Хорт зуршлаас татгалзах
Хорт зуршлаас татгалзах
Хорт зуршлаас татгалзах
- No tags were found...
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
ХОРТ ЗУРШЛААС ТАТГАЛЗАХ<br />
12<br />
МОДУЛЬ<br />
ХОРТ ЗУРШЛААС<br />
ТАТГАЛЗАХ<br />
1<br />
“АМЬДРАХ УХААНЫ ЧАДВАР” БАГЦ ГАРЫН АВЛАГА
12<br />
МОДУЛЬ<br />
АНХНЫ ХЭВЛЭЛ<br />
ХОРТ ЗУРШЛААС<br />
ТАТГАЛЗАХ<br />
“АМЬДРАХ УХААНЫ ЧАДВАР” БАГЦ ГАРЫН АВЛАГА<br />
Шинэчлэн боловсруулсан:<br />
Ванягийн Лхамсүрэн<br />
Дамбасанжаагийн Цолмонтуяа<br />
Хянан тохиолдуулсан:<br />
Эрдэнэчулууны Мөнгөнтулга<br />
Зөвлөхөөр ажилласан:<br />
Эх бэлтгэсэн:<br />
Жозефин Соварин<br />
Анандита Филипоз<br />
Уттара Бхарат Кумар<br />
Элбэгзаяагийн Ангараг<br />
Ганбаатарын Санчир<br />
Энд илэрхийлсэн үзэл санаа нь зохиогчдынх бөгөөд Нэгдсэн Үндэстний Байгууллагын Хүн амын сангийн албан ёсны<br />
байр суурийг илэрхийлэхгүй.<br />
Улаанбаатар хот. 2016 он
ХОРТ ЗУРШЛААС ТАТГАЛЗАХ<br />
ӨМНӨХ ҮГ<br />
“Амьдрах ухааны чадвар” багц гарын авлагын арван хоёр дахь модуль нь “<strong>Хорт</strong> <strong>зуршлаас</strong><br />
<strong>татгалзах</strong>” юм. Энэ модулийн агуулгыг өсвөр насныхан, залуучууд төдийгүй насанд хүрэгчид<br />
ч судалж болно. Үүнийг судалснаар хорт зуршлын талаарх мэдлэг, ойлголтоо гүнзгийрүүлж,<br />
түүнээс <strong>татгалзах</strong> ур чадварт суралцан амьдралдаа хэрэгжүүлж, эрүүл дадал хэвшилтэй<br />
болно.<br />
“Амьдрах ухааны чадвар“ багц гарын авлагын гурав дахь хэвлэлд хоёр модуль шинээр<br />
боловсруулагдаж байгаагийн нэг нь энэхүү “<strong>Хорт</strong> <strong>зуршлаас</strong> <strong>татгалзах</strong>“ модуль юм. Үүнийг НҮБын<br />
Хүн амын сан, Швейцарийн хөгжлийн агентлагийн дэмжлэгтэйгээр НҮБ-ын Хүн амын сан,<br />
Монгол улсын Засгийн газартай хамтран хэрэгжүүлж буй “Залуучуудын хөгжлийн хөтөлбөр<br />
(2013-2017)“-ийн хүрээнд боловсруулан хэвлэлээ.<br />
Модулийг НҮБ-ын Хүн амын сангийн Ази номхон далайн бүсийн зөвлөх Жозефин<br />
Соварин, Анандита Филипоз, Жонс Хопкинсийн их сургуулийн зөвлөх мэргэжилтэн Уттара<br />
Бхарат Кумар, НҮБ-ын Хүн амын сангийн редакцийн зөвлөл мөн гарын авлагыг ашиглаж<br />
хэрэглэдэг мэргэжилтэн, сургагч багш нарын санал зөвлөмжийн дагуу Ванягийн Лхамсүрэн,<br />
Дамбасанжаагийн Цолмонтуяа нар боловсруулсан ба МУБИС-ийн Биологийн тэнхмийн багш<br />
Эрдэнэчулууны Мөнгөнтулга хянан тохиолдуулав.<br />
“<strong>Хорт</strong> <strong>зуршлаас</strong> <strong>татгалзах</strong>” модулийг шинээр боловсруулан хэвлэхэд өөрийн үнэтэй хувь нэмэр<br />
оруулсан бүх хүнд гүн талархал илэрхийлье.<br />
ГАРЧИГ<br />
Өмнөх үг ................................................................................................................<br />
Удиртгал ................................................................................................................<br />
Үндсэн ойлголт .....................................................................................................<br />
Сэдвийн танилцуулга ............................................................................................<br />
Үнэлгээ .................................................................................................................<br />
Сэдэв 1. Архи, түүний нөлөө ...............................................................................<br />
Сэдэв 2. Тамхи, түүний нөлөө ..............................................................................<br />
Сэдэв 3. Видео тоглоомын хамаарал, түүний нөлөө ..........................................<br />
Сэдэв 4. Мансууруулах бодис, түүний хор нөлөө ...............................................<br />
1<br />
2<br />
4<br />
5<br />
6<br />
10<br />
29<br />
42<br />
54<br />
1
МОДУЛЬ 12<br />
ХОРТ ЗУРШЛААС ТАТГАЛЗАХ<br />
УДИРТГАЛ<br />
ХОРТ ЗУРШЛААС ТАТГАЛЗАХ ГЭЖ ЮУ ВЭ?<br />
Хувь хүний болон гэр бүл, нийгмийн эрүүл мэнд, сэтгэл санаа, ёс суртахуун, эрх зүйн хэм<br />
хэмжээ, эд зүйл зэрэгт их, бага хэмжээгээр хохирол учруулдаг хүний дадал зуршлыг хорт<br />
зуршил хэмээн үзэж болох бөгөөд архи уух, тамхи татах, мансууруулах бодис хэрэглэх, видео<br />
тоглоомонд донтох зэрэг нь багтана.<br />
Хүн өөрийнхөө болон бусдын эрүүл мэнд, сэтгэл санаа, ёс суртахуун, эд зүйл зэрэгт хохирол<br />
учруулах тэрхүү <strong>зуршлаас</strong> ухамсартайгаар татгалзан, бусдад мөн зөвлөн тусалж, эрүүл мэндээ<br />
дэмжих, хамгаалах байр суурьтай байхыг хорт <strong>зуршлаас</strong> <strong>татгалзах</strong> гэж хэлнэ.<br />
Өөрийн хорт <strong>зуршлаас</strong>аа буюу эрүүл мэндэд сөрөг нөлөөтэй зан үйлээсээ татгалзаж чадвал та<br />
тэдгээрийн сөрөг үр дагавраас өөрийгөө болон бусдыг сэргийлж байна гэсэн үг юм. Өөрөөр<br />
хэлбэл, хорт <strong>зуршлаас</strong> татгалзсанаар өөрийн эрүүл мэнд, бусадтай харилцах харилцаанд<br />
учирч болох олон эрсдлээс өөрийгөө тодорхой хэмжээнд хамгаалах болно.<br />
Найз нөхөд, гэр бүлийнхэн, ойр дотны хүмүүстэйгээ хамтран эрүүл мэндэд сөргөөр нөлөөлдөг<br />
зан үйлээс хамтдаа татгалзаж сурах нь эрүүл мэндээ дэмжих, эерэг дадал, хандлагатай болох<br />
хамгийн зөв зам юм.<br />
<strong>Хорт</strong> <strong>зуршлаас</strong> татгалзаж, сэргийлж сурах нь шийдвэр гаргах, шүүмжлэлт сэтгэлгээ, холбоо<br />
тогтоох, стрессийг зохицуулах, харилцааны ур чадвартай байх зэрэг амьдрах ухааны олон<br />
чадваруудыг шаардаж, эдгээрийн харилцан уялдаа холбоонд хэрэгждэг зүйл. Иймд хорт<br />
<strong>зуршлаас</strong> татгалзхад тань бусдад амьдрах ухааны чадваруудыг эзэмшсэн байдал ихээхэн<br />
нөлөөлөх болно гэдгийг анхаараарай.<br />
“ХОРТ ЗУРШЛААС ТАТГАЛЗАХ” ЧАДВАРЫГ ЭЗЭМШИХ НЬ ЯАГААД ЧУХАЛ ВЭ?<br />
Эрүүл амьдрах, сэтгэл санаа өөдрөг, баяр баясгалантай байх, зорьсон зорилгодоо хүрэх зэрэг<br />
бидний амьдралын бүхий л сайн сайхан зүйлд хорт зуршил сөргөөр нөлөөлдөг. Тухайн үедээ<br />
танд ямар ч гэм хоргүй, таатай, эсвэл байдаг л энгийн юм шиг санагдаж байсан зүйл тодорхой<br />
хугацааны дараа танд гэмшил харуусал авчирч болох билээ. Заримдаа хорт <strong>зуршлаас</strong> үүдэлтэй<br />
сөрөг нөлөөлөл нь хэзээ ч эргэж засаж болохгүй өөрчлөлтүүдийг хүний эрүүл мэнд, сэтгэл<br />
санаа, бие махбодод бий болгосон байдаг.<br />
<strong>Хорт</strong> <strong>зуршлаас</strong> татгалзаж чадсанаараа хүн гэр бүл, найз нөхөд, ойр дотныхоноо болон бусад<br />
хүмүүсийг ч гэсэн хайрлаж, хамгаалж чадна. Архинаас татгалзсанаар гэр бүл, ойр дотны<br />
хүмүүсээ стрессгүй, айдас, түгшүүргүй амар амгалан амьдрах нөхцлийг бүрдүүлэхэд тусалж<br />
байна. Тамхи татахгүй байснаараа ойр дотны хүмүүсээ дам тамхидалтад өртүүлэхгүйгээс<br />
гадна гэр бүлийнхээ санхүүд ч хэмнэлт гаргана. Харин мансууруулах бодис хэрэглэхээс<br />
татгалзсанаараа бие-сэтгэцийн хувьд эрүүл байж, олон эрсдлээс өөрийгөө болон бусдыг<br />
сэргийлж чадна.<br />
Таныг хүндэлдэг, ойлгодог, тусалж, дэмждэг найз нөхөд, гэр бүл, хамт ажиллагсад, нэг<br />
ангийнхан, орчин тойрны хүмүүсийн таныг үнэлж, хүндэлж буй байдалд таны хорт <strong>зуршлаас</strong><br />
<strong>татгалзах</strong>, сэргийлэх чадвар ихээхэн нөлөө үзүүлсэн байж болно шүү дээ.<br />
Бодит амьдралаас харахад архи, тамхи зэрэг хорт <strong>зуршлаас</strong> татгалзаж чадсан хүн гэр бүл,<br />
найз нөхөд, хамт олныхоо дунд нэр хүндтэй, стресс багатай, сэтгэл тайван амьдарч байна.<br />
Бусадтай тогтоосон сөрөг холбоогоо тасалж чаддаг, бусдын шахалт, дарамтаас эрс шийдэмгий<br />
болон эелдгээр, өөртөө итгэлтэйгээр татгалзаж чаддаг, шийдвэр гаргах чадвар, харилцааны<br />
ур чадваруудыг эзэмшсэн байх нь хорт <strong>зуршлаас</strong> сэргийлэхэд тустай.<br />
ХОРТ ЗУРШЛААС ТАТГАЛЗАХ ЧАДВАРЫГ ЭЗЭМШҮҮЛЭХИЙН ТУЛД СУРАЛЦАГЧДЫН<br />
ОНЦЛОГ, ЯЛГААТАЙ БАЙДЛЫГ ХЭРХЭН ХАРГАЛЗАН ҮЗЭХ ВЭ?<br />
Тодорхой насны түвшин тус бүрт хүмүүси3йн хорт зуршилд автах шалтгаан, нөхцөл өөр байдаг<br />
байна. Мөн хорт зуршлын сөрөг нөлөөлөл нь насны түвшингээр ялгаатай байдлаар хүний бие<br />
махбод, эрүүл мэнд болон сэтгэл санаанд илрэн гардаг. <strong>Хорт</strong> <strong>зуршлаас</strong> <strong>татгалзах</strong> чадварыг<br />
эзэмшүүлэхэд жендэрийн асуудлуудыг харгалзан үзэх хэрэгтэй. Иймээс насны ялгаатай<br />
байдал, жендэрийн асуудлууд, хүний хувийн зан төлвийн онцлог, гэр бүлийн харилцааны<br />
байдал зэргийг харгалзсан бодит амьдралын жишээ, дасгал даалгавар ашиглахыг зорьсон<br />
болно.<br />
Судлах ерөнхий агуулга:<br />
№ Сэдэв Судлах агуулга<br />
1 Архи, түүний нөлөө<br />
2 Тамхи, түүний нөлөө<br />
3<br />
Видео тоглоомын<br />
хамаарал, түүний нөлөө<br />
4 Мансууруулах бодис,<br />
түүний хор нөлөө<br />
--<br />
Архи уух шалтгаан, нөхцөл<br />
--<br />
Архины бие махбод ба сэтгэл санаанд үзүүлэх нөлөө<br />
--<br />
Архины нийгэм, эдийн засгийн сөрөг нөлөө<br />
--<br />
Шийдвэр гаргах<br />
--<br />
Архи ба жендэр<br />
--<br />
Тамхи татах шалтгаан, нөхцөл<br />
--<br />
Тамхи татах эсэхээ шийдэх нь<br />
--<br />
Тамхины сөрөг нөлөө, үр дагавар<br />
--<br />
Тамхины нийгэм, эдийн засгийн нөлөө<br />
--<br />
Архи, тамхины хэрэглээг бууруулах арга зам<br />
--<br />
Тоглоомын төрөл<br />
--<br />
Тоглоомын нөлөө<br />
--<br />
Видео тоглоомын хамаарал, донтолт, түүний үе шат<br />
--<br />
Мансууруулах бодисын хэрэглээ, нөлөөлөх хүчин<br />
зүйлс<br />
--<br />
Мансууруулах бодисын нөлөө<br />
--<br />
Мансууруулах бодисын нийгэм, эдийн засгийн нөлөө<br />
--<br />
Хар тамхи, мансууруулах бодисоос <strong>татгалзах</strong> нь<br />
2 3
МОДУЛЬ 12<br />
ХОРТ ЗУРШЛААС ТАТГАЛЗАХ<br />
ҮНДСЭН ОЙЛГОЛТ<br />
“<strong>Хорт</strong> <strong>зуршлаас</strong> <strong>татгалзах</strong>” ур чадвар эзэмшүүлэх энэхүү багц нь дараах үндсэн<br />
ойлголтуудын хүрээнд та бүхэнд мэдлэг, чадвар эзэмшүүлэх болно.<br />
Архи, согтууруулах ундаа<br />
Монгол Улсын архидан согтуурахтай тэмцэх тухай хуулийн дагуу “Хүнсний зориулалтын<br />
түүхий эдээр үйлдвэрлэсэн спирт, бүх төрлийн архи, 2 хувиас дээш этилийн спирт агуулсан<br />
дарс, пиво, сүүн бүтээгдэхүүнээр нэрсэн шимийн архи согтууруулах ундааг ерөнхйид нь архи<br />
гэнэ.<br />
Тамхи<br />
Тамхи гэдэг нь татах, зажлах, үнэрлэх зэргээр хэрэглэдэг, хэрэглэсэн үедээ мансууруулах<br />
нөлөөтэй, хараат байдал үүсгэх чадвартай, донтуулах, хорт хавдар үүсгэх чадвартай, 4000<br />
орчим химийн бодис агуулдаг хүний биед хортой нөлөө бүхий бодисыг хэлнэ.<br />
Дам тамхидалт<br />
Идэвхигүй буюу дам тамхидалт нь тамхи татдаггүй хүн тамхичин хүний татсан тамхины утаагаар<br />
амьсгалахыг хэлнэ. Учир нь тамхины шаталтын үед утаа нь орчинд тарахад никотин болон<br />
тамхины бохь нь 2 дахин илүү болдог. Утаа нь ямар ч шүүлтүүрээр шүүгддэггүй.<br />
Видео тоглоомонд донтох<br />
Видео тоглоомоор донтон тоглох нь хүний эрүүл мэнд, сэтгэн бодох чадвар, сэтгэл хөдлөл,<br />
танин мэдэхүйн үйл явц, харилцаа зэрэгт сөргөөр нөлөөлөх сэтгэцийн эмгэг үүсэхэд хүргэдэг<br />
байна. Донтолт нь 4 үе шатаар явагддаг сэтгэцийн хүнд эмгэг юм.<br />
Мансууруулах бодис, түүнээс <strong>татгалзах</strong><br />
“Мансууруулах бодис” гэдэг нь хүний мэдрэх, бодох, харах, амтлах, үнэрлэх, сонсох болон<br />
биеэ авч явах байдалд нь сөргөөр нөлөөлөх зүйл буюу бүтээгдэхүүн юм. Дэлхийн Эрүүл<br />
Мэндийн Байгууллагын (ДЭМБ) тодорхойлсноор “Мансууруулах бодис” гэдэг нь биеийн бүтэц,<br />
үйл ажиллагааг ямар нэг замаар өөрчлөх шингэн, хатуу, хийн байдалтай зүйл гэжээ.<br />
Үгүй гэж эрс шийдэмгий <strong>татгалзах</strong>, өөртөө итгэлтэйгээр мансууруулах бодис хэрэглэхгүй<br />
байх шийдвэрээ бусдад илэрхийлэх, гаргасан шийдвэрээ тууштай баримтлах, үе тэнгийн<br />
дарамт шахалтад автахгүй байх, санал болгож буй хүмүүсээс зайлсхийх, зугатан зайлах нь<br />
мансууруулах бодисоос <strong>татгалзах</strong> чадвар юм.<br />
СЭДВИЙН ТАНИЛЦУУЛГА<br />
СЭДЭВ 1. Архи, түүний нөлөө.<br />
Энэ сэдвийн хүрээнд суралцагчид нь эрүүл мэндэд архины үзүүлэх сөрөг нөлөөллийг судлан,<br />
хэрэглэхээс <strong>татгалзах</strong> чадваруудад суралцана.<br />
Хүний архи уух шалтгаан, нөхцөлийг тодорхойлон гаргаж, бие махбод, эрүүл мэнд, харилцаанд<br />
архины үзүүлэх нөлөөллийг ялган таньж, архины хэрэглээний нийгэм, эдийн засгийн үр<br />
дагавруудад дүн шинжилгээ хийн, өөрийн үнэлгээ дүгнэлтийг өгнө.<br />
Архины хэрэглээний түвшин тодорхойлох арга зүйд суралцан, өөрийн болон бусдын архины<br />
хэрэглээнд үнэлгээ дүнэлт өгнө.<br />
Архи хэрэглэхээс <strong>татгалзах</strong> арга замуудад тодорхой жишээ, тохиолдол дээр багаар<br />
ажиллан,оролцооны аргуудыг хэрэглэн суралцах болно.<br />
СЭДЭВ 2. Тамхи, түүний нөлөө.<br />
Энэ сэдвийг үзэж судалсанаар дараах мэдлэг, чадвар, хандлагыг эзэмших болно. Тамхи,<br />
тамхины тухай ерөнхий ойлголттой болох, идэвхигүй тамхидалтын хор холбогдол, тамхинд<br />
агуулагдах хорт бодисууд, тамхины бие махбодод үзүүлэх урт ба богино хугацааны нөлөөг<br />
мэдэх, тамхины хэрэглээний байдлыг үнэлэх, нийгэм болон эдийн засагт үзүүлэх нөлөөнд дүн<br />
шинжилгээ хийх, тамхинаас <strong>татгалзах</strong> чадвартай болно.<br />
СЭДЭВ 3. Видео тоглоомын хамаарал, түүний нөлөө.<br />
Энэ сэдвийн хүрээнд видео тоглоомын ач тус, хор холбогдолыг тодорхойлон, видео<br />
тоглоомын донтолтоос болон бусад хорт зуршлуудаас сэргийлэх арга замд суралцах болно.<br />
Үйл ажиллагаануудын дүнд тоглоомын ач холбогдолыг тодорхойлон, тоглоом бие хүнд хэрхэн<br />
нөлөөлж байгааг судлан, тоглоомын эерэг болон сул талуудад дүн шинжилгээ хийнэ. Мөн<br />
видео тоглоомын бие махбод болон сэтгэл зүй, зан үйлд үзүүлэх нөлөө, амьдралын хэвийн<br />
үйл ажиллагаанд хэрхэн эерэгээр болон сөрөгөөр нөлөөлөхийг тодорхойлж, донтолтоос<br />
сэргийлэх чадварт суралцана.<br />
СЭДЭВ 4. Мансууруулах бодис, түүний хор нөлөө.<br />
Энэхүү сэдвийг судалсаны дүнд суралцагчид нь өсвөр үе, насанд хүрэгчдийн мансууруулах<br />
бодис хэрэглэх шалтгаан, нөхцөлийг тодруулан, мансууруулах бодисыг бие махбод, эрүүл<br />
мэнд, харилцаанд, зан үйлд үзүүлэх нөлөөллийг ялган тодорхойлж, мансууруулах бодисын<br />
хэрэглээний нийгэм, эдийн засгийн үр дагавруудад дүн шинжилгээ хийх болно. Мөн хар тамхи,<br />
мансууруулах бодисын хэрэглээ, хор хөнөөлийн тухай цуу яриа, үнэн бодит мэдээллийг ялган<br />
таньж, хар тамхи, бэлгийн харьцаа, бэлгийн хүчирхийлэл болон БЗДХ/ДОХ-ын хоорондын<br />
уялдаа холбоог судалж дүгнэлт хийнэ. Мансууруулах бодис хэрэглэхээс <strong>татгалзах</strong> арга<br />
замуудад суралцах болно.<br />
4 5
МОДУЛЬ 12<br />
ХОРТ ЗУРШЛААС ТАТГАЛЗАХ<br />
ҮНЭЛГЭЭ<br />
I хэсэг. Мэдлэг<br />
(Өгөгдлийг уншаад таныг хамгийн сайн илэрхийлэх хариултыг сонгоно. Тохирч байвал – тийм (Т),<br />
Тохирохгүй бол –үгүй (Ү), Эргэлзэж байвал – мэдэхгүй (М) гэж хариулна уу)<br />
№ Өгөгдөл Т Ү М<br />
1 <strong>Хорт</strong> зуршилд архи, тамхи, видео тоглоом, мансууруулах бодис ордог.<br />
2 Архи нь согтууруулах ундаа мөн.<br />
3 Тамхи нь мансууруулах нөлөөтэй.<br />
4 Видео тоглох нь муу нөлөөтэй.<br />
5 Мансууруулах нөлөөтэй бодис элбэг байдаг.<br />
6 <strong>Хорт</strong> зуршил нь мансууруулдаг.<br />
7 Мансуурах нь сэтгэл мэдрэлд муу нөлөөтэй.<br />
8 Мансууруулах зүйлс нь хүний бие махбодод муу нөлөөтэй.<br />
9 <strong>Хорт</strong> бодисууд хүний гадаад төрхөд муугаар нөлөөлдөг.<br />
10 Архи, тамхи хэрэглэдэг эмэгтэй хүн муухай харагддаг.<br />
11 Видео тоглох нь мансуурч байна гэсэн үг.<br />
12 <strong>Хорт</strong> зуршил хэрэглэснээр гэр бүлдээ хүндрэл учруулна.<br />
13 Видео тоглоомын хамаарал үүсэх нь нийгэмд аюулгүй.<br />
II хэсэг. Чадвар<br />
1. Энэхүү жижиг зохиомжийг уншаад доорх зөвлөмжөөс тохирохыг дугуйлна уу.<br />
Б. 20 настай. Айлын ганц охин бөгөөд найз нөхөд олонтой. Баяр ёслол, найз нөхөдтэйгээ<br />
уулзах, бусдын баярыг хуваалцах, хамт олны нийллэг зэрэг тохиолдлуудад архи уух хэрэгтэй<br />
болдог. Сүүлийн үед турах гээд тамхийг хэрэглэдэг болсон. Архи, тамхиа багасгая гэж бодож<br />
байгаа. Гэхдээ найзууд нь уулзахаараа бүгд бага зэрэг уудаг учраас уухгүй байвал найзууд<br />
нь таатай хандахгүй гэж мэдэж байгаа. Архи уудаггүй нэг найзтайгаа тэд сүүлийн үед дотно<br />
харьцахаа больсон. Тамхи татахаа болихоор таргалаад байдаг болохоор, тураах эмнээс дээр<br />
гэж боддог. Б.д зөвлөгөө өгөөрэй.<br />
Зөвлөмжүүд:<br />
1. Чи хааяа жаахан уухад зүгээр, тэгэхгүй бол найз нөхөдгүй болно.<br />
2. Найзууддаа архи уухгүй байя гэж санал болгох хэрэгтэй.<br />
3. Архи, тамхинаас өөрөө шууд <strong>татгалзах</strong> хэрэгтэй.<br />
2. С. дуучин болохыг мөрөөддөг. Нэг хамтлагийн гишүүн болоод удаагүй. Тэдний хамтлагийг<br />
дэмжиж тусалдаг нэгэн түүнд “ Чи нэг л хөгжмөө мэдрэхгүй байна. Бид бүгдээрээ л хэрэглэдэг,<br />
Дэлхийн одод ч хэрэглэдэг. Үүнийг хэрэглэхээр хөгжмийг жинхэнээр нь мэдрэх болно” гэж<br />
хэлээд нэгэн зүйл өгсөн. Түүнийг зөвшөөрөхгүй бол тэр хамтлагт дуулах эрхгүй болох байх<br />
гэж С. бодож байгаа. Нээрээ л хэрэгтэй зүйл байх гэж бодсон ч хар тамхи татах хэрэггүй гэж<br />
бас бодогдож байгаа.<br />
Тэр ямар шийдвэр гаргах бол?<br />
Зөвлөмжүүд:<br />
1. Нэг удаа татахад донтохгүй тул хэрэглээд үзэх<br />
2. Цагдаад хэлэх<br />
3. Хамтлагаасаа гарах<br />
14 Архийг бага зэрэг уух нь биед хэрэгтэй.<br />
15 Архи, тамхийг хүссэн үедээ хаяхад хүндрэл байхгүй.<br />
6 7
МОДУЛЬ 12<br />
ХОРТ ЗУРШЛААС ТАТГАЛЗАХ<br />
3. Та дараах амьдрах ухааны чадваруудыг ямар түвшинд ашигладаг гэж үзэж байгаагаа<br />
тэмдэглэнэ үү?<br />
Өөртөө итгэлтэй байх<br />
Бусадтай холбоо тогтоох<br />
Харилцах чадвар<br />
Сэтгэлийн хөдөлгөөнөө хянах<br />
Шийдвэр гаргах<br />
Төлөвлөлт хийх<br />
Тунгаан бодох<br />
Бусдыг ойлгож мэдрэх<br />
Стрессийг зохицуулах<br />
Жендэрт суурилсан<br />
хүчирхийллээс сэргийлэх<br />
Бэлгийн амьдрал: БЗДХ/ХДХВийн<br />
халдвараас сэргийлэх<br />
<strong>Хорт</strong> <strong>зуршлаас</strong> сэргийлэх<br />
Муу Хангалтгүй Хангалттай Сайн<br />
Маш<br />
сайн<br />
Таны хорт <strong>зуршлаас</strong> <strong>татгалзах</strong> чадвар амьдрах ухааны бусад чадваруудаас ямар түвшинд<br />
байгааг ажиглан тэмдэглээрэй. Яагаад гэдэг асуултад хариулна уу?<br />
III хэсэг. Хандлага<br />
Заавар: Өгөгдөл тус бүрийг уншаад, дараах зүйлийг ашиглан өөрийн үзэл бодлыг илэрхийлэхэд тохирох тоог дугуйлна уу.<br />
1 – Огт санал нийлэхгүй байна.<br />
2 – Санал нийлэхгүй байна.<br />
3 – Эргэлзэж байна.<br />
4 – Санал нийлж байна.<br />
5 – Бүрэн санал нийлж байна.<br />
1. Стандарт уулт буюу согтууруулах ундаа хэрэглэх зохистой хэмжээ гэж байх хэрэгтэй.<br />
1 2 3 4 5<br />
2. <strong>Хорт</strong> зуршилгүй хамт олныг урамшуулах нь чухал.<br />
3. Хүн гэртээ тамхи татах нь буруу зүйл биш.<br />
1 2 3 4 5<br />
1 2 3 4 5<br />
4. <strong>Хорт</strong> зуршлын талаар улсаас бодлого зохицуулалт хийх ёстой.<br />
1 2 3 4 5<br />
5. Бид мансууруулах бодисын хэрэглээний талаар гэр бүл, хамт олон, найз нөхөд, дунд<br />
сургуулийн сурагчид, их дээд сургуулийн оюутан залуучууд, насан туршийн боловсролын<br />
төв, МСҮТ-ийн оюутан залуучуудтай ярилцах хэрэгтэй.<br />
1 2 3 4 5<br />
6. Бид мансууруулах бодис хэрэглэгчидтэй хамт байх ЁСГҮЙ.<br />
1 2 3 4 5<br />
7. <strong>Хорт</strong> <strong>зуршлаас</strong> үүдсэн асуудлууд нь бидний амьдралд нөлөөлж байна.<br />
8. Тамхи татах нь архи уухаас дээр.<br />
1 2 3 4 5<br />
1 2 3 4 5<br />
9. Мансууруулах бодис, архи, тамхины хэрэглээ нь улс орны аюулгүй байдалд нөлөөлнө.<br />
1 2 3 4 5<br />
10. Олон нийтийг хамарсан сурталчилгааны ажлыг өргөн хүрээнд хийх хэрэгтэй.<br />
1 2 3 4 5<br />
8 9
МОДУЛЬ 12: СЭДЭВ 1<br />
АРХИ, ТҮҮНИЙ НӨЛӨӨ<br />
ЗОРИЛГО<br />
Суралцагчид архи уух шалтгаан, нөхцөл болон бие махбод, сэтгэл санаа, нийгэм эдийн засагт<br />
үзүүлэх сөрөг нөлөөг судлан дүн шинжилгээ хийж архинаас <strong>татгалзах</strong>, хэрэглээг бууруулахын<br />
ач холбогдлыг ухаарч ойлгоно.<br />
ЗОРИЛТ<br />
Энэ сэдвийг судалснаар суралцагчид дараах мэдлэг, чадвартай болсон байна. Үүнд:<br />
• Архи уух шалтгаан, нөхцлийг тодорхойлон гаргах<br />
• Бие махбод, сэтгэл санаа, харилцаанд архины үзүүлэх нөлөөллийг ялган тодорхойлж,<br />
бусдад тайлбарлах<br />
• Архины хэрэглээний эрүүл мэндэд үзүүлэх нөлөө, үр дагаврыг нэрлэн, тайлбарлах<br />
• Архины хэрэглээний нийгэм, эдийн засгийн үр дагаврыг тооцоолох<br />
• Архинаас татгалзаж сурахын ач холбогдлыг ухаарах, хэрэгжүүлэх<br />
Сэдэв 1<br />
АРХИ, ТҮҮНИЙ НӨЛӨӨ<br />
Бэлтгэх зүйл<br />
• Том цаас, эсвэл самбар<br />
• Самбарын үзэг, эсвэл шохой, скоч<br />
• Хүний эрхтэн тогтолцооны зурагт үзүүлэн, эсвэл биет үзүүлэн<br />
• Архины сөрөг нөлөө (Нөөц хэрэглэгдэхүүн 1.1) – зураасын дагуу хайчлан бэлдсэн байна.<br />
• Венийн диаграммын загвар /хананд байрлуулсан байна/<br />
• Жижиг цаасан хайрцаг<br />
• Нөөц хэрэглэгдэхүүн 1.2 - нэг хувь, багуудад хуваарилж өгөхөөр бэлтгэнэ.<br />
• Нөөц хэрэглэгдэхүүн 1.3 - нэг хувь, багуудад хуваарилж өгөхөөр бэлтгэнэ.<br />
• Нөөц хэрэглэгдэхүүн 1.4 - зураасын дагуу хайчилж, хүн бүрт тарааж өгөхөөр бэлтгэнэ.<br />
10 11
МОДУЛЬ 12: СЭДЭВ 1<br />
АРХИ, ТҮҮНИЙ НӨЛӨӨ<br />
ТУХАЙН СЭДВИЙН ҮНДСЭН ОЙЛГОЛТ<br />
• Монгол улсын архидан согтуурахтай тэмцэх тухай хуулийн дагуу “Хүнсний зориулалтын<br />
түүхий эдээр үйлдвэрлэсэн спирт, бүх төрлийн архи, 2 хувиас дээш этилийн спирт агуулсан<br />
дарс, пиво, сүүн бүтээгдэхүүнээр нэрсэн шимийн архи согтууруулах ундааг ерөнхийд нь<br />
архи гэнэ.<br />
• Архи ууснаар хүн гэмт хэрэгт өртөх, хүсээгүй бэлгийн хавьталд орох, БЗДХ/ХДХВ-ийн<br />
халдвар авах, осол гэмтэлд өртөх, эд хөрөнгөө алдах зэргээр хохирч болохоос гадна амь<br />
насаа алдаж болно.<br />
• Согтууруулах ундаа нь хүний эрүүл мэнд, удамшил, мэдрэмж, сэтгэхүй, нөхцөл байдлыг<br />
үнэлэх, дүгнэх чадварт сөргөөр нөлөөлж, эрсдэлтэй байдалд хүргэдэг.<br />
• Согтууруулах ундааг удаан хугацаанд хэрэглэх нь хүний эрүүл мэндэд, ялангуяа хүний элэг,<br />
мэдрэлийн тогтолцоо, зүрхэнд хамгийн их сөрөг нөлөө үзүүлдэгийг судлаачид тогтоожээ.<br />
• 15 наснаас бага насандаа архи хэрэглэж эхэлсэн хүмүүс 21-ээс дээш насандаа архи<br />
хэрэглэж эхэлсэн хүмүүсээс архины хамааралтай болох эрсдэл нь 4 дахин их байдаг<br />
байна.<br />
• Архи, согтууруулах ундааг хэрэглэх нь нийгмийн хөгжил, улс орон, гэр бүл, хувь хүнд ч хор<br />
нөлөө үзүүлдэг.<br />
ҮЙЛ АЖИЛЛАГАА 1<br />
Архи уух шалтгаан, нөхцөл<br />
Суралцагчдыг 5-6 хүнтэй 3 баг (суралцагчдын тоо их бол 6 баг болгон хоёр хоёроор ижил<br />
даалгавар өгч болно) болгон хуваана.<br />
1-р багт: Өсвөр насныханы архи уудаг шалтгаан, нөхцөл, нөлөөлж буй хүчин зүйлс<br />
2-р багт: Насанд хүрсэн эрэгтэй хүмүүсийн архи хэрэглэх шалтгаан, нөхцөл, нөлөөлж буй<br />
хүчин зүйлс<br />
3-р багт: Насанд хүрсэн эмэгтэй хүмүүсийн архи хэрэглэх шалтгаан, нөхцөл, нөлөөлж буй<br />
хүчин зүйлсийн талаар харилцан ярилцаж, тодорхойлон гаргахыг хүснэ.<br />
Багш самбарт дараах диаграммыг өлгөнө.<br />
ӨСВӨР<br />
ҮЕИЙНХЭН<br />
СУРГАЛТЫН ЯВЦ<br />
ЭРЭГТЭЙ<br />
ЭМЭГТЭЙ<br />
Сэдэлжүүлэх үйл ажиллагаа:<br />
Суралцагчид хоёр хоёроороо сууна. Нэг минутын хугацаанд хүн бүр өөрийн ирээдүйгээ хэрхэн<br />
төсөөлж байгаа талаараа бодох, дараа нь цаасан дээр дүрсэлж үзүүлэхийг санал болгоно.<br />
Хүсэл мөрөөдлийнхөө талаар зургаа үзүүлэн бие биедээ тайлбарлан санал солилцоно.<br />
Суралцагч бүр хүсэл мөрөөдлөө биелүүлэхэд:<br />
--<br />
Ямар гурван зүйл тус болох<br />
--<br />
Ямар гурван зүйл саад болж болох<br />
--<br />
Мөн мөрөөдлөө биелүүлэх талаар хүн чухам юу хийх ёстой талаар харилцан ярилцана.<br />
БАГШИД ӨГӨХ ЗӨВЛӨМЖ<br />
Мөрөөдлийнхөө талаар санал солилцохдоо суралцагчид бүтээлчээр хандвал энэ тоглоом маш<br />
сайн явагддаг. Мөрөөдлөө биелүүлэхэд саад болох зүйлд хорт зуршлууд буюу архи уух хэмээн<br />
нэрлэж буй хосод анхаарлаа хандуулан тэдний санааг өөрсдөөр нь тайлбарлуулан бусадтай<br />
санал солилцоно. Хэрвээ дээрх санаа гарахгүй бол чиглүүлэн ярилцаж санааг гаргахад<br />
тусална.<br />
Баг тус бүрийн гаргасан хариултыг тохирох дугуй дүрс дотор жагсаан бичнэ. Багуудын<br />
харилцан ярилцаж гаргасан шалтгаан, нөхцлөөс ижилхэн, давхцсаныг нь гурван дугуй<br />
дүрсний огтлолцсон хэсэгт ялган бичнэ.<br />
Шалтгаан нөхцлийг бүрэн гаргуулахын тулд дараах жагсаалтыг ашиглаж болно. Үүнд:<br />
--<br />
Уйдсан учраас<br />
--<br />
Сониучирхсан учраас<br />
--<br />
Ганцаардсан тул<br />
--<br />
Ямар ч эрх мэдэлгүй санагдсан учраас<br />
--<br />
Сэтгэлээр унасан учраас<br />
--<br />
Итгэл алдарсны улмаас<br />
--<br />
Стрессд орсоноос<br />
--<br />
Таашаал авах гэж<br />
--<br />
Зугаатай санагдсан учраас<br />
--<br />
Том болсон учраас<br />
--<br />
Баярт үйл явдал тэмдэглэх гэж<br />
--<br />
Үе тэнгийнхний дарамт шахалтын улмаас<br />
--<br />
Бусадтай адилхан байхын тулд гэх мэт.<br />
Амьдралд их тохиолддог үндэслэлтэй шалтгаан нөхцлийг үлдээж бусдыг хөндлөн зураасаар<br />
даруулна. Эдгээр шалтгаанаар архи уух шийдвэр гаргах нь зөв эсэхийг асуун ярилцана.<br />
Насанд хүрсэн эрэгтэй, эмэгтэй хүн, өсвөр үеийнхний архи уух шалтгаан нөхцлийн ялгаатай<br />
болон ижил байдлыг хэлэлцэн учир шалтгааныг дүгнэн ярилцана. Ижил шалтгаануудыг илүү<br />
тодруулан ярилцана. Энэ нь заавал уух хэрэгтэй гэсэн шалтгаан мөн эсэхийг шүүн хэлэлцэнэ.<br />
12 13
МОДУЛЬ 12: СЭДЭВ 1<br />
АРХИ, ТҮҮНИЙ НӨЛӨӨ<br />
Өсвөр насныхан болон насанд хүрэгчдийн архи ууж буй шалтгаан, нөхцлийн ялгаатай болон<br />
ижил төстэй байдлын талаар харилцан ярилцаж, эдгээр шалтгаан нөхцлүүдийн хооронд ямар<br />
холбоо хамаарал байгааг дараах асуултын дагуу тодруулан гаргана.<br />
Өсвөр насныханыг архи уухад нөлөөлж болох насанд хүрэгчдийн буруу зан үйл болон бусад<br />
хүчин зүйлс юу вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Архи худалдаж авчруулахаар явуулах<br />
--<br />
Их архи ууж чаддагаа гайхуулах<br />
--<br />
Согтуу хүмүүс олшрох<br />
--<br />
Баярт үйл явдлыг архи ууж тэмдэглэх<br />
--<br />
Гэр орондоо эцэг, эх нь байнга архи уух<br />
--<br />
Том болохоороо уугаарай, одоо хэрэггүй хэмээн тоглоом хийх<br />
--<br />
Архины сурталчилгаа их хийгдэх<br />
--<br />
Кино, жүжиг үзвэрт архи согтууруулах ундааг их хэрэглэж байгааг харуулах гэх мэт.<br />
Дараах асуултын дагуу багаараа хамтран ярилцаж, дүн шинжилгээ хийнэ. Бусад багийнханд<br />
давхцуулалгүйгээр танилцуулан санал бодлоо солилцоно.<br />
Чиний оршин суугаа хороо, сум, хот, аймгийн болон манай улсын хэмжээнд өсвөр үеийнхэн<br />
архийг хэр их хэрэглэж байгаа гэж бодож байна? Хэрхэн сэргийлэх вэ?<br />
Архи, согтууруулах ундааны сурталчилгааг хэвлэл, телевизийн сувгуудаар гаргах нь архины<br />
хэрэглээнд нөлөөлөх үү? Яагаад?<br />
Өсвөр насныхан болон насанд хүрэгчдийн архидалтыг бууруулах ямар арга зам байж болох<br />
вэ?<br />
БАГШИД ӨГӨХ ЗӨВЛӨМЖ<br />
Өсвөр насныхан болон насанд хүрсэн хүмүүсийн архи хэрэглэх шалтгаан харилцан адилгүй<br />
боловч өсвөр насны хүүхдүүд кино, жүжиг, сурталчилгаа болон насанд хүрсэн хүмүүсээс<br />
архи согтууруулах ундааны хэрэглээний талаар буруу ойлголтыг авч байдаг гэдгийг тодруулан<br />
гаргахад анхааран чиглүүлнэ.<br />
ҮЙЛ АЖИЛЛАГАА 2<br />
Архины бие махбод ба сэтгэл санаанд үзүүлэх нөлөө<br />
Багш дэлгэц, том цаасан дээр “Бие махбодод гарах өөрчлөлт”, “Сэтгэл санаанд гарах<br />
өөрчлөлт” хэмээн тус тусад нь бичиж бэлдсэнээ хананд байрлуулна.<br />
Суралцагчдыг 5-6 хүнтэй баг болгон хувааж, хайрцагт хийсэн Нөөц хэрэглэгдэхүүн 1.1 –ээс<br />
сугалуулна. Багууд ээлжлэн сугалж, ярилцаад мэдээллийг чангаар уншин бусдадаа сонсгож,<br />
тухайн өөрчлөлт нь бие махбодын болон сэтгэл санааны алинд нь хамаарах болохыг хэлж,<br />
харгалзах цаасан дээр эгнүүлэн наана. Наасан зүйлээ эргүүлэн салгаж, дахин ашиглах<br />
боломжтой байх ёстой. Бусад нь тухайн багтай санал нийлж байгаа эсэхээ илэрхийлнэ.<br />
Багуудын санал зөрсөн өөрчлөлтүүдийг тусад нь авч байгаад багш хамгийн сүүлд ярилцаж<br />
байрлуулна.<br />
Ялгаж наасан өөрчлөлтийг суралцагчид дэвтэртээ тэмдэглэж авна.<br />
Баг бүрт хүний эрхтэн тогтолцооны өнгөт зургийг тараан өгнө (зураг бүр дээр аль нэг эрхтэн<br />
тогтолцоог илүү тодоор томруулж харуулсан байна)<br />
--<br />
Мэдрэлийн тогтолцоо<br />
--<br />
Зүрх судасны тогтолцоо<br />
--<br />
Хоол боловсруулах тогтолцоо (элэг, ходоод гэх мэт)<br />
--<br />
Ялгаруулах тогтолцоо (бөөр, давсаг гэх мэт)<br />
--<br />
Нөхөн үржихүйн тогтолцоо<br />
--<br />
Бүх бие болон биеийн булчинг харуулсан зураг гэх мэт байна.<br />
Хэрэв зураг байхгүй тохиолдолд багийн хамгийн сайн зураачийг шалгаруулах бяцхан<br />
уралдаан зарлаж самбар дээр элэг, тархи, зүрх, ходоод гэх мэт эрхтэнг суралцагчдаар<br />
өөрсдөөр нь зуруулан багийн ажилдаа ашиглах боломжтой юм.<br />
Архины бие махбодод үзүүлэх нөлөөллийг өмнө нь багаараа ажиллан наасан том дэлгэц<br />
цаасан дээрээсээ харж, ярилцан өөрийн багт ноогдсон зураг дээр тухайн эрхтэн<br />
тогтолцооны өөрчлөлтийг нь ялган авч наана. Мөн нэмж бичиж оруулж болно.<br />
Багууд бусдадаа ажлаа танилцуулан тухайн эрхтэн тогтолцоонд гарах сөрөг өөрчлөлтийн үр<br />
дагаврыг өөрсдийн ойлголтоор тайлбарлана. Энэ үед шилдэг тайлбарлагчийг шалгаруулж<br />
болох юм. Жишээ нь: Өөрсдийгөө аль нэг телевизийн /Ёо ёо-г анагаах нь гэх мэт/ эрүүл<br />
мэндийн нэвтрүүлгийн хөтлөгч хэмээн нэрлээд бусдадаа тайлбарлаж болох юм.<br />
Багш самбарт хоёр босоо шугам татан “Удаан хугацааны өөрчлөлт” ба “Богино хугацааны<br />
өөрчлөлт” хэмээн самбарыг хуваана.<br />
Том зурагт үзүүлэн дээр наасан өөрчлөлтүүдээ багийн гишүүд ээлжлэн гарч ирэн наалтыг<br />
салган дээрх өөрчлөлт удаан хугацааных уу эсвэл богино хугацааных уу гэдгийг чангаар<br />
уншиж самбарын тохирох хэсэгт наана. Бусад нь харилцан ярилцаж зөв буруу эсэхийг<br />
дүгнэнэ. Багуудын санал зөрсөн өөрчлөлтүүдийг тусад нь байрлуулж байгаад багш хамгийн<br />
сүүлд харилцан ярилцаж байрлуулна.<br />
БАГШИД ӨГӨХ ЗӨВЛӨМЖ<br />
Архинаас шалтгаалан гарах өөрчлөлтийг гурав дараалан өөр өөр байдлаар ажиллуулсанаар<br />
сайн ойлгож, ухаарах боломжийг олгоно. Багш багийн гишүүдэд хүрэлцэхүйц байдлаар<br />
өөрчлөлтийг нарийвчлан гаргаж хуваана. Архины бие махбодод үзүүлэх сөрөг нөлөөнүүдийг<br />
олон дахин нааж ашиглаж болохоор урьдчилан бэлтгэсэн байна.<br />
Суралцагчдыг 5-6 хүнтэй 4 баг болгон хуваана. Архи ууснаас болж үүсэх үр дагаврыг багаараа<br />
гаргаж ирэхийг хүснэ (эерэг ба сөрөг үр дагаврын аль аль нь). Нэг суралцагчийг өөрийнх нь<br />
хүсэлтээр дуудан гаргаж, самбарыг 2 хуваан бичүүлнэ.<br />
Гарч болох үр дагаврын дотор дараах зүйлс багтана.<br />
--<br />
Муу шийдвэр гаргасан, эсвэл үнэлгээ дүгнэлтийг зөв хийж чадаагүй<br />
--<br />
Эрүүл мэндийн холбогдолтой асуудал<br />
--<br />
Сурлага муутай юмуу муу дүн авах<br />
--<br />
Цагдаагийн байгууллагад дуудагдах<br />
--<br />
Гэр бүлийн дотор асуудал үүсэх<br />
--<br />
Хулгай хийх<br />
14 15
МОДУЛЬ 12: СЭДЭВ 1<br />
АРХИ, ТҮҮНИЙ НӨЛӨӨ<br />
--<br />
Бэлгийн хавьталд орох (өөрөө хүсээгүй үедээ юмуу хамгаалалтгүйгээр)<br />
--<br />
Жирэмслэх<br />
--<br />
БЗДХ авах<br />
--<br />
Найзуудтайгаа зугаацах<br />
--<br />
Биеэ барихаа больж, арай илүү чөлөөтэйгээр биеэ авч явах, хяналт суларч зохисгүй<br />
авирлах<br />
--<br />
Сайхан мэдрэмж төрөх<br />
Баг тус бүрт Нөөц хэрэглэгдхүүн 1.2-ын тохиолдлоос хуваарилж өгнө. Өөрийн багт<br />
оногдсон тохиолдлыг уншин, доор өгөгдсөн асуултын дагуу ярилцан, дүн шинжилгээ хийнэ.<br />
1-р багийн гишүүдийн ярилцах асуулт:<br />
--<br />
Х. архичин мөн үү?<br />
--<br />
Х. - д архи ууснаар ямар бэрхшээл, хүндрэл учирч байна?<br />
--<br />
Х. - г өөрт нь тохиолдсон бэрхшээлээ даван туулахад нь найзууд нь тусалж чадах болов<br />
уу? Туслах боломж, нөхцөл өөр юу байж болох вэ?<br />
--<br />
Ийм тохиолдолд та Х. - д юу гэж зөвлөх вэ?<br />
2-р багийн гишүүдийн ярилцах асуулт:<br />
--<br />
Д. архичин мөн үү?<br />
--<br />
Д.-д ямар бэрхшээл хүндрэл учирч байна?<br />
--<br />
Архи ууснаар түүнд өөр ямар бэрхшээл хүндрэл нэмж учирч болох вэ?<br />
--<br />
Д. архи уух зайлшгүй шаардлага байна гэж үзэж болох уу? Яагаад?<br />
--<br />
Д.-д ажлаа амжилттай явуулах өөр арга замыг зөвлөөрэй.<br />
3-р багийн гишүүдийн ярилцах асуулт:<br />
--<br />
С. архичин мөн үү?<br />
--<br />
С. архи ууснаар бэрхшээлээ шийдвэрлэж чадах уу?<br />
--<br />
С.-д архи ууснаар өөр ямар бэрхшээл, хүндрэл нэмж үүсч болох вэ?<br />
--<br />
С.-д бэрхшээлээ шийдэх өөр арга замуудыг зөвлөөрэй.<br />
4-р багийн гишүүдийн ярилцах асуулт:<br />
--<br />
Э. архичин мөн үү?<br />
--<br />
Э. архи ууснаар ямар нэмэлт хүндрэл, бэрхшээлтэй тулгарч болох вэ?<br />
--<br />
Архинаас хэрхэн <strong>татгалзах</strong> арга замыг зөвлөөрэй.<br />
Багийн тайлбар хийх үед эхлээд тухайн багийн гишүүн өөрт оногдсон тохиолдлыг уншиж<br />
өгөн, өөрийн багийн хариултыг танилцуулах ба дараа нь бусад багийн гишүүн санал бодлоо<br />
илэрхийлэх байдлаар ярилцлагыг багш чиглүүлж зохион байгуулна.<br />
Дараах асуултын дагуу бүгдээрээ харилцан ярилцаж дүгнэлт хийнэ.<br />
Архи уух нь дээрх бэрхшээлийг шийдвэрлэх арга зам мөн үү?<br />
Ямар ямар нэмэлт бэрхшээл хүндрэл архи ууснаар үүсч байна вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Архи ууснаар аль нэг бэрхшээл шийдэгдэхгүй<br />
--<br />
Архи ууж түр зуур бэрхшээл зовлонгоо мартаж болно.<br />
--<br />
Архи уух нь аливаа бэрхшээлийг шийдвэрлэх зам биш.<br />
--<br />
Архи ууснаар нэмэлт бэрхшээл, сөрөг үр дагаварт хүрч болно.<br />
--<br />
Архи ууснаар өөрөө гэмт хэргийн золиос болж болно.<br />
--<br />
Архи ууснаар өөрийгөө хордуулж, эрүүл мэндээ муутгаж болно.<br />
--<br />
Архинд донтож болно.<br />
--<br />
Хүмүүстэй үл ойлголцож, харилцаагаа муутгаж болно.<br />
--<br />
Архийг хэтрүүлэн хэрэглэснээр өвчин тусч болно.<br />
--<br />
Гэр орныхон, үр хүүхдээ зовоох гэх мэт.<br />
Бодит амьдрал дээр тохиолддог өөр ямар, ямар жишээ байж болохыг суралцагчдаар<br />
гаргуулан ярилцана.<br />
Дараах асуултын дагуу хамтран ярилцаж, бусдадаа тайлбарлана.<br />
--<br />
Хүний амьдралд тохиолдож буй дээрх бэрхшээлүүдийг хэрхэн шийдвэрлэж болох вэ?<br />
--<br />
Архи уухгүйгээр дээрх бэрхшээлүүдийг шийдвэрлэх өөр ямар арга зам байж болох вэ?<br />
БАГШИД ӨГӨХ ЗӨВЛӨМЖ<br />
Архи ууснаар ямар ч хүндрэл бэрхшээл шийдэгдэхгүй, тухайн бэрхшээлийг үүсгэж байсан эх<br />
сурвалж хэвээр үлдэн, харин нэмж олон бэрхшээлийг бий болгож болно гэдгийг ойлгуулахад<br />
багш үйл ажиллагаагаа чиглүүлнэ. Суралцагчдын гаргаж ирэх амьдралд тохиолддог жишээ нь<br />
кино болон жүжгээс үзсэн жишээ ч байж болно гэдгийг сануулаарай.<br />
ҮЙЛ АЖИЛЛАГАА 3<br />
Архины нийгэм, эдийн засгийн сөрөг нөлөө<br />
Суралцагчдыг 5-6 хүнтэй 5 баг болгон хувааж, баг тус бүрт Нөөц хэрэглэгдхүүн 1.3 –т буй<br />
тохиолдлоос нэг нэгийг тарааж өгнө. Багийн гишүүд өөрт оногдсон тохиолдлыг уншин, хамтран<br />
ярилцаж, доорх асуултын дагуу дүн шинжилгээ хийнэ.<br />
Тухайн тохиолдлын гол баатар архи уусаар байвал ямар байдалд хүрч болох вэ?<br />
Багууд ажиллаж дууссаны дараа баг бүрээс нэг суралцагч гарч ирэн өөрт оногдсон тохиодллын<br />
хувьд үүсэх нөхцөл байдлыг хэлнэ. Энэ үед багшийн сонгосон сайн дурын нэгэн суралцагч<br />
баг бүрийн хэлсэн санааг давхардуулалгүй самбарт жагсаан бичих ба бусад нь дэвтэртээ<br />
тэмдэглэнэ.<br />
Гарч болох хариулт:<br />
С.-ийн түүх<br />
--<br />
Гэрийнхэн нь байнгын стресстэй<br />
байна.<br />
--<br />
Байнга айдас, түгшүүртэй байна.<br />
--<br />
Гэр бүлийнхнээ гэмтээж болно.<br />
--<br />
Гэр бүлийнхнийхээ амь насанд аюул<br />
учруулж болно.<br />
--<br />
Өөрөө гэмтэж, амь насандаа аюул<br />
учруулж болно.<br />
--<br />
Гэмт хэрэгтэн болж болно.<br />
--<br />
Ажилгүй болж болно<br />
--<br />
Гэр бүлээсээ салж болно.<br />
16 17
МОДУЛЬ 12: СЭДЭВ 1<br />
АРХИ, ТҮҮНИЙ НӨЛӨӨ<br />
Ц.-гийн түүх<br />
--<br />
Том хүү нь тэнэмэл хүүхэд болно.<br />
--<br />
Хүү нь сургуулиасаа завсардаж<br />
болно.<br />
--<br />
Нөхөртэйгээ цуг архинд донтох өвчин<br />
туссан байна.<br />
Н.-ийн түүх<br />
--<br />
Байнга айдас түгшүүртэй байна.<br />
--<br />
Үргэлж стресстэй байна.<br />
--<br />
Тэнэмэл хүүхэд болж болно.<br />
--<br />
Хүү нь архичин болж болно<br />
Г.-гийн түүх<br />
--<br />
Гэр оронгүй болж болно.<br />
--<br />
Гэмт хэрэгтэн болно<br />
А.-гийн түүх<br />
--<br />
Хүсээгүй жирэмсэлсэн<br />
--<br />
БЗДХ болон ХДХВ/ДОХ тусч болно.<br />
--<br />
Ганц бие ээж болно.<br />
--<br />
Ажилгүй болно.<br />
--<br />
Үр хөндүүлнэ.<br />
--<br />
Үр хөндүүлсэнээс болж хүндрэл гарч<br />
амь насанд нь аюул учирч болно.<br />
--<br />
Оюуны хомсдолтой хүүхэд төрүүлнэ.<br />
--<br />
Орон гэргүй болж болно.<br />
--<br />
Өвчилж болно.<br />
--<br />
Эхнэр хүүхдээ гэмтээж, амь насанд<br />
нь аюул учруулж болно.<br />
--<br />
Аавтайгаа зодолдож, гэмтээж, амь<br />
насанд нь аюул учруулж болно.<br />
--<br />
Аав нь өвчилж болно.<br />
--<br />
Амь насаа алдаж болно.<br />
--<br />
Хулгай хийж байгаад баригдаж<br />
зодуулан гэмтэж болно.<br />
--<br />
Үр хөндүүлсэнээс болж үргүйдэлтэй<br />
болж болно.<br />
--<br />
Эр хүнд итгэхээ болино.<br />
--<br />
Хүүхэд нь оюуны хомсдолтой төрж<br />
болно.<br />
--<br />
Эрхтэн тогтолцооны гаж хөгжилтэй<br />
төрж болно.<br />
Багууд хариулж дууссаны дараа самбарт бичсэн жагсаалтад суралцагчдын анхаарлыг<br />
хандуулан, архидалт ихэсвэл нийгэмд ямар ямар сөрөг үр дагавар үүсч болох талаар дүгнэн<br />
ярилцана.<br />
Дараа нь багш хананд “Нийгмийн сөрөг нөлөө”, “Эдийн засгийн сөрөг нөлөө” гэсэн 2 гарчиг<br />
бүхий том цаас наана. Нөөц хэрэглэгдэхүүн 1.4-г зураасын дагуу хайчлан тарааж өгнө.<br />
Багаараа ярилцан тохирох хэсэгт байрлуулна. Өмнө нь ярилцаж гаргасан жагсаалтаа ашиглан<br />
архины хэрэглээний нийгэм, эдийн засгийн сөрөг нөлөөг шинээр нэмж байрлуулна.<br />
Суралцагчдыг доорх хүснэгтийг дэвтэртээ бичихийг хүсээд хүмүүсийн архины хэрэглээнд<br />
зарцуулдаг эдийн засгийн тооцоо хийж үзэх гэж байгаа тухай хэлнэ.<br />
Тооцоо хийгээд дууссан бол цөөн суралцагчаас асууж дундаж тоон утгыг гаргана. Дараах<br />
асуултын дагуу ярилцаж хичээлийг дүгнэнэ.<br />
--<br />
Архинд зарцуулсан энэ их мөнгийг өөр ямар зүйлд зарцуулж болох байсан бэ?<br />
--<br />
Зөвхөн архи худалдан авахад энэ тооцоо гарч байгаа бол архинаас үүдэлтэй бусад<br />
үр дагаврыг бодож үзнэ үү? Тухайлбал, өвчин тусах, осол аваарт орох, гэмт хэрэгт<br />
холбогдох гэх мэт. Энэ тохиолдол бүрт хэдий хэмжээний зардал мөнгө орно гэж бодож<br />
байна вэ? Ярилцаарай.<br />
Шалтгаан, нөхцөл Тоо ширхэг Нэг бүрийн үнэ /төг/ Нийт үнэ<br />
Шинэ жил<br />
Цагаан сар<br />
....................<br />
....................<br />
....................<br />
....................<br />
....................<br />
....................<br />
....................<br />
....................<br />
Аялал<br />
Бусад<br />
Бүгд ....................<br />
БАГШИД ӨГӨХ ЗӨВЛӨМЖ<br />
Гэр бүлийн архины хэрэглээний тооцоог гаргасан дүнгээ ашиглан баг бүр жүжигчилсэн тоглолт<br />
хийж болно. Багш цагийн багтаамжаа харгалзан энэ үйл ажиллагааг зохион байгуулна. Архийг<br />
өөрөө хэрэглэх, эсвэл хэрэглэхгүй байсан ч гэр бүлийн хэн нэгэн хэрэглэдэг бол адилхан л<br />
гэр бүлийн эдийн засагт хохирол учруулах болно гэдгийг ойлгуулахад анхаарна.<br />
ҮЙЛ АЖИЛЛАГАА 4<br />
Шийдвэр гаргах<br />
Суралцагчдыг хос хосоор нь баг болгоод, доор өгсөн байгаа хоёр тохиолдлыг уншиж өгнө.<br />
Тохиолдлуудыг сонссоны дараа хосууд нь “Шийдвэр гаргалт” модулийн хүрээнд танилцуулсан<br />
шийвэр гаргалтын аль нэг загварыг ашиглан, шийдвэр гаргах ёстой гэдгийг хэлнэ. Суралцагчид<br />
дараах зүйлсийг хийх ёстой болно. Үүнд:<br />
--<br />
Тохиолдол тус бүрийн хувьд байж болох сонголтуудыг тодорхойлох<br />
--<br />
Ямар үйлдэл хийхээ шийдэх<br />
--<br />
Тухайн шийдвэр нь яагаад сайн шийдвэр болж байгааг батлах шалтгаануудыг нэрлэх.<br />
БАГШИД ӨГӨХ ЗӨВЛӨМЖ<br />
Дээрх гурван зааврыг самбар дээр бичих эсвэл урьдчилан том үзүүлэн байдлаар бэлдэнэ.<br />
18 19
МОДУЛЬ 12: СЭДЭВ 1<br />
АРХИ, ТҮҮНИЙ НӨЛӨӨ<br />
Тохиолдол 1: Чи архи уудаггүй бөгөөд архи уух эсэхээ шийдэх шаардлагатай болсон ямар<br />
нэгэн нөхцөлд орж үзээгүй байгаа билээ. Бямба гаригийн үдэш болох Баяраагийн төрсөн<br />
өдрийн баярт чи уригдаад байгаа ба энэ нь архитай нийллэг болно гэсэн яриа чих дэлсжээ.<br />
Чи юу хийх ёстой вэ?<br />
Тохиолдол 2: Хоёр жилийн өмнөөс чи архи ууж эхэлсэн ба түүнээс хойш чи долоо хоног бүр<br />
юмуу 14 хоног бүрт ууж байгаа билээ. Чи архи уусныхаа маргааш шартсан босч ирдэг ба чамд<br />
маш хэцүү байдаг учраас дахиад хэзээ ч ингэж их ууж байхгүй гэж өөртөө үргэлж амладаг.<br />
Гэсэн ч архи ууж л орхидог. Чи юу хийх ёстой вэ?<br />
Суралцагчид нь энэ даалгаврыг гүйцэтгэж дуусахаар хосоороо боловсруулсан шийдвэрүүд<br />
болон үүнийгээ тайлбарлах шалтгаануудаа өөр нэг хосын хийсэн зүйлстэй харьцуулж үзэхийг<br />
хүснэ. Дараа нь асуултуудад хэрхэн яаж хариулснаа ангийнхандаа тайлбарлан, хийсэн ажлаа<br />
бусадтайгаа хуваалцахыг хэд хэдэн хосоос хүснэ. Эдгээр хосын тайлбарласан шалтгааны<br />
талаар бусад суралцагч ямар бодолтой байгааг нь асууна.<br />
Суралцагчдаас дараах асуултыг асууж, даалгаврын боловсруулалтыг хийнэ.<br />
Шийдвэр гаргахдаа та нар аль загварыг ашигласан бэ? Яагаад?<br />
Архи гэх мэт зүйлсийн талаар урьдчилан шийдвэр гаргасан байх нь яагаад чухал байдаг вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Хэрвээ ингэхгүй юм бол үе тэнгийнхнийхээ дарамт шахалтад бууж өгөх магадлал чиний<br />
хувьд их байх болно.<br />
--<br />
Чи өөрөө юу хүсч байгаа тухайгаа тунгаан бодох цаг чамд арай их байх болно.<br />
--<br />
Гаргах шийдвэр чинь илүү нухацтай тунгаан бодсон зүйл байх болно.<br />
--<br />
Архины нөлөөн доор байгаа үедээ шийдвэр гаргах оролдлого хийх нь тийм ч оновчтой<br />
санаа биш шүү дээ.<br />
Хэрвээ чи архи уухыг хүсэхгүй байна гэсэн шийдвэр гаргах юм бол чи ямар зүйлсийг марталгүй,<br />
байнга санаж явах хэрэгтэй вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Үгүй гэж хэлэх нь хэвийн үзэгдэл<br />
--<br />
Өөрийн нэгэнт гаргасан шийдвэрийг бусдад хэлэхдээ өөртөө итгэлтэй байх хэрэгтэй.<br />
--<br />
Өөрийн гаргасан шийдвэрийг тууштай баримтлах хэрэгтэй.<br />
--<br />
Үе тэнгийнхнийхээ үзүүлэх шахалт дарамтыг эсэргүүцэх хэрэгтэй.<br />
Архи ууж эхлэх юмуу үргэлжлүүлэн уухаар шийдэх юм бол чи ямар ямар зүйлсийг харгалзан<br />
үзэх шаардлагатай болох вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Эрүүл мэндтэй чинь холбоотойгоор гарч болох эрсдлүүд /зүрхний, элэгний өвчин гэх мэт/<br />
--<br />
Өөрт чинь эвгүй байдаг шарталт<br />
--<br />
Дараа нь өөрөө гэмших ямар нэг зүйл хийх<br />
--<br />
Чамайг өөр хүн ашиглаж болох нөхцөл байдалд өөрийгөө оруулах<br />
Архи уух явдал нь чиний амьдралд асуудал болоод байгаагийн зарим шинж тэмдгийг нэрлэнэ<br />
үү?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Чи архи уухаа болихыг хүсч байгаа боловч больж чадахгүй байх<br />
--<br />
Хэт их ууж байгаадаа өөрийгөө зэмлэх юмуу өөртөө эвгүйцэх сэтгэгдэл үе үе төрдөг<br />
болох<br />
--<br />
Архинаас болж юмуу архины нөлөөн дор байгаа үедээ эргэн тойронд байгаа хүмүүстээ<br />
хүс хэрэглэх, хүчирхийлэл үзүүлдэг болох<br />
--<br />
Архи уух зуршлуудтайгаа холбоотой гарах мөнгө зардлыг дийлэхгүй болох гэх мэт.<br />
ҮЙЛ АЖИЛЛАГАА 5<br />
Архи ба жендэр<br />
Суралцагчдыг эрэгтэй, эмэгтэйгээр нь ялган 5-аас дээшгүй хүнтэй байхаар тооцож багт<br />
хуваана. Баг бүрт дэлгэц цаас, маркер өгнө. Суралцагчдаас дэлгэц цаасыг голоор нь тэнцүү<br />
хувааж нэг тал дээр “ЭРЭГТЭЙ” нөгөө тал дээр нь “ЭМЭГТЭЙ” гэж бичихийг хүснэ.<br />
Доорх тохиолдлыг уншиж өгнө.<br />
Г., С. хоёр нэг ангид сурдаг оюутнууд бөгөөд гэрлээд нэг жил болж байна.<br />
Ангийнхантайгаа зугаалгаар яваад гэртээ бага зэрэг халамцуу ирсэн. Ээж нь Г.-г архи<br />
уугаад, хүнээ байж хэмээн удтал загнажээ. Г.-ийн дүү Ш. та яагаад эгчийг ганцааранг<br />
нь загнаад байгаа юм бэ? хэмээн асуутал “Эмэгтэй хүн байж, эр нөхөртэйгээ зэрэгцэн<br />
архи ууж ирээд байхдаа яахав дээ” гэж хариулсан. “Тэгээд ахыг та архи ууж болно гэж<br />
байгаа юм уу” гэж асуутал “Бараг уугаагүй ирсэн эр хүнд юу хэлдэг юм” гэжээ.<br />
Доорх асуултад багаараа харилцан ярилцаж хариултаа харгалзах баганад бичих даалгавар<br />
өгнө.<br />
--<br />
Эрэгтэй хүн баяраар, эсвэл найзуудтайгаа архи уух нь байх л зүйл?<br />
--<br />
Эмэгтэй хүн баяраар, эсвэл найзуудтайгаа архи уух нь байх л зүйл?<br />
--<br />
Архи уусан эмэгтэй болон эрэгтэй хүнийг хүмүүс хэрхэн хүлээж авдаг вэ?<br />
--<br />
Архи уусан эрэгтэй хүнийг хүмүүс хэрхэн хүлээж авдаг вэ?<br />
--<br />
Архи уусан эмэгтэй хүнийг хүмүүс хэрхэн хүлээж авдаг вэ?<br />
2 баганы хариултыг харьцуулан ярилцаж, ялгаа байгаа бол яагаад гэдгийг дүгнэн ярилцана.<br />
Архи уухад хүмүүсийн дунд тогтсон хэвшмэл ойлголт нөлөөлдөг эсэх талаар ярилцлага,<br />
мэтгэлцээн өрнүүлж болно. Дараах хэлц үг болон асуултыг ашиглаарай.<br />
--<br />
“Эр хүн наадамд гурван даваатай, найранд гурван дугараатай”<br />
--<br />
“Дөч хүрээд дөнгөж амс, Тавь хүрээд тавьж уу, Жар хүрээд жаргаж уу”<br />
--<br />
Архи уугаад согтохгүй, сайхан наргиж чаддаг хүнийг жинхэнэ эр хүн гэж магтдаг. Яагаад?<br />
--<br />
Эмэгтэй хүн архичин болдоггүй тул ганц уучихад зүгээрээ<br />
--<br />
Архи хүний биеийн эрч хүчийг нэмэгдүүлдэг тул эр хүн хааяа нэг уух хэрэгтэй<br />
БАГШИД ӨГӨХ ЗӨВЛӨМЖ<br />
Суралцагч бүр санаа бодлоо илэрхийлсний дараа сургагч багш суралцагчдад архи,<br />
согтууруулах ундаа нь эрэгтэй, эмэгтэй хүнд аль алинд нь адилхан нөлөөлдгийг хэлж, ялгаж<br />
үзэх нь буруу гэдгийг хэлнэ. Эрэгтэй хүнийг ууж болно хэмээн хүлээн зөвшөөрч байгаа нь<br />
тэдэнд буруу хандлага тогтоход нөлөөлнө. Иймээс эрэгтэй, эмэгтэй аль ч насны хүн архи<br />
уухыг буруу хэмээн үзэх хэрэгтэйг суралцагчдад тайлбарлана.<br />
20 21
МОДУЛЬ 12: СЭДЭВ 1<br />
АРХИ, ТҮҮНИЙ НӨЛӨӨ<br />
ДҮГНЭЛТ<br />
Дараах асуултын дагуу харилцан ярилцаж, тухайн сэдвийг дүгнэнэ.<br />
--<br />
Өсвөр насныхан болон насанд хүрэгчдийн архи уух шалтгаан, нөхцлийг бууруулах<br />
боломжуудыг хэлнэ үү?<br />
--<br />
Өсвөр насныханыг архи уухад насанд хүрэгчдийн үзүүлж буй нөлөөг хэрхэн багасгах вэ?<br />
--<br />
Архи, тамхины хүний бие махбод, сэтгэл санаанд үзүүлэх сөрөг нөлөөг ялган тодорхойлж<br />
тайлбарлана уу?<br />
--<br />
Архины нийгэм, эдийн засгийн сөрөг нөлөөг тайлбарлана уу?<br />
--<br />
Архидалт ихсэх нь нийгэм, эдийн засагт ямар аюул учруулж болох вэ? Тус бүр 3-ийг<br />
нэрлэн тайлбарлана уу?<br />
--<br />
Архины хэрэглээнд хэвшмэл ойлголтууд нөлөөлж болох уу? Жишээ гарган тайлбарлана<br />
уу?<br />
--<br />
Архи ууснаар өөрт тохиолдсон асуудлаа шийдвэрлэх боломж байгаа юу? Ажил бүтээхийн<br />
тулд архи уухыг та юу гэж үзэж байна?<br />
--<br />
Архи уух, тамхи татахаас <strong>татгалзах</strong> чадвартай болоход нөлөөлөх хамгийн чухал зүйл юу<br />
вэ?<br />
--<br />
Архи уухгүй байх шийдвэр гаргахад нөлөөлөх хамгийн чухал зүйл юу вэ?<br />
НӨӨЦ ХЭРЭГЛЭГДЭХҮҮН 1.1<br />
АРХИНЫ СӨРӨГ НӨЛӨӨ<br />
Согтууруулах ундаа нь хүний элэг, мэдрэлийн тогтолцоо, зүрх зэрэгт хамгийн их сөрөг нөлөөг<br />
үзүүлдэг.<br />
Элэг 100 гр архийг хэвийн болгож задлахад 1 цагийн хугацаа зарцуулдаг ба эргээд хэвийн<br />
байдалд ороход хэдэн өдөр зарцуулдаг.<br />
Архи хэрэглэснээр элэгний эсүүд гэмтэж устан оронд нь жижиг хөндийнүүд үүсч өөх, тос<br />
хуримтлагдан элэгний өөхжилт бий болно.<br />
Өөхөлсөн элэг нь яваандаа архинаас үүссэн элэгний үрэвсэл болон хатууралд /цирроз/<br />
хүргэнэ.<br />
Элгэнд сорвижилтын эдүүд үүсч цусыг элгээр чөлөөтэй дамжихад саад болох учраас цус<br />
бүрэн шүүгдэж чаддаггүй. <strong>Хорт</strong> бодисууд хүний биенд хуримтлагдан сөрөг нөлөөг үзүүлнэ.<br />
Сорвижилт үүсээд эхэлсэн тохиолдолд элэгний хатуурлыг эмчлэх боломж бага байдаг.<br />
Архийг удаан хугацаанд хэрэглэх нь элэгний хорт болон хоргүй хавдар үүсэх нөхцлийг<br />
бүрдүүлдэг.<br />
Архи нь зүрхний булчингийн эсийг сонгомлоор шууд гэмтээдэг тул зүрхний булчингийн эсийн<br />
бүтэц, эзлэхүүн нь өөрчлөгдөнө.<br />
Архи нь цусны артерийн даралтыг ихэсгэж цус бүлэгнэлтийг нэмэгдүүлж зүрхний агшилтын<br />
тоог олшруулна.<br />
Зүрхийг өөрийг нь тэжээдэг титэм судасны үрэвсэлд хүргэнэ. Улмаар зүрхний үйл ажиллагааны<br />
дутагдал, зүрхний шигдээс гэх мэт үүсч болно.<br />
Цусан дахь өөх тосны хэмжээ ихэссэнээр судас хатууран улмаар зүрхний өвчин үүсгэх болон<br />
цус харвалтад хүргэнэ.<br />
Маш бага хэмжээний архи уусан ч гэсэн мэдрэлийн сэрэл саатлын процессын тэнцвэрт байдал<br />
алдагдаж бие махбодын бүх зохицуулга, тохируулгыг алдагдуулдаг.<br />
22 23
МОДУЛЬ 12: СЭДЭВ 1<br />
АРХИ, ТҮҮНИЙ НӨЛӨӨ<br />
Архи нь хүний ой тогтоолт, сэтгэн бодох чадварт сөргөөр нөлөөлнө. Архаг архичдын тархины<br />
эс, эдүүд ихээр гэмтсэнээс тэнэгрэх шинж тэмдэг илэрч болно.<br />
Хоол боловсруулах үйл явц алдагдаж, ходоод нарийн гэдэсний үйл ажиллагаанд өөрчлөлт<br />
гарч, аминдэм, микроэлементүүд гэдэсний ханаар шимэгдэх нь багасна.<br />
Согтууруулах ундаа нь ходоодны үйл ажиллагааг хямрааж, ходоодны хүчлийн хэмжээг<br />
ихэсгэж, ходоодны улайлт, үрэвсэл, шарх, цаашилбал хавдар үүсгэх аюултай.<br />
Архи уусны дараа тархины эсүүд, элэгний эсүүд, зүрхний булчин, ходоодны салстад 15-28<br />
хоног агуулагддаг ба энэ хугацаанд бүхий л эрхтэний үйл ажиллагааг хямраана.<br />
НӨӨЦ ХЭРЭГЛЭГДЭХҮҮН 1.2<br />
Х.гийн түүх<br />
1-Р БАГ<br />
Х. оюутан болоод гурван жил болж байна. Ангийнхан, эсвэл найзуудтайгаа хамт бааранд<br />
орж бүжиглэх дуртай. Ингэх болгондоо архи, эсвэл пиво уудаг. Сүүлийн үед уусныхаа дараа<br />
шартаж хичээлээ таслах тохиолдол гардаг болсон. Уусандаа гэмшдэг боловч найз нартайгаа<br />
уулзахаар мартчихдаг. Уухгүйг хичээдэг боловч найз нар нь шахсаар уулгачихдаг. Найз нарыгаа<br />
өөрт нь тусална гэдэгт итгэлтэй байдаг учраас тасарч унатлаа уухаас айдаггүй. Өөрөө ч гэсэн<br />
найз нараа хэцүүдсэн үед нь орхихгүй гэж боддог. Мөнгөгүй үедээ бусдаас зээлэн дараа нь<br />
ээж ааваасаа худал хэлэн мөнгө авдагтаа санаа зовдог боловч өөр арга байхгүй гэж санадаг.<br />
Олон цагийн хичээл тасалж, явцын шалгалтуудад унасан болохоор жилийн чөлөө авах байх<br />
гэж сүүлийн үед айж байгаа.<br />
Сэтгэл санаа тогтворгүй болж, ууртай уцаартай болох<br />
Д.-гийн түүх<br />
2-Р БАГ<br />
Сэтгэлээр унах, хямрах<br />
Сэтгэл гутралд орох<br />
Сэтгэлийн хөөрөлд орох<br />
Ганцаардах<br />
Хий юм үзэх<br />
Би дунд сургуулиа төгсөөд наймаа хийж эхэлсэн. Одоо махны ченж хийдэг. Ажлаа бүтээхийн<br />
тулд заримдаа хүмүүсийг архиар дайлах шаардлага гардаг. Дайлж байгаа учраас би өөрөө ч<br />
гэсэн уух хэрэгтэй болдог. Гэрийнхэн маань үүнд дургүй байдаг. Мах нийлүүлдэг хүмүүстэйгээ<br />
сайн харьцаатай байх нь миний хувьд маш чухал зүйл. Гэтэл тэдний ихэнх нь ууж, наргих<br />
дуртай хүмүүс байдаг.<br />
.<br />
3-Р БАГ<br />
С.-гийн түүх<br />
Гурван жил үерхсэн найз залуугаасаа салаад хагас жил болж байна. Хааяа ганцаардахаараа<br />
найз нартайгаа эсвэл ажлын газрынхантайгаа хамт жаахан ууж, ярьж суухаар сэтгэл санаа<br />
тайвширч, хөгжилтэй сайхан санагддаг. Сүүлийн үед арай л ойр ойрхон уугаад байгаагаа<br />
анзаарсан. Дандаа уудаггүй болохоор архичин биш гэж бодож байна.<br />
Хий юм сонсох<br />
Э.-гийн түүх<br />
4-Р БАГ<br />
Харгис түрэмгий зантай болох<br />
Би нэгэн хувийн компанитай. Барилгын ажил эрхлээд багагүй хугацаа өнгөрсөн. Ажил<br />
амжилттай явагдаж байгаа бөгөөд санхүүгийн хувьд хөл дээрээ зогссон гэж боддог. Найз<br />
нартайгаа болон ажлын түншүүдтэйгээ хамт наргих үе олон гардаг. Сүүлийн үед нэг уухаараа<br />
3-7 хоног үргэлжлүүлэн уудаг болсон. Гэрийнхэн уурлаж архичин болох нь гэж дургүйцдэг<br />
боловч би дуртай үедээ уухаа больж чадна гэж боддог.<br />
24 25
МОДУЛЬ 12: СЭДЭВ 1<br />
АРХИ, ТҮҮНИЙ НӨЛӨӨ<br />
НӨӨЦ ХЭРЭГЛЭГДЭХҮҮН 1.3<br />
С. ийн түүх<br />
Сургуулиа төгсөөд мэргэжлийн ажилдаа орж чадаагүй болохоор өөрийн дургүй ажлаа хийж<br />
байгаа. Заримдаа уур хүрч, ажлаасаа гармаар байдаг боловч эхнэр, хүүхдээ тэжээх ёстой<br />
болохоор дургүйд хүчгүй гэгчээр хийсэн л болж байна. Ажилдаа ядарч залхсан үедээ, уур хүрсэн<br />
үедээ найз нартайгаа уудаг байсан. Одоо цалин буух ч юм уу мөнгөтэй болсон үедээ архи уудаг.<br />
Их согтсон үедээ гэрийнхэндээ агсам тавьж эхнэр, хүүхдүүддээ гар хүрсэн байдаг. Заримдаа хамт<br />
архи уусан хүмүүстэйгээ ч зодолдсон байдаг.<br />
НӨӨЦ ХЭРЭГЛЭГДЭХҮҮН 1.4<br />
АРХИНЫ ХЭРЭГЛЭЭНИЙ НИЙГЭМД ҮЗҮҮЛЭХ СӨРӨГ НӨЛӨӨ:<br />
--<br />
Гэмт хэрэг нэмэгддэг.<br />
--<br />
Эрхтэн тогтолцооны төрөлхийн гаж хөгжилтэй хүүхдийн тоо нэмэгдэнэ /уруул, тагнай<br />
сэтэрхий, зүрхний гажиг, гар хуруу мөчдийн гажиг, түнхний дутуу хөгжил гэх мэт/<br />
Ц.-гийн түүх<br />
Нөхөр маань сүүлийн хэдэн жил архи уух нь ихсэж, тэр бүртээ агсан тавьж биднийг зовоодог<br />
болсон. Иймээс бага уулгах гэж ууж байгаа архийг нь би хувааж уудаг болсон. Архи уусан үедээ би<br />
юу болж байгааг мэдэхгүй байдаг болохоор надад амар санагддаг. Гэхдээ том хүү маань сүүлийн<br />
үед гэртээ байхаас дургүйцэн гадуур тэнээд шөнө л орж ирдэг болсон. Сургуульдаа ч тогтмол<br />
явахгүй байгаа. Бага охин маань оюуны хомсдолтой учраас угаасаа сургуульд явдаггүй. Би архи<br />
уухгүй байя гэж боддог ч нөхрийгөө архи авчрахад хамтдаа уудаг. Гэрийн эд хогшлоо зарж уудаг<br />
болсон.<br />
Н.-гийн түүх<br />
Манай аав архи нэлээн их уудаг. Архи уусан үедээ биднийг загнаж эсвэл олон сургаал айлддаг.<br />
Ээжийг эсвэл биднийг дургүйцлээ илэрхийлвэл хашгирч орилон, биднийг хөөж, заримдаа зодно.<br />
Энэ үед нь миний уур их хүрдэг ба сүүлийн үед аавтайгаа хэрэлдэж, муудалцах болсон. Аав архи<br />
уусныхаа маргааш нь санаа нь зовон биднийг халамжлан, буруу зүйл хийсэндээ гэмшиж байгаа<br />
нь харагддаг. Уг нь аав амьдралынхаа төлөө л зүтгэж яваа хүн, олон хүүхдээ өсгөхөд түүнд хэцүү<br />
байгаа гэдгийг би ойлгодог. Аавыг архи уусан үедээ битгий ирээсэй гэж боддог. Аавыг архи ууж<br />
ирсэн өдөр би аавтай муудалцаж зодуулхаас айж найзуудынхаа нэгнийд эсвэл хамаатныхаа айлд<br />
очиж хонодог болсон. Манай найзууд хааяа төрсөн өдөр, ямар нэг баяр тэмдэглэхдээ архи уудаг.<br />
Би ч гэсэн уудаг боловч хэзээ ч аав шиг агсан согтуу тавьдаг хүн болохгүй гэж боддог.<br />
Г.-гийн түүх<br />
Сүүлийн жилүүдэд би ажлаасаа халагдсан. Гэр бүлээсээ ч салсан. Архийг өдөр болгон уудаг<br />
болсон. Уухаа болихсон гэж боддог ч чадахгүй л байна. Архины мөнгө олохын тулд төмөр цуглуулж<br />
тушаадаг. Заримдаа зэс утас, айл, албан газрын хайс хулгайлан тушааж мөнгө олдог. Заримдаа<br />
гэртээ очихгүй гудамжинд унтсан байдаг.<br />
А.-гийн түүх<br />
Сургуулиа төгсөөд хонхны баяр тэмдэглэж, манай ангийнхан амралтанд явахад би согтож<br />
ангийнхаа Ц.-тэй унтсан байсан. Тэр надад таалагддаг байсан л даа.Би нутагтаа ирж ажилд орсон<br />
хойноо жирэмсэн болсноо мэдсэн. Ц.-д утсаар хэлтэл тэр миний хүүхэд гэдгийг чи юугаар батлах<br />
юм гээд утсаа салгасан.<br />
--<br />
Хулгай, дээрмийн шинжтэй хэргүүд ихэснэ.<br />
--<br />
Хүчирхийлэл нэмэгдэнэ.<br />
--<br />
Ажиллах хүчний нөөцөд сөргөөр нөлөөлнө.<br />
--<br />
Ажлын бүтээмж буурсанаас нийгмийн хөгжил удааширна.<br />
--<br />
Нийгмийн халамж хүсэгчид ихэснэ.<br />
--<br />
Оюуны хомсдолтой хүний тоо нэмэгдэнэ.<br />
--<br />
Ажлын чадваргүй хүний тоо нэмэгдэнэ.<br />
--<br />
Архаг өвчлөлтэй хүний тоо ихэснэ.<br />
--<br />
Харгис шинж чанартай гэмт хэрэг ихэсч, хүн амын дунд айдас түгшүүр нэмэгдэнэ.<br />
--<br />
Гэр бүлийн болон бусад төрлийн хүчирхийлэл нэмэгдэнэ.<br />
26 27
МОДУЛЬ 12: СЭДЭВ 1<br />
ТАМХИ, ТҮҮНИЙ НӨЛӨӨ<br />
--<br />
БЗДХ болон ХДХВ/ДОХ- той хүмүүсийн тоо нэмэгдэнэ.<br />
--<br />
Асрах газрын хүүхдийн тоо ихэснэ.<br />
--<br />
Өрх толгойлсон ганц бие эх, эцгийн тоо ихэснэ.<br />
--<br />
Хараа хяналтгүй тэнэмэл хүүхдийн тоо ихэснэ.<br />
--<br />
Сургууль завсардалт ихэснэ.<br />
АРХИНЫ ХЭРЭГЛЭЭНИЙ ЭДИЙН ЗАСАГТ ҮЗҮҮЛЭХ НӨЛӨӨ:<br />
--<br />
Архи үйлдвэрлэдэг цөөн тооны хүмүүс баяжина.<br />
--<br />
Гэр бүлийн эдийн засагт сөргөөр нөлөөлнө.<br />
--<br />
Ядуу хүмүүсийн тоо нэмэгдэнэ.<br />
--<br />
Орон гэргүй хүний тоо нэмэгдэнэ.<br />
--<br />
Нийгмийн халамж хүртэх хүний тоо ихэссэнээс улсын төсөвт дарамт учруулна.<br />
--<br />
Эдийн засгийн боломж муутай хүн, айл өрхийн тоо нэмэгдэнэ.<br />
--<br />
Сурлага сайтай ч төлбөрийн чадваргүйгээс их дээд сургуульд орж чадахгүй.<br />
--<br />
Эцэг, эх нь архины мөнгө олох зорилгоор хүүхдүүдээ насанд хүрээгүй байхад нь ажил эрхлүүлнэ.<br />
Сэдэв 2<br />
ТАМХИ, ТҮҮНИЙ НӨЛӨӨ<br />
--<br />
Мөнгө олох зорилгоор хүүхдүүдээ ашиглана.<br />
28<br />
29
МОДУЛЬ 12: СЭДЭВ 2<br />
ТАМХИ, ТҮҮНИЙ НӨЛӨӨ<br />
ЗОРИЛГО<br />
Тамхи татах шалтгаан нөхцлийг судлан, тамхины хэрэглээний байдалд дүгнэлт хийх<br />
ЗОРИЛТ<br />
Энэ сэдвийг үзэж судалсанаар дараах мэдлэг, чадвар, хандлагыг эзэмших болно.<br />
• Тамхины тухай ерөнхий ойлголттой болох<br />
• Тамхинд агуулагдах хорт бодисуудыг мэдэх<br />
• Залуу хүмүүсийн тамхи татдаг шалтгааныг тодорхойлох<br />
• Тамхины хэрэглээний түвшинг тодорхойлж бууруулах арга замыг ярилцах, хэрэгжүүлэх<br />
ТУХАЙН СЭДВИЙН ҮНДСЭН ОЙЛГОЛТ<br />
• Тамхи гэдэг нь татах, зажлах, үнэрлэх зэргээр хэрэглэдэг, хэрэглэсэн үедээ мансууруулах<br />
нөлөөтэй, хараат байдал үүсгэх чадвартай, донтуулах, хорт хавдар үүсгэх чадвартай, 4000<br />
орчим химийн бодис агуулдаг хүний биед хортой нөлөө бүхий бодисыг хэлнэ.<br />
• Тамхи нь бие махбодод богино хугацаанд зүрхний цохилт хурдсах, амьсгал олшрох, цусны<br />
даралт ихсэх, уушгинд агаарыг дамжуулах гуурсан хоолойг цочроох, үрэвсүүлэх, ханиалгах,<br />
уушгины уян хатан чанарыг бууруулж бүрэн амьсгал авах боломжийг багасгадаг.<br />
• Урт хугацаанд уушгины хавдар, багтраа үүсэх гол шалтгаан нь болдог<br />
• Тамхины хорт утаа нь цусны урсгалыг хязгаарлаж, арьсанд очих хүчилтөрөгч шимт<br />
бодисуудын хэмжээ нь буурснаас нүүр царайны өнгө гундаж хөхөвтөр саарал өнгөтэй<br />
харагдах болно.<br />
• Зүрх судасны өвчнөөр нас барж буй хүмүүсийн 70% нь тамхи татдаг хүмүүс байдаг ба зүрх<br />
судасны хурц өвчнүүдийн 30% нь тамхинаас шалтгаалсан байдаг.<br />
• Эрэгтэй, эмэгтэйчүүдийн үргүйдлийн шалтгаан нь болдог.<br />
• Идэвхигүй буюу дам тамхидалт нь тамхи татдаггүй хүн тамхичин хүний татсан тамхины<br />
утаагаар амьсгалахыг хэлнэ. Учир нь тамхины шаталтын үед утаа нь орчинд тарахад никотин<br />
болон тамхины бохь нь 2 дахин илүү болдог. Утаа нь ямар ч шүүлтүүрээр шүүгддэггүй.<br />
• Тамхи татах эсэх талаар урьдчилан шийдвэр гаргаснаар тамхи хэрэглүүлэх гэсэн үе<br />
тэнгийнхэний шахалтыг эсэргүүцэх боломжтой болдог.<br />
• Нэгэнт тамхи татаад эхэлчихсэний дараа тамхинаас гарах нь маш хүнд байдаг тул тамхи<br />
татаж эхлэх шийдвэрийг гаргахаасаа өмнө тамхи татахтай холбоотой бүхий л жишээ,<br />
баримтыг судалсан байх нь чухал.<br />
• Архаг тамхичин болох нь хувь хүн, гэр бүл, нийгэмд хохирол учруулахаас гадна үр хүүхдэдээ<br />
буруу үлгэр дууриалал үзүүлнэ.<br />
СУРГАЛТЫН ЯВЦ<br />
Сэдэлжүүлэх үйл ажиллагаа:<br />
Анги дотор тойрон явж: суралцагч бүрээс нэрээ, эсвэл хочоо хэлээд, өөрсдөдөө төрж байгаа<br />
ямар нэг мэдрэмжийн талаар бусад хүмүүстэй ярилцахыг хүснэ. Энэ нь тэдний санааг зовоож<br />
байгаа болон баяр баясгалантай болгож байгаа зүйлс, эсвэл яг тухайн мөчид бодож байгаа<br />
бодол гээд санаандаа орж байгаа юу дуртайгаа бусадтайгаа хуваалцаж болно гэдгийг хэлнэ.<br />
ҮЙЛ АЖИЛЛАГАА 1<br />
Тамхи татах шалтгаан, нөхцөл<br />
Бэлтгэх зүйл<br />
• Том цаас, маркер<br />
• Самбарын үзэг, шохой, өнгийн фломастер<br />
• Нөөц хэрэглэгдэхүүн 2.1-ийг том цаасан дээр үзүүлэн байдлаар бэлтгэнэ.<br />
• Нөөц хэрэглэгдэхүүн 2.2-ийн судлаачийн багийн гишүүдийн тоогоор<br />
• Нөөц хэрэглэгдэхүүн 2.3 - Багийн тоогоор<br />
• Нөөц хэрэглэгдэхүүн 2.4 - Нэг хувь<br />
Суралцагчдыг 5-6 хүнтэй 4 багт хуваана. Баг бүрт том цаас өгөх ба 1-р багт тамхи татахын<br />
давуу тал, 2-р багт тамхи татахын сул тал, 3-р багт хүмүүсийн тамхи татдаг шалтгаан, нөхцөл,<br />
4-р багт тамхи татахгүй байх шалтгаан, нөхцлийн талаар ярилцаж, жагсаалт гаргах даалгавар<br />
өгнө.<br />
Багууд ажлаа хийж дууссаны дараа 1-р багаас эхлэн хийсэн ажлыг нь тайлбарлуулна. Баг тус<br />
бүрээс томилогдсон гишүүд багийн ажлаа бусад багийнханд танилцуулна.<br />
30 31
МОДУЛЬ 12: СЭДЭВ 2<br />
ТАМХИ, ТҮҮНИЙ НӨЛӨӨ<br />
Тамхи татахын давуу тал гэж байраг байхгүй гэдэгт анхаарлыг хандуулан, хүмүүс яагаад тамхи<br />
татдаг талаар 3-р багийн хийсэн ажил дээр хамтран ярилцаж, тухайн багийн хийсэн ажилд<br />
гараагүй шинэ санааг нэмж тайлбарлан хамтарч ярилцана.<br />
Тамхи татах шалтгаан, нөхцлийг бүрэн гаргуулахын тулд дараах хувилбарыг багш ашиглан<br />
суралцагчдыг чиглүүлж болно.<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Хийх зүйл олдохгүйгээс<br />
--<br />
Шохоорхсон учраас<br />
--<br />
Гоё харагдах гэж<br />
--<br />
Том болсон мэт санагдуулах<br />
--<br />
Гомдсон учраас<br />
--<br />
Турах гэж<br />
--<br />
Өөрийгөө хэнд ч хэрэггүй мэт<br />
санагдсан гэж бодсон үедээ<br />
--<br />
Стрессээ тайлах гэж<br />
ҮЙЛ АЖИЛЛАГАА 2<br />
Тамхи татах эсэхээ шийдэх нь<br />
--<br />
Тэмдэглэлт үйл явдал тохиолдсон<br />
үедээ<br />
--<br />
Найз нартайгаа нийлж, доргисон,<br />
онгирсон үедээ<br />
--<br />
Хүмүүс тамхи татдаг учраас<br />
--<br />
Сөрөг үр дагавар, хор холбогдлыг<br />
мэддэггүй учраас<br />
--<br />
Хүндрэлтэй асуудалд шийдэл олж<br />
чадахгүйгээс<br />
Суралцагчдад том цаасан дээр бичиж бэлтгэсэн “Тамхи татах уу, болих уу?” Нөөц<br />
хэрэглэгдэхүүн 2.1-ийг самбарт байрлуулж суралцагч тус бүрийг дэвтэртээ уг хүснэгтийг<br />
зурахыг хүснэ. Дууссан бол хүснэгтийг өөрсдийн бодлоороо бөглөж бичих тухай хэлж, яагаад<br />
тамхи татаж эхлэх хэрэггүй гэж бодож байгааг тайлбарласан шалтгаанаа зүүн гар талд, тамхи<br />
татаж эхлэхийг дэмжсэн байж болох шалтгаанаа баруун гар талын хэсэгт жагсаан бичихийг<br />
суралцагчдаас хүснэ.<br />
Нэгэнт тамхи татаад эхэлсэн бол “Тамхинаас гарах уу, болих уу?” нэртэй хүснэгтийн баганыг<br />
мөн ижил арга замаар бөглөж бичихийг суралцагчдаас хүснэ.<br />
Гаргасан шийдвэрээ ангийнхаа бусад суралцагчидтай хуваалцахгүй гэдгийг суралцагчдад<br />
ойлгуулна. Одоо “Тамхи татах уу, болих уу?”, эсвэл “Тамхинаас гарах уу, болих уу?” гэсэн<br />
гарчигтай хүснэгтээс өөртөө хамааралтай аль нэгийг нь сонгож авахыг суралцагч нэг бүрээс<br />
хүснэ.<br />
Дараа нь тухайн сонгож авсан хүснэгтийн багана тус бүрт бичигдсэн байгаа шалтгаан тус<br />
бүрийг нэг нэгээр нь авч үзээд, тухайн шалтгаанд 1-10 хүртэл оноо өгөхийг бүх суралцагчдаас<br />
хүснэ. 10 гэдэг нь тухайн шалтгааныг өөрийнхөө хувьд маш сайн бөгөөд маш чухал гэж<br />
тооцсон болохыг, харин 1 гэдэг нь тухайн зүйлийг тийм ч оновчтой санаа биш, мөн өөртөө<br />
нэг их чухал биш гэж тооцсон болохыг харуулна. Дараа нь багана тус бүрийн нийлбэр оноог<br />
нэмж бодохыг хүснэ. Илүү оноо авсан тал нь тухайн суралцагчийн гаргах шийдвэрийг харуулах<br />
болно.<br />
Дараа нь суралцагч бүрээс тамхи татахыг дэмжсэн хамгийн хүчтэй гурван шалтгаан (энэ нь<br />
хамгийн өндөр оноо авсан шалтгаанууд гэсэн үг юм), мөн тамхи татахгүй байхыг дэмжсэн<br />
хамгийн хүчтэй гурван шалтгааныг тус тус дугуйлахыг хүснэ.<br />
Дараах асуултыг суралцагчдаас асууж, дасгал ажлын боловсруулалтыг хийнэ. Үүнд:<br />
--<br />
Онооны нийлбэр нь чиний хувьд зөв шийдвэрийг зааж өгч чадаж байна уу? Хэрвээ<br />
чадахгүй байгаа бол яагаад?<br />
--<br />
Тамхи татах нь хүний биед хортой гэдгийг хүн болгон мэдэж байгаа. Үүнийг мэдсээр<br />
байж яагаад өсвөр насны хүүхдүүд болон бусад хүмүүс ч гэсэн тамхи татаж эхэлдэг гэж<br />
та нар бодож байна вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Маш олон төрлийн хариулт гарч ирж болох боловч магадгүй хамгийн чухал нь тамхитай<br />
холбоотой эрүүл мэндийн асуудал мөнгөний зардлыг мэдэж байгаа мөртлөө чи ЯАГААД<br />
тамхи татаж эхлэхийг хүсч байна вэ гэдэг талаар эргэцүүлэн тунгаах явдал болно.<br />
ҮЙЛ АЖИЛЛАГАА 3<br />
Тамхины сөрөг нөлөө, үр дагавар<br />
Суралцагчдыг 5 хүнтэй багт хувааж дараах үйл ажиллагааг явуулна (бүлгийн хүний тоо тэнцүү<br />
байх хэрэгтэй). Бүлэг тус бүрийн хүнийг дотор нь 1-5 хүртэл дугаарлуулна. Бүлэг бүрээс ижил<br />
дугаартай хүмүүсийг нэгтгэж судлаачийн баг байгуулна.<br />
Судлаачийн баг бүрт тамхины сөрөг нөлөөний тухай багш урьдчилан бэлтгэсэн<br />
хэрэглэгдэхүүн 2.2 –ыг тарааж өгнө.<br />
Нөөц<br />
Материалаа уншиж судалсаны дараа судлаачийн багийн гишүүд үндсэн багтаа очиж шинээр<br />
судалж, сурч ирсэн зүйлээ бусдадаа ээлжилж заана. Багийн бусад гишүүд тухайн сэдвээр<br />
судлаачаас асуулт тавьж лавлаж болно. Зарим нэг маргаантай асуудал дээр багш тусална.<br />
БАГШИД ӨГӨХ ЗӨВЛӨМЖ<br />
Хичээлийн бэлтгэл болгож ангид тамхины талаар багахан судалгаа авч, түүний үндсэн дээр<br />
5 хүнтэй багаар суралцагчдыг хувааж, нөөц хэрэглэгдэхүүнийг ашиглах заавар өгнө. Багш<br />
тамхины тухай, тамхины бие махбодод үзүүлэх нөлөөний талаарх тарааж өгөх материалыг<br />
хүрэлцэхүйц тоотой бэлтгэсэн байна. Судалгааны асуултыг багш зайлшгүй шийдвэрлэх<br />
асуудлууд дээр тулгуурлан хийнэ.<br />
Багууд өмнөх үйл ажиллагааны үед эзэмшсэн мэдээллээ ашиглан хүснэгтийг бөглөнө.<br />
Эрхтэн тогтолцоо<br />
Уушги<br />
Зүрх судас<br />
...................<br />
...................<br />
...................<br />
...................<br />
Тамхины богино хугацаанд<br />
үзүүлэх нөлөө<br />
Тамхины урт хугацаанд<br />
үзүүлэх нөлөө<br />
32 33
МОДУЛЬ 12: СЭДЭВ 2<br />
ТАМХИ, ТҮҮНИЙ НӨЛӨӨ<br />
Бүлгээр ажилласны дараа бүлгийн тайлбарлагч ажлын хэсгийн материалыг бусад бүлэгт<br />
танилцуулна. Бусад багынхан тус бүлгийн хариултад дүн шинжилгээ хийж, харилцан ярилцаж,<br />
мэтгэлцэх ба багш удирдан чиглүүлнэ.<br />
Эцэст нь багийн тайлбарлагчид нэгдсэн дүгнэлтийг танилцуулж, самбар болон том цаасан<br />
дээр бичиж өлгөнө. Багш багуудын үйл ажиллагааг дүгнэнэ. Хүний тоо дутвал багийн үйл<br />
ажиллагаанд багш өөрөө оролцож болно.<br />
Багуудад Нөөц хэрэглэгдэхүүн 2.3-ыг тарааж өгч тамхинд агуулагдах бодисын талаар мэдээлэл<br />
өгнө. Дараах асуултын дагуу харилцан ярилцана.<br />
Тамхинд агуулагдах эдгээр хортой бодисуудын нөлөөг хүн тамхи татаж байх үедээ ягаад<br />
мэддэггүй вэ?<br />
Тамхины хоруу чанарыг бууруулахын тулд юу хийж болох юэ?<br />
Тамхичин хүний 8 төөрөгдлийг багуудаар хэлэлцүүлэн, дүн шинжилгээ хийлгэнэ.Тамхинаас<br />
гарахад эдгээр төөрөгдөл хэр зэрэг нөлөөлөх талаар ярилцана.<br />
1. Архи ууж байснаас л дээр<br />
2. Хэдийгээр биед хортой ч удаан хугацаагаар татаагүй учраас хор нөлөө нь илрэх болоогүй<br />
3. Тамхи татах нь стресс, биеийн ядаргааг тайлдаг.<br />
4. Тамхи татах нь бусдад тансаг дэгжин харагддаг.<br />
5. Тамхийг татсанаар биеийн галбирыг хэвээр нь хадгалдаг.<br />
6. Өвөл тамхи татах үед дулаацдаг<br />
7. Анхаарал төвлөрүүлж ажлаа сайн хийхэд тусалдаг<br />
8. Ганцаардлаас авардаг.<br />
Багш 4 сурагчийг сайн дураар нь босгож Нөөц хэрэглэгдэхүүн 2.4-т өгсөн тохиолдлыг нэг<br />
нэгээр нь чанга дуугаар уншуулна. Бусад сурагчид эдгээр тохиолдолд юуны тухай өгүүлж<br />
байгааг сайтар тунгаан бодож суух ёстойг сануулна.<br />
Бүх тохиолдлыг уншиж дууссаны дараа багш дараах асуултыг асууна.<br />
Эдгээр тохиолдлуудад юуны тухай өгүүлж байна вэ?<br />
Ямар ижил ба ялгаатай зүйлс байсан бэ?<br />
Дам тамхидалт гэж юу вэ? Түүний нөлөө юу вэ?<br />
Дам тамхидалтын улмаас биед ямар ямар шинж тэмдэг илэрч байна вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Толгой өвдөх, эргэх<br />
--<br />
Дотор муухай оргих<br />
--<br />
Бөөлжих<br />
--<br />
Нүд улайх<br />
--<br />
Ханиалгах<br />
--<br />
Цээжээр өвдөх<br />
--<br />
Цэртэй ханиалгах<br />
--<br />
Ханиадаар олон удаа өвчилж,<br />
эдгэхгүй удах<br />
--<br />
Уушгины хавдар<br />
--<br />
Зүрхний шигдээс<br />
--<br />
Даралт ихэсдэг болох гэх мэт<br />
ҮЙЛ АЖИЛЛАГАА 4<br />
Тамхины нийгэм, эдийн засгийн нөлөө<br />
Суралцагчдыг 5-6 хүнтэй баг болгон хуваана. Баг тус бүр тамхи татдаг хүний тоо олон байх<br />
нь нийгэм болон улс орон, гэр бүлийн эдийн засагт ямар нөлөө үзүүлэхийг тодорхойлон<br />
бусадтай саналаа давхцуулалгүйгээр солилцоно (эерэг, сөрөг нөлөө аль алийг нь). Багуудын<br />
гаргасан эерэг нөлөө нь үүсгэж буй сөрөг нөлөөг хүлээн зөвшөөрөхүйц ач холбогдолтой<br />
эсэхийг шүүн хэлэлцэнэ. Багуудад дараах асуудлыг хэлэлцэн, өөрсдийн саналаа нэгтгэн том<br />
цаасан дээр жагсаан бичихийг хүснэ. Тамхины хэрэглээг дэлхий дахинд болон Монгол улсын<br />
хэмжээнд хэрхэн бууруулж болох вэ?<br />
Багууд хэлэлцэн нэгдсэн саналыг гаргана.<br />
Тамхины эдийн засгийн тооцоо хийсэн дараах загварыг ашиглан багаараа ярилцан, дүгнэлт<br />
хийнэ.<br />
Тамхи татаж эхэлснээр хувь хүний эдийн засагт гарах зардлыг тооцож үзвэл:<br />
№<br />
Өдөрт татах<br />
тамхины тоо<br />
Нэг бүрийн<br />
Үнэ<br />
Сард<br />
БАГШИД ӨГӨХ ЗӨВЛӨМЖ<br />
Жилд<br />
Ширхэг Үнэ /төг/ Ширхэг Үнэ /төг/<br />
1 1 200 30 6.000 365 73.000<br />
2 200 60 12.000 730 146.000<br />
3 200 90 18.000 1095 219.000<br />
10 200 300 60.000 3650 730.000<br />
15 200 450 90.000 5475 1.095.000<br />
20 200 600 120.000 7300 1.460.000<br />
2 1 150 30 4.500 365 54.750<br />
2 150 60 9.000 730 109.500<br />
3 150 90 13.500 1095 164.250<br />
10 150 300 45.000 3650 547.500<br />
15 150 450 67.500 5475 821.250<br />
20 150 600 90.000 7300 1.095.000<br />
Эндээс хэрэв та 10 жил тамхи татсан гэвэл 10.950.000-14.600.000 төгрөгөөр өөртөө хор<br />
худалдаж авсан гэсэн үг. Тэгэхээр өөр хэн нэгэн биш, Та өөрөө өөрийнхөө эдийн засгийг<br />
хохироодог дайсан болж байна.<br />
Та тамхинаас татгалзвал энэхүү мөнгөөр авахыг хүсч байгаа зүйлс болон шаардлагатай өөр<br />
зүйлд зарцуулах боломжтой болно хэмээн ойлгуулахад анхаарна.<br />
34 35
МОДУЛЬ 12: СЭДЭВ 2<br />
ТАМХИ, ТҮҮНИЙ НӨЛӨӨ<br />
ҮЙЛ АЖИЛЛАГАА 5<br />
Архи, тамхины хэрэглээг бууруулах арга зам<br />
Багуудыг дараах асуудлын дагуу хэлэлцэн өөрсдийн саналаа нэгтгэн илэрхийлэхийг хүснэ.<br />
Гаргасан саналаа том цаасан дээр жагсаан бичиж бусдадаа тайлбарлана.<br />
Архи, тамхины хэрэглээг бууруулах ямар арга хэмжээг бодлогын түвшинд авч хэрэгжүүлж<br />
болох вэ?<br />
Архи, тамхины хэрэглээг бууруулахын тулд албан байгууллагууд ямар арга хэмжээг авч болох<br />
вэ?<br />
Архи, тамхины хэрэглээг бууруулахын тулд хувь хүн юу хийх хэрэгтэй вэ?<br />
Архи, тамхины нийгэм, эдийн засгийн сөрөг нөлөөг бууруулахын тулд ямар арга хэмжээ авах<br />
хэрэгтэй вэ?<br />
Багууд архи, тамхины хэрэглээг бууруулах талаар гаргасан саналуудаасаа хэрэгжүүлэх<br />
боломжтой 10 санааг сонгон авна. Дараах хүснэгтэд жагсаан бичнэ.<br />
АРХИ, ТАМХИНЫ ХЭРЭГЛЭЭГ БУУРУУЛАХ АРГА ЗАМ<br />
Хэрэгжүүлэх санаа<br />
Эрэмбэ/1-10/<br />
Гаргасан санаануудыг хэлэлцэж эрэмбэлүүлнэ. Хүснэгтийн арын хэсэгт хамгийн ач<br />
холбогдолтой бөгөөд хэрэгжүүлсэнээр архи, тамхины хэрэглээ бууруулах санаагаа бүгд<br />
хэлэлцэн тогтож “1” гэж эрэмбэлнэ. Цааш нь ач холбогдлоор нь дараалуулан эрэмбэлнэ. Энэ<br />
нь архи, тамхины хэрэглээг бууруулахад хамгийн чухал зайлшгүй шаардлагатай байгаа арга<br />
замыг тодорхойлох боломжийг олгоно.<br />
Баг бүр архи, тамхины хэрэглээний эсрэг уриа гарган бусад багийнхандаа танилцуулахыг<br />
хүснэ. Дуу, шүлэг, зураг болон өөр бусад хэлбэрийг ашиглаж болно. Хамгийн шилдэг уриаг<br />
шалгаруулан өөрийн хамт олны амьдралдаа хэрэгжүүлэх уриагаар сонгоно.<br />
ДҮГНЭЛТ<br />
Дараах асуултын дагуу ярилцаж хичээлийг дүгнэнэ.<br />
--<br />
Тамхины үр дагавраас хэрхэн сэргийлэх вэ?<br />
--<br />
Тамхидалтын үр дагавраас хэрхэн сэргийлэх вэ?<br />
--<br />
Дам тамхидалтын сөрөг нөлөөг тайлбарлана уу?<br />
--<br />
Улс орны хэмжээнд архи, тамхины хэрэглээг бууруулахад та бүхний оруулах хувь нэмэр<br />
юу байж болох вэ?<br />
1.<br />
2.<br />
3.<br />
4.<br />
5.<br />
6.<br />
7.<br />
8.<br />
9.<br />
10.<br />
36 37
МОДУЛЬ 12: СЭДЭВ 2<br />
ТАМХИ, ТҮҮНИЙ НӨЛӨӨ<br />
НӨӨЦ ХЭРЭГЛЭГДЭХҮҮН 2.1<br />
ТАМХИ ТАТАХ УУ, БОЛИХ УУ?<br />
Тамхи татаж эхлэх үү, болих уу?<br />
ДЭМЖСЭН<br />
ЭСЭРГҮҮЦСЭН<br />
Тамхинаас гарах уу, болих уу?<br />
ДЭМЖСЭН<br />
ЭСЭРГҮҮЦСЭН<br />
НӨӨЦ ХЭРЭГЛЭГДЭХҮҮН 2.2<br />
ТАМХИНЫ БИЕ МАХБОДОД ҮЗҮҮЛЭХ НӨЛӨӨ<br />
--<br />
Тамхи татангуут хүний бие махбодод маш олон өөрчлөлтүүд гарна. Никотины нөлөөгөөр<br />
зүрхний цохилт хурдсаж, амьсгал олширч, цусны даралт ихэсдэг. Никотин нь донтуулах<br />
үйлчилгээтэй бөгөөд хэрвээ тамхи татахгүй хэсэг зуур байвал никотин бие махбодод<br />
шаардагддаг. Дахин тамхи татахад дээрх сэтгэл зовоосон шинж тэмдэгүүд багасдагаас<br />
бие махбод тайвширч сайхан болсон мэт сэтгэгдэл төрдөг.<br />
--<br />
Нүүрсний дан исэл нь булчин болон биеийн эрхтэнд очих хүчилтөрөгчийн хэмжээг<br />
багасгадаг учраас уушгинд илүү их агаар оруулахын тулд илүү олон амьсгалах<br />
шаардлагатай болдог ба үүний улмаас амьсгал олширдог.<br />
--<br />
Уушгинд агаар дамжуулагч гуурсан хоолойг цочроож, үрэвсүүлж, нарийсгах<br />
үйлчилгээтэй маш олон хий тамхинд агуулагддаг. Эдгээр хийн нөлөөгөөр хоолойн салст<br />
ирвэгнэж ханиалгадаг.<br />
--<br />
Мөн тамхины бохь уушгины дотор бүрхэвчийг гэмтээж уушгины уян хатан чанарыг<br />
бууруулдагаас ханиалгах болон амьсгал өнгөц олон болдог.<br />
--<br />
Тамхи нь хувийн ариун цэвэрт нөлөөлнө. Тамхи нь амнаас ба амьсгалсан агаараас, мөн<br />
үснээс үргэлж үнэртдэг. Тамхины үнэр хувцсанд нь шингэхээс гадна тамхины бохьны<br />
улмаас шүдэн дээр толбо тогтдог.<br />
--<br />
Яс болон холбоос эд эрсдэлд өртөж ясны сийрэгжилт болно. Мөн сүүжний толгой<br />
хугарах, үе мөчний үрэвсэл, ууц хэсгээр өвдөх, бэртэл гэмтэлтэй холбоотой үений<br />
уутанцарын үрэвсэл, үений холбоосын үрэвсэл, шөрмөс гэмтэх, ясны хугарал зэрэгт<br />
өртөмхий болно.<br />
--<br />
Тамхины утаанд удаан өртсөнөөр бие махбодын коллаген боловсруулах чадвар алдагдаж<br />
үений холбоос, шөрмөс түүний бэхэлгээ гэмтсэн үе мөчний эмчилгээний хугацаа<br />
удаашрахад хүргэнэ.<br />
--<br />
Тамхи нь артерийн судсыг нарийсгаж судас хатуурах өвчний шалтгаан болдог. Үүний<br />
улмаас зүрхний шигдээс болон зүрхний бусад өвчнөөр өвчилнө. Тамхины улмаас<br />
артерийн судасны хананд янз бүрийн бодисууд хуримтлагдаж цусны урсгалыг<br />
саатуулснаар зүрхэнд хэт их ачаалал өгдөг.<br />
--<br />
Тамхины хорт утаа нь цусны урсгалыг хязгаарлаж, арьсанд очих хүчилтөрөгч шимт<br />
бодисын хэмжээ нь буурснаас нүүр царайны өнгө гундаж хөхөвтөр саарал өнгөтэй<br />
харагдах болно.<br />
--<br />
Уушгины хавдар үүсэхэд тамхи гол шалгаан болдог нь батлагдсан. Тамхи татдаг хүмүүс<br />
уушгины хавдраар өвчлөх, нас барах нь тамхи татдаггүй хүмүүстэй харьцуулбал 10 дахин<br />
их байдаг байна. Уушгины хавдрын 80 хувь орчим нь тамхинаас шалтгаалсан байдаг.<br />
--<br />
Зүрх судасны өвчнөөр нас барж буй хүмүүсийн 70% нь тамхи татдаг хүмүүс байдаг ба<br />
зүрх судасны хурц өвчнүүдийн 30% нь тамхинаас шалтгаалсан байдаг.<br />
--<br />
Гуурсан хоолойн архаг үрэвсэл болон уушги тэлэгдэх шалтгаан болдог.<br />
--<br />
Эрэгтэй эмэгтэйчүүдийн үргүйдэл үүсэх шалтгаан нь болдог.<br />
--<br />
Багтраа өвчний шалтгаан болдог.<br />
38 39
МОДУЛЬ 12: СЭДЭВ 2<br />
ТАМХИ, ТҮҮНИЙ НӨЛӨӨ<br />
НӨӨЦ ХЭРЭГЛЭГДЭХҮҮН 2.3<br />
НЭГ ШИРХЭГ ТАМХИНД АГУУЛАГДАХ ХОРТ БОДИС<br />
Тамхинд 4000 орчим химийн бодисууд агуулагддаг бөгөөд ихэнх нь хортой нөлөө үзүүлдэг.<br />
Үүний 40 гаруй нь хавдар үүсгэх шинж чанартай байдаг.<br />
Тамхины утаанд дараах химийн бодис агуулагддаг. Үүнд:<br />
1) Ацетильальдегид (амьсгалын замын эрхтнийг үрэвсүүлдэг)<br />
2) Акролин (амьсгалын замын эрхтнийг үрэвсүүлдэг)<br />
3) Арсейник (хүчтэй хор)<br />
4) Кадми (уушгийг үрэвсүүлдэг)<br />
5) Винил-хлор (мансууруулагч, бэлгийн чадавхийг сулруулдаг)<br />
6) Катран (хамгийн ихээр хорт хавдар үүсгэдэг)<br />
7) Полони (210)- (цацраг идэвхт бодис)<br />
8) Толуидин (үрэвсүүлэгч)<br />
9) Формальдегид (үрэвсүүлэгч)<br />
10) Уритан (үрэвсүүлэгч)<br />
11) Цианы хүчил (хүчтэй хортой бодис)<br />
12) Аммиак (хор, амьсгалын замын эрхтэнг үрэвсүүлдэг)<br />
13) Бутан (мэдрэлийн системийг сулруулдаг, амьсгал боогдуулдаг)<br />
14) Метил хлор (тархинд хортой)<br />
15) Никотин (зүрх судсанд муугаар нөлөөлдөг). Никотины нөлөөгөөр зүрхний цохилт хурдсаж<br />
амьсгал олширч цусны даралт ихэсдэг. Никотин нь донтуулах үйлчлэлтэй бөгөөд хэрвээ<br />
тамхи татахгүй хэсэг зуур байвал никотиныг бие махбод шаардах шинж тэмдгүүд илэрнэ.<br />
16) Пиридин (эрэгтэй хүний дааварт хүчтэй нөлөөлдөг, үрэвсүүлдэг)<br />
НӨӨЦ ХЭРЭГЛЭГДЭХҮҮН 2.4<br />
ДАМ ТАМХИДАЛТЫН ЖИШЭЭ<br />
1. Т. Хотын нэгэн сургуулийн 11-р ангид, харин ах Да. нь Их сургуулийн 5-р курсийн оюутан.<br />
Т., Да. хоёр хичээлдээ хичээнгүй, аав ээжийн үгэнд ордог, ер нь л хүмүүжилтэй хүүхдүүд.<br />
Аав нь ажлаас тараад гэртээ ирээд л байнга тамхи татаж, ээж нь үглэж, гарч тат л даа<br />
гэх боловч үгэнд нь орсон удаагүй. Тэд хичээлээс тараад ирэхэд л гэр нь битүү хөх утаа.<br />
Хаалга үүдээ, цонхоо онгойлгоход овоо амьсгаа авах боломжтой болно. Гэвч аав нь дахин<br />
нөгөө л тамхиа татаж эхлэнэ. Да. тамхины тухай багш нараас сурсан мэдсэн зүйлээсээ<br />
хэлэх боловч аав нь “одоо өнгөрсөн миний хүү, тамхинаас гарч чадахгүй нь, хүсэхгүй ч<br />
байна даа” гэв. Аав нь сүүлийн үед эмнэлгээр бараг байнга л явдаг болов. Хааяа маш их<br />
зовиуртайгаар муухай ханиалгаж, царай нь харалсан юм шиг харагддаг. Дүү Т., ээж хоёр<br />
ч өвөлжингөө ханиадтай л ханиалгаж явдаг болсон.<br />
2. Б. нь 11-р ангиа төгсөөд их сургуулийн шалгалт өгсөн боловч оноо нь дутаж ээжийн<br />
найз болох Ду.-гийн лангуунд худалдагчаар ажиллахаар болов. Т. хааяа лангууны найз эгч<br />
нартайгаа нийлж, сууж ярилцана. Худалдагч нарын ихэнх нь тамхи татна. Т. анх дуурайж<br />
тамхи татсаар байгаад өдөрт 1 хайрцаг тамхи татдаг болсоор 5 жил болсон ба үүнийг гэр<br />
бүлийнхэн нь хориглоод дийлээгүй л байна. Заримдаа аав маань татдаг байж байгаад<br />
одоог хүртэл зүгээр байгаа юм чинь би залуу хүн зүгээр л байх даа гэж боддог. Сүүлийн<br />
үед зүрх нь өвдөж, даралт нь ихсээд байх шиг болсон. Маргааш эмнэлэгт үзүүлнэ.<br />
3. Х. сургуулиа төгсөөд хурим хийж хүүхэдтэй болжээ. Хүүхдээ өсгөх гээд бас ажилдаа орсон<br />
болохоор ачаалал ихтэй байгаа. Нөхөр нь тамхи татдаг учраас байнга л утаанд байна. Нүд<br />
нь улайж, толгой нь өвддөг болсон.<br />
4. О.–гийн ажлын газрынхан их тамхи татна. Т тамхи татахаа болиод удсан ч их ханиалгадаг<br />
цээжээр өвддөг болсон. Сүүлийн үед их ядарч сульддаг болсон. Эмчид үзүүлтэл .....<br />
40 41
МОДУЛЬ 12: СЭДЭВ 3<br />
ВИДЕО ТОГЛООМЫН ХАМААРАЛ, ТҮҮНИЙ НӨЛӨӨ<br />
Сэдэв 3<br />
ВИДЕО ТОГЛООМЫН<br />
ХАМААРАЛ, ТҮҮНИЙ НӨЛӨӨ<br />
ЗОРИЛГО<br />
Видео тоглоом болон бусад тоглоомын ач тус, хор холбогдлыг тодорхойлох<br />
ЗОРИЛТ<br />
• Тоглоомын ач холбогдлыг тодорхойлох<br />
• Тоглоомын эерэг болон сул талуудыг тодорхойлох<br />
• Видео тоглоомын ач холбогдол, сул талыг тодорхойлох<br />
• Видео тоглоомын хамаарал үүсэх, донтохоос сэргийлэх аргуудад суралцах<br />
• Өөрийгөө болон бусдыг видео тоглоомонд донтохоос урьдчилан сэргийлэх<br />
Бэлтгэх зүйл<br />
• Том цаас, эсвэл самбар<br />
• Самбарын үзэг, эсвэл шохой<br />
• Шагай, шатар, бөмбөг, компьютер, пазл, рубикийн шооны зураг, эсвэл бодитоор<br />
• Нөөц хэрэглэгдэхүүн 3.1-Багийн тоогоор<br />
• Нөөц хэрэгдэгдэхүүн 3.2 - Нэг хувь<br />
• Нөөц хэрэглэгдэхүүн 3.3 - Нэг хувь. Тасархай шугамын дагуу хайчилж бэлтгэнэ. Эсвэл<br />
тус бүрийг А4 цаасны 2/1-д байхаар томоор бичиж бэлтгэсэн байна.<br />
42 43
МОДУЛЬ 12: СЭДЭВ 3<br />
ВИДЕО ТОГЛООМЫН ХАМААРАЛ, ТҮҮНИЙ НӨЛӨӨ<br />
ТУХАЙН СЭДВИЙН ҮНДСЭН ОЙЛГОЛТ<br />
• Тоглоомоор хүүхдийг ямар хүн болж өсөж хөгжихийг тодорхойлж болдог.<br />
• Зарим тоглоомууд нь хүний сэтгэн бодох чадварыг нэмэгдүүлдэг бол зарим нь хурд,<br />
авхаалж самбаа зэргийг нэмэгдүүлдэг. .<br />
• Тоглоом нь хүн төрөлхтөнд зайлшгүй хэрэгцээтэй хэдий ч хэтрүүлэх нь нэг хүнээр ч<br />
зогсохгүй хэсэг бүлэг хүмүүсийг ах дүү хамаатан садан, цаашилбал нийгмээс ч холдуулах<br />
аюултай<br />
• Видео тоглоом нь олон давуу болон сул талуудтай.<br />
• Видео тоглоомоор донтон тоглох нь хүний эрүүл мэнд, сэтгэн бодох чадвар, сэтгэл хөдлөл,<br />
танин мэдэхүйн үйл явц, харилцаа зэрэгт сөргөөр нөлөөлөх сэтгэцийн эмгэг үүсэхэд<br />
хүргэдэг байна.<br />
• Донтолт нь 4 үе шатаар явагддаг сэтгэцийн хүнд эмгэг юм.<br />
• Сониучирхан сонирхох, дурлан сонирхох үеийг эцэг эхчүүд анзаарахгүй байж болно.<br />
• Хамааралд орох болон дасан архагших үед эмчилгээ хийлгэх шаардлагатай.<br />
• <strong>Хорт</strong> зуршил, донтолтын үед эмчид хандан мэргэжлийн туслалцаа аван эмчлүүлэх хэрэгтэй.<br />
• Видео тоглоомын хамаарал үүссэн найз нөхдөдөө эцэг эх болон эмчтэй хамтран туслах<br />
ёстой<br />
СУРГАЛТЫН ЯВЦ<br />
ҮЙЛ АЖИЛЛАГАА 1<br />
Тоглоомын төрлүүд<br />
Суралцагчдыг хамгийн дуртай тоглоом нь юу болох, яагаад дуртай байдаг талаараа хажууд<br />
суугаа хүнтэйгээ хос болон ярилцахыг хүснэ. Суралцагчдаас дуртай тоглоомуудыг нь асуун<br />
багцалж самбарт жагсаан бичиж, тухайн хамт олны тоглодог тоглоомын төрлүүдийг гаргана.<br />
Суралцагчдаас дараах асуултуудыг асуун харилцан ярилцана.<br />
Тоглоом гэж юу вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Зугаацах хэлбэр<br />
--<br />
Хүмүүсийн чөлөөт цагаа өнгөрүүлэх арга<br />
--<br />
Таних мэдэхүйн нэг хэлбэр<br />
Тоглоомын ямар төрлүүд байдаг вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Монгол ардын тоглоом, уламжлалт тоглоом<br />
--<br />
Видео болон бусад компьютерийн программт<br />
тоглоом<br />
--<br />
Спортын тоглоом<br />
--<br />
Хөгжөөнт тоглоом<br />
--<br />
Мөрийтэй тоглоом<br />
--<br />
Хөзрийн тоглоом<br />
--<br />
Даалуун тоглоом<br />
--<br />
Шатар даам гэх мэт.<br />
Тоглоомыг хэн хэн тоглодог вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Хүүхдүүд<br />
--<br />
Насанд хүрэгчид<br />
--<br />
Завтай хүмүүс<br />
--<br />
Тусгайлан сонирхдог хүмүүс<br />
Тоглох нь юунд хэрэгтэй вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Чөлөөт цагийг зөв боловсон өнгөрүүлэх<br />
--<br />
Стрессээ тайлах<br />
--<br />
Сэтгэн бодох чадвараа хөгжүүлэх<br />
--<br />
Найз нартай болох<br />
--<br />
Харилцаагаа сайжруулах гэх мэт.<br />
Ангид шагай, шоо, эвлүүлдэг зурагт тоглоом, шатар, компьютерын тоглоом, бөмбөг зэрэг<br />
тоглоомын зургийг хол хол байрлуулан суралцагчдыг 1 тоглоом сонгон хажууд нь очихыг хүснэ.<br />
Дараа нь суралцагчдаас доорх асуултыг асууна.<br />
Яагаад энэ тоглоомыг сонгосон бэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Дуртай учраас<br />
--<br />
Дуртай тоглоомтой төстэй учраас<br />
--<br />
Тоглож сурахыг хүссэн учраас<br />
--<br />
Ямар тоглоом гэдгийг мэдэх гэж гэх мэт<br />
Нэг тоглоомыг сонгосон хүмүүс нэг багийн гишүүд болно.<br />
БАГШИД ӨГӨХ ЗӨВЛӨМЖ 2<br />
Тоглоом тус бүрт суралцагчдыг аль болох тэнцүү тоотойгоор хуваахыг эрмэлзэх хэрэгтэй.<br />
Ингэх нь хичээл хийхэд багийн гишүүд ижил тоотой байх боломжтой болно. Хэрэв аль нэг<br />
тоглоомын төрөлд бусдаасаа илт илүү тоотой суралцагч очвол тэр багийг 2 хувааж болно.<br />
Баг тус бүрт сонгосон тоглоомынх нь талаарх товч мэдээллийг Нөөц хэрэглэгдэхүүн 3.1-г<br />
тараан өгч судлуулна. Цөөн хүнтэй багийн хүмүүс бусад олон хүнтэй багаас хүн нэмж авч<br />
болно. Гэхдээ дараах мэдээллийг ашиглан өөрийн багийн сонгосон тоглоомоо сурталчлан<br />
хүнийг татах аргаар хүн нэмж авна.<br />
44 45
МОДУЛЬ 12: СЭДЭВ 3<br />
ВИДЕО ТОГЛООМЫН ХАМААРАЛ, ТҮҮНИЙ НӨЛӨӨ<br />
ҮЙЛ АЖИЛЛАГАА 2<br />
Тоглоомын нөлөө<br />
Энэ сэдвээр тоглоомын ашигтай ба сул талуудыг илрүүлнэ гэдгийг суралцагчдад тайлбарлана.<br />
Дараах асуултын дагуу харилцан ярилцана.<br />
Хүмүүс ямарваа нэгэн тоглоомыг хэнтэй тоглодог вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Найз нартайгаа<br />
--<br />
Эцэг эхтэйгээ<br />
--<br />
Эмээ өвөөтэйгөө<br />
--<br />
Танихгүй хүмүүстэй<br />
Тоглоомын ашигтай тал нь юу вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Харилцааны чадвар сайжруулна.<br />
--<br />
Хамтач болно.<br />
--<br />
Сэтгэн бодох чадвар сайжирна.<br />
Тоглоомын сөрөг тал нь юу вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Цаг хугацааг их үрнэ.<br />
--<br />
Хүнийг тоглоомын донтолттой болгож болно гэх мэт.<br />
--<br />
Ажлынхантайгаа<br />
--<br />
Анги хамт олонтойгоо<br />
--<br />
Найзынхаа найзтай<br />
--<br />
Таних мэдэх хүрээ тэлнэ.<br />
--<br />
Авхаалж самбаа нэмэгдэнэ.<br />
БАГШИД ӨГӨХ ЗӨВЛӨМЖ 2<br />
Тоглоом гэсэн ерөнхий сэдвийн дор сургалтаа явуулж байгаа учраас суралцагчид янз бүрийн<br />
тоглоомын төрлүүдийг бодон танд хариулт өгнө. Тиймээс бүгдэд ойлгомжтой болгох үүднээс<br />
суралцагчдаас ямар тоглоомыг бодож хариулсныг асуух нь чухал.<br />
Суралцагчдыг 5 багт хувааж баг бүрт Нөөц хэрэглэгдхүүн 3.2-оос нэг нэг тохиолдлыг сугалуулан<br />
өгч, уншиж, хамтран ярилцаад доорх асуултад хариулахыг хүснэ.<br />
Тухайн тохиолдолд тоглоомын эерэг болон сөрөг нөлөө нь юу байсан бэ?<br />
Тоглоом тус бүрийн сөрөг нөлөөнөөс сэргийлэх арга замуудыг тодорхойлоорой.<br />
Цаашид яах вэ? Зөвлөөрэй.<br />
ҮЙЛ АЖИЛЛАГАА 3<br />
Видео тоглоомын хамаарал, донтолт, түүний үе шат<br />
Суралцагчдыг 4 баг болгон хуваана. Видео тоглоомын хамаарал, донтолт залуучуудын дунд<br />
хэр зэрэг их байгаа бол? Яагаад? гэсэн асуултын дагуу хэлэлцэнэ.<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Видео тоглоомонд донтоод байгаагаа хүн өөрөө болон гэр бүлийнхэн нь анзаарахгүй<br />
байсаар архаг хэлбэрт шилжин, эмчлэгдэхэд төвөгтэй, удаан хугацаа шаардагдах<br />
байдалд орсон байдаг. Иймээс донтолтын шинжүүдийг мэддэг байх шаардлагатай гэж<br />
суралцагчдад тайлбарлана.<br />
--<br />
Видео тоглоомонд донтох үед илрэх шинжийг өөрсдийн мэдлэгт тулгуурлан жагсаан<br />
бичихийг хүснэ. Аль болох олон шинжийг гаргавал сайн болно гэдгийг хэлнэ.<br />
--<br />
Багууд ажлаа бусад багийнханд давхардуулалгүйгээр танилцуулан, хэлэлцэж, шинж<br />
тэмдэг бүр видео тоглоомын хамаарал, донтолтын шинж тэмдэг мөн эсэхийг бүгдээрээ<br />
шүүн ярилцана.<br />
--<br />
Багш самбарыг “Бие махбодод илрэх шинж”, “Сэтгэл санаанд илрэх шинж”, “Зан үйлд<br />
илрэх шинж” гэсэн 3 босоо баганад хуваана.<br />
--<br />
Багуудад Нөөц хэрэглэгдэхүүн 3.3–ыг зураасын дагуу хайчлан тарааж өгнө. Тухайн шинж<br />
тэмдгийг аль хэсэгт хамаарагдахыг багаараа ярилцан тогтооно. Багийн гишүүд нэг нэг<br />
шинж тэмдгийг бусад багийнханд танилцуулан тохирох хэсэгт байрлуулна. Яагаад тухайн<br />
хэсэгт байрлуулах болсоноо бусдадаа тайлбарлана. Бусад багийн гишүүд зөв байрлуулсан<br />
эсэхийг шүүн ярилцана. Аль хэсэгт байрлуулах тал дээрээ санал зөрөлдсөн шинж тэмдгийг<br />
тусад нь байрлуулан хамгийн сүүлд хэлэлцэж зохих хэсэгт байрлуулна.<br />
Тэдний гаргасан шинж тэмдгүүдээс нөөц хэрэглэгдэхүүн дээр тусгагдаагүй байгаа шинж<br />
тэмдгийг ялган тохирох хэсэгт ярилцан байрлуулна.<br />
Одоо багуудад том цаас тараан өгнө. Том цаасан дээр,<br />
1-р багт: Сониучирхан сонирхох үе<br />
2-р багт: Дурлан сонирхох үе<br />
3-р багт: Хамааралд орох үе<br />
4-р багт: Дасан архагших үе гэж бичин самбарт байрлуулсан жагсаалтаас ялган ангилж<br />
бичихийг хүснэ.<br />
Багийн гишүүд хамтран ярилцаж, шийдэн, тохирох шинж тэмдгийг харгалзуулан бичнэ. Багийн<br />
гишүүд санал зөрсөн тохиолдолд тухайн шинж тэмдгийг бичилгүй, тусад нь бичнэ.<br />
Багш 4 босоо баганаар хуваан донтолтын 4 үеийг гарчиг хэлбэрээр бичсэн том цаасыг хананд<br />
байрлуулна.<br />
Бүх багууд ээлжлэн багийн гишүүд нэг нэгээрээ өөрийн багт оногдсон донтолтын үе шатны<br />
шинжүүд бүхий картыг самбар дээрээс салган авч, өмнө нь хийсэн жагсаалтандаа тулгуурлан<br />
бусдадаа тайлбарлан өөрийн багийн авсан үе шатанд наан байрлуулна. Бусад нь сонсон<br />
зөв, буруу байрлуулсаныг хэлж, санал нэгдсэн үед наана. Санал зөрөлдсөн үед хэлэлцэн,<br />
бүгд санал нийлсэн хэсэгт байрлуулна. Байрлуулаагүй үлдсэн шинж тэмдэг байгаа эсэхийг<br />
шалгана. Хамгийн олон шинжийг зөв байрлуулсан багийг багш урамшуулж болно.<br />
Видео тоглоомын донтолтоос сэргийлэх арга замыг багууд тодорхойлон гаргаж хэлэлцээд<br />
бусад багийнхантайгаа санал давхцуулалгүйгээр тайлбарлана. Багш багуудын гаргасан<br />
саналыг нэгтгэн дүгнэнэ.<br />
46 47
МОДУЛЬ 12: СЭДЭВ 3<br />
ВИДЕО ТОГЛООМЫН ХАМААРАЛ, ТҮҮНИЙ НӨЛӨӨ<br />
БАГШИД ӨГӨХ ЗӨВЛӨМЖ<br />
Донтолтын шинж илэрсэн бол сэтгэцийн эмчид хандаж мэргэжлийн зөвлөгөө, эмчилгээ<br />
хийлгэх хэрэгтэй гэдгийг ойлгуулна. Ялангуяа хамааралд орох, дасан архагших үед сэтгэцийн<br />
эмчилгээ зайлшгүй хийлгэх хэрэгтэй гэдгийг анхааруулна.<br />
ДҮГНЭЛТ<br />
Дараах асуултын дагуу харилцан ярилцаж дүгнэнэ.<br />
--<br />
Тоглоомын давуу талыг тайлбарлана уу?<br />
--<br />
Тоглоомын сул талаас хэрхэн сэргийлж болох вэ?<br />
--<br />
Видео тоглоом эрүүл мэндэд хэрхэн нөлөөлж байгааг тайлбарлана уу?<br />
--<br />
Видео тоглоомын хамаарал, донтолт үүссэн байгааг хэрхэн мэдэх вэ?<br />
--<br />
Видео тоглоомын донтолтоос хэрхэн сэргийлэх вэ?<br />
НӨӨЦ ХЭРЭГЛЭГДЭХҮҮН 3.1<br />
ТОГЛООМЫН ТӨРЛҮҮД<br />
--<br />
Шагайгаар тоглох олон янзын тоглоом байдаг. Нясалж тоглоход шагайг ижил талаар<br />
бууснаар нь хооронд нь няслаж оносон тохиолдолд хоёр шагайн нэгийг авна. Үлдсэн<br />
шагайг мөн л ижил талаараа бууснаар нь онож няслах хэрэгтэй. Аль болох олон шагай<br />
түүх нь чухал. Мөн алаг мэлхий өрөх, шагай шүүрэх, морь уралдах гэх мэт тоглоомууд нь<br />
өөр өөрийн гэсэн дүрэмтэй, тэдгээрээр тоглосон суралцагч өөртөө аль болох олон шагай<br />
цуглуулах хэрэгтэй.<br />
--<br />
Рубрикийн шоо - Шооны зургаан талын ижил өнгүүдийг хольсны дараа өнгүүдийг анх<br />
байсан шиг нэг талдаа байхаар эвлүүлнэ. Эвлүүлэхдээ аль болох бага цаг зарах хэрэгтэй.<br />
--<br />
Эвлүүлдэг зураг буюу Пазл - Тодорхой өгөгдсөн зураг, эсвэл дүрсийн дагуу өөр хооронд<br />
нь эвлүүлэн тоглоно. Хугацаа бага зарцуулах нь сайн.<br />
--<br />
Шатар тоглохдоо эсрэг талын тоглогчийн ноён руу дайрч өөрийнхөө ноёныг хамгаалж<br />
тоглоно.<br />
--<br />
Бөмбөгтэй ямар тоглоом тоглож байгаагаас хамаарч олон янзын дүрмээр тоглох ба ихэнх<br />
тоглоомууд нь оноо цуглуулах хэрэгтэй байдаг.<br />
--<br />
Видео тоглоом нь маш олон төрөлтэй. Ганцаар болон багаар тоглож болно. Багаар<br />
тоглох видео тоглоомуудаар тоглохдоо эхлээд багаа бүрдүүлнэ. Дараа нь яаж тоглохоо<br />
тохиролцоно. Тоглолтын явцад ярилцах нь маш чухал ба тоглох тактикаа өөрчлөх боломж<br />
олгоно. Эсрэг багийн тоглогчид өөрийн багийн тактикийг мэдэхгүй байхад их анхаарах<br />
хэрэгтэй. Эсвэл тактикаа буруу ойлгуулж болно. Тоглогчид аль болох өөрийн багийнхныг<br />
хамгаалж эсрэг багаас ирж буй довтолгоог багасгах хэрэгтэй.<br />
48 49
МОДУЛЬ 12: СЭДЭВ 3<br />
ВИДЕО ТОГЛООМЫН ХАМААРАЛ, ТҮҮНИЙ НӨЛӨӨ<br />
НӨӨЦ ХЭРЭГЛЭГДЭХҮҮН 3.2<br />
С.-ийн түүх<br />
С. шиг нэгдүгээр ангиасаа 11-р анги хүртлээ чанартай сурсан суралцагч ховор. Гэвч<br />
сүүлийн үед С. даалгавараа хийхгүй хичээлдээ ирэх тохиолдол мэр сэр ажиглагдав. Багш<br />
нь түүнтэй ярилцахад “Өнгөрсөн зун манай гэрийнхэн амралтаараа рашаан сувилалд явсан.<br />
Тэнд би олон найзуудтай болоод бид сагсан бөмбөг тоглож өнждөг байсан. Тэгээд амралт<br />
дуусаад хичээл орсон ч би сагсан бөмбөг тоглох хүслээ дарж хичээлдээ анхаарлаа хандуулж<br />
чадахгүй болчихсон. Ер нь хичээлийн бус цагаар тоглодог л доо. Оройжин тоглож байгаад<br />
гэртээ харихаар ядраад өөрийн эрхгүй унтчихаад байна. Улирлын эхэнд хичээлдээ суугаад<br />
ойлгочихдог байсан. Тэгээд би даалгавараа хийхгүй байсан ч хичээлээ ойлгож чадаж байгаа<br />
болохоор сагс тоглоход буруудах зүйлгүй гэж шийдсэн. Харин саяхнаас хичээлээ ойлгохгүй<br />
болоод эхэлсэн. Ойлгохгүй болохоор хичээлдээ дургүй болчихсон. Хичээлдээ суухаас<br />
залхуутай байна. Тэрний оронд сагс тоглох нь илүү сонирхолтой сайхан санагддаг. Би архи<br />
дарс ууж яваагүй. Зүгээр л спортоор хичээллэж байна. Сайн сагсчин болж болно шүү дээ.<br />
Тиймээс би үүнийгээ буруу зүйл хийсэн гэж бодохгүй байгаа” гэв.<br />
Б.-ын түүх:<br />
Б. 17 настай. Сүүлийн 1 жил видео тоглоом тоглож байгаа. Анх түүний хамгийн сайн найз Д. нь<br />
Б.-д Дота гэдэг тоглоом тоглож үзэхийг санал болгожээ. Хичээлээ тасалдаггүй учраас эцэг эх,<br />
багш нар нь тоглохыг нь хүчтэй хорьдоггүй. Бадрал хичээлийн бус цагийн ихэнхийг нь видео<br />
тоглож өнгөрөөнө. Сүүлийн үед нойр нь хүрэхгүй болж, нүдэнд нь өдөр тоглосон тоглоом<br />
харагдаад шөнө ганцаараа сэрүүн байхаас маш их айдаг болсон. Тоглох мөнгө олохын тулд<br />
худлаа хэлж, бас ээжийнхээ түрийвчнээс сэмхэн мөнгө авдаг болсон.<br />
Х.-гийн түүх:<br />
Х. 15 настай, компьютерийн тоглоомууд их тоглодог: Аав ээж нь тоглохыг нь болиулах гэж их<br />
л хичээнэ. Аргаа барсан аав ээж нь “Анхнаасаа л гэртээ интернэт тавиулдаггүй байж дээ”<br />
гэж хүртэл ярилцана. Нэг өдөр эцэг эхийн хурал болоход Х.-гийн аав хүүгийнхээ талаар муу<br />
үгийг сонсоно гэхээс ихэд эмээж суулаа. Бүх багш нартай ганцаарчлан уулзахад “Х. мэдлэгийн<br />
хүрээ сайтай. Хичээл дээр заагаагүй зүйлийг уншиж мэдсэн байдаг. Харин гэрийн даалгавараа<br />
хийхгүй ирэх нь элбэг гэцгээнэ”. Аавынх нь анхаарлыг хамгийн их татсан багш нь англи хэлний<br />
багш. Тэрээр Х.-г маш сайн сурч байгааг хэлээд огцом сайжирч байгаа гэлээ. Х.-гийн аав<br />
“Миний хүү англи хэлийг тусгайлан огт давтдаггүй шүү дээ” гээд ихэд гайхав.<br />
О.-гийн түүх:<br />
О. 7-р ангид орох хүртлээ зожиг гэдэг хочтой байсан. Цэцэрлэгт яваагүй эмээ нь хардаг<br />
байсан учраас хүүхдүүдтэй чөлөөтэй харилцаж чаддаггүй байсан. Харин биеийн тамирын багш<br />
нь түүнийг хөлбөмбөг сайн тоглож байна гээд секцэндээ аваад 2 жил болж байна. Одоо О.<br />
секцэндээ яваагүй өдрөө ч гэсэн гадаа хүүхдүүдтэй хөл бөмбөг тоглон, бас жаахан хүүхдүүдэд<br />
зааж өгдөг болсон. Ангийнхан нь түүнийг их нийтэч болсон гэж магтдаг. Гэхдээ хичээлдээ<br />
өмнөхөөсөө сайжрахгүй байна гэж ангийн багш нь эмээд нь хэлснээс хойш эмээ нь хөл<br />
бөмбөг тоглоход нь дургүйцдэг болсон.<br />
Ч.-гийн түүх:<br />
Хөзрөөр тоглодог олон тоглоомуудыг сайн тоглож чаддаг гэж найзууд нь магтдаг. Сүүлийн үед<br />
Ч. хүнд өртэй гээд цалингаа гэрийнхэндээ өгөхөө байсан. Эхнэр нь гайхаж асуухаар найзынхаа<br />
мөнгийг өсгөх гээд бүтэлгүй наймаа хийгээд шатчихлаа. Удахгүй их мөнгөтэй болно. Санаа<br />
зоволтгүй гэж тайтгаруулсан. Их оройтож ирнэ. Өрөө төлөх гэж их ажиллаж байгаа гэж<br />
хэлсэн болохоор гэрийнхэн нь санаа зовж, яагаад оройтсоныг нь асуудаггүй. Гэтэл найзаас нь<br />
түүнийг мөрийтэй тоглодог, ажлаа их тасалсан учраас хөөгдсөн гэдгийг саяхан мэдсэн.<br />
НӨӨЦ ХЭРЭГЛЭГДЭХҮҮН 3.3<br />
Тасархай зураасын дагуу хайчлан, хэсэг бүрийг нэг цаасан дээр байхаар болгоно.<br />
Видео тоглоомоор тоглох гэсэн хэрэгцээ хүчтэй болно.<br />
Видео тоглоомонд хүчтэй татагдана.<br />
Хүүхэд өөрийн хяналтаа алдана.<br />
Оюун сэтгэл тоглоом дээр төвлөрнө.<br />
Тоглоомыг зогсоох чадваргүй болно.<br />
Үргэлжлүүлэн тоглосоор байна.<br />
Хэдэн өдрөөр ч тоглож чадна.<br />
Видео тоглоомыг улайран тоглоно.<br />
Бодит ертөнцөөс тасран зохиомол ер бусын орон зайд шилжинэ.<br />
Видео тоглоомоос таашаал авна.<br />
Видео тоглож байх үедээ хөөрөлд орно.<br />
Тоглохыг нь зогсооход их уурлан бухимдана.<br />
Түрэмгий авиртай болно.<br />
Сэтгэл санаа тогтворгүй болно.<br />
Түрэмгий догшин зан авиртай болно.<br />
Хаалттай, түгшүүртэй байдал голлоно.<br />
Нүд аргаж бүрэлзэнэ.<br />
Нойргүйтнэ.<br />
Хар дарж зүүдэлнэ.<br />
Хий үзэгдэл харна.<br />
Хоолны дуршил буурна.<br />
Видео тоглоогүй үедээ ч тоглож байгаа мэт үйлдэл үзүүлнэ.<br />
50 51
МОДУЛЬ 12: СЭДЭВ 3<br />
МАНСУУРУУЛАХ БОДИС, ТҮҮНИЙ ХОР НӨЛӨӨ<br />
Ядарч сульдана.<br />
Оюуны бүтээмж буурна.<br />
Тоглох идэвх суларна.<br />
Тоглох үйлдэл архагшина.<br />
Огт тоглохгүй байж чадахгүй.<br />
Тоглох нь байнгын шинжтэй байна.<br />
Тоглох үеийн сэтгэл хөдлөлийн хүч сулрана.<br />
Тоглож байх үед сэтгэл санаа тогтвортой байна.<br />
Видео тоглоомыг хэд хэдэн удаа тоглосны дараа тааламжтай байдлыг мэдэрнэ.<br />
Видео тоглож байх үед нь өөр тоглоом (сагсан бөмбөг, хөл бөмбөг, шатар, даам )тоглоё гэхэд<br />
дуртай зөвшөөрнө.<br />
Тоглоод эхлэхэд гадагшаа гарах шаардлага гарвал шууд зогсоож чадна.<br />
Видеог зөвхөн сониучирхан тоглоно.<br />
Дуртай үедээ тоглох ч бусдын шаардлагагүйгээр тоглохоо болино.<br />
Дахин дахин тоглох дур хүсэл төрөхгүй.<br />
Видео тоглоом нь түүний хувьд үнэт зүйл биш.<br />
Видео тоглоом нь түүний хувьд хэрэгцээ биш.<br />
Видео тоглоом тоглох шинэ хэрэгцээ үүснэ.<br />
Видео тоглоогүй үед ямар нэгэн зүйл дутагдаж байгаа, үгүйлэгдэж байгаа мэдрэмж төрнө.<br />
Видео тоглох хэрэгцээгээ хангахын тулд удаан хугацаагаар тоглох сонирхол нэмэгдэнэ.<br />
Удаан хугацаагаар тоглосон ч тоглохоо зогсоож чадна.<br />
Ердийн амьдралын орон зайнаас тасрах мэдрэмж төрж эхэлнэ.<br />
Тоглох дур хүсэл их өдөөгдөж эхэлнэ.<br />
Мөрөөдлийн ертөнцөд шилжин сэтгэлийн таашаал эдлэж эхэлдэг.<br />
Сэдэв 4<br />
МАНСУУРУУЛАХ БОДИС,<br />
ТҮҮНИЙ ХОР НӨЛӨӨ<br />
Тоглоомын баатруудаар өөрийгөө төсөөлөх нь тоглох дур хүслийг нэмэгдүүлнэ.<br />
52<br />
53
МОДУЛЬ 12: СЭДЭВ 4<br />
МАНСУУРУУЛАХ БОДИС, ТҮҮНИЙ ХОР НӨЛӨӨ<br />
ТУХАЙН СЭДВИЙН ҮНДСЭН ОЙЛГОЛТ<br />
• “Мансууруулах бодис” гэдэг нь хүний мэдрэх, бодох, харах, амтлах, үнэрлэх, сонсох болон<br />
биеэ авч явах байдалд нь нөлөөлөх зүйл буюу бүтээгдэхүүн юм. Дэлхийн Эрүүл Мэндийн<br />
Байгууллагын (ДЭМБ) тодорхойлсноор “Мансууруулах бодис” гэдэг нь биеийн бүтэц, үйл<br />
ажиллагааг ямар нэг замаар өөрчлөх шингэн, хатуу, хийн байдалтай зүйл гэжээ.<br />
• Залуучууд мансууруулах бодисын тухай гэр бүл, найз нөхдөөсөө эхэлж сонсдог.<br />
• Түүнчлэн, мансууруулах бодис хэрэглэх нь дарамтаас гарах, сэтгэл санааны тавгүйтлээ<br />
тайлах зэрэгт тусалдаг гэж итгэсэн байдаг.<br />
• Тэд хар тамхины талаар буруу, зөв мэдээллийг зэрэг авдаг. Иймд, тэд мансууруулах<br />
бодисыг нийгэмтэйгээ хамт байхын тулд турших журмаар, найз нөхдийн хамтаар шинэлэг<br />
зүйл мэдрэхийн тулд хэрэглэж эхэлдэг.<br />
• Үгүй гэж эрс шийдэмгий <strong>татгалзах</strong>, өөртөө итгэлтэйгээр мансууруулах бодис хэрэглэхгүй<br />
байх шийдвэрээ бусдад илэрхийлэх, гаргасан шийдвэрээ тууштай баримтлах, үе тэнгийн<br />
дарамт шахалтад автахгүй байх, санал болгож буй хүмүүсээс зайлсхийх, зугатан зайлах<br />
нь мансууруулах бодисоос <strong>татгалзах</strong> чадвар юм.<br />
ЗОРИЛГО<br />
Энэхүү сэдвийг судалсны дүнд мансууруулах бодисын эрүүл мэндэд үзүүлэх сөрөг нөлөөллийг<br />
судлан, хэрэглэхээс <strong>татгалзах</strong> чадварт суралцан, өөрийгөө болон бусдыг сэргийлэх боломжтой<br />
болно.<br />
ЗОРИЛТ<br />
Суралцагчид дараах мэдлэг, чадварыг эзэмшинэ.<br />
• Суралцагчид нь өсвөр үе, насанд хүрэгчдийн мансууруулах бодис хэрэглэх шалтгаан,<br />
нөхцлийг тодорхойлж чаддаг болно.<br />
• Хар тамхи, мансууруулах бодисын хэрэглээ, хор хөнөөлийн тухай цуу яриа, үнэн бодит<br />
мэдээллийн талаар зөв ойлголттой болно.<br />
• Хар тамхи, бэлгийн харьцаа, бэлгийн хүчирхийлэл болон ХДХВ/ДОХ-ын хоорондын<br />
уялдаа холбоог тогтоох чадвартай болно.<br />
• Мансууруулах бодис хэрэглэхээс <strong>татгалзах</strong> арга замуудыг мэддэг болно.<br />
Бэлтгэх зүйл<br />
• Дэлгэц цаас<br />
• Цаасан скоч<br />
• Самбарын үзэг<br />
• Нөөц хэрэглэгдэхүүн 4.1 - Багийн тоогоор<br />
• Нөөц хэрэглэгдэхүүн 4.2 - Багийн тоогоор, эсвэл үзүүлэн байдлаар бэлтгэнэ<br />
• Нөөц хэрэглэгдэхүүн 4.4 - Зураасын дагуу хайчилж багийн тоогоор бэлтгэнэ<br />
• Нөөц хэрэглэгдэхүүн 4.5 - Багийн тоогоор<br />
• Нөөц хэрэглэгдэхүүн 4.6 - Багийн тоогоор<br />
СУРГАЛТЫН ЯВЦ<br />
Сэдэлжүүлэх үйл ажиллагаа:<br />
Дасгал тойргоор явагдана. Хүн бүр ээлж дараалан “Би ...-ийг хүсч байна” гэсэн өгүүлбэрээр<br />
мөрөөдлөө илэрхийлэн хэлнэ.<br />
Жишээ: “Би сургуулиа төгсөхийг хүсч байна”, “Би гадаадад амьдрахыг хүсч байна” “Би урт<br />
наслахыг хүсч байна.”, “Би дээд сургуульд орохыг хүсч байна.”, “Би эмч болохыг хүсч байна”<br />
гэх мэт.<br />
Дараах асуултын дагуу харилцан ярилцана.<br />
Та мансууруулах бодис хэрэглэдэг бол энэхүү хүсэл биелэх болов уу? Яагаад?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
Мансууруулах бодис хэрэглэдэг бол дээрх хүслүүд биелэх боломж болон магадлал буурна.<br />
БАГШИД ӨГӨХ ЗӨВЛӨМЖ<br />
Суралцагчид хүсч байгаа зүйлтэй холбоотой маргаан, яриа өрнүүлэхгүйгээр бүгд өөрийн хүсч<br />
буй зүйлээ ээлж дарааллаараа түргэхэн шиг хэлнэ. Эдгээр хүсэл биелэгдэх боломжтой бөгөөд<br />
хэрвээ мансууруулах бодис хэрэглэдэг болвол хүслээ биелүүлэхэд нь бодит саад бэрхшээл<br />
үүсгэх болно гэдгийг ойлгуулахад анхаарна.<br />
54 55
МОДУЛЬ 12: СЭДЭВ 4<br />
МАНСУУРУУЛАХ БОДИС, ТҮҮНИЙ ХОР НӨЛӨӨ<br />
ҮЙЛ АЖИЛЛАГАА 1<br />
Мансууруулах бодисын хэрэглээ, нөлөөлөх хүчин зүйлс<br />
Суралцагчдыг 5 багт хуваан, баг тус бүр дараах асуултад хариулах даалгавар өгнө.<br />
Хүмүүс яагаад мансууруулах бодис хэрэглэдэг вэ?<br />
Өсвөр насныхан яагаад хэрэглэдэг вэ?<br />
Танай орон нутагт залуучуудын хар тамхи болон мансууруулах бодисын хэрэглээ ямар байдаг<br />
вэ?<br />
Та юун дээр үндэслэн мансууруулах бодисын хэрэглээг үнэлэв?<br />
Танай орон нутагт залуучуудыг болон бусад хүмүүсийг хар тамхи болон мансууруулах бодис<br />
хэрэглэхэд нөлөөлөх ямар хүчин зүйлс байдаг вэ?<br />
Багуудын гаргасан хариултыг багийн нэг гишүүн бусдадаа тайлбарлана.<br />
Багш дараах асуултын дагуу мөн суралцагчидтай ярилцаж болно. Үүнд:<br />
Хар тамхины талаар урьд нь сонсож байсан уу?<br />
Хэзээ анх удаа сонссон бэ? Хэнээс анх сонссон бэ?<br />
Та хэзээ нэгэн цагт хар тамхи хэрэглэж үзсэн үү?<br />
Та хар тамхи хэрэглэдэг хэн нэгнийг таних уу?<br />
Яагаад залуучууд хар тамхи татаж үздэг юм бол?<br />
Багш багуудад Нөөц хэрэглэгдэхүүн 4.1-ийг тараан өгч уншиж судлан, тэмдэглэж авахыг<br />
хүснэ. Уншсан мэдээллээ ашиглан дараах үйл ажиллагааг явуулна.<br />
Мансууруулах бодис хэрэглэхэд нөлөөлж буй хүчин зүйлсээс сэргийлэх арга замуудыг<br />
тодорхойлон цаасан дээр жагсаан бичихийг хүснэ. Багийн нэг гишүүн өөрийн багийн гаргасан<br />
санааг бусад багийн гаргасан санаатай давхардуулалгүйгээр тайлбарлана.<br />
Багуудын хариултыг бүгдээрээ хэлэлцэн дүн шинжилгээ хийж, мансууруулах бодис хэрэглэхэд<br />
нөлөөлж буй хүчин зүйлсээс сэргийлэх арга замуудыг багцлан нэгтгэж багш самбарт ялган<br />
бичнэ.<br />
Эдгээр арга замуудыг амьдралд хэрэгжүүлэх боломжтой эсэх талаар багш суралцагчидтай<br />
саналаа солилцоно. Хэрэгжүүлэхэд тохиолдох саад бэрхшээлийг тодорхойлон, хэрхэн арилгах<br />
хувилбарыг боловсруулна.<br />
Дараа нь суралцагчдыг 3 баг болгон хуваана. Багуудад урьдчилан бэлтгэсэн Нөөц<br />
хэрэглэгдэхүүн 4.2-т буй “Баримт ба цуу яриа”-г тарааж өгнө. Зөв хариулсанд нь 10 оноо,<br />
буруу хариулбал 0 оноо өгч, мэдээлэл солилцоно. Нэг багийн хариулж чадаагүй асуултад<br />
зөв хариулт өгсөн багт нэмэлт 10 оноо өгнө. Самбар дээр оноог бичнэ. Шаардлагатай бол<br />
нэг суралцагчаар туслуулна. Хариултад бэлтгэхэд баг бүрт 10 минутийн хугацаа олгоно.<br />
Ярилцлагыг идэвхжүүлэхийн тулд багуудыг хариултаа тайлбарлахыг хүснэ. Хамгийн олон оноо<br />
авсан багийг шалгаруулан урамшуулна.<br />
Дараах асуултыг ашиглан гурван хэсэгт ярилцлага өрнүүлнэ.<br />
Энэ дасгалаас ямар нэг шинэ зүйл сурч авсан уу? Ямар зүйл вэ?<br />
Хар тамхийг хэрэглэх талаар яагаад ийм их цуу яриа гардаг юм бол?<br />
Хар тамхины хэрэглээний талаар та нар юу мэдэв? Яагаад энэ нь санаа зовох хэрэгтэй асуудал<br />
юм бол?<br />
Ярилцлагын дараа Нөөц хэрэглэгдэхүүн 4.3-ыг тарааж өгнө.<br />
ҮЙЛ АЖИЛЛАГАА 2<br />
Мансууруулах бодисын нөлөө<br />
Багш нэг хананд бүгдэд харагдахаар “Юу мэддэг”, “Юу мэдэхийг хүсч байна”, “Юу мэдсэн”<br />
гэсэн 3 босоо багана бүхий хүснэгтийг том цаасан дээр урьдчилан хийж байрлуулсан байна.<br />
Багийн гишүүдтэй ярилцан тэдний хар тамхи, мансууруулах бодисын талаар мэддэг зүйлийг нь<br />
самбарт жагсаан бичнэ. Мэддэг зүйлсийн буруу, зөвийг харгалзахгүйгээр бүгдийг бичнэ. Ижил<br />
төстэй ойлголтыг багцлан авч болно.<br />
Самбарт бичсэн мэдээллүүдийг нэг бүрчлэн хамтран ярилцаж, буруу, зөв эсэхийг шийдвэрлээд<br />
зөв ойлголтыг хананд байрлуулсан хүснэгтийн юу мэддэг хэсэгт жагсаан бичнэ.<br />
Баг тус бүрт дараах асуултыг өгч харилцан ярилцаад хариултаа том цаасан дээр жагсаан<br />
бичихийг хүснэ.<br />
1-р баг: Хар тамхи, мансууруулах бодисын бие махбодод үзүүлэх сөрөг нөлөө<br />
2-р баг: Хар тамхи, мансууруулах бодисын сэтгэл санаа, харилцаанд үзүүлэх сөрөг нөлөө<br />
3-р баг: Хар тамхи, мансууруулах бодисын зан үйлд үзүүлэх нөлөө<br />
Багууд ажлаа бусад багийнхандаа тайлбарлан танилцуулж, хэлэлцэнэ.<br />
БАГШИД ӨГӨХ ЗӨВЛӨМЖ<br />
Багш аль болох олон шинж тэмдгийг багуудаар гаргуулж хэлэлцэхэд анхаарна.Үзсэн кино,<br />
жүжиг, хэвлэлээс авсан мэдээллээ ашиглаж болно. Багаараа хэлэлцэн бодит мэдээлэл<br />
эсэхийг нягтална. Баттай эх сурвалжаас авсан мэдээлэлийг багш урьдчилан бэлтгэсэн байна.<br />
Багуудад Нөөц хэрэглэгдхүүн 4.4-г зураасын дагуу хайчлан хольж тараан өгч өөрсдийн<br />
бодлоор зөв харгалзуулахыг хүснэ.<br />
Баг тус бүрт хар тамхи, мансууруулах бодис нь хэрэглэж буй арга, хэлбэрүүдээсээ хамааран<br />
хүний биед ямар сөрөг нөлөө үзүүлдэг талаар Нөөц хэрэглэгдэхүүн 4.5 -ыг тараан өгч<br />
уншуулан, өөрсдийнхөө зөв харгалзуулсан эсэхийг дүгнэн ярилцана.<br />
Хар тамхины хэрэглээний БЗДХ болон ХДХВ/ДОХ-ын халдварын тархалтын хооронд ямар<br />
холбоо хамаарал байж болохыг дараах асуултын дагуу харилцан ярилцаж гаргана.<br />
БЗДХ/ХДХВ/ДОХ-ын халдвар мансууруулах бодис хэрэглэгчдийн дунд яагаад өндөр байдаг<br />
вэ?<br />
Хар тамхи судсаар хэрэглэх ба ХДХВ-ийн халдварын хоорондын холбоо хамаарлыг Нөөц<br />
хэрэглэгдхүүн 4.6-г ашиглан судалж, харилцан ярилцана.<br />
Мансууруулах бодис судсаар тарьж хэрэглэхийн сөрөг үр дагаврыг хэрхэн бууруулах талаар<br />
хэлэлцэн, авах арга хэмжээг багаараа хэлэлцэн том цаасан дээр тэмдэглэж, бусдадаа<br />
тайлбарлана.<br />
56 57
МОДУЛЬ 12: СЭДЭВ 4<br />
МАНСУУРУУЛАХ БОДИС, ТҮҮНИЙ ХОР НӨЛӨӨ<br />
ҮЙЛ АЖИЛЛАГАА 3<br />
Мансууруулах бодисын нийгэм, эдийн засгийн нөлөө<br />
Суралцагчидтай дараах асуудлын дагуу харилцан ярилцаж, дүгнэлт хийнэ.<br />
Монгол орны хэмжээнд хар тамхины хэрэглээ өсөх хандлагатай байгааг та нар юу гэж үзэж<br />
байна? Нөлөөлж байгаа хүчин зүйлсийг тодорхойлно уу?<br />
Суралцагчдыг 3 багт хуваана. Баг бүрт дараах байдлаар асуултыг хуваарилан өгч хамтарч<br />
ярилцан хариултаа том цаасан дээр жагсаан бичихийг хүснэ.<br />
1-р баг: Хар тамхи, мансууруулах бодисын хувь хүнд үзүүлэх сөрөг нөлөө, <strong>татгалзах</strong> чадвар<br />
2-р баг: Хар тамхи, мансууруулах бодисын нийгэмд үзүүлэх сөрөг нөлөө, бууруулах арга зам<br />
3-р баг: Хар тамхи, мансууруулах бодисын улс орон, гэр бүл, хувь хүний эдийн засагт үзүүлэх<br />
нөлөө, сэргийлэх арга зам<br />
Багууд ажлаа хийж дууссаны дараа бусад багийнхандаа тайлбарлан танилцуулж, хэлэлцэхийг<br />
сануулна.<br />
Яагаад залуучуудын хар тамхины хэрэглээний тухай асуудал анхаарлын төвд байх ёстой вэ?<br />
Асуултын дагуу харилцан ярилцаж, дүгнэнэ.<br />
БАГШИД ӨГӨХ ЗӨВЛӨМЖ<br />
Дараах жишээг ашиглан ярилцлагыг өрнүүлж болно. Яагаад залуучууд хар тамхи татаж үздэг<br />
юм бол? Залуучуудад мансууруулах бодисыг хэрэглэх нь ямар сөрөг нөлөөтэй байх вэ?<br />
Сүүлийн жилүүдэд манай улсад мансууруулах бодисын хэрэглээ ямар байгаа бол? гэх мэт.<br />
Хар тамхи, мансууруулах бодис хэрэглэхийг бууруулахын тулд нийгмийн хүрээнд хийх<br />
шаардлагатай арга хэмжээний жагсаалт гарган бусдадаа танилцуулна.<br />
--<br />
Удирдах дээд түвшинд<br />
--<br />
Хэрэгжүүлэх түвшинд<br />
--<br />
Хувь хүн<br />
Багш самбарт санаануудыг багцлан бичиж, дүгнэнэ.<br />
Багуудын тоглолтыг хэлэлцэж, өөр ямар аргаар татгалзаж болохыг ярилцан зөвлөнө.<br />
Доорх үйл ажиллагааг явуулан энэхүү багц сэдвийг төгсгөж болно.<br />
Суралцагчдыг 3 багт хуваан баг бүрт нэг цаас, фломастер өгөөд багийн гишүүдийг маш<br />
сайхан зураг зурах даалгавар өгнө. Зурсан зургуудаа багууд харилцан солилцох ба 30<br />
секундийн хугацаанд уг зургийг аймшигтай муухай зураг болгон өөрчлөөд дараагийн бүлэгт<br />
шилжүүлнэ. Энэ баг нь тэр аймшгийн муухай зургийг өөр маш сайхан зураг болгон өөрчилнө.<br />
Зургаа багууд буцаан авч ямар болсон талаар нь, анхны зургаас сайн муу болсон талаар нь<br />
сэтгэгдлээ хуваалцана. Цаашид зургийг муухай болгон өөрчлөх, эргээд сайхан зураг болгон<br />
өөрчлөхөд ямар байсан талаар шүүн ярилцана.<br />
БАГШИД ӨГӨХ ЗӨВЛӨМЖ<br />
Сайхан зүйлийг муухай болгон өөрчлөх амархантай адил хорт зуршил хэрэглэх нь хүний<br />
амьдралыг амархан сүйтгэдэг. Эргээд сайхан болгоход маш хэцүү байдаг шүү гэсэн ойлголт<br />
өгөхөд уг үйл ажиллагаа зориулагдана. Иймээс хорт <strong>зуршлаас</strong> <strong>татгалзах</strong> нь маш чухал<br />
чадвар болохыг хэлж тайлбарлана.<br />
ДҮГНЭЛТ<br />
Дараах асуултын дагуу харилцан ярилцаж тухайн сэдвийг дүгнэнэ.<br />
--<br />
Хар тамхи хэрэглэхээс урьдчилан сэргийлэхийн тулд хүн амьдрах ухааны ямар чадвар<br />
эзэмших ёстой вэ?<br />
--<br />
Монголын залуучуудын хар тамхи болон мансууруулах бодисын хэрэглээний өнөөгийн бодит<br />
байдал ямар түвшинд байна вэ?<br />
--<br />
Хар тамхи, мансууруулах бодис хэрэглэхээс <strong>татгалзах</strong> чадваруудыг тодорхойлно уу?<br />
--<br />
Хар тамхи, мансууруулах бодисын нийгэм, эдийн засгийн сөрөг нөлөөг бууруулах арга замыг<br />
тайлбарлана уу?<br />
--<br />
Хар тамхины хэрэглээнээс <strong>татгалзах</strong> талаар мэдээлэл тараах ямар арга зам байгааг хэлнэ<br />
үү? Та юу хийж чадах вэ?<br />
--<br />
Хэрвээ таны найз тань хар тамхи хэрэглэж байвал та түүнд хэрхэн туслах вэ?<br />
ҮЙЛ АЖИЛЛАГАА 4<br />
Хар тамхи, мансууруулах бодисоос <strong>татгалзах</strong> нь<br />
Суралцагчдыг 4 багт хуваан дараах сэдвээр жүжигчилсэн тоглолт бэлтгүүлнэ.<br />
1-р баг: Найзууд нь мансууруулах бодис нэг удаа татаж хэрэглэх нь аюулгүй бөгөөд<br />
сонирхолтой гэж ятгаж байгаа тохиолдолд хэрхэн <strong>татгалзах</strong>ыг,<br />
2-р баг: Мансууруулах бодис судсаар тарьж хэрэглэхийг санал болгож буй дотны найздаа<br />
хэрхэн <strong>татгалзах</strong>ыг,<br />
3-р баг: Шинэхэн үерхэж эхэлсэн найз залуу болон охин чинь мансууруулах бодис<br />
хэрэглэхийг шаардах үед хэрхэн <strong>татгалзах</strong>ыг,<br />
4-р баг: Шөнийн клубт бүжиглэж байх үед хэн нэгэн танд мансууруулах бодис санал<br />
болговол хэрхэн эсэргүүцэхийг харуулна.<br />
58 59
МОДУЛЬ 12: СЭДЭВ 4<br />
МАНСУУРУУЛАХ БОДИС, ТҮҮНИЙ ХОР НӨЛӨӨ<br />
НӨӨЦ ХЭРЭГЛЭГДЭХҮҮН 4.1<br />
“Мансууруулах бодис” гэдэг нь хүний мэдрэх, бодох, харах, амтлах, үнэрлэх, сонсох болон<br />
биеэ авч явах байдалд нь нөлөөлөх зүйл буюу бүтээгдэхүүн юм. Дэлхийн Эрүүл Мэндийн<br />
Байгууллагын (ДЭМБ) тодорхойлсноор “Мансууруулах бодис” гэдэг нь биеийн бүтэц, үйл<br />
ажиллагааг ямар нэг замаар өөрчлөх шингэн, хатуу, хийн байдалтай зүйл гэжээ.<br />
Хүмүүс, ялангуяа залуучууд мансууруулах бодисыг түүний шууд бөгөөд богино хугацааны<br />
үйлчлэлээс шалтгаалан хэрэглэдэг байна. Залуучууд ихэнх тохиолдолд, амьдралдаа ямар<br />
нэгэн шинэлэг зүйл нэмэх, эсвэл, ямар нэг асуудлаа шийдвэрлэхээр мансууруулах бодисыг<br />
хэрэглэдэг. Гэвч нэмэлт хүндрэл бэрхшээлийг л учруулдаг байна. Түүнчлэн, хар тамхины<br />
хэрэглээ нь маш олон хүчин зүйлээс шалтгаалдаг байна.<br />
Өсвөр нас нь бие болон сэтгэлийн өөрчлөлтийн маш сайхан үе. Залуучууд ихэнхдээ их ичимхий<br />
байдаг. Энэ үед тэд өөрийгээ өөр хүн болгохыг яарч, үеийнхэнтэйгээ адилхан байхыг хүснэ.<br />
Ихэнхдээ амьдралын ямар нэг дарамт, шахалт тохиолдмогц мансууруулах бодис нь зарим<br />
асуудлыг шийдэх мэт санаж хэрэглэдэг.<br />
Залуучууд мансууруулах бодисын тухай найз нөхдөөсөө болон кино, сонин хэвлэлээс эхэлж<br />
сонсдог. Тамхи татдаг, архи, мансууруулах бодис хэрэглэдэг гэр бүлээс гаралтай хүүхдүүд нь<br />
хар тамхийг амьдралын энгийн зүйл мэт ойлголттой болсон байдаг. Түүнчлэн, мансууруулах<br />
бодис хэрэглэх нь дарамтаас гарах, сэтгэл санааны тавгүйтлээ тайлах зэрэгт тусалдаг гэж<br />
итгэсэн байдаг. Найз нөхөд болон үе тэнгийнхэн нь залуучуудад маш их нөлөөтэй байдаг ба<br />
хар тамхи нь тэдний өсөх үед шаардлагатай энгийн зүйл гэж боддог. Гэтэл энэ нь маш том<br />
төөрөгдөл юм.<br />
Хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл, найз нөхөд, үе тэнгийнхэн, эцэг эх, сургууль болон ажлын газрын<br />
янз бүрийн мэдээллүүд нь ихэнх тохиолдолд тэдний дотоод сэтгэлтэй нь зөрчилдөж байдаг.<br />
Тэд хар тамхины талаар сайн, муу мэдээллийг зэрэг авдаг. Иймд, тэд мансууруулах бодисыг<br />
турших журмаар, найз нөхдийн хамтаар шинэлэг зүйл мэдрэхийн тулд хэрэглэж эхэлдэг. Гэвч<br />
эрүүл мэнд, амь нас, хайртай бүхнээ алдах аюултай алхмыг хийж байгаагаа сайн ойлгоогүй<br />
байдаг билээ.<br />
Өнөөдөр, дэлхий дахинд, ойролцоогоор 185 сая гаруй мансууруулах бодис хэрэглэгчид байгаа<br />
нь дэлхийн нийт хүн амын 3 хувьтай тэнцэх буюу 15-аас 64 хүртэлх насныхны 4,7 хувийг эзэлж<br />
байна.<br />
Каннабис нь хамгийн түгээмэл хэрэглэгддэг бэлдмэл бөгөөд кокайн, опиумын төрлийн<br />
мансууруулагч (героин, морфин, опиум, синтетик опиум) зэргийг хэрэглэж олон сая өсвөр<br />
үеийнхэн амь насаа алдаж байна.<br />
НӨӨЦ ХЭРЭГЛЭГДЭХҮҮН 4.2<br />
БАРИМТ БА ЦУУ ЯРИА<br />
1 Та архинд донтой болохгүй, учир нь архи бол мансууруулах бодис биш<br />
2 Шинэ зүйл мэдэхийн тулд хар тамхийг хэрэглэж үзэх нь зүгээр. Нэг удаа хэрэглэхэд<br />
донтуулахгүй<br />
3 Хар тамхи татсаны дараа машин жолоодох нь архи уугаад жолоо барихаас аюулгүй<br />
4 Тамхи татах нь донтуулна<br />
5 Хар тамхинд донтогчид ямар ч хүч чадалгүй болдог<br />
6 Мансууруулах бодис хэрэглэх нь хүмүүс асуудлаа шийдэхэд тусалдаг<br />
7 Сэргээшийг зөвхөн жорын дагуу хэрэглэж болно.<br />
8 Эмчийн заавраар хэрэглэсэн нойрны, өвчин намдаах эм нь донтуулахгүй<br />
9 Кофе, цайнд сэргээгч болон мансууруулах бодис агуулагддаг<br />
10 Олонх залуучууд бусад мансууруулах бодисыг бодвол архийг түлхүү хэрэглэдэг<br />
11 Архичин болох нь өвчин<br />
12 Та мансууруулах бодис судсаар тарьж хэрэглэдэггүй л бол ХДХВ-ийн халдвар авахгүй<br />
13 Өсвөр насныхан архичин болох нь ховор<br />
14 Тамхи татах нь жирэмсэн эмэгтэйчүүдэд хортой ч ураг, хүүхдэд аюулгүй<br />
15 Архи нь бэлгийн мэдрэмжийг өдөөгч/сэргээгч болдог.<br />
16 Хар тамхийг хуулийн дагуу хүчтэй өвдөлтийн эсрэг хэрэглэдэг (хавдар болон бусад<br />
архаг өвчин).<br />
17 Хар тамхи хэрэглэж турших нь өсч том болж байгаагийн нэг шинж<br />
18 Донтох нь орон гэргүй болж, амьдралаа алдахад хүргэнэ<br />
19 Мансууруулах бодис судсаар тарьж хэрэглэдэг залуучуудын дунд ХДХВ-ийн халдвар<br />
нэмэгдэж байна<br />
20 Мансууруулах бодис бага зэрэг хэрэглэх нь эрсдэлгүй<br />
21 Хар тамхи нэг удаа хэрэглэхэд донтохгүй<br />
60 61
МОДУЛЬ 12: СЭДЭВ 4<br />
МАНСУУРУУЛАХ БОДИС, ТҮҮНИЙ ХОР НӨЛӨӨ<br />
НӨӨЦ ХЭРЭГЛЭГДЭХҮҮН 4.3<br />
БАРИМТ БА ЦУУ ЯРИА<br />
ХАРИУЛТ<br />
1 Цуу яриа: Архи нь бусад сэргээшийн адил донтуулна<br />
2 Цуу яриа: Хар тамхийг ямар ч зорилгоор хэрэглэсэн донтоход хүргэдэг<br />
3<br />
Цуу яриа: Хар тамхи нь архины адил орон зайн баримжааг алдуулж, рефлекс болон<br />
эсрэг үйлдлийг удаашруулна. Эдгээр нь осолд оруулах магадлалыг ихэсгэнэ<br />
4 Баримт: Тамхи татах нь хүнийг никотины хамааралтай болгож донтуулна.<br />
5 Цуу яриа: Донтох нь оюун санаа, бие бялдар болон бүх зүйлд нөлөөлнө<br />
6<br />
7<br />
Цуу яриа: Мансууруулах бодис хэрэглэснээр хүмүүс асуудлаа мартах буюу асуудлаас<br />
шалтгаалсан өвдөлтийг багасгах боловч асуудал нь алга болохгүй тул улам л асуудал<br />
нэмэгдэж байна гэсэн үг<br />
Баримт: Сэргээш нь эрүүл мэндэд маш муу үр дагавартай. Жишээ нь: элэг, зүрхний<br />
өвчин, бэлгийн чадавхийг өөрчлөх, ууртай, догшин болгох, зүү, тариур дамжуулан<br />
хэрэглэснээр ДОХ-ыг үүсгэгч ХДХВ-ийн халдвар авах зэрэг<br />
8 Цуу яриа: Заавраар хэрэглэсэн эмүүд ч түүнд дасалтай болгон донтуулна<br />
9<br />
Баримт: Кофе, цай болон олонх ундаа нь кофейн агуулдаг. Кофейн нь донтуулдаг<br />
сэргээшийн нэг (толгой өвдөх нь түүнийгээ нэхэж байгаагийн шинж)<br />
10 Баримт: Архи хамгийн түлхүү хэрэглэгддэг мансууруулагчийн нэг.<br />
11 Баримт: Архичин болох нь өвчин мөн. Яг л бусад өвчний нэгэн адил эмчлэгддэг.<br />
12<br />
Цуу яриа: Архи уух, бусад хар тамхи хэрэглэх нь бэлгэвч зөв хэрэглэх чадваргүй болгох,<br />
мартуулах зэрэг нөлөөтэй<br />
13 Цуу яриа: Өсвөр үедээ хэдийчинээ эрт ууж эхэлнэ, хурдан архичин болно.<br />
14 Цуу яриа: Тамхи татах нь ураг, хүүхдэд адилхан аюултай<br />
15<br />
16<br />
Цуу яриа: Архи нь бэлгийн мэдрэмжийг бууруулна. Бусад мансууруулах бодисын адил<br />
бэлгийн сэрлийг бууруулж, бэлэг эрхтэн босохгүй, бэлгийн мэдрэмж буурч дур тавихгүй<br />
болгоно.<br />
Баримт: Хар тамхи хэрэглэх нь хууль бус. Зөвхөн амьдралын сүүлчийн мөчдөө байгаа<br />
хүмүүст хөнгөвчлөх эмчилгээний зорилгоор хэрэглэдэг<br />
НӨӨЦ ХЭРЭГЛЭГДЭХҮҮН 4.4<br />
Зураасын дагуу хайчилж багийн тоогоор бэлтгэнэ.<br />
Үнэрлэх<br />
......................................................................................................................................................<br />
Татах<br />
......................................................................................................................................................<br />
Зажлах<br />
......................................................................................................................................................<br />
Уух<br />
......................................................................................................................................................<br />
Судсаар тарих<br />
......................................................................................................................................................<br />
Хамрын салстын хялгасан судсуудыг өргөсгөдөг<br />
......................................................................................................................................................<br />
Хамар улайн, улмаар хамрын салстын үрэвсэл болон хавдарт ч хүргэж болно.<br />
......................................................................................................................................................<br />
Амьсгалын замын эрхтнүүдийг гэмтээнэ. Үрэвсэл болон шархлаа, хавдар үүсэхэд нөлөөлнө.<br />
......................................................................................................................................................<br />
Амны хөндийн эрхтнүүдийг илүүтэй гэмтээдэг байна. Үрэвсэл болон шархлаа, хавдар үүсэхэд<br />
нөлөөлнө.<br />
......................................................................................................................................................<br />
БЗДХ болон ХДХВ/ДОХ –ын халдвар авч болно.<br />
......................................................................................................................................................<br />
В, С вирусийн халдвар авна<br />
......................................................................................................................................................<br />
Сүрьеэ халдварлаж болно.<br />
......................................................................................................................................................<br />
Дархлаа суларна.<br />
......................................................................................................................................................<br />
Амьдрах нас богиносно.<br />
......................................................................................................................................................<br />
17 Цуу яриа: Хар тамхи нь хүний өсөлттэй огт холбоогүй. Эрүүл мэндэд муугаар нөлөөлнө.<br />
18<br />
19<br />
20<br />
Баримт: Ихэнх хар тамхичид нийгмийн болон эдийн засгийн чадамжаа алдаж, ихэнх<br />
тохиолдолд тунг хэтрүүлснээс болж амьдралаа алдахад хүрнэ<br />
Баримт: Мансууруулах бодис судсаар тарьж хэрэглэгчдийн дунд ХДХВ-ийн халдварын<br />
тархалт нэмэгдсээр байна<br />
Цуу яриа: Хар тамхи залуучуудын жирийн өсөлт, хөгжлийг зогсоож, хүсээгүй жирэмслэлт,<br />
БЗДХ/ХДХВ-ийн халдвар авах зэрэг эрсдэлд оруулна.<br />
21 Цуу яриа: Нэг удаагийн хэрэглээгээр ч донтой болж болно.<br />
62 63
МОДУЛЬ 12: СЭДЭВ 4<br />
МАНСУУРУУЛАХ БОДИС, ТҮҮНИЙ ХОР НӨЛӨӨ<br />
НӨӨЦ ХЭРЭГЛЭГДЭХҮҮН 4.5<br />
Мансууруулах бодис нь хүний сэтгэцэд эмгэг байдлаар нөлөөлөн хамаарал, донтолтыг үүсгэдэг<br />
билээ. Хүний эрүүл мэнд бие махбодод сөрөгөөр нөлөөлөн амьдрах хугацааг богиносгодог.<br />
Хар тамхичин болсон хүний амьдрал дунджаар 5-8 жил үргэлжлээд дуусдаг байна. Дээрх<br />
нөлөөнүүдээс гадна ямар замаар хэрэглэж байгаагаасаа хамааран доорх эмгэгүүд үүсч болно.<br />
Мансууруулах бодисыг үнэрлэж хэрэглэх нь хамрын салстын хялгасан судсуудыг байнга<br />
өргөсгөдөг нөлөөтэй учраас хамар улайн, улмаар хамрын салстын үрэвсэл болон хавдарт ч<br />
хүргэж болно.<br />
Мансууруулах бодмсыг татаж болон зажилж хэрэглэх нь амьсгалын замын болон амны<br />
хөндийн эрхтэнгүүдийг илүүтэй гэмтээдэг байна.<br />
Мансууруулах бодис судсаар тарьж хэрэглэх нь маш аюултай билээ. БЗДХ болон ХДХВ/ДОХ–<br />
ын халдвар авч болно. ХДХВ-ийн халдвар нь ийм халдвартай, мансууруулах бодис судсаар<br />
тарьж хэрэглэгчийн хэрэглэсэн цустай тариураар дамжин бусад хэрэглэгчдийн дунд тархаж<br />
байна. Зүү, тариурыг дамжуулан, олон дахин хэрэглэх нь ХДХВ-ийн халдвартай цусаар халдвар<br />
тарах үндсэн зам болдог. ХДХВ-ийн халдвартай бага хэмжээний цус дараагийн хэрэглэгчийн<br />
цусанд ороход л халдварладаг байна.<br />
НӨӨЦ ХЭРЭГЛЭГДЭХҮҮН 4.6<br />
Сүүлийн жилүүдэд, ХДХВ-ийн халдварт өртсөн хүн амын дотор хамгийн их хувийг залуучууд<br />
эзэлж байна. Мансууруулах бодис тарьж хэрэглэгчид тариурыг дамжуулан хэрэглэх нь<br />
ХДХВ-ийн халдвар дамжих хамгийн өндөр эрсдэлтэй байдаг. Мөн мансууруулах бодис тарьж<br />
хэрэглэгчид бэлгийн хавьтагчиддаа халдвар дамжуулах, хүүхэд нь халдвартай төрөх явдал<br />
ихсэж байна.<br />
Түүнчлэн, тарьж хэрэглэдэггүй мансууруулах бодис авахаар биеэ үнэлдэг хүмүүсийн дунд<br />
халдвар ихээр тархаж байна. Энэ нь мансууруулах бодис олж авахын тулд биеэ үнэлэн бэлгийн<br />
хавьталд орох, ялангуяа хамгаалалтгүй хавьталд орох, бэлгийн олон хавьтагчтай байх зэрэгт<br />
хүргэдэг байна. Иймээс тарилгын бус мансууруулах бодис хэрэглэх, архинд донтох нь тухайн<br />
хүнд ХДХВ-ийн халдвар дамжих, халдвар дамжуулах, хамгаалалтгүйгээр бэлгийн хавьталд<br />
орох эрсдэлд хүргэдэг.<br />
Хар тамхи авах зорилгоор бэлгийн хавьталд орох нь зөвхөн ХДХВ-ийн халдварын тархалтанд<br />
нөлөөлөөд зогсохгүй, бэлгийн замаар дамжих халдварын тархалтыг огцом нэмэгдүүлдэг.<br />
Дэлхийн олон оронд мансууруулах бодис судсаар тарьж хэрэглэгчид ХДХВ/ДОХ-ын халдварт<br />
өртөх эрсдэлтэй байдаг. Мансууруулах бодис тарьж хэрэглэгчид ДОХ-ын халдвар авагсдын<br />
дийлэнх хэсгийг эзэлж байна.<br />
Халдвар бүхий цус нь тухайн хэрэглэгчийн тариурт бага хэмжээгээр үлдэхэд л тариурыг<br />
хэрэглэгч дараагийн хүнд халдвар дамждаг. Халдвартай хүний багахан хэмжээний цус<br />
дараагийн хүний цусанд шууд ордог тул ХДХВ-ийн халдвар тархах хамгийн хялбар зам болдог.<br />
Мансууруулах бодис тарьж хэрэглэгчдэд зүү, тариур хангалттай байдаггүй, худалдан авахад<br />
төвөгтэй байдгаас тэд дамжуулан хэрэглэдэг нь ХДХВ-ийн халдвар тараахад нөлөөлдөг.<br />
Мансууруулах бодис тарьж хэрэглэгч ХДХВ-ийн халдвартай хүнээс хамгаалалтгүй бэлгийн<br />
хавьтлаар халдвар дамждаг. Эрчүүдтэй хавьталд ордог мансууруулах бодис тарьж хэрэглэгч<br />
эрчүүд, хар тамхи авах мөнгө олохын тулд биеэ үнэлдэг эмэгтэйчүүд, мансууруулах бодис<br />
тарьж хэрэглэгчдийн бэлгийн хавьтагч эмэгтэйчүүд ХДХВ-ийн халдвар авах хамгийн өндөр<br />
эрсдэлтэй байдаг. Тэдний халдвар авах эрсдэл нь хар тамхи тарих болон бэлгийн хавьталд<br />
орох давтамжаас нь шууд шалтгаалдаг. Мансууруулах бодис тарьж хэрэглэгчдийн эрүүл<br />
мэндийн байдал нийгэм, эдийн засаг, сэтгэл зүйн олон хүчин зүйлүүдээс шалтгаалдаг.<br />
ХДХВ-ийн халдвар тархах нь хар тамхи үйлдвэрлэдэг болон түүнийг дамжуулан зөөвөрлөдөг<br />
Зүүн өмнөд Азийн орнуудад мансууруулах бодис тарьж хэрэглэгчдийн дунд хамгийн их байдаг.<br />
ХДХВ-ийн халдвар Тайланд, Мьянмар, Малайз, Вьетнам болон Энэтхэгийн зүүн хойд хэсэгт<br />
мансууруулах бодис тарьж хэрэглэгчдийн дунд өргөнөөр тархсан байдаг. Мансууруулах<br />
бодис тарьж хэрэглэгчдийн дунд ХДХВ-ийн халдварын эхний тохиолдол бүртгэгдсэнээс<br />
зургаан сараас нэг жилийн дотор тэдний дунд халдвар тархалт 60-90 хувьд хүрдэг байна.<br />
Ихэнх орнуудад энэхүү ХДХВ-ийн халдвар мансууруулах бодис тарьж хэрэглэгчдийн бүлгийн<br />
хүрээллээс түргэн хальж нийгмийг бүхэлд нь хамардаг байна.<br />
Азийн хэд хэдэн орны мансууруулах бодис тарьж хэрэглэгчдийн дундах ХДХВ-ийн халдвар нь<br />
өргөн хэмжээний тархалтын төв нь болж байна:<br />
Одоогоор 120 гаруй оронд мансууруулах бодис хэрэглэгчид бүртгэгдээд байгаагаас 80 гаруйд<br />
нь судсаар тарьж хэрэглэгчдийн дунд ХДХВ-ийн халдвар тархаад байна. Энэхүү халдвар олон<br />
янзын шалтгаантай байдаг ч зүү, тариур дамжуулан хэрэглэснээс дамжсан халдвар ихэнх<br />
хувийг нь эзэлдэг. Ийм халдварын тархалт нь маш түргэн хурдтай тархахын зэрэгцээ бусад<br />
бэлгийн замаар дамжих болон халдварт өвчнүүдтэй хамтдаа тархдаг. Түүнчлэн, В, С гепатит,<br />
сүрьеэ бусад халдвар дамждаг. Хэрэглэгч хүн, хар тамхи, бэлгийн хавьтал нь ихэнх тохиолдолд<br />
хамт байдаг. Хар тамхичид нь хар тамхи олохын тулд биеэ үнэлдэг. Зарим хүмүүс хар тамхи<br />
хэрэглэсний дараа бэлгийн хавьталд ороход илүү таашаал авдаг мэт боддог. Хар тамхи<br />
болон архи хэрэглэсний дараа хавьталд ороход ихэнх тохиолдолд жирэмсэлтээс сэргийлэх<br />
арга хэрэгсэл хэрэглэдэггүй. Хар тамхи авахын тулд биеэ үнэлж байгаа хүмүүс хамгаалалт<br />
хэрэглэхийг хүсэж байсан ч, хавьтагчаасаа энэ талаар гуйхад хэцүү байдаг. Гэхдээ хар тамхи<br />
хэрэглэсэн үедээ бэлгийн хавьталд орохдоо БЗХД болон жирэмслэхээс сэргийлэх талаар<br />
боддоггүй байна.<br />
64 65
МОДУЛЬ 12<br />
ХОРТ ЗУРШЛААС ТАТГАЛЗАХ<br />
БАГЦ СЭДВИЙН ХААЛТ<br />
“<strong>Хорт</strong> <strong>зуршлаас</strong> <strong>татгалзах</strong>” чадвар эзэмшүүлэх багц сэдвийг хичээл зүтгэл гарган судлаж<br />
дууссанд суралцагчдад баяр хүргэнэ. Энэхүү багц сэдвийн хүрээнд эзэмшсэн мэдлэг,<br />
чадварын талаар суралцагчид нь ямар сэтгэгдэл, ямар бодолтой байгааг дараах асуултын<br />
дагуу харилцан ярилцаж илрүүлнэ.<br />
--<br />
Тухайн сэдвийн хүрээнд мэдэхийг хүсч байсан асуултдаа хариулт авч чадсан уу?<br />
--<br />
Шинээр мэдэж авсан зүйлээ тоймлон хэлнэ үү?<br />
--<br />
Сургалтын шинэлэг тал юу байсан гэж та бодож байна?<br />
--<br />
Танд сургалтын юу таалагдсан бэ? Хамгийн их таалагдсан сэдэв, үйл ажиллагаа,<br />
дасгалуудаа хэлнэ үү? Ямар учраас таалагдсаныг тайлбарлана уу?<br />
--<br />
Ямар сэдэв, үйл ажиллагаа, зүйлийг ойлгоход хэцүү байсан бэ? Яагаад? Ойлгуулах<br />
боломжтой өөр арга замыг та бидэнд зөвлөх боломжтой юу?<br />
--<br />
Сурч эзэмшсэн чадвараас алийг нь амьдралд хэрэгжүүлэхэд хэцүү гэж чи бодож байна<br />
вэ? Яагаад?<br />
--<br />
Сургалтын дүнд авсан мэдээллээ та хэрхэн ашиглах вэ?<br />
--<br />
Эдгээр чадвар нь та нарын цаашдын амьдралд ямар ач холбогдолтой вэ? Та хэрэгжүүлж<br />
үзэхийг хүсч байна уу?<br />
--<br />
Сургалтын үр дүнг сайжруулахын тулд цаашид юуг сайжруулах хэрэгтэй гэж та үзэж<br />
байна?<br />
АШИГЛАСАН МАТЕРИАЛ<br />
--<br />
Архидалтаас урьдчилан сэргийлэх гарын авлага. Энх тайвны корпус. УБ<br />
--<br />
Говард Дж.Грин (2010). Архи ба амьдрал.<br />
--<br />
Багш бэлтгэдэг их, дээд сургуульд заах эрүүл мэндийн хичээлийн хөтөлбөр. (2006).<br />
(ДЭМБ-ын зөвлөх, профессор Лоренс Ст.Лэжэрийн зөвлөмж). УБ.<br />
--<br />
Бүтээлч сэтгэлгээг хөгжүүлэх арга зүй. (2002). УБ.<br />
--<br />
Зан үйлийн төлөвшил ба хүмүүсийн оролцоо. (2008). УБ.<br />
--<br />
Касаткин, В.Н., Щеплягин Л.А. (2005). Здоровья. Учебно-методическое пособие для<br />
учителей 1-11 класс. Москва.<br />
--<br />
Мэргэжлийн боловсролын сургалтын байгууллагын суралцагчдад зориулсан гарын<br />
авлага. (2011). хууд. 20- 26. УБ.<br />
--<br />
Та тамхийг биш, тамхи таныг сорж байна. CD, ADRA-Монгол олон улсын байгууллага<br />
--<br />
Тамхины тухай, Тамхи эсвэл эрүүл мэнд. Хитер Кроугийн кино, CD, ADRA-Монгол олон<br />
улсын байгууллага<br />
--<br />
Сургуулийн сурагчдын ХДХВ/ДОХ-д өртөх эрсдэлтэй байдлыг бууруулах нь. Багш нарт<br />
зориулсан гарын авлага. (2007, 2008). УБ.<br />
--<br />
Санпилдэндэв.Б. (1978). Монгол хүүхдийн тоглоом. УБ.<br />
--<br />
Эрдэнэбаяр.Л. (1997). Донтолт ба түүний үр дагавар. УБ.<br />
--<br />
Эрдэнэбаяр.Л. (2004). Донтолт эмгэг судлал. УБ.<br />
66 67
МОДУЛЬ 12: СЭДЭВ 4<br />
ISBN:<br />
Энэхүү багц гарын авлага нь үнэгүй тараагдах бөгөөд<br />
зарж борлуулахыг хориглоно!<br />
68
Change language