ íóòãèéã ýçëýí Þàíü óëñ õ¿ðòýë Õÿòàäûí õàðúÿàíä
îðîëã¿é õèë òóñãààð óëñ ÿâñààð õàðèí èéíõ¿¿ ìîíãîë÷óóä íü õÿòàäûã ýçýëæ
Þàíü ã¿ðíèéã áàéãóóëñàí áèëýý.
Áàéëäàí äàãóóëàõ ¿íäñýí äýýð áèé áîëñîí Ìîíãîëûí Ýçýíò ã¿ðíèé
í¿¿äëèéí àæ àõóéã ãîëëîí ýðõýëñýí ôåîäëûí áàéãóóëàëò íèéãìèéí õºãæèë
íü óäààí ÿâæ, ýâ íýãäýëã¿é ñàëàíãèä áóòàðõàé áàéñààð õ¿÷ ÷àäàë íü ñóëàð÷,
ò¿¿õèéí òàâöàíä øèíýýð õ¿÷èðõýãæèí ãàð÷ èðæ áàéñàí í¿¿äýë÷èí ãàðàëòàé
Ìàíæ ã¿ðíèé ýðõøýýëä õÿòàä óëñ îðñíû äàðàà Õàëõ áîëîí áàðóóí Ìîíãîë
ò¿¿íèé íýãýí àäèë îðæýý.
II
Ìîíãîë, Õÿòàä õî¸ð óëñ íü Ìàíæèéí ýçýíò ã¿ðíèé õàðúÿàíä íýãýí
àäèë äàðëàãäàí çàõèðàãäàæ 200 ãàðóé æèë áîëñíû ýöýñò Îðîñûí 1905 îíû
õóâüñãàëûí íºëººãººð ìàíæèéí ýçýí õààíû äàðàíãóéëëûã ò¿ëõýí óíàãààñàí.
Õàðãèñ õàòàí õààí Öûñè íàñ áàðæ, íÿëõ áàë÷èð Ïó È õààí øèðýýíä ñóóñàí
áîëîâ÷ Ñèíüõàéí õóâüñãàëûí äîðãèîíîîð õàëàãäñàíûã òà á¿õýí ìýäýõ òóë
íóðøèõ þóí áèëýý.
Ìîíãîë íü 1911 îíä Ìàíæèéí íî¸ðõëûã óíàãàí, òóñãààð óëñàà çàðëàæ,
Áîãä ãýãýýíèéã Ìîíãîë óëñûí õààíä ºðãºìæëºâ (Ìîíãîëûí òóñãààð
òîãòíîëûã çàðëàñàí ãàçàð áîë Ýðäýíý øàíçàâûí ÿàì þì. Ýíý ÿàì íü îäîîãèéí
õóó÷èí öèðêèéí îéðîëöîî áàéæýý).
Õàðèí Õÿòàä óëñ íü 1911 îíû Ñèíüõàéí õóâüñãàëûí ¿ð ä¿íä Ìàíæèéí
ýçýíò ¸ñûã ò¿ëõýí óíàãààæ Õºðºíãºòíèé Á¿ãä Íàéðàìäàõ Óëñûã áàéãóóëñàí
áèëýý. Ìàíæèéí äàðëàëààñ èéíõ¿¿ ÷ºëººëºãäñºí Ìîíãîë, Õÿòàä óëñ íü áèåý
äààí íàéðñãààð çýðýãöýí îðøèõ íºõöºëòýé áîëñîí áîëîâ÷ Ìàíæèéí òºðèéã
óíàãàñíû äàðàà Õÿòàäûí Åðºíõèéëºã÷ áîëñîí Ñóíü ßòñåíýýñ ýðõ òóøààëûã
íü àâñàí Þàíü Øèêàé çýðýã õÿòàäûí ¿íäýñíèé ¿çýëò õ¿ì¿¿ñ ìîíãîëûã
ýðõøýýëäýý îðóóëàõ òàëààð ýðìýëçýõ áîëîâ. Òýä Ìîíãîëûã àðãààð ýñ áîëáîë
õ¿÷ýýð ýçëýõèéã îëîíòàà òýì¿¿ëýí, Õÿòàä óëñ ðóó ýë÷ýý ÿâóóëàõûã Áîãäûí
Çàñãèéí ãàçðààñ øààðäàæ áàéâ. Ìîíãîë îðîí ðóó ÿìàãò èéíõ¿¿ ºíãºëçºí
øóíàõàéð÷ áàéäàã óëñòàé àéë õºðø áàéõ íü àç ìóóòàé ìýò òýð ¿åèéí õ¿ì¿¿ñò
ç¿é ¸ñîîð ñàíàãääàã áàéæýý. Áîãä õààíò Ìîíãîë óëñûí òºðèéí ç¿òãýëòí¿¿ä
ìàíæèéí 200 ãàðóé æèëèéí íî¸ðõëûã óñòãàí îëñîí òºðèéí òóñãààð òîãòíîëîî
áàòàòãàõûí òºëºº äèïëîìàò áîëîí öýðãèéí òýìöëèéã çýðýã çýðýã õèéæ
èðñýí áèëýý. Öýðýã, óëñ òºðèéí òýìöýëä ìîíãîëûí îëîí àéìàã, õîøóóäààñ
öýðýã ýðñèéã ýëñ¿¿ëýí, õºðø çýðãýëäýý îðîñ îðíîîñ çýð çýâñýã õóäàëäàí
182

àâ÷, öýðãèéí ìýðãýæèëòí¿¿äèéã Õóæèðáóëàíä èð¿¿ëæ, öýðãèéí ñóðãóóëü
áàéãóóëàâ. Õààíò Îðîñîîñ èðñýí öýðãèéí ìýðãýæèëòíèé äîòîð äýâøèëò
¿çýëòýé õ¿ì¿¿ñ áàéâ. ¯¿íèé íýã íü 1905 îíû õóâüñãàëä îðîëöîæ áàéñàí
Âàñèëååâ ãýã÷ àæýý. Ìîíãîë öýðã¿¿ä õèë õÿçãààðàà õàìãààëàõ çîðèëãîîð òóñ
óëñûí õèë ð¿¿ öºìºðñºí õÿòàäûí õàð öýðýãòýé òóëàëäàõ ¿åä Õàòàíáààòàð
Ìàãñàðæàâ, Ñ¿õáààòàð íàðûí ýõ îðîí÷èä îíöãîé øàëãàð÷, Ìóó ìÿíãàíû
íóòàã ðóó öºìðºí îðæ áàéñàí óäààòàé. Ãàãöõ¿¿ 3 óëñûí õýëýëöýýð áîëîõ ãýæ
áàéãààòàé õîëáîãäóóëàí ìîíãîëûí öýðãèéã ªâºð Ìîíãîëûí íóòãààñ ãýäðýã
íü òàòæýý.
Äèïëîìàò òýìöýë ãýâýë, ªðíºäèéí õºðºíãºòºí îðíóóäûí äýìæëýãýýð
ìîíãîëûã ººðèéí õàðúÿàíäàà îðóóëàõ ãýñýí õÿòàäààñ õàðãèñ ýðõ áàðèã÷èäòàé
óðò óäààí õóãàöààãààð òýìöëèéã ÿâóóëæ, òºðèéí òóñãààð òîãòíîëîî äýëõèéí
óëñ îðíóóäààð çºâøººð¿¿ëæ, Äîòîîä Ìîíãîëûã íýãòãýõèéã ýðìýëçýæ èðñýí
ÿâäàë þì. Ýíý áîäëîãîî õýðýãæ¿¿ëýõ çîðèëãîîð Ãßß-íû ñàéä ×èí âàí
Õàíääîðæ òýðã¿¿òýé Ìîíãîëûí Çàñãèéí ãàçðûí òºëººëºã÷èä õî¸ð óäàà,
Ìîíãîëûí Åðºíõèé ñàéä Íàìíàíñ¿ðýí òýðã¿¿òýé òºëººëºã÷èä íýã óäàà õààíò
Îðîñûí íèéñëýë Ïåòðáóðãò õ¿ðýëöýí î÷ñîí þì. Ìîíãîëûí Çàñãèéí ãàçðûí
òºëººëºã÷èä íü Õÿòàäûí òàãíóóë òóðøóóëààñ íóóãäàæ, Äýýä-¯ä õ¿ðòýë
ìîðèîð ÿâæ óëìààð ãàëò òýðãýýð Ïåòðáóðã îðæýý. Ýäãýýð ýë÷ íàðûí Îðîñ
óëñ ðóó ÿâæ áàéñàí áàéäàë íü çàðèì òàëààð 1920 îíä Ǻâëºëò Îðîñ óëñààñ
òóñëàìæ ãóéõààð îäñîí ìîíãîëûí õóâüñãàë÷èäòàé òºñòýé àæýý.
Õàíääîðæ íàðûã Ïåòåðáóðã õ¿ðòýë çàìûí òóðø äàãàæ ÿâñàí ãýçýãòýé
ãýçýãã¿é õî¸ð Õÿòàä áóöàõ çàìä íü ãàëò òýðãýíä ¿çýãäýæ, óëìààð òóðøóóëûí
íýã íü Äà ëàì Öýðýí÷èìýäèéã õîðëîõ ãýæ îðîëäîîä, òîì áèåòýé õ¿÷ èõòýé
Öýðýí÷èìýäýä âàãîíîîñ ººðºº ò¿ëõýãäýí óíàñíû äàðàà íºãºº òóðøóóë íü óë
ìºðã¿é àëãà áîëæýý.
Ìîíãîëûí òºëººëºã÷èä Îðîñûí õààí II Íèêîëàé, Ãàäààä ÿâäëûí
ÿàìíû ñàéä Ñàçàíîâ, Öýðãèéí ÿàìíû ñàéä Ñóõîìèëíîâ çýðýã õ¿ì¿¿ñòýé
õýëýëöýýðèéã Ïåòðáóðãèéí õààíû òîñãîí, Êðûìèéí Ëèâàäèéí îðäîíä õèéæ,
ººðèéí óëñûí áàðèìòàëæ áàéãàà áàéð ñóóðèéã óõðàëòã¿é õàìãààëæ èðñýí.
Ñàéí íî¸í õàí Íàìíàíñ¿ðýíã II Íèêîëàé õààí õ¿ëýýí àâàõàä õààíû 5 õ¿¿,
íýã îõèí íü áàéëöàâ. Ìîíãîëûí Çàñãèéí ãàçàð II Íèêîëàé õààíä Ýðäýíèéí
î÷èð ãýäýã Ìîíãîëûí àíõíû îäîíãèéí I çýðãèéã ãàðäóóëàâ. Îäîíãèéí àð
òàëä “×èíãèñ õààí” ãýñýí áè÷èãòýé, Ýðäýíèéí î÷èð îäîí íü ãàäààä, äîòîîäûí
õ¿ì¿¿ñò ºãºõ õî¸ð òºðºë áºãººä ãàäààä óëñûí òºðèéí òýðã¿¿í áóþó õààíä I
çýðãèéã, ªãººäýé õààí íýðòýé II çýðãèéí îäîíã Ãßß-íû ñàéäóóäàä ºãäºã áàéâ.
Íèéòäýý ýíý îäîí 5 äýâ çèíäààòàé áºãººä èéíõ¿¿ II Íèêîëàé õààíä õàìãèéí
äýýä øàãíàë îëãîñîí íü Õààíò Îðîñûí äýìæëýãýíä èõýä íàéäàæ áàéñíû èëðýë
þì. Ñîíèðõîëòîé íü 1913 îíä øèíýõýí áàðèãäñàí ßëòûí Ëèäàâûí îðäîíä
Ìîíãîëûí òºðèéí òóñãààð òîãòíîëûí àñóóäëûã Áîãä Õààíò Çàñãèéí ãàçðûí
òºëººëºã÷èä II Íèêîëàé õààíòàé õýëýëöýæ áàéñàí áîë 30 æèëèéí äàðàà
1943 îíä Àíãëè, Àìåðèê, Ǻâëºëòèéí óäèðäàã÷èä ýíä óóëçàõàä çºâëºëòèéí
òàë äýëõèéí II äàéíû òºãñãºëä ßïîíû ìèëèòàðèñòóóäûí ýñðýã äàéíä îðâîë
183

àâàõ ýðõèéí íýã íü äàéíû äàðàà ÁÍÌÀÓ-ûí òóñãààð òîãòíîëûã ýäãýýð îðíû
óäèðäàã÷ íàðààð õ¿ëýýí çºâøººð¿¿ëýõ ÿâäàë áàéñàí þì. Áîãä õààíò Ìîíãîë
óëñûí Çàñãèéí ãàçðààñ õààíò Îðîñ óëñûí Çàñãèéí ãàçàðò õàíäàæ
1. Ìîíãîë óëñûí òóñãààð òîãòíîëûã õ¿ëýýí çºâøººðºõèéí çýðýãöýý
Äîòîîä Ìîíãîëûã, Ìîíãîëûí íýãýí õýñýã ãýæ ¿çýõ
2. Ìîíãîë óëñàä ñàíõ¿¿ãèéí çýýëëýã îëãîæ, çýð çýâñýã õóäàëäàæ, öýðãèéí
òóñëàìæèéã ¿ç¿¿ëýõ
3. Ïåòðáóðã õîò äàõü Àíãëè, Ôðàíö, Áåëüãè çýðýã ãàäààäûí îëîí óëñûí
ýë÷èíã¿¿äòýé óóëçóóëæ, òýäãýýð îðíîîð ÿâæ, äèïëîìàò õàðèëöàà
òîãòîîõîä áîëîìæ îëãîõ
4. Ïåòðáóðã òºëººëºã÷äèéí íýãýí ãèø¿¿íèéã, òóõàéëáàë Á.Öýðýíäîðæèéã
ýë÷èí ñàéäûí õýìæýýíä ¿ëäýýõèéã ýðìýëçñýí þì.
Îëîí óëñûí áàéäàë òóéëäàà õ¿ðòýë õóðöäàæ, äýëõèéí I äàéí ýõëýõ ãýæ
áàéñàí òýð ¿åä ìîíãîëûí ç¿ãýýñ òàâüñàí ýäãýýð àñóóäàë òóí ýãçýãòýé áàéñàí
òóë Ìîíãîëûí òàëààð íàðèéí áîëãîîìæòîé õàíäàõ ÿâäàë õààíò Îðîñ óëñûí
ºìíº òóëãàðàâ. Èéìýýñ Õààíò Îðîñ óëñ íü Õÿòàä óëñòàé õàðèëöààã ýðñ
õóðöàòãàõã¿é áàéõ, ó÷èð íü õàðèëöàà õóðöàäâàë ºðíºäèéí ã¿ðí¿¿ä Õÿòàäûã
Îðîñûí ýñðýã àøèãëàõ áîëîìæòîé áàéâ. ¯¿íèé íºãºº òàëààð õààíò Îðîñ óëñ
íü Ìîíãîëûí çàõ çýýëä íºëººãºº èõ áîëãîõûã èõýä ýðìýëçýæ áàéâ. Äýýðõ
áàéäëààñ øàëòãààëæ Õààíò Îðîñ íü Ìîíãîëûí òóñãààð òîãòíîëûí àñóóäëûã
àâòîíîìèòààð õÿçãààðëàõààð Ìîíãîëûí îðîëöîîã¿éãýýð Õÿòàäòàé õî¸ð òàë
íóóö òîõèðîëöæýý.
Ýíý áîë õºðºíãºòºí îðíû ãàäààä õàðèëöààíä ¿ðãýëæ ãàð÷ èðæ áàéäàã
¿çýãäýë þì. Õàðèí Ãàäààä Ìîíãîë íü õóäàëäàà, ýäèéí çàñãèéí òàëààð
ãàäààä ã¿ðí¿¿äòýé õàðüöàæ áàéõ ýðõòýé áºãººä Õÿòàä óëñ Ìîíãîëä öýðãýý
îðóóëàõã¿é áàéõààð òîõèðîëöñîí íü åðäèéí íýã àâòîíîìèò ýðõýýñ àðàé ºðãºí
áàéæýý. 1915 îíû Ãóðâàí óëñûí ãýðýýãýýð Ìîíãîë íü àâòîíîìèò áîëæ íóòàã
äýâñãýð íü Ãàäààä Ìîíãîëûí õèëýýð õÿçãààðëàãäàâ. Çàðèì ò¿¿õ÷èä Ìîíãîë
íü 1911 îíîîñ àâòîíîìèò ýðõòýé áàéñàí þì øèã áîëãîîìæã¿é áè÷ýýä áàéíà.
¯íýíäýý 1915 îíû 3 óëñûí ãýðýýíýýñ õîéø àâòîíîìèò ýðõòýé áîëñîí þì.
1919 îí õ¿ðòýë õÿòàäûí òºðèéí õ¿ì¿¿ñ, öýðãèéí ìýðãýæèëòí¿¿ä, õóäàëäààíû
àæèëòíóóä íü Ãàäààä Ìîíãîëä íýâòðýí îðîõ íü îëøèð÷, Ìîíãîëûí òàëààð
ÿâóóëàõ ¿éë àæèëëàãààãàà óëàì íàðèéí áîëãîñîîð áàéâ. Òóõàéëáàë, Õÿòàä óëñ
òºëººíèéõºº ò¿øìýë ×ýí È-ã Äà õ¿ðýýíä ñóóëãàæ, öýðãèéí àíãèóäàà Íèéñëýë
Õ¿ðýýíä îðóóëñààð áàéâ. Ñ¿¿ëäýý ýíý öýðãèéã ßïîíû òàëûã áàðèìòàëñàí Ñþé
Ø¿ ×æàí çàõèð÷ áàéñàí þì. Ìîíãîë óëñ òóñãààð òîãòíîëîî çàðëàõ ¿åä õîøóó
íî¸äîîñ õÿòàäàä òºëºõ ºðèéã áàãàñãàñíûã Õÿòàäûí Çàñãèéí ãàçàð (1915 îíû
äàðàà) õ¿÷èíã¿é áîëãîâ.
Õÿòàäûí õóäàëäààíû ï¿¿ñèéí òîî îëøèð÷, Ìîíãîëûí í¿¿äëèéí áàéäàëä
çîõèöóóëàí õÿòàä õóäàëäàà÷èä õºäºº îðîí íóòãààð òàðàí ÿâæ, íàéìàà õèéí
òýð ¿åä Ìîíãîëä íýâòýð÷ áàéñàí Îðîñ, Àìåðèê, Àíãëè, Áåëüãè, Ãîëëàíä,
184

Ãåðìàíû õóäàëäààòàé ºðñºëäººíºº õ¿÷òýé áîëãîæ áàéâ. Ìîíãîëûí òóñãààð
òîãòíîëûí òºëºº èäýâõòýé òýìöñýí Äà ëàì Öýðýí÷èìýäèéã áàðóóí õÿçãààðò
òîìèëîí ÿâóóëàõàä ò¿¿íèé àæèë á¿òýìæã¿é, ¿ðãýëæ õàâ÷èãäìàë áàéñàí
òóë òýíä öóã òîìèëîãäîæ èðñýí òîãîî÷îîñîî - ×è íàäàä ºãºõººð õàäãàëæ
ÿâàà õîðîî îäîî ºã ãýýä òýð áýëäñýí õîðûã óóí íàñ áàðæýý. Ãàäààä ÿâäëûí
ÿàìíû ñàéä Õàíääîðæ ìîðèíäîî ÷èðýãäýæ, Åðºíõèé ñàéä Íàìíàíñ¿ðýí
ò¿¿íèé ýõíýð Ìàãñàðûí ºã¿¿ëñíýýð Áîãäûí èõ äàéëëàãàíààñ èðñíèé ìàðãààø
øóíõààð îãèóëñààð ºíãºð÷ýý. Èíãýæ Ìîíãîëûí òºðèéí òóñãààð òîãòíîëûí
òºëºº òýìöýæ ÿâñàí õ¿ì¿¿ñ ó÷èð áèò¿¿ëãýýð óäàà äàðààëàí õîðëîãäîâ.
Õÿòàäûí ýðõòýí íàð Áîãäûí Èõ øàâèéí Ýðäýíý øàíçàâ Áàäàìäîðæ (Àéìãèéí
õààíû õýìæýýíèé ýðõ òóøààëòàé áàéâ) çýðýã õ¿ì¿¿ñèéã èõ õýìæýýíèé õýýë
õàõóóëèàð õóäàëäàí àâ÷, Áîãä õààí áîëîí àéìãèéí õààä, íî¸ä õóòàãòûí öàëèí
ï¿íë¿¿, ýðõ ÿìáûã Ìàíæèéí ¿åèéí õýìæýýãýýð íü ¿ëäýýæ, Ìîíãîëûí øàøèí
òºðèéí óäèðäàã÷äààñ Ãàäààä Ìîíãîë íü õÿòàäòàé ñàéí äóðààðàà íýãäýõ ñàíàë
ãàðãàõûã îëîí òºðëèéí àðãààð øààðäàí òóëãàæ áàéâ. Ýíýõ¿¿ ñàéí äóðûí
¿íäñýí äýýð íýãäýõ ÿòãàëãûã òîéðóó çàìààð, ýíãèéí õýëáýðýýð õèéæ áàéëàà.
Ýíý ìýò áîäëîãûã ÿâóóëæ, Ìîíãîëä öýðãýý èõýýð èð¿¿ëñýýð 1919 îíû 2
äóãààð ñàðûí 17-íä Ìîíãîëûí àâòîíîìèò çàñãèéã õ¿÷ýýð óñòãàâ. Ãåíåðàë
Ñþé Øóæàíû õÿòàä öýðãèéí æàãñààë Øàð îðäíû (õóó÷èí ïèîíåðèéí îðäíû
ºìíº î¸äëûí ãàð ¿éëäâýð áàéãàà ãàçàð) äýðãýä áîëæ Áîãä õààí òýðã¿¿òíèé
Ìîíãîëûí Çàñãèéí ãàçðûí ñàéä ò¿øìýä íàð Õÿòàäûí Åðºíõèéëºã÷èéí õºðºãò
õàâ÷ëàãààð ìºðãºâ. Ýíý íü Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèéã áàñàìæëàí äîðîìæèëñîí
õýðýã áàéñàí ãýæ ×îéáàëñàí íàð äóðñàìæèíäàà òýìäýãëýñýí áàéäàã. Õÿòàäóóä
þóíû ºìíº ìîíãîë öýðãèéã òàðààæ çýâñãèéã õóðààí Ìîíãîëûí òºðèéí
òóñãààð òîãòíîëûí òºëºº òýìöñýí òºðèéí ç¿òãýëòýí, àðä ò¿ìíèéã çàëõààõààð
öýðãèéí õàòóó äýãëýì òîãòîîæ, õ¿íä àëáàí òàòâàð õàðãèñëàëûã ÿâóóëæ íýã
æèë 4 ñàð áîëñîí áèëýý. Ýíýõýí àõàð áîãèíî 16-õàí ñàðûí õóãàöààã ýñ õýëáýë
Ìîíãîëûí ò¿¿õýíä Ìîíãîë íóòàãò õÿòàä öýðã¿¿ä èéì õóãàöààãààð õýçýý ÷ îðæ
èðæ áàéãààã¿éã äàëèìàíä äóðäàõ õýðýãòýé. Ãàìèí öýðã¿¿ä Õ¿ðýýíä èðæ Áîãä
òýðã¿¿òýé õààä, íî¸ä òýäýíä óðâàí áóóæ ºãñíèé äàðààõàí Íèéñëýë Õ¿ðýýíä
Ñ¿õáààòàð íàð òýðã¿¿òýé äýâøèëò ¿çýëòýé õ¿ì¿¿ñ íóóö õî¸ð á¿ëãýìèéã
áàéãóóëæ, õÿòàäûí õàðãèñóóäûí ýñðýã óõóóëàõ áè÷ã¿¿äèéã õ¿ðýýíèé õàøàà,
áàéøèíãóóäàä íààæ çýâñýãò òýìöýëä áýëäñýí áèëýý. Ñ¿õáààòàð íàð Õ¿ðýýíä
áàéñàí îðîñûí õóâüñãàë÷äûí äýìæëýãýýð Îêòÿáðèéí õóâüñãàë ÿëæ ìàíäñàí
Îðîñ îðîíä õàíäàí, ò¿¿íä ò¿øèãëýæ Ýðõ¿¿, Ìîñêâà îðæ Àðäûí íàì, õóâüñãàëò
öýðýã, øèíý òºðºº áàéãóóëàõ àæëûã õèéæ ýõýëñýí áèëýý.
III
Ñ¿õáààòàð íàð Ǻâëºëèéí çàñàãò Îðîñ óëñòàé õàðèëöàà òîãòîîæ,
õóâüñãàëò õýâëýëèéã íèéòëýí ãàðãàæ, àðäûí íàì áàéãóóëæ àíõäóãààð õóðëûã
Àð Õèàãòàä õóðàëäóóëæ, àðäûí æóðàìò öýðãèéã çîõèîí áàéãóóëñàí áèëýý.
Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíýýñ îëîí çóóí æèëèéí òóðø äîòîîä ãàäààäûí äàðëàë,
185

õÿòàäûí ìºí㺠õ¿¿ëýã÷äèéí ýñðýã òýìöëèéã ÿâóóëæ èðñýí íü 1921 îíû Àðäûí
õóâüñãàëûí áýëòãýë õ¿÷èí áîëæ ºãºâ. Îêòÿáðèéí õóâüñãàëûí íºëººãººð
Ìîíãîë îðîíä ¿¿ññýí àðäûí õóâüñãàëûã ìàíäóóëàõààð àðäûí æóðàìò
öýðãèéí õýäýí çóóí õ¿ì¿¿ñ ªâºð Õèàãòàä ¿¿ðëýñýí àðàâ ãàðóé ãàìèí öýðýã
ð¿¿ äîâòîëæ, ªâºð Õèàãòûã ÷ºëººëºí õóâüñãàëûí áààçûã àíõ óäàà Ìîíãîë
íóòàãò áàéãóóëàâ. 1919 îíû II ñàðä ìîíãîëûã ýçýëñýí õÿòàä öýðýã æèë äºðâºí
ñàðûí äàðàà áóþó 1921 îíû 3 äóãààð ñàðä àðäûí æóðàìò öýðýãò áóò öîõèãäîí
ñàðíèí òàðæ óëìààð Ìîíãîë îðíîîñ çóãòàí ãàðñàí áèëýý. Èíãýæ Ìîíãîë
îðíîîñ õÿòàäûí ãàìèí öýðãèéã õººí çàéëóóëæ, Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí Ǻâëºëò
Îðîñ óëñûí òóñëàìæòàéãààð Áàðîí Óíãåðí òýðã¿¿òýé öàãààí äýýðýì÷äèéã
óñòãàæ, õóâüñãàëò òóñãààð óëñàà áàéãóóëàâ. Ìîíãîë óëñ àíõíû ñîöèàëèñò òîì
ã¿ðýíòýé àéë õºðø áàéæ ºäèé áîëòîë õºãæèí èðñýí íü ìàíàé àðä ò¿ìíèé àãóó
èõ àç þì. Àðäûí Ò¿ð Çàñãèéí ãàçàð Õÿòàä áà ªðíºäèéí óëñóóäûí Çàñãèéí
ãàçàðò õàíäàí Ìîíãîëûí òóñãààð òîãòíîëûã õ¿ëýýí çºâøººðºõèéã óðèàëæ,
Õÿòàäòàé àéë õºðøèéí ñàéí õàðèëöàà òîãòîîõîî çàðëàñàí áèëýý.
Ãýòýë õÿòàäûí ¿íäýñíèé ¿çýëòí¿¿ä Ìîíãîëûã áàéëäàí àâàõ áîäëîãîî
îðõèëã¿é ¿ðãýëæë¿¿ëýí ÿâóóëæ, ìàíàé õèë ð¿¿ õÿòàäûí ãåíåðàë Æàí
Çóëèíãèéí öýðýã îéðòîæ áàéëàà. Ìîíãîë óëñ çàñàã òºðºº öýãöëýí áàéãóóëæ,
öýðýã ýðñèéã ýëñ¿¿ëýí ýõ îðíîî õàìãààëæ áàéâ.
1921 îíû 2 äóãààð ñàðûí 5-íä Ǻâëºëèéí çàñàãò Îðîñ óëñûí Çàñãèéí
ãàçàðòàé Ñ¿õáààòàð íàðûí áàéãóóëñàí õýëýëöýýð áîë îëîí óëñûí õàðèëöààíä
õî¸ð óëñûí õîîðîíä àíõ óäàà áîëñîí òýãø ýðõèéí õýëýëöýýð áºãººä
Ìîíãîëûí òóñãààð òîãòíîëûã õàìãààëàõàä ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýâ. Â.È.Ëåíèí
Ìîíãîëûí òºëººëºã÷èäòýé óóëçàõäàà Ìîíãîëûí òóñãààð òîãòíîëûí àñóóäëûã
àëñààñ õàðæ, Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí ãàãöõ¿¿ îðîñûí àæèë÷èí, òàðèà÷íû
òóñëàìæòàéãààð òóñãààð òîãòíîëîî õàìãààëæ ÷àäíà ãýæ ìàíàé òóñãààð
òîãòíîëûí çàìûã òîäîðõîéëñîí.
Ìàíàé óëñ Ëåíèíèé ýíýõ¿¿ çààñíààð íàìûíõàà óäèðäëàãàí äîð òóñãààð
òîãòíîëîî áýõæ¿¿ëæ, á¿ðýí ýðõò ñîöèàëèñò îðîí áîëëîî. Ñ¿õáààòàðûí
ãýðýýñëýë ÷ ìºí Ëåíèíèé ýíý ñóðãààëûã òóñãàñàí þì. Òýðýýð ìàíàé ýðõ
÷ºëºº òóñãààð òîãòíîëûí ãàäààä õ¿÷ íü Ǻâëºëèéí çàñàãò Îðîñ óëñ, äîòîîä
õ¿÷ íü àðä ò¿ìýí ãýñýí áèëýý. Àðäûí çàñàãò Ìîíãîë óëñ Ǻâëºëò Îðîñ
óëñòàé íàéðàìäëàà çóçààòãàí áýõæ¿¿ëæ, àæ àõóé ñî¸ëîî õºãæ¿¿ëñýí òóñãààð
òîãòíîñîí àéë ã¿ðýí áîëæ óëìààð ͯÁ-ûí ãèø¿¿íä ýëñýæ, 100 ãàðóé îðîíòîé
äèïëîìàò õàðèëöààòàé áîëñíûã áîäîõîä áàõäóóøòàé.
Ìàíàéä àðäûí õóâüñãàë ÿëñíààñ õîéø Õÿòàäûí áîäëîãîä çàðèì íýã
øèíý óóð àìüñãàë ¿¿ñ÷ áàéñàí þì. Òóõàéëáàë Õÿòàäûí Êîììóíèñò íàìûí
èíòåðíàöèîíàë÷ õýñýã íü Ìîíãîë òóñãààð óëñ áîëñíûã õ¿ëýýí çºâøººð÷
áàéñàí ÿâäàë þì. ¯¿íä õîéò Õÿòàäàä áàéãóóëàãäñàí Ǻâëºëò ðàéîí (1931-
1934 îíóóäàä) ÁÍÌÀÓ-ûí òóñãààð òîãòíîëûã çºâøººðºõ òóõàé èëýðõèéëæ
áàéñàí ÿâäàë þì. Õàðèí Ìîíãîëûã ýçëýí ò¿ðýìãèéëýõ ãýñýí õÿòàäûí
¿íäýñíèé áîäëîãîòîí Þàíü Øèêàé, Äóí Çè ×æè, Õÿòàäûí áàðóóí õîéò
õÿçãààðûã ñàõèñàí Æàí Çîëèí, Ç¿¿í õîéò õÿçãààðûã ñàõèñàí Ó Ïýôó, Õîéò
186

áóþó Áýýæèíãèéí ðàéîíûã õàìãààëæ áàéñàí Æàí Ñóëèí íàð Ìîíãîëä îðîõ
àðãà õàéæ áàéñàí áîëîâ÷ Ǻâëºëò óëñòàé ãýðýý õýëýëöýýðòýé ìîíãîë îðîíä
øóóä äîâòëîõ áîëîëöîî îëäîîã¿é òóë Ìîíãîëûã äîòðîîñ íü ìºí㺠ýäýýð
õóäàëäàí àâ÷, õàãàëàí áóòàðãàõ ÿâóóëãûã õèéæ áàéâ. 1921-1922 îíû ¿åä ãàðñàí
Åðºíõèé ñàéä Áîäîîãèéí õýðýã, òºâä Ñàæ ëàìûí õýðýã, áàðóóí õÿçãààðûí
äýýðýì÷èí Äàìáèéæààãèéí ¿éë àæèëëàãàà çýðýã íü ¿¿íòýé øóóä õîëáîîòîé
áàéñàí þì. 1924 îí ãýõýä åðºíõèé ñàéäûí I îðëîã÷, á¿õ öýðãèéí æàíæèí
Äàíçàí Óëààíáààòàð-Õºõ õîòûí õîîðîíä áàðàà 纺õ õóäàëäààíû êîìïàíèéã
Äàëàéõ¿¿ãèéí ï¿¿ñòýé õàìòðàí ÿâóóëæ óëìààð ìàíàé óëñûã õóâüñãàëûí
çàìààñ ãàðãàõ ãýæ áàéñàí.
1924 îíä Òºâ Õîðîîíû äàðãà áàéñàí Áààòàðûí Äàíçàí ãýã÷ Áýýæèí,
Øàíõàéä î÷èæ ìîíãîëûí áàéäëûã õÿòàäàä òàíèëöóóëàí Ãóàíäóíä (Êàíòîí)
î÷èæ Ñóí Âýíüòýé (Ñóíü ßòñåí) óóëçàæ áàéõàä Ñóíü ßòñåí ìîíãîë íü
õÿòàäòàé îéð äîòíî áàéõûã óõóóëæ áàéñàí þì. Òýðýýð Ìîíãîëûí òóñãààð
òîãòíîëûí òºëºº íýã óäàà ñóëõàí äóóãàð÷ýý. Õàðèí ÕÊÍ-ûã ¿íäýñëýã÷,
èíòåðíàöèîíàë÷ Ëè Äàæàî ìàíàé òºëººëºã÷èäòýé íàéðñãààð óóëçàí, òýäíèé
¿çýë áîäëûã äýìæèæ áàéñàí þì. 1925 îíä Ö.Äàìáàäîðæ, Ì.Áàò-Î÷èð íàðûã
Áýýæèíä î÷èõîä ãåíåðàë Ôåí Þøåí íàðûí çýðýã õ¿ì¿¿ñ îëîíòàà äàéëæ,
æààõàí Ìîíãîë îðîí èõ Õÿòàäûã ò¿øèõ õýðýãòýé ãýæ óõóóëæ áàéæýý.
Áàñ Áóÿííýìýõ íàðûã Áýýæèíä î÷èõîä õÿòàäûí òºð áà öýðãèéí ýðõòí¿¿ä
“äîòíî÷ëîí” äàéëæ áàéõäàà ñîíèðõîëòîé áýëãèéã ãàðäóóëàí áàðüæ, òà íàð
ñàéí äóðààðàà õÿòàäòàé íýãäýõã¿é þì áîë áèä öýðãèéí õ¿÷ýýð òàíàé óëñûã
ýçýëæ àâíà ãýæ ñ¿ðä¿¿ëæ áàéñàí. ¯¿íèéã Åðºíõèé ñàéä Á.Öýðýíäîðæ ñîíñîîä
õÿòàäàä óëñûí öýðýã áàéäàã ãýæ áè àíõ óäàà ñîíñëîî ãýæ øîãëîí õýëæ áàéñàí
ãýäýã. ¯íýõýýð ÷ õÿòàäàä íýãäñýí àðìè áàéãààã¿é áºãººä ìóæ á¿ð íü öýðýãòýé
áàéâ. Òèéì ÷ ó÷ðààñ 60 õ¿ðñýí òýð ºâãºíèéã õÿòàäóóä Ìîíãîëûí ãàíö õºõ
÷îíî ãýæ íýðëýýä áóñäûã íü ñàõàëòàé çàëóóñ õýìýýí õî÷èëäîã áàéæýý.
Áàðóóíòíû ¿åä (1928-1929 îí) Äàìáàäîðæ, Æàäàìáà íàðûã õÿòàäóóä
òàëäàà òàòàõûí òóëä Äàìáàäîðæèä Õºõ õîòîîñ æ¿æèã÷èí ýõíýð ºãñºíä
òýðýýð ÿâààíäàà Õÿòàäûã ìàãòàí Ǻâëºëòèéã ìóóëæ, ìàíàé íàìûã
Êîìèíòåðíýýñ õîëäóóëàõûã îðîëäîæ áàéâ. Ìàðêñèçì-Ëåíèçìèéí ñóðãààëûã
óäèðäëàãà áîëãîñîí ìàíàé íàì Êîìèíòåðíèé äýìæëýãýý𠺺ðèéí òºðèéí
òóñãààð òîãòíîëîîñ óðâàõ ãýñýí ýðìýëçýëòýí áà áàðóóíòíûã áóò íèðãýí
á¿õ àëáàí òóøààëààñ íü õàëñàí áèëýý. 1930-1934 îíóóäàä ×àí Êàéøè çýðýã
Õÿòàäûí õàðãèñ ¿çýëòí¿¿ä ßïîíä ò¿øèãëýñýí Áàí÷èí Áîãäûã àøèãëàí Ãàäààä
Ìîíãîëûí õóâüñãàëûí ýñýðã¿¿ õºäºë㺺íèéã äýâð¿¿ëýõýä òóñàëæ áàéâ.
1945 îíä ôàøèñò Ãåðìàíûã áóò öîõèñíû äàðàà ìàíàé öýðýã Ǻâëºëòèéí
óëààí àðìèéí õàìò ßïîíû ìèëèòàðèçìûã áóò öîõèõ àðèóí ¿éë õýðýãò
îðîëöîí Õîéä Õÿòàä, ªâºð Ìîíãîëûã ÷ºëººëºâ. Ǻâëºëò, Ìîíãîëûí öýðýã
ÿïîíû ýñðýã áàéëäñàí íü Ìîíãîëûí òóñãààð òîãòíîëûã áýõæ¿¿ëýõýä ò¿¿õýí
à÷ õîëáîãäîëòîé áîëñîí þì. Ó÷èð íü 1943 îíû Òåãåðàíû áîëîí ßëòàä
áîëñîí Ãóðâàí óëñûí ãýðýýí äýýð Ǻâëºëò óëñ õîëáîîòíû òàëä îðîí ßïîíòîé
áàéëäàõäàà àâñàí õî¸ð ¿íäñýí ýðõèéí íýã íü Ìîíãîë óëñûí òóñãààð òîãòíîëûã
187

õýâýýð áàéëãàõ, íºãºº íü Êóðèëèéí àðëóóäûã ýðã¿¿ëýí àâàõ ÿâäàë áàéâ.
Õîëáîîòîé ã¿ðí¿¿ä Ǻâëºëòèéí òóñëàìæã¿éãýýð ßïîíûã ÿëàõ íü òóí õýö¿¿
áîëîõûã õîëáîîòîí ã¿ðíèé óäèðäàã÷ íàð òýð ¿åä õ¿ëýýí çºâøººð÷ áàéñàí
þì. Ǻâëºëò óëñ ßïîíû ýñðýã äàéíä îðîõã¿é áîë Õÿòàä óëñ ÷ºëººëºãäºõºä
òóí õýö¿¿ áàéñàí þì. Èéìýýñ ÷ Õÿòàä óëñ ÇÕÓ-ûã òèéíõ¿¿ ßïîíû ýñðýã äàéíä
îðîõûã íýãýí àäèë ñîíèðõîæ áàéâ.
1945 îíû Ǻâëºëò-Ìîíãîëûí öýðýã õîéä Õÿòàä, ªâºð Ìîíãîëûã
÷ºëººëñíèé äàðàà ªâºð Ìîíãîëä ÁÍÌÀÓ-òàé íýãäýõ õºäºë㺺í ýð÷èìòýé
ºðíºæ, ªâºð Ìîíãîëîîñ äýñëýã÷ ãåíåðàë Äàìèðàí, õîøóó÷ ãåíåðàë
ªëçèé-Î÷èð, íî¸í Ãîíãîðæàâ, íî¸í Ñàíæìÿòàâ, Äàìäèíñ¿ðýí íàðûí çýðýã
òºëººëºã÷èä Óëààíáààòàðò èðæ èõ òýíãýðèéí àìàíä ãýð áàðèóëàí ñóóæ,
ìàíàé óäèðäàõ õ¿ì¿¿ñòýé óóëçàæ áàéâ (Äàìäèíñ¿ðýí áîë Äý âàí ãýã÷
Äýì÷èãäîíðîâûí õ¿¿ áºãººä ñ¿¿ëä ÌÓÈÑ-èéã òºãñ÷ýý). Äý âàíãèéí ¿éë
àæèëëàãàà íü õî¸ð òàëòàé áºãººä ªâºð Ìîíãîëûã Õÿòàäààñ òóñãààðëàõ
áîäëîãî ÿâóóëñàí áîëîâ÷ ýíý áîäëîãîî õýðýãæ¿¿ëýõäýý ßïîíûã ò¿øèãëýæýý.
1945 îíû 2 äóãààð ñàðä ×àí Êàéøèéí Çàñãèéí ãàçðûí Åðºíõèé ñàéä Ñóí
Öçû âýíü, Ãßß-íû ñàéä Âàí Øèçå íàð Ǻâëºëò Çàñãèéí ãàçàðòàé õýëýëöýýð
õèéõ ÿâöäàà (Ìîëîòîâòîé) õýðýâ ìîíãîë÷óóä òóñãààð òîãòíîñîí áàéäëàà
íóóö ñàíàë õóðààëòààð íîòîëáîë ìàíàé óëñ ò¿¿íèéã ãàäààä Ìîíãîëûí õèë
õÿçãààðààð õ¿ëýýí çºâøººðíº ãýæýý. Ýíý àñóóäëààð ìàðøàë ×îéáàëñàí
Ìîñêâàä óðèãäàí Ñòàëèí, Ìîëîòîâòîé óóëçàõàä, áè òºãñãºëèéí õ¿ëýýí
àâàëòàí äýýð áàéëöñàí þì. 1945 îíû íàìàð òºðèéí òóñãààð òîãòíîëîî
íóóö ñàíàë õóðààëòààð èëýðõèéëýõ ñîíãóóëèéí àñóóäëûã ýðõëýõ êîìèññ
Áóìöýíä äàðãàòàé áàéãóóëàãäàõàä ò¿¿íä áè îðëîã÷îîð íü áàéæ, ªâºðõàíãàé,
Áàÿíõîíãîð àéìàãò ýíý àñóóäëûã ýðõëýí ÿâóóëñàí. Ñàíàë õóðààëòûí ÿâöûã
àæèãëàõààð ×àí Êàéøèí Çàñãèéí ãàçðûí Äîòîîä ÿâäëûí ÿàìíû îðëîã÷ ñàéä
Ëè Ôýí ×åí òýðã¿¿òýé òºëººëºã÷èä ìàíàé óëñàä èðñýí þì. Òýä øàëãàðñàí
õÿòàä àðãààð Ìîíãîëûí ñàéäóóäàä ºðãºõ äýýëèéí òîðãî, ¿íýò ç¿éëñ îëíûã
àâ÷èðñíûã ìàíàé Ãßß-íû ¸ñëîëûí õýëòýñ õ¿ëýýæ àâààä çààâðûí ¸ñîîð
ñàéä íàðò ò¿ãýýãýýã¿é þì. Ìàíàé ñàéäóóä ò¿¿íèéã àâàõã¿é áàéõ íü ìýäýýæ.
Ñàíàë õóðààëò ìàø øóóðõàé ÿâàãäàæ, á¿õ íèéòèéã 100 õóâü õàìàð÷, ä¿íã íü
ìàíàé çàñãèéí ãàçðûí òºëººëºã÷ ×.Ñ¿ðýíæàâ ×àí ׿íä î÷èæ, ×àí Êàéøèí
Çàñãèéí ãàçàðò ìýäýãäñýí. Òýð ¿åýð ãàðñàí Õÿòàä, Ìîíãîëûí Çàñãèéí ãàçðûí
ìýäýãäýëä Õÿòàäûí òàë Ìîíãîëûí òóñãààð òîãòíîëûã õ¿ëýýí çºâøººð÷, õî¸ð
óëñûí õîîðîíä äèïëîìàò õàðèëöàà òîãòîîõîîð õýëýëöýí òîõèðîëöæýý. Ãýâ÷
ãåíåðàë Ôó Öçå È ãèéí öýðýã Ìîíãîëûí õèëèéí îéðîëöîî Ẻãíºð÷ òýð ÷
áàéòóãàé Áàéòàã Áîãäûí îð÷ìîîð õèë çºð÷èæ áàéñàí ó÷èð ýíý àñóóäàë 1949
îí áóþó Õÿòàäàä Àðäûí õóâüñãàë ÿëòàë áèåëýëýý îëîîã¿é þì.
ÇÕÓ-ÁÍÌÀÓ-ûí õîîðîíä 1946 îíä áàéãóóëñàí íàéðàìäàë, õàìòûí
àæèëëàãààíû ãýðýý íýí ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé. Äýëõèéí II äàéíä ÿëæ ãàðñàí
ÇÕÓ-òàé ìàíàé óëñûí áàéãóóëñàí òýð ãýðýý òóíõàãëàí íèéòëýãäñýí íü äýëõèé
äàõèíä ò¿ãýí òàðõàæ ìàíàé óëñûí íýð õ¿íäèéã àëäàðøóóëñàí þì. Áè ýíý
ò¿¿õýí ãýðýýíä îðîëöîæ ÿâëàà.
188

ÁÍÕÀÓ áàéãóóëàãäñàíû äàðàà Õÿòàäûí òºðèéí òýðã¿¿í áîëñîí Ìàî Öýäóí
Ìîíãîëûí òóñãààð òîãòíîëûã õ¿ëýýí çºâøººðºõºä àëü ýðòíýýñ äóðã¿é áàéñàí.
Òýð á¿ð 1936 îíä Àìåðèêèéí ñîíèíû ñóðâàëæëàã÷òàé ÿðèëöàõäàà ÁÍÌÀÓ,
Õÿòàäàä àðäûí õóâüñãàë ÿëñíû äàðàà ººðºº àÿíäàà ìàíàé õýñýã áîëíî ãýæ
áàéæýý. Òýä ýíý ¿çëýý õÿòàäûí õóâüñãàëûí äàðàà áàðèìòàëñààð áàéâ.
Õÿòàäàä àðäûí õóâüñãàë ÿëñíû äàðàà ìàíàé ñàíàà÷èëãààð õî¸ð óëñûí
õîîðîíä äèïëîìàò õàðèëöàà òîãòîæ, Õÿòàäûí àíõíû ýë÷èí ñàéä Çàÿàò ãýã÷
õ¿í Óëààíáààòàðò õ¿ðýëöýí èðæ ñóóâ. Ãýâ÷ Ìàî Öýäóí íºõºðëºëèéí òóõàé
óëñ òºðèéí ãýðýý áàéãóóëàõààñ òàòãàëçñàí õýâýýð áàéâ.
1952 îíû 2 äóãààð ñàðûí 4-íä Þ.Öýäýíáàë òýðã¿¿òýé ìàíàé Çàñãèéí
ãàçðûí òºëººëºã÷èä Áýýæèíä î÷èõîä áè õàìò ÿâàëöàâ. Ìàíàé òºëººëºã÷èäòýé
Ìàî Öýäóí, Æîó Ýíüëàé, Ëþ Øàîöè çýðýã òýð ¿åèéí Õÿòàäûí óäèðäàã÷èä
óóëçàæ õýëýëöýýð õèéõäýý íàéðàìäàë, õàìòûí àæèëëàãààíû òóõàé ãýðýý
áàéãóóëàõààñ çàéëñõèéæ, çºâõºí ñî¸ë, ýäèéí çàñãèéí õýëýëöýýð áàéãóóëàâ.
Õÿòàäûí óäèðäàã÷èä Ìîíãîëûã íýãòãýõ áîäëîãîî òîéðóó çàìààð ÿâóóëàõäàà
ìàíàéä èëãýýñýí 12 ìÿíãàí õÿòàä àæèë÷äûã (1953-1960) àøèãëàõ çîðèëãîòîé
áàéñàí þì. Ýäãýýð àæèë÷èä íü öºì öýðãèéí õ¿ì¿¿ñ áàéñàí áºãººä ãýð á¿ëã¿é
èðöãýýñýí þì. Ìàíàé òàëààñ õÿòàä àæèë÷äûí îðîíä äîòîîä Ìîíãîëîîñ
àæèë÷äûã èð¿¿ëýõèéã õ¿ñýõýä Äîòîîä Ìîíãîëä àæèë÷èí áàéõã¿é ãýæ
õàðèóëæ áàéñàí þì. 1955 îíû ºâºë Äîòîîä Ìîíãîëîîñ îëîí çóóí ºðõ ìàë÷äûã
Äîðíîãîâü, Ñ¿õáààòàð, ×îéáàëñàí àéìãèéí ÷èãëýëýýð í¿¿äýëë¿¿ëýí èð¿¿ëæ
ºâºëæ¿¿ëýõäýý íóòãèéí ìàë÷äàä öàé, ãóðèë áýëýã áîëãîí ºã¿¿ëæ áàéâ.
ªâºëæèõººð èðñýí ìàë÷äûí ãýðèéíõ íü á¿ðýýñ øèíý öàãààí áàéâ. Ìàíàé
óëñ ìºí Äîòîîä ìîíãîëûí ìàë÷äàä õàðèó áýëýã ºã÷, óðëàãèéí áðèãàäààð
¿éë÷ëýí, ìàëûí áàãà ýì÷ýýð Øèðíýí ãýäýã õ¿íèéã òîìèëîí àæèëëóóëàâ.
Òýãýõýä õÿòàäóóä Äîòîîä Ìîíãîëûí àéëóóäàà äàðóé ýðã¿¿ëýí òàòàæ, îäîî çóä
òàòàðëàà, òà á¿õýíä èõ áàÿðëàëàà ãýæ õýëæ áàéñàí þì. Õÿòàäûí óäèðäàã÷èä
ÁÍÌÀÓ-ûã Õÿòàäàä íýãòãýõ òóõàé ãàäààäûí õ¿ì¿¿ñòýé óóëçàõäàà íýã áóñ
óäàà ìýäýãäýæ áàéâ. Ýíý òàëààð ìàíàé ñîíèíä 1970-1982 îíä áè÷ñýí ç¿éë
áèé. Ìîíãîëûã íýãòãýõýä ªâºð Ìîíãîëûã àøèãëàõ çîðèëãîîð ¿íäýñíèé
¿çëèéã äýâýðãýõ, ×èíãèñ õààíû 800 æèëèéí îéã òýìäýãëýõ çýðýã èõýýõýí
õýìæýýíèé àæèë ÿâóóëæ, ªâºð Ìîíãîëûí æèíõýíý ýõ îðîí÷äûã õàâ÷èí
äàðæ áàéâ. 1953 îíä Ñ¿õáààòàð õîòîîñ Çàìûí-¯¿ä õ¿ðòýë òºìºð çàì òàâèõ
õýëýëöýýíä Öýäýíáàë, Ìîëîòîâ, Æîó Ýíüëàé íàð ãàðûí ¿ñýã çóðñàí þì.
Õÿòàäûí óäèðäëàãà Ǻâëºëò-Õÿòàäûã õîëáîñîí òºìºð çàìûã ìîíãîëîîð
äàìæóóëàí òàâèóëàõã¿é, õÿòàäûí áàðóóí õîéä òàë Ñèíüöçÿíààð äàìæóóëàí
òàâèõûã îðîëäîæ áàéâ. Ýíý îðîëäëîãî íü á¿òýëã¿é áîëæ, òºìºð çàì ÁÍÌÀÓûí
íóòàãò òàâèãäàâ. Òºìºð çàìûã õ¿ëýýí àâàõ àæèëëàãààíä ìàíàé óëñààñ
Öýäýíáàë äàðãà, Äàìáà íàðûí õàìò áè áàéëöàâ. ÇÕÓ-ààñ Òºìºð çàìûí ßàìíû
ñàéä Áåøåâ, ÁÍÕÀÓ-ààñ Òºìºð çàìûí ÿàìíû ñàéä Òåí Äóÿí, ªÌªÇÎ-íû
äàðãà Óëààíõ¿¿, ò¿¿íèé îðëîã÷ Âàí Çàéòàíü (Íàìæèëñ¿pýí), Ìîíãîë äàõü
Õÿòàäûí ýë÷èí Õýåí íàð îðîëöîâ.
189

1957 îíä ìèíèé áèå Åãèïåòèéí Êàéð õîòîä áîëñîí Àçè-Àôðèêèéí ýâ
ñàíààíû íýãäëèéí áàãà õóðàëä îðîëöîæ, Åãèïåòèéí Åðºíõèéëºã÷ Íàñåð,
Ñèðèéí Åðºíõèéëºã÷ Êóâàòëè Øóêàðè íàðòàé óóëçàí, äèïëîìàò õàðèëöàà
òîãòîîõ òàëààð õýëýëöýýð ÿâóóëàâ. Ýíý ¿åä Õÿòàäûí òºëººëºã÷äèéí òýðã¿¿í
çîõèîë÷ Ãî Ìîæî, òºëººëºã÷äèéí íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà Òàí Ìèí÷àî ãýäýã
õ¿ì¿¿ñ Êàèðò èðñýí áàéâ. Òàí Ìèí÷àî, Õîñáàÿð áèä õî¸ðòîé óóëçàæ, Ìîíãîë,
Õÿòàä îðîí ýðò äýýð ¿åýñ íýãýí çàíøèëòàé áàéñàí ãýæ îëîíòàà óõóóëñàí.
Êàéðûí õóðëààñ ãàðãàõ áàðèìò áè÷èãò ÁÍÌÀÓ-ûã ͯÁ-ä îðóóëàõ òóõàé
àñóóäëûã òóñãàñàí þì. ¯¿íä õÿòàäûí òºëººëºã÷èä ýëäýâ àðãààð ñààä õèéæ,
òîãòîîëûã àíãëè õýëýýð ñîíèíä íèéòë¿¿ëýõýä Ìîíãîëûí òóõàé àñóóäëûã
õàñóóëñàí áàéâ. Ìîíãîëûí òóõàé àñóóäëûã õÿòàäûí òºëººëºã÷èä õàñóóëñàí
íü èëýðõèé. Áèä õÿòàäûí òºëººëºã÷äèéí íàðèéí áè÷ãèéí äàðãààñ óã ÿâäëûí
ó÷ðûã àñóóâàë, áè÷ýý÷ àëäñàí áàéõ ãýñýí õàðèóëò ºã÷ áóëçààðóóëàâ. Êàèðò
áîëñîí ýíý õóðàëä Ãßß-íû àæèëòàí Õîñáàÿð, Äàìäèíäîðæ, Öýðýíöîîäîë íàð
îðîëöñîí.
1956 îíä ìàíàé òàëààñ Ǻâëºëò, Ìîíãîë, Õÿòàä ãóðâàí óëñûí ò¿¿õ÷èä
íýãýí áîòü Ìîíãîëûí ò¿¿õ áè÷èõèéã ñàíàë áîëãîí òàâüñíûã òýä çºâøººðñºí
þì. Ãóðâàí óëñûí ò¿¿õ÷èä 1957 îíä Óëààíáààòàðò äàðàà íü Ìîñêâàä óóëçàâ.
Õÿòàäûí òàëààñ ×èíãèñèéí ò¿¿õ áîëîí Þàíü óëñûí ò¿¿õèéã ñóäàëäàã
ïðîôåññîð Âýí Äóöçÿí, Õàí Æîóëèí íàð îðîëöîæ, Ìîíãîëûí òóñãààð
òîãòíîëûí òàëààð áèäýíòýé ñàíàë íèéëýõã¿é áàéñàí áºãººä Õÿòàäûí òàë
Ìîíãîëûí ò¿¿õèéã áè÷èõýä îðîëöîõ ººðèéí ýðäýìòäèéã òàòàí àâàâ.
1961 îíä Òîêèîä æèë á¿ð áîëäîã àòîìûí áºìáºãèéã ýñýðã¿¿öýõ
ýðäýìòäèéí õóðàëä áè îðîëöñîí. Ìèíèé õàìò Àëìààç ÿâñàí. Áèä ßïîíû
êîììóíèñòóóäòàé õàðèëöàà òîãòîîæ, ÁÍÌÀÓ-ûã ͯÁ-ä îðóóëàõ àñóóäëûã òýð
õóðëûí áàðèìò áè÷èãò òóñãóóëæ ÷àäñàí þì. Õÿòàäûí òºëººëºã÷ Ëþ Íèí È
ñààä õèéæ ÷àäààã¿é òóë òà íàðûí àìæèëòàíä áàÿð õ¿ðãýå ãýýä èíýýæ áàéëàà.
1965 îíä Èíäîíåçèä Áàíäóíãèéí õóðàë õóðàëäñàíû 10 æèëèéí îéã
òýìäýãëýâ. Óã õóðëûã ñàíàà÷èëñàí òºðèéí òýðã¿¿í íàð ýíý îéä óðèãäñàí
áîëîâ÷ îëîí óëñûí áàéäëààñ øàëòãààëàí, òºðèéí òýðã¿¿í áóñ òýäíèé
òºëººëºã÷ íàð î÷ñîí þì. Áè Ñàìáóó ãóàéí áèå òºëººëºã÷ººð î÷èâ. Ýíý
õóðàëä Áýýæèíä ýë÷èí áàéñàí Ä.Öýâýãìýä, Ãßß-íû àæèëòàí Äàìäèíäîðæ
îð÷óóëàã÷ààð îðîëöîâ. Ýíý îéã òýìäýãëýõ ¿åýð Àçè-Àôðèêèéí îðíóóäûí
òºðèéí òýðã¿¿í íàðûí ýýëæèò õóðëûã Àëæèðò ÿâóóëàõ òóõàé õýëýëöýõ ¸ñòîé
áàéâ. Ýíý àñóóäëûã ãîë ñàíàà÷ëàã÷ íü Æîó Ýíüëàé, Ñóêàðíî, Âüåòíàìûí
Ôàí Âàí Äîíã íàð áàéñàí òóë Àëæèðèéí õóðàëä ÿìàð îðíóóä îðîëöîõ,
þó õýëýëöýõèéã Æîó Ýíüëàéãààñ ìýäýæ àâàõ íü ÷óõàë áàéâ. Æîó Ýíüëàéã
Õÿòàäûí Ãßß-íû ñàéä ×ýí È çýðýã îëîí õ¿í äàãàëäàæ ÿâàâ. Èíäîíåçèä
õÿòàä ãàðàëòàé Èíäîíåçèéí õàðúÿàò èðãýä îëîí áàéäàã. Õÿòàä ãàðàëòàé
ýäãýýð óëñ Áàíäóíãèéí õóðëûí 10 æèëèéí îéí ¸ñëîëûí õóðàë áîëæ áàéñàí
áàéøèíãèéí ¿¿äýíä áîñãîñîí ìàíàé òºðèéí äàëáààã áóóëãàñàí áàéâ. Áèäíèé
ýñýðã¿¿öñýíýýð ìàíàé òºðèéí äàëáààã äàõèí òàâèíà ãýæ àìëàñàí áîëîâ÷
àìëàëòàà õýðýãæ¿¿ëñýíã¿é.
190

Òýð ÷ áàéòóãàé Ôàí Âàí Äîíãòîé óóëçàõ áîëîìæ áèäýíä îëãîñîíã¿é. Æîó
Ýíüëàé íàìàéã õî¸ð óäàà îíãîöîíäîî ñóóëãàæ íèñëýãèéí ¿åä ÿðèëöàõäàà
ìèíèé òàâüñàí àñóóëòàíä òîäîðõîé õàðèó ºãºëã¿é îíãîöíû öîíõîîð ãàäàãø
çààí ººð ñýäâýýð äºâèéëãºí ºíãºðººâ. Ñî¸ëûí õóâüñãàëûí ¿åýð Õÿòàä íü ÇÕÓ
áîëîí ñîöèàëèñò îðíóóäòàé õàðèëöààãàà õºíäèéð¿¿ëýõýä Õÿòàä, ìîíãîëûí
õàðèëöàà íýãýí àäèë ìóóäàâ. Õÿòàäûí êîììóíèñò íàìûí óäèðäëàãûã áóëààí
ýçýëñýí Ìàî íàð õÿòàäûí àðä ò¿ìíèé áàéëäàæ îëñîí ýðõ ÷ºëºº, õóâüñãàëò
ÿëàëòûã Èõ Õàí óëñûí ¿íäýñòíèé ¿íäñýðõýã ¿çëèéí òóãèéí äîð óäèðäàí
õÿòàä äàõü ñîöèàëèçìèéí õºãæëèéã 25-30 æèëýýð ñààòóóëæ áàðóóí, ç¿¿í
îëîí õýëáýðèéí íóãàëààíä õ¿ðãýæ, ÁÍÕÀÓ-ûã ÇÕÓ áîëîí ñîöèàëèñò õàìòûí
íºõºðëºëèéí îðíóóäààñ õºíäèéð¿¿ëýí ñàëãàñàí áèëýý. Ýíý íü ¿íäýñíèé
äýýðýíã¿é ¿çëèéí õîð óðøèã ÿìàð àþóëòàéã íîòëîâ.
Ìàíàé íàì Ìàîãèéí ¿íäýñíèé ¿çëèéã çàð÷èìòàé ø¿¿ìæëýí, ¿¿íä ìàíàé
ýðäýìòýä èäýâõòýé îðîëöîæ áàéâ. Ñ¿¿ëèéí ¿åä Õÿòàäàä “ñî¸ëûí õóâüñãàëûí”
¿åèéí àëäàà, çàâõàðëûã äóðñäàã áîëñíîîñ ãàäíà ñàÿõàí “×àéíà Äåéëè” ñîíèíä
Ìàî Öýäóíûã öóõàñ ø¿¿ìæèëñýí áàéíà. Õÿòàä, Ìîíãîëûí õàðèëöàà òýãø
ýðõ, áèå áèåíèé òóñãààð òîãòíîë, òºðèéí á¿ðýí ýðõèéã õ¿íäýòãýõ çàð÷èì äýýð
õºãæèõ íü ç¿é ¸ñíû þì. Ìàíàé íàì çàñàã èéì áîäëîãî ÿâóóëäàã. Õÿòàäûí
Çàñãèéí ãàçàð èéì áîäëîãûã õýðýã äýýð íü õýðýãæ¿¿ëáýë ìàíàé õî¸ð îðíû
õàðèëöàà õýâèéí áîëíî. Õàðèëöàà èíãýæ ñàéæèðâàë Àçè áîëîí äýëõèéí ýíõ
òàéâàíä õýðýãòýé.
Õÿòàä äàõü ¿íäýñíèé äýýðýíã¿é ¿çýë îëîí ìÿíãàí æèë ¿å óëèðàí
óëàìæëàãäàí èðñýí àâ÷ ìàðêñèçì-ëåíèíèçìèéí ñóðãààë õÿòàäûí àæèë÷èí
àíãèéí ñóðòàë áîëæ, õÿòàäûí õààä, íî¸ä, ¿íäýñíèé ¿çýëòýí íàðààñ áóñàä óëñ
îðíû òàëààð ÿâóóëæ áàéñàí èõ ã¿ðíèé ¿íäñýðõýã ¿çëèéã íü èë÷ëýí èëð¿¿ëæ,
ñîöèàëèñò èíòåðíàöèîíàëèçìèéí çàìààð çàìíàõ áîëíî. Ýíý íü óðò óäààí
õóãàöàà øààðäàíà.
Èéìä áèä õÿòàäûí ¿íäýñíèé ¿çýëòýí íàðûí ÿâóóëãàíä óë ñóóðüòàé,
õàíäàæ áàéõûã Ëåíèíèé ñóðãààë, Ñ¿õáààòàðûí ãýðýýñëýë ñóðãàæ áàéâ.
ØÓÀ-èéí Ò¿¿õèéí õ¿ðýýëýíãèéí Áàðèìò ìýäýýëëèéí òºâä õàäãàëàãäàæ áóé
àêàäåìè÷ Á.Øèðýíäýâèéí õóâèéí áàðèìòûí öóãëóóëãààñ àâ÷ îðóóëàâ.
191

ªÂªÐ ÌÎÍÃÎË ÎÐÍÎÎÐ
Íýã.
Áè 1950-èàä îíû ¿åä ÁÍÕÀÓ-ûí íèéñëýë Áýýæèí, Íàíæèí, Øàíõàé,
Ñèãàí çýðýã ãàçðóóäààð ÿâæ Õÿòàäûí àðä ò¿ìíèé îëîí ìÿíãàí æèëèéí ñî¸ë,
óðëàãèéí äóðñãàëò ç¿éë, ò¿¿õýíä àëäàðøñàí õîò ñóóðèíãóóäààð èõèéã ¿çýæ
áèëýý. ÁÍÕÀÓ-ûí óëñ òºð, ýäèéí çàñàã, ñî¸ë óðëàã, ýðäýì øèíæèëãýýíèé
àëäàðò ç¿òãýëòí¿¿ä ×æîó Ýíü ëàé, Ïýí æýí, Óëààíõ¿¿, Ñ¿í Öè Ëèí, Ìà ÷èí,
Ìàî äóí çîõèîë÷ ýìýãòýé Äèí ëèí, Ëè äà ÷àí (ãåíåðàë Ôûí øåíèé ãýðãèé),
àëäàðò æ¿æèã÷èí Ìè ëèí ôàíû çýðýã õ¿ì¿¿ñòýé îëîíòàà óóëçàæ, òýð îðíû
òàëààð íýëýýä îéëãîöòîé áîëñîíäîî ñýòãýë õàíãàëóóí áàéäàã þì. Ãýâ÷ ìàíàé
àðä ò¿ìíèé íýãýí óãñààòíû îðøäîã ªâºð Ìîíãîë îðíîîð ýä¿ãýý õ¿ðòýë
ÿâæ óã îðíû áàéäàëòàé òàíèëöàõ áîëîëöîîã¿é ÿâñààð èðñýí. 1989 îíä ªâºð
Ìîíãîëûí ªºðòºº çàñàõ îðíû Çàñãèéí ãàçðûí äýìæëýãýýð ªâºð Ìîíãîëûí
Èõ ñóðãóóëèéí ýðäýìòäèéí óðèëãààð î÷èõ áîëîâ. Òýð ¸ñîîð òóñ îðîíä ýíý
1990 îíû 10 äóãààð ñàðä õî¸ð äîëîî õîíîã øàõàì àéë÷èëæ èõ ç¿éëèéã ¿çýõ
àç çàâøààí íàäàä òîõèîëäîâ. ªâºð ìîíãîë÷óóä ººðèéíõºº îðíûã “¯çýñãýëýíò
ñàéõàí ºíºð áàÿëàã îðîí” õýìýýí ëàâëàõ áè÷èãòýý îíîâ÷òîé òîäîðõîéëæýý.
1947 îíû 5 äóãààð ñàðûí 1-íä áàéãóóëàãäñàí ªâºð Ìîíãîëûí ªºðòºº
çàñàõ îðîí íü ÁÍÕÀÓ-ûí õýñýã, 1 ñàÿ 200 ìÿíãàí õàâòãàé äºðâºëæèí êì
ãàçàðòàé, 20 ãàðóé ñàÿ õ¿í àìòàé, ò¿¿íèé äîòîð 2 ñàÿ õàãàñ ìîíãîë÷óóä îðøèí
ñóóäàã ¿íäýñòíèé àíõíû òîìîîõîí ººðòºº çàñàõ îðîí þì. Ýíý îðíû çàñàã
çàõèðãààíû áàéãóóëàëò íü 8 àéìàã, 4 õîò, 101 õîøóó òîñãîí çýðýã íýãæýýñ
á¿ðýëäýæ, õèÿàä, õîòîí, ìàíæ, ñîëîíãîñ, äàãóóð, õîð÷èí çýðýã 10 ãàðóé
¿íäýñòýí àõ ä¿¿ãèéí íàéðàìäàëòàé àìüäðàí ñóóöãààæ áàéíà.
ªâºð Ìîíãîë îðîí ºíäºð óóëñ, øèã¿¿ îé, ºðãºí òàë, öºë ãîâü, õàòàí ãîë
õýìýýõ óðò ºðãºí øàð ìºðºí, íóóð öººðºìòýé, ìàëûí òýæýýëèéí óðãàìëààñ
ãàäíà ¿ð òàðèà, ç¿éë á¿ðèéí íàðèéí íîãîî, æèìñ, æèìñãýíý óðãóóëäàã ýðäýñ
áàÿëàã èõòýé îðîí þì. Òóñ îðîí òºìðèéí õ¿äýð, í¿¿ðñ, ãàçðûí òîñíû (íåôòü)
óóðõàé çýðýã áàéãàëèéí áàÿëàã èõòýé. Óëñ îðíû ýäèéí çàñãèéí òîî áàðèìòûã
íàðèéí ¿çýæ òàíèëöààã¿é áîëîõîîð çºâõºí ¿¿ãýýð õÿçãààðëàâ. ªºðòºº çàñàõ
îðîí áàéãóóëàãäñàíààñ õîéø ýíä íóòàãëàäàã ìîíãîë áîëîí áóñàä ¿íäýñòíèé
ñî¸ë óðëàã, õýë áè÷èã, ò¿¿õ, çàí çàíøèë, ñýðãýí ìàíäàæ, ñóðãóóëü ñî¸ë íü
õºãæèæ èðñíèéã í¿äýýð ¿çýæ òàíèëöàí ìýäýâ.
Õî¸ð.
Áè öººõºí õîíîãèéí õóãàöààíä Õºõ õîò, ò¿¿íèé òîéðîã, Îðäîñ íóòãààð
ìàøèíààð àÿëàí èõýýõýí ç¿éëèéã ¿çýâ. Õºõ õîò íü ç¿¿íýýñ áàðóóí òèéø õýäýí
àðâàí êì ¿ðãýëæèëñýí Äàëàí õàð óóë õýìýýõ äàâõàðëàñàí ºíäºðëºã¿¿äèéí
ºìíºõ óóäàì õºíäèéä îðøèíî. Ýíý õºíäèéä òàðèìàë ìîäíû îé, æèìñ,
æèìñãýíý, íîãîî, òàðèàí òàëàé ýëáýã áºãººä ýíý àæëûã ýðõëýí ÿâóóëäàã
192

îëîí òîñãîí, òîîñãî, øàâàð áàéøèíòàé àéëóóä ºäèé òºäèé㺺ð øèã¿¿âòýð
íóòàãëàíà. Õîíèí ñ¿ðýã õàðèóëæ ÿâàà ìîíãîë õ¿ì¿¿ñ, õààÿà õÿòàä ìàë÷èí
òààðàëäàõ íü ñîíèí ÷ þì øèã áàéâ.
Õºõ õîò íü XVII çóóíû äóíäààñ áàéãóóëàãäàæ, Ò¿ìä óãñààòíû óëñ òºð,
ýäèéí çàñãèéí íýãýí òîìîîõîí òºâ áîëæ, àíõíû áóääàãèéí øàøíû àëäàðò
õ¿ðýý (Èõ çóó) 1579 îíä ýõëýí áàðèãäàæ Ò¿ìäèéí Àëòàí õààíû óóãàí õ¿¿
Ñýíãý Ä¿¿ðýí, 3 äóãààð Äàëàé ëàì Ñîäíîìæàìöûã Õºõ õîòîä çàëæ áóðõàí
øèãìóíû ñóðãààëûí íîìûã àéëäóóëñíààñ ãàäíà 1652 îíä 5 äóãààð Äàëàé ëàì
Ò¿ìäýýñ Áýýæèíä çàëðàõ çóóðàà ýíä ¿äýëæ àéëäæýý. Õèéäèéí áàðèëãà íü
õèéö óðëàã ãîéä ñàéõàí, òýíä õàäãàëàãäàæ áóé 108 áîòü Ãàíæóóð çýðýã ò¿¿õ,
ñî¸ëûí ¿íýò ºâòýé. Ýíý ñ¿ìèéã 1986 îíîîñ Çàñãèéí ãàçàð ÷óõàë äóðñãàë
õýìýýí óëñ ººðèéí õàìãààëàëòàíä àâñàí áàéíà.
Õºõ õîòîä Ìàíäóõàé öýöýí õàòàí àìüäàð÷ áàéñàí áîëîõîîð ò¿¿íèé
íýðýìæèò èõ öýöýðëýã áàéäãèéã ¿çëýý. Õºõ õîòûí òàâàí ñóâàðãà, áàãà çóó,
óëñûí ìóçåé çýðãýýð ÿâæ òàíèëöàõàä ªâºð Ìîíãîëûí ñî¸ë óðëàãèéí ò¿¿õ,
îëîí ¿íäýñòíèé çàí çàíøëûã òàíüæ ìýäýõ á¿ðýí áîëîëöîîòîé áàéâ.
Õºõ õîòûí õóó÷èí øèíý õýìýýí õî¸ð õýñýãò õóâààãäàõ áîëîâ÷ õóó÷èí
õýñýãò íü ñ¿ì äóãàí, õýðýì, õàøàà, õºõ òîîñãîí áàéøèí á¿õèé õýäýí
ãóäàìæààñ á¿ðýëäýíý. Õàðèí øèíý õýñýãò íü ªâºð Ìîíãîëûí ªºðòºº çàñàõ
îðíû Çàñãèéí ãàçðûí õàðæ çýðýã îëîí äàâõàð îð÷èí ¿åèéí ñàéõàí áàðèëãóóä
ñ¿íäýðëýí áîññîí óðò ãóäàìæ, ºðãºí òàëáàé, îé, öýöýðëýã èõòýé þì. Õºõ õîò
íü 700 ãàðóé ìÿíãàí õ¿í àìòàé ãýõýä ãóäàìæààð çîð÷èã÷ ìàøèí öººâòºð
þì øèã õàðàãäàõ íü ìàøèí õýðýãëýõ ÷àäâàðã¿éäýý áèø, áåíçèí òîñ õýìíýõ,
õîòûí àãààðûã öýâýð òóíãàëàã áàéëãàõ, èðãýäèéíõýý ýð¿¿ë ìýíäýä òóñãàõ
çîðèëãîîð óíàäàã äóãóéã èõýýõýí õýðýãëýæ áàéíà. Ýíä óíàäàã äóãóéíû ººðèéí
¿éëäâýðòýé, äóãóé ìàøèíààð ÿâàã÷èä õºäºë㺺íèé äýã ñàéòàé, ÿâãàí õ¿ì¿¿ñ
ìàøèí çàì ÷ºëººëæ áàéãàà õàðàãäàõ þì. Ò¿¿íýýñ íàäàä òºðñºí ñýòãýãäýë
ãýâýë ìàíàé óëñ øèã ìàë ñ¿ðýãòýé, îëîí çóóí ìÿíãàí ìîðüòîé îðíû íèéñëýë,
õîò, ñóóðèí, òºâä ÷ ãýñýí öººí, õîëõèâ÷ òºìºð, ðåçèí õýðýãëýí äóãóéã õºíãºí
õºäºë㺺íèéã ò¿ðãýëõ¿éö, á¿ðõ¿¿ë á¿õèé õºíãºí òýðýã ¿éëäâýðëýæ ìîðèí
òýðýãíèé òàêñèíèé ¿éë÷èëãýý áàéãóóëæ õîò ñóóðèí õ¿ì¿¿ñèéã ¿éë÷èëáýýñ
áåíçèí õýìíýæ, àãààðûã öýâýð áàéëãàæ àðä îëíûõîî çàíøèëò óëàìæëàëûã
ñýðãýýõýä õè÷íýýí àøèãòàé áîëîõ áèëýý ãýæ áîäîãäîâ. Õîòûí äýëã¿¿ðò
òàâüñàí áàðàà íü íýýëòòýé õààëãàíû øóãàìààð îðóóëæ èðñýí ç¿éëýýñ ãàäíà
ººðèéí îðíû ò¿¿õèé ýä, áàñ õî¸ðäîã÷ ò¿¿õèé ýäèéã àøèãëàí ìÿíãàí ò¿ìýí
òºðëèéí áàðàà ¿éëäâýðëýí ò¿ìýí îëîíäîî ¿éë÷èëæ áàéíà. ¯¿íèéã ¿çýõýä
ìàíàéä õàÿãäàë áîëñîí õàãàðõàé øèë äàõèí õàéëóóëæ ãî¸ õèéöòýé ñàâ, ýëäýâ
ýäëýë õèéõ á¿ðýí áîëîëöîî áàéãààãààñ ýõëýí áèä çºí人 þì ñàíàà÷èëìààð
þì äàà ãýëòýé.
Áèä Õºõ õîòîîñ áàðóóí òèéø èõ Îðäîñûí ºðãºí èõ öºë ãàçàð áàðüæ
áîñãîñîí ×èíãèñèéí îíãîíûã ¿çýõ çàìäàà ªâºð Ìîíãîëûí ýðòíèé àëäàðò
õ¿ðýý õèéäèéí íýã áîëîõ õàäàðõàã õàâöàëä õàä õÿñàà ò¿ø¿¿ëýí áàðüñàí óðàí
õèéöòýé äàöàí äóãàí á¿õèé Áàäãàð çóó õýìýýõ íýãýí ñàéõàí õ¿ðýýã ¿çýæ
193

ò¿¿íèé çàðèì äóãàíä õóðàë õóðæ áóé íîìûí ãàçðààð îðæ ñýòãýë ç¿ðõýýðýý
õ¿íäýòãýæ ÿâëàà. Ýíýõ¿¿ äóãàí íü ººðèéí îíöëîã ò¿¿õòýé áîëîâ÷ òàâèàä îíû
ñ¿¿ë÷, æàðààä îíû ýõýýð íóãàëààòíû ç¿ãýýñ õýëìýãäýæ ýâäýðñýí õýäèé àâ÷
îäîî ò¿¿íèéã çàñàí ñýðãýýæ õóó÷èí áàéäàëä íü á¿ðýí îðóóëñàí íü àÿòàéõàí
õàðàãäàíà. ̺í áàðóóí Ò¿ìäèéí òºâ Äóíøàí õýìýýõ àâñààðõàí áºãººä
öýìöãýð öýâýðõýí õîòîä ¿äëýí õîíîãëîæ áóöàõ çàìäàà íýã ñàÿ ãàðóé îðøèí
ñóóã÷òàé òºìðèéí õ¿äðèéí óóðõàéí òºâ Áàãóóò õîòíîî àìàð÷ äýýðõ ãàçðóóäûí
ò¿¿õýí áà îð÷èí ¿åèéí áàéäàëòàé íýëýýä äýëãýðýíã¿é òàíèëöàâ.
ªâºð Ìîíãîëûí Èõ ñóðãóóëèàñ òºëºâëºñíèé äàãóó ×èíãèñèéí îíãîí
ø¿òýýíä õ¿ð÷ ìºðãºâ. Ýíä îäîîãîîñ 300 ãàðóé æèëèéí ºìíº íàéìàí öàãààí
ãýðèéã áàðüæ èõ òàéëãà ¿éëäýæ, ×èíãèñèéí ýäëýë, õýðýãëýë, äîìîã, äóðñãàëò
ç¿éëèéã íàíäèãíàí õàäãàëæ èðñíýýð ÁÍÕÀÓ-ûí Òºðèéí çºâëºë 1964 îíä
øèéäâýð ãàðãàæ òýð áóÿíò ¿éë ÿâäàëä èõýýõýí õýìæýýíèé ìºí㺠õºðºíãèéã
çàðöóóëàí ªâºð Ìîíãîëûí ªºðòºº çàñàõ îðíû òýðã¿¿í óëñ òºðèéí ç¿òãýëòýí,
õóâüñãàë÷ Óëààíõ¿¿ãèéí èäýâõòýé îðîëöîîãîîð áàðüæ áîñãîæýý. Îðäîñûí èõ
ìàíõàí öºëèéí í¿¿ìýë àëñûã ýíäõèéí õ¿ì¿¿ñ èõýýõýí õºäºëìºð ãàðãàí îé
øóãóéãààð ÷ºäºðëºí òîãòîîæ òîõèæóóëñàí áàéíà. Òýíä ×èíãèñèéí ãóðâàí
èõ äóãàí Ãàíäèðèéí øèë õýìýýõ ãàçàð òàâàí ò¿ìýí òàâàí ìÿíãà ãàðóé òýãø
äºðâºëæèí ìåòð ãàçàð ñàëààâ÷ëàí áàéãóóëæ, òºðºë á¿ðèéí ìîäîîð á¿ðýëäñýí
òîì öýöýðëýãòýé þì. Ýíýõ¿¿ îíãîíû ãóðâàí ñ¿ìèéí äýýâðèéã ìîíãîë ãýðèéí
õýëáýðèéã äóóðàéëãàí áîñãîæýý. Òýðõ¿¿ ãýð õýëáýðòýé äýýâýð îðîé á¿õèé
ãóðâàí îðäûã íýã ìåòð ºíäºð ñóóðèí äýýð áàéðëóóëàí ãîë, óðä, áàðóóí, ç¿¿í
æèã¿¿ðèéí îðäîí, ç¿¿í áàðóóí ãóäàñ ãýæ çóðãààí õýñãýýñ á¿ðä¿¿ëýí áàðüæýý.
Ãîë îðäîí íü 24 ìåòð ºíäºð, ò¿¿íèé æèã¿¿ðèéí õî¸ð îðäîí òóñ á¿ð 18 ìåòð
ºíäºð áºãººä õàð, õºõ øààçàí âààðààð öîìöîãëîí äýýâýðëýæýý. Ãîë îðäíû èõ
õààëãàíû äýðãýäýõ ñàðàâ÷íû òýã äóíä “×èíãèñ õààí îíãîí” ãýæ àëòàí ¿ñãýýð
áè÷æýý. Ýíý îíãîí íü ÁÍÕÀÓ-ûí íýã ÷óõàë äóðñãàëò ç¿éë õýìýýí òóíõàãëàñàí
þì. Ãîë îðäíû äîòîð ãàíòèã ÷óëóóãààð ñèéëýí áîñãîñîí ×èíãèñèéí ä¿ð á¿õèé
òîì õºøººíèé ºìíº Ìîíãîëûí çàíøèë ¸ñîîð öàé, õàäàã, öàãààí èäýý, ñàðõàä
ºðãºí áàðèõàä õýäýí õ¿ì¿¿ñ áàéõ áºãººä äàðõàí ãýæ ýðòíýýñ àëäàðøñàí 500
õ¿íýýñ ýðòíèé ¸ñëîëûã õ¿íäýòãýí ÿâóóëäàã, ìîíãîë äýýëòýé äºðâºí çàëóó
×èíãèñèéí îíãîíòîé õîëáîîòîé åðººëèéã àÿëàí óíøèâ. Òýãýõýä ×èíãèñèéã
ñóäàëäàã ãàçðûí îðëîã÷ äàðãà Øàðàëäàé á¿õ ¸ñëîëûã óäèðäàæ áàéëàà. Ýíý
¸ñëîëûí äàðàà áè ãóðâàí îðäîíä áàéðëóóëñàí õàð, öàãààí òóã, ×èíãèñ ò¿¿íèé
îéð äîòíû õ¿ì¿¿ñèéí õýðýãëýæ áàéñàí ýäëýë çýðãèéã ¿çýæ îðäíû õýðýì
äîòîðõ ìîíãîë÷óóäûí çàí çàíøëûã õàðóóëñàí ãýð, õàðø çýðýã äóðñãàëò ç¿éëñ,
ãàçðóóäòàé òàíèëöàâ.
Ãóðàâ.
Áè ªâºð Ìîíãîëûí ñóðëàãà õ¿ì¿¿æèë, ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòàé
íýëýýä äýëãýðýíã¿é òàíèëöàâ. ªâºð Ìîíãîëûí Èõ ñóðãóóëü 1957 îíä
áàéãóóëàãäàæ, àíõíû çàõèðëààð Óëààíõ¿¿ äàðãà óäààí õóãàöààãààð àæèëëàæ
194

äàðàà íü ò¿¿íòýé õàìò ç¿òãýëöñýí, íýðä ãàðñàí ýðäýìòýí ïðîôåññîð
×èíãýëòýé, Áîñÿí, Ò¿âøèí, Áóÿíõèøèã, ×îéæèíæàâ, èõ áàãà Áààòàð çýðýã
õ¿ì¿¿ñ òýíä óäèðäàõ áà áàãøëàõ àæëûã îëîí æèë õèéæ ýðäìèéí èõ á¿òýýë
òóóðâèí áàéíà. Ýä¿ãýý ýíý Èõ ñóðãóóëü ìîíãîë õýë áè÷èã, õÿòàä õýë áè÷èã,
ò¿¿õ, ã¿í óõààí, ýäèéí çàñàã, õóóëü ç¿é, ãàäààä õýë áè÷èã, ò¿¿õ, ã¿í óõààí,
ýäèéí çàñàã, õóóëü ç¿é, ãàäààä õýë áè÷èã çýðýã îëîí òýíõèì¿¿äòýéãýýñ ãàäíà
õºäºº àæ àõóéí ñóäàëãààíû òºâ, òîî, îíîëûí ôèçèê, ýð÷èì õ¿÷, õèìè, áèîëîãè
çýðýã ÷èãëýëýýð ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèë ÿâóóëäàã õ¿ðýýëýíã¿¿äòýé þì.
Èõ ñóðãóóëü áàÿëàã íîìûí ñàíòàé, õýë áè÷ãèéí ñóäàëãààíä òîîöîîëîí áîäîõ
òåõíèêèéã ÷àäàìãàé õýðýãëýæ áàéíà.
ªâºð Ìîíãîëûí Áàãøèéí Èõ ñóðãóóëü 1952 îíä áàéãóóëàãäñàí áºãººä ýíä
ñóðãàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ óõààí, ìîíãîë õýë áè÷èã, õÿòàä õýë áè÷èã, ò¿¿õ, ãàäààä
õýë áè÷èã, óðëàã, òîî, ôèçèê, õèìè, áèåèéí òàìèð çýðýã ìýðãýæëýýð äóíä
ñóðãóóëèéí áàãø íàð áýëòãýíý. Äýýðõ õî¸ð äýýä ñóðãóóëüä ìàðêñèçì-ëåíèíèçì,
óëñ òºð ýäèéí çàñãèéí óõààí çýðýã îíîë óëñ òºðèéí õè÷ýýë çààæ áàéíà.
Ñóðãóóëèóäûí áàéøèí áàðèëãûã ¿éë÷èëãýý, õ¿ì¿¿æëèéí ìàø íàðèéí
òºëºâëºí áàðüæ áàéãóóëæýý. Æèøýýëýõýä, õî¸ð ñóðãóóëü òóñ á¿ð èõýýõýí
õýìæýýíèé òàëáàé ýçýëæ, îé ìîä, íóóð öººðºì áàéãóóëæ, áàãø íàðûí îðîí
ñóóö, îþóòíû íèéòèéí áàéð, íîìûí ñàí, ñî¸ëûí òºâ, õîîëíû ãàçàð, ýìíýëýã,
áèåèéí òàìèðûí òàëáàé çýðãèéã íýãýí äîîð áàéãóóëñàí íü áàãø îþóòàí
àæèë÷äàä ¿éë÷ëýõýä äºõºì õÿëáàð, òýäíèé õîîðîíäûí õîëáîî õàðèëöàà
áýõæ¿¿ëýõýä íýí ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýæ áàéãàà íü Àíãëè, Ôðàíöûí àíõíû
ñóðãóóëèóäûí áàðèëãûí çîõèîí áàéãóóëàëòûã ñàíàãäóóëíà. ªâºð Ìîíãîëûí
Áàãøèéí ñóðãóóëü áîë èõ ñóðãóóëèéíõàà íýãýí àäèë ýðäìèéí á¿òýýë àõèóõàí
ÿâóóëæ, áàãøëàõ, ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèë ÿâóóëàõ áîëîâñîí õ¿÷íèéã
áýëòãýäýã àæýý. Áàãøèéí ñóðãóóëèéí õýâëýí ãàðãàñàí “Õóóëü ç¿éí áè÷èã”
õî¸ð áîòü, Îéðàäûí ò¿¿õýí ñóðâàëæ áè÷èã, Õºõ õîòûí ò¿¿õèéí çóðãààí áîòü
çýðýã íîìûã íàä áýëýãëýñíýýñ ãàäíà Èõ ñóðãóóëèéí áàãø õýëíèé øèíæëýëèéí
óäèðòãàë õýìýýõ íîìîî äóðñãàí õàéðëàñàí çýðýã ¿íýò áýëýã ºãºâ. ÁÍÕÀÓò¿¿íèé
äîòîð ªâºð Ìîíãîëûí ªºðòºº çàñàõ îðîíòîé ìàíàé îðíû õàðèëöàà
ñýðãýí ºðãºæèæ áàéãàà íü ýäãýýð îðíû õºãæëèéí òóðøëàãûã ñóäëàõàä áèäýíä
òààòàé íºõöëèéã áèé áîëãîæ áàéíà.
ÁÍÌÀÓ-ûí Åðºíõèéëºã÷ Ï.Î÷èðáàò ÁÍÕÀÓ-ä çî÷ëîí ªâºð Ìîíãîëûí
ªºðòºº çàñàõ îðîíä àéë÷èëñàí õèéãýýä ÁÍÕÀÓ-ûí íàì òºð, ñî¸ëûí
ç¿òãýëòí¿¿ä òóõàéëáàë, ªâºð Ìîíãîëûí ªºðòºº çàñàõ îðíû äàðãà Áºõºº
ìàíàé îðîíä àéë÷èëñàí íü òóñ õî¸ð õºðø îðíû óëàìæëàëò íàéðàìäàë õàìòûí
àæèëëàãààíû õºãæèëä èõýýõýí à÷ õîëáîãäîëòîé áîëëîî. Ýä¿ãýý òóñ õî¸ð
îðíû èðãýä íààø öààø èðæ î÷èõ íü óëàì ºðãºæèí èõýññýýð áàéíà.
Ìîíãîë÷óóä áèä õºðø ÁÍÕÀÓ, ªâºð Ìîíãîëûí ªºðòºº çàñàõ îðîíä
àéë÷ëàí î÷èõäîî ¿çìýýð, ñóðìààð ç¿éë èõ õàðàãäàíà. Æèøýý íü, ìàë÷èä,
õºíãºí õ¿íñíèé ¿éëäâýð, ¿éë÷èëãýýíèé ñàëáàðò àæèë÷äûí ñàíàà÷ëàãûã
äýìæèí õºõ¿¿ëæ áóéí à÷ààð áàðàà òàâààð, ãàäààä óëñòàé ñîëèëöîõ, óëñ
îðîíäîî ¿éëäâýðëýí áîëîâñðóóëàõ, ìàë àæ àõóéãàà ºñãºí õºãæ¿¿ëýõ, ¿ð
195

òàðèà, õ¿íñíèé íîãîî, ÿëàíãóÿà íàðèéí íîãîî, æèìñ, æèìñãýíèéã òàðüæ
óðãóóëàõ ãàðàìãàé òóðøëàãààñ ñóðàëöàõûã ìàíàé èðãýä óðüòàë áîëãîí ýíý
îðîíä àéë÷èëæ áàéõ íü þóíû ºìíº ÷óõàë ìýò ñàíàãäàíà.
Ò¿¿í÷ëýí ò¿¿õ ñî¸ëûíõîî ºâèéã ñóäàëæ ñýðãýýí õºãæ¿¿ëýõýä ãàðãàæ
áàéãàà íààøòàé òàëûã ÷ áèä íýãýí àäèë àíõààðàí ñóðàëöàõ íü íýí òóñòàé
áîëíî. ªâºð Ìîíãîë îðîíä î÷èõ çóóð íàìàéã õàëóóí äîòíî õ¿ëýýí àâ÷ óëñ
îðíûõîî ò¿¿õ äóðñãàë, îð÷èí ¿åèéí àìüäðàëûã äýëãýðýíã¿é òàíèëöóóëæ
ºãñºí íºõäºäºº ÷èí ñýòãýëèéí òàëàðõàë èëýðõèéëüå.
ØÓÀ-èéí Ò¿¿õèéí õ¿ðýýëýíãèéí Áàðèìò ìýäýýëëèéí òºâä õàäãàëàãäàæ áóé
àêàäåìè÷ Á.Øèðýíäýâèéí õóâèéí áàðèìòûí öóãëóóëãààñ àâ÷ îðóóëàâ.
196

ÌÎÍÃÎË-ÈÍÄÎÍÅÇÈÉÍ ÕÀÐÈËÖÀÀ
Çóðãààí æèë ¿ðãýëæèëñýí Äýëõèéí II äàéí ýðõ ÷ºëºº ýðìýëçýã÷ àðä
ò¿ìí¿¿ä, òóõàéëáàë õîëáîîòîí ã¿ðí¿¿äèéí õàìòûí ÿëàëòààð òºãñãºë
áîëæ, ôàøèñòûí Ãåðìàí, ìèëèòàðèñò ßïîíû öýðãèéí õ¿÷ ÿëàãäàë õ¿ëýýñýí
áèëýý. Ãîëëàíäûí ýçýðõèéëýã÷äèéí 300 ãàðóé æèëèéí äàðëàë áà ßïîíû
ò¿ðýìãèéëýã÷äèéí 3 æèëèéí íî¸ðõëûã ýñýðã¿¿öñýí Èíäîíåçèéí àðä ò¿ìíèé
ýðõ ÷ºëººíèé õºäºë㺺íèé òýìöýë ºðíºæ òýð öàãò äàÿí äýëõèéä áîëæ áàéñàí
ò¿¿õýí ¿éë ÿâäëûí íºëººãººð Èíäîíåç îðîí òóñãààð òîãòíîëîî 1945 îíû 8
äóãààð ñàðûí 17-íû ºäºð òóíõàãëàí çàðëàñàí áèëýý.
Ãàçàð íóòãèéí õýìæýý, õ¿í àìûí òîîãîîðîî äýëõèéä äýýã¿¿ð îðäîã áºãººä
îëîí ìÿíãàí æèëèéí ò¿¿õòýé Èíäîíåç îðîí òóñãààð òîãòíîëîî áàéëäàí îëæ
àâàõàä ¯íäýñíèé íàìûã ñàíàà÷ëàí çîõèîí áàéãóóëàã÷ Àõìåä Ñóêàðíî, ò¿¿íèé
õàìòðàí ç¿òãýã÷ íàð ò¿¿õýí èõ ¿¿ðýã ã¿éöýòãýñýí áèëýý. Òýä íàð êîëîí÷ëîëûã
ýñýðã¿¿öýæ, òºðèéí òóñãààð òîãòíîëîî áàéëäàí îëæ, àðä÷èëëûã õºãæ¿¿ëýõ
çàìûã áîëîâñðóóëàí “Ïàí÷à Ñèëà” áóþó 5 çàð÷ìûã òóóøòàé õýðýãæ¿¿ëæ
èðñýí áèëýý. Èíäîíåçèéí Á¿ãä Íàéðàìäàõ Óëñûí àíõíû Åðºíõèéëºã÷ Àõìåä
Ñóêàðíî Àçè, Àôðèêèéí ýðõ ÷ºëººíèé íýðò ç¿òãýëòýí Ì.Ãàíäè, Ñóí ßòñåíü,
Æ.Íåðó, Õî Øè Ìèí, Àáäåëü Ãàìàëü Íàñåð íàðûí çèíäààíä îðæ ò¿¿õýíä
òýìäýãëýãäñýíèéã äýëõèé äàÿàð ìýäíý.
Èíäîíåçèéí ãàäààä áîäëîãûí ýíý çàð÷ìûã Àçè, Àôðèêèéí îëîí îðíóóä
õ¿ëýýí çºâøººð÷ îëîí óëñûí ýðõ òýãø, øóäàðãà ¸ñûã äýëãýð¿¿ëýõ çîðèëãîîð
1995 îíû 4 ä¿ãýýð ñàðûí 18-24-íä Àçè Àôðèêèéí 29 îðíû òºëººëºã÷ îðîëöñîí
Áàíäóíãèéí áàãà õóðëûã çîõèîí ÿâóóëæ “Ïàí÷à Ñèëà” ãýäýã 5 çàð÷ìûã á¿õ
íèéòèéí ýíõ òàéâàí áà õàìòûí àæèëëàãààíû ¿çýë ñàíààãààð áàÿæóóëàí
Áàíäóíãèéí 10 çàð÷ìûã òóíõàãëàí çàðëàñàí áèëýý. Óã õóðëûí àæèëëàãààíä
ÁÍÕÀÓ-ûí Òºðèéí çºâëºëèéí Åðºíõèé ñàéä Æîó Ýíüëàé, Á¿ãä Íàéðàìäàõ
Ýíýòõýã Óëñûí Åðºíõèé ñàéä Æ.Íåðó, ÁÍÕÀÓ-ûí Åðºíõèé ñàéä Õàí Âàí
Ïîíã, Åãèïåòèéí Á¿ãä Íàéðàìäàõ Óëñûí Åðºíõèé ñàéä Àáäåëü Ãàìàëü Íàñåð,
Áèðìèéí Åðºíõèé ñàéä ¯í Í¿ íàðûí çýðýã çàñãèéí òýðã¿¿í¿¿ä îðîëöîæ õóðëûí
àæèëëàãààíä ¿íýò õóâü íýìðýý îðóóëñàí ãýäãèéã òýìäýãëýõ íü ç¿éòýé þì.
Ç¿¿í ºìíºä Àçèä òóñãààð òîãòíîëîî áàéëäàí îëñîí Èíäîíåçèéí àðä
ò¿ìíèé òýìöëèéã Òºâ Àçèéí îðîí Ìîíãîë óëñ õàëóóíààð äýìæèí òàëàðõàæ
áàéñàí áà Èíäîíåçèéí Á¿ãä Íàéðàìäàõ Óëñûí ãàäààä áîäëîãûí “Ïàí÷à Ñèëà”
çàð÷èì, òóõàéëáàë, Áàíäóíãèéí áàãà õóðëûí ¿çýë ñàíààã ÁÍÌÀÓ-ûí Çàñãèéí
ãàçàð ñàéøààí äýìæèæ áàéñàí þì. Õî¸ð îðíû õîîðîíä ç¿é ¸ñíû íàéðñàã
õàðèëöàà òîãòîîõ çîðèëãîîð ÁÍÌÀÓ-ûí Àðäûí Èõ Õóðëûí Òýðã¿¿ëýã÷äèéí
äàðãà, òºðèéí òýðã¿¿í Æ.Ñàìáóó Èíäîíåçèéí åðºíõèéëºã÷ Àõìåä Ñóêàðíîä
õàíäàæ Ìîíãîë Óëñ Èíäîíåçèéí Á¿ãä Íàéðàìäàõ Óëñûí ãàäààä áîäëîãûã
ñàéøààí äýìæèæ íàéðñàã õàðèëöàà òîãòîîõ õ¿ñëýý èëýðõèéëæ, ò¿¿íèéã
Ìîíãîë îðîíä àéë÷ëàõ òóõàé óðèëãûã Äèïëîìàò øóãàìààð èëãýýñýí þì.
Èíäîíåçèéí Á¿ãä Íàéðàìäàõ Óëñûí Åðºíõèéëºã÷ Àõìåä Ñàêóðíî Ç¿¿í
Åâðîïûí õýä õýäýí îðíóóäàä àëáàí ¸ñíû àéë÷ëàë õèéãýýä áóöàõ çàìäàà
197

ÁÍÌÀÓ-ä õ¿ðýëöýí èðýõýý çºâøººðñºí ¸ñîîð 1956 îíû 9 ä¿ãýýð ñàðûí 15-
16-íä Óëààíáààòàð õîòîä òºðèéí àéë÷ëàë õèéñýí áèëýý. Åðºíõèéëºã÷ Àõìåä
Ñàêóðíîã Èíäîíåçèéí Ãàäààä ÿâäëûí ÿàìíû ñàéä Ðóñëîí Àáäóë Ãàíè, ìºí
óëñûí Ïàðëàìåíòèéí îðëîã÷ äàðãà íàðûí çýðýã óäèðäàõ òóøààëòíû õ¿ì¿¿ñ
äàãàëäàí èðñýí þì. Åðºíõèéëºã÷ Àõìåä Ñàêóðíî Óëààíáààòàð õîòîä 2 ºäºð
íàéðñãààð àéë÷ëàõ çóóðàà ÁÍÌÀÓ-ûí Àðäûí Èõ Õóðëûí Òýðã¿¿ëýã÷äèéí
äàðãà Æ.Ñàìáóó, ÁÍÌÀÓ-ûí Åðºíõèé ñàéä Þ.Öýäýíáàë íàðòàé óóëçàæ,
õî¸ð îðíû õîîðîíä äèïëîìàò õàðèëöàà òîãòîîõ òóõàé áà îëîí óëñûí çàðèì
àñóóäëààð ñàíàëàà ñîëèëöñîí íü ìàíàé õî¸ð îðíû õîîðîíäûí õàðèëöààíä
¿¿ñãýí õºãæ¿¿ëýõ ýõèéã òàâüæ ºãñºí ãýæ ¿çýæ áîëíî.
Ýíý ÿðèà õýëýëöýýðò áè Ìîíãîëûí Çàñãèéí ãàçðûí òºëººëºã÷èéí
á¿ðýëäýõ¿¿íä îðîëöîæ áàéñíû õóâüä Ìîíãîë, Èíäîíåçèéí õàðèëöààíû
óóð àìüñãàë õè÷íýýí èõ ýëýãñýã äîòíî áàéñíûã òîäõîí ñàíàæ áàéíà. Ýíýõ¿¿
óóëçàëò õýëýëöýýðèéí ¿ð ä¿íä Èíäîíåç ÁÍÌÀÓ-ûí õîîðîíä 1956 îíû 12
äóãààð ñàðûí 29-íä äèïëîìàò õàðèëöàà òîãòîîæ, Á¿ðýí ýðõò ýë÷èí ñàéäàà
õàðèëöàí ñóóëãàõààð òîõèðîëöñîí áèëýý.
Ìîíãîë, Èíäîíåçèéí õàðèëöààã öààøäàà õºãæ¿¿ëýõýä ÁÍÌÀÓ-ûí àëáàí
¸ñíû òºëººëºã÷ Áàíäóíãèéí áàãà õóðëûí 10 æèëèéí îéí áàÿðò îðîëöñîí
ÿâäàë çîõèõ à÷ õîëáîãäîëòîé áîëñîí þì.
Èíäîíåçèéí Åðºíõèéëºã÷ À.Ñóêàðíî ÁÍÌÀÓ-ûí Àðäûí Èõ Õóðëûí
Òýðã¿¿ëýã÷äèéí äàðãà Æ.Ñàìáóóã ýíý õóðàëä îðîëöîíî óó ãýæ óðüñàí
þì. Æ.Ñàìáóó Åðºíõèéëºã÷ À.Ñàêóðíîãèéí ýíý óðèëãûã õ¿ëýýí àâ÷ ÷èí
ç¿ðõíèéõýý òàëàðõëûã èëýðõèéëñíèé ñàöóó ýíýõ¿¿ íàéðñàã óðèëãà ¸ñîîð óã
àðãà õýìæýýíä îðîëöîæ ÷àäàõã¿éãýý õàðàìñàí èëýðõèéëæ, áèå òºëººëºã÷ºº
èëãýýõýý ìýäýãäñýí þì. ÁÍÌÀÓ-ûí Àðäûí Èõ Õóðëûí òýðã¿¿ëýã÷äèéí
äàðãà Æ.Ñàìáóóãèéí áèå òºëººëºã÷èéí ¿¿ðãèéã áèåë¿¿ëýõ õ¿íäýò äààëãàâàð
íàäàä îíîãäñîí þì. Ìèíèé áèå Èíäîíåç îðîíä õ¿ðýëöýí î÷èæ, Áàíäóíãèéí
áàãà õóðëûí 10 æèëèéí îéí îëîí àðãà õýìæýýíä îðîëöñîí äóðäàòãàëûíõàà
çàðèìààñ òîâ÷ ÷ ãýñýí òýìäýãëýõ, ÿðèõ íü ç¿éòýé ãýæ ¿çýæ áàéíà.
Áàíäóíãèéí 10 æèëèéí îéí àðãà õýìæýý íü îëîí óëñûí ÷àíàðòàé áîëñîí
íü ò¿¿íä Àçè, Àôðèêèéí 30 îð÷èì îðíû òºð, çàñãèéí ãàçðûí òºëººëºã÷èä
îðîëöñîíû äîòîð ÁÍÕÀÓ-ûí Òºðèéí ã¿éöýòãýõ çºâëºëèéí Åðºíõèé ñàéä Æîó
Ýíüëàé, ìºí Ãàäààä ÿâäëûí ÿàìíû ñàéä ×åíü È, ÁÍÂÀÓ-í Åðºíõèé ñàéä Ôàí
Ìàí Äîíã, ÁÍÀÑÀÓ-ûí Åðºíõèé ñàéä Êèì Èð Ñåí, Êàìáîæèéí Âàíò óëñûí
Õóíòàéæ Íîðîäàì Ñèàíóê, Ïàêèñòàíû Ãàäààä ÿâäëûí ÿàìíû ñàéä Áõóòòî
çýðýã äýýã¿¿ð òóøààëûí õ¿ì¿¿ñ îðîëöñîí ÿâäàë þì.
Õóðëûí àëáàí ¸ñíû óóëçàëò áà õî¸ð òàëûí ÿðèàã òºëººëºã÷èéí òýðã¿¿í¿¿ä
õýä õýäýí óäàà õèéæ, Áàíäóíãèéí õóðëûí óóð àìüñãàëûã ä¿ãíýí íààø áàÿæóóëàí
õºãæ¿¿ëýõ òàëààð ñàíàëàà ñîëèëöñîí þì. Áàíäóíãèéí 10 æèëèéí îéä çîðèóëñàí
æàãñààë öóãëààí Èíäîíåçèéí íèéñëýë Æàêàðòà, àëäàðò Áàëè àðëûí òºâ õîò, 10
æèëèéí ºìíº áàãà õóðàë õóðàëäñàí Áàíäóíã õîòîä áîëæ òóñ òóñ áîëæ õýäýí
àðâàí ìÿíãààñ 100 ìÿíãà õ¿ðòýëõ õ¿ì¿¿ñèéã îðîëöóóëñàí áàéëàà. Ãàäààäûí
òºëººëºã÷èä áàðóóí òàëààñàà ç¿¿í òèéøýý ¿ðãýëæëýõ 3000 àðëààñ á¿ðäñýí èõ
198

íóòàãòàé Èíäîíåçèéí îãòîðãóéä îíãîöîîð íèñýæ, óã îðíû ãî¸ìñîã áàéãàëü,
õîò ñóóðèí, õºäºº ãàçðûí àìüäðàëòàé òàíèëöàæ, àæèëñàã áºãººä àâüÿàñëàã àðä
ò¿ìíèé òºëººëºã÷èäòýé óóëçàí ÿðèëöàõ çàâøààí òýäýíä îëäñîí þì.
Äýýð äóðäñàí ãóðâàí õîòûí ò¿¿õ, äóðñãàëûí ãàçðóóä áà ñî¸ë áîëîâñðîëûí
òºâ¿¿äýýð îðîõîä ñýòãýëä áóóæ òîãòíîñîí äóðñàìæóóä, òóõàéëáîë Áàëè
àðëûí òºâä îëîí ìÿíãàí ýðýãòýé, ýìýãòýé æ¿æèã÷èä Èíäîíåçèéí àðä ò¿ìíèé
¿ëãýð äîìîã, óðàí çîõèîëûã èëýðõèéëñýí áàãò á¿æèã ãàéõàëòàé õàðàãäàæ
áèëýý. Ìàíàé õî¸ð îðíû õàðèëöàà öààøèä àëõàì àëõìààð õºãæñººð èðñýí þì.
¯¿íä, òºðèéí óäèðäàõ ç¿òãýëòýí, ïàðëàìåíòûí òºëººëºã÷äèéí óäàà äàðààãèéí
óóëçàëò ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé áîëñîí íü ìýäýýæ.
1979 îíä Èíäîíåçèéí Ïàðëàìåíòèéí äàðãà Äàðúÿòìî òýðã¿¿òýé
òºëººëºã÷èä, 1981 îíä Ìàíàé Àðäûí Èõ Õóðëûí Òýðã¿¿ëýã÷äèéí íàðèéí
áè÷ãèéí äàðãà Ö.Ãîòîâ òýðã¿¿òýé òºëººëºã÷èä òóñ õî¸ð îðîíä õàðèëöàí
àéë÷èëñàí áèëýý.
Ýäãýýð àéë÷ëàë íü òóñ õî¸ð îðíû òºðèéí äýýä áàéãóóëëàãûí õàìòûí
àæèëëàãààã õºãæ¿¿ëýõýä ìýäýãäýõ¿éö òóñ äºõºìòýé áîëñîí þì. Áèä õî¸ð
îðíû Ãàäààä ÿàìíû ñàéäóóä óäàà äàðàà õàðèëöàí àéë÷ëàë õèéñýí íü òóñ õî¸ð
îðíû ãàäààä áîäëîãûí õàìòûí àæèëëàãààã õºãæ¿¿ëýõýä ¿íýò õóâü íýìýð
áîëæ ºãñºí þì. 1976 îíä ÁÍÌÀÓ-ûí Ãàäààä ÿâäëûí ÿàìíû ñàéä Ë.Ðèí÷èí,
äàðàà íü Ãàäààä ÿàìíû ñàéäààð øèíýýð òîìèëîãäñîí Ì.Ä¿ãýðñ¿ðýí 1982
îíä Èíäîíåçèä òóñ òóñ àëáàí ¸ñíû àéë÷ëàë õèéñýí áèëýý. ͺ㺺 òàëààñ
Èíäîíåçèéí Ãàäààä ÿâäëûí ÿàìíû ñàéä À.Ìàëèê 1974 îíä ìàíàé îðîíä àëáàí
¸ñíû àéë÷ëàë õèéñýí áèëýý.
Ìîíãîë Óëñûí Åðºíõèéëºã÷ Ï.Î÷èðáàò ͯÁ-ûí 47 äóãààð ÷óóëãàíû
àæèëëàãààíä îðîëöîõäîî 1992 îíû 9 ä¿ãýýð ñàðûí 24-íèé ºäºð ìºí ÷óóëãàíû
àæèëä îðîëöîæ, Èíäîíåçèéí Åðºíõèéëºã÷òýé óóëçàæ íàéðñãààð ÿðèëöñàí íü
õî¸ð îðíû õàðèëöààã õºãæ¿¿ëýõýä ÷óõàë áàéð ýçýëäýã þì. Ìàíàé õî¸ð îðíû
õàðèëöààã öààø õºãæ¿¿ëýõýä Ìîíãîëûí Ãàäààä ÿâäëûí ÿàìíû Òýðã¿¿í äýä
ñàéä Æ.×îéíõîð Èíäîíåçîä ñàÿâòàð àéë÷ëàõäàà “Ýäèéí çàñàã, òåõíèêèéí
õàìòûí àæèëëàãààíû òóõàé Çàñãèéí ãàçàð õîîðîíäûí õýëýëöýýð”-ò ãàðûí
¿ñýã çóðñàí íü øèíý òîäîðõîé àëõàì áîëëîî. Ìàíàé íàéðñàã õàðèëöààò õî¸ð
îðíû àëáàí ¸ñíû õ¿ì¿¿ñ ͯÁ-ûí Àçè, Íîìõîí äàëàéí á¿ñ íóòãèéí îðíóóäûí
õàìòûí àæèëëàãàà áîëîí îëîí óëñûí õàðèëöààíû ÷óõàë àñóóäëûã öààøèä
õºãæ¿¿ëýõ íü õî¸ð îðíû àëü àëèíû àøèã ñîíèðõîëä á¿ðýí ä¿¿ðýí íèéöýæ áóé
õýðýã þì.
Èíäîíåçèéí Á¿ãä Íàéðàìäàõ Óëñûí 50 æèëèéí îéä çîðèóëàí çîõèîí
áàéãóóëñàí ýíý áàãà õóðëûí àæèëëàãààíä õ¿ðýëöýí èðñýí Èíäîíåçèéí òºëººëºã÷
áîëîí õóðàëä îðîëöîã÷ íàéç íàðòàà õàìãèéí ñàéí ñàéõíûã õ¿ñýí åðººå.
ÀÊÀÄÅÌÈ× ÁÀÇÀÐÛÍ ØÈÐÝÍÄÝÂ,
Õýâëýëä áýëòãýæ, ðåäàêòîðëîñîí äîêòîð Ë.Õ¿ðýëáààòàð,
Óëààíáààòàð, 1997, 133-136 äóãààð òàë.
199

Á.ØÈÐÝÍÄÝÂ: ÒÀÉÂÀÍ×ÓÓÄ ÌÎÍÃÎËÛà ÑÓÄÀËÆ ÌÝÄÝÕ
ÈÕÝÝÕÝÍ ÑÎÍÈÐÕÎËÒÎÉ ÞÌ
Ìîíãîëûí ÕÕ çóóíû ¿åèéí ñýäâýýð Òàéâàíèé Óëñ òºðèéí Èõ ñóðãóóëüä
ëåêö óíøèíà óó? ãýæ 1997 îíû ýõýýð íàìàéã óðüñàí þì. Ìèíèé 85 íàñíû îéã
òýìäýãëýõ ãýæ áàéñàí ó÷èð áè î÷èæ ÷àäàõã¿éãýý ìýäýãäñýí áîëîâ÷ íàìàéã
äàõèí óðüñàí ¸ñîîð áè 1998 îíû 2 äóãààð ñàðûí 28-íààñ 5 äóãààð ñàðûí 28
õ¿ðòýë ãóðâàí ñàðûí õóãàöààíä Òàéïýé õîòîä î÷èæ, Óëñ òºðèéí Èõ ñóðãóóëüä
î÷èæ ëåêö óíøëàà.
Èõ ñóðãóóëèéí íýã õýñýã îþóòàíä ÕÕ çóóíû ¿åèéí Ìîíãîëûí ò¿¿õ, 1911
îíû ¯íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé õóâüñãàë, 1921 îíû Àðäûí õóâüñãàë, Ìîíãîë îðîí
1930-1940 îí, Ìîíãîë îðîí 1940-1960 îí, Ìîíãîë îðîí 1960-1990 îí, ÕÕ çóóíû
¿åèéí Ìîíãîëûí ñî¸ë, áîëîâñðîë, ãýãýýðýë, øèíæëýõ óõààí, Ìîíãîë îðîí
çàõ çýýëä øèëæèæ áóé 1990-1997 îí, ä¿ãíýëò õýñýã ãýñýí ëåêö óíøëàà. ̺í 20
øàõàì ñîíñîã÷òîé àñïèðàíòóðûí àíãèä Ìîíãîëûí çàí çàíøëûí ñýäâýýð ëåêö
óíøñàí.
̺í Ìîíãîë, Òºâäèéí õîðîîíû ñîíèðõëîîð 100 ãàðóé õ¿ì¿¿ñò Ìîíãîëûí
ò¿¿õýí òîéì, ãàçàð ç¿é, îð÷èí ¿å ãýñýí ñýäâýýð ëåêö óíøëàà. ̺í Òàéâàíû
Øèíæëýõ Óõààíû Àêàäåìèéí Ò¿¿õèéí õ¿ðýýëýíãèéí õ¿ñýëòýýð “Ìîíãîë
óëñûí òºðèéí òóñãààð òîãòíîë ñýðãýí ìàíäñàíû ò¿¿õ”-ýýñ ëåêö óíøñàí. Äýýð
äóðäñàí õî¸ð êóðñûí 30 ãàðóé îþóòàí, àñïèðàíòóð íàð ëåêöýä áàéíãà ñóóæ
èäýâõòýé ñîíñîí àñóóäàë òàâüæ áàéëàà. Ñóðãóóëèéí Ìîíãîë, Òºâäèéã ñóäëàõ
ôàêóëüòåòèéí øèéäâýðýýð óã õî¸ð êóðñèéí ñîíñîã÷äîîñ øàëãàëò àâëàà.
Èíãýæ ëåêö óíøèæ Ìîíãîëûã ñóäàëäàã õ¿ì¿¿ñòýé ÿðèëöàõàä ìàíàé óëñûã
ñóäàëæ ìýäýõ òàëààð èõýýõýí ñîíèðõîæ ìýðãýæëèéí áîëîâñîí õ¿÷èí áýëòãýõ
çîðèëãîîð íýëýýä èõ àæèë õèéæ áàéãàà íü òîäîðõîé áàéíà.
Òàéâàíèé òóõàé ìèíèé ñýòãýãäýë
Ýíä áàéõ õóãàöààíäàà àâòîáóñààð õîòûí òºâ çàõààð ÿâæ ò¿¿íèé áàðèìæààã
ãàäàðëàõ áîëëîî. Ýíäýõèéí õ¿ì¿¿ñèéí ÿðèàãààð õîòîä õî¸ð ñàÿ ãóðâàí çóóí
ìÿíãàí õ¿í ñóóäàã þì áàéíà. Ìàíàéõààñ òèéø î÷ñîí çàðèì õ¿ì¿¿ñ Òàéïýé
÷èíü á¿õ Òàéâàíü àðëûã ýçýëñýí ¿ðãýëæèëñýí õîò þì áàéíà ãýæ ÿðüäàã íü
òàøàà þì. Ýíý òîì õîòîîñ ãàäíà ò¿¿íèé îéðîëöîî äóíä æèæèã õîò òîñãîí,
ñóóðèíãóóä áàéäàã íü õ¿í àì îëîíòîé áàãà íóòàãòàé ãàçðûí àäèë áàéíà.
Ýíý õîòûí äóðñãàëòàé ç¿éëýýñ Ñóíü ßòñåíèé îðäîí ìóçåé, ×àí Êàéøèãèéí
õýðìýí õàíà òîéðóóëæ áàðüñàí äóðñãàëûí öîãöîëáîð ìóçåé, ºíäºð óóëàí äýýð
áàðüñàí áóääûí øàøíû äóãàí, Ãóãóí õýìýýõ Áýýæèíãèéí ìóçåéã äóóðàéæ
áàðüñàí ò¿¿õèéí ìóçåé, àìüòíû õ¿ðýýëýí, Äîëîîí îä ãýäýã óóëûí òîì
öýöýðëýã çýðãèéã ¿çëýý.
Òàéâàí íü Íîìõîí äºë㺺í äàëàéí á¿òýí àðàë áºãººä óðò íü 400 êì, ºðãºí
íü 60-150 êì ãýæ íóòãèéí õ¿ì¿¿ñ ÿðüæ áàéíà. Áàéãàëèéí òºðõèéã àæèõàä
øèíý ãàëò óóëûí ¿åä á¿ðýëäñýí öîìáîãîð ºíäºð óóë õàäòàé, ìºí áàãà çýðýã
200

áýë òàëààðàà äàëàéí çàõòàé çàëãàñàí þì áàéíà. Öàã óóð íü ÷èéãëýã õàëóóí,
ºâëèéí õàìãèéí ñýð¿¿í íü +10 õýì, çóíû õàìãèéí õàëóóí öýã +40 ãàðóé õýì
áàéäàã ãýíý. Ýíý îðíû õ¿ì¿¿ñ íü ÿëàíãóÿà îäîî öººð÷ áàéãàà óóãóóë íóòãèéí
Òàíÿà, Àðèé, Àìèé ¿íäýñòí¿¿ä íü ººðèéí ñî¸ë, çàí çàíøèëòàé, òýäíèé
õýë ÿðèà, öàðàé òºðõ íü ýõ íóòãààñ óâàí öóâàí î÷ñîí õ¿ì¿¿ñòýé õîëèëäîæ
ººð÷ëºãäñºí áîëîâ÷ íÿðàé èõòýé õýëíèé àÿëãóó çàðèì ¿ã ººðºì÷ àæýý.
Ýíý àðàë Ãîëëàíä áà ßïîíû ýðõøýýëä îðæ, òýäíèé íºëººãººð ºíäºð
óóëûí óðò õîíãèë á¿õèé òàõèð çàñìàë çàìòàé õîòûí áàðèëãûí õýëáýð çàãâàð
íü ººðºì÷ Åâðîï õýëáýðòýé õàðàãäàíà. Òóñ óëñàä Ãîìèíäàíû íàì íî¸ðõîæ
ýä¿ãýý õ¿ð÷ áóé áîëîâ÷ ñºðãºëäºõ øèíý øèíý íàì ¿éë àæèëëàãààãàà ÿâóóëäàã
àæýý. Àðàë íü öàãààí áóäàà, ãóðèë, çàðèì æèìñýý𠺺ðèé㺺 õàíãàäàã áîëîâ÷
Àâñòðàëè, Àìåðèê, Êàíàä çýðýã îðíîîñ ìàõ, ¿ð òàðèà ýêñïîðòëîí èðæ õ¿í
àìàà õàíãàäàã þì áàéíà. ̺í îéðîëöîî îðíóóäààñ îðóóëæ èðñýí ÕÀÀ-í
ò¿¿õèé ýäèéã áîëîâñðóóëæ, õ¿í àìàà õ¿íñíèé ç¿éëýýð õàíãàäàã õºíãºí
õ¿íñíèé ¿éëäâýðòýé þì áàéíà. Õ¿íñíèé ¿éëäâýð¿¿ä íü öàãààí áóäàà, çàãàñààð
ººðèéí äîòîîäûí õýðýãöýýã õàíãàäàã þì áàéíà. Áàéãàëèéí áàÿëàãààñ õèé áàãà
çýðýã í¿¿ðñíýýñ ººð þìã¿é áîëîõîîð ãàçðûí òîñûã ÷ ãàäíààñ àâäàã þì áàéíà.
¯éëäâýðèéí ãîë á¿òýýãäýõ¿¿í íü öàõèì òîîöîîëîí áîäîõ ìàøèí, òåëåâèçîðûã
õèéõýýñ ãàäíà ò¿¿íèé ýä àíãèéã èõýýõýí ¿éëäâýðëýäýã íü ãàäààäàä ãàðãàäàã
áàðààíû ãîë ç¿éë íü àæýý. Áàñ àâòîìàøèí, ìîòîöèêë, óíàäàã äóãóéã ýâë¿¿ëýí
õèéæ äîòîîäûí õýðýãöýýãýý õàíãàäàã ãýíý.
Òàéâàíü àðàë ͯÁ-ûí ãèø¿¿í áóñ îëîí îëîí óëñûí àëáàí ¸ñíû õàðèëöàà
áàðàã ¿ã¿é òóë áóñàä îðîíòîé àëáàí áóñ õýëáýðýýð õàðèëöàæ, ýäèéí
çàñàã, ñî¸ë, øèíæëýõ óõààíû òàëààð õàìòûí àæèëëàãàà ÿâóóëäàã ãýíý.
Ýíý õýëáýðýýð ìàíàé îðîíòîé õàðèëöàæ, ìàíàé òàëààñ îþóòàí õ¿ëýýí
àâ÷ òóðøëàãà ñîëèëöîõîä çîõèõ õýìæýýíèé çàðäëûã “Ìîíãîë, Òºâäèéí
õîðîî” ãýäýã áàéãóóëëàãûí øóãàìààð ÿâóóëæ áàéíà. Ýíý õîðîî íü Ìàíæèéí
íî¸ðõëûí ¿åèéí Ìîíãîë, Òºâäèéí æóðãààíû ¿íäñýí äýýð òîãòíîæ áàéãàà
þì áàéíà. Ýíý øóãàìààð ÿâóóëäàã àæëûí òàëààðõ Òàéâàíû òºðèéí áîäëîãî,
õîðîîíû õýëáýðýýð àìüäðàõ ãýñýí õýñýã õ¿ì¿¿ñèéí ñîíèðõëûí äàãóó ÿâàãääàã
þì áàéíà. Èíãýõýýð òºðèéí áîäëîãûí òàëààð Ìîíãîë óëñ òóñãààð áèø
õàðèí Õÿòàäûí íýãýí õýñýã õýìýýí ãàçðûíõàà çóðãàí äýýð õàðóóëäãààñ ãàäíà
ò¿¿õ÷äèéí äîòîð õè÷ýýë çààõ, ìýäýýëëèéí õýëáýðýýð íýâòð¿¿ëýã õèéõäýý
óã áîäëîãûã ÿâóóëäàã þì áàéíà. Ýíý õýëáýðèéã Áýýæèí çºâøººðäºã ó÷èð
óã õîðîîíä àæèëëàæ áóé óäèðäàõ õ¿ì¿¿ñ òºðèéíõºº áîäëîãîä áàðèìòàëäàã.
Õàðèí íýã õýñýã ìîíãîë ãýñýí õ¿ì¿¿ñ íü Ìîíãîëòîéãîî õîëáîîòîé áàéõûã
õè÷ýýäýã. Ãóðàâ äàõü õýñýã íü õîðîîíûõîî áîäëîãûã äýìæèõèéí çýðýãöýý
ÁÍÕÀÓ-ä òàë çàñàõûã õè÷ýýæ, ìàíàé óëñûí òàëààð ñóäàëãàà ÿâóóëæ òóñ óëñûí
àëü ñºðºã òàëûã äýâýðãýñýí ò¿¿õýí áàðèìòàò êèíî, ãýðýë çóðãèéã õèéõ àæëûã
ÿâóóëæ áàéíà. Ýíý áàéäëûã õàðãàëçàí ìàíàé òàëààñ óëñûí àþóëã¿é áàéäëûí
¿¿äíýýñ àíõààðàí ¿çýæ áàðèìòàëáààñ çîõèõ ¿éë àæèëëàãàà ãýâýë, ¿¿íä:
1. Òàéâàíüòàé áóñàä îðíóóäûí íýãýí àäèë àëáàí áóñ õàðèëöààãàà
öààøèä ÷ ÿâóóëæ, õÿòàä õýë ñóðàõ, àøèãòàé àðèëæàà õèéõèéã óðüäàë
201

áîëãîõ íü ç¿éòýé. Ãýõäýý Òàéâàíü ìàíàé óëñòàé õàðèëöàõ õî¸ð ¿íäñýí
ñîíèðõîëòîéã þóíû ºìíº àíõààðàõ íü çºâ.
2. Ìîíãîë óëñ Õÿòàäûí íýãýí õýñýã õýìýýí äýëõèéí îëîí íèéòýä
óõóóëàõûã îðîëääîã íü Áýýæèíä ÷ àøèãòàé áàéæ áîëîõ þì.
3. ÁÍÕÀÓ Òàéâàíèéã íýãòãýí àâàõ ýðìýëçëèéí ýñðýã òóñãààð áàéäëàà
õàìãààëàõûí òóëä ìàíàé óëñûí òóñãààð òîãòíîëûí òóðøëàãûã
àíõààðàí ¿çýæ ýíý òàëààð ñóäàëãàà õèéõ õ¿ì¿¿ñèéã ÷ áýëòãýæ áàéíà.
Ýíä áàéõ õóãàöààíäàà áè Òàéâàíèé Øèíæëýõ Óõààíû Àêàäåìèéí Ò¿¿õèéí
õ¿ðýýëýíãèéí õ¿ñýëòýýð “Ìîíãîë óëñûí òóñãààð òîãòíîëûã ñýðãýýñýí íü”
ñýäâýýð ëåêö óíøëàà. Ýíý ëåêöèéí ãîë ñàíàà íü Ìîíãîë óëñ XII çóóíû
ýöýñò Õàáóë õààíû ¿åä ¿¿ñýæ, 1206 îíä ×èíãèñ õààí òýðã¿¿òýé Ýçýíò ã¿ðýí
áàéãóóëàãäñàí. Äàðàà íü Ìîíãîëûí õààä íî¸äûí õîîðîíäûí çºð÷èë áà òýð
¿åèéí îëîí óëñûí áàéäëààñ áîëæ çàäðàí ñóëàð÷ Ìîíãîë óëñ íü 1691 îíä
Ìàíæèéí õààíû ýðõøýýëä îðæ 200 ãàðóé æèë áîëñíûã ÕÕ çóóíû ýõíèé
õàãàñò óëñàà óëñàà ñýðãýýõ òýìöýë ÿâàãäñàí òóõàé ëåêöýä äóðäëàà. ¯¿íä,
1911 îíä Áîãä õààíò Ìîíãîë óëñ, 1921 îíû õóâüñãàëààð Ìîíãîë óëñ õýðõýí
áàéãóóëàãäàæ òóñãààð áàéäàëòàé 24 æèë ÿâñààð 1945 îíä Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí
òºðèéíõºº òóñãààð òîãòíîëûí òºëºº ñàíàëàà 100 õóâü ºãñíèé ¿ð ä¿íä Õÿòàäûí
×àí Êàéøèãèéí Çàñãèéí ãàçàð òóñ óëñûí òóñãààð òîãòíîëûã õ¿ëýýí çºâøººð÷
óëìààð Õÿòàäàä 1949 îíä õóâüñãàë ìàíäñàíû äàðàà õî¸ð îðíû õîîðîíä õºðø
¸ñíû íàéðñàã õàðèëöàà òîãòîæ, àðä÷èëñàí îðíóóä áîëîí Ýíýòõýã çýðýã õýä
õýäýí îðíóóä Ìîíãîëûí òóñãààð òîãòíîëûã õ¿ëýýí çºâøººð÷ äèïëîìàò
õàðèëöàà òîãòîîñîí áîëîí ÁÍÌÀÓ 1962 îíä ͯÁ-ä ýëñýí ýä¿ãýý 138 îðîíòîé
äèïëîìàò õàðèëöààòàé áîëñîí òóõàé áàðèìòààð ãàðãàí ÿðèëàà. Ëåêöèéã
õ¿ì¿¿ñ òóéëûí àíõààðàëòàé ñîíñîæ, îëîí àñóóëòóóä òàâüñíû äîòðîîñ çàðèì
÷óõàë ãýæ ¿çñýíèéã òýìäýãëýâýýñ:
Àñóóëò: 1945 îíä ßïîíû öýðãèéí õ¿÷èéã õîéä Õÿòàäàä áóò öîõèõîä
Ìîíãîëûí öýðýã îðîëöîæ, ªâºð Ìîíãîëûã òàíàé óëñòàé íýãòãýõ ãýñýí ÿðèà
áàéñàí. Ýíý òàëààð òà ÿðüæ ºãíº ¿¿?
Õàðèóëò: ªâºð Ìîíãîë Ãàäààä Ìîíãîëòîé íýãäýæ íýãýí óëñ áîëîõ òóõàé
àñóóäàë á¿ð 1911 îíîîñ ÿðèãäàæ áàéñàí þì. 1945 îíû ¿åä ýíý òàëààð ªâºð
Ìîíãîëä ãóðâàí ñàíàà áàéñíû íýã íü Ãàäààä Ìîíãîëòîé íýãäýõ, õî¸ð äàõü
íü òóñãààð óëñ áîëîõ, ãóðàâ äàõü íü ÁÍÕÀÓ-ûí á¿ðýëäýõ¿¿íä àâòîíîìèò
ýðõòýéãýýð ¿ëäýõ òóõàé ñàíàà áàéñàí þì. Ñ¿¿ëèéí ñàíàà ¸ñîîð ªâºð Ìîíãîë
ÁÍÕÀÓ-ûí àâòîíîìèò ðàéîí áîëñîí áèëýý.
Àñóóëò: ×àí Êàéøè Ìîíãîëûí òóñãààð òîãòíîëûã çºâøººðºõã¿é õýìýýí
ͯÁ-ûí õóðàë äýýð ¿ã õýëæ áàéñàí ãýæ òà ÿðüæ áàéíà. Òàéâàíèé ãàçðûí çóðàã
äýýð Ìîíãîë óëñûí çóðàã áàéäàãã¿é. Ýíý òàëààð òà áîäëîî õýëíý ¿¿?
Õàðèóëò: 1945 îíû 4 ä¿ãýýð ñàðä Ìîíãîëûí îäîîãèéí áàéäëûã õýâýýð íü
áàéëãàõ òóõàé Ǻâëºëò óëñ, Àìåðèê, Àíãëèéí òºðèéí òýðã¿¿í¿¿ä Êðåìëèéí
202

óóëçàëò äýýð òîõèðîëöñîí ¸ñîîð ×àí Êàéøèãèéí Çàñãèéí ãàçàð ßïîíû
öýðãèéã õîéä Õÿòàäààñ õººæ ãàðãàõûí òóëä Ǻâëºëòèéí öýðãèéã îðóóëàõ
ñàíàëûã çºâøººð÷ Ìîíãîëûí îäîîãèéí áàéäëûã õ¿ëýýí çºâøººðºõ òóõàé
äîîðõ õî¸ð ñàíàë äýâø¿¿ëñýí. ¯¿íä:
1. Ìîíãîëûí îäîîãèéí áàéäëûã ò¿¿íèé áàéãàà õèë õÿçãààðààð çºâøººðºõ
2. Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí òºðèéíõºº òóñãààð òîãòíîëûí òºëºº ñàíàëàà
õóðààëãàõ íºõöë¿¿ä áàéâ. Òýð ¸ñîîð Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí òºðèéíõºº
òóñãààð òîãòíîëûí òºëºº 100 õóâü ñàíàëàà ãàðãàñàí. ¯¿íèéã ×àí
Êàéøèãèéí Çàñãèéí ãàçàð õ¿ëýýí çºâøººðñºí áèëýý. Ãýâ÷ Ãîìèíäàíû
íàì ×àí Êàéøèãèéí ýíý àëõìûã ø¿¿ìæèëñýí ó÷ðààñ òýðáýýð àíõ
ãàðãàñàí ñàíàë øèéäâýðýýñýý ò¿òãýëçýæ áàéãàà áàéäëààð òèéì ¿ã
õýëñýí áàéõàà. Ìîíãîë óëñ áîë 1911 îíîîñ ýõëýí áèåý äààæ õºã溺ä
óëìààð òóñãààð óëñ áîëæ ͯÁ-ûí ãèø¿¿íýýð 1961 îíä ýëñýæ, ýä¿ãýý 138
îðîíòîé äèïëîìàò õàðèëöààòàé äýëõèé äàÿàð õ¿ëýýí çºâøººðºãäñºí
ó÷èð Ìîíãîë óëñûí çóðãèéã Òàéâàíüä çóðíà óó? Çóðàõã¿é þó? ãýäýã íü
ÿìàðâàà íýãýí íºëººã¿é õýðýã ýý. (Õ¿ì¿¿ñ èíýýëäýâ)
Àñóóëò: ßïîí óëñ Ìàíæ, Ìîíãîëûã ýçëýõ ãýñýí òºëºâëºãººòýé áàéñàí
òàëààð ÿðüæ ºãíº ¿¿?
Õàðèóëò: ßïîíû Åðºíõèé ñàéä áàéñàí Òàíàêà Ýçýí õààíäàà àéëòãàæ áè÷èõäýý
Àçèéã ýçëýí àâàõûí òóëä Õÿòàäûã ýçëýõ õýðýãòýé. Õÿòàäûã ýçëýõèéí òóëä Ìàíæ,
Ìîíãîëûã ýçëýõ õýðýãòýé ãýæ áàéñàí áàðèìòûã òà íàð ìýäíý ýý. Òýð ¸ñîîð ßïîí
Ìàíæóóðûã ýçýëæ, Ìàíæóóðûí Ýçýí õààíò óëñûã áàéãóóëæ, ìàíàé óëñûí õèë
ð¿¿ õî¸ð óäàà äîâòîëñíûã òà íàð Õàëõ ãîëûí äàéíû ò¿¿õýýñ ìýäíý.
Àñóóëò: Ìîíãîëûí òóñãààð òîãòíîëûí òàëààð Îðîñ èõ õîëáîîòîé
áàéäàã. Òà ¿¿íèé ýåðýã, ñºðºã òàëûã íü ÿðüæ ºãíº ¿¿?
Õàðèóëò: Ǻâëºëò Çàñãèéí ãàçàð á¿ð 1918 îíä Ìîíãîë îðîí Áýýæèí
Ïåòåðáóðãèéí àëü àëèíààñ íü õàìààðàõã¿é ÷ºëººò óëñ áîëîõ ¸ñòîé ãýæ áàéñàí
òóõàé ñàÿ ÿðüñàí ø¿¿ äýý. Ǻâëºëò óëñ Ìîíãîëûí òóñãààð òîãòíîëûí òàëààð
1921, 1939 îíóóäàä öýðãèéí òóñëàìæ ¿ç¿¿ëñýí. Áàñ ìàíàé óëñàä ¿éëäâýð,
òýýâýð, õîëáîî, ýìíýëýã, ñî¸ë, áîëîâñðîë, øèíæëýõ óõààíûã õºãæ¿¿ëýõýä
¿íýëæ áàðøã¿é òóñëàìæ ¿ç¿¿ëñíèéã ìàíàé àðä ò¿ìýí ìàðòäàãã¿é. Ѻðºã òàë
ãýâýë Ñòàëèíû ¿åä Ìîíãîëûí áîäèòîé áàéäëûã õàðãàëçàõã¿éãýý𠺺ðèéí
óëñûí òóðøëàãûã òóëãàõ àðäûí äàéñàí òàãíóóë ãýæ õ¿ì¿¿ñèéã õýëìýãä¿¿ëýõ
òàëààð àëäàà ãàðãàõàä Ǻâëºëòèéí çàðèì õ¿ì¿¿ñ èõýýõýí ñºðºã ¿éë ÿâäàë
õèéñíèéã ìàíàé õî¸ð òàë ýä¿ãýý àäèëõàí áóðóóøààæ òýìäýãëýäýã þì.
Àñóóëò: ªíãºðñºí 800-ààä æèëèéí ò¿¿õèéã òà ñàéí ìýääýã þì áàéíà.
Èðýýä¿éä Òàéâàíü, Ìîíãîë, Õÿòàä, Òºâäèéí õàðèëöàà ÿìàð áàéõ áîë ãýæ òà
áîääîã âý?
Õàðèóëò: Ýíý àñóóäàëä ÷èíü ÕÕ çóóíû ò¿¿õ õàðèóë÷èõñàí áèø þì óó. XXI
çóóí áîë õ¿í áà àðä ò¿ìíèé ýðõ óëàì ºðãºæèæ íàéðñãààð õàìòðàí àæèëëàæ,
203

îëîí óëñûí õàðèëöààíû äàãóó õàðüöàõ ¸ñòîé áàéõ àà. Òýð ýíý îðíûã ýçýëæ
àâíà, íýãòãýíý, íèéë¿¿ëíý ãýäýã áîë øèíæëýõ óõààíä õàìààã¿é óëñ òºðèéí
àñóóäàë þì. (Õ¿ì¿¿ñ èíýýëäýâ)
Àñóóëò: Øàðûí øàøèí òàíû ¿çýëä íºëººëñºí þì þó áàéíà âý?
Õàðèóëò: ¯¿íèéã ò¿¿õèéí ¿¿äíýýñ àâ÷ ¿çýõ þì èõ áèé. Òóõàéëáàë, ¸ñ
ñóðòàõóóíû ñóðãààë íü ñîíèðõîëòîé. Æèøýý íü, õóëãàé õèéõ, õóäëàà ÿðèõ,
õ¿í àëàõ, øóíàõ çýðýã 10 õàð í¿ãëèéã òýâ÷èõ òóõàé çààñàí íü õóëãàé äýýðýì,
õóóð÷ ìýõëýõ ÿâäàë ºñ÷ áàéãàà óëñ îðîíä áàðèìòàëæ áîëîõ øàøíû ñóðãààë
ìºí ãýæ ¿çäýã. (Õ¿ì¿¿ñ èíýýëäýâ)
Àñóóëò: Îðîñ óëñ Ìîíãîëûí ýäèéí çàñàãò èõ íºëººëæ ÷àäàæ áàéíà óó?
Õàðèóëò: Õóó÷èí Ǻâëºëòèéí ýäèéí çàñàã èõ ººð÷ëºãäºæ çàõ çýýëä
øèëæèæ áóé áîëîõîîð Îðîñûí ýäèéí çàñãèéí íºëºº áàãàñàæ áóé áîëîâ÷
ìàíàé õî¸ð îðíû ýíý òàëûí áýðõøýýë àäèë òºñòýé áîëîõîîð çàõ çýýëèéí
íºõöºëä òîõèðñîí õàðèëöààãààð õºãæ¿¿ëæ áàéíà.
Àñóóëò: ×ýí È-ãèéí 64 ç¿éëèéí õýëýëöýýðèéí òºñ뺺ð Ìîíãîëûí íºëºº
á¿õèé õ¿ì¿¿ñ àâòîíîìèòûã óñòãàõ òàëààð õ¿ëýýí çºâøººð÷ áàéñàí ãýñýí ìýäýý
áàéäàã. Ýíý òàëààð òà ÿðüæ ºãíº ¿¿?
Õàðèóëò: 64 ç¿éëòýé ãýðýýíèé òºñºë õýìýýã÷ íü Ìîíãîëûí àâòîíîìèòûã
óñòãàõààð á¿ðýí ÷èãëýãäýæ áàéâ. ¯¿íèéã Ìîíãîëûí òýð ¿åèéí ýðõ áàðèã÷èä
ýñýðã¿¿öýæ çºâøººðººã¿é þì. Õàðèí ãàíö õî¸ðûí çýðýã õ¿í ×ýí È-ãýýñ áýëýã
õ¿ðòýæ çºâøººðºõ ãýñýí áàéæ áîëîõ þì.
Àñóóëò: Ò¿¿õèéí àñóóäëààð òàíàé ìàíàé õî¸ðûí áàðèìò áè÷èã çàðèì
òàëààð çºð¿¿òýé áàéõ þì. ¯¿íèéã ÿàæ ¿çâýë äýýð âý?
Õàðèóëò: Èéì çºð¿¿òýé ç¿éë ãàãöõ¿¿ òàíàé ìàíàé õî¸ðò ÷ áèø áóñàä óëñ
îðîíä ÷ áàéäàã. ßàãààä ãýâýë õî¸ð òàë òóõàéí ¿åäýý çàðèì áàéäàëä ººð ººðººð
õàíäàæ áàéñàíòàé õîëáîîòîé. Èéì ó÷ðààñ ò¿¿õýí áàðèìòàä ø¿¿ìæëýëòýé
õàíäàæ õàðüöóóëàí ñóäëàõ àðãûã õýðýãëýäýã áèëýý.
Óëààíáààòàð ñîíèí,
1997 îíû 7 äóãààð ñàðûí 30-íû ºäðèéí äóãààð.
204

“87 ÆÈË ÌÎÍÃÎË ÎÐÍÎÎÐ ÀËÕÀ” ÃÝÕ ÑÝÄÂÝÝÐ
ÒÀÉÂÀÍÈÉ ÆÝÍ-ÆÈ ÈÕ ÑÓÐÃÓÓËÜ ÄÝÝÐ
ËÅÊÖ ÓÍØÑÀÍ ÒÓÕÀÉ ÒÝÌÄÝÃËÝË
Æýí-æè Èõ ñóðãóóëèéí çàõèðãàà “87 æèë Ìîíãîë îðíîîð àëõàâ” ãýñýí
ñýäâýýð ëåêö óíøèæ ºãºõèéã õ¿ññýíèé äàãóó õî¸ð öàã ëåêö óíøëàà. 87 æèë
ãýñíèé óòãà íü Õÿòàäûí 1911 îíû öàãààã÷èí ãàõàé æèëèéí õóâüñãàëûí 87
æèëèéí îéä çîðèóëàí íàäààð ÿðèóëàõ ãýæ òýä íàäàä íýã íàñ íýìñýí þì ãýæ
òàéëáàðëàí ÿðüñàí þì. Ëåêöýíä òóñ ñóðãóóëèéí äåêàí Ëýí, áàãø îþóòíóóä,
Ìîíãîë-Òºâäèéí õîðîîíû õýëòñèéí äàðãà Ñ¿ðýí, ìºí õîðîîíû ñî¸ëûí
òºâèéí äàðãà Ò¿âøèíáàÿð çýðýã íèéò 50 îð÷èì õ¿í îðîëöëîî. Ëåêö óíøñàíû
äàðàà òóñ ëåêöýíä ñóóñàí áàãø îþóòíóóä îëîí àñóóëò òàâüñíààñ çàðèì ÷óõàë
ãýñíýýñ íü äóðäâàë:
Àñóóëò: Ëàí Ìèí Õóà (áàãø) - Öýäýíáàë, ×îéáàëñàí íàðûí òàëààð òà
ººðèéí ä¿ãíýëòýý õýëæ ºãíº ¿¿. Òýð õî¸ð õ¿íèé Ìîíãîëä îðóóëñàí õóâü íýìýð,
àëäààòàé òàë íü þó âý?
Õàðèóëò: Ýíý õî¸ð õ¿íä óëñûí ò¿¿õèéí íýãýí ¿åèéí òºðèéí ç¿òãýëòíèé
õóâüä õèéñýí þì ÷ áèé, äóòàãäàë ÷ áèé. Ò¿¿õýí èéì õ¿ì¿¿ñèéã ä¿ãíýõýä 50-100
æèëèéí äîòîð ñàéí ìóóã íü çºâººð õàðóóëæ ä¿ãíýæ áîëäãèéã ò¿¿õèéí øèíæëýõ
óõààí õàðóóëñàí. Ýäíèé ñàéí ìóó òàëààð îäîî ÿðüöãààæ áàéãàà. Òýãýýä çîõèõ
õóãàöàà ºíãºðºõºä áîäèò ¿íýí íü ãàðàõ áóé çà. ÁÍÕÀÓ-ä íýã õýñýã Ìàî Öý
Äóíûã ä¿ãíýõäýý 50 õóâèéí ãàâüÿàòàé, 50 õóâèéí àëäààòàé ãýæ ÿðüöãààæ
áàéñàí. Òýãø òîîíû àðãààð ä¿ãíýæ áîëäîã ýñýõèéã áè ñàéí ìýäýõã¿é áàéíà.
Àñóóëò: Ìîíãîëûí 87 æèëèéí õºãæëèéí îíöëîã þó âý?
Õàðèóëò: Òóñãààð òîãòíîëîî ñýðãýýæ, äýâøëèéí çàìààð õºãæñºí ÿâäàë ìºí.
Àñóóëò: Áóðèàä, õàëèìàã ¿íäýñòí¿¿äèéí òàëààð ÿìàð áîäîëòîé áàéäàã âý?
Õàðèóëò: Ýäãýýð ¿íäýñòí¿¿ä áîë ªâºð Ìîíãîëûí íýãýí àäèë ìîíãîë
óãñààòíóóä þì. Ãýâ÷ òýä Îðîñ, Õÿòàäûí õàðúÿàíä îðæ 300 ãàðóé æèë áîëñîí
áºãººä îäîî ÷ ãýñýí òýäíèé õàðúÿàëàëä áàãòàæ áàéíà. Òýãýýä òýð ÷èãýýðýý
ÿâàõ áóé çàà.
Àñóóëò: (Îþóòàí) - Ìîíãîëûí óëñ òºð, ýäèéí çàñàãò Åâðîïûí íºëºº îðæ,
Ìîíãîë íýëýýä åâðîïæñîí ãýäýã. ¯¿íèéã òà þó ãýæ ¿çäýã âý?
Õàðèóëò: Òèéìýý. Ìîíãîëä Åâðîïûí íºëºº òóññàí ãýæ òàíû õýëæ áàéãàà
çºâ. Îð÷èí ¿åèéí àâòîìàøèí, îíãîö, òåëåâèç, ðàäèî çýðýã òåõíèê ñî¸ëûí
íºëººã õýðýãëýýã¿é îðîí äýëõèéä áàéõã¿é áóé çàà.
Àñóóëò: (áàãø) - Îäîîãèéí áàéäëààð Îðîñ, Õÿòàäòàé ÿìàð õàðèëöààòàé
áàéíà âý?
Õàðèóëò: ßìàð ÷ óëñ îðîí õºðø¿¿äòýéãýý ñàéí õàðèëöààòàé áàéõûã
205

ýðõýìëýäãèéí íýãýí àäèë ìàíàé óëñ ýíý õî¸ð óëñòàé îäîî ñàéí õàðèëöààòàé
áàéãàà. Ìàíàé ãóðâàí óëñ íýã íýãíèéõýý òóñãààð òîãòíîëûã á¿ðýí õ¿ëýýí
çºâøººð÷ õ¿íäýòãýí ¿çýõ òóõàé áàéãóóëñàí ãýðýý õýëýëöýýðèéí ¿íäñýí äýýð
õàðèëöààãàà õºãæ¿¿ëæ áàéíà.
Àñóóëò: (Îþóòàí) - Óëàìæëàëàà ñýðãýýõ òàëààð òàíàéõ ÿìàð àæèë
çîõèîæ áàéíà âý?
Õàðèóëò: Ýðòíèé çàí çàíøèë, ¸ñ ñóðòàõóóí, áè÷èã ¿ñýã, øàøíûã ñýðãýýæ
ñàéí òàëûã íü äýìæèí õºõ¿¿ëæ áàéíà.
Àñóóëò: - Òà îäîî þóã á¿òýýí õèéæ, þóã àìæóóëæ ÷àäààã¿é ãýæ áîääîã âý?
Õàðèóëò: Õèéìýýð, õèéæ á¿òýýìýýð îëîí òîîíû ç¿éëèéã àìæóóëæ
÷àäààã¿é áîëîõîîð òèéì èéì ç¿éëèéã ãýæ òîîöîõûí àðãàã¿é þì àà
(Èíýýëäýâ).
Àñóóëò: - Ìîíãîëûí îäîîãèéí øèëæèëòèéí ¿åèéã òà õýðõýí ¿çäýã âý?
Õàðèóëò: Àðä ò¿ìíèéõýý íýãýí àäèë äýìæäýã.
Àñóóëò: (áàãø) ìàë àæ àõóé, ãàçàð òàðèàëàíãèéí àæ àõóé õî¸ð çºð÷èëòýé
áàéäàã ãýæ ¿çñýí áàéäàã. Òà þó ãýæ ¿çýæ áàéíà âý?
Õàðèóëò: ÌÀÀ-í áýë÷ýýðèéã õàðãàëçàõã¿é òàðèàëàíã õºãæ¿¿ëáýë ÌÀÀòàé
óëñûí àìüäðàëä áýðõøýýë ãàðàõ íü ìýäýýæ. Ãýâ÷ ÌÀÀ, òàðèàëàí õî¸ðûã
çºâ õîñëóóëàí õºãæ¿¿ëáýë àëü àëèíäàà àøèãòàé òàë áàéäãèéã õàðãàëçàí
çîõèöóóëàõ íü çàñãèéí áîäëîãî þì. Òýãæ çîõèöóóëàõûã ìàíàé çàñàã òºðººñ
÷àäàõ ÷èíýýãýýðýý çîõèöóóëäàã.
Àñóóëò: Äýýð ¿åä ýíý àñóóäàë çºð÷èãäºæ áàéñàí ãýæ òàíàé ò¿¿õýí
áàðèìòàä òýìäýãëýñýí áàéäàã?
Õàðèóëò: Òèéìýý õóâüñãàëûí ºìíº ìàëûí áýë÷ýýðèéã òàðèàëàíä àøèãëàõ
õýëáýðýýð õîìñäóóëæ áàéñíûã Ìîíãîëûí òàë áóðóóøààæ áàéñàí þì.
Àñóóëò: Ëàí Ìåí Õóà- Ìîíãîëûí 87 æèëèéí õºãæèëä ãàðñàí áýðõøýýë þó
áàéñàí áà ò¿¿íèéã ÿàæ äàâñàí õýìýýí òà áîääîã âý?
Õàðèóëò: ßìàð ÷ àæèë áýðõøýýëã¿é ººðºº á¿òäýãã¿éí àäèë ìàíàéõ 87
æèëèéí äîòîð ÿâóóëñàí øèíý÷ëýë áýðõøýýë ãàðñàí íü ìýäýýæ. Ò¿¿íèéã ÷àäàõ
÷èíýýãýýðýý äàâàí òóóëæ îäîîãèéí àìæèëòàä õ¿ðñýí þì.
Àñóóëò: (Îþóòàí) Òàíû íîìä ãàäààä îðíóóäòàé õàðèëöàæ áàéñàí ìîíãîë
õ¿ì¿¿ñèéí òóõàé äóðäñàí áàéäàã. Òýð õ¿ì¿¿ñ ÷èíü ÿìàð õ¿ì¿¿ñ áàéñàí þì áý?
Õàðèóëò: Òèéì ýý. ªíãºðñºí çóóíä áà ýíý çóóíû ýõýýð ìîíãîë÷óóä ãàäààä
îðíîîð ÿâàõ íü îëøèð÷ áàéñàí þì. Ìàíàé ñ¿ñýãòýí ëàì íàð Ò¿âä îðíîîð
á¿ð XVII çóóíû ¿åýñ ýõëýí îëíîîð î÷èæ áàéñàí þì. Òýäíèé çàðèì íü Áàëáà,
Ýíýòõýã îðîí õ¿ðòýë ÿâæ èõ þì ¿çýæ õàðàí íîì ñóäàð áè÷èæ õýâë¿¿ëñýí
206

áàéäàã. Ýíý çóóíû ýõýýð ×àãäàðæàâ ãýäýã õ¿í ßïîíä, Õàÿíõÿðâàà ãýäýã
õ¿í Îðîñ, Ãåðìàí, Òóðê, Ýíýòõýãýýð, Ñîäíîì ãýäýã õ¿í Ýíýòõýã, Õÿòàäààð
àéë÷ëàí ÿâæ ¿çñýí õàðñíûõàà ¿íäñýí äýýð óëñ îðíîî õºãæ¿¿ëýõ òàëààð ñàíàë
áîäëîî èëýðõèéëæ áàéñàí òóõàé áè íý㠺㿿ëýëäýý áè÷ñýí þìàà.
Àñóóëò: (Îþóòàí) - Òýìýýí æèíãèéí òóõàé ÿðüæ ºãíº ¿¿?
Õàðèóëò: Õóâüñãàëààñ ºìíº òýìýý õºëëºí Îðîñ, Õÿòàäûí îëîí õîò ðóó
òýýâýð õèéí ÿâäàã áàéñàí òóõàé áè îëîí óëñûí íýã õóðàë äýýð èëòãýë òàâüñàí
áºãººä ò¿¿íèéõýý ¿íäñýí äýýð ñàÿõàí òàíàé íýã àíãèä ëåêö óíøñàí ø¿¿ äýý.
Àñóóëò: (áàãø) - Òàíàé Ìîíãîë óëñ Äýëõèéí II äàéíû ¿åä ÿìàð áàéð ñóóðü
áàðèìòàëæ áàéñàí áý?
Õàðèóëò: Ìàíàé Ìîíãîëä áîëñîí Õàëõ ãîëûí áàéëäààí áîë Äýëõèéí
II äàéíû ýõëýëòýé õîëáîîòîé áàéñíûã òà íàð ìýäíý ýý. ÇÕÓ ìàíàé óëñòàé
áàéãóóëñàí ãýðýýíèé äàãóó Õàëõ ãîëûí äàéíû ¿åä ìàíàé óëñàä èõ òóñàëñàí.
¯¿íèé õàðèóä ìºí ãýðýýíèé äàãóó Ãåðìàíòàé áàéëäàæ ÿâñàí Ǻâëºëò óëñàä
ìàíàé óëñ ýä ìàòåðèàë áà òàíê, îíãîö õóäàëäàí àâ÷ áýëýãëýæ áàéñàí þì
àà. Ýíý áîë Ǻâëºëò óëñ òºäèéã¿é ò¿¿íèé õîëáîîòíû òýìöýëä òóñàëñàí
õýðýã ó÷èð Àìåðèê áà Àíãëè óëñ ÷ ¿íýëýí ¿çýæ, Ìîíãîë óëñûí îäîîãèéí
áàéäëûã Ǻâëºëò Õîëáîîò óëñûí ñàíàëûí äàãóó 1945 îíû Êðûìûí áàãà
õóðàë äýýð õ¿ëýýí çºâøººðñºí þì. ¯¿íèéã õàðãàëçàí ¿çýæ òýð ¿åèéí Õÿòàä
óëñ ÷ Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí òºðèéí òóñãààð òîãòíîëûí òºëºº çóóí õóâü ñàíàë
ºãñºíòýé õîëáîãäóóëàí 1946 îíä Ìîíãîë óëñûí îäîîãèéí áàéäëûã ò¿¿íèé
õèë õÿçãààðààð íü õ¿ëýýí çºâøººðñºí þì. 1945 îíä ßïîíû Êâàíòóíû àðìèéã
õîéä Õÿòàäààñ õººí çàéëóóëàõàä ìàíàé óëñûí öýðýã îðîëöñîíûã Õÿòàä óëñûí
àëáàí áàðèìò áè÷èãò òýìäýãëýñýí áàéäàã. Æèøýý íü, ×àí Êàé Øèãèéí “ÇÕÓ
Õÿòàä îðîíä” ãýñýí íîìä öîõîí òýìäýãëýñýí áàéíà áèëýý.
Óëààíáààòàð ñîíèí,
1997 îíû 7 äóãààð ñàðûí 30-íû ºäðèéí äóãààð.
207

Á.ØÈÐÝÍÄÝÂ: ÑÒÀËÈÍÛ ÊÈÒÅËÈÉÃ ÖÎÎËÎÕ
ÎÎÍÛÍ ÝÂÐÝÝ ÀÂÀÀÄ ÄªÕÒªË...
Ìîíãîë Óëñûí Õºäºëìºðèéí áààòàð, òºðèéí ñî¸ðõîëò, àêàäåìè÷
Á.Øèðýíäýâ ãóàé 86 íàñ ñ¿¿äýð çîîãëîæ áàéíà. Ò¿¿íèé íàìòàð ò¿¿õ
ìàíàé óëñûí ò¿¿õòýé ñàëøã¿é õîëáîîòîé áèëýý. Ýíý òàëààð áóóðàë
ýðäýìòýíòýé õèéñýí ÿðèëöëàãûã Òà á¿õýíä òîëèëóóëæ áàéíà.
Òà ÿàæ ÿâààä Ðàáôàêò îð÷èõñîí þì áý. Óðüä íü Àðòåëèéí äàðãà ÿâñàí ãýë ¿¿?
Ìèíèé ñóð÷ áàéñàí Àðõàíãàéí ñóðãóóëèéã õºäººãèéí õ¿¿õäèéí áàãà
ñóðãóóëü ãýäýã áàéëàà. Ñóðãóóëèà òºãñººä ×óëóóò ñóìàíä àðòåëèéí äàðãààð
î÷ñîí. 1929 îí þìäàà. ªºð òàâü÷èõ õ¿í áàéõã¿é, õýýð õàíõàé ãýð ë áàéñàí.
Õýäýí ¿õýðòýé áàéñàí øèã ñàíàãäàíà. Õî¸ð ñàð òýíä ìîðü óíàæ äàâõèæ
áàéãààä Óëààíáààòàðààñ èðñýí õ¿íèéã äàãààä “Áè ÿâëàà. ¯¿íèéã ÷èíü áè
÷àäàõã¿é þì áàéíà” ãýæ ñóìûí äàðãàäàà õýëýýä õîòîä îðæ èðñýí. Õîòîä
èðýýä Àðõàíãàéí íàìûí õîðîîíä àæèëëàæ áàéñàí, Æ¿ãäýðíàìæèë ãóàéíä
áóóñàí. ªâºë îðîé èðñýí áîëîõîîð á¿õ ñóðãóóëü õè÷ýýëýý ýõýë÷èõñýí áàéñàí.
Íàìûí ñóðãóóëèéí áýëòãýë àíãè ë áàéñàí òýãýýä øàëãàëò ºãººä îð÷èõñîí.
Òýíä áàéæ áàéãààä Óëààí-¯äýä çàëóóñ ñóðãàíà ãýñýí ñóðàã äóóëààä øàëãàëò
ºãººä Ðàáôàêò (Îðîñûí á¿ðýí äóíä ñóðãóóëü) ÿâñàí. Àíõ Ðàáôàêèéã Ìîñêâàä
áàéãóóëàõ ãýæ áàéñíàà õîë, Ëåíèíãðàäàä áîëîõîîð àãààð íü òààðàìæã¿é
ãýæ áàéòàë Áóðèàäûí Óëààí-¯äèéí óäèðäëàãà Ìîíãîëä îéð ýíä áàéãóóëúÿ
ãýæýý. Òýãýýä Ǻâëºëò çàñãèéí õºðºí㺺ð Ðàáôàê ãýäãèéã áàéãóóëñàí þì
áèëýý. Äýýä ñóðãóóëüä ýëñýõ îþóòíûã áýëòãýäýã ñóðãóóëü. Ìàíàéõààñ òàâàí
æèëèéí áîëîâñðîëòîé óëñ î÷èõîä òýíä çóðãààí æèë áýëòãýäýã áàéñàí.
Ðàáôàêò îðîñ õýëèéã à, á-ãýýñ ýõýëæ çààñàí. Ýõýíäýý îðîñ õýëíèé ïðîáëåì
èõ áàéñàí. Ñ¿¿ëäýý áèä îðîñîîð øèé òàâüäàã áîëæ, Äàøèéìàà (ÌÓÈÑ-èéí
ìàòåìàòèêèéí áàãø) áèä õî¸ð “Íý㠺𺺔 ãýäýã øèé îðîñîîð òàâüæ áàéëàà.
Ðàáôàêò íèëýýä îëîí ìîíãîë ñóðàëöàæ áàéñàí. ֺ캺𺺠äýýä ñóðãóóëüä
îðîëã¿é áóöàöãààñàí. Òýíäýýñ äýýä ñóðãóóëüä îðñîí õ¿í áîë Öýäýíáàë áèä
õî¸ð áàéãàà þì. Ýðõ¿¿ãèéí Áàãøèéí äýýä ñóðãóóëüä îðîõ ãýæ ò¿¿õ, îðîñ õýë,
óòãà çîõèîëûí øàëãàëò ºãñºí. Òýíä ìàðêñèçì-ëåíèíèçì çààäàãã¿é áàéëàà äàà.
Ñóðãóóëèà òºãñººä øóóä ë Åðºíõèé ñàéäûí ðåôåðåíò áîëñîí óó?
¯ã¿é ýý. Èðýíã¿¿òýý Áàðèëãûí òåõíèêóìä áàãøèëñàí. Òýãæ áàéòàë
Çàñãèéí ãàçðààñ äóóäààä Åðºíõèé ñàéäûí ðåôåðåíò áîëãî÷èõñîí. Ãîë òºëºâ
îðîñ, ìîíãîë õýëíèé îð÷óóëãà õèéäýã áàéëàà. Õî¸ð æèë ãàðóé àæèëëàæ áàéòàë
ÇÕÓÊÍ-íû Òºâ Õîðîîíû äýðãýäýõ ¿çýë ñóðòàë óõóóëãûí çóðãààí ñàðûí êóðñò
Ø.Ëóâñàíâàíäàí, Ëîäîéäàìáà, Ëõàìñ¿ðýí, Íàìñðàé íàðûí õàìò ÿâñàí. Èðýýä
Òºâ Õîðîîíä Ñóðòàë óõóóëãà ýðõýëñýí íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà áîëñîí. Äàéí,
îëîí óëñûí áàéäëûí òàëààð Çàñãèéí ãàçàð, îëîí íèéòýä ãîë÷ëîí óõóóëãà ÿðèà
õèéäýã áàéñàí. Ãýõäýý ×îéáàëñàí, Áóìöýíä ãóàéí ºðººíä îðæ èëòãýë òàâèàä,
208

Çàñãèéí ãàçðûí àïïàðàòûí àæèëòíóóä, ñàéä íàðûã óëààí áóëàíä öóãëóóëààä
ÿðèàãàà õèé÷èõíý. Õàìãèéí àíõ “ãàð í¿¿ðýý óãàà, äîòóóð õóâöàñòàé áîë, ýì÷èä
¿ç¿¿ë, áè÷èã ¿ñýã ñóð” ãýæ óõóóëãà õèéäýã áàéëàà. 1948 îíä ãýãýýð¿¿ëýõ øèíæ
÷àíàðòàé óõóóëãà õèéõýýñ áóñ äàâøèíãóé øèíæòýé óõóóëãà õèéõã¿é áàéíà
ãýæ Òºâ Õîðîîíû òîãòîîë ãàð÷ õàëàãäñàí. Õàëàãäñàíûõàà äàðàà Óëñûí Èõ
ñóðãóóëèéí ðåêòîðîîð äàãíàí àæèëëàõ áîëñîí.
Òà 1957 îíä Óëñ òºðèéí òîâ÷îîíû ãèø¿¿íýýñ ÷ºëºº àâñàí áàéäàã. ßìàð
ó÷èðòàé þì áý?
Ýíý ¿åä äýýã¿¿ð òýìöýë èõòýé. Óëñ îðíîî õºãæ¿¿ëýõýýñýý àëáàí òóøààëûí
òýìöýë èõ áàéñàí. Òýãýýä ÷ óëñ òºðèéí àæèë íàä òóñã¿é ñàíàãäààä õîëäú¸ ãýæ
áîäñîí. Òýð ¿åä ìèíèé áèå ÷ ìóó áàéñàí. ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû äààëãàâðààð
×îéáàëñàíã íàñ áàðñíû äàðàà Äßß-ûã øàëãàñàí. Òýíä çóðãààí ñàð ñóóæ, ñýòãýë
ñýðäõèéì ìóóõàé þì ¿çýýä, øºíº ç¿¿äýëæ áèåýð çàãàòíààä áîëîõîî áîëüñîí.
Öýäýíáàë ÷ íàìàéã ÿâóóëàõã¿é ãýýä áàéëàà. Õàðèí Ñàìáóó ãóàé äýìæýýä îðîñ
ýì÷ íàðààð àêò ãàðãóóëààä äîêòîðàíòóðò ñóðàëöàõ íýð àâààä ìóëòàð÷èõñàí.
Áè ÷ ò¿¿õèéí øèíæëýõ óõààíû äîêòîð áîëîîä èðëýý. Èðýíã¿¿ò Çàñãèéí
ãàçàðò îðóóëàõ ãýæ îðîëäñîí. Ýíý ÷èãëýëýýðýý Èõ ñóðãóóëüä àæèëëàÿ ãýñýí.
Òýð ¿åä ÌÓÈÑ, Øèíæëýõ óõààíû õ¿ðýýëýí íýã äîð áàéñàí. Èíãýýä ÌÓÈÑ-ûí
ðåêòîð, Øèíæëýõ óõààíû õ¿ðýýëýíãèéí çàõèðàë áîëñîí. Ǻâëºëòºä áàéõäàà
Êàçàêñòàí, Êèðãèçñòàí öºì ØÓÀ áàéãóóëñíûã ¿çýýä ìàø èõ àòààðõñàí.
Ò¿¿íýýñ ñàíàà àâ÷ ØÓÀ-òàé áîëú¸ ãýæ ñàíàë äýâø¿¿ëæ Òºâ Õîðîîíä îðñîí.
Ǻâøººðºõã¿é óëñ èõ îëîí áàéñàíäàà. Õ¿í á¿ðòýé ãàíöààð÷èëæ óóëçñàí. Òýð
¿åä Æàãâàðàë áèä õî¸ð ë äîêòîð öîëòîé áàéñàí. ØÓÀ-èéí æèíõýíý ãèø¿¿í
áîëãîõ ñàíàëàà Æàãâàðàëä áè õýëñýí. Åð íü àêàäåìèéí àíõíû æèíõýíý
ãèø¿¿äýä õýí õýíèéã ñîíãîõ ñàíàëûã áè ãàðãàñàí þì.
Òàíûã íàìä ýëñýõ äóðã¿é áàéñàí ãýæ ñîíññîí þì áàéíà?
Ãýâ ãýíýò Öýäýíáàë äóóäààä “Ìàðøàë ÷àìàéã íàìä ýëñ” ãýæ áàéíà ãýëýý.
Áè ýâëýëèéí ãèø¿¿í ø¿¿ äýý çààâàë ýëñýõ ¸ñòîé þì óó ãýëýý. Ìèíèé ¿ãèéã
ñîíññîí ÷ ¿ã¿é. Õýäýí õ¿íýýð äààëãàäàã þì. ªðãºä뺺 ºã ë ãýñýí. Òýãýýä
Ñàéä íàðûí Ǻâëºëèéí äýðãýäýõ íàìûí ¿¿ðò ýëññýí. Àðàâ õîíîãèéí äàðàà
Òºâ õîðîîíû Óëñ Òºðèéí Òîâ÷îî äóóäñàí. ×àìàéã ñóðòàë óõóóëãà ýðõýëñýí
íàðèéí áè÷ãèéí äàðãààð òîìèëëîî ãýñýí. Èíãýæ ë òîìèëîõ ãýæ íàìàéã íàìä
ýëñ¿¿ëñýõ þì áèëýý ë äýý.
Èõ ñóðãóóëèéí ðåêòîð áàéõäàà õààíà êîíòîðëîæ áàéâ?
Ëåíèí êëóáûí ç¿¿í òàëä áàéãàà ñààðàë áàéøèíä ÌÓÈÑ áàéðëàæ áàéñàí.
1945 îíîîñ ÌÓÈÑ-ûí áàðèëãûã áàðüæ ýõýëñýí. ßïîíû îëçëîãäñîí öýðã¿¿ä
íýã æèëèéí äîòîð áàðóóí òàë, áàãàíàò áóþó í¿¿ðýí õýñãèéã áàðüñàí. Ç¿¿í
òàëûã ìîíãîë÷óóä äóóñãàñàí. Çóðãèéã íü Øòèïåëüêîâ õèéñýí. Çàñãèéí ãàçàð,
Ãàäààä ÿàì, Äóóðèéí áîëîí Ýëäýâ-Î÷èðûí òåàòðûí çóðãèéã õèéñýí õ¿í äýý.
Òàíàé íèéñëýëèéí òºâä äàíäàà êëàññèê áàðèëãà áàðèõààð òºëºâëºæ áàéãàà
209

ãýæ íàäàä õýëäýã áàéâ. Ýðòíèé Àôèíû èõ ñóðãóóëèéã áàðüñàí þì ø¿¿. Òàíû
ºðººã õààíà, ÿàæ, õýäýí ºðººòýé õèéõ âý? ãýæ àñóóäàã áàéëàà.
Àíõ ÌÓÈÑ-ä áàãøëàõ áîëîâñîí õ¿÷èíã õýðõýí ñîíãîæ àâñàí þì áý?
Áàéãàëèéí óõààíû áàãø íàð íü îðîñóóä, ò¿¿õ, õýë áè÷ãèéíõ íü ìîíãîë÷óóä
áàéñàí. Ìîíãîë áàãø íàðàà áè Òºâ Õîðîîíä ñàíàë áîëãîñîí þì äàã. Àíõíû
áàãø íàð ãýâýë Ëóâñàíâàíäàí áàãø (Ðàáôàêò Øèðýíäýâò ìîíãîë õýëáè÷èã
çààæ áàéæýý), Äàìäèíñ¿ðýí, Ðèí÷åí ãóàé áàéíà. Ðèí÷åí ãóàé äýýð Òºâ Õîðîî
íýëýýä òîãòîæ ÿðüñàí. Òýãýýä ýöýñò íü çºâøººðñºí. Ìàíæ õýëíèé Äýíäýâ
ãóàéã áè áàñ ñàíàë áîëãîñîí. Øîðîí îðîíä îðæ áàéñàí áîëîîä Äýíäýâ ãóàéí
àñóóäëûã èõ óäààí õýëýëöñýí. Äýýð íü áè ººðºº ò¿¿õèéí õè÷ýýë çààäàã áàéñàí.
Àíõíû òºãñºëò áîëîõîä òýíäýýñýý íýëýýä õ¿íèéã áàãøààð àâ÷ àñïèðàíòóð
íýýñýí. Íàìàéã áàéõàä äîëîîí òºãñºëò áîëñîí.
“Õóâüñãàëò Ìîíãîë” òàíêèéí öóâààã õ¿ëýýëãýí ºãñºí õ¿ì¿¿ñýýñ àìüä ñýð¿¿í
õ¿í ¿ëäñýíã¿é äýý. Òà ýíý òóõàé äóðñàíà óó?
1942 îíû ºâºë ìàðøàë ×îéáàëñàí òýðã¿¿òýé òîìîîõîí òºëººëºã÷èä
õîéøîî ÿâñàí. ĺðâºí õýñýãòýé. Áóìöýíä ãóàé, Ñ¿ðýíæàâ, Ìèæèä íýã íýã
öóâàà àâ÷ ÿâñàí. Ìàðøàë åðºíõèéä íü óäèðäàíà. Òóñ á¿ð 50 âàãîíòàé ÿâñàí
øèã ñàíàãäàíà. ĺðâºí ôðîíòîä àâàà÷èæ ºãñºí. Ö.Äàìäèíñ¿ðýí áèä õî¸ð
ñýõýýòíèé òºëººëºã÷ áîëæ ÿâñàí. Ãýõäýý áè îð÷óóëàã÷ààð äàâõàð àæèëëàñàí.
Î÷ñîí äàðóéä Ñòàëèíãðàäûí òóëàëäààí áîëæ áàéñàí ó÷ðààñ Ñòàëèí ìàíàé
òºëººëºã÷äèéã õ¿ëýýí àâ÷ óóëçààã¿é, ìàðøàë óóëçàíà ãýñýýð áàéãààä 1943
îí ãàðãàñàí þì äàã. Ã.Ê.Æóêîâ Ñòàëèíãðàäûí òóëàëäààíûã äóóñãà÷èõààä
Ìîñêâàä äóóäàãäààä èð÷èõñýí áàéñàí ¿å. Õîòûí çàõàä ×îéáàëñàí ãóàéí
áóóñàí ºð㺺íä èðæ òóëàëäààí ÿàæ áîëñîí òàëààð òàâàí öàã õóó÷èëñàí.
Òóëàëäààíû äàðàà Ñòàëèí òîì õ¿ëýýí àâàëò õèéñýí. Òýð õ¿ëýýí àâàëòûã
Ñòàëèí íýýæ äàðàà íü ×îéáàëñàí ãóàé ¿ã õýëñýí. Äàðàà íü íýã áîñîîä
Ñòàëèí, Ìîëîòîâûã Ñ¿õáààòàðûí îäîíãîîð øàãíàñàí ÓÁÕ-ûí çàðëèãèéã
óíøñàí. Áóìöýíä ãóàé îäîíãîî ãàðäóóëñàí. Òýãýýä Ñòàëèíû êèòåëèéã öîîëîõ
îîíûí ýâðýý àâààä äºõòºë Áåðèÿ ýíý þó ãýýä áóëààãààä àâ÷èõñàí. Òýãýýä
Ñòàëèíû ãàð äýýð íü îäîíãîî ºãñºí þì äàã. Áóñäàä íü ç¿¿ãýýä ë ºãñºí.
Äàðàà íü Ñ¿ðýíæàâ èõ óäààí ãó÷ààä ìèíóò ÿðüñàí. Ìàðøàë óóðëààä öàðàé íü
õàðëà÷èõñàí òîâ÷èë ãýýä ë áàéñàí. Ñ¿ðýíæàâ îäîîõîí ãýýä ÿðèàä ë, íàìàéã
òîâ÷èëæ îð÷óóë ãýõýýð íü ¸ñîîð íü õèéñýí. Ãýòýë Ñ¿ðýíæàâ “Òû íå ïðàâèëüíî
ïåðåâ¸ë” ãýæ áàéíà. Òýãýõýý𠺺𺺠îð÷óóë ãýýä ñóó÷èõñàí. Ñòàëèí äàðàà íü
“ͺõðèéí ÷àíàð ÿäàðñàí öàãò òàíèãääàã. 1921 îíä áèä òà íàðò òóñàëñàí áîë
1941 îíä òà á¿õýí áèäýíä ìºí㺠çîîñîîð õàðèóãàà áàðüæ áàéíà ãýýä òºãñãºëä
íü “Áèä ºíººäºð ìîíãîë÷óóäààñ óäààí ÿðèõ ñóðãóóëüòàé áîëëîî” ãýýä õóíäàãà
ºðãºñºí çàëóóãèéí òºëºº ãýýä õóíäàãà ºðãºëºº. Áè Æäàíîâûí õàæóóä ñóóæ
áàéñàí þì. Æäàíîâ “Ñòàëèí ÷èíèé òºëºº õóíäàãà ºðãºëºº. ×è þó óóõ âý?”
ãýëýý. Áè ÷èíü àðõè óóæ îãò ¿çýýã¿é þì ÷èíü, 纺ëºí ë þì, óñ ÷ áàéñàí áîëîî
ãýñýí. Ãýòýë Æäàíîâ òýãæ áîëäîãã¿é þì ãýýä õóíäàãàíä àðõè õèéæ ºã뺺.
210

Áè ÷ ñàíäðààä óóõ ãýæ áàéãààä õàíöóé äýýðýý äó-ñàà÷èõã¿é þó. Ãýòýë Áåðèÿ
õàð÷èõàæ. Ìèíèé äýðãýä èðýýä “×è Ñòàëèíû òºëºº óóõã¿é þì óó?” ãýæ áàéíà.
Áè óóëã¿é ÿàõàâ ãýòýë ìèíèé áàðüæ áàéñàí õóíäàãàòàé àðõèí äýýð êîíúÿê
íýìæ õèéãýýä “Çà óó” ãýýä øàõëàà... Ìèíèé äîòîð õàëóó øàòààä óäàëã¿é
òîëãîé ýðãýýä àøã¿é óäñàí ÷ ¿ã¿é õ¿ëýýí àâàëò òàðëàà. Áè ÷ ºðººí人 î÷îîä
á¿õýë óíòààä ºãñºí áàéñàí. Ñ¿¿ëä ñîíñîõíîî Öýäýíáàëûã ÷ áàñ òýãæ øàõñàí
þì áàéíà ëýý.
1946 îíä òóñãààð òîãòíîëûí òºëºº ñàíàë àñóóëãà ÿâóóëàõ óëñûí
êîìèññûí îðëîã÷ äàðãûí õóâüä ÿìàð ¿¿ðýã õ¿ëýýæ áàéâ?
Êîìèññûí äàðãà íü Áóìöýíä ãóàé áàéñàí. Öýäýíáàë, Äàìáà, Ñ¿ðýíæàâ,
áè êîìèññûí îðëîã÷ áàéâ äàà. Òóñãààð òîãòíîëûí òºëºº àðä ò¿ìíèé ñàíàë
õóðààëò æèíõýíý õóâüñãàë áàéñàí þì ø¿¿. 16 íàñíààñ äýýøèõ á¿õ õ¿í áè÷èã
ìýääýã íü ãàðûí ¿ñãýý, ìýääýãã¿é íü ýðõèé õóðóóíû õýýãýý äàðæ áàéñàí.
Ñàíàë àñóóëãûí ä¿íã Ñ¿ðýíæàâ õÿòàäóóäàä õ¿ðãýæ ¿ç¿¿ëñýí. Òýä ÷ ìàíàé
òóñãààð òîãòíîëûã õ¿ëýýí çºâøººðñºí. Êîìèññûí îðëîã÷ äàðãûí õó-âèàð
òóñãààð òîãòíîëûí à÷ õîëáîãäëûã óõóóëàõ àæëûã çîõèîí áàéãóóëæ áàéëàà.
Áè ººðºº ªâºðõàíãàé, Áàÿíõîíãîð àéìàãò î÷èæ ñàíàë àñóóëãûã óäèðäñàí. Åð
íü êîìèññûí îðëîã÷ äàðãà íàð õî¸ð õî¸ð àéìàã õàðèóöàæ áàéñàí þì.
Òà ×îéáàëñàíãèéí íýðýìæèò øàãíàë îëãîõ êîìèññûí äàðãà áàéñàí õ¿í.
Õîæèì íü ººðºº òºðèéí øàãíàë àâàõàä ÿìàð áàéâ äàà?
Ò¿¿õ, óòãà çîõèîëîîð òîìîîõîí á¿òýýë òóóðâèñàí õ¿ì¿¿ñò àíõ øàãíàäàã
áàéñàí. Øàãíàë îëãîõ òóñãàé æóðàì áàéñàí äàà. Äîðîîñ ñàíàëàà ãàðãàäàã
áàéëàà. Ò¿¿õèéí õ¿ðýýëýí íàìàéã äýâø¿¿ëñýí. Òýãýýä ë 1971 îíä òºðèéí
øàãíàë àâñàí. Áàÿðòàé ë áàéëàà. Èéìýðõ¿¿ þìàíä îëãîäîã, ìèíèé ýýëæ áîëæ
äýý ë ãýæ áîäîæ áàéñàí.
Òà XX çóóíû ýõýí ¿åèéí ò¿¿õ áè÷èõ ñàíàà õýçýý, õààíà òºðñºí þì áý?
Á¿õ äýëõèéí ò¿¿õèéã àæèãëààä áàéõàä XX çóóíû ò¿¿õ èõ ñîíèðõîë òàòàì
ò¿¿õ. ªìíºõ çóóíä ãàð÷ áàéãààã¿é òèéì èõ ýðñ ººð÷ëºëò ãàðñàí. Õî¸ð äàéí
ýíý çóóíä áîëëîî. Á¿ãä íàéðàìäàõ ¿çýë ò¿ãýí äýëãýðëýý. ªºðººð õýëáýë XX
çóóíû ýõýýð Àçèä Òóðê, Õÿòàä, ìàíàéõ ãýñýí ãóðâàí á¿ãä íàéðàìäàõ óëñ áèé
áîëëîî. Èéì ó÷ðààñ XX çóóíû ò¿¿õèéã ñîíèðõîæ ¿çüå ë ãýæ áîäñîí. Òýãýýä
XIX çóóíû äóíäààñ XX çóóíû ýõýí ¿åèéí ò¿¿õèéã ñóäàëúÿ ãýæ Ýðõ¿¿ã òºãñºõ人
ë áîäñîí. Ðåôåðåíò áîëîîä á¿ð èõ ñîíèðõîæ îðîëäñîí. ×îéáàëñàí íàìàéã
îëîí õ¿íòýé òàíèë-öóóëñàí äàà. Àðõèâ, íîìûí ñàí ¿ç, õóó÷èí õ¿ì¿¿ñòýé óóëç
ãýæ çààæ ºãñºí. Äýíäýâ ìàíæèéí ò¿¿õèéã ñàéí ìýäíý. Øîðîíä ñóóæ áàéñàí,
áîëãîîìæòîé õàðèëöààðàé ãýñýí. Áè ÷ ×îéáàëñàí ãóàéä àëáàí ¸ñîîð õýëýýä
Ìàðøàë Äßß-íä äààëãàâàð ºã÷èõñºí áàéñàí ó÷ðààñ Äýíäýâ ãóàéòàé óóëçàõàä
ñààäã¿é áàéñàí. ̺í ò¿¿õ÷ Íàâààííàìæèë, Ñàéí íî¸í õàíû Ìàãñàð õàòàí,
Òîãîñûí øàð õàòàíã çààæ ºãñºí. Íî¸äûí ãàðààð äàìæñàí õàìàðã¿é õºãøèí
áèé. Áèòãèé ñýæèãëýýðýé ãýñýí. Òýäíýýñ èõ ÷ þì ñîíñîæ ìýäñýí. ×èí âàí
211

Õàíääîðæèéí òîì îõèí íü ÌÓÈÑ-ä íàìàéã áàéõàä ìèíèé ºðººíèé öýâýðëýã÷
áàéñàí. Ò¿¿íòýé ÿðüæ èõ þì àâñàí. Õàòàíáààòàðûí õ¿¿ Ñóíäóéñ¿ðýí ýíä
òýíä àðõè óóãààä ÿâíà ãýõýýð íü áè ÌÓÈÑ-ä æèæ¿¿ðýýð àâ÷èõñàí. Á¿õ
ïàðòèçàíóóäòàé óóëçàæ ÿðèëöñàí. Èíãýæ ë áè á¿òýýëýý áè÷ñýí õ¿í ø¿¿.
“ÁÍÌÀÓ-ûí ò¿¿õ” íýãýí áîòü çîõèîëûã àíõ áè÷ñýí ò¿¿õ ñîíèí õà÷íààð
ä¿¿ðýí ë áèç äýý?
Ò¿¿õèéã áè÷üå ãýäýã ñàíàëûã áè ãàðãàñàí. Òýãýõäýý áèä ººðñ人 áè÷üå
ãýâýë õýðýãò îðíî ãýæ àéãààä, áè÷èõã¿é. Èéì ó÷ðààñ Ǻâëºëòèéíõºíòýé
íèéëæ áè÷üå ãýñýí ñàíàë òàâüñàí. Óäàëã¿é òýäýíòýé õýëýëöýýð õèéãýýä áè÷èõ
áîëñîí. Ñ¿¿ëäýý õÿòàäûí ò¿¿õ÷èä îðîëöîõ ñàíàë òàâüñàí. Õÿòàäûí ò¿¿õýí
áàðèìò, ñóðâàëæèéã àøèãëàõ çîðèëãîîð îðóóëúÿ ãýæ çºâøººðñºí. Õî¸ð
ãóðâàí õ¿í òîìèëæ àæèëëàñàí. Íýã óäàà Ìîñêâàä ýýëæèò õóðàë áîëîõîä òýä
íàð 1911, 1921 îíû òóñãààð òîãòíîëûã çºâøººðºõã¿é ãýäãýý õýëñýí. Áè çàä
ýñýðã¿¿öýýä... Äàðààõàí íü Æîó Ýíüëàé “Ãàäààä óëñûí ò¿¿õèéã áè÷èëöýõýä
îðîëöîõ íü áóðóó. Ýíý íü ãàäààä óëñûí äîòîîä õýðýãò îðîëöîæ áàéãàà õýðýã
òóë áè ò¿¿õ÷äýý òàòàæ àâëàà ãýñýí. Õýäèé áýýð ýíý ò¿¿ëèéí çî-õèîë íü ¿çýë
ñ¿ðòàëæñàí, Ǻâëºëòèéí áàðèìòàëñàí èõ þì áèé ÷ áèä àíõ óäàà åâðîïûí
øèíæëýõ óõààíû àðãà õýðýãëýí ò¿¿õýý áè÷èæ ÷àäñàí. Ýíý çîõèîë îðîñ, õÿòàä
çýðýã îëîí õýëýíä îð÷óóëàãäñàí þì ø¿¿.
Ê.Ìàðêñûí “Ýâ õàìò íàìûí òóíõàã áè÷èã”-èéã ðåäàêòîðëàæ ºãºº÷ ãýæ
Ðèí÷åí ãóàé òàíä õàíäñàí óó. Àëü ýñâýë...
Íàìàéã ðåäàêòîðëàæ ºãºº÷ ãýæ íýã óäàà Ðèí÷åí ãóàé íàä äýýð îðæ
èðñýí. Áè Òºâ Õîðîîíä õýëüå äýý ë ãýñýí. Òºâ Õîðîîíîîñ îð÷óóëàõ íü çºâ,
÷è ðåäàêòîðëà ãýëýý. Ðèí÷åí ãóàéä îëîí ñàíàë òàâüñàí. Çàðèìûã íü õ¿ëýýæ
àâíàà, òàíû ýíý ¿ã ÷èíü õýòýðõèé ýðòíèéõ áàéíà. Îäîîãèéí ñýõýýòí¿¿ä
îéëãîõã¿é ãýýä ë...
“Óðàí õàñ” á¿æãýí æ¿æãèéí öîìíîëûã òàíûõ ãýæ äóóëñàí. Àíõ ÿàæ á¿òñýí
þì áý?
Áè ÷èíü Ìîíãîëûí çîõèîë÷äûí ýâëýëèéí àíõíû ãèø¿¿äèéí íýã áàéëàà
ø¿¿ äýý. Àíõäóãààð èõ õóðëûíõ íü èëòãýëèéã áè áè÷ñýí þì. Àæëààñàà
õóñóóë÷èõñàí áàéñàí ó÷ðààñ ººð õ¿í óíøñàí þìäàà. Ìèíèé á¿æãýí æ¿æãèéí
çóðãààí çîõèîë áèé. Åð íü àíõíû áàëåòüí æ¿æãèéã áè áè÷ñýí. Ëîäîéäàìáà
áèä õî¸ð áàãûí íàéç. Óëààí-¯äýä ë áàéõàä ¿åðõäýã áàéëàà. Íýã óäàà õýýð
ñàëõèíä ãàð÷ ÿðèëöëàà. Ëîäîé áîëîâñðîëûí ÿàìíû îðëîã÷ ñàéä áîë÷èõîîä
áàéñàí ¿å. Ýñòðàä õºãæèìòýé áîëëîî Äðàì áîëîí äóóðüòàé îâîî õºãæèæ
áàéíà. Îäîî ìàíàéä á¿æãýí æ¿æèã ë äóòààä áàéíà ãýæ ñàíààãàà õýëëýý.
Òýãýýä ë çîõèîëîî áè÷ñýí. Ìèíèé á¿æãýí æ¿æãèéí çîõèîëä ̺ðäîðæ,
Ãîí÷èãñóìëàà, Äàìäèí ñ¿ðýí, Áèðâàà àÿ õèéñýí þì ø¿¿ äýý. Çîõèîëîî
õèé÷èõýýä ¿ç¿¿ëýâ ýý. “Íóóðûí äîìîã”-îî àíõ “Öàãààí äàðü ýõ” ãýæ íýðëýæ
áàéñàí þì. Ãýòýë ×.×èìýä àéãààä õî¸óëàà àðãà õýìæýý àâàõóóëàõ áàéõ íýðýý
212

ñîëú¸ ãýñýýð áàéãààä “Íóóðûí äîìîã” ãýæ íýð ºãñºí. Îäîî áè “Çàëààò óóëûí
çàëóó õîñ” íýðòýé á¿æãýí æ¿æãèéí çîõèîë áè÷÷èõñýí ìºíãºã¿é áîëîîä òàâüæ
÷àäàõã¿é áàéíà äàà.
Ôðàíö Ìîíãîëûí õàðèëöàà òàíû íýðòýé ñàëøã¿é õîëáîîòîé. Ôðàíöûí
Ýë÷èí ñàéä íóòàã áóöàõ áîëñíû øàëòãààíûã Òà ìýäýõ áàéëã¿é äýý?
Ôðàíöàä Çàñãèéí ãàçðûí òºëººëºã÷ººð î÷èæ èõ, äýýä ñóðãóóëèàð íü
çî÷èëæ, Ãßß äýýð íî¸í Áåòàíêóýðòýé ñî¸ëûí ñàëáàðò õàìòðàí àæèëëàõ
ãýðýýíä ãàðûí ¿ñýã çóðæ ÿâëàà. Ôðàíöûí Ýë÷èí ñàéä Óëààíáààòàðò áàéðã¿é
ãóðâàí æèë ñóóñàí. Íàìõàí îëîí îäîíòîé öýðãèéí õ¿í áàéñàí. Îäîîãèéí
õ¿¿õäèéí íîìûí ñàí, õóó÷èí Áîëãàðûí ÝÑß áàéñàí áàéðû㠺㺺÷ ãýæ õ¿ñýëò
òàâüñàí. Õîéò Õÿòàäûã ÷ºëººëºõ ¿åä Ìàðøàë ýíý áàéøèíãèéí çàãâàðûí
ñàíààã íü îëæ èðñýí þì. Ãýòýë Öýäýíáàëûí àâãàé õ¿¿õäèéí íîìûí ñàí
áîëãîíî, Ôðàíöûí Ýë÷èí ñàéä áàéøèí áóëààöàëäààä áàéíà ãýýä òàòãàëçàæ
ýñýðã¿¿öýë ºãñºí Ò¿¿íýýñ ãàäíà õýäýí óäàà ìÿíãàí îõèä äàãóóëæ õºäºº õýýð
ñàëõèíä ãàðñíûã íü Äßß-íààñ ìýä÷èõýýä ò¿¿íýý õýëñýí þì áèëýý. Òýãýýä
ë Ýë÷èí íü Çàñãèéí ãàçàðòàà ìýäýãäýæ “Õàðèëöàà õ¿éòýí áàéíà, îëîí æèë
çî÷èä áóóäàëä ñóóëãàëàà, ãóéñàí áàéøèí ºãººã¿é, ýöýñò íàìàéã òºðèéí
òýðã¿¿íèé àâãàé íü õ¿ðòýë äîðîìæèëëîî” ãýñýí. Óäàëã¿é õàðèëöààãàà
òàñàëñàí.
Òà ãàäààä äîòîîäûí îëîí óäèðäàã÷òàé óóëçàæ ó÷èð÷ ÿâñàí. Ñòàëèí, Ìàî,
Íàñåð, Ãàíäè ãýýä ÿìàð óóëçàëò íü ñýòãýëä òàíü õàìãèéí òîä ¿ëäýæ âý?
Á¿ãä ë ñîíèí õ¿ì¿¿ñ áàéñàí äàà. Àà òèéì. Èíäîíåçèéí Åðºíõèéëºã÷
Ñóõàðíî òýð æèë ìàíàéä àéë÷èëñàí þì äàã. Èõ òýíãýðèéí àìàíä áóóãààä
îðîé õîîëîî èä÷èõýýä íàìàéã îðîîä èðýý÷ ãýëýý. Ñóõàðíî “Ìàíàé ¸ñîîð
çî÷íîî õ¿¿õíýýð äàéëäàã þì äàà. Òà íàð ÿàõ ãýæ áàéíà” ãýâ. Áè ÷ äàðãà
íàðòàà óëàìæèëúÿ ãýëýý. Ãàðààä Öýäýíáàë ðóó ÿðèëàà... Òýãñýí ÿàñàí õà÷èí
þì áý. ×è ººðºº øèéä ãýëýý. Ñàìáóó ãóàé óðóó çàëãàëàà. Ó÷ðàà õýëòýë
èíýýãýýä Çàñãèéí ãàçðààñ øèéäâýð ºãºëòýé áèø äýý. ×è ò¿¿ãýýðýý øèéä ãýäýã
áàéãàà. Áîäëîî äîî. Òýãýýä îðëîî. Òàíàé, ìàíàé øàøèí ººð, ìàíàé øàøèíä
¿¿íèéã çºâøººðäºãã¿é þì ãýëýý. Õýö¿¿ þì áèëýý äýý. Ñ¿¿ëä íü Ñóõàðíîãèéí
óðèëãààð ýðãýëò ãàðàõààñ õî¸ð ñàðûí ºìíº áè Èíäîíåçèä àéë÷èëñàí.
Òà àæëààñ õàëàãäñàíûõàà äàðàà Öýäýíáàë ãóàéòàé óóëçñàí óó?
Ǻâëºëòºä ìèíèé çîõèîëûí ýìõòãýë õýâëýãäñýí. Ò¿¿ãýýð øàëòàãëààä
ØÓÀ-èéí àæèë óíàãàæ áàéíà, Øèíæëýõ óõààí òåõíèêèéí õîðîîíä
çàõèðàãäàõã¿é áàéíà ãýýä Ìàéäàð, Öýäýíáàëûí àâãàé õî¸ð çîõèîí áàéãóóëæ
íàìàéã àæëààñ õàëñàí. Õýäýí õîíîãèéí äàðàà Öýäýíáàëòàé óóëçñàí ÷èíü
“×è àêàäåìèäàà õýâýýðýý þó” ãýæ àñóóæ áàéñàí. Îé óõààí, ñàíàõ ÷àäâàð íü
¿íýõýýð àëäàãäñàí áàéñàí ø¿¿.
213

Òàéâàíüä Òàíûã óðüæ ëåêö óíøóóëñàí ãýñýí. ßìàð ñýäâýýð þì áý?
“XX çóóíû Ìîíãîëûí ò¿¿õ”, “Ìîíãîëûí çàí çàíøèë” ãýñýí ñýäâýýð
Òàéâàíèé ØÓÀ-èéí ò¿¿õèéí õ¿ðýýëýí, èõ ñóðãóóëü, îëîí íèéòýä çîðèóëàí
ëåêö óíøñàí. Õ¿ì¿¿ñ íü þì èõ àñóóíà. Íàäààñ íýã íü òà, Öýäýíáàë ÷ îðîñ
ýõíýðòýé áàéñàí. ¯¿íèéã Îðîñûí íºëººíä îðñíû øèíæ ãýæ îéëãîæ áîëîõ
óó ãýæ àñóóëàà. Áè ×àí Êàé Øèãèéí õ¿¿ Çÿí Çèíãîãèéí ýõíýð íü îðîñ äîî.
¯¿íèéã Òàéâàíü Îðîñûí íºëººíä îðñîí ãýæ îéëãîõã¿é áèç ãýñýí. Òýä ÷ õàð
öàãààí äóóã¿é áîëñîí.
ßðèëöñàí ×.Áîëäáààòàð
Àðäûí ýðõ ñîíèí, 1998 îíû 11 ä¿ãýýð ñàðûí 5-íû ºäðèéí äóãààð.
214

ÕßÒÀÄ, ÀÍÃËÈ, ÀÌÅÐÈÊÈÉÍ ÕÝÂËÝË
ÍÀÌÀÉÃ ÕÀÌÃÀÀËÆ ÁÀÉÑÀÍ
-
-
-
-
-
-
Àìüäðàë ÿìàð áàéíà äàà? Õ¿¿õä¿¿ääýý î÷èæ áàéíà óó?
Íîäíèíãîîñ òýòãýâýð ìààíü 15 ìÿíãà áîëñîí. 7-8 ìÿíãà íü áàéðàíäàà,
¿ëäñýíèéã õîîëîíäîî çàðöóóëààä àìüäàð÷ ë áàéíà. Íèéòýýðýý ë èéì
áàéãàà þì ÷èíü ººð þó ÿðèõàâ. Õ¿¿ Áàÿð ìààíü Îðîñò îð÷óóëàã÷
õèéäýã, îõèí Òàíÿ ìààíü ãýð á¿ëýý äàãàí Áîëãàðò àæ òºðæ áàéíà.
Ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä çàìûí çàðäëàà äèéëýõã¿é áîëîîä ÿâæ ÷àäàõàà
áîëèëîî. Òýä ìààíü ÷ ººðñäèé㺺 äºíãºí äàíãàí àâ÷ ÿâàà áîëîõîîð
õàëàìæèëíà áàðèíà ãýõýä õýö¿¿ ë äýý. Õàìààòíûõàà õ¿¿õäèéí
àñðàìæèíä áîëîîä ë áàéíà.
Òàíû õèéñýí á¿òýýñíèéã àðä ò¿ìýí ìýäíý. Õàðèí òà õî¸ð ÷ óäàà
õýëìýãäýæ áàéñàí. ªíººãèéí ºíäºðëºãººñ õàðàõàä ÷óõàì þóíààñ áîëæ
õýëìýãäýâ?
1948 îíä, äàðàà íü 1981 îíä õýëìýãäýæ áàéñàí. Ãîë øàëòãààí íü
Ǻâëºëòèéí ìýðãýæèëòýí ð¿¿ äàéðñàí ãýæ áóðóóòãàãäñàí. 1948 îíû 3
äóãaap ñàðûí 25-íû ºäðèéí Óëñ Òºðèéí Òîâ÷îîíû òîãòîîëä “Ýðäýìòýí
Á.Ðèí÷åí ãóàéã Ǻâëºëòèéí ìýðãýæèëòýí èõ ñóðãóóëèéí áàãø íàðòàé
ìàðãàæ áàéõàä ¿ã äóóã¿é ºíãºð¿¿ëñýí” ãýæ òýìäýãëýñýí áàéäàã.
Ò¿¿íýýñ ãàäíà Çàñãèéí ãàçðûí çºâëºõ Ñ.Áîëîæàíèíîâòàé àì çºðæ
“áèäíèé ñàíàà òààðàõã¿é áàéãààãàà èëýðõèéëñýí” íü “ìàíàé óëñûí
ãàäààä ò¿íøëýëèéí òàëààðõ íàìûí øóãàìíààñ óõàð÷ áàéãàà ýõëýë”
õýìýýí áóðóóòãàãäñàí. Òýð ¿åèéí Ǻâëºëòèéí ýë÷èí È.À.Èâàíîâ
(Äîòîîä ÿàìíû ãåíåðàë õ¿í áàéñàí) ìàíàé òºðèéí óäèðäëàãûã
õýëìýãä¿¿ëýõýä øóóä îðîëöñîí. Ò¿¿íèé õàòãàëãààð íàìàéã òàãíàæ
áàéñàíòàé õîëáîîòîé. 1981 îíû òîãòîîëä ÷ ìºí 1948 îíûõ øèã óëñ
òºðèéí ò¿íøëýëèéí àñóóäàë äýýð íàìûí øóãàìààñ óõàðñàí ãýæ äàõèí
òýìäýãëýñýí. Ýíý õýëìýãäëýýð ØÓÀ-èéí Åðºíõèéëºã÷, ÀÈÕ-ûí îðëîã÷
äàðãà, äåïóòàò, Íàìûí Òºâ Õîðîîíû ãèø¿¿í ãýýä àëáàí òóøààë,
ñîíãóóëèàñ õàëàãäàæ ÷ºëººëºãäñºí.
Òàíûã àæëààñàà àâàõóóëñíûã ãàäààäûíõàí õýðõýí ¿çýæ áàéâ?
Ãàäààä äàõü Àêàäåìèéí ãèø¿¿íýýñ ÷ºëººëºõ òóõàé òóõàéí îðîíä,
Äýëõèéí ýíõ òàéâíû çºâëºëèéí ãèø¿¿íýýñ ÷ºëººëºõ òóõàé Ð.×àíäðàä
ñàíàë òàâèõàä çºâøººðººã¿é ó÷èð õýâýýð ¿ëäýýñýí. Òýð ¿åä Õÿòàä,
Àíãëè, Àìåðèêèéí õýâëýëä íàìàéã õàìãààëæ áè÷èæ áàéñàí ãýäýã.
Àìåðèêèéí ìîíãîë÷ ýðäýìòýí Ëàòòèìîð “Òà íàð ñî¸ëûí õóâüñãàëûã
õèéæ áàéíà” ãýæ ýñýðã¿¿öýýä Ìîíãîë÷ ýðäýìòäèéí õóðàëä èðýýã¿é
þì.
215

-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
Òàíûã Þ.Öýäýíáàë äàðãà äýýð “íîãîîí ãýðëýýð” îðäîã ãàíöõàí õ¿í ãýæ
òýð ¿åä ÿðüäàã áàéñàí. Äàðãà òà õî¸ð áàãûí íàéç ãýäýã áàéõ àà. Òàíûã
àðãà õýìæýý àâàãäàõàä òýð “õàðæ ¿çýýã¿é” çàð÷èì÷, õàòóó áàéðíààñ
õàíäàæ äýý?
Þ.Öýäýíáàë áèä õî¸ð ÇÕÓ-ä äóíä, äýýä ñóðãóóëüä õàìò ñóð÷ áàéñàí
áàãûí íàéçóóä. 1981 îíä íàìàéã èéí õàòóó “íèðãýñýí íü” õºíäëºíãèéí
õ¿ì¿¿ñèéí îðîëöîî, õóòãàí ¿éì¿¿ëñýí ÿâäëààñ áîëñîí þì. Íàìàéã
çàéëóóëàí ØÓÀ-èéí óäèðäëàãûã ãàðòàà àâàõûã îðîëäîã÷èä, õýä õýäýí
óäàà Àêàäåìèéã øàëãàí, òàðààõ ñàíàà äýâø¿¿ëñýí þì. Ýñ ÷àäààä òýä
“Øèðýíäýâ Öýäýíáàëä íýã øèë àðõè ºãººä Àêàäåìèà õýâýýð áàéëãàæ
÷àäíà õýìýýí áóñäàä ÿðüæ áàéíà” ãýæ Ôèëàòîâàä õóäàë ìýäýýëýë
ºãñºíä òýð õóðöààð õ¿ëýýí àâ÷ äàðãàä àðãà õýìæýý àâàõûã øààðäæýý.
1970-ààä îíîîñ ýõëýí Þ.Öýäýíáàëûí áèå íü ýðñ ìóóäàæ, óõààí ñàíààíû
äîðîéòîëä îðæ ìàãàäëàí øàëãàõ òýíõýë, îþóíû ÷àäâàð ñóë áàéñíààñ
àëáàí òóøààë ãîðèëîã÷ áýðòýã÷èí õ¿ì¿¿ñèéí ¿ãýíä àìàðõàí èòãýí
ÿòãàãäàæ, áàðàã ºðººëèéí ãàðààð ýíý äóóëèàíò òîãòîîë ãàðñàí þì.
Òýðõ¿¿ òîéðîí õ¿ðýýëýã÷, õóòãàí ¿éì¿¿ëæ áàéñàí õ¿ì¿¿ñèéã íýðëýæ
áîëîõ óó?
̺íõ áóñûã ¿ç¿¿ëñýí òýð õ¿ì¿¿ñèéí ÿñûã ºíäºëç¿¿ëýýä ÿàõàâ äýý.
1990 îíä òà öàãààòãàãäëàà. Íàìäàà ÷ þì óó, åð íü ãîìäîõ ¿å áàéñàí óó?
1990 îíû Íàìûí Òºâ õîðîîíû òîãòîîëîîð óðüäàõ øèéòãýëèéã
õ¿÷èíã¿é áîëãîí, íýð òºðèéã ìèíü ñýðãýýñýí ÿâäàë íàì ìààíü àëäààãàà
ýðãýí õàðæ, çàñ÷ çàëðóóëæ ººð÷ëºãäºí øèíý÷ëýãäýæ áàéãààãèéí èëðýë
õýìýýí áè îéëãîæ áàéíà. Ýíý áîë òóõàéí ¿åèéí õ¿ì¿¿ñèéí àëäàà þì.
Îäîî íàì ¿íäñýýðýý ººð÷ëºãäæýý.
Òàíû 80 íàñíû îéã ìàíàéä òýìäýãëýýã¿é. Îðîñò ºðãºí òýìäýãëýñýí ãýäýã.
1992 îíä Ìîñêâàä áàéäàã õ¿¿õýääýý î÷èõîä ìèíèé 80 íàñíû
îé òààðñàí. Îðîñûí ØÓÀ îéã ìèíü ºðãºí òýìäýãëýæ, ýðäýì
øèíæèëãýýíèé õóðàë, óóëçàëò õèéæ, Ǻâëºëòèéí ýñðýã ¿çýëòýí ìýòýýð
áóðóóòãàãäñàíûã ìèíü îðã¿é õóäàë áîëîõûã òýìäýãëýýä õî¸ð óëñûí
øèíæëýõ óõààíû õàìòûí àæèëëàãààíä òóñ íýìýð îðóóëñíûã ¿íýëñýí.
Àêàäåìèéí Äýä Åðºíõèéëºã÷ ãýðò ìèíü èðæ, áàÿðûí áè÷èã ãàðäóóëæ
áàéñàí, îëîí ÷ ýðäýìòýí áàÿð õ¿ðãýñýí. Òýãýýä íóòàãòàà èðýõýä ìàíàé
ØÓÀ îéã ìèíü òýìäýãëýå ãýõýýð íü îéí ºäºð íü ºíãºðñºí áîëîõîîð
áè áîëèóëñàí. Äàðàà íü Åðºíõèéëºã÷èéí çàðëèãààð Øèíæëýõ óõààíû
ãàâüÿàò ç¿òãýëòýí öîë îëãîñîíä áàÿðëàæ ÿâäàã. Èéì ë ó÷èðòàé þì.
Òàíûã Îðîñò áàéõäàà Ǻâëºëò, Ìîíãîëûí ò¿¿õ áè÷èëöñýí ãýæ ÿðüäàã.
Òýð á¿òýýë þó áîëñîí áîë?
Áè òèéì ò¿¿õ áè÷èõýä îðîëöîîã¿é.
216

-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
Òà ãàäààäûí õè÷íýýí îðíîîð ÿâàâ? Óóëçàæ ó÷èðñàí íèéãìèéí
ç¿òãýëòýí, ýðäýìòäýýñ õýí íü ã¿í èõ áèøðýëèéã òºð¿¿ëñýí áý?
Áè îëîí îðíû ôèçèê, õèìè, òîî, íèéãìèéí óõààíû ãàðàìãàé
ýðäýìòýäòýé óóëçàæ áàéñàí. Ǻâëºëòèéí íýðò ýðäýìòýí Ì.Â.Êåëüäûø
(ØÓÀ-èéí Åðºíõèéëºã÷), Ñ.È.Âàâèëîâ, Í.À.Íåñìåÿíîâ, Àìåðèêèéí
Î.Ëàòòèìîð, Àíãëèéí íýðò ò¿¿õ÷ Êàð íàðûí çýðýã ýðäýìòýä ã¿í
õ¿íäýòãýë òºð¿¿ëæ áàéñàí.
ªíººäºð ìàíàéä áîëîâñðîëã¿éäýõ õàíäëàãà äàâàìãàéëààä áàéíà óó äàà?
Áîëîâñðîë áîë àëü ÷ óëñûí õºãæëèéí ÷óõàë ñàëáàð ë äàà. Ýíý òàëààð
ìàíàé óëñ áàãàã¿é àìæèëòàíä õ¿ð÷ áè÷èã ¿ñýã ¿ë ìýäýõ ÿâäëûã óñòãàí
ÞÍÅÑÊÎ-ãèéí øàãíàë õ¿ðòñýí. Çàõ çýýëèéí øèëæèëòèéí ¿åä ìºíãº
õºðºí㺠õ¿ðýëöýýã¿éãýýñ áýðõøýýë ó÷èð÷ áàéíà. Áîëîâñðîëûí ñàëáàð
øèíæëýõ óõààíû áîëîâñîí õ¿÷íèéã áýëòãýæ ãýäýã. Áîëîâñðîëûã
õºãæ¿¿ëýõýä øèíæëýõ óõààíû õºãæèë èõ òóñ õ¿ðãýäýã. Èéì ñàëøã¿é
õîëáîîòîé, áèå áèåý òýòãýí õîñëîí õºãæäºãººðºº õî¸óë òýðã¿¿ëýõ
ñàëáàð þì.
Òà õè÷íýýí íîì, ºã¿¿ëýë áè÷èæ õýâë¿¿ëñýí áý? ¯¿íýýñ ãàäààäàä õýâëýãäñýí
íü õýä âý?
Ò¿¿õ, óðàí çîõèîëîîð áèå äààñàí 30 îð÷èì íîì, òîâõèìîë, ò¿¿õèéí
ãóðâàí áîòü (õàìòûí á¿òýýë), ýðäýì øèíæèëãýýíèé ºã¿¿ëýë, èëòãýë,
ëåêö õýäýí çóóãààä áèé. Ãàäààäûí íýëýýí õýäýí îðîíä 12-13 õýëýýp
õýâëýãäñýí á¿òýýë áèé. Áàñ äóðñàìæàà áè÷èæ “Äàëàéí äàâàëãààíààð”
íýðòýé íîì õýâë¿¿ëñýí. Ñîíèí õýâëýëä ÷ äóðñàìæàà íýëýýí áè÷èæ
áàéíà. Çîõèîë÷äûí õîðîîíîîñ ýðõëýí õýâë¿¿ëñýí õî¸ð áîòèä 37
çàõèäàë ìààíü îðñîí.
ªíººõ òîãòîîëä îðñîí “Õàíãàé óóëûí õ¿¿” íîìûí òóõàéä?
“Õàíãàé óóëûí õ¿¿” íîìûã áè áè÷ýýã¿é, íàäòàé õàìààðàëã¿é á¿òýýë.
Ìîíãîëûí ýðäýìòíèé òóõàé (ìèíèé òóõàé) Ǻâëºëòèéí íýãýí
ýðäýìòíèé áè÷èæ, Ìîñêâàä õýâë¿¿ëñýí óðàí çîõèîëûí íîì þì.
Òà ãýðòýý îëîí ø¿¿ãýý ä¿¿ðýí íîìòîé þìàà äàà. Õýäèé õýð íîìòîé âý?
Ýíý ø¿¿ãýýíä áàãòààã¿é àâäðàíä ÷ íîì áèé. Õýäýí ìÿíãà áèé ë áàéõ,
òîîëæ áàéãààã¿é ø¿¿. Íàäàä ãàäààä, äîòîîäûí ýðäýìòäèéí çàõèäàë,
ýðäýì øèíæèëãýýíèé õîëáîãäîëòîé ãap áè÷ìýë á¿õèé 30-ààä õàâòàñ,
ãýðýë çóðãèéí àðàâ ãàðóé àëüáîì áèé. Áè ¿¿íèéãýý õóâèéí àðõèâ
áîëãîí õàäãàëæ áàéäàã þì.
Òýãýõýýð ýíý á¿õíèéã òàíû õîááè ãýæ õýëæ áîëîõ óó?
Áè óðëàã, óðàí çîõèîë, õºãæèì ñîíèðõäîã. Çàâ ãàðâàë aãaap ñàëõèíä
ãàð÷ ÿâãàí ÿâäàã. Õîòûã íîãîîðóóëàõ, ìîä òàðèõ ñîíèðõîëòîé, ýíý
217

àæèëä ãàðäàí îðîëöäîã áàéëàà. Òóóëûí äàãóó Êîìáèíàòààñ Ìîðèí
òîéðóóëãà õ¿ðòýëõ, ìºí Í¿õòèéí àìàíä 1000 øàõàì ìîäûã òàðèõàä
áèå÷ëýí óäèðäàæ îðîëöñîí. Ýíý á¿õýí ìèíèé ýð¿¿ë ìýíäýä òóñ íýìýð
áîëñîí áàéõ ãýæ áîääîã.
-
-
-
-
-
-
-
Åðºíõèé ñàéä Ì.Ýíõñàéõàí ØÓÀ-èéíõàíòàé óóëçëàà. ßìàð ÿðèà ºðíºâ?
ßìàð ÷ óëñàä øèíæëýõ óõààíû áàéãóóëëàãà áàéõ ¸ñòîé. Õàðèí ò¿¿íèé
àæèëòíû ñóäàëãààíû îíîëûí ò¿âøèíã äýýøë¿¿ëýõ, ¿ð ä¿í ºãººæèéã
àìüäðàë, ïðàêòèêò õóðäàöòàé íýâòð¿¿ëýõýä ÷èãëýñýí ÿðèà áîëñîí.
Çàõ çýýëèéí íºõöëèéí øààðäëàãàä íèéö¿¿ëýí øèíæëýõ óõààíû
áàéãóóëëàãûí á¿òöèéã ñàéæðóóëàõ, ¿ð ºãººæèéã äýýøë¿¿ëýõ apãa
çàìûã îëæ, óëñ îðíû õºãæèëä àøèãëàõàä ÷èãë¿¿ëýí Çàñãèéí ãàçðûí
äýðãýä Øèíæëýõ óõààí, òåõíèêèéí çºâëºë áàéãóóëàõ, ØÓÀ-èéã òºðèéí
èâýýëä áàéëãàõûã ñàíàë áîëãîæ áàéñàí.
Òà àìúäðàëûí çàìíàëàà ýðãýí õàðàõóéä þó áîäîãäîæ áàéíà âý?
Õ¿íèé àìüäðàë íèéãìèéíõýý õºãæèëòýé ñàëøã¿é õîëáîîòîé. Ìèíèé
òóóëæ ºíãºð¿¿ëñýí çàì áîë ìàíàé óëñûí ò¿¿õýí õºãæëèéí º÷¿¿õýí
íýãýí õýñýã þì.
Íàñòíààñ ñóðãààë ñîíñ ãýäýã. Òà ìàíàé óíøèã÷äàä õàíäàí ñóðãààë
õàéðëàíà óó?
Öàã ¿åý ººðòºº áà óëñäàà àøèãòàé ºíãºð¿¿ëýõ íü èðãýí õ¿íèé ýðìýëçýë
ìºí. ×àäàõ ÷èíýýãýýðýý õºäºëìºðëºæ àìüäðààä íèéãýìäýý º÷¿¿õýí ÷
ãýñýí òóñ õ¿ðãýõ íü ÷óõàë þì.
Òàíä ÷ óëàì óðò óäààí íàñëàõûí åðººëèéã äýâø¿¿ëüå. ßðèëöëàãà ºãñºíä
òàíü òàëàðõëàà.
218

ÌÎËÎÒÎÂÎÎÑ ÁÀßÐÛÍ ÖÀÕÈËÃÀÀÍ ÈÐÆ,
ÆÎÓ ÝÍÜ ËÀÉÍ ÎÐËÎÃ× ÎÐÎËÖÑÎÍ ÒÝÐ ªÄЯ¯ÄÈÉÍ ÒªÐÕ
-
-
-
-
-
-
-
Ñàéõàí ºâºëæèæ áàéíà óó?
Ñàéõààí. ×è ãóòëàà òàéëàõ õýðýãã¿é áàéñàí þì äàà. Ìàíàéõ õ¿éòýí
ø¿¿. Áè ÷àìä àÿãà õàëóóí öàé ºãººòºõüå.
Àêàäåìè÷ áèä õî¸ðûí ÿðèà èíãýæ ýõýëñýí þì. Õóó÷íû öàðñ ìîäîí
òàâèëãà, áóðõíû õºðã¿¿ä, áàÿëàã íîìûí ñàí. “Ìàíàéä Öýíäèéí
Äàìäèíñ¿ðýí èðäýã áàéëàà” ãýæ ÿðèõàä íü õî¸ð èõ ýðäýìòýí ýíý ë
ºðººíä ýíý ñàíäàë äýýð ñóóãààä ÿðèëöàæ áàéñàí áîëîâ óó ãýæ áîäîãäîíî.
Ñ¿ðäìýýð ÷ þì øèã.
Õ¿¿ ìèíü. ×àìàéã òàòãàëçàõã¿é áîë æààõàí îðøèë ÿðüÿ. Ìîíãîë ÷èíü
ÿìàð òýýâýðòýé áàéñàí þì áý? ãýäýã íü õîæèì õîé÷èéí ºäð¿¿äýä
ºíººãèéí óíøèã÷äàä ÷ ãýñýí ñîíèí áèç äýý.
Òèéì ýý ñîíèí áàéëã¿é ÿàõàâ. Òàíû áàãàä ÿìàð òýýâýðòýé áàéñíûã
ñîíèðõú¸.
Ìîíãîë Óëñûí 113 õîøóó, xyòaãò õóâèëãààäûí ýçýìøèë, íýãæèéí
õîîðîíä òýìýýí æèí, ¿õýð òýðãýýð òýýâýð õèéäýã áàéëàà, Õÿòàä
õóäàëäàà÷èä Ìîíãîë íóòãèéí ýíä òýíäã¿é òàð÷èõñàí, Îðîñûí áîëîí
Åâðîïûí îðíóóäûí öººõºí ï¿¿ñ àæèëëàäàã áàéâ.
Òýð ¿åä íýã æèëä 45 ìÿíãàí òýìýý à÷àà Ìîíãîëîîñ ãàäàãø ãàðäàã. Òýð
îð÷èì à÷àà îðæ èðäýã áàéñàí ãýæ çàðèì ýðäýìòýí òîîöäîã þì. Õ¿í
òýýâðèéã ìîðèí ºðòººãººð ã¿éöýòãýíý. 1927-1928 îíä àâòî òýýâðèéí
àíõäàã÷ “Ìîíãîë òðàíñ” áóé áîëæ, à÷àà áàðààãàà Óëààí-¯äýýñ òàòäàã
áàéëàà. Òýãýõýä ÷èíü Îðîñûí òºìºð çàì äºíãºæ Óëààí-¯ä ë õ¿ðñýí ¿å
ø¿¿ äýý. Ìèíèé çàëóó íàñíû äóðñàìæ ýíý äýý.
Ìàíàéõ àõ íàðààñ òºìºð çàì òàâüæ ºãºº÷ ãýæ èõ ãóéäàã áàéñàí ãýäýã?
Òèéì ýý. Àìàð ñàéä, Öýðýíäîðæ ãóàé ãýýä ìàíàé óäèðäëàãóóä èéì
õ¿ñýëò èõ òàâüäàã. Àõ íàð ÷ õ¿ëýýí àâ÷ áîëîìæîîðîî òóñàëäàã áàéñàí
þì áèëýý. Óëààíáààòàð-Íàëàéõûí òºìºð çàì ýíý èõ àæëûí ýõëýë
áàéñàí þì. Çàì 1938 îíä àøèãëàëòàíä îðñîí. Àõ íà𠺺ðñ人 Íàóøê
õ¿ðòýë çàì òàâüñàí. Äàðàà íü Îðîñ, Õÿòàäûã õîëáîñîí çàì òàâèõ
àñóóäàë îëîí óäàà ÿðèãäàæ, Ǻâëºëòèéí íºõºä, çà æààõàí õ¿ëýýçíýæ
áàé. Äàéí äóóññàíû äàðàà ãýäýã áàéñàí. Äàéí ÷ äóóññàí. Ýõëýýä
Ñ¿õáààòàð-Óëààíáààòàðûí çàì òàâèãäñàí. Óäàëã¿é Õÿòàäàä ÷ õóâüñãàë
ÿëñàí. Ýíý áîë äàðààãèéí í¿ñýð èõ àæèë ýõëýõèéí òîõèðîî á¿ðäñýí
õýðýã. Èíãýýä ë ÁÍÌÀÓ, ÇÑÁÍÕÓ, ÁÍÕÀÓ-ûí Çàñãèéí ãàçðóóäûí
õîîðîíä 1952 îíû 9 ä¿ãýýð ñàðûí 15-íä òºìºð çàìûí øóóä õàðèëöàà
áàéãóóëàõ õýëýëöýýðò ãàðûí ¿ñýã çóðñàí.
219

-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
Ýíý õýëýëöýýðýýð õýí ÿìàð ¿¿ðýã õ¿ëýýñýí áý?
ÁÍÌÀÓ, ÇÑÁÍÕÓ õî¸ð Óëààíáààòàð-Çàìûí ¯¿ä äàéðóóëàí ÁÍÌÀÓ-ûí
õèë õ¿ðòýë çàì òàâèõ, ÁÍÕÀÓ Öçèíèí-Ýðýýíèéã äàéðóóëàí ÁÍÕÀÓ-ûí
õèëèéã õ¿ðòýë çàì òàâèõ ¿¿ðýã õ¿ëýýñýí.
Òàíûã ýíý çàìûã õ¿ëýýí àâàõ Çàñãèéí ãàçðûí òºëººëºã÷ººð îðîëöîæ
áàéñàí ãýæ ñîíññîí.
Òèéìýý. Áèä ÿðèëöààä õî¸ð èõ õºðøèéã õîëáîñîí òºìºð çàìòàé áîëæ
áàéãàà íü ìàø ÷óõàë þì. À÷ õîëáîãäîë ºãºõ õýðýãòýé ãýæ òîõèðñîí.
Çàñãèéí ãàçðûí Åðºíõèé ñàéä Þ.Öýäýíáàë, ÌÀÕÍ-ûí Òºâ õîðîîíû
Åðºíõèé íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà Ä.Äàìáà, íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà
Ö.Ä¿ãýðñ¿ðýí áîëîí Åðºíõèé ñàéäûí íýãä¿ãýýð îðëîã÷ áàéñàí íàìàéã
òºëººëºã÷ººð îðîëöóóëàõààð øèéäâýðëýñýí.
Òýð ºäð¿¿äèéí òóõàé äóðñàìæ ñîíñâîë ñîíèí áàéõñàí.
ÁÍÕÀÓ-ûí Åðºíõèé ñàéäûí îðëîã÷ ªÌªÇÎ-íû Çàñãèéí ãàçðûí
Åðºíõèé ñàéä Óëààíõ¿¿, ò¿¿íèé íýãä¿ãýýð îðëîã÷ Âàí Çÿ Òàíü áóþó
Äàìäèíñ¿ðýí, ÁÍÕÀÓ-ûí Òºìºð çàìûí ÿàìíû ñàéä Òýíü Ä¿ ßíü,
ÇÑÁÍÕÓ-ûí Òºìºð çàìûí ÿàìíû ñàéä Á.Ï.Áåøåâ íàð èðñýí. Ìîëîòîâ
äàðãà Çàñãèéí ãàçðûíõàà ºìíººñ áàÿðûí öàõèëãààí èð¿¿ëñýí.
Óëààíáààòàðò óóëçàæ, Èõ òýíãýðò 300 õ¿í îðîëöñîí òîì õ¿ëýýí àâàëò
õèé÷èõýýä òóñ òóñäàà ñóïåð âàãîíòîé Çàìûí ¯¿ä ÿâàõ áîëîâ. Ìàíàéä
þó áàéõàâ. Àõ íàð âàãîíîî àâààä ÿâ ãýæ áàéñàíñàí. ªðòºº áîëãîí äýýð
óóëçàëò áîëíî, àæèë áàéäàëòàé íü òàíèëöàíà. Ìàíàé çàì÷èä ãÿëàëçòàë
àæèëëàæ áàéñàí. Í¿¿ð óëàéëãààã¿é ø¿¿. ªäºð á¿ð íýã óëñ äààãààä ººð
ººðèéí âàãîíä öàéëëàãà õèéæ áàéñàí.
Ìàíàéõ óóö òàâüäàã áàéñàí óó?
¯ã¿é äýý. Óóöûã ÷èíü òºðèéí òýðã¿¿íä ë òàâüäàã áàéñàí þì. Ñ¿¿ëäýý
õàìààã¿é áîë÷èõñîí. Áèä Åâðîïûí æèøãýýð äàéëäàã áàéëàà. Ç¿¿í
Õàðààãèéí àðõè, Îðîñûí êîíúÿê, îðãèëóóí äàðñ ãýýä á¿ãä áàéíà äàà.
Ýíý ºäð¿¿äýä Îðîñ, Õÿòàäûí íºõä¿¿äòýé ýíãèéí ñàéõàí õàðèëöàà
òîãòîîñîí óó?
Äèëëîìàò ¸ñîî áàðüæ ýíãèéíäýý ÷ ýíãèéí áàéñàí. Õÿòàäûí Òºìºð
çàìûí äàðãà ìîóòàé àðõè áàðü÷èõààä äàðãà íàðàà áè òà íàðûã äàéëúÿ
ãýýä çîãñîæ áàéäàãñàí.
Ö.Ä¿ãýðñ¿ðýí äàðãûã òýð ¿åä æààõàí õàðèóöëàãà àëäñàí ãýäýã?
Ñàõèëãà, õàðèóöëàãà ÷ ºíäºð áàéñíûã õýëýõ ¿¿. Ä¿ãýðñ¿ðýí äàðãà
ìààíü æààõàí ñîãò÷èõîîä ªâºð Ìîíãîëûí íºõäèéã ìîíãîë õýëýý
ìýäýõã¿é ýíý òýð ãýýä õýë÷èõñýí þì. Òýãýýä áàíãà àâ÷ íýã õýñýã Óëñ
Òºðèéí Òîâ÷îîíû ãèø¿¿íèé àëáàíààñàà ÷ºëººëºãäºæ áàéëàà. Ýíèéã
220

áè÷ýýä ÿàõàâ äýý. (Øèðýíäýâ ãóàé èéíõ¿¿ îëîí äàõèí õ¿ññýí áîëîâ÷
àæëûí õàðèóöëàãà õýä¿éä ÿìàð ¿åä ÷ ÷óõàë áàéäãèéã îéëãîõ íü óíøèã÷
òàíä coíèí áàéõ áîëîâ óó õýìýýí èéíõ¿¿ áè÷ñýíäýý õ¿ëöýë º÷üå)
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
Òà òºìºð çàìûí àæëûí ÿâöòàé òàíèëöàæ çîõèîí áàéãóóëàõ àæèëä
îðîëöäîã áàéñàí áàéëã¿é äýý.
Îðîëöîíî îî, îðîëöîíî. Ãýõäýý Åðºíõèé ñàéäûí îðëîã÷ Ëàìæàâ
ãýäýã õ¿í øóóä óäèðääàã áàéñàí þì. Òºìºð çàìûíõíûã óðàëäààíààð
ýëñ¿¿ëýýä àâ÷èõñàí ó÷èð çàð÷èì÷, ñàõèëãà áàòòàé, àðõè äàðñ
õýðýãëýäýãã¿é õ¿ì¿¿ñ áàéëàà. Ýíý àðõè äàðñ ÷èíü á¿ð õîæóó, äàéíä
ÿëëàà ãýæ íýã áààõàí àðõèäñàíààñ ë ýõëýýä çàäàð÷èõñàí þì øèã
ñàíàãääàã þì.
Ñòàëèí, Öýäýíáàë äàðãûã òýìýýãýýð Õÿòàäàä àéë÷ëàõ ãýæ áàéãàà þó?
ãýæ æààõàí áàñàìæëàíãóé àñóóñàí ãýæ õààÿà áè÷äýã áîëëîî?
Ýíý áè÷ýýä áàéãàà þì øèã òèéì þì áîëîîã¿é þì áèëýý. Öýäýíáàë
äàðãà ººðºº ÿðüæ áàéñàí. Ç¿ãýýð ë ýð óëñóóäûí õîîðîíä áîëäîã ãýì
õîðã¿é ÿðèàíû ¿åýð Öýäýíáàë äàðãûã Áýýæèíä óðüñàí ãýæ Æîó
Ýíüëàé õýëýõýä Ñòàëèí äýýðõ óòãàòàé ¿ãèéã õýëæ õàðèí Æîó Ýíüëàé
Öýäýíáàëûã õàðèó õýëýõýýñ íü ºðñººä, ÿàëàà ãýæ "ÑÊÀ" (Îðîñ Õÿòàäûí
õóâü íèéë¿¿ëñýí íèñýõèéí êîìíàíè)-èéí îíãîöîîð î÷íî ãýñýí õýìýýí
ÿðüæ áàéñàí. ¯íýõýýð ÷ îíãîöîîð ë î÷ñîí äîî. Ãýõäýý Ìîíãîëûíõîî
îíãîöîîð ø¿¿. Æîó Ýíëàé ÷èíü òóí ÷ ñýðãýëýí õ¿í. Õ¿íèéã ýâã¿é
áàéäàëä îðóóëàõã¿éãýý ìýäíý. Õàðèí ìàíàéõàí ìýäýìõèéðýýä ýëäýâ
þì ÿðüæ áè÷äýã áîë÷èõîæ äýý.
Çàì ãýñíýýñ òà õîë çàì òóóëæ óðä õºðøèéí人 àéë÷ëààä èðýâ ¿¿ äýý?
Áè Èíäîíåçèéí Åðºíõèéëºã÷ Ñóêàðíîã Ìîíãîëä èðýõýä óóëçàæ
áàéñàí þì. ¯¿íèéã áîäñîí ÷ þì óó òýä íàìàéã 1995 îíä Áýýæèíä
áîëñîí ýðäýì øèíæèëãýýíèé õóðàëä óðüñàí þì. “Ìîíãîë, Èíäîíåçèéí
õàðèëöàà” ñýäâýýð èëòãýë òàâüñàí. Èíäîíåç èõ òîì îðîí ø¿¿ äýý. 100
ãàðóé ñàÿ õ¿íòýé. Çàõ çýýë ºíäºð õºãæñºí. Õî¸ð îðíû õàðèëöàà õºãæèõ
¸ñòîé ãýæ áîääîã.
Òà óëñ opíîo çàõ çýýëä øèëæèæ áàéãàà ýíý ºäð¿¿äèéí òàëààð ÿìàð
áîäîëòîé áàéíà âý?
Ýíý áîë çàéëøã¿é ç¿éë. Áýðõøýýë òîõèîëäîæ áàéíà. Õóâü÷ëàõàä
ÿàðñàí ÷ þì áèé. Õóâü÷èëæ àâààä ¿ð ä¿íä õ¿ðãýæ ÷àäààã¿é ÷ ç¿éë
áàéíà. Ãýõäýý àðâààä æèë áîëîõîä õºëºº îë÷èõíî áèç äýý.
Òà “Äàëàéí äàâàëãààíààð” ãýñýí íîì áè÷ñýí áàéñàí?
Òèéì ýý. Ìºí ºã¿¿ëýë áè÷èæ îþóòíóóäàä õè÷ýýë çààæ áàéíà äàà.
221

-
-
-
Òà õ¿íèé ÿìàð çàíã ýðõýìëýäýã âý?
Øóëóóí øóäàðãà, ýõ îðíûõîî òºëºº õèéå á¿òýýå ãýñýí çîðèëãîòîé
õîîñîí þì ÿðüäàãã¿é ë áàéõ íü ÷óõàë äàà.
Òàíä èõ áàÿðëàëàà.
ªâãºí àêàäåìè÷èéíõààñ ãàðààä àëõàæ ÿâàõàä õè÷íýýí õàëóóí
äîòíî ÿðèà ºðíºñºí ÷ äààð÷ ñóóñíàà áîäëîî. Ìîíãîëä Á.Øèðýíäýâ
ãóàé øèã ýðäýìòýé õ¿í õýä ÷ áèëýý. Ýíý õ¿í ìààíü ÿàñàí äàðóóõàí ÷
àìüäàðäàã þì áý äýý. ªäºðæèí ë äààðäàã þì áàéíà äàà ãýñýí áîäîë
ñýòòýë çîâîîñîíñîí.
ßðèëöñàí Ñ.Öýðýíäîðæ
222

ÑÒÀËÈÍ ÌÎÍÃÎËÛÍ ÒÓÑÃÀÀÐ ÒÎÃÒÍÎËÛà ǪÂ˪ËÒªªÑ ÃÀÄÍÀ
ÀÍÃËÈ, ÀÌÅÐÈÊ, ÕßÒÀÄÀÀРǪÂتªÐ¯¯ËÑÝÍ
Ìàíàé òóñãààð òîãòíîë áîë ¿íýõýýð Ìîíãîë Óëñûí àìèí ñ¿íñíèé
àñóóäàë Ìîíãîë Óëñ îëîí çóóí æèëèéí ò¿¿õòýé. Ò¿¿íèé òóñãààð òîãòíîëûã
îëæ àâàõûí òóëä ìîíãîë÷óóä çóó çóóí æèëèéí òóðøèä òýìöýæ, çîâëîí
áýðõøýýëèéã ãýòëýí òóóëæ èðæýý.
XIII çóóíû ýõ õ¿ðòýë ìàíàé ºðãºí óóäàì ãàçàð íóòàã äýýð í¿¿äëèéí àæ
àõóé ýðõýëñýí òàðõàé áóòàðõàé àðâàí àéìàã óëñ, 60-ààä îòîã îìîã áàéëàà.
Òýäãýýð íü ãàçàð íóòãàà áóëààëäàæ, ººð õîîðîíäîî õàðèëöàí äîâòîëãîæ
áàéëàà. Ãàäààä òàëäàà Õÿòàäûí ýðòíèé Ñ¿í óëñ, Äóíäàä Àçèéí Ñàðòóóë óëñ,
ìºí Òºâäèéí ç¿ãýýñ ìîíãîë÷óóäàä çàíàëõèéëæ áàéâ. Òàðõàé áóòàðõàé ìîíãîë
àéìàã, õàíëèãóóä íýãäýæ, íýãýí ãàë ãîëîìòîî àñààõ øààðäëàãà ãàðñàí íü XII
çóóíû ýöñýýð òîõèîæýý. Õàáóë õààí àíõ óäàà òóñãààð îëîí àéìàã, îòîã îìãèéã
íýãýí ãàðò çàíãèäàí Ìîíãîë ãàçàð øîðîîí äýýðýý Õàìàã Ìîíãîë óëñûã
áàéãóóëñàí. Ò¿¿íèé äàðàà îëîí ìîíãîë àéìàã äîòðîîñ Òýì¿æèíèé îâãèéíõîí
òîäðîí ãàð÷, Íýãäñýí Ìîíãîë óëñûã õ¿÷èðõýãæ¿¿ëýõýä èõ ¿¿ðýã ã¿éöýòãýñýí
áàéíà. ×èíãèñ õààíû ýöýã Åñ¿õýé áààòàð ýíý ¿éë õýðýãò áèå÷ëýí îðîëöñîí áà
Òýì¿æèíã áàë÷èð àõóéä õîðëîãäîí àëàãäñàíûã òà íàð ìýäíý. Òýì¿æèí ººðºº
áàãà íàñíààñàà ºí÷ðºë õàãàöàë, ºìºã äóòóóãèéí çîâëîíã ýäýëæ, ãýð îðîí,
õîãøèë õºðºí㺺 áóëààãäàæ, ãèøãýõ ãàçàðã¿é õîðîãäîí íóóãäàæ, ãè÷ãýíý,
ìýõýýð ò¿¿æ èäýæ, òàðâàãà çóðìààð õîîëëîæ ÿâæýý. Òýì¿æèí òºðºëõèéí
áèëèã óõààíòàé, çîðèãòîé õ¿¿ áàéæ. Òýðáýýð èòãýëòýé àíä íºõäèéã òàíüæ,
ººðèé㺺 õ¿ðýýë¿¿ëýí Õàáóë õààíû ¿¿ñãýí áàéãóóëñàí Õàìàã Ìîíãîë óëñûã
áýõæ¿¿ëýýä çîãñîîã¿é ýðãýí òîéðíû óëñ îìãèéã äàõèí íýãòãýæ, Ìîíãîëûí
Ýçýíò ã¿ðíèéã XIII çóóíû ýõýíä áàéãóóëñàí áèëýý.
Òýì¿æèí 1206 îíä Îíîí ìºðíèé õºâººí äýýð öýðãèéí çàõèðãààíû
áàéãóóëàëòûã ¿íäýñ áîëãîñîí Ìîíãîë óëñûí õààíä ºðãºìæëºãäñºí, óðüä
ºìíº õàëäàí ýçëýõýýð ºíãºëçºæ áàéñàí Ñ¿í óëñ, Ñàðòóóë, Òºâäèéí àþóëûã
ýñýðã¿¿öýí òýìöýæ Ýçýíò óëñàà áàéãóóëñàí. ×èíãèñ õààí áîëîí ò¿¿íèé ¿ð
à÷ íàð õºðø çýðãýëäýý óëñ îðíóóäûã áàéëäàí ýçëýæ, ãàçàð íóòãàà òýëñýýð
áàéâ. Àçè, Åâðîï õî¸ð òèâèéí èõýýõýí ãàçàð íóòãèéã ýçýëæ, îð ñóóñàí èõ õààí
×èíãèñýýñ ººð ãàðààã¿é. Èéì òîì Ýçýíò ã¿ðíèéã õ¿í òºðºëõòºíèé ò¿¿õýíä
àíõ óäàà ×èíãèñ õààí áàéãóóëæýý.
×èíãèñ õààí ººðºº òºðèéí öýðýã, çàõèðãààíû áàéãóóëàëò áà õóóëü öààçûã
áèé áîëãîí ÷àíäëàæ, óëñàà óäèðäàæ áàéâ. Ò¿¿íèé ¿å çàëãàìæëàã÷èä, ÿëàíãóÿà
ªãºäýé, Õóáèëàé, ̺íõ õààíû ¿åä Ìîíãîë óëñ óëàì áýõýæñýýð áàéâ. Åâðîï,
Äóíäàä Àçèä Ç¿÷èéí óëñ, Öàãààäàéí óëñ, Áàòûí óëñ áàéãóóëàãäàâ. ªãºäýé,
̺íõ, Õóáèëàé õààíààñ õîéø ×èíãèñèéí à÷ ãó÷ íàð èõ õààíä îð ñóóõûí òºëºº
òýìöýëäýæ ººðñäèéí çàõèðñàí óëñàà ãàçàð íóòãèéã ºðãºòãºõ, ýðõ ìýäëýý
íýìýãä¿¿ëýõèéí òºëººíºº çºð÷èëäºæ ýõýëñýí áàéíà. Ýíý çºð÷èë人í óëàì
äààìæèðñààð XVII çóóíû ýöýñ ãýõýä Ìîíãîëûí Ýçýíò ã¿ðýí ñóëàð÷, Ç¿÷è,
Öàãààäàéí óëñ èõ ãîëîìòîîñîî ñàëæ, ªâºð Ìîíãîë òºâ óëñààñàà õºíäèéð÷,
223

áóðèàäóóä Îðîñ ðóó íýëýýä îéðò÷èõñîí áàéëàà. Ýíý áàéäëûã ýðòíèé Àëòàí
óëñ áóþó òýð ¿åèéí ìàíæ óëñ àøèãëàæ Àð, ªâºð Ìîíãîëûí õààäóóäûí
çºð÷èë人íèéã äàëèìäóóëàí Ìîíãîë óëñûã ýðõøýýëäýý îðóóëæýý. Ìîíãîë Óëñ
Ìàíæèéí õààíû çàõèðãààíä 220-èîä æèë áîëîîä XX çóóíòàé çîëãîñîí áàéíà.
1911 îí ãýõýä îëîí óëñûí áàéäàëä èõ ººð÷ëºëò ãàðñàí. Ýíý ¿åä Åâðîïûí
òîì ã¿ðí¿¿äèéí õ¿÷èí ÷àäàë íýìýãäýæ, ñàíààðõàë íü ãàäàãø õàëèí áóñàä
óëñóóäûã ýðõøýýëäýý îðóóëæ áàéâ. Àôðèêèéí çàðèì óëñûã ýçýëæ, Õÿòàäûí
îëîí ìóæèéã äàðàíãóéëñàí áàéâ. Õÿòàä óëñ Ìîíãîëûí íýãýí àäèë Ìàíæèéí
ýðõøýýëä áàéõäàà õºãæèë íü çîãñîíãè áàéäàëòàé, ãàäààäòàé õàðèëöàà õîëáîî
ñóë, ñî¸ëòîé îðíóóäûí íºëºº íýâòðýõ íü áàãà áàéâ. Õÿòàä ¿íäýñòýí íýí îëîí,
ìàíæóóä öººõºí òîîòîé áàéñàí áîëîõîîð öýðãèéí çàõèðãàà, ìóæèéí àìáàí,
Çàñãèéí ãàçàð õàâüä ìàíæóóä áàéõààñ áèø õýðýã äýýðýý àâãàé õ¿¿õäýýñýý
ýõëýýä Õÿòàäàä óóññààð áàéëàà. ͺ㺺 òàëààñ Àíãëè. Ãåðìàí, ßïîí óëñ
Õÿòàäûí øàð íóòãèéã õóâààæ êîëîíè÷èëñîí áàéñàí ó÷èð Õÿòàäàä òóñãààð
òîãòíîëîî ñýðãýýõ ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé õºäºëãººí ºðíºæ ýõýëæýý.
Òóõàéëáàë, Êàí Þé Âýé ãýäýã õ¿í øèíý÷ëýëèéí áîäëîãûã ¿¿ñãýí ÿâóóëæýý.
Èéì òýìöýë ÿâàí ÿâñààð 1911 îí ãýõýä Õÿòàäàä æèæèã õºðºíãºòíèé
àíõíû Á¿ãä íàéðàìäàõ óëñ áàéãóóëàãäàâ. Õÿòàä óëñ Ìàíæèéí ýðõøýýëýýñ
àíãèæèðñàí ýíý ¿éë ÿâäëûã Ñèíüõàéí õóâüñãàë áóþó Öàãààã÷èí ãàõàé æèëèéí
õóâüñãàë ãýæ íýðëýäýã. Ýíý íü Õÿòàäûí àðä ò¿ìíèé ãàâüÿà þì. Ãýâ÷ ¿¿íèé
õàæóóãààð Õÿòàäûí Çàñãèéí ýðõèéí òºëºº òýìöñýí, ýðõ ìýäýëä øóíàñàí
Þàíü Øèêàé ãýã÷ ãàð÷ èðñýí. Ò¿¿íèé Çàñãèéí ãàçàð, òîéðîí õ¿ðýýëýã÷èä
èü Ìîíãîë óëñ àäèëõàí Ìàíæèéí ýðõøýýëä áàéñàí áîëîõîîð îäîî Õÿòàäûí
ìýäýëä áàéõ ¸ñòîé ãýñýí ýçýðõýã áîäëîãî ÿâóóëñàí þì.
Ìîíãîëä õàð òàëààñ ×èí âàí Õàíääîðæ, Ñàéí íî¸í õàí Íàìíàíñ¿ðýí,
øàð òàëààñ Äà ëàì Öýðýí÷èìýä, Æàëõàíç õóòàãò Äàìäèíáàçàð, ëàì Äàøæàâ,
Ýðäýíèéí äàëàé æîíîí âàí Øèðíýíäàìäèí çýðýã óëñûíõàà òóñãààð òîãòíîëûí
óòãà ó÷ðûã óõâàðëàñàí ýõ îðîí÷ õ¿ì¿¿ñ, ýðõ ìýäýë á¿õèé íî¸ä ñýõýýòí¿¿ä
òóñãààð òîãòíîëûã ñýðãýýõýýð íóóö õóðàë õèéæýý. Òýä òºð çàñãèéã ýìõëýí
òîõèíóóëæ, òàâàí ÿàì áà ¿íäýñíèé öýðãèéã áàéãóóëàâ. Îðîñ óëñ Ìîíãîëûã
ººðèéí øóóä ýðõøýýëèéí óëñ ãýæ ¿çýýã¿é áàéñàí ó÷èð òýä Îðîñûã ò¿øèãëýæ,
ò¿¿ãýýð äàìæóóëàí õýä õýäýí îðîíòîé õîëáîî òîãòîîõ òàëààð óõààí çàðæ,
÷àðìàéí ç¿òãýñýí áèëýý. Ìàíæèéí ¿åä áàéãààã¿é ìîíãîë öýðãèéã õÿçãààð
íóòàãò áèé áîëãîâ. Áîãä Æàâçàíäàìáûã õààíä ºðãºìæèëñºí áîëîõîîð ýõ
îðîí÷ õóòàãò íàðûã õÿçãààð íóòàãò òºëººíèé ò¿øìýëýýð òîõîîí òîìèëîâ.
Òóõàéëáàë, Æàëõàíç õóòàãò Äàìäèíáàçàðûã áàðóóí õÿçãààðò, Åã¿çýð õóòàãòûã
ç¿¿í õÿçãààðò, Äèëàâ õóòàãòûã ºìíºä õÿçãààðò òóñ òóñ ñóóëãàæýý. Ýíý íü
Õÿòàäûí õèëèéí íóòãèéí ìîíãîë ¿íäýñòí¿¿ä òýäíèéã õ¿íäýòãýí, õàìààã¿é
äàéð÷ îðæ èðýõã¿é ãýñýí àëñûí áîäëîãî áàéâ.
Èíãýæ äîòîîääîî öýðýã áàéãóóëæ, çàñàã çàõèðãààã èëáýí òîõèíóóëñàí ÷
ôåîäàëûí çîõèîí áàéãóóëàëòûí òàëààð òºäèéëºí ººð÷ëºëò õèéæ ÷àäààã¿é.
Àëáàò, õàìæëàãà, íî¸äûí ìýäýëä õýâýýð áàéâ. Ãýõäýý ãààëü áà àëáàí òàòâàðûã
áóé áîëãîæ, ñóðãóóëü ñî¸ë áàéãóóëàõ çýðýã àæëûã ýõýëñýí.
224

Òýäíèé õàìãèéí ãîë áîäëîãî íü ãàäààä õàðèëöàà áàéâ. Ãàäààä ÿàìíû ñàéä
×èí Âàí Õàíääîðæ, Åðºíõèé ñàéä Ñàéí íî¸í õàí Íàìíàíñ¿ðýí íàð Îðîñûí
íèéñëýë Ïåòåðáóðã ðóó óäàà äàðàà î÷èæ äèïëîìàò õàðèëöàà òîãòîîõ, ýë÷èí
ñàéä ñîëèëöîõ, õºðºí㺠ìºí㺠çýýëýõ, öýðýã áàéãóóëàõ àñóóäëûã Îðîñûí
òàëä òàâüæ áàéâ. Èíãýñíýýð Îðîñîîñ çýýë àâñàí, çýâñýã àâñàí, Õóæèðáóëàíä
öýðýã áàéãóóëñàí. Ýíý á¿õýíä Îðîñûí õààíò çàñàã èõ áîëãîîìæòîé õàíäàæ
áàéâ. Ó÷èð íü Õÿòàäûí çàðèì íóòàã Àíãëè, Ãåðìàíû êîëîíè áàéñàí áà
áàñ ßïîí, Ìîíãîëûã ñîíèðõîæ áàéæýý. Òèéì ó÷ðààñ Îðîñ óëñ Ìîíãîëûã
ãàäààäòàé ýäèéí çàñãèéí ºðãºí õàðèëöààòàé, àâòîíîìèò ýðõòýé óëñ áîëãîõ
áàéð ñóóðüòàé áàéâ. Ìîíãîë÷óóä Îðîñîîð òóñãààð òîãòíîëîî çºâøººð¿¿ëýýä,
ò¿¿ãýýðýý äàìæóóëàí Àíãëè, Ôðàíö çýðýã åñºí îðîíòîé äèïëîìàò õàðüöàà
òîãòîîæ, ýë÷èí cyyëraxaap ýðìýëçýæ áàéâ.
1914-1915 îíû Õèàãòûí ãóðâàí óëñûí õýëýëöýýðò ìàíàé òºëººëºã÷èä
òóñãààð òîãòíîëîî õ¿ëýýí çºâøººð¿¿ëýõ ãýæ òóí èõ ÷àðìàéæýý. Һ뺺ëºã÷èä
õóðëàà õàÿæ, Õÿòàäûí øààðäëàãààð á¿ðýëäýõ¿¿íýý õ¿ðòýë ººð÷èëñºí óäààòàé.
Òýãýýä àðãà áóþó Õÿòàäûí çàõèðãààí äàõü àâòîíîìèò ýðõòýé óëñ áîëîâ.
Ýäèéí çàñãèéí ãàäààä õàðèëöààòàé, ìºí Õÿòàä, Îðîñûí öýðãèéã îðóóëàõã¿é
áàéõ çýðýã íýëýýä ºðãºí ýðõèéã ãýðýýíä òóñãóóëñàí áàéíà. Ìîíãîëûã
Õÿòàä ýðõøýýëäýý á¿ðýí àâàõ ãýýä áàéñàí íºõöºëä Îðîñ Ìîíãîëûí òóñãààð
òîãòíîëûã øóóä õ¿ëýýí çºâøººðºõ áîëîìæã¿é áàéâ. Ýíý íü öààíàà ó÷èðòàé.
Õààíò Îðîñ Äýëõèéí I äàéíä îðîëöîæ ýõýëñýí áîëîõîîð Õÿòàäòàé øóóä
ýâäýð÷ xarapax ñîíèðõîë áàéñàíã¿é. Øàøèí, òºðèéã õîñëîí áàðüñàí õààíòàé,
ÿàìòàé, òàìãàòàé, öýðýãòýé, íýëýýä ºðãºí àâòîíîìèò ýðõ á¿õèé óëñûã
áàéãóóëñàí íü ×èí âàí Õàíääîðæ, Ñàéí íî¸í õàí Íàìíàíñ¿ðýí, Öýðýí÷èìýä
Äà ëàì çýðýã ýõ îðîí÷ íàðûí óõààëàã íàðèéí áîäëîãûí ¿ð ä¿í þì.
1917 îíä Îðîñ óëñàä Îêòÿáðèéí õóâüñãàë ìàíäñàíûã äàëèìäóóëàí
“Áîëüøåâèêóóä òàíàéõûã ýçëýõ ãýæ áàéíà, îäîî ìàíàéä íýãäýí îð” õýìýýí
Îêòÿáðèéí õóâüñãàëààñ àéí öýðâýñýí Õÿòàäûí ýðõ áàðèã÷èä Ìîíãîëûí òàëûã
ñ¿ðä¿¿ëýí ÿòãàæ, Õ¿ðýýíä ñóóãàà ×ýí È ãýã÷ òºëººëºã÷ººðºº äàìæóóëàí,
íî¸ä ò¿øìýäèéí õýðãýì çýðýã, öàëèí ï¿íë¿¿ã õýâýýð ¿ëäýýíý ãýõ÷ëýí 64
ç¿éë ãýðýý áè÷èãò òóñãàæýý. Ìîíãîëûí òýð ¿åèéí ýðõ áàðèã÷èä ¿¿íèé öààä
ñàíààã íü ìýäýæ áàéñàí ó÷èð öààðãàëàí õîéø òàâüñààð æèë ãàðóé õóãàöàà
ºíãºð÷ýý. Õÿòàäóóä ýíõ òàéâíû ãýðýý ãýã÷ýýð ìýõýëæ ÷àäàõàà áîëèîä öýðãèéí
õ¿÷ýýð øóóä äîâòîëæ Õ¿ðýýã ýçëýí, Áîãä õààíûã ãýðèéí õîðèîíä õîðüæ,
öýðýã, çýâñãèéã òàòàí áóóëãàæ, òàâàí ÿàìíû òàìãûã õypaaâ. Ýíý á¿õýíä
äóðã¿éöñýí Õ¿ðýýíèé ôåîäàë, íî¸ä, ñàéä íàðààñ ãàäíà õîøóóäûí ýõ îðîí÷
íî¸ä, àðä ò¿ìíèé õèëýí áàäàð÷ èðñýí. Óëìààð Äàíçàí, Áîäîîãèéí òîëãîéëñîí
õóâüñãàëò õî¸ð íóóö á¿ëãýì áàéãóóëàãäæýý. Òýä ìºí ë òóñãààð òîãòíîëîî
õ¿ëýýí çºâøººð¿¿ëæ, òóñëàìæ ýðýõýýð Îðîñ ðóó Äàíçàí òýðã¿¿òýé Áîäîî,
Ñ¿õáààòàð, ×îéáàëñàí, ×àãäàðæàâ íàðûí äîëîîí õ¿íèéã èëãýýæýý. Ýíý ¿åä
çàëóó Ǻâëºëò ã¿ðýí ð¿¿ ãàäààäûí îðíóóä äîâòîëãîæ, äîòîîääîî Âðàíãåëü,
Êîë÷àê, àòàìàí Ñåì¸íîâ íàð èðãýíèé øèð¿¿í äàéí äýãäýýæ áàéëàà.
225

Àòàìàí Ñåì¸íîâ Õÿòàä ðóó ò¿ðýãäýí ãàð÷, ò¿¿íòýé õîëáîîòîé áàéñàí
Áàðîí Óíãåðí äèâèç öýðýã êîìàíäëàí 1920 îíû 10 äóãààð ñàðä Õÿòàäààñ
Ìîíãîë ðóó íýâòðýí èðæ, Äà õ¿ðýýã ýçýëæ òýíäýýñ ãàìèí öýðãèéã øàõàí
çàéëóóëàõäàà “Ìîíãîëûã Õÿòàäûí ýçëýí ò¿ðýìãèéëýã÷äýýñ ÷ºëººëíº. Áîãä
õààíò óëñûã ñýðãýýíý” õýìýýí àìëàí çàðëàñàí. Ìîíãîëûí ýðõ áàðèã÷èä Áàðîí
Óíãåðíèé ãàìèí öýðãèéí ýñðýã òýìöñýíèéã àøèãëàæ, ººðèéí àðäûí æóðàìò
öýðãèéã áàéãóóëæ, Ǻâëºëòèéí óëààí àðìèòàé õ¿÷ õàâñðàí, ýõ îðíûõîî
òóñãààð òîãòíîëûã äàõèí ñýðãýýñýí áèëýý.
1921 îíîîñ õîéø Ìîíãîëûí òóñãààð òîãòíîëûã õàäãàëàõàä íýí
áýðõøýýëòýé áàéñíû ó÷èð áîë Õÿòàäûí òàë 1915 îíû Ãóðâàí óëñûí ãýðýýã
ìºðäºõèéã øàõàí øààðäàæ áàéâ. Ǻâëºëò Îðîñ óëñ ìàíàé òóñãààð òîãòíîëûã
äýìæèæ, Êîìèíòåðíèé øóãàìààð áîäëîãîî ÿâóóëæ áàéâ. Õèëèéí äàãóó Æàí
Çî Ëèíü, Æàí Ñó Ëèíü, Ó Ïý Ôó çýðýã Õÿòàäûí ãåíåðàëóóä ¿¿ðëýæ, õýçýý
õýçýýã¿é ìàíàéõ ðóó äàéðàõàä áýëýí áàéëàà. Îðîñ ¿¿íèéã òîîöîîëæ, àñóóäëûã
íýã èõ õóðöàòãàõã¿é áàðüæ áàéâ. Ýíý ¿åä ßïîí õîéä Õÿòàäûã ýçýëæ, Ìàíæ
óëñûã ñýðãýýí Ìàíæ-Ãî óëñûã áàéãóóëæ, Ìàíæèéí õààíû óäìûí íýãýí õ¿¿
Ïó È-ã õààí øèðýýíä çàëñàí þì. Õÿòàäûí ãåíåðàëóóäûí çàðèì íü ßïîíû
òàëä, çàðèì íü Àðäûí ÷ºëººëºõ àðìè, ×àí Êàéøèä íýãäñýíýýð õ¿÷ íü ñàðíèæ,
Õÿòàäûí ò¿ðýìãèéëýã÷èä ìàíàéõ ðóó äîâòëîõ íºõö뺺 àëäñàí áèëýý.
Äýëõèéí II äàéí ýõëýâ. ßïîí Õÿòàäûã ãàðòàà àòãàñàí áàéâ. Ǻâëºëòèéí
Óëààí àðìè Ãåðìàíûã áóò öîõèâ. Àíãëè, Àìåðèêèéí öýðýã õîëáîîòîí
áîëîâ. Õóóðàé ãàçàðò, õîéä Õÿòàäàä ñàÿ ãàðóé õ¿íòýé ßïîíû Êâàíòóíû àðìè
ãýæ áàéâ. Îëîí óëñûí õàðèëöààíû èéì íºõöºëä 1921 îíä àõèí ñýðãýýñýí
Ìîíãîëûí òóñãààð òîãòíîë õýâýýðýý áàéëàà.
Èîñèô Ñòàëèí, Ôðàíêëèí Ðóçâåëüò, Óèíñòîí ×åð÷èëëü íàð 1945 îíû
4 ä¿ãýýð ñàðä Êðûìèéí àðëûí ßëò õîòîä äàéíû äàðààõ äýëõèé äàõèíûã
òîõèíóóëàõ àñóóäëààð õýëýëöýýð õèéæýý. Ýíý õýëýëöýýðèéí òºãñãºëèéí íóóö
õóðàëäààíààð Àíãëè, Àìåðèêèéí òàë “Òàíàéõ õóóðàé ãàçðààð õèë çàëãàäãààðàà
ßïîíû Êâàíòóíû àðìèéã öîõèâîîñ çîõèíî” õýìýýæ Ñòàëèíä ñàíàë áîëãîñîí
áàéíà. Õàðèóä íü Ñòàëèí “Òà á¿ãä Ìîíãîëûã îäîîãèéí áàéãàà áàéäëààð íü
õ¿ëýýí çºâøººð⺺ñ áèä öýðãýý Êâàíòóíû àðìèéí ýñðýã îðóóëæ áîëîõ þì”
õýìýýñýí áèëýý. ¯¿íä ×åð÷èëëü, Ðóçâåëüò õî¸ð íýëýýä áîäîëòîé õàíäñàíû
ýöýñò õ¿ëýýí çºâøººð÷ýý.
Ǻâëºëòèéí öýðãèéã îðóóëæ, Êâàíòóíû àðìèàñ íóòãàà ÷ºëººëººä, õàðèóä
íü Ãàäààä Ìîíãîëûã õ¿ëýýí çºâøººðºõ àñóóäëûã Ðóçâåëüò Õÿòàäûí òàëä
îéëãóóëàõ òàëààð ÷àðìàéëò ãàðãàæýý. Òýð ¿åèéí Õÿòàäûí óäèðäëàãàä áàéñàí
õ¿ì¿¿ñèéí îëîíõ íü Àìåðèêèéã ò¿øèãëýæ áàéâ.
1945 îíû 8 äóãààð ñàðä Õÿòàäûí Åðºíõèé ñàéä Ñóí Çý Âýíü, ×àí
Êàéøèãèéí õ¿¿ Æàí Çàí Ãî íàðûí òºëººëºã÷èä Ìîñêâàä íàéðàìäëûí ãýðýý
áàéãóóëàõààð î÷èæ, Ǻâëºëò çàñàãòàé õýëýëöýý õèéõäýý Ãàäààä Ìîíãîëûã
õ¿ëýýí çºâøººðºõººñ àëü áîëîõîîð òàòãàëçàæ, ×àí Êàéøèòàé áàéí áàéí
õîëáîî áàðüæ áàéæýý. Òèéì ó÷ðààñ Ǻâëºëòèéí òàë öýðãýý Ìàíæ-Ãî ðóó
îðóóëàõã¿é ãýñýí áàéð ñóóðüòàé áàéâ. Èíãýýä àðãàã¿éí ýðõýíä Ñòàëèíû
226

øàõàëò, Ðóçâåëüòèéí óõóóëãààð Õÿòàäûí òàë äýýðõ ñàíàëûã çºâøººðºõ人
õî¸ð áîëçîë òàâüñàí. ¯¿íä íýãò, Ãàäààä Ìîíãîëûã îäîîãèéí õèëýýð íü õ¿ëýýí
çºâøººðºõ, õî¸ðò, Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí ººðñäèéèõºº òóñãààð òîãòíîëûíõîî
òºëºº ñàíàëàà õóðààëãàâààñ çîõèíî õýìýýñýí áàéâ.
15 îíû ãýðýýíèé ¿åä Ìîíãîëûí òàë ªâºð Ìîíãîëûã ººðòºº àâàõ àñóóäàë
òàâüæ áàéñíûã áîäîëöîæ èéì íºõöºë äýâø¿¿ëæýý. Ýíý õî¸ð áîëçëûã
Ǻâëºëòèéí òàë õ¿ëýýæ àâàâ. Èíãýýä Ñòàëèí òýðã¿¿òýé Ǻâëºëòèéí òàë
Ìîíãîëûí Åðºíõèé ñàéä Õ.×îéáàëñàíã Ìîñêâàä óðèí èð¿¿ëæ, Àíãëè, Àìåðèê,
Õÿòàäûí òàëòàé õèéæ áàéñàí õýëýëöýýãýý òàíèóëæ ñàíàëûã íü àâñàí þì.
Æ.Ñàìáóó ãóàé ýë÷èí ñàéä áàéâ. Áè òýð ¿åä ÌÓÈÑ-èéí çàõèðàë, Ǻâëºëòèéí
ØÓÀ-èéí 220 æèëèéí îéí àðãà õýìæýýíä îðîëöîæ áàéëàà. Õ¿ëýýí àâàëò äýýð
ìèíèé áèå Ñòàëèí, ×îéáàëñàí õî¸ðûí îð÷óóëàã÷ õèéâ. ¯¿íèé ºìíº ôðîíòûí
áýëýã õ¿ðãýæ ºãºõºä áè áàñ ýíý õî¸ðò îð÷óóëàã÷ õèéæ áàéñàí þì. Õ¿ëýýí
àâàëò äýýð Ǻâëºëòèéí òàëààñ Ñòàëèí, Ìîëîòîâ, Ïîäãîðáóíñêèé, ìàíàé
òàëààñ ìàðøàë ×îéáàëñàí, ýë÷èí Ñàìáóó ãóàé, áèä ãóðàâ áàéâ. ×îéáàëñàí
äýýðõ õî¸ð áîëçëûã ñîíñîîä Óëààíáààòàð ðóó óòàñäñàí. Òºâ õîðîî, Çàñãèéí
ãàçàð, Óëñûí Áàãà Õóðàë õàìòðàí õóðàëäàæ Õÿòàäûí äýýðõ áîëçëûã àâ÷
õýëýëöýí çºâøººðñºí õàðèóãàà Ìîñêâàä ìýäýãäýâ. Èíãýýä Ǻâëºëò Õîëáîîò
óëñ áà Õÿòàä óëñûí õîîðîíä íàéðàìäëûí ãýðýý áàéãóóëàãäæýý.
Ǻâëºëòèéí öýðýã Êâàíòóíû àðìèéí ýñðýã õîéä Õÿòàäàä îðîõîä Ìîíãîë
óëñ öýðãýý òýð ç¿ãò ÿâóóëàâ. Ýíý íü Ìîíãîë óëñ äýëõèéí II äàéíûã òºãñãºõºä
îðîëöñîíûã íîòîëñîí ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé ÿâäàë áîëîâ. Ýíý ¿åýð ÀÍÓûí
Äýä åðºíõèéëºã÷ Óîëëñ, îð÷óóëàã÷ Ëàòòèìîðûí õàìò Ìîíãîëä èðýâ.
Ëàòòèìîð íýðòýé ìîíãîë÷ ýðäýìòýí ïðîôåññîð, ìîíãîë, õÿòàä õýëýýð óñ
öàñ, áèäíèé ñàéí òàíèë õ¿í. Óîëëñ Í¿õòýä áóóäàëëàæ áàéãààä áóöàõàä íü
Öýíäèéí Äàìäèíñ¿ðýí “¯íýí ñîíèí”-îîñ î÷èæ ñýòãýãäëèéã íü ñîíñîõîä
òýðáýýð “Óëààíáààòàð õî¸ð äàâõàð õýäýí áàéøèíòàé, ìîíãîë÷óóä ìîíãîë
ãýðòýý àìüäàð÷ áàéãàà þì áàéíà. Ìîíãîë äýýëýý ºìñ÷, ìîíãîë õýëýýðýý ÿðüæ
áàéíà. Ìîíãîë òóñãààð óëñ õýâýýðýý áàéíà” ãýñýí íü Ìîíãîë òóñãààð óëñ ãýñýí
ñàíààã èëýðõèéëñýí õýðýã þì. ¯¿íèéãýý ÷ óäèðäëàãàäàà ìýäýýëñýí.
1945 îíû 10 äóãààð ñàðûí 20-íä Ìîíãîë óëñûí òóñãààð òîãòíîëûí
òºëºº àðä íèéòèéí ñàíàë õóðààëò ÿâàãäñàí þì. Ýíý àæëûã óäèðäàõ êîìèññ
áàéãóóëàãäàæ, äàðãààð íü Áàãà Õóðëûí Òýðã¿¿ëýã÷äèéí äàðãà Ã.Áóìöýíä,
îðëîã÷îîð íü Þ.Öýäýíáàë, ×.Ñ¿ðýíæàâ, Ä.Äàìáà áîëîí ìèíèé áèå
òîìèëîãäñîí þì. Êîìèññûí îðëîã÷ äàðãà íàð õî¸ð õî¸ð àéìàãò òîìèëîãäîí
ñàíàë õóðààëòûí àæëûã óäèðäñàí. Æèøýýëáýë Þ.Öýäýíáàë Óâñ, Õîâä, áè
Áàÿíõîíãîð, ªâºðõàíãàéä òîìèëîãäîí êîìèññûí äààëãàâðààð àæèëëàñàí
áèëýý. ªãëººíººñ ¿ä áîëòîë áè÷èã ¿ñýãòýé íü ãàðûí ¿ñãýý çóðæ, ìýäýõã¿é íü
õóðóóíûõàà õýýã äàðæ ñàíàëàà ºã÷ áàéâ. Óëñûíõàà òóñãààð òîãòíîëûí òºëºº
Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé ñàíàë õóðààëò 99,7 õóâèéí ä¿íòýé áîëñîí þì.
Ñàíàë õóðààëòûã àæèãëàõààð Õÿòàäûí Äîòîîä ÿàìíû îðëîã÷ ñàéä Ëè
Ôýíü Æýí ãýäýã õ¿í èðñýí áàéëàà. Êîìèññ ñàíàë õóðààëòûí á¿õ ä¿íã óëñûí
õýìæýýãýýð íýãòãýæ, Õÿòàäûí àæèãëàã÷äûí äàðãà Ëè Ôýíü Æýíä òàíèëöóóëàâ.
227

Á.Øèðýíäýâ, Æ.Áàòìºíõ, ×.Àäúÿà, Àâõèà íàð Ìîíãîë-Ǻâëºëòèéí
ñàíñðûí íèñýã÷äèéí áàãèéã Áàéêîíóóðààñ ¿äýæ ìîðäóóëàâ. 1981 îí
ØÓÀ-èéí Åðºíõèéëºã÷ Á.Øèðýíäýâ Ǻâëºëò Òàæèêñòàí óëñûí
ØÓÀ-ä áàéãàà íü
228

Ñàíàë õóðààëòûí ýõ ìàòåðèàë Çàñãèéí ãàçðûí àðõèâò áèé. Èíãýýä Óëñûí
Åðºíõèé ñàéäûí íýãä¿ãýýð îðëîã÷ ×.Ñ¿ðýíæàâ òýðã¿¿òýé ìàíàé òºëººëºã÷èä
Õÿòàä óëñàä î÷èæ, ×àí Êàéøèéí Çàñãèéí ãàçàðò àëáàí ¸ñîîð òàíèëöóóëàâ.
Áýýæèí ßïîíä ýçëýãäýæ áàéñàí ó÷èð Õÿòàäûí íèéñëýë ×àíü ×óíü õîòîä
áàéëàà. ×àí Êàéøè ñàíàë õóðààëò ¿íýí çºâ ÿâàãäñàíûã çºâøººðñíººð Ìîíãîë
Õÿòàäòàé äèïëîìàò õàðèëöàà òîãòîîõîîð òîõèðîëöñîí þì.
¯¿íýýñ ¿çýõýä 1945 îíä Ñòàëèí ìàíàé òóñãààð òîãòíîëûã Àíãëè,
Àìåðèêààð õ¿ëýýí çºâøººð¿¿ëñýí ãýæ áîëíî. Ò¿¿õýíä ÷ òýãæ îðóóëàõ
õýðýãòýé. 1949 îíä Õÿòàäàä õóâüñãàë ÿëñíààð Õÿòàäûí ÁÍÓ-ûã ìàíàé óëñ
õ¿ëýýí çºâøººð÷, äèïëîìàò õàðèëöàà òîãòîîëîî. ̺í ýíý ¿åýð àðäûí
àðä÷èëñàí îðíóóä Ìîíãîëûí òóñãààð òîãòíîëûã õ¿ëýýí çºâøººð÷, ýë÷èí
ñàéäàà Ìîíãîëä òîìèëîí ñóóëãàñàí þì. Õºðºíãºòºí îðíóóäààñ õàìãèéí
ò¿ð¿¿íä Ìîíãîëòîé ýðòíèé õîëáîîòîé Ýíýòõýã óëñ ìàíàé óëñûí òóñãààð
òîãòíîëûã õ¿ëýýí çºâøººðñíèéã òýìäýãë¿¿øòýé. 1961 îíä Ìîíãîë ͯÁ-ä
ýëñýâ. Îäîî ìàíàéõ äýëõèéí 140 ãàðóé óëñòàé äèïëîìàò õàðèëöààòàé áîëîîä
áàéíà.
Öààøèä ÷ öýðãèéí áîëîí äèïëîìàòûí øóãàìààð òóñãààð òîãòíîëîî áàòëàí
õàìãààëàõ õýðýãòýé. Øèíæëýõ óõààí, áîëîâñðîë, ñî¸ë óðëàãèéí á¿õèé ë
áîäëîãûã òóñãààð òîãòíîëîî òîéðóóëàí ÿâóóëàõ ¸ñòîé. Óëñ îðíû òóñãààð
òîãòíîëä õàðø ¿çýãäë¿¿ä áàéäàã. Òýð æèë Òàéâàíüä ÿâæ áàéõàä Ìîíãîëûã
Õÿòàäûí ãàçðûí çóðàãò îðóóëààä çóð÷èõñàí áàéõ æèøýýòýé. Ìîíãîë Õÿòàäûí
íýã õýñýã ãýæ ¿çäýã õ¿ì¿¿ñ õÿòàäûí ñýõýýòíèé äóíä ÷ ¿çýãääýã. Ýë÷èí
ñàéäóóä áà ͯÁ-ä àæèëëàäàã õ¿ì¿¿ñ õè÷ýýë, ÷àðìàéëò ãàðãàõ õýðýãòýé. Þóíû
ºìíº õî¸ð èõ õºðøòýé㺺 íàéðñàã õàðèëöààãàà çóçààòãàæ, òîì ã¿ðí¿¿äòýé ÷
õàðèëöààãàà ºðãºæ¿¿ëæ, äàâõàð õàíà áîñãîõ õýðýãòýé. Ñîíîð ñýðýìæòýé áàéõ
õýðýãòýé.
Çàõ çýýëèéí ºíººãèéí öàëãèà ¿åä ÿíç á¿ðèéí ç¿éë ãàð÷ áàéíà. ¯íäýñíèé
¿éëäâýðëýëèéã óíàãàæ, íîîñ íîîëóóð, àðüñ øèð çýðýã ò¿¿õèé ýäýý ãàäàãø íü
ãàðãàæ áàéãàà íü áóðóó. Òóñëàìæ, áàéøèí áàðèëãà áàðèõ íýðèéäëýýð õè÷íýýí
ãàäíû õ¿í îðæ èðëýý. Õºðºíãº, ï¿¿ñ áàéãóóëæ áàéíà. Íýã ¸ñîíäîî òóñãààð
òîãòíîëä ýäèéí çàñãèéí àþóë í¿¿ðëýýä áàéíà. Ãàäíû çýýë òóñëàìæ àâàõäàà ÷
ººðèéí àøèã ñîíèðõëûã óðüòàë áîëãîí òóñãààð òîãòíîëîî õàìãààëàõàä àøèã
òóñòàé õàðèëöàà ÿâóóëáààñ çîõèíî.
Óëñûí òóñãààð òîããíîëîî òºðèéí ç¿òãýëòýí, ñýõýýòýí, ìîíãîë õ¿í á¿ð
ç¿ðõ ñýòãýëäýý õýçýý ÿìàãò ýðõýìëýí íàíäèãíàäàã áàéõ ¸ñòîé.
Ìîíãîëûí ìýäýý ñîíèí,
1999 îíû 6 äóãààð ñàðûí 24-íèé ºäðèéí äóãààð.
229

ÃÓÐÀÂ. ÎËÎÍ ÓËÑÛÍ ÀÌÆÈËÒ
ÒÓÐØËÀÃÛà ÍÝÂÒЯ¯ËÝÕ ÒÓÕÀÉÄ
(Èëòãýë, ÿðèëöëàãà, õýëñýí ¿ã)
ÁÍÌÀÓ-ÛÍ ÅЪÍÕÈÉ ÑÀÉÄÛÍ
ÍÝÃįÃÝÝÐ ÎÐËÎÃ× Á.ØÈÐÝÍÄÝ ÃÀÄÀÀÄ ÎÐÍÛ
ÑÝÒï¯Ë×ÄÈÉà կËÝÝÍ ÀÂ× ÓÓËÇÀÂ
ÁÍÌÀÓ-ûí Åðºíõèé ñàéäûí íýãä¿ãýýð îðëîã÷ Á.Øèðýíäýâ òóñ óëñàä
èðñýí ÇÕÓ, ÁÍÕÀÓ çýðýã ãàäààä îðíû ñýòã¿¿ë÷äèéã ýíý îíû 1 ä¿ãýýð ñàðûí
1-íä õ¿ëýýí àâ÷ ÿðèëöàâ.
Ýíý óóëçàëò äýýð ÒÀÑÑ-ûí ñóðâàëæëàã÷ Ñ.È.Ôðîêëèí, “Èçâåñòèÿ” ñîíèíû
ñóðâàëæëàã÷ Á.Â.Àíäðèàíîâ, “Êîìñîìîëüñêàÿ Ïðàâäà” ñîíèíû ñóðâàëæëàã÷
Â.Á.Êàññèñ, “Ãóäîê” ñîíèíû ñóðâàëæëàã÷ Ã.Í.Ïàäåðèí, “Æýíüìèíü æèáàî”
ñîíèíû ñóðâàëæëàã÷ Ëþ Õýíü, Àíãëèéí “Äýëè Óîðêåð” ñîíèíû ñóðâàëæëàã÷
Àëëàí Óèííèíãòîí, Èòàëèéí “Óíèòà” ñîíèíû ñóðâàëæëàã÷ Ôðàíêî
Êàëàìàíäðåé, ÀÍÓ-ûí “Íýéøíë ãàðäèàí” ñîíèíû ñóðâàëæëàã÷ Èçðàèëü
Ýïøòåéí íàð áàéâ.
Ñóðâàëæëàã÷ íàðûí òàâüñàí àñóóëòûã Á.Øèðýíäýâ õàðèóëñàí íü:
Àñóóëò: ÑÑÑÐ, ÁÍÌÀÓ, ÁÍÕÀÓ ãóðâûã õîëáîñîí øèíý òºìºð çàì íü
ÁÍÌÀÓ-ä ÿìàð à÷ õîëáîãäîëòîé áºãººä àëñäàà ÿìàð íºëººòýé âý?
Õàðèóëò: Óëààíáààòàð-Öçèíèíèé òºìºð çàì ìàíàé îðîíä îíöãîé à÷
õîëáîãäîëòîé þì. Ò¿¿íèé à÷ õîëáîãäëûã äóðäâàë:
Íýãä, ýíý çàì ÁÍÌÀÓ-ûí ýäèéí çàñàã, ñî¸ëûã öààøèä õºãæ¿¿ëýõ ºðãºí
áîëîëöîî íýýæ áàéãàà þì.
Õî¸ðò, ÁÍÌÀÓ-ààñ ººðèéí àãóó èõ ã¿ðýí ÑÑÑÐ áà ÁÍÕÀÓ-òàé òîãòîîñîí
íºõºðñºã õàðèëöààã óëàì èõ ºðãºæ¿¿ëæ ºãºõ þì.
Ãóðàâäóãààðò, Àçè, Åâðîïûí îðíóóäûí òºìºð çàìààð õàðèëöàõ ÿâäëûã
óëàì îéð äºõºì áîëãîæ áàéãàà áºãººä ò¿¿ãýýðýý óëñ ò¿ìíèé õàðèëöàà õîëáîî
ºðãºæèí áýõæèõ ÿâäàëä çîõèõ íºëºº ¿ç¿¿ëíý.
Àñóóëò: ÁÍÌÀÓ-ûã ͯÁ-ä ýëñ¿¿ëýõ òóõàé àñóóäëûã ìàíàé îðíóóäûí ºðãºí
îëîí íèéò ñ¿¿ëèéí ¿åñ èõ ñîíèðõîæ áàéãàà áèëýý. Ýíý àñóóäëûí òàëààð òà
ÁÍÌÀÓ-ûí Çàñãèéí ãàçàð áà àðä ò¿ìíèé ñàíàë, ñýòãýëèéã õýëæ ºãºõèéã õ¿ñýõ
áîëîâ óó?
Õàðèóëò: ÀÍÓ-ûí çàðèì íýãýí ýòãýýäýä ìàíàé îðíû òºðèéí áàéãóóëàë
òààëàìæã¿é áàéãààãààñ øàëòãààëàí ÁÍÌÀÓ-ûí ͯÁ-ä ýëñýõýýð ñàíàëàà
èëýðõèéëñýí ºðãºäºë íü àðâààä æèë çîõèõ øèéäã¿é ñààòñààð áàéãàà þì.
ͯÁ-ä ç¿é áóñààð áàéð ýçëýí ñóóæ áàéãàà ×àí Êàéøèãèéíõýí ýðõýì õ¿íäòýé
ͯÁ-ûí ä¿ðìèéã á¿ä¿¿ëãýýð çºð÷èæ, ÁÍÌÀÓ-ûã ͯÁ-ä ýëñ¿¿ëýõ àñóóäëûã
230

Åðºíõèé Àññàìáëåéí X ÷óóëãàí äýýð õýëýëöýõýä ñààä òîòãîð áîëñîí çýâ¿¿í
ÿâäëûã ÷óõàì ¿¿ãýýð òàéëáàðëàõ õýðýãòýé áèëýý. Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí,
ôàøèçìûã ýñýðã¿¿öñýí òýìöëýýðýý ýíõ òàéâíûã ýðõýìëýã÷ ýõ îðîí íü
ͯÁ-ûí ãèø¿¿í áàéõ ýðõýý á¿ðýí îëñîí þì ãýäýãò áàò èòãýæ áàéíà. Ìàíàé
Çàñãèéí ãàçàð ýíý àñóóäëààð òàâèõ ñàíàëàà òîäîðõîéëæ, “¯íýí ñîíèí”-û 12
äóãààð ñàðûí 26-íä íèéòë¿¿ëñýí ìýäýãäýëäýý á¿ðýí èëýðõèéëñýí áºãººä ýíý
ìýäýãäëèéã ͯÁ-ûí á¿õ ãèø¿¿äýä èëãýýñýí þì. ÁÍÌÀÓ-ûã ͯÁ-ä ýëñ¿¿ëýõ
àñóóäëûã õýëýëöýõýä ͯÁ-ûí ä¿ðìèéã èíãýæ çºð÷ñºí ÿâäëûã ÁÍÌÀÓûí
ºðãºí îëîí íèéò ýñýðã¿¿öýæ áàéãàà áºãººä îäîî ÷ ãýñýí ýñýðã¿¿öëýý
èëýðõèéëñýýð áàéíà. Òóõàéëáàë, Ìîíãîëûí Ýíõ òàéâíûã õàìãààëàõ õîðîî,
àðä ò¿ìíèéõýý ÷èí ñýòãýëèéã óëàìæëàí ͯÁ-ûí ä¿ðìèéã òóóøòàé áàðèìòëàí
ÁÍÌÀÓ-ûã ͯÁ-ä ýëñ¿¿ëýí, ìºí ÁÍÕÀÓ-ä õóóëü ¸ñîîð ͯÁ-ä ýçëýõ áàéðûã
íü îëãîæ, îëîí óëñûí ýíý ÷óõàë áàéãóóëëàãààñ ×àí Êàéøèãèéíõíèéã õººõ
òóõàé á¿õ äýëõèéí óëñ ò¿ìýíä õàíäàæ óðèàëñàí áèëýý.
Àñóóëò: ÁÍÌÀÓ, Ýíýòõýã õî¸ð óëñûí õîîðîíä äèïëîìàò õàðèëöàà
òîãòîîñíû à÷ õîëáîãäîë íü òàíû áîäëîîð áîë ÿìàð áàéíà âý?
Õàðèóëò: Á¿ãä Íàéðàìäàõ Ýíýòõýã óëñ áîë ýíõ òàéâíû ¿éëñýä òîìîîõîí
íýìýð îðóóëæ áàéãàà áèëýý. ÁÍÌÀÓ Á¿ãä Íàéðàìäàõ Ýíýòõýã õî¸ð óëñûí
õîîðîíä äèïëîìàò õàðèëöàà òîãòîîñîí íü íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí òàëàà𠺺ð
ººð áàéãóóëàëòòàé óëñ ã¿ðýí ýíõ òàéâíààð õàìòðàí îðøèõ òóõàé íýðä ãàðñàí
òàâàí çàð÷èì óëàì á¿ð ò¿ðãýí äýëãýð÷ áàéãààãèéí ÿðóó òîä èëðýë ìºí.
Àñóóëò: ÁÍÌÀÓ-ààñ áóñàä îðíóóäòàé äèïëîìàò õàðèëöàà áàéãóóëàõ
áîëîëöîîíû òàëààð òà þó ãýæ áîäîæ áàéíà?
Õàðèóëò: Þóíû ºìíº áèå áèåíèéõýý òóñãààð òîãòíîë, ýðõ òýãø áàéäëûã
õ¿íäýòãýí ¿çýæ, õýí õýíäýý àøèã ñîíèðõîëòîé áàéõ ÿâäëûã çºâøººðºí õ¿ëýýõ
íü ÁÍÌÀÓ-ààñ áóñàä óëñòàé äèïëîìàò õàðèëöàà òîãòîîõûí áîëçîë ìºí.
¯íýí ñîíèí, 1956 îíû 1 ä¿ãýýð ñàðûí 3-íû ºäðèéí äóãààð.
231

Â.ÒÅÐÅØÊÎÂÀ, Â.ÁÛÊÎÂÑÈÉ ÕΨÐÛÍ ÃÀÇÀÐ ÁÓÓÆ
ÈÐÑÍÈÉÃ ÒÎÕÈÎËÄÓÓËÀÍ ÓËÀÀÍÁÀÀÒÀÐ ÕÎÒÎÄ
ÕÈÉÑÝÍ ÖÓÃËÀÀÍ ÄÝÝÐ ÁÍÌÀÓ-ÛÍ ØÓÀ-ÈÉÍ ÅЪÍÕÈÉ˪Ã×
Á.ØÈÐÝÍÄÝÂÈÉÍ ÕÝËÑÝÍ ¯Ã
ͺõºä ºº!
Îãòîðãóéä àÿëàí øèíæëýã÷, äýëõèé äàõèíû áààòðóóä ìàíàé åðòºíöººñ àíõ
óäàà îãòîðãóéä íèñýã÷ ýìýãòýé Âàëåíòèíà Òåðåøêîâà, îãòîðãóéä òàâäóãààðò
íèñ÷ áàéãàà Ǻâëºëòèéí õºâã¿¿í Âàëåðèé Áûêîâñêèé íàð îãòîðãóéí óäààí
õóãàöààíû õàìòûí àÿëëààñ àìæèëòòàé õàìòäàà ýñýí ìýíä áóóæ èðñýí òóõàéä
Ìîñêâà õîòíîî àóãàà èõ áàÿð áîëæ áàéíà. ¯¿íèé íºõºðñºã òîä òóñãàë íü
ºíººäðèéí ìàíàé ýíý öóãëààí þì.
Ìàíàé àðä ò¿ìýí Ǻâëºëòèéí àðä ò¿ìíèé íýãýí àäèë ñýòãýë äîãäëîí
áàõàðõàí áàÿñàæ áàéãàà íü ç¿éí õýðýã þì. Áèä á¿õíèé ýõ äýëõèéãýýñ
îãòîðãóéä èëãýýñýí ýë÷ Ǻâëºëòèéí îãòîðãóéí àëäàðò øèíý íèñãýã÷äèéã
ìàíàé ãàäààäûí íàéç íºõºä, ñàéí ñàíààòàí á¿õýí íýãýí àäèë øàãøèí ìàãòàæ
áàÿð õººð áîëæ áàéíà. Ýíä öóãëàðñàí òà á¿õýí áîëîí ìàíàé îðíû ýðäýìòýí
ñýõýýòíèé ºìíººñ îãòîðãóéä àÿëàã÷ Âàëåíòèíà Òåðåøêîâà, Âàëåðèé
Áûêîâñêèé íàðò ÷èí ç¿ðõíèé õàëóóí áàÿð õ¿ðãýæ, ñàéí ñàéõàí á¿õíèéã õ¿ñýí
åðººå.
Îãòîðãóéí õºëºã “ÂÎÑÒÎÊ-5”, ”ÂÎÑÒÎÊ-6”-ã á¿òýýæ, îãòîðãóéí óóäàìä
õººðãºõºä îðîëöñîí àãóó èõ Ǻâëºëòèéí àðä ò¿ìýí, Ǻâëºëòèéí ýðäýìòýä,
çîõèîí á¿òýýã÷èä, àæèë÷èä, òåõíèê÷äýä íýãýí àäèë òà á¿õíèé ºìíººñ áàÿð
òàëàðõëûã õ¿ðãýå.
Îãòîðãóéí óóäàìä ìàíàé åðòºíöèéí àíõíû òºëººëºã÷èä èäýâõòýé íýâòðýí
îðæ áàéãàà ÿâäàë íü õ¿í óõààíààðàà áàéãàëèéí õ¿÷èéã ýðõøýýëäýý îðóóëàí
äàâæ áóé àãóó èõ ÿëàëò ìºí. Ìàíàé äýëõèéãýýñ îãòîðãóéí óóäàìä íýâòðýõ
çàìûã òàâüæ áàéãàà ÿâäàë, õ¿í òºðºëõòíèé ¿åèéí ¿åä ìºðººäñººð èðñýí
õ¿ñýë ýðìýëçëýëèéí áèåëýë ìºí. Õ¿í òºðºëõòºí îðøèí ñóóæ áàéãàà áàéãàëü
åðòºíöèéíõºº æàìûã óëàì á¿ð ã¿íçãèéð¿¿ëýí ìýäñýýð áàéíà. Áàéãàëèéí æàì
¸ñûã ã¿í ã¿íçãèé èëð¿¿ëæ ÷àäñàíààðàà õ¿í àìüäðàëäàà óëàì èõ äºõºì òóñòàé
ç¿éëèéã á¿òýýæ ÷àäàõ áèëýý. Ýðäýìòýí ìýðãýä ýðòíýýñ ýõëýí ýíý àðèóí
ñàéõàí çîðèëòûã áèåë¿¿ëýõýä ¿éë àæèëëàãààãàà çîðèóëñààð èðñýí áèëýý.
Ýðäýìòýí, òåõíèê÷, àæèë÷äûí çîðèìîã îþóí, óéãàã¿é õºäºëìºðèéí
à÷ààð õ¿í òºðºëõòºí òåõíèêèéã õºãæ¿¿ëýí äýëõèéí áàÿëàã ýðäñèéã àøèãëàæ,
áàéãàëèéí àëèâàà áýðõøýýëèéã òóóëàí äàâæ, ýëäýâ àþóìøèãò ºâ÷íººñ
ñýðãèéëýõ ÷àäàëòàé áîëæýý.
Óðüä õ¿ì¿¿ñ íèñäýã õèâñíèé òóõàé, õàí ãàðüäûí äîìîã ÿðüæ, ãóóðñàí
ìîðüòîé áîëæ, ¿ç¿¿ðòýé ìîäíîîñ äýýã¿¿ð ¿¿ëòýé òýíãýðýýñ äîîãóóð íèñýí
ÿâàõñàí ãýæ áàéñàí áèëýý. Òýãâýë îäîî òóðàã øóâóó íèñ÷ õ¿ðäýãã¿é, õ¿íèé
ñàíààíä ÷ òýð áîëãîí áàãòàæ îðîîã¿é õîë ãàçàð àãààðûí õºë㺺ð ò¿ðãýí çóóð
íèñýí î÷èõ áîëëîî. Øèíæëýõ óõààí-òåõíèê óðüä ºìíº ¿çýãäýýã¿é õóðäíààð
õºãæèæ áàéãàà èéì ñàéõàí ¿åä áèä àìüäàð÷ áàéíà. Ìàíàé ¿íýí÷ íºõºð-
232

àãóó Ǻâëºëò îðîí òàíèí ìýäýõèéí ñàëáàð á¿õýíä ãàðàìãàé øèíý øèíý
íýýëò¿¿ä, ÿëàíãóÿà îãòîðãóéí óóäìûã ýíõ òàéâíû õýðýãò àøèãëàõ òàëààðàà
äýëõèé äàõèíûã øàãøèí øóóãèòàë ñî¸ëò, åðòºíöèéí òýðã¿¿íä ÿâæ áàéãàà
íü áèä á¿õýí, áèäíèé íýãýí ñàíààòàí íàðûã õÿçãààðã¿é áàÿðëóóëæ áàéíà.
Õî¸ðõîí æèëèéí ºìíº Çºâëºëòèéí èðãýí Þ.Ãàãàðèí îãòîðãóéí àíõíû
àëäàðò àÿëëûã õèéñíèé äàðààãààð õýäõýí ñàð áîëîîä Ǻâëºëòèéí èðãýí
Ãåðìàí Òèòîâ “ÂÎÑÒÎÊ-2” ãýäýã Ǻâëºëòèéí õºë㺺ð õî¸ð óäàà ãàéõàìøèãò
àÿëëûã àìæèëòòàé õèéñíèéã õ¿í òºðºëõòºí ìýäýõ áèëýý. ªíãºðñºí æèë
Ǻâëºëòèéí îãòîðãóéí íèñãýã÷èä Àíäðèÿí Íèêîëàåâ, Ïàâåë Ïîïîâè÷ íàðûí
æîëîîäñîí äàãóóë õºëºã îíãîö “ÂÎÑÒÎÊ-3”, “ÂÎÑÒÎÊ-4” àíõ óäàà îëîí
õîíîãèéí õàìòûí íèñëýãèéã õèéñýí íü äýëõèéí àðä ò¿ìíèé áàõàðõëûã äàõèí
îðãèëóóëñàí áèëýý.
ÇÕÓ-ûí íèñãýã÷äèéí îãòîðãóéí àíõíû íèñëýã¿¿ä íü íèéò õ¿í òºðºëõòíèé
ñî¸ëûí èõ ñàí, äýëõèéí øèíæëýõ óõààíä, ìºí òýð÷ëýí óëñ ò¿ìíèé õîîðîíä
ýíõ òàéâàí, íàéðàìäëûã òîãòîîõ ¿éëñ Ǻâëºëòèéí òýðã¿¿íèé øèíæëýõ
óõààí ãàðàìãàé èõ õóâü íýìýð îðóóëæ áàéãààãèéí ÿðóó òîä èëðýë ìºí.
Ýäãýýð íèñýëòýýñ øèíæëýõ óõààí ÷óõàë ÷óõàë áàðèìò ñýëòèéã îëæ àâ÷ýý.
Æèøýýëáýë, îãòîðãóéí íºõöºëä áóþó òóõàéëáàë ÿíç á¿ðèéí èîí÷ëîõ òóÿà,
æèíã¿éäýë, äîðãèî, øóóãèàí õ¿íèé áèåä, ÿëàíãóÿà ìýäðýëèéí àæèëëàãààíä
íºëººëºõ ò¿¿í÷ëýí õºëãèéí á¿õýýã äîòîð çîõèîìëîîð áèé áîëãîñîí íºõöºëä
õ¿íèé áèåèéí õýâèéí àæèëëàãààã óäààí õóãàöààíä ¿ðãýëæë¿¿ëýõ áîëîìæèéí
òóõàé, äýëõèéí áºìáºðöãèéã òîéðîí õýä õýäýí öàöðàãò á¿ñ áàéäãèéí òóõàé,
òýäãýýðèéí èõ ýð÷èìò õ¿÷ á¿õèé Ẻìñ îãòîðãóéí íèñëýãò àþóëûã ó÷ðóóëæ
áîëîõîîñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ òóõàé, ìºí öàõèëãààí äàìæóóëàõ òàëààðàà
îíöãîé ÷àäàëòàé îãòîðãóéí õîîñíû ãàéõàìøèãò ÷àíàðûí òóõàé çýðýã ìýäýý
ñýëò þì.
Ýíý ÷óõàë áàðèìòóóä íü ìàíàé äýëõèé åðòºíöèéí, ìºí ò¿¿í÷ëýí
áóñàä ãàðèãò îäîîãîîð áàãà ìýäýãäýæ áàéãàà áà îãò ìýäýãäýýã¿é áàéãàà
¿çýãäë¿¿äèéã öààøèä óëàì ã¿íçãèéð¿¿ëýí ñóäëàí ìýäýõýä ò¿ðãýòãýõ
ò¿ëõýö áîëæ ºãíº. Îãòîðãóéí óóäìûã àìæèëòòàé ýçýìøèæ áàéãàà ÿâäàë
íü à÷ õîëáîãäëûíõîî õóâüä þóòàé ÷ ç¿éðëýøã¿é àãóó èõ íýýëò þì. Àíõ
îãòîðãóéä Ǻâëºëòèéí èðãýä íèññýíèé äàðàà ÀÍÓ ººðèéí õºëºã îíãîöûã
îãòîðãóéä õººðãºëºº. Ãýâ÷ Àìåðèêèéí îãòîðãóéí äºðâºí íèñãýã÷äèéí ÿâñàí
á¿õ çàì íü ãàíö Àíäðèÿí Íèêîëàåâûí ÿâñàí çàìààñ áàðàã õî¸ð äàõèí áàãà
þì. Àìåðèêèéí îãòîðãóéä íèñãýñýí á¿õ õºëã¿¿äèéí á¿õýýãèéí íèéò æèí
Ǻâëºëòèéíõººñ ãóðàâ äàõèí áàãà, ïóóæèíãèéíõ íü õºäºëã¿¿ðèéí ÷àäàë õýä
õýä äàõèí áàãà áàéëàà.
Îãòîðãóéí óóäàìä áîëæ áàéäàã ýëäýâ ¿çýãäë¿¿äèéã ýðäýì øèíæèëãýýíèé
¿¿äíýýñ ñóäëàõ ºðãºí ïðîãðàììûã àìæèëòòàé áèåë¿¿ëæ îëîí õîíîãèéí òóðø
äýëõèéã òîéðîí õàìòûí íèñëýã õèéãýýä ýõ äýëõèéäýý áóöàæ èðæ áàéãàà
Ǻâëºëòèéí îãòîðãóéí íèñãýã÷ Âàëåíòèíà Òåðåøêîâà, Âàëåðèé Áûêîâñêèé
íàðò õàëóóí áàÿð õ¿ðãýõ çàâøààí ºíººäºð äýëõèéí õ¿í òºðºëõòºíä òîõèîëäîæ
áàéíà. “ÂÎÑÒÎÊ-5” äàãóóë õºëºã îíãîö äýëõèéã 81 óäàà òîéð÷, 3 ñàÿ 300
233

ìÿíãà êì çàì òóóëàõàä îãòîðãóéí íèñãýã÷ Áûêîâñêèé 119 öàã îãòîðãóéä
áàéëàà. “ÂÎÑÒÎÊ-6” äàãóóë õºëºã îíãîö äýëõèéã 48 óäàà ýðãýí òîéð÷ 2 ñàÿ
îð÷èì êì õîë çàìûã òóóëæ îãòîðãóéí íèñãýã÷ Âàëåíòèíà Òåðåøêîâà 71
öàã îãòîðãóéä áàéæýý. Ǻâëºëòèéí õî¸ð èðãýíèé ýíý ãàðàìãàé íèñëýã îäîí
åðòºíöèéí òóõàé îð÷èí öàãèéí øèíæëýõ óõààíû ìýäëýãèéí õèë õÿçãààðûã
ìýäýãäýõ¿éö ºðãºòãºæ áàÿæóóëëàà.
Ìàíàé äýëõèéãýýñ îãòîðãóéä àíõ óäàà ýìýãòýé õ¿í íèññýí íü îãòîðãóéí
óóäìûã ýçýìøèõ ÿâäàëä øèíý ¿å áîëæ áàéíà. Âàëåíòèíà Òåðåøêîâàãèéí
íèñýëò íü ýðýãòýé õ¿íèé áèå ìàõáîäûí äààæ ÷àäàõ á¿õ ¿éë÷ëýëèéã ýìýãòýé
õ¿íèé áèå ìàõáîä ÷ ãýñýí ñàéí äààæ ÷àääàã áîëîõûã, õ¿íèé ñîíñãîë, òýíöâýðò
ýâã¿é íºëºº ¿ç¿¿ëäýã äîðãèî, òàòàõ õ¿÷íèé ¿éë÷ëýë íü ýìýãòýé õ¿íèé áèå
ìàõáîäîä ÷ õîð õºíººë ó÷ðóóëäàãã¿é çýðãèéã íîòîëæ ºã뺺. Ǻâëºëòèéí
îãòîðãóéí õºëã¿¿ä, ò¿¿íèé ýðäýì øèíæèëãýýíèé òºõººðºìæ íèñýëò á¿ðòýý
óëàì íàðèéí àæèëëàãààòàé áîëæ, îëîí òàëûí ýìçýã òºâºãòýé øèíæèëãýýíèé
àæëûã áèåë¿¿ëýõ áîëîëöîîòîé áîëãîæ áàéíà.
Õî¸ð òàëûí ðàäèî õîëáîî òàñðàëòã¿é áàðüæ àæèëëàñàí ÿâäàë, çóðàãò
ðàäèîãèéí ýýëæèò íýâòð¿¿ëã¿¿ä, áàãàæ òºõººðºìæèéí àæèëëàãààíû òóõàé,
íèñãýã÷äèéí áèåèéí áàéäëûí òóõàé, òåëåìåòðèéí ìýäýýëë¿¿ä çýðýã íü îäîí
ãàðèãò õ¿í íèñýõèéí àþóëã¿é áàéäëûã Ǻâëºëòèéí øèíæëýõ óõààí òåõíèê
îéðûí õóãàöààíä á¿ðýí õàíãàæ ÷àäíà ãýäãèéã õàðóóëæ áàéíà.
Ǻâëºëòèéí îãòîðãóéí íèñãýã÷èä óëàì á¿ð ºíäºð, õîë óäààí íèññýý𠺺ð
ãàðèãò õ¿ðýõ íü ëàâ. Èéì ÷ ó÷ðààñ áàéãàëü åðòºíöèéí íóóöûã èëð¿¿ëýõ ÿâäàëä
øèíý èõ õóâü íýìýð îðóóëñàí Ǻâëºëòèéí àðä ò¿ìýí, ýðäýìòýä, îãòîðãóéí
íèñãýã÷äýä ìàíàé àðä ò¿ìýí, á¿õ äýëõèéí äýâøèëò õ¿í òºðºëõòíèé õàìò
áàõàðõàæ áàéñàí áèëýý. ÇÕÓÊÍ-ûí Òºâ õîðîî, ÇÑÁÍÕÓ-ûí Äýýä çºâëºëèéí
Òýðã¿¿ëýã÷èä, Ǻâëºëò Çàñãèéí ãàçðààñ “çýâñýãëýëýýð õººöºëäºõèéã çîãñîîæ,
á¿õ íèéòýýð çýâñýãëýëèéã á¿ðýí õóðààõ, äàÿí äýëõèéä ýíõ òàéâíû ¿éë õýðýã
ÿëàõûí òóë öóöàëòã¿é òýìöýõ” òóõàé óðèàëñíûã ýíõ òàéâíûã ýðìýëçýã÷ õ¿í
á¿õýí õàëóóíààð äýìæèí õ¿ëýýí àâ÷ áàéíà. ¯íýõýýð ãàãöõ¿¿ èéì çàìààð
äýëõèéã äàéíû ñ¿éðëýýñ àâàð÷ áîëîõ áèëýý. Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí ñîöèàëèñò
ëàãåðèéí îðíû àðä ò¿ìýí, á¿õ ýíõ òàéâíûã õ¿ñýã÷ õ¿÷íèé õàìò óëñ ò¿ìíèé
áàò áýõ ýíõ òàéâíû òºëºº èõ òýìöýëä ýð÷ õ¿÷ýý íýìýãä¿¿ëæ áàéíà. Ýíõ
òàéâàí äýëõèé åðòºíö ÷, îãòîðãóéä ÷ áàò òºãºëäºð ìàíäòóãàé.
Àãóó èõ Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñ ìàíäòóãàé.
Ǻâëºëòèéí àðä ò¿ìýí, ò¿¿íèéã æîëîîäîí óäèðäàã÷ ÇÕÓÊÍ-ûí ÿðóó àëäàð
áàäàðòóãàé.
Ǻâëºëò-Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé àõ ä¿¿ãèéí íàéðàìäàë ìàíäòóãàé.
ØÓÀ-èéí ìýäýý ñýòã¿¿ë, Óëààíáààòàð, 3(1963).
234

ǪÂ˪ËÒÈÉÍ ØÈÍÆËÝÕ ÓÕÀÀÍÛ
ÎËÎÍ ÓËÑÛÍ À× ÕÎËÁÎÃÄÎË
(ÇÕÓ-ûí ØÓÀ-èéí 250 æèëèéí îéä çîðèóëñàí
ÁÍÌÀÓ-ûí ØÓÀ-èéí ÷óóëãàí äýýð Àêàäåìèéí Åðºíõèéëºã÷,
àêàäåìè÷ Á.Øèðýíäýâýýñ òàâüñàí èëòãýë)
ͺõºä ºº!
Îð÷èí ¿åèéí øèíæëýõ óõààí òåõíèêèéí äýâøëèéí òýðã¿¿í ýãíýýíä ÿâæ,
ãàðàìãàé á¿òýýë õèéæ áàéãàà Ǻâëºëòèéí ¿é îëîí ýðäýìòäèéí øòàá áîëñîí
ÇÑÁÍÕÓ-ûí Øèíæëýõ Óõààíû Àêàäåìèéí 250 æèëèéí òýìäýãëýëò îéí áàÿð
ýíý 1974 îíä áîëæ áàéíà.
Àãóó èõ Îêòÿáðèéí Ñîöèàëèñò Õóâüñãàë ÿëñíààð áàéãóóëàãäàæ áýõæèí
õºãæèæ èðñýí ÇÑÁÍÕÓ íü ñóóò Â.È.Ëåíèí áà ò¿¿íèé áàéãóóëñàí ÇÕÓÊÍûí
óäèðäëàãûí äîð õ¿í òºðºëõòíèé ò¿¿õýíä Ìàðêñ, Ëåíèíèé ñóðãààëûã
õýðýãæ¿¿ëýí àíõ óäàà ñîöèàëèçìûã ÿëóóëæ, îäîî êîììóíèçì áàéãóóëàõ ¿éë
õýðýãò àñàð èõ àìæèëò îëñîîð áàéíà.
Êàïèòàëèçìààñ ñîöèàëèçìä øèëæèõ ýðèí ¿åèéã íýýñýí Îêòÿáðèéí
õóâüñãàëûí ¿çýë ñàíàà ýä¿ãýý ÇÕÓ, àõ ä¿¿ ñîöèàëèñò îðîí, îëîí óëñûí
êîììóíèñò, àæèë÷íû õºäºë㺺í áîëîí ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé õºäºë㺺íä
áèåëëýý ºäºð òóòàì îëæ áàéãààãèéí à÷ààð àíãè áà óëñóóäûí õîîðîíäûí
õàðèëöàà ñîöèàëèçì ýíõ òàéâàíä àøèãòàéãàà𠺺ð÷ëºãäñººð áàéíà.
Ýíý òýìöëèéã Â.È.Ëåíèíèé áàéãóóëñàí ÇÕÓÊÍ, Ǻâëºëò òºð õîøóó÷èëæ,
õ¿í òºðºëõòíèé ºìíº íýí èõ ãàâüÿà áàéãóóëñààð áàéíà. ÇÕÓ-ûí ãàéõàìøèãò
ò¿¿õýí ÿëàëò, àìæèëòóóäûí íýã áîë Ǻâëºëòèéí òýðã¿¿íèé øèíæëýõ óõààí
þì. Èéì ó÷ðààñ ÇÑÁÍÕÓ-ûí ØÓÀ-èéí 250 æèëèéí îé íü ãàãöõ¿¿ Ǻâëºëòèéí
àðä ò¿ìýí áóñ, àõ ä¿¿ ñîöèàëèñò îðîí, äýâøèëòýò õ¿í òºðºëõòíèé áàõäàëòàé
áàÿð ¸ñëîë þì.
Ǻâëºëòèéí øèíæëýõ óõààíû îëîí òºðëèéí íýýëò, á¿òýýë, àìæèëòûã
äýëõèéí õàìãèéí õ¿÷èðõýã îðíóóä ÷ õ¿ðòýë õýðýãëýõ, ýçýìøèõèéí òºëºº
ýðìýëçýæ áàéíà. Ýíý íü õºãæèíã¿é êàïèòàëèñò îðíóóäûí Çàñãèéí ãàçðóóä
øèíæëýõ óõààí-òåõíèêèéí òàëààð õàìòðàí àæèëëàõ òóõàé Ǻâëºëò Çàñãèéí
ãàçàðòàé ãýðýý õýëýëöýýð áàéãóóëæ, ýíý òàëààð îëîí õýëáýð á¿õèé ºðãºí
õýìæýýíèé àæëûã ÿâóóëæ áàéãààãààñ òîäîðõîé áàéíà.
Îêòÿáðèéí õóâüñãàëûí à÷ààð òîãòíîñîí Ìîíãîë-Ǻâëºëòèéí àðä
ò¿ìíèé íºõºðëºë, õàìòûí àæèëëàãàà íü ñîöèàëèñò Ìîíãîëûí á¿õ àìüäðàëä
õóâüñãàëæóóëàõ à÷ õîëáîãäîëòîéã áèä á¿õýí ñàéí ìýäíý. Ìàíàé àðä ò¿ìýí,
ìàíàé øèíæëýõ óõààíû ñýõýýòí¿¿ä ÇÕÓ-ûí ØÓÀ-èéí 250 æèëèéí îéã
Ǻâëºëòèéí àíä íºõäèéíõºº õàìò áàÿð áàÿñãàëàíòàé òýìäýãëýæ áàéíà.
ßðóó àëäàðò ýíý îéã òýìäýãëýí ºíãºð¿¿ëýõ òóõàé ÇÕÓÊÍ-ûí Òºâ
õîðîîíîîñ ãàðãàñàí òîãòîîëä “ÇÑÁÍÕÓ-ûí Øèíæëýõ Óõààíû Àêàäåìè 250
æèëèéíõýý îéã õºãæèíã¿é ñîöèàëèñò íèéãìèéí ¿éë àìüäðàëûí á¿õ ñàëáàðò
øèíæëýõ óõààíû ðîëü ¿ðãýëæ ºñºí íýìýãäýæ áàéãàà íºõöºëä òýìäýãëýæ
235

áàéãàà áºãººä Ǻâëºëòèéí õ¿ì¿¿ñèéí áàõàðõàë áîëñîí ÇÑÁÍÕÓ-ûí Øèíæëýõ
Óõààíû Àêàäåìè íü íàì àðä ò¿ìíèé àíõààðàë õàëàìæààð áàéíãà õ¿ðýýëýãäýæ
áàéäàã þì” ãýæ îíöëîí òýìäýãëýæýý.
ÇÑÁÍÕÓ-ûí Øèíæëýõ Óõààíû Àêàäåìè áàéãóóëàãäñàí öàãààñàà õîéø
ººðèéí îðíû áàéãàëèéí áàÿëàã íººö, ÿðóó àëäàðò ò¿¿õ, îëîí çóóí æèëèéí
óëàìæëàëò ñî¸ëûíõîî ºâèéã ñóäëàõûí çýðýãöýý, äýëõèé äàõèíû à÷
õîëáîãäîë á¿õèé àñàð èõ íýýëòèéã øèíæëýõ óõààíû îëîí ñàëáàðò ãàðãàñàí
ãàéõàìøèãòàé ñàéõàí çàìûã òóóëæýý.
Õîâîð íàíäèí íýýëòýýðýý ýõ îðíîî àëäàðøóóëæ, äýëõèéí øèíæëýõ
óõààíûã áàÿæóóëñàí Ì.Â.Ëîìîíîñîâ, Í.È.Ëîáà÷åâñêèé, Ñ.Â.Êîâàëüåâñêàÿ,
À.Ì.Áóòëåðîâ, Ä.È.Ìåíäåëååâ, È.Ì.Ñå÷åíîâ, È.Ï.Ïàâëîâ,
ß.È.Ïðæåâàëüñêèé, Í.Í.Ìèêëóêî-Ìàêëàé, À.Ì.Ëÿïóíîâ, Í.Å.Æóêîâñêèé,
Â.È.Âåðíàäñêèé, À.Ï.Êàðïèíñêèé, È.È.Ìå÷íèêîâ, Ê.À.Òèìèðÿçåâ, À.Ñ.Ïîïîâ,
Ê.Ý.Öèîëêîâñêèé çýðýã äàÿí äýëõèéä àëäàðøñàí Îðîñ îðíû íýðò ýðäýìòýä
õ¿í òºðºëõòíèé øèíæëýõ óõààíû ñýòãýëãýýíèé ò¿¿õýíä ç¿é ¸ñíû áàéð ñóóðü
ýçýëäýã.
Øèíæëýõ óõààíààñ íèéãìèéí õºãæèëä ã¿éöýòãýõ ðîëèéã õààíò çàñãèéí
õàòóó äýãëýìèéí ¿åä ç¿éë á¿ðýýð áóóðóóëæ áàéñíû óðøãààð ýðäýìòäèéí
àâüÿàñ áèëèã, çîðèã ýðìýëçëýëèéã õýäýí àðâàí æèëýýð õîéø òàòàæ áàéëàà.
Ãàãöõ¿¿ àãóó èõ Îêòÿáðèéí õóâüñãàë íèéãìèéí àìüäðàëûã ¿íäñýýð íü
ººð÷èëæ, ÇÑÁÍÕÓ-ä øèíæëýë ñóäëàëûí ñýòãýëãýý àñàð ò¿ðãýí õºãæèõ ºðãºí
äàðäàí çàìûã íýýñýí þì.
Ñóóò Â.È.Ëåíèí Ǻâëºëò òºðèéã áàéãóóëæ áàéõäàà ñîöèàëèçìûí èõ õýðýãò
Øèíæëýõ Óõààíû Àêàäåìè õàìãèéí èäýâõòýé ¿¿ðýã ã¿éöýòãýõ ¸ñòîé ýðäýì
øèíæèëãýýíèé äýýä áàéãóóëëàãà ìºí ãýæ ¿çýæ, ò¿¿íä îíöãîé àíõààðàë òàâüæ
áàéñàí áèëýý. Ëåíèíèé èéíõ¿¿ çààñàí çàìààð Ǻâëºëòèéí øèíæëýõ óõààí
õºãæèæ, óëñ îðíîî àæ ¿éëäâýðæ¿¿ëýõ, öàõèëãààíæóóëàõ, õºäºº àæ àõóéã
õàìòðàëæóóëàõ ñîöèàëèñò íèéãýì áàéãóóëàõ ÿâäëûã øèéäâýðëýõ, áîëîí
Ãåðìàíû ôàøèñòóóäûí ýñðýã ÿâóóëñàí ýõ îðíû äàéíû æèë¿¿äýä öýðãèéí
òºðºë á¿ðèéí øèíý ìàÿãèéí òåõíèêèéã á¿òýýæ, àðä ò¿ìýíäýý èõ òóñ õ¿ðãýæýý.
ÇÑÁÍÕÓ-ûí Øèíæëýõ Óõààíû Àêàäåìèéí 220 æèëèéí îéòîé
õîëáîãäóóëæ, ÇÕÓÊÍ-ûí Òºâ Õîðîî, Ǻâëºëò Çàñãèéí ãàçàð, àæèë÷èí,
õàìòðàë÷èä, ñýõýýòýí, àðìèéí òºëººëºã÷èä, ýðäýìòäýäýý õàëóóí áàÿð õ¿ðãýæ
òýäíýýñ ýõ îðíîî áàòëàí õàìãààëàõ ¿éë õýðýãò îðóóëñàí õóâü íýìðèéã îíöëîí
òýìäýãëýæ áàéñíûã óã îéä îðîëöîæ áàéñàí ìèíèé áèå ñàéí ñàíàæ áàéíà.
Òýð ¿åèéí øèíæëýõ óõààíû õ¿ðýýëýíãèéí æèíõýíý ãèø¿¿í, Óëñûí Èõ
ñóðãóóëèéí çàõèðëûí õóâüä Ǻâëºëòèéí ØÓÀ-èéí òýìäýãëýëò áàÿð ¸ñëîëä
îðîëöîõ àç çàâøààí íàä òîõèîëäñîí þì. Óã áàÿðò ìàíàé îðíû òºëººëºã÷人ñ
ãàäíà Ãèòëåðèéí ôàøèñòóóäûí äàðëàëààñ äºíãºæ àíãèæðàí ãàðààä
àðä÷èëëûí çàì ðóó ÿâæ áàéñàí ýä¿ãýýãèéí ñîöèàëèñò îðíóóäûí ýðäýìòýä,
ìºí õºðºíãºòºí îðíû íýðò ýðäýìòýä îðîëöîæ, Ǻâëºëòèéí ØÓÀ-èéí çîõèîí
áàéãóóëàëòûí òóðøëàãà, ò¿¿íýýñ Ǻâëºëò òºðèéã áàéãóóëàí áýõæ¿¿ëýõ,
ÇÕÓ-ä ñîöèàëèçì áàéãóóëàõ ¿éë õýðýãò îðóóëñàí èõ õóâü íýìýð, íýýëò
236

á¿òýýëèéã áàõäàí òýìäýãëýæ áàéñàí þì. Ǻâëºëòèéí àðä ò¿ìýí Ãèòëåðèéí
ò¿ðýìãèéëýã÷äèéã ÿëñàí òýð öàãààñ õîéø ºíãºðñºí 30 æèëèéí äîòîð
Ǻâëºëòèéí øèíæëýõ óõààí èõýä óðàãøëàí õºãæ뺺.
ÇÑÁÍÕÓ-ûí Øèíæëýõ Óõààíû Àêàäåìè íü áàéãàëü, íèéãìèéí øèíæëýõ
óõààíû òóëãóóð ñóäàëãààíû õóâüä äýëõèé äàõèíû íýí òîì òºâ þì. Òóñ
Àêàäåìè øèíæëýõ óõààíû ýðýë õàéãóóëûí ñòðàòåãèéã òîäîðõîéëæ,
ìàòåìàòèê, ìåõàíèê, îíîëûí áà öºìèéí ôèçèê, õèìè, ãàçàð äýëõèéí òóõàé
øèíæëýõ óõààíû íýí òýðã¿¿íèé ÷óõàë ñàëáàðóóäûã õºãæ¿¿ëýõ, êâàíòûí
ýëåêòðîíèêèéã áèé áîëãîõ, ñàíñðûí óóäìûã ñóäëàí ýçýìøèõ áîëîí îð÷èí
¿åèéí øèíæëýõ óõààí-òåõíèêèéí áóñàä îëîí ñàëáàðò çºâëºëòèéí ýðäýìòäèéí
õ¿÷èéã òºâëºð¿¿ëýí àæèëëàæ áàéíà. Áàéãàëèéí øèíæëýõ óõààíû òàëààðõ
ýíý òóëãóóð ñóäàëãààíóóä íü òåõíèêèéí äýâøèë áà ÇÑÁÍÕÓ-ûí óëñ àðäûí àæ
àõóéí õºãæèëä áàéíãà íºëººëºí òóñëàæ áàéíà.
¯¿íèé òîä ãýð÷ áîë Ǻâëºëòèéí ýðäýìòäèéí íýýëò á¿òýýë íü ººðèéí îðíû
¿éëäâýð, õºäºº àæ àõóé, ñî¸ëûí á¿õ ñàëáàðò ºðãºí äýëãýð õýðýãëýãäýæ, óëñ
îðíû àæ àõóéã óðàãø õºãæ¿¿ëýõýä íýí èõ ò¿ëõýö áîëæ áàéäàã ÿâäàë ìºí þì.
Ñàíñðûã ýçýìøèõ ýðèí ¿åèéã íýýñýí äýëõèéí àíõíû õèéìýë äàãóóë,
ñàíñðûí àíõíû öóóò íèñýã÷ Þ.À.Ãàãàðèíû ò¿¿õò íèñëýã áîëîí cap, ñóãàð,
àíãàðèã ãàðèã ðóó õººðãºñºí ñòàíöóóäûí àÿëàë, Ǻâëºëòèéí àíõíû öºìèéí
öàõèëãààí ñòàíöûí ¿íäñýí äýýð áèé áîëñîí òèéì ñòàíö îëíîîð áàéãóóëàí
àæèëëóóëæ èðñýí, ¿éëäâýðëýëèéã àâòîìàòæóóëæ, õóðäàí àæèëëàã÷ ýëåêòðîí
òîîöîîëîí áîäîõ ìàøèíûã áóé áîëãîñîí áà óëñ àðäûí àæ àõóéã õèìèæ¿¿ëýõ
çýðýã áóñàä îëîí ¿éë ÿâäàë íü Ǻâëºëòèéí Øèíæëýõ Óõààíû Àêàäåìèéí
àæèëëàãààòàé ñàëøã¿é õîëáîîòîé þì.
Ëåíèíèçìèéí ýõ îðîíä ¿éë àæèëëàãààãàà ÿâóóëäàã Ǻâëºëòèéí ýðäýìòýä
ôèëîñîôè, ò¿¿õ, ýäèéí çàñàã, ýðõ, õýëíèé øèíæëýë áîëîí íèéãìèéí
øèíæëýëèéí áóñàä ñóäàëãààãààðàà íèéãýì, óëñ òºð, ¿çýë ñóðòëûí ÷óõàë ÷óõàë
àñóóäëûã øèéäâýðëýõýä ¿íýòýé õóâü íýìýð îðóóëñààð áàéíà.
ÇÑÁÍÕÓ-ûí Øèíæëýõ Óõààíû Àêàäåìèéí ¿éë àæèëëàãààíû èõ äàëàéöûã
ò¿¿íèé ýðäýì ùèíæèëãýýíèé áàéãóóëëàãóóä òîäîðõîé õàðóóëæ áàéíà.
Õîëáîîíû á¿ãä íàéðàìäàõ óëñóóäûí Øèíæëýõ Óõààíû Àêàäåìèóä, Ǻâëºëò
îðíû ÿíç á¿ðèéí õýñýãò áàéðëàñàí òîì ñàëáàðóóäààñ ãàäíà ÇÑÁÍÕÓ-ûí
Øèíæëýõ Óõààíû Àêàäåìèéí á¿ðýëäýõ¿¿íä ýðäýì øèíæèëãýýíèé 250 ãàðóé
õ¿ðýýëýí, áóñàä áàéãóóëëàãà, 40000 ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòàí áàãòàí
àæèëëàæ áàéíà.
Õîëáîîíû Á¿ãä Íàéðàìäàõ Óëñóóäûí Øèíæëýõ Óõààíû Àêàäåìèóä,
ÇÑÁÍÕÓ-ûí Øèíæëýõ Óõààíû Àêàäåìèéí Ñèáèðèéí ñàëáàð, Óðàë áà
Àëñ äîðíîä äàõü øèíæëýõ óõààíû òºâ ýíý á¿õýí íü ýðäýì øèíæèëãýýíèé
á¿òýýëèéí íýí òîì ãàçðóóä þì. Áàëòèéí äàëàéí îð÷èì Êàâêàç, Êàçàõ, Äóíäàä
Àçèéí Õîëáîîíû á¿ãä íàéðàìäàõ óëñóóäàä ºíäºð ìýðãýæëèéí áîëîâñîí
õ¿÷èí á¿õèé, îð÷èí ¿åèéí òîíîã òºõººðºìæòýé Øèíæëýõ Óõààíû Àêàäåìèóä
áàéãóóëàãäàæ, Ǻâëºëòèéí øèíæëýõ óõààíû õºãæèëä àñàð èõ õóâü íýìýð
îðóóëæ áàéãàà þì.
237

Óêðàèíû Øèíæëýõ Óõààíû Àêàäåìè 50 ãàðóé õ¿ðýýëýí, ýðäýì
øèíæèëãýýíèé 10000 ãàðóé àæèëòàíòàé áºãººä ìºí ÇÑÁÍ Òóðêìåí, ÇÑÁÍ
Êèðãèç óëñàä áàéãóóëàãäààä òºäèé ë óäààã¿é Øèíæëýõ Óõààíû Àêàäåìèóä
òóñ á¿ð 15 õ¿ðýýëýí, ýðäýì øèíæèëãýýíèé 1000 ãàðóé àæèëòàí, ò¿¿íèé äîòîð
øèíæëýõ óõààíû õýäýí àðâàí äîêòîð, õýäýí çóóí äýä ýðäýìòýä àæèëëàæ
áàéíà.
ÇÕÓÊÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû Åðºíõèé íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà í.Ë.È.Áðåæíåâ
ÇÕÓÊÍ-ûí XXIV èõ õóðàë äýýð òàâüñàí Òºâ õîðîîíû òàéëàí èëòãýëäýý
“ÇÑÁÍÕÓ-ûí Øèíæëýõ Óõààíû Àêàäåìè ¿ð á¿òýýëòýé èõ àæëûã õèéñýí
áºãººä øèíæëýõ óõààíû ýðýë õàéãóóëûí ñòðàòåãèéã òîäîðõîéëæ, õàìãèéí
èðýýä¿éòýé áºãººä àøèã òóñòàé ýðäýì ñóäëàëûí àæëûí ÷èãëýë õýëáýðèéã
èëð¿¿ëýí, ººðèéí îðíû ýðäýìòäèéí õ¿÷èéã íýãòãýí àæèëëàæ áàéíà” ãýæ
òýìäýãëýñýí áèëýý.
ÇÕÓÊÍ, Ǻâëºëò Çàñãèéí ãàçàð, ÇÑÁÍÕÓ-ûí Øèíæëýõ Óõààíû Àêàäåìè,
Ǻâëºëòèéí ýðäýìòäèéí ãàâüÿàã ºíäðººð ¿íýëæ, Ǻâëºëòèéí Øèíæëýõ
Óõààíû Àêàäåìèéã îëîí îäîí ò¿¿íèé äîòîð Ëåíèíèé îäîíãîîð õî¸ð óäàà
øàãíàæýý. Ǻâëºëòèéí ýðäýìòäèéí äîòðîîñ îëîí çóóí õ¿ì¿¿ñ ñîöèàëèñò
õºäºëìºðèéí áààòàð öîë, Ëåíèíèé áà òºðèéí øàãíàë, îäîí ìåäàëèàð
øàãíàãäàæ, ÇÑÁÍÕÓ áîëîí Õîëáîîíû Á¿ãä Íàéðàìäàõ Óëñóóäûí Äýýä
çºâëºëèéí äåïóòàòóóäààð ñîíãîãäîæ áàéäàã áèëýý.
Ýä¿ãýý Ǻâëºëòèéí øèíæëýõ óõààí äýëõèéí øèíæëýõ óõààíû òýðã¿¿í
çààã äýýð çîãñîí õºãæèæ áàéíà. Ìàíàé îðíûã ñóäëàõ, îð÷èí ¿åèéí ñîöèàëèñò
Ìîíãîë óëñàä ýðäýì øèíæèëãýýíèé áîëîâñîí õ¿÷íèéã áýëòãýõ áà øèíæëýõ
óõààíûã õºãæ¿¿ëýõ õýðýãò Ǻâëºëòèéí øèíæëýõ óõààíû ðîëü òóí ÷ èõ áèëýý.
Ìîíãîë îðíû áàéãàëü òóõàéëáàë, ò¿¿íèé ãåîëîãè, óðãàìàë, àìüòíû
àéìàã, ò¿¿õ, õýë, óòãà çîõèîëûã ñóäëàõ òàëààð Îðîñûí íýðò ýðäýìòýè
Ï.Ì.Ïðæåâàëüñêèé, Ã.Í.Ïîòàíèí, À.Ïîçäíååâ, Ï.Ê.Êîçëîâ, Á.ß.Âëàäèìèðöîâ,
Â.Ë.Êîìàðîâ, Â.À.Îáðó÷åâ íàð øèíæëýõ óõààíû ãàðàìãàé íýýëò õèéñýí þì.
Äýýðõ ýðäýìòäýýñ íýýæ ¿ëäýýñýí èõ ºâ ñàí íü îð÷èí ¿åèéí Ìîíãîëûí
øèíæëýõ óõààíû õºãæèëä íýí à÷ õîëáîãäîëòîé áîëæ ºãñºí þì. Àðäûí
õóâüñãàë ÿëñíààñ õîéøèõ Ìîíãîë óëñûí õºãæëèéí õàãàñ çóóí æèë ãàðóéí
òóðø Ǻâëºëòèéí øèíæëýõ óõààí ìàíàé îðíû øèíæëýõ óõààíû õºãæèëä
íºëººãºº óëàì á¿ð ¿ç¿¿ëñýýð áàéíà.
Îðîñûí Øèíæëýõ Óõààíû Àêàäåìèéí Åðºíõèéëºã÷, àêàäåìè÷
À.Ï.Êàðïèíñêèé, òýð ¿åèéí Äýä Åðºíõèéëºã÷, Òºâ Àçèéí óðãàìëûã ñóäëàã÷
àëäàðò ýðäýìòýí àêàäåìè÷ Â.Ë.Êîìàðîâ, ìºí àêàäåìèéí ýðäýìòýí íàðèéí
áè÷ãèéí äàðãà, äîðíî äàõèíûã ñóäëàã÷ ãàðàìãàé ýðäýìòýí, àêàäåìè÷
Ñ.Ô.Îëüäåíáóðã, Ìîíãîëûí ãåîëîãè ñóäëàã÷ àêàäåìè÷ Â.À.Îáðó÷åâ,
Ìîíãîëûí ò¿¿õ, àðõåîëîãèéã ñóäëàã÷ àêàäåìí÷, Â.ß.Âëàäèìèðöîâ, ïðîôåññîð
Ï.Ê.Êîçëîâ, ïðîôåññîð Ö.Æàìñðàíî íàð Ǻâëºëòèéí ýðäýìòäèéã òºëººëºí
ìàíàé îðíû ýðäýì øèíæèëãýýíèé àíõíû áàéãóóëëàãà áîëîõ Ñóäàð áè÷ãèéí
õ¿ðýýëýíã áèé áîëãîí õºãæ¿¿ëýõýä ¿íýò òóñëàìæ ¿ç¿¿ëñýí þì.
238

Ìèíèé áèå Ǻâëºëòèéí Øèíæëýõ Óõààíû Àêàäåìèéí 220 æèëèéí îéí
áàÿðò îðîëöîõ áà Ǻâëºëòèéí àêàäåìèòàé ãýðýý õýëýëöýýð áàéãóóëàõààð
ººðèéí Çàñãèéí ãàçðûí äààëãàâðààð 1946 îíä ÿâæ áàéõäàà Ìîíãîë îðíûã
ñóäàëñàí íýðò ýðäýìòýí Ñ.À.Êîçèí, Â.Ë.Êîìàðîâ, Â.À.Îáðó÷åâ íàðûí
çýðýã ýðäýìòýäòýé óäàà äàðàà óóëçàæ áàéõàä òýä ìàíàé îðîíä èõ ñóðãóóëü
áàéãóóëàãäñàíä ã¿í áàÿñàöãààæ, ýðäýì áîëîâñðîëûã õºãæ¿¿ëýõýä íýí
õýðýãòýé çºâëºë㺺íèéã äîòíî÷ëîí äýâø¿¿ëæ áàéñàí þì.
1946 îíû õýëýëöýýðýýð ïðîôåññîð Ïîãðåëüñêèé òýðã¿¿òýé Ýäèéí çàñãèéí
ýêñïåäèöè, àêàäåìè÷ Þ.À.Îðëîâ òýðã¿¿òýé Ýðòíèé àìüòàí ñóäëàëûí
ýêñïåäèöè, ìºí ïðîôåññîð È.Í.Óñòþæàíèíîâ ãýðã¿¿òýé Ò¿¿õ÷äèéí ãðóïï
ìàíàé îðîíä èðæ, Ìîíãîëûí ýðäýìòýäòýé õàìòðàí àæèëëàñàí þì. ̺í
Ǻâëºëòèéí Øèíæëýõ Óõààíû Àêàäåìèéí óäàà äàðààãèéí óäèðäëàãà
Â.Ë.Êîìàðîâ, Ñ.È.Âàâèëîâ, Àëåêñàíäð Íèêîëàåâè÷ Íåñìåÿíîâ, Èâàí
Ïàâëîâè÷ Áàðäèí, Ì.Â.Êåëäûø íàð ìàíàé îðîíä øèíæëýõ óõààíûã
õºãæ¿¿ëýõ àñóóäëààð íºõºð ¸ñíû çºâëºëãººí ºãºõ áà òóñ õî¸ð îðíû ýðäýì
øèíæèëãýýíèé õàìòûí àæèëëàãààã õºãæ¿¿ëýõýä ã¿í àíõààðàë òàâüæ áàéñàí
áà òàâüæ áàéäãèéã ýíý ºäºð äóðñàí ñàíàæ áàõàðõàí òýìäýãëýæ áàéíà.
Øèíæëýõ óõààíû áîëîâñîí õ¿÷íèéã áýëòãýõ, ýðäýì ñóäëàëûí àæëûã
çîõèîí ÿâóóëàõàä àêàäåìè÷ À.Ë.ßíøèí òýðã¿¿òýé Ǻâëºëòèéí ãåîëîãè÷èä,
àêàäåìè÷ Å.Ì.Ëàâðåíêî, ïðîôåññîð À.À.Þíàòîâ òýðã¿¿òýé Ǻâëºëòèéí
áèîëîãè÷èä, óðãàìàë ñóäëàã÷èä, Ǻâëºëòèéí ãàçàð ç¿é÷ ïðîôåññîð
Ý.Ì.Ìóðçàåâ, Ǻâëºëòèéí ò¿¿õ÷èä àêàäåìè÷ Å.Ì.Æóêîâ, È.Ì.Ìàéñêèé,
À.Ã.Îêëàäíèêîâ, Á.Ã.Ãàôóðîâ, ñóðâàëæëàã÷ ãèø¿¿í Ñ.Â.Êèñåëåâ, À.À.Ãóáåð,
ïðîôåññîð È.ß.Çëàòêèí, Ñ.Ä.Äûëûêîâ, õýë ñóäëàã÷ ïðîôåññîð Ã.Ä.Ñàíæååâ
íàð íºõºð ¸ñíû èõ òóñëàìæ ¿ç¿¿ëñýí áºãººä ¿ç¿¿ëñýýð áàéíà.
1961 îíä ÁÍÌÀÓ-ûí Øèíæëýõ Óõààíû Àêàäåìè áàéãóóëàãäñàí öàãààñ
õîéø Ìîíãîë-Ǻâëºëòèéí ýðäýìòäèéí õàìòûí àæèëëàãàà õî¸ð àêàäåìèéí
õîîðîíä 1967 îíä áàéãóóëñàí õóãàöààã¿é õýëýëöýýðèéí ¿íäñýí äýýð èõýýõýí
ºðãºæèí õºãæ뺺.
Ýíýõ¿¿ õàìòûí àæèëëàãààíä Ǻâëºëòèéí Øèíæëýõ Óõààíû Àêàäåìèéí
Åðºíõèéëºã÷, àêàäåìè÷ Ì.Â.Êåëäûø, àêàäåìè÷ À.Ï.Âèíîãðàäîâ,
Ï.Í.Ôåäîñååâ íàðûí ç¿ãýýñ ¿ðãýëæ àíõààðàë òàâüæ áàéäàã áèëýý. Ìîíãîëûí
Øèíæëýõ Óõààíû Àêàäåìèéã áàéãóóëàõûí óðüä æèë áóþó 1960 îíä Ìîíãîëûí
Øèíæëýõ óõààí, äýýä áîëîâñðîëûí õîðîî, Ǻâëºëòèéí Øèíæëýõ Óõààíû
Àêàäåìèòàé áàéãóóëñàí õýëýëöýýð, ìºí 1967 îíä õî¸ð àêàäåìèéí õîîðîíä
áàéãóóëñàí õýëýëöýýðèéí äàãóó çîõèîí ÿâóóëæ áàéãàà ãåîëîãè, ïàëåîíòîëîãè,
áèîëîãè, ò¿¿õ-ñî¸ëûí õàìòàðñàí ýêñïåäèö¿¿ä òóñ îðîíä àìæèëòòàé àæèëëàæ
áàéíà.
Ìàíàé óëñ áà çýðãýëäýý îðøäîã Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñûí çàðèì íóòãèéí
÷óõàë àøèãò ìàëòìàëûí áàéðøèë, òýäãýýðèéí õýòèéí òºëºâ, õàéãóóëûí
àæëûí ç¿é òîãòöûã øèíæëýõ òàëààð Ìîíãîë-Ǻâëºëòèéí ãåîëîãèéè
õàìòàðñàí ýêñïåäèöè äîðâèòîé ¿ð ä¿í ãàðãàæ áàéíà.
239

ÁÍÌÀÓ ìºí ò¿¿íòýé îéðîëöîîõ Ǻâëºëòèéí ðàéîíóóäûí øèíý òºðìºë,
äóíä òºðìºëèéí ¿åèéí äàëàé áà õóóðàé ãàçðûí òîãòöûí æàìûã ñóäëàõ òàëààð
ïàëåîíòîëîãèéí õàìòàðñàí ýêñïåäèöè øèíý øèíý íýýëò, ìýäýý ñýëò ãàðãàñààð
áàéíà.
Ìîíãîë îðíû óðãàìëûí á¿ðõöèéí òîãòíîë, òàðõàö áîëîí Ìîíãîë îðîí,
Ǻâëºëòèéí íóòãèéí èõýýõýí õýìæýýíèé ãàçðûã õàìàðñàí Òºâ Àçèéí õîéò
õýñãèéí óðãàìàë àìüòíû ãàðàë ¿¿ñëèéã ñóäëàõ òàëààð áèîëîãèéí õàìòàðñàí
ýêñïèäåö õîâîð áºãººä ¿íýò øèíý ç¿éë¿¿äèéã íýýí èëð¿¿ëæ áàéíà.
ÁÍÌÀÓ ò¿¿íèé õèë îð÷ìûí Ǻâëºëòèéí íóòàã äýâñãýð äýýð àëñ òýðòýý
¿åýñ á¿ðýëäýí òîãòíîæ áàéñàí õóó÷èí, øèíý ÷óëóóí çýâñãèéí áà õ¿ðýë,
ýðòíèé òºìºð çýâñãèéí ¿åèéí äóðñãàëò ç¿éëèéã ñóäëàõ òàëààð ò¿¿õ-ñî¸ëûí
õàìòàðñàí ýêñïåäèöè íýí ñîíèðõîëòîé áàðèìòóóäûã íýýí îëæ, ÷óõàë
ä¿ãíýëò¿¿äèéã õèéæ áàéíà.
Ýäãýýð ýêñïåäèöýýñ ã¿éöýòãýæ áàéãàà òóëãóóð ñóäàëãàà íü òóñ îðíû
áàéãàëèéí íººöèéã óëñ àðäûí àæ àõóéä àøèãëàõ áîëîí ýðòíèé ò¿¿õèéã
ñóäëàõàä ýðäýì øèíæèëãýýíèé ¿íäýñëýë áîëæ áàéãàà þì. Äýýðõ ýêñïåäèö¿¿ä
ìàíàéä ýðäýì øèíæèëãýýíèé áîëîâñîí õ¿÷èí áýëòãýäýã ñàéõàí ñóðãóóëü áîëæ
ºã÷ áàéíà. Ýäãýýð ýêñïåäèöèéí á¿ðýëäýõ¿¿íä îðæ àæèëëàñàí õ¿ì¿¿ñèéí
äîòðîîñ îëîí òîîíû õ¿ì¿¿ñ äîêòîð, äýä ýðäýìòíèé çýðýã õàìãààëñàí,
öààøäàà ÷ õàìãààëàõààð áýëòãýæ áàéíà.
Ýäèéí çàñàã, Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé ò¿¿õ, õýë áè÷èã, ò¿¿í÷ëýí ìàòåìàòèê,
ôèçèê, õèìè, áèîëîãè áîëîí øèíæëýõ óõààíû áóñàä ÷óõàë àñóóäëóóäààð
ìàíàé õî¸ð îðíû ýðäýìòýä õàìòðàí àæèëëàæ èõ ç¿éë á¿òýýæ áàéíà.
Ìîíãîëûí ò¿¿õèéí íýãýí áîòü, áàñ ìàíàé îðíû ýäèéí çàñàã, õýë
áè÷èã, óòãà çîõèîëûã ñóäëàõ òàëààð ÿâóóëñàí õàìòûí àæèëëàãàà íü
ìàíàé ýðäýìòäèéí ºñºëòºíä íýí èõ íºëººëæ, øèíæëýë ñóäëàëûí àæëûã
õºãæ¿¿ëýõýä àñàð èõ òóñëàìæ áîëæ ºã÷ áàéãàà þì.
Ñ¿¿ëèéí 10 ãàðóé æèëèéí äîòîð ìàíàé 370 ýðäýì øèíæèëãýýíèé
àæèëòàí ÇÑÁÍÕÓ-ûí Øèíæëýõ Óõààíû Àêàäåìèéí áàéãóóëëàãóóäàä
ýðäýì øèíæèëãýýíèé òîìèëîëòîîð ÿâæ àæèëëàöãààñàí áà ìºí ÁÍÌÀÓ-ûí
Øèíæëýõ Óõààíû Àêàäåìè ÇÕÓ-ààñ 360 ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòàí õ¿ëýýí
àâ÷ àæèëëóóëæýý.
Äóðäàæ áóé õóãàöààíä ìàíàé ýðäýì øèíæèëãýýíèé 250 àæèëòàí íàð
ÇÑÁÍÕÓ-ûí ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàéãóóëëàãóóä áîëîí èõ, äýýä ñóðãóóëèóäàä
äýä ýðäýìòýí, äîêòîðûí çýðýã õàìãààëæýý. Ýíý á¿ãäèéí à÷ààð ìàíàé ýðäýì
øèíæèëãýýíèé áàéãóóëëàãóóä áîëîâñîí õ¿÷íèé õóâüä èõýýõýí õºãæèæ
áàéãààã îíöëîí òýìäýãëýõ íü ç¿éòýé þì. Ìîíãîë-Ǻâëºëòèéí Øèíæëýõ
Óõààíû Àêàäåìèóäûí áàéíãà ºðãºæèí õºãæèæ áàéãàà ýðäýì øèíæèëãýýíèé
õàìòûí àæèëëàãàà íü ìàíàé îðîíä øèíæèëãýý ñóäàëãààíû àæëûí áîëîâñîí
õ¿÷èí áýëòãýõ, ýðäýì ùèíæèëãýýíèé àæëûã çîõèîí ÿâóóëàõàä ¿ð àøèãòàé
áºãººä õóðäàñãàõ íºëººã ¿ç¿¿ëñýýð áàéíà.
240

Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí, ìàíàé øèíæëýõ óõààíû àæèëòíóóä, Ǻâëºëòèéí
àðä ò¿ìýí, Ǻâëºëòèéí ýðäýìòäèéí õàìò ÇÑÁÍÕÓ-ûí Øèíæëýõ Óõààíû
Àêàäåìèéí 250 æèëèéí îéã òýìäýãëýõäýý, ÇÕÓ-ààñ òóñ îðîíä ýðäýì
øèíæèëãýýíèé áîëîâñîí õ¿÷èí áýëòãýõ, îð÷èí ¿åèéí øèíæëýõ óõààíûã
õºãæ¿¿ëýõ ¿éë õýðýãò ¿ç¿¿ëæ áàéãàà àõ ä¿¿ãèéí òóñëàìæèíä ã¿í òàëàðõëàà
èëýðõèéëæ áàéíà.
Áèä ÇÕÓ-ûí ýðäýìòäýýñ öààøäàà ¿ðãýëæ ñóðàëöàæ, ººðèéí îðîíä
ñîöèàëèçìûí ìàòåðèàë-òåõíèêèéí áààçûã áàéãóóëàõ ¿éë õýðýãò íºëººëæ
÷àäàõóéö òèéì ÷èãëýëèéí ñóäàëãààíóóäààð òóëãóóð øèíæëýõ óõààíûã
õºãæ¿¿ëýõ çîðèëòûã ºìíºº òàâüæ, ìýäëýã, õºäºëìºð, àâüÿàñ áèëãýý ÷èãë¿¿ëæ
àæèëëàõ ¸ñòîé. Èðýýä¿éòýé áºãººä àøèãòàé ãýæ ñîíãîí àâñàí ñýäâèéã õýä
õýäýí õ¿ðýýëýí áóþó ñåêòîð, ëàáîðàòîðèóä õ¿÷ õàâñðàí òàë á¿ðýýñ íü íýãýí
çýðýã ñóäàëæ, ¿ð ä¿íã ò¿ðãýí õóãàöààíä ãàðãàäàã Ǻâëºëòèéí àêàäåìèéí
òóðøëàãûã ìàíàé àæèëä äàðóé íýâòð¿¿ëýõ íü ÷óõàë áàéíà.
Ýðäýì øèíæèëãýýíèé ñýäâèéã èíãýæ õýòèéí õàðààòàé, çºâ øèëýí àâààä,
èæ á¿ðýí øèéäýæ ÷àäàõûí òóëä ºðãºí õ¿ðýýíèé ìýäëýãòýé áîëîõîîñ ãàäíà
ìýðãýæëýý ¿ðãýëæ äýýøë¿¿ëýõèéí òºëººíºº òóí øóðãóó õºäºëìºðëºõ
õýðýãòýé áîëæ áàéíà. Ýíý çîðèëãîîð àäèë òºñòýé àñóóäëûã øèéäâýðëýäýã
ñåêòîð ëàáîðàòîðèéã ýìõýòãýí öîìòãîæ, õ¿íèé õ¿÷, òîíîã òºõººðºìæèéã íýã
÷èãýýð ¿ð á¿òýýëòýé àøèãëàõ òàëààð çîõèîí áàéãóóëàëòûí àæëûã äàðóé àâ÷
ÿâóóëàõ õýðýãòýé áàéíà.
ÇÑÁÍÕÓ-ûí Øèíæëýõ Óõààíû Àêàäåìèàñ Ǻâëºëòèéí áà äýëõèéí
øèíæëýõ óõààíûã õºãæ¿¿ëýõ, ìàíàé îðîíä ýðäýì øèíæèëãýýíèé
áîëîâñîí õ¿÷íèéã áýëòãýõ, øèíæëýõ óõààíû òóëãóóð ñóäàëãààã õºãæ¿¿ëýõ
òàëààð áàéãóóëñàí îíöãîé ãàâüÿàã ¿íýëæ, ÁÍÌÀÓ-ûí Àðäûí Èõ Õóðëûí
Òýðã¿¿ëýã÷äèéí ãàçðààñ ÇÑÁÍÕÓ-ûí Øèíæëýõ Óõààíû Àêàäåìèéã
“Ñ¿õáààòàðûí îäîí”-ãîîð øàãíàñàí òóõàé ãàðãàñàí çàðëèãèéã Ìîíãîëûí
ýðäýìòýä, áèä á¿õýí ñýòãýë õàíãàìæòàéãààð õ¿ëýýí àâ÷ áàÿðëàöãààæ áàéíà.
ÇÑÁÍÕÓ-ûí Øèíæëýõ Óõààíû Àêàäåìè áàéãóóëàãäñàíû 250 æèëèéí ýíý
òýìäýãëýëò îéã òîõèîëäóóëàí ÁÍÌÀÓ-ûí ýðäýìòäèéí ºìíººñ ÇÑÁÍÕÓ-ûí
Øèíæëýõ Óõààíû Àêàäåìèéí ÿðóó àëäàðò õàìò îëîí, àãóó èõ ÇÕÓ-ûí á¿õ
ýðäýìòäýä ÷èí ñýòãýëèéí õàëóóí áàÿð õ¿ðãýæ, ñàéí ñàéõàí á¿õíèéã õ¿ñýí
åðººå.
ØÓÀ-èéí ìýäýý ñýòã¿¿ë, Óëààíáààòàð, 2(1974), 12-18 äóãààð òàë
241

ÃÀÃÀÐÈÍÛ ÑÀÍÑÀÐÒ ÍÝÝÑÝÍ ÇÀÌÀÀÐ
(ÁÍÌÀÓ-ûí ØÓÀ-èéí Åðºíõèéëºã÷, “Èíòåðêîñìîñ”-ûí
¯íäýñíèé çºâëºëèéí äàðãà, àêàäåìè÷ Á.Øèðýíäýâèéí õýëñýí ¿ã)
Àóãàà èõ Îêòÿáðèàð ýõýëñýí êàïèòàëèçìààñ ñîöèàëèçìä øèëæèõ
øèëæèëòèéí ¿åä äýëõèéí õî¸ð ñèñòåìèéí õîîðîíä óðàëäààí ÿâàãäàæ, ò¿¿íä
ìàíàé ñîöèàëèñò åðòºíö òýðã¿¿ëýõ ¿¿ðýã ã¿éöýòãýæ áàéíà. Äàÿí äýëõèéí
ýíõ òàéâíûã áýõæ¿¿ëýõ áà íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí ÿíç á¿ðèéí áàéãóóëëàãàòàé
îðíóóäûí õàðèëöàí àøèãòàé õàìòûí àæèëëàãààã áýõæ¿¿ëýõýä ÷èãëýãäñýí
ÇÕÓ, ñîöèàëèñò õàìòûí íºõºðëºëèéí îðíóóäûí ýíõ òàéâàí÷ ñàíàà÷ëàãà,
èäýâõòýé ÷àðìàéëòûã íºõºð Ë.È.Áðåæíåâ ÇÕÓÊÍ-ûí XXVI èõ õóðàëä òàâüñàí
èëòãýëäýý öààø óëàì ã¿íçãèéð¿¿ëýí òîäðóóëæ ºã뺺. Óã òàéëàíä õóðöàäìàë
áàéäëûí íàìæèëòûã áýõæ¿¿ëýõ, çýâñýãëýëýýð õººöºëäºõèéã çîãñîîõ, ¿é
îëíîîð óñòãàõ çýâñãèéã, òóõàéëáàë õàëóóí öºì, áèîëîãè, õèìèéí òºðëèéã
õîðèãëîõîä ÷èãëýãäñýí øèíý ñàíàëûã ÀÍÓ áîëîí ò¿¿íèé ç¿ñýí á¿ðèéí
õîëáîîòíû ò¿ðýìãèé ñàíààðõëûí ýñðýã ñºðã¿¿ëýí òàâüñàí íü ìàíàé ãàðàãèéí
ýíõ òàéâíûã ýðõýìëýã÷ á¿õ õ¿÷íèé ºðãºí ñàéøààë òàëàðõëûã õ¿ëýýæ áàéíà.
Òàéâàí õºäºëìºðëºæ, àéæ ýìýýõ ñýòãýëèéí çîâëîíã¿é àìüäàð÷, õ¿í
òºðºëõòíèé èðãýíøëèéã õºãæ¿¿ëýõýä õ¿ì¿¿ñò ýíõ òàéâàí õýðýãòýé. ÇÕÓ,
ñîöèàëèñò õàìòûí íºõºðëºëèéí îðíóóä ñàíñðûã ýíõ òàéâíû ýðõ àøãèéí
¿¿äíýýñ àìæèëòòàé ýçýìøèæ áàéíà. Ìàíàé àõ ä¿¿ îðíóóä äýëõèé îð÷ìûí
îãòîðãóéã çºâõºí ýíõ òàéâíû çîðèëãîîð ñóäëàí, ýçýìøèõ çàð÷èì áàðèìòëàí,
ÿìàð ÷ õýëáýðýýð õàìòðàí àæèëëàõàä áýëýí áàéíà. Ýíý òàëààð ÷àðìàéëòàà
íýãòãýæ áîëîõûí òîä æèøýý áîë 1975 îíä “Ñîþç”, “Àïîëëîí” õºëã¿¿äýýð
Ǻâëºëò, Àìåðèêèéí ñàíñðûí íèñýã÷èä õàìòðàí íèññýí ÿâäàë ìºí.
ÇÕÓ ñàíñðûã ñóäëàõ ýðõýì ¿éë àæèëëàãààíäàà ãàéõàìøèãò àìæèëò
îëæ, òýð íü îäîî øèíæëýõ óõààí, òåõíèêèéí õºãæ뺺ð áàðàõã¿é óëñ àðäûí
àæ àõóéí ºäèé òºäèé ñàëáàðûí õºãæèëä àñàð èõ íºëºº ¿ç¿¿ëæ áàéíà. Õ¿í
òºðºëõòíèé ò¿¿õýíä àíõ óäàà 1961 îíä ñàíñàðò õ¿í íèññýíýýñ õîéø 20 æèë
áîëîîä áàéíà. Òýð çàì íýýã÷ íü ÇÕÓ-ûí èðãýí, êîììóíèñò Þ.À.Ãàãàðèí
áàéëàà. Ǻâëºëòèéí õ¿ì¿¿ñèéí øèíæëýõ óõààíû ¿çýë ñàíàà, òåõíèêèéí
òàëûí ãàéõàìøèãò á¿òýýë, õºäºëìºð íü àëñûí îäîí åðòºíöºä õ¿í íèñýõ òóõàé
ìºðººäëèéã áîäèò ç¿éë áîëãîæ õ¿í òºðºëõòíèé àãóó á¿òýýëèéí ò¿¿õýíä
õàìãèéí ÿðóó òîä õóóäàñ áîëîí ç¿é ¸ñîîð òýìäýãëýãäñýí áèëýý.
Ò¿¿õèéí çàðèì ¿åä ýíý òýð îðíóóäàä áèëèãò õ¿ì¿¿ñ, æèã¿¿ðëýñýí
õÿëáàðõàí çàãâàð äýýð íèñýõèéã ìºðººäºæ áàéñàí àæýý. Ñàíààíä îðîìã¿é
íèñýõ õýðýãñëèéí òóõàé, æèã¿¿ð øèäýò õ¿íèé òóõàé ¿ëãýð, äîìîã ÿðèà íýëýýä
óëñ ò¿ìíèé äîòîð áàéäàã. Ìàíàé àðä ò¿ìíèé äóíä ÷ òèéìýðõ¿¿ ç¿éëñ ýðò ¿åýñ
äýëãýðñíèé äîòîð õóíãèéí æèã¿¿ðòýé òýíãýðèéí äàãèíû òóõàé õààíà ÷ ãýñýí
ÿðèãääàã áàéæýý.
Àðäûí ýíý äîìîã ÿðèàã ¿íäýñëýí ÿëèìã¿é ºíäºðò ÷ ãýñýí íèñýõèéã
ìºðººäñºí ãàðûí ä¿éòýí áàéæýý. Ìîíãîë îðîíä Àðäûí õóâüñãàë ÿëñàí àíõíû
242

æèë¿¿äýä Àðõàíãàé àéìãèéí àðäûí õ¿¿ Ãýëýíõ¿¿ ìàòåìàòèê áà îð÷èí ¿åèéí
íèñýõ àïïàðàòûí á¿òöèéí òóõàé ÿìàð ÷ òºñººëºëã¿é áàéñàí òý𠺺ðèéí
õèéñýí æèã¿¿ðýý àøèãëàí, 40-50 ìåòðèéí ºíäºð õÿñààíû îðîéãîîñ ¿ñðýí
áóóñàí áèëýý. Òýð áàðàã ººðèéíõºº áîäñîí ºíöãèéí øóëóóíààð íèñ÷, áóóõààð
òºëºâëºñºí õàíãàéí òóíãàëàã Èäýðèéí ãîëûí 纺ëºí ýëñýíä àðàé õ¿ðýëã¿é
õàðèí õóðàí çîãññîí õîíèíû íóðóóí äýýð ýñýí ìýíä îé÷ñîí áàéíà.
Ìàíàé ãàðàãèéíõàí ìºäõºí 20 æèëèéíõ íü îéã òýìäýãëýõ ãýæ áóé
Þðèé Ãàãàðèíû íèñëýã íü àñàð ºíäºðò õÿçãààðã¿é àëñò æóóë÷ëàõ òóõàé õ¿í
òºðºëõòíèé äîìîãò ìºðººäëèéí áîäèò áèåëýë áîëñîí áèëýý. Òýð öàãààñ
õîéø ñàíñðûí îãòîðãóéã øèíæëýí ñóäëàõ, ýíõ òàéâíààð ýçýìøèõ òàëààð ÇÕÓ
ñýòãýë õºäëºì àìæèëò îëëîî. Ǻâëºëòèéí “Âîñòîê”, “Âîñõîç”, “Ñîþç” ãýäýã
õºëãºí öóâààãààð ÑÑÑÐ-èéí 50 èðãýí, àõ ä¿¿ ñîöèàëèñò îðíóóäûí 8 èðãýí
ñàíñàðò íèñ÷ýý.
Ǻâëºëòèéí ñàíñðûí íèñýã÷èä æèë èðýõ òóòàì òîéðîã çàìä óëàì óäààí
áàéõ áîëëîî. Þðèé Ãàãàðèí 1961 îíä ñàíñàðò 108 ìèíóò áàéñàí áîë 8 æèëèéí
äàðàà Àíäðèàí Íèêîëàåâ, Âèòàëèé Ñåâàñòüÿíîâ íàð 18 ºäºð 1977 îíä Þðèé
Ðîìàíåíêî, Ãåîðãèé Ãðå÷êî íàð 96 ºäºð, íýã æèëèéí äàðàà Âëàäèìèð
Êîâàëåíîê, Àëåêñàíäð Èâàí÷åíêî íàð òîéðîã çàìûí ñòàíöûí á¿õýýãò 140
ºäºð, 1980 îíä Âàëåðèé Ðþìèí, Ëåîíèä Ïîïîâ íàð 185 õîíîã òóñ òóñ áàéæýý.
Æèë èðýõ òóòàì Ǻâëºëòèéí ñàíñðûí òåõíèê òºãºëäºðæèæ, ýðäýì
øèíæèëãýýíèé ñóäàëãààíû ïðîãðàìì ºðãºæèí, òýäãýýð íü òóñ á¿ðòýý
äýëõèéí øèíæëýõ óõààíä ãàðàìãàé àìæèëò ãàðãàæ, îð÷èí ¿åèéí òåõíèêèéí
ñýòãýëãýýíèé ºðíºëòºä íºëººëæ áàéíà.
Ñîöèàëèñò îðíóóäàä ñàíñðûí ñóäëàëûí îëîí óëñûí áàéãóóëëàãà
áàéãóóëñíààñ õîéø 14 æèë áîëëîî.
“Èíòåðêîñìîñ” ïðîãðàììûí õ¿ðýýí äýõ ìàíàé õàìòûí àæèëëàãàà íü
ñàíñðûí ôèçèê, ñàíñðûí öàã óóð ñóäëàë, ñàíñðûí áèîëîãè, àíàãààõ óõààí,
ñàíñðûí õîëáîî ìºí àãààð ñàíñðûí õýðýãñëèéí òóñëàìæòàéãààð Äýëõèéã
ñóäëàõ ñàëáàðààð àìæèëòòàé õºãæèæ èðýâ.
1978 îíû 3 äóãààð ñàðààñ 1980 îíû 9 ä¿ãýýð ñàð õ¿ðòýë îëîí óëñûí 7 áàã
íèñëýã õèéæ, òýäãýýðèéí á¿ðýëäýõ¿¿íä ÁÍÑ×ÑÓ, ÁÍÏÀÓ, ÁÍÀÃÓ, ÁÍÁÀÓ,
ÁÍÓÀÓ, ÁÍÑÂÓ, ÁÍÊÓ-ûí èðãýä Ǻâëºëòèéí èðãýäòýé õàìòðàí îðîëöëîî.
ÁÍÌÀÓ-ûí èðãýí Æ¿ãäýðäýìèäèéí ÿððàã÷àà Ǻâëºëòèéí òîéðîã çàìûí
ñòàíö äýýð ÇÕÓ-ûí ñàíñðûí íèñýã÷èäòýé õàìò ýðäýì øèíæèëãýýíèé ñóäàëãàà
õèéæ áàéíà. “Èíòåðêîñìîñ” åðºíõèé ïðîãðàììûí çîðèëòûã áèåë¿¿ëýõ,
òýð÷ëýí ÁÍÌÀÓ-ûí áàéãàëèéí íººöèéã ñóäëàõòàé õîëáîãäñîí òýäíèé îëîí
òàëûí òóðøèëò íü ñîöèàëèñò îðíóóä ñàíñàðò õàìòðàí àæèëëàõàä ÷óõàë à÷
õîëáîãäîëòîé áîëîõ íü äàìæèãã¿é.
ÇÕÓ, ñîöèàëèñò õàìòûí íºõºðëºëèéí îðíóóäàä ñàíñðûí øèíæëýõ óõààí,
òåõíèê ãàãöõ¿¿ ýíõ òàéâíû çîðèëãîîð àìæèëòòàé õºãæèæ áàéãààã õàðóóëæ
áàéíà.
ÁÍÌÀÓ-ûí “Èíòåðêîñìîñ”-ûí ¯íäýñíèé çºâëºë, ÁÍÌÀÓ-ûí ØÓÀèéí
õàìò äýëõèéí ýë÷-ÇÕÓ-ûí èðãýí Þðèé Àëåêñååâè÷ Ãàãàðèí ñàíñàðò
243

àíõ óäàà íèññýíèé 20 æèëèéí îé áîëîõ ãýæ áàéãàà ¿åä ÁÍÌÀÓ-ûí èðãýí
Æ¿ãäýðäýìèäèéí ÿððàã÷àà, Ǻâëºëòèéí ñàíñðûí íèñýã÷ Âëàäèìèð
Àëåêñàíäðîâè÷ Æàíèáåêîâòîé õàìò Ǻâëºëòèéí ñàíñðûí “Ñîþç 39” õºë㺺ð
ñàíñàðò íèññýíòýé õîëáîãäóóëàí ñàíñðûí øèíæëýõ óõààí, òåõíèêèéí
õºãæèëä òîì õóâü íýìýð îðóóëñààð áàéãàà ìàíàé îðíóóäûí àðä ò¿ìíèé
ýðýëõýã õºâã¿¿ä, á¿õ ñàíñðûí íèñýã÷èä, ýðäýìòýä, çîõèîí á¿òýýã÷èä,
èíæåíåð, òåõíèêèéí àæèë÷äàä ìºí àõ ä¿¿ ñîöèàëèñò îðíóóäûí á¿õ àðä
ò¿ìýíä ÷èí ñýòãýëèéí õàëóóí áàÿðûã õ¿ðãýæ, õàìãèéí ñàéí ñàéõàí á¿õíèéã
åðººæ áàéíà.
ØÓÀ-èéí ìýäýý ñýòã¿¿ë, Óëààíáààòàð, 2(1981)
244

Ìîíãîë Óëñûí Õºäºëìºðèéí áààòàð, Øèíæëýõ óõààíû ãàâüÿàò ç¿òãýëòýí,
Òºðèéí øàãíàëò ØÓÀ-èéí ãèø¿¿í, ÎÕÓ-ûí ØÓÀ-èéí ãàäààä ãèø¿¿í
Á.ØÈÐÝÍÄÝÂ
ÎÐÎÑÛÍ ØÈÍÆËÝÕ ÓÕÀÀÍ, Ò¯¯ÍÈÉ
ǯÒÃÝËÒÍÈÉ ÒÀËÀÀÐ ÄÓÐÑÀÌÆ ÁÀ ÑÝÒÃÝÃÄÝË
(ÎÕÓ-ûí ØÓÀ-èéí 275 æèëèéí îéä)
Ýíý îëîí òàëò ñýäâèéã òîâ÷õîí ºã¿¿ëýõýä áýðõøýýëòýé ó÷èð ò¿¿íèé
çàðèì íýãýí ¿éë ÿâäàë áà æèøýýíýýñ öóõàñ äóðäúÿ. Òºðºãäñºí ñýòãýëýý
òîâ÷îîð óðüä÷èëàí òýìäýãëýâýýñ "Ìîíãîëûí íóóö òîâ÷îî" õýìýýõ XIII
çóóíû ò¿¿õ óòãà çîõèîëûí àëäàðò äóðäàòãàëûã àíõ óäàà À.Ñ.Ïóøêèíû íàéç
Èàêèíô Áè÷óðèí, Ïàëëàäèé Êàôàðîâ áîëîí àêàäåìè÷ Ñ.À.Êîçèí íàð ñóäëàí
øèíæèëñýí íü äýëõèéí øèíæëýõ óõààíä àëäàðøñàí áèëýý.
̺í ìîíãîë õýë, óòãà çîõèîë, ñî¸ë óðëàã, çàí ñóðòàõóóí áà ò¿¿õ ñóäëàëààð
áóóðü ñóóðüòàé, ã¿í ã¿íçãèé ñóäàëãààã Â.Â.Áàðòîëüä, Á.ß.Âëàäèìèðöîâ,
À.Ì.Ïîçäíååâ, Ã.Í.Ïîòàíèí çýðýã îðîñûí íýðò ýðäýìòýä õèéñíèéã ìºí
íèéòýýð ìýäýõ áèëýý.
Ìîíãîëûí ãàçàð ç¿é áà ãåîëîãè, óðãàìàë áà àìüòíû àéìãèéã àêàäåìè÷
Â.À.Îáðó÷åâ, Â.Ë.Êîìàðîâ, À.Ë.ßíøèí, À.Â.Ñèäîðåíêî íàð áîëîí ãàçàðç¿é÷
Í.Ì.Ïðæåâàëüñêèé, Ý.Ì.Ìóðçàåâ íàð ñóäàëñàí àìîé. Ýä¿ãýý ìîíãîë
ñóäëàëûã æèíõýíý ìýðãýæëýýð íü Ïåòåðáóðã, Ìîñêâà, Óëàí-¯ä, Ýðõ¿¿ çýðýã
õîòóóäàä ñóäàëæ áàéíà.
Ìîíãîëûí íèéãìèéí óõààíû ýðäýìòýä Ìîñêâàãèéí ìîíãîë ñóäëàà÷
íàðòàé áàéíãà õàìòðàí àæèëëàæ èðëýý. Ýíý íü òýäãýýðèéí õýä õýäýí
îíöëîãòîé õîëáîîòîé. ¯¿íä:
1. Òýäíèé èõýíõ íü æèíõýíý ìîíãîë ñóäëàëààð ìýðãýøèæ, ìîíãîëûí óòãà
çîõèîëûí õýëèéã ã¿íýý ýçýìøñýí õ¿ì¿¿ñ þì.
2. Òýä íàð Ìîñêâàãèéí àðõèâóóäàä çóó çóóí æèëýýð õóðèìòëàãäàí
õàäãàëàãäñàí áàðèìò áè÷ã¿¿äèéã íàðèéâ÷ëàí ñóäàëñàí õ¿ì¿¿ñ þì.
3. Òýäíèé îëîíõ íü ìîíãîë ñóäëàà÷èéí õóâèàð òóñ îðîíä óäààí
õóãàöààãààð èðæ àæèëëàõ çóóðàà ýíý òàëûíõàà ìýðãýæëèéã
äýýøë¿¿ëýí ã¿íçãèéð¿¿ëñýí þì.
4. Ýä íàð ìîíãîë ñóäëàëûí ÷óõàë ÷óõàë àñóóäàë äýýð ÿâàãäñàí îëîí
óëñûí óóëçàëòàíä òîãòìîë îðîëöîæ èðëýý.
5. Ýäãýýð ýðäýìòýä 1990 îí õ¿ðòýë ìîíãîëä æèë á¿ð íèëýýä õóãàöààãààð
õ¿ðýëöýí èðæ îëîí àéìàã ñóìäààð ÿâæ óëñ îðíû àìüäðàëòàé ã¿íýý
òàíèëöàæ, àðä ò¿ìýíòýé óóëçàí ÿðèëöäàã áàéëàà.
6. Ìàíàé îðíû ºíãºðñºí áà ýä¿ãýýã èéíõ¿¿ îëîí òàëààñ íü ñóäàëñàí
íü òýäíèé ýðäýì øèíæèëãýýíèé á¿òýýëä áîäèòîé òóñãàëàà îëñîí
245

Ǻâëºëòèéí ØÓÀ-èéí 220 áà 250 æèëèéí îéí áàÿðò òóñ òóñ îðîëöîõ
çàâøààí íàäàä òîõèîëäñîí þì. ¯¿íèé à÷ààð áè Ìîñêâà, Ïåòåðáóðãèéí
ýðäýì øèíæèëãýýíèé îëîí áàéãóóëëàãûí àæèëòàé òàíèëöàæ Îðîñûí
øèíæëýõ óõààíû òºðºë á¿ðèéí ñàëáàðûí ãàðàìãàé ýðäýìòýäòýé
òàíèëöàæ, õàðèëöàà òîãòîîõ àçòàé áîëîìæ îëäñîí þì. Ýäãýýðèéí
çàðèìààñ öóõàñ äóðäâààñ:
à/ Òîî, ôèçèêèéí ýðäýìòäýýñ àêàäåìè÷ Èíòåðêîñìîñ õýìýýõ îëîí
óëñûí áàéãóóëëàãûí äàðãà, çºâëºëòèéí ØÓÀ-èéí Äýä Åðºíõèéëºã÷
Á.Í.Ïåòðîâòîé òàíèëöñàí þì. Ýðäýìòýí Ïåòðîâûí òóñëàìæààð
ìàíàé àêàäåìèéí ñàíñàð ñóäëàëûí òàñàã áàéãóóëàãäàí àæèëëàñàí
áà ñàíñàðûí íèñýã÷ Æ.ÿððàã÷ààã ñàíñàðò íèñýõýä òýðýýð èõ
äºõºì ¿ç¿¿ëñýí þì. Ýíý ¿éë ÿâäàëòàé øóóä õîëáîî á¿õèé õàðèëöàà
áîë: Ñàíñàð ñóäëàëûí õ¿ðýýëýíãèéí çàõèðàë àêàäåìè÷ Ñàãäååâ,
ñàíñðûí àíàãààõ óõààíû õ¿ðýýëýíãèéí çàõèðàë, çºâëºëòèéí ØÓÀèéí
äýä åðºíõèéëºã÷ Êîòåëüíèêîâ íàðòàé òóñ òóñ õàðèëöàà òîãòîîí
àæèëëàæ áàéñíûã õýëæ áàéãàà þì. Äýä åðºíõèéëºã÷, àêàäåìè÷
Êîòåëüíèêîâ áèäíèé õàìò Áàéêîíóðààñ ÿððàã÷àà, Äæàíèáåêîâ
íàðûã ñàíñàðò íèñýõ çàìä ¿äýí ãàðãàëöñàí áèëýý.
Ǻâëºëòèéí ØÓÀ-èéí Ñèáèðèéí ñàëáàðûí óäèðäàã÷, àêàäåìè÷
Ì.À.Ëàâðåíòüåâ, àêàäåìè÷ Ñ.Ò.Áåëÿåâ, Ëîìîíîñîâûí íýðýìæèò Ìîñêâàãèéí
óëñûí èõ ñóðãóóëèéí çàõèðàë áàéñàí àêàäåìè÷ Ïåòðîâñêèé, Ëîãóíîâ íàð áîëîí
ýð÷èëñýí óðñãàëûí îíîëûí ìýðãýæèëòýí, àëäàðò ôèçèê÷ Ìèëëèîíùèêîâ Ì.Ä.
íàðòàé îëîí óäàà óóëçàæ, áàéíãûí õàðèëöààòàé àæèëëàæ èðñýí.
Ì.Ä.Ìèëëèîíùèêîâ çºâëºëòèéí ØÓÀ-èéí Äýä Åðºíõèéëºã÷èéí
õóâèàð Óëààíáààòàðò õ¿ðýëöýí èðæ, ìàíàé õî¸ð îðíû àêàäåìèéí õîîðîíä
ÿâóóëàõ õàìòûí àæèëëàãààíû òóõàé ãýðýýíä ãàðûí ¿ñýã çóðñàí. Òîîíû
øèíæëýõ óõààíààð àëäàðøñàí àêàäåìè÷ Äîðîäíèöèí À.Ë. ìàíàé óëñûí
ØÓÀ-ä òîîöîîëîí áîäîõ òºâä çîðèóëàí II ¿åèéí òîî áîäîõ ìàøèíûã îëæ
àâàõàä äºõºì ¿ç¿¿ëñýí áºãººä òýð íü öýöýí ìýðãýí îíèãîîíä äóðòàéãààðàà
ýðäýìòäèéí äóíä àëäàðøñàí õ¿í áàéñàí.
á/ Õèìè, áèîëîãè÷ íàðààñ çºâëºëòèéí ØÓÀ-èéí äýä åðºíõèéëºã÷
àêàäåìè÷ Âèíîãðàäîâ À.Í., õîéò òóéëûã ñóäëàã÷ Ôåäîðîâ Å.Ê., àõ
ä¿¿ Ôðàíê, Ëàâðåíêî, Òåìàêîâ, Îâ÷èííèêîâ, Áåëÿåâ Ä.Ê. Äóáèíèí
Í.Ï. íàðòàé õàðèëöààòàé àæèëëàæ áàéñíààñ ãåíåòèê÷ Äóáèíèí
ìàíàé óëñàä èðæ ýíý òàëûí ìýðãýæëèéí õ¿ì¿¿ñòýé ñàíàëàà
ñîëèëöîæ ÿðèëöñàí íü çîõèõ à÷ õîëáîãäîëòîé áîëñîí þì.
â/ Ò¿¿õ÷äýýñ àêàäåìè÷ Ñêàçêèí Í.Ä., Ãðåêî Á.Ä., Æóêîâ Å.Ì.,
Ìàéñêèé È.Ì., Ãàôóðîâ Á.Á., Àêàäåìè÷ Ìàéñêèé È.Ì., Æóêîâ
Å.Ì. íàð ìîíãîëûí ò¿¿õèéã ìýääýã áàéñàí áºãººä Æóêîâ Å.Ì.
íü ìèíèé äîêòîðûí äèññåðòàöèéí çºâëºã÷ººð, Ìàéñêèé íü
äèññåðòàöèéí ø¿¿ìæëýã÷ýýð òóñ òóñ àæèëëàñàí þì.
ã/ Ôèëîñîôè÷äîîñ àêàäåìè÷ Ìèòèíü, Ï.Ô.Þäèíü, Ï.Í.Ôåäîñååâ
áîëîí Á.Ì.Êåäðîâ., Àêàäåìè÷ Êåäðîâûí áè÷ñýí øèíæëýõ óõààí
246

ñóäëàëûí á¿òýýëèéã ìàíàéõàí óíøèæ òàíèëöñàí áóé çàà.
ä/ Ýäèéí çàñàã÷ íàðààñ àêàäåìè÷ Ëåîíòüåâ, Ê.Â.Îñòðîâèòÿíîâ
áîëîí Íåêðàñîâ Í.Í., Ǻâëºëòèéí ¿éëäâýðëýõ õ¿÷íèé õºãæèë áà
áàéðøëûã ñóäàëäàã ýäèéí çàñãèéí õ¿ðýýëýíãèéí çàõèðàë àêàäåìè÷
Íåêðàñîâ Í.Í. Ìàíàé îðíû ýäèéí çàñãèéí áàéðøèë õºãæëèéã 3
äàõü ìÿíãàí æèëèéí ýõèéã õ¿ðòýëõ õóãàöààíä õºãæ¿¿ëýõ òàëààð
òºñºë áîëîâñðóóëàõàä ìàíàé ýäèéí çàñàã÷ íàðòàé îëîí æèë
õàìòðàí àæèëëàæ èðñýí.
å/ Õýë óòãà çîõèîë áà ñî¸ë ñóäëàëààñ àêàäåìè÷ Ëèõà÷åâ, Êåìåíåâ,
Â.Ì.Ñîëíöåâ, Ì.Ò.Ôåäîðåíêî íàðòàé õàìòðàí àæèëëàæ áàéñàí.
Ñóðâàëæëàã÷ ãèø¿¿í Ôåäîðåíêî Í.Ò. õÿòàä ñóäëàëûí íýðò
ýðäýìòýí áºãººä õàëõ ãîëûí áàéëäààíä îðîëöîí ãàâüÿà áàéãóóëàí
ìàíàé óëñûí áàéëäààíû óëààí òóãèéí îäîíãîîð øàãíóóëñàí õ¿í.
Äýýðõ íýðò ýðäýìòäèéí èëòãýë ÿðèàã áè îëîíòîé ñîíñîæ áàéëàà. Áàñ
ÇÕÓ-ûí Õîëáîîíû á¿ãä íàéðàìäàõ óëñóóäûí ýðäýìòýí, àêàäåìè÷ Ïàòîí Á.Å.
(Óêðàèí), Ñàòïàåâ (Êàçàõñòàí), Ìóñõåëèøâèëè Í.È. (ÿðæ), Àìáàðöóìÿí
Â.Ë. (Àðìÿí), ñóðâàëæëàã÷ ãèø¿¿ä Áîðèñååâè÷ À.Ë. (Áåëîðóññ), Êàðàêååâ
Ê.Ã. (Êèðãèç), Àñèìîâ (Òàäæèêèñòàí) íàðòàé áàéíãûí õàðèëöààòàé àæèëëàæ
èðñíèéã äàëèìààð äóðüäàõ íü ç¿éòýé.
Ýíä íýð äóðüäñàí ýðäýìòýí íýã á¿ðòýé áèå÷ëýí óóëçàõàä òýäíèé íýã
á¿ðèéí í¿¿ð öàðàé, õàðèëöàí ÿðèëöàõäàà ¿íýõýýð ñîíèðõîæ, õ¿íäýòãýæ
áàéñàí áà ñýòãýæ áîäîõûí îíöëîã çýðýã íü ìèíèé ñýòãýëä õîíîãøèí ¿ëäñýí
ãýäãèé㠺㿿ëýõ þóí áèëýý.
II
Áè Ìîíãîë óëñûí èõ ñóðãóóëèéí çàõèðàë, ØÓÀ-èéí Åðºíõèéëºã÷èéí õóâèàð
ÇÕÓ-ûí ØÓÀ-èéí óäàà äàðààãèéí åðºíõèéëºã÷ íàðòàé îëîíòàà óóëçàæ òóéëûí
íÿãò õîëáîîòîé àæèëëàæ èðñýí. ¯¿íä, Òºâ Àçèéí óðãàìëûã ñóäàëñàí àêàäåìè÷
Â.Ë.Êîìàðîâ, íýðò ôèçèê÷ Ñ.È.Âàâèëîâ, îðãàíèê õèìèéí ãàðãóóí ìýðãýæèëòýí
Í.À.Íåñìåÿíîâ, ôèçèê-òåõíèê÷ Í.Â.Êåëäûø, ôèçèê ÿëàíãóÿà ýð÷èì õ¿÷íèé
ñóäëàà÷ À.Ï.Àëåêñàíäðîâ, Ã.È.Ìàð÷óê áà Þ.Ñ.Îñèïîâ íàðòàé óäàà äàðààëàí
óóëçàæ øèíæëýõ óõààíû òàëààð õàìòðàí àæèëëàõ òóõàé õýëýëöýýð õèéæ
ãýðýý áàéãóóëàí àæèëëàæ èðñýí áèëýý. Îðîñûí Øèíæëýõ óõààíû ýäãýýð
íýðò ýðäýìòýäòýé çºâõºí òýäíèé àæèëëàäàã ëàáîðàòîðè, õ¿ðýýëýí, ØÓÀ, Èõ
ñóðãóóëèéí àëáàí òàñàëãààíä áîëîîä ºíãºðººã¿é áàñ øèíæëýõ óõààíû îëîí
óëñûí èõ áàãà õóðàë, àìðàëòûí ãàçàð, òýð ÷ áàéòóãàé ãýð îðíîîð íü óðèãäàí
î÷èæ òóõòàé ñóóæ óóëçàí ÿðèëöäàã áàéëàà. Ǻâëºëòèéí ØÓÀ-èéí õî¸ðäàõü
åðºíõèéëºã÷ Â.Ë.Êîìàðîâ íü XIX çóóíû ñ¿¿ë÷ýýð Ìîíãîë îðíîîð àÿëàí ñóäàëãàà
õèéæ áàéñàí õ¿í áºãººä 1945 îíä Ìîíãîëûí ýðäýì øèíæèëãýýíèé òºëººëºã÷
áèä íàðûã õ¿ëýýí àâ÷, ìàíàé îðíû îð÷èí ¿åèéã ã¿íýý ñîíèðõîí ÿðèëöñàí.
Áè òýãýõýä ÌÓÈÑ-èéí çàõèðàë, Ìîíãîëûí øèíæëýõ óõààíû õ¿ðýýëýíãèéí
òýðã¿¿ëýã÷ ãèø¿¿íèé õóâüä òºëººëºã÷äèéã òîëãîéëæ çºâëºëòèéí ØÓÀèéí
220 æèëèéí îéä îðîëöñîí þì. Â.Ë.Êîìàðîâ áèäíèé àæèëëàäàã ãàçðûã
247

àñóóõàä ìîíãîëûí èõ ñóðãóóëü ãýæ õàðèóëìàãö äóó àëäàí: “Ìîíãîëûí Èõ
Ñóðãóóëü ãýíý ýý? Ýíý ÷èíü ¸ñòîé ë õóâüñãàë ãýäýã ÷èíü äàðóé ìºí áàéíà” ãýæ
õýëæ áàéæ áèëýý. ÇÕÓ-ûí ØÓÀ-èéí äàðàà÷èéí åðºíõèéëºã÷ Í.À.Íåñìåÿíîâ
íàäàä çîðèóëàí õèéñýí õ¿ëýýí àâàëòàí äýýð çàãàñíû ¿ðòýñòýé õî¸ð ÿíçûí
òàëõ èäýýãýýð äàéëñàí þì. Òýãýõýä Íåñìåÿíîâ íàìàéã àæèæ àæèæ áàéãààä
ýíý õî¸ð òºðëèéí èäýýíèé àëü íü èë¿¿ òàíä òààëàãäàâ õýìýýõýä áè “àäèëõàí
áàéíàà” ãýæ õàðèóëñàí. Èíãýæ õàðèóëàõàä àêàäåìè÷ Íåñìåÿíîâ áàÿðëàñíàà
èëýðõèéëýõäýý: “Ýíý õî¸ðûí íýã íü ìèíèé àæèëëàäàã îðãàíèê õèìèéí
ëàáîðàòîðèä ìèíèé áîäîë ñàíàà, òåõíîëîãèîð õèéñýí þì ø¿¿” õýìýýí õýëæ
áàéæ áèëýý. ÇÕÓ-ûí ØÓÀ-èéí äàðààãèéí åðºíõèéëºã÷, íýðò ôèçèê÷ Ýð÷èì
õ¿÷íèé ìýðãýæèëòýí À.Ï.Àëåêñàíäðîâòàé óóëçàæ ÿðèëöàæ áàéõàä òýð ºíäºð
íóðóóòàé ýðýëõýã áèåòýé ýðäýìòýí íü îþóí óõààíû ýð÷èì õ¿÷íèé àìüä ýõ
¿¿ñâýð ìýò ñýòãýãäýë òºð¿¿ëæ áàéëàà.
Åðºíõèéëºã÷ Êåëäûøòýé áàéí áàéí óóëçàæ áàéñàí íü õàìãèéí ÿðóó òîä
ñýòãýëãýý ìèíèé ñàíààíä ¿ëäýýñýí þì. Ýíý ãàðàìãàé ýðäýìòýí íü ôèçèê÷,
òóõàéëáàë äàëàâ÷íû îíîëûí ìýðãýæëýýðýý àëäàðøñàí õ¿í áàéâ. Òýðáýýð
íàäòàé óóëçàí ÿðèëöàõäàà õî¸ð îðíû ØÓÀ-èéí õàìòûí àæèëëàãààíû àñóóäëûí
õàæóóãààð ìàíàé Ìîíãîë îðîí, ò¿¿íèé áàéãàëü ò¿¿õèéã îíöãîé ñîíèðõäîã
áàéâ. Òýð íü ÇÕÓ-ûí ØÓÀ-èéí Åðºíõèéëºã÷ áàéõäàà ìàíàé óëñûí øèíæëýõ
óõààíû õºãæèë, õî¸ð îðíû àêàäåìèéí õàìòûí àæèëëàãààã äýëãýð¿¿ëýõýä
îëîí òîäîðõîé ç¿éëèéã ñàíàà÷ëàí ÿâóóëñàí þì. Òýðáýýð íàìàéã Ìîñêâàä
î÷èõîä îíãîöíû áóóäàë äýýð óãòàõ áà ¿äýæ ãàðãàäàã áàéñíààñ ãàäíà “Ïðàãà”
ðåñòîðàíû “Öýíõýð òàíõèì” ãýäýã íýãýí æèæèã òàñàëãààíä ÿìàãò óðèí ¿äèéí
õîîëîîð äàéëàõ çóóðàà øèðýýíýýñ áîñîí ÿâæ, öîíõîîðîî õàðæ, íýãýí áàéøèíã
çààæ “Áè òýíä õ¿¿õýä íàñàà ºíãºðººñºí þì” õýìýýäýã áàéñàí çýðýã íü ìèíèé
ñàíààíä îäîî áîëòîë òîä õýâýýðýý ¿ëäñýí áèëýý.
Áè 1980-ààä îíû äóíäóóðààñ 90-ýýä îíû äóíäóóð õ¿ðòýë Ǻâëºëòèéí ØÓÀ-èéí
Äîðíîäàõèíû õ¿ðýýëýíä çºâëºõèéí òóøààë õ¿ëýýæ àæèëëàæ áàéõäàà Îðîñûí
èõ âàí Òðóáîöêîéãîîñ Ìîñêâàãèéí çàõàä áàðüæ ¿ëäýýãýýä ñ¿¿ëäýý ýðäýìòäèéí
àìðàëòûí ãàçàð áîëãîñîí òýð áàéøèíä àìàðäàã áàéâ. Ýíý íü Ìîñêâà õîòûí
áàðóóí ºìíºä ç¿ãèéí íýãýí èõ òîì îéä áàðèãäñàí áàéøèí áàéëàà. Ýíýõ¿¿ âàíãèéí
áàéøèíãèéí íîìûí ñàíä õàäãàëàãäñàí ÕVIII-ÕIÕ çóóíû ¿åèéí õàìãèéí õîâîð
ñîíèðõîëòîé íîì ñýòã¿¿ë, ãàð áè÷ìýëèéã óíøèõ çàâøààí íàäàä òîõèîëäñîí þì.
Òýð àìðàëòûí áàéøèíãèéí íóòàã äýâñãýð äýýð áàðüæ áàéãóóëñàí ãóðâàí õèéìýë
íóóðûí õºâººãººð ÿâæ õî¸ð òàëààð íü öàðñ ìîä òàðüæ óðãóóëñàí æèæèãõýí
çàìààð àëõàëæ àìàðõàä áàéãàëèéí ýíý ¿çýñãýëýíò áóëàíä áàéãóóëàãäñàí óã
áàéøèíãèéí õàâèéí íóòàã òóí ÷ àÿòàéõàí õàðàãääàã áàéæ áèëýý.
Óã áàéøèíä àìàð÷ áàéñàí ìèíèé õóó÷èí, øèíý òàíèëóóäòàéãàà óóëçàí àëü
äóðòàé ñîíèðõîëòîé ñýäâýýð ÷ºëººòýé ÿðèëöàæ áàéõàä ìºí ÷ èõ ñîíèðõîëòîé
áàéæ áèëýý.
Èéìýðõ¿¿ þì îëîí ë òîõèîëääîã áàéâ. Æèøýýëýõýä, õèìèéí ìýðãýæèëòýí
àêàäåìè÷ Àëèìàðèí ýíä áàéí áàéí èðæ àìðàõäàà ñîíãîìîë õºãæèìä
ñîíèðõîëòîé õ¿í áîëîõîîð òýíä áàéñàí íàéç íºõäºäºº çîðèóëàí õºãæìèéí
çîõèîë õóóëáàðëàí õóðààñàí õóóðöàãíóóäàà ãàðãàí ìàãíèòôîíîîð àÿëóóëæ,
248

Ìîöàðò, Áåòõîâåí, Èîõàíí Øòðàóññ, Âåðäè, Ãëèíêî, ×àéêîâñêèé áà Îðîñûí
“õ¿÷èðõýã õýñãèéí” ãèø¿¿í õºãæèì÷äèéí çîõèîëîîñ ñîíñãîæ õ¿ì¿¿ñèéã
áàÿñãàí öàãèéã àÿòàéõàí ºíãºð¿¿ëäýã áàéæ áèëýý.
Ýäãýýð ýðäýìòýäòýé èíãýæ íÿãò õîëáîîòîé íàéðñãààð àæèëëàæ èðñýí íü
ìàíàé õî¸ð îðíû Àêàäåìèéí õàìòûí àæèëëàãààã õºãæ¿¿ëýõýä èõ òóñ áîëæ
ºãñºí íü ìýäýýæ.
Õî¸ð Àêàäåìèéí îëîí õ¿ðýýëýíãèéí îðîëöîîòîé çîõèîí ÿâóóëñàí õýýðèéí
ñóäàëãààíû 5 òîì õàéãóóëûí àíãèóä øèíæèëãýýíèé èõ õýìæýýíèé àæëûã
îëîí æèë ÿâóóëæ áîäèòîé àìæèëò ãàðãàñàí þì. Òèéì ÷ ó÷ðààñ ýíý õàéãóóëûí
àæëûí ¿ð ä¿íã äýëõèéí îëîí ýðäýìòýä øîõîîðõîí ñîíèðõäîã þì.
Åâðîï, Àçè, Àìåðèêèéí îëîí ýðäýìòýä áà ýðäýì øèíæèëãýýíèé
áàéãóóëëàãóóä ýäãýýð ýêñïåäèöýýñ ñóäàëäàã ÷óõàë ÷óõàë àñóóäëóóäàä îäîî
íèéëýí îðæ àæèëëàöãààæ áàéíà.
Îðîñûí ýðäýìòýä ÕVII çóóíààñ ýõëýí Ìîíãîëûã ñóäàëæ èðñýí íü
¿ðãýëæèëñýýð XX çóóíä á¿ð õºãæèæ ìîíãîë áà äýëõèéí îëîí óëñûí ýðäýì
øèíæèëãýýíèé õàðèëöààã õºãæ¿¿ëýõýä òóñ äºõºì ¿ç¿¿ëñýí þì. ¯¿íòýé
õîëáîãäóóëàí äóðñàí ñàíàõàä Ôðàíöûí íýðò ôèçèê÷ Ïîëü Ëàíæåâåí, Æîïìî
Êþðè, Àíãëèéí ýðäýìòýí ôèçèê÷ Äæîí Áåðíàë, àëäàðò ò¿¿õ÷ Òîéíáèéí
øàâü Êàð, Àìåðèêèéí ýðäýìòýí Î.Ëàòòèìîð Ç¿¿í Ãåðìàíû ýðäýìòýí õèìè÷,
Êëàðà Ãåðìàí, Ãåðìàíû íýðò ìîíãîë÷ ýðäýìòýí Âàëüòåð Õàéññèã, Ïîëüøèéí
ýðäýìòýí ßí Ãîðøêîâñêèé, Âåíãðèéí ýðäýìòýí Ë.Ëèãåòè, Õÿòàäûí ýðäýìòýí
Ãî Ìî Æî, ßïîíû ýðäýìòýí Øèðî Õîòòàðè, Øèãåý Îçàâà, Áîëãàðûí ýðäýìòýí
Àíãåë Áàëåâñêè çýðýã ýðäýìòýäòýé òàíèëöñàí íü Ìîíãîëûí ØÓÀ áà äýýðõ
îðíóóäûí øèíæëýõ óõààíû áàéãóóëëàãóóäòàé õàðèëöàà òîãòîîí, õàìòûí
àæèëëàãàà ÿâóóëàõàä òóéëûí òóñòàé áîëñíûã òýìäýãë¿¿øòýé.
Ýíý îíä 275 æèëèéíõýý îéã òýìäýãëýõ ãýæ áóé Îðîñûí ØÓÀ XX çóóíä
øèíæëýõ óõààí òåõíèêèéí á¿õ òýðã¿¿ëýõ ñàëáàðààð ãàðàìãàé àìæèëò îëñíûã
íèéòýýð ìýäýõ áèëýý. ¯¿íä çºâõºí õî¸ðõîí ç¿éëèéã äóðüäàõàä, Ãèòëåðèéí
öýðãèéí õ¿÷èéã ÿëàõàä Ǻâëºëòèéí øèíæëýõ óõààí íü èõèéã õèéñíèéã
íèéòýýðýý ìýäíý. Ãýâ÷ òóõàéí ¿åäýý òîäîðõîé çîðèëãîîð òýð áîëãîí îëîíä
èëýðõèé áîëîîã¿é áàéñàí ó÷èð ÇÕÓ-ûí ØÓÀ-èéí àêàäåìè÷-íàðèéí áè÷ãèéí
äàðãà Áðóåâè÷ È.Ã., àêàäåìè÷ Áóðäåíêî íàðûí çýðýã õ¿ì¿¿ñ äýñëýã÷ ãåíåðàë
áà õóðàíäàà ãåíåðàëûí ä¿ðýìò õóâöñûã ºìñ÷ ÿâäàã áàéñíààñ ãàäíà àëäàðò
àêàäåìè÷ Ñ.Ï.Êîðîëåâ, Ï.Êàïèöà, Ì.Â.Êåëäûø, À.Ï.Àëåêñàíäðîâ íàð ÇÕÓûí
3 óäààãèéí áààòðûí òýìäãèéã ç¿¿æ ÿâäãààñ õ¿ì¿¿ñ ãàäàðëàæ áàéñàí íü
ñ¿¿ëäýý òîäîðõîé áîëñîí þì.
Îðîñûí Øèíæëýõ óõààí ñàíñðûí óóäìûã ñóäëàõ òàëààð ãàðàìãàé àìæèëò
ãàðãàæ õ¿í òºðºëõòíèé ò¿¿õýíä Îðîñûí èðãýí Þ.À.Ãàãàðèíûã àíõ óäàà
ñàíñàðò íèñãýñíèéã äóðäàõàä õàíãàëòòàé áóé çà.
Ýõ óëñ îðíîî öýöýãë¿¿ëýí õºãæ¿¿ëýõýä XXI çóóíä øèíæëýõ óõààíû òàëààð
ãàðàìãàé øèíý àìæèëò ãàðãàæ, àðä ò¿ìíèéõýý àìüäðàëûã äýýøë¿¿ëýõ ¿éëñò
øèíý íýìýð îðóóëàõûã Îðîñ îðíû ýðäýìòäýä ÷èí ñýòãýëýýñýý õ¿ñýí åðººæ
áàéíà.
249

250