Water+Land+Schap: Reflectie op de projectvoorstellen

Water+Land+Schap

reflectie op de projectvoorstellen

COLOFON

BoschSlabbers

Clim Soree, Jeroen Matthijssen,

Steven Slabbers, Jan Van Minnebruggen

Cluster Landschap+stedenbouww

David Verhoestraete

Lama Landscape

Jorryt Braaksma, Dirk Harden

Datum

24.10.2018

Water+Land+Schap

reflectie op de projectvoorstellen

Onder druk van de klimaatverandering, gekoppeld aan de wens onze omgeving ecologisch veerkrachtig in te richten,

speelt het aspect water in de planvorming in toenemende mate een cruciale rol.

Het klimaat verandert. Dit uit zich onder meer in een sterk gewijzigde neerslagverdeling. Steeds vaker treden perioden

met hevige neerslag op, waarin het systeem overbelast geraakt met mogelijk wateroverlast tot gevolg. Steeds

vaker ook treden langdurige perioden van droogte op, waardoor watertekorten kunnen ontstaan en de grondwatertafel

permanent daalt. Dit vormt op niet al te lange termijn een gevaar voor de hele samenleving. Deze daling heeft

gevolgen voor ecologie, economie (scheepvaart, voedingsindustrie, landbouw) en gezondheid. Ze gaat verder dan

alleen het landbouwkundig gebruik. Het besef groeit dat zoet water te waardevol is om zo maar weg te spoelen. Het

is aanzienlijk duurzamer het water zo lang mogelijk te bergen en in het systeem vast te houden, opdat je het kunt

benutten in perioden van droogte.

Ook in Vlaanderen groeit het besef dat water een integrale scope behoeft, dat een robuust watersysteem, een duurzame

voedselvoorziening en een kwaliteitsvol landschap een drie-eenheid vormen die ook in onderlinge samenhang

moeten worden bezien.

BoschSlabbers, Cluster en Lama, allen landschapsarchitecten hebben de 14 lokale Water+Land+Schap coalities begeleid

in het scherper stellen van opgave en doelstelling. Ze hebben daarbij getracht binnen een kort tijdsbestek

integraal denken en ruimtelijke kwaliteit te implementeren.

In deze nota worden de bevindingen, algemeen en gebiedspecifiek met u gedeeld. Ten slotte worden een reflectie

gegeven met bevindingen

Foto: weeronline

4 - BoschSlabbers - Cluster - LAMA

1. Algemene inleiding

Water+Land+Schap - 5


1. Samen werken we aan een adaptief en attractief

waterlandschap

Algemene reflectie

Kijk door de schalen heen.

Kijk door de schalen heen, zowel in de ruimte als in de tijd.

Start het denken vanuit de schaal van het stroomgebied,

het catchment area en werk de planvorming door tot op

het niveau van de haarvaten. Kijk van groot naar klein, en

omgekeerd van klein naar groot. Analyseer hoe de aanbevelingen

op het hoogste schaalniveau doorwerken naar het

lagere schaalniveau en omgekeerd, kijk waar de planuitwerking

voor het laagste schaalniveau noopt tot aanpassing

van de visie op het hoogste schaalniveau. Denk ook in de

tijd door de schalen heen, bepaal het streefbeeld voor de

lange termijn en vertaal deze stip op horizon in een actieprogramma

voor de korte termijn.

Denk vanuit de werking van het systeem

‘Pleisters plakken waar het pijn doet’ is in de regel niet de

meest duurzame strategie. Voor de lange termijn is een systeembenadering

aanzienlijk effectiever. Door het natuurlijk

systeem te analyseren, door te begrijpen hoe het werkt

kun je mét het systeem gaan werken. Door vanuit het systeem

te denken kun je ook tot de ontdekking komen dat

de oplossing niet altijd op dezelfde plek hoeft te worden

gevonden als waar het probleem zich openbaart.

Een indeling in stroomgebieden (catchment areas) is voor

een watersysteembenadering de enig plausibele ingang.

Een grens (taalgrens, administratieve grens, beheersgrens)

blijkt een aanzienlijke barrière in planen besluitvorming,

maar het water trekt zich van deze grens niets aan. Deze

administratieve blokkade in het denken hindert het denken

over waterverdeling, erosiebestrijding, waterkwaliteit in

relatie tot puntbelasting etc.

Door meer te denken vanuit de samenhang tussen wat er

bovenstrooms, midstrooms en benedenstrooms systeem

gebeurt en de relatie tussen het oppervlaktewatersysteem

en grondwaterstromen te begrijpen, groeit het bewustzijn

van de samenhang tussen het handelen bovenstrooms en

de effecten daarvan op het benedenstroomse gebied en

omgekeerd. Dat een versnelde afvoer bovenstrooms een

versterkte druk op het benedenstrooms gebied tot gevolg

heeft en omgekeerd, dat herstel van oude meanders in benedenstroomse

gebieden van invloed kan zijn op het tempo

waarmee het water verder stroomopwaarts kan worden

afgevoerd. Laat zien hoe bovenstroomse gebieden een

andere strategische benadering vergen dan de benedenstroomse

gebieden en hoe zij in relatie staan tot de waterhuishouding

ondergronds.

Het gebruik van grondwater in perioden van droogte hoeft

niet bezwaarlijk te zijn zolang men maar niet meer water

aan het systeem onttrekt dan dat in perioden van neerslag

aan het systeem kan worden toegevoegd. In de meeste

delen van Vlaanderen is dit echter wel het geval en is een

continue daling van de grondwatertafel waarneembaar. De

droogte van afgelopen zomer geeft nog maar eens aan dat

het aanvullen van de grondwatervoorraden van essentieel

belang is. Daarbij helpt het wanneer het systeem zodanig is

ingericht dat het water dat in perioden van neerslag wordt

opgevangen en geborgen in de ondergrond kan wegsijpelen

om zo het grondwater weer aan te vullen. Dat stelt eisen

aan de permeabiliteit van die ondergrond.

Ontwikkel oplossingen die werken en waarde toevoegen.

De missie zou volgens ons moeten zijn dat men geen genoegen

mag nemen met oplossingen die uitsluitend werken,

maar moet zoeken naar oplossingen die werken en daarnaast

waarde toevoegen. Oplossingen die de wateropgave

pareren en tegelijkertijd de plek oneindig veel interessanter

maken om in te wonen, te werken, te vertoeven en ecologisch

veerkrachtiger maken.

Het water tekent het kaartbeeld, maar veel minder het

landschap. De beken hebben zich overwegend diep in het

maaiveld ingesneden, zijn als het ware in het landschap

gekerfd of op sommige plaatsen zelfs vervangen door rioolbuizen.

Daarnaast is er in weinig gevallen sprake van volwaardige

oevers of oeverzones en wordt het land bewerkt

tot aan de beek. Daarmee is het water veelal verstopt aanwezig,

men merkt de beekloop pas op wanneer men deze

kruist. Dat het water zo verstopt aanwezig is draagt niet

bij aan de bewustwording van de betekenis van het water,

aan de ‘awareness’. Met de ‘verstopte’ aanwezigheid gaat

ook de kans voorbij het water in te zetten om de landschappelijke

eigenheid, de ruimtelijke identiteit, extra kracht bij

te zetten. Door de ingesneden positie van het water zijn er

ook nauwelijks goed ontwikkelde gradiënten van land naar

water aanwezig; het is of het één, of het ander. Dit leidt tot

verschraling van het landschap, zowel voor de ruimtelijke

kwaliteit als de veerkracht van het systeem.

Relatie met (duurzame) landbouw

Water is het bloed van het landschap, voorwaarde voor al

het leven. Daarbij is het water het element dat alles met

elkaar verbindt, dat vanouds de landbouwgebieden vaak

letterlijk koppelt aan de stedelijke markten. Het aspect water

behoeft een integrale scope. Een robuust watersysteem,

een duurzame voedselvoorziening en een kwaliteitsvol

landschap vormen een drie-eenheid en moeten in samenhang

worden beschouwd.

Zoet water is te waardevol om zo maar weg te spoelen. Het

is duurzamer het water zo lang mogelijk te bergen en in

het systeem vast te houden, opdat het benut kan worden in

perioden van droogte.


Water dat wordt vastgehouden hoeft ook niet te worden

afgevoerd, waarmee de druk op het benedenstrooms systeem

wordt ontlast. Idealiter wordt drainage pas ingezet

op het moment dat berging en retentie geen uitkomst meer

bieden.

Landbouw heeft grote rol in de verduurzaming van het

watersysteem

Zoals in de meeste visies wordt aangehaald, geldt het principe

dat het watersysteem sturend zou moeten zijn voor

het grondgebruik om optimaal gebruik te kunnen maken

van de ecosysteemdiensten die een watersysteem kan genereren

(waterberging, drinkwatervoorziening, veiligheid,

etc). Maar vooral ook om de leesbaarheid en diversiteit

van de verschillende landschapstypen duidelijk te houden.

Toch laat de realiteit nog vaak het tegenovergestelde

zien. Maïsteelt of andere “droogte behoevende teelten” in

natte valleien en vragen vanuit de landbouwsector richting

waterbeheerders om faciliterende maatregelen te treffen

om deze reguliere vormen van landbouw te kunnen blijven

handhaven in natte valleigebieden. Uit de begeleidingsmomenten

blijkt dat vele gebiedscoalities worstelen met deze

problematiek. Het blijkt soms moeilijk de landbouwsector

mee te krijgen als het om het verduurzamen van het watersysteem

gaat. Ook blijken de meeste landbouwers in

valleigebieden onvoldoende op de hoogte te zijn van de

gevolgen die de klimaatsverandering voor hun bedrijf op

de lange termijn kan hebben. Om de bewustwording en

daarmee ook de inzet van de landbouwsector in relatie

tot de klimaatopgaven te vergroten lijkt extra sensibilisering

nodig. Daarnaast ontbreekt het soms aan volwaardige

alternatieven voor de landbouwsector om een radicalere

omslag van het landbouwsysteem in deze waterrijke gebieden

te maken (alternatieve teelten voor voedergewassen

zoals maïs). Meer oplossingsgerichte studie naar deze

problematiek zou kunnen helpen om deze omslag te faciliteren.

(zie voorbeeld Nederlandse studie: https://www.wur.

nl/nl/show-longread/Kringlooplandbouw-een-nieuw-perspectief-voor-de-Nederlandse-landbouw.htm)

Recreatie en cultuurhistorie

Waterlandschappen kennen vaak verschillende historische

sites in haar directe nabijheid, denk aan watermolens,

koningsmolens, oude bruggen en landgoederen. Deze historische

sites vormen aanleiding het verhaal van de beek

te vertellen; hoe werd het water in vroeger tijden gebruikt

en op welke wijze kan de beek ons weer dienen in de toekomst?

Een koppeling van een recreatieve functie aan deze

historische sites ligt voor de hand. Ze vormen aantrekkelijke

plekken voor omwonenden en bezoekers van buiten de

regio om deze sites beter te leren kennen.

Relatie met stedelijk gebied

Water is het element dat vanouds stad en land met elkaar

verbindt. Gebruik het water om de inwoners vanuit de stad

een aangename rondwandelmogelijkheid te bieden, waarbij

zij op een attractieve wijze vanuit het hart van hun stad

of dorp tot diep in het landelijk gebied kunnen geraken.

Dergelijke laarzenpaden kunnen ook bijdragen aan de bewustwording

van de betekenis van het water.

Te vaak beperkt het denken over het watersysteem zich tot

of het stedelijk gebied -waar alles uit de kast wordt gehaald

grachten weer zichtbaar te maken, kademuren te herstellen,

het water weer bloot te leggen- of tot het buitengebied,

waar vaak vanuit een meer ecologische denken aan

de revitalisering van het beeksysteem wordt gewerkt. Bedenk

echter dat het één systeem is, dat zich bij uitstek leent

om niet alleen stad en land, maar ook tal van andere doelstellingen

met elkaar te verbinden.

Durf groot te denken en klein te doen

Een relatief kleine en eenvoudig uitvoerbare ingreep die

men vaak kan herhalen genereert een vergelijkbaar effect

als één grote maatregel, en is daarbij vaak eenvoudiger te

implementeren. Vaak zal de oplossing niet worden gevonden

in één grote, allesomvattende maatregel maar in een

verscheidenheid van grotere en kleinere oplossingen die

elkaar aanvullen en versterken en daarmee bouwen aan een

integraal landschap. Planning vereist niet alleen de moed

om groot te denken, maar ook het lef om klein te doen.

In die zin kunnen de Water+Land+Schap pilots ook worden

beschouwd als een eerste inspirerende opstap. Het succes

van de pilot kan aanleiding zijn voor de ontwikkeling van

een grotere visie op het toekomstig functioneren van het

systeem als geheel.

Modelleer

Protesten vanuit de directe omwonenden van een beek

kunnen herstructurering in de weg staan. Angst voor wateroverlast

in de vorm van overstromingen speelt hierbij

een grote rol. Deze angst mag vaak goeddeels ongegrond

zijn, ze dient niet onderschat te worden. Waterveiligheid is

een belangrijk aspect wat zeker niet onderbelicht mag zijn

wanneer nieuwe initiatieven gepresenteerd worden aan de

omgeving. ‘Vaak goeddeels ongegrond’, want we hebben

ook voorstellen gezien die de ruimtelijke en ecologische

kwaliteit mogelijk ten goede komen, maar waarbij vragen

te stellen zijn op hun effecten op de waterveiligheid.

Vaak wordt een ontwikkeling voorgesteld vanuit de gelegenheid

die zich voordoet, zonder dat deze vanuit het systeem

is onderbouwd. Het is denkbaar dat deze ‘acupunctuur

vanuit de opportuniteit’ de deur opent voor een visie op de

ontwikkeling van het groter geheel. Maar dat laat onverlet

dat ook hier een koppeling met de waterveiligheidsopgaven

en de systeemwerking is vereist. Een goede modellering,

waarbij de effecten van de ingreep op de waterveiligheid

zichtbaar worden gemaakt, is hierbij een belangrijk instrument.


Klimaatbestendigheid

De klimaatverandering uit zich onder meer in een veranderende

neerslagverdeling. Steeds frequenter komen perioden

met hevige neerslag voor, waarin het systeem overbelast

geraakt met mogelijk wateroverlast tot gevolg. Steeds vaker

ook treden langdurige perioden van droogte op, waardoor

watertekorten kunnen ontstaan. Wateroverlast en watertekort

hebben beiden een direct effect op het productief

vermogen van het land. De maatregelen die moeten worden

genomen om dit tegen te gaan zijn van directe invloed op

de kwaliteit van de omgeving, op natuur en landschap.Watertekorten

kunnen worden tegengegaan door het water

dat in perioden van neerslag valt zo lang mogelijk vast te

houden en te bergen en door te zorgen dat dit water weer

weg kan sijpelen in de ondergrond om daar de natuurlijke

watervoorraad weer aan te vullen.

Denk integraal, (be)stuur integraal

Water zit tot in de haarvaten van onze omgeving, eenieder

heeft dagelijks met water te maken. Water ‘raakt’ ons

allemaal. Dat maakt ook dat een veelheid van partijen op

de een of andere wijze bestuurlijk bij dat water betrokken

is, gemandateerd is er iets van te vinden, er iets over te zeggen

en er iets aan te doen of laten. De versnippering van

bevoegdheden hindert het ontwikkelen en uitvoeren van

integrale maatregelen en maakt het ontwikkelen van deze

integrale maatregelen op zijn minst tot een arbeidsintensief

proces. Een integrale benadering is geholpen met een op

integraliteit gestoelde gouvernance-structuur.

De wat starre, vanuit de sectorale belangen ingestoken ruimtelijke

ordening (met herbevestigd landbouwgebied, bedrijfsgronden,

woongebieden) in combinatie met het gebrek

aan sturingsmechanismen maakt het lastig om dwarsverbanden

aan te leggen en hypothekeert derhalve daadkrachtige

integrale planvorming.

Trekker

Het is uitermate wenselijk dat planvorming op het schaalniveau

van het stroomgebied wordt ontwikkeld waarbij

zowel geografisch als in de tijd ‘door de schalen heen’ wordt

gekeken en waarbij het water als integrerend aspect in het

ruime veld van deelbelangen wordt ingezet. De vraag is wie

hiertoe opdracht toe geeft en wie dit vervolgens gaat doen,

wie de verantwoordelijkheid, het mandaat en de middelen

daartoe krijgt.

We kunnen niet verwachten dat partijen die primair hun

inkomsten verwerven uit projectsubsidies deze last op zich

nemen. Naast dat we het niet kunnen verwachten is dit ook

niet wenselijk, omdat daarmee een vroegtijdige interferentie

optreedt tussen het uitvoeren op de kleine schaal en het

denken vanuit de grote schaal, waarbij het eerste te zeer

leidend kan zijn voor het tweede.

Beleidscontext

De ruimtelijke beleidscontext in Vlaanderen werd in de

tweede helft van de twintigste eeuw gekenmerkt door een

sterk focus op particularisme. Een particularistische beleidsvisie

kwam neer op het gedogen van iedere vorm van

particulier initiatief op de eigen kavel. De rol van de overheid

was daarbij minimaal. Jarenlang heerste er in Vlaanderen

een totale afwezigheid van enige beperking op het eigendomsrecht

of gebruiksrecht van persoonlijk grondbezit.

Vooral in de regio West-Vlaanderen was het particularisme

een sociale realiteit die nog tot op vandaag in uiteenlopende

beleidsvisie vervat zit. Het schaalniveau van de individuele

kavel vormde lange tijd de ruimtelijke maatstaf

voor de verdere ontplooiing van nieuwe bedrijfsactiviteiten.

De expansie van agrarische activiteiten tot industriële activiteiten

(diepvriesindustrie, aardappelverwerkende bedrijven,…)

ontwikkelden zich simpelweg op de eigen kavel

zonder dat er van bovenaf werd bijgestuurd.

Het implementeren van ruimtelijke beleidsvisie door hogere

overheden was lange tijd onmogelijk wegens het ontbreken

van een politiek draagvlak op lokaal niveau. Een direct

gevolg hiervan is dat Vlaanderen, in tegenstelling de ons

omringende landen, nooit een traditie heeft ontwikkeld

in het opstellen van regionale gebiedsvisies waarbij problematieken

geïntegreerd worden benaderd. Het ontbreken

van een universitaire opleiding landschapsarchitectuur in

Vlaanderen, waarin ontwerpmethodieken worden aangeleerd

om openruimte problematieken op regionaal niveau

te bestuderen, is hier een indirect gevolg van. De sectorale

benadering van de ruimte blijft tot op vandaag de norm in

beleidsplanning.

Dreigende watertekorten in economische belangrijke sectoren

zoals de groenteteelt en diepvriesindustrie vereisen

een doortastende aanpak die het belang van het individuele

perceel overstijgen. Er dient dringend te worden ingezet op

het ontwikkelen van regionale gebiedsvisies die de krachtlijnen

voor een duurzaam landgebruik op lange termijn

uitzetten. De implementatie van regionale gebiedsvisies

op lokaal niveau zou via een incrementeel proces kunnen

verlopen waarbij landschappelijke bouwstenen op perceelsniveau

worden ingezet om een bovenlokale visie van

onderuit te realiseren.


Foto: internet


2. Projectinitiatieven


Visiekaart - Herk en Mombeek

Legenda

Projectgebied Akkerbouw

Bos

Woningbouw

Grasland

Rivieren/beken

Mais Foto: Bronvermelding Dwarsverbindingen

Erosie

Hamster

Groene rivier

Mogelijkheden voor recreatie

Vismigratie

Oeverzoneprojecten

Beekstructuurherstel

Hagaaanplant tegen nutrienten


1 Herk en Mombeek

BoschSlabbers

BLAUWGROENE DRAGER IN DE VALLEI

Het gebied van de Herk en Mombeek vormen onderdeel

van het Demerbekken, dat op basis van stroomgebieden in

een tien¬tal deelgebieden is onderverdeeld. In tegenstelling

tot andere regio’s is hier de afgelopen tien jaar al veel

werk verzet wat betreft een verduurzaming van de waterbeheersing.

Resultaat van dit werk is dat de Herk en Kleine

Herk zijn aangeduid als ‘aandachtsgebied’ wat betekent dat

deze in 2027 een ‘goede waterbeheersing’ dienen te hebben.

De Mombeek met zijn aan¬duiding als ‘speerpuntgebied’

zelfs al in 2021. Verspreid in het gebied, lopen er dan

ook al enkele tientallen projecten/initia¬tieven waar al goede

resultaten bereikt worden.

Beide beekvalleien tekenen zich nu al in het landschap als

een duidelijke en robuuste groen blauwe structuur. Beide

valleien vormen een sterke landschappelijke drager.

De projectwerking van het regionaal landschap Haspengouw

en Voeren focust bij aanvang vooral op de maatregelen

in de beekvallei. Binnen deze valleien worden talrijke

projecten opgezet ter versterking van de ecologische

waarde. Dit komt voort uit het brede draagvlak voor natuurontwikkeling

in deze gebieden. Dit is veel minder het geval

voor maatregelen op de hoger gelegen plateaus met veel

fruitteelt. In dit herbevestigd landbouwgebied wordt vanuit

de landbouwsector (en de politiek) veel minder enthousiast

gereageerd op initiatieven. Toch valt er in deze gebieden

veel te winnen voor beide partijen.

Op de visiekaart is een aanzet weergegeven voor wervend

toekomstperspectief voor de Herk en Mombeek en het omliggende

landschap. Het toekomstbeeld toont de Herk en

Mombeek als drager van een vitaal landschap.

Doelstellingen zijn:

• Bestrijding erosie

• Versterken biodiversiteit

• Bescherming en vergroting leefgebied hamster

• Voorkomen instroom residu’s in het waternetwerk

• Verhoging waterbergend vermogen van het stelsel

• Vergroten landschapsbeleving

• Versterken groenblauw netwerk door oeverzoneprojecten

Om dit toekomstbeeld te bereiken zijn volgende initiatieven

op kaart weergeven:

• Haagaanplant in de fruitteelt gebieden(residu instroom

voorkomen)

• Structuurherstel van zijlopen

• Beekherstel (hermeandering)

• Realisatie GOG

• Opwaardering erfgoedwaarden in het gebied

• Versterking recreatief netwerk


‘We hebben vooral behoefte aan een kaart die

vertelt wat ons project beoogd’

- Ward Andriessen -

REFLECTIE OP TERREINBEZOEK:

Onderstaand treft u een reflectie die daags na het terreinbezoek

is opgesteld en geeft een stand van zaken van dat

moment weer. Deze reflectie is gedeeld met de coalitie

waarop zij de projectbeschrijving verder hebben kunnen

aanscherpen.

2 richtingsverkeer noodzakelijk

In de Herk en Mombeekvallei werkt men veelal vanuit de

kleinere initiatieven. Daar waar mogelijkheden worden gezien

wordt de kans gegrepen om een project van de grond

te krijgen. Dat kunnen de pilots zijn waarin partijen elkaar

leren kennen en begrijpen en van waaruit nieuwe samenwerkingen

kunnen ontstaan. Daar kunnen successen worden

behaald die de opmaat vormen voor nieuwe projecten.

De gedachte is dat vanuit die keur aan lokale initiatieven de

humuslaag wordt ontwikkeld van waaruit op termijn grotere

projecten kunnen worden ontwikkeld. Momenteel staat

het projectteam op het punt om vanuit de kleinere lokale

initiatieven geleidelijk aan te gaan opschalen naar grotere

regionale verbanden.

Die insteek is pragmatisch, begrijpelijk en daarbij niet persé

verkeerd. Maar desondanks knaagt het. Water heeft een

groter verhaal nodig. Het strekt tot aanbeveling om meer

dan thans in twee richtingen te denken en het verhaal ook

in twee richtingen uit te dragen; om zowel van klein naar

groot als van groot naar klein te denken.

Sectorale doelstellingen samenbrengen

Wat verder opviel is dat veel van de initiatieven een duidelijke

focus op water en natuur hebben. De doelstelling

waterkwaliteit is uitvoering beschreven en is ook goed in

beeld. Slechts hier en daar wordt een link gelegd met recreatie

of erfgoed. Niet alleen in de uitvoering, maar zeker

ook in de communicatie naar buiten is deze focus bepalend.

Niet alle betrokkenen en belanghebbenden zullen

zich herkennen in deze specifieke doelstelling. Wij voelen

een noodzaak te zoeken naar een meer integrale doelstelling

die het gehele landschap zal dienen, waar bijvoorbeeld

ook landbouw een belangrijk onderdeel van vormt.

Één samenhangend, helder verhaal

Het creëren van draagvlak vraagt om een eenduidig en

helder verhaal wat voor een ieder te begrijpen is. Hierbij

is het raadzaam één gezamenlijke visie voor het hele gebied

te formuleren waar in principe niemand op tegen kan

zijn. Denk aan een koppeling met duurzaamheid waarbij de

focus zou kunnen liggen op de beschikbaarheid van een

functionerend, gezond landschap voor volgende generaties.

Vervolgens kunnen onder deze paraplu verschillende

thema’s worden opgehangen die invulling geven aan deze

ambitie.

Wij hebben gemerkt dat u zich van deze noodzaak reeds

bewust bent en dat u zelfs hiervoor al de eerste aanzet toe

heeft gegeven. Graag helpen wij u met het geven aan structuur

van dit verhaal en de eerste aanzet tot de verbeelding

ervan.

Onderbouwing noodzakelijk

De Herk en Mombeekvallei is een complex systeem en het

resultaat van een landschap wat zich gedurende lange tijd

heeft gevormd. Een gedegen analyse van dit landschap zal

leiden tot een beter begrip van hoe deze werkt en duiding

van haar unieke kwaliteiten.

Vervolgens kunnen verschillende ontwikkelscenario’s worden

geschetst met ieder een specifieke denkrichting. Op

deze wijze kan in gezamenlijkheid worden afgewogen wat

de meest geschikte weg is voor de toekomst van de Herk

en Mombeek.

Zowel de analyse als de scenariostudie leiden tot een betere

onderbouwing van de noodzaak van de verschillende

ingrepen en kan de prioriteit van uitvoering en financiering

worden bepaald. Er komt inzicht in de vraag waar de grootste

winst te behalen is in relatie tot zijn investering.

Visie ruimtelijk vertalen

Het gevaar van voorgaande visievorming is dat deze blijft

hangen in vage verwoordingen. Daarom is het van belang

de visie voor de Herk en Mombeek ruimtelijk te vertalen en

samen te vatten op een structuurkaart voor het gehele gebied.

Dit kaartbeeld geeft in essentie weer hoe het gebied

is opgebouwd en er ontstaat samenhang tussen de verschillende

ingrepen. Voor de Herk en Mombeek zijn volgens ons

belangrijke structuurdragers die zeker op het kaartbeeld

terug zullen komen:

• De beken als verbindende elementen in het landschap

• De duidelijke tweedeling in het landschap met ieder

een eigen karakter: vochtig Haspengouw (kleinschalig)

en droog Haspengouw (grootschaliger met

laagstamfruit)

• Een dwarsverbinding die zeker zo interessant is en

veel potentie heeft: ontwikkeling van de oude trambedding

met Borgloon als recreatief hart).

Een ding is zeker, deze structuurkaart wordt geen exacte

weergave van wat uiteindelijk gerealiseerd zal worden maar

vormen krijtlijnen en geven richting aan de ontwikkelingen

binnen het stroomgebied.

Draagvlak creëren

Het voornaamste doel van dit alles is om te bouwen aan

draagvlak in de omgeving. Een eenduidig verhaal met een

heldere ambitie zal hierbij helpen. Ook een verleidelijk toekomstbeeld

zal velen aanspreken. Daarnaast dienen reeds

uitgevoerde projecten meer in de kijker te komen. Communicatie

via website, nieuwsbrief en sociale media is hierbij

essentieel. Herk en Mombeek is nog geen merk en wordt

hierdoor nog weinig herkend/erkend in de directe omgeving.

Door in te steken op de kwaliteit van de regio spreek je de

trots aan van de mensen die in dit gebied wonen en werken,

waarop zij dit verhaal verder zullen brengen.

Quick wins - beheer

Tot slot zien we enkele quick wins die behaald zouden kunnen

worden middels aangepast beheer. Zo zou een specifieke

beheerovereenkomst voor laagstamfruit (huidige

beheerovereenkomsten enkel voor akkerbouw) op korte

termijn tot grote verbeteringen kunnen leiden. Ook de beheerwijze

van de waterlopen kan tot kwaliteitswinst leiden.

Wat ons betreft een punt om op de agenda van water-landschap

te plaatsen


Foto’s terreinbezoek Herk en Mombeek - 23 juli 2018


Visiekaart - Getestreek

Legenda

Projectgebied Foto: Bronvermelding Recreatieve routes vanuit

Bos

de stad

Woningbouw Erosie

Rivieren/beken Infrastructuur


Kleine pilots opschalen naar grotere projecten

Ga samwerking met Wallonie aan

Overstort riolering

Fruitteelt mosaik

Beekloop bocage

landbouw plateau

2. Getestreek

BoschSlabbers

VAN BRON TOT MONDING

De Getes vormen een eigen stroomgebied met een oppervlakte

van circa 283 km2, onderdeel van het Demerbekken.

Beide Getes ontspringen in Wallonië en stromen via Tienen

richting Diest, bij Halen in de Demer. Bijzonder zijn bronbossen

waar de beek ontspring. Zuiver bronwaterkomt hier

aan de oppervlakte. De bronbossen vormen microklimaten

en zijn het leefgebied van zeer bijzondere soorten (fauna

en flora). Op structuurniveau is de vallei herkenbaar op het

kaartbeeld, wat in het veld niet altijd even waarneembaar

is.

Op de visiekaart is een aanzet weergegeven voor toekomstperspectief

voor de Getestreek en het omliggende landschap.

Het toekomstbeeld toont beide Getes als drager van

een vitaal landbouwlandschap. Doelstellingen zijn:

• Beekstructuur herstel (natuurlijke oevers)

• Waardering en bescherming van de bronbossen

• Grensoverschrijdende erosiebestrijding

• Klimaatboer > bv agro-forestry

is een gebied-specifieke oplossing voor een generiek probleem.

De graften doen vervolgens ook dienst als migratieroute

voor fauna en flora en hebben grote ecologische

waarde in het versterkt landbouwgebied.


op kaart weergeven:

• Realisatie groene waterzuiveringen

• Herstel en ontwikkeling systeem van graften op het

landbouwplateau

• Ontwikkeling recreatieve routes vanuit de stad in

samenhang met sensibilisatie

• Erosiebestrijding d.m.v. haagaanplant in de fruitteelt

mozaïek

Ook worden knelpunten geduid die aanpak behoeven. Een

voorbeeld hiervan zijn de overstorten.

De nummers duiden kleine pilots die startpunt zijn van de

ontwikkeling tot een robuust systeem.

De landschappelijke identiteit van de leemplateau’s kan

versterkt worden door het doorontwikkelen van de graften

tot systeem van erosiebestrijdende maatregelen. Resultaat





moment weer. Deze reflectie is gedeeld met de coalitie waarop

zij de projectbeschrijving verder hebben kunnen aanscherpen.

Betekenis en bewustzijn

Het water is het bloed van het landschap, voorwaarde voor

al het leven. Daarbij is het water het element dat alles met

elkaar verbindt, dat vanouds de landbouwgebieden letter

koppelt aan de stedelijke markten.

In het gebied van de Getes vormt het water een fijn vertakt

weefsel dat het gebied dooradert. Naast Grote en Kleine

Gete zijn er talloze kleinere beeklopen die op de Getes afstromen.

Op het kaartbeeld tekent dit weefsel zich duidelijk

af, het vormt welhaast de nervatuur van het landschap.

‘Op het kaartbeeld’, want in het veld blijkt het water een

verborgen of zelfs verstopte kwaliteit. Het water tekent

het kaartbeeld, maar veel minder het landschap. De Getes

hebben zich overwegend diep in het landschap ingesneden,

zijn in het landschap gekerft. Men ervaart de Gete pas

wanneer men hem kruist, en zelfs dan pas nadat men er op

is geattendeerd. In niets verraden de Getes al eerder hun

aanwezigheid in het landschap.

Dat het water zo verstopt aanwezig is draagt niet bij aan

de bewustwording van de betekenis van het water, aan de

‘awareness’.

Met de ‘verstopte’ aanwezigheid gaat ook de kans voorbij

het water in te zetten om de landschappelijke eigenheid, de

ruimtelijke identiteit, extra kracht bij te zetten. Door de ingesneden

positie van het water zijn er ook nauwelijks goed

ontwikkelde gradiënten van land naar water; het is of het

één, of het ander.

Stroomgebied-benadering

Het gebied van de Getes (Grote Gete en Kleine Gete) maakt

deel uit van het Demerbekken, dat op basis van stroomgebieden

in een tiental deelgebieden is onderverdeeld.

Een indeling in stroomgebieden (catchment areas) is voor

een watersysteembenadering de enig plausibele ingang.

Gaandeweg blijkt echter voor de Getes de indeling toch

niet uitsluitend op het stroomgebied gebaseerd maar op

een combinatie van stroomgebied en administratief bepaalde

grenzen. De Grote Gete en Kleine Gete ontspringen

in Walonië. Een deel van het water stroomt vanuit de hoge

gronden van Walonië af op de Getes die Vlaanderen dooraderen.

De taalgrens blijkt een aanzienlijke barrière in planen

besluitvorming, maar het water trekt zich van deze grens

niets aan.

Deze administratieve blokkade in het denken hindert het

denken over waterverdeling, erosiebestrijding, waterkwaliteit

in relatie tot puntbelasting etc.

Inzoomen en uitzoomen

In de Getes denkt en werkt men vanuit de kleine initiatieven.

Dat kunnen de pilots zijn waarin partijen elkaar leren

kennen en begrijpen en van waaruit nieuwe samenwerkingen

kunnen ontstaan. Daar kunnen successen worden

behaald die de opmaat vormen voor nieuwe projecten. De

gedachte is dat vanuit die keur aan lokale initiatieven de humuslaag

wordt ontwikkeld van waaruit op termijn grotere

projecten kunnen worden ontwikkeld.

Het is de ambitie om vanuit de kleine lokale initiatieven geleidelijk

aan te gaan opschalen naar grotere regionale verbanden.

Die insteek is pragmatisch, begrijpelijk en daarbij niet persé

verkeerd. Maar desondanks knaagt het. Water heeft een

groter verhaal nodig.

Het strekt tot aanbeveling om meer dan thans in twee

richtingen te denken en het verhaal ook in twee richtingen

uit te dragen; om zowel van klein naar groot als van groot

naar klein te denken.

Het zou goed zijn wanneer ook het ‘grote verhaal’ stevig

wordt opgezet, waaruit vervolgens blijkt dat al die kleine

initiatieven naadloos binnen dat grote verhaal passen. Dat

is nodig om die kleine initiatieven op waarde te kunnen

schatten (al die kruimels gaan samen een brood maken),

doende ‘no-regret’ zijn.

Bedenk dat niet alles wat op enerlei aan het aspect water is

verbonden daarmee automatisch tot het domein van waterland-schap

behoort. Maak onderscheid in schaal en relevantie.

Bovenstrooms-midstrooms en benedenstrooms

Neem het watersysteem als uitgangspunt. Dan zal ook

blijken dat de oplossing voor een probleem niet altijd op

dezelfde plek hoeft te worden gevonden als waar het probleem

zich openbaart. Door het watersysteem als uitgangspunt

te nemen wordt ook voorkomen dat men eindeloos

‘pleisters blijft plakken’.

Door meer te denken vanuit de samenhang tussen wat er

bovenstrooms, midstrooms en benedenstrooms gebeurt

ontstaat ook meer bewustzijn dat er een directe samenhang

bestaat tussen het handelen bovenstrooms en de effecten

daarvan op het benedenstroomse gebied en zo ook

omgekeerd. Dat een versnelde afvoer bovenstrooms een

versterkte druk op het benedenstrooms gebied tot gevolg

heeft en omgekeerd, dat herstel van oude meanders in benedenstroomse

gebieden van invloed kan zijn op het tempo

waarmee het water verder stroomopwaarts kan worden afgevoerd.

Laat zien hoe bovenstroomse gebieden een andere strategische

benadering vergen dan de benedenstroomse gebieden.

Hoe bovenstrooms het accent kan liggen op water

vasthouden, midstrooms op water bergen en benedenstrooms

op het versnellen van de waterafvoer wanneer de

nood aan de man is.

Een dergelijke benadering biedt ook meer kansen om de

vraagstukken van wateroverschot en watertekorten, van

wateroverlast en droogte, met elkaar te verbinden.

Idealiter wordt het water in de natte perioden zo lang mogelijk

in het gebied vastgehouden, opgespaard, opdat het

in perioden van droogte kan worden benut.

Open riool

Het is slechts een notie, maar ik vond het ronduit verrassend

dat woningen rechtstreeks hun afvalwater op de beek

kunnen lozen. Dat soms diezelfde beek intensief wordt ingericht

als speelwater voor kinderen is ronduit zorgwekkend.

Stedelijk water

Als gezegd, water is het element dat vanouds stad en land

met elkaar verbindt. Gebruik het water om de inwoners

vanuit de een aangename rondwandelmogelijkheid te bieden,

waarbij zij op een attractieve wijze vanuit het hart van

hun stad of dorp tot diep in het landelijk gebied kunnen

geraken.

Dergelijke laarzenpaden kunnen ook belangrijk bijdragen

aan de bewustwording van de betekenis van het water.

Besteed daarbij extra aandacht aan het water in de stad. Tiemen

is geen Mechelen, maar Mechelen kan wel een goed

voorbeeld zijn van een stad die het water gebruikt om zich

niet alleen adaptief maar ook attractief te ontwikkelen, om

de eigenheid hernieuwde kracht en vernieuwde betekenis

bij te zetten.

Ken uw kwaliteiten

Vreemde ogen kunnen dwingen. Ze kunnen ook relativeren.

Het inschrijfformulier ‘water als bondgenoot’ geeft wellicht

wat te hoog op van de uitzonderlijke kwaliteiten van de valleien.

Bij het lezen van het document kreeg ik meer paradijselijke

visioenen dan die mij in het veld gewaar werden.

Maar tegelijkertijd zag ik kwaliteiten die mij ten zeerste

hebben verrast.

• De holle weg die na een lange tocht over (of meer

door) het plateau uiterst fraai in het hart van het dorp

uit komt, zonder dat men eerst een getroubleerde

overgangszone hoeft te passeren.

• De historische silhouetten van de dorpen, het zicht op

de kerk van Tienen is nog nagenoeg ongeschonden.

• Waak bij het aanbrengen van beplantingen in de overgang

van de kernen naar het aanliggend landschap

voor het behoud van dergelijke kwaliteiten. Ze zijn

uitzonderlijk en geenszins vanzelfsprekend.

maar ook om te borgen dat die initiatieven op termijn vol-


Foto’s terreinbezoek Getestreek - 24 juli 2018


Aqua4C

W.K.K.

ecologische

waterzuivering

Agristo

aardappelverwerking

bufferbekken

met zonne-energie

grootschalige, intensieve

vollegronds groenteteelt

Visiekaart - Burenwater

3. Burenwater

BoschSlabbers

HET CREËREN VAN KRINGLOPEN

Het effluent van Agristo, aardappelverwerkend bedrijf,

vormt het startpunt voor een gebied van hoogwaardige

groententeelt, zowel serre als vollegrondsteelt.

Doelstelling voor dit project is het ontwikkelen van lokale

gesloten kringlopen voor water en in tweede instantie

energie.

Agristo levert dagelijks zo een 2.000m3 water aan een bufferbekken.

Ook aqua4C levert als viskwekerij water aan

het bufferbekken. Vanuit dit bufferbekken worden groentebedrijven

voorzien van voor hen waardevol teeltwater.

In eerste instantie kunnen Tomatomasters en PCG (lokale

groenteteler) het water inzetten in periodes van droogte.

Vanwege de grote hoeveelheid beschikbaar water ligt het

voor de hand dat de volle grondteelt van groenten sterk

kan toenemen in de onmiddellijke omgeving.

Daarnaast ligt nog een kans het hemelwater van de bedrijfsdaken

van de Prijkels (nabijgelegen bedrijventerrein)

in te zetten voor de ontwikkeling van een groenblauw netwerk

doorheen het intensief landgebruik van bedrijven,

vollegronds groenteteelt en het serrecomplex van Tomatomasters.

Nader onderzoek naar debieten, leidingtracés en waterkwaliteit

is nodig om dit initiatief verder vorm te geven.







aanscherpen.

Systeemdenken:

Het creëren van kringlopen is de toekomst voor bedrijven.

Clustering van bedrijven die gebruik maken van elkaars

(rest)producten versterkt de gezamenlijke positie. Derhalve

is Burenwater een voorbeeldproject van kringloopdenken

en doen!

inleiding:

Burenwater is een project waarbij verschillende privébedrijven

elkaar proberen te vinden.

Trekker van het project is Tomatomasters (tot op heden

beperkte steun van overige partners)

Het tomatenteeltbedrijf Tomatomasters kampt met een

beperkt watertekort, voortkomend uit de geografische ligging.

Extra watervraag bedraagt circa 70000m3/jaar.

In de omgeving zijn een aantal bedrijven die water als

restproduct hebben, zijnde Agristo –aardappelverwerker,

aqua4c – viskweker. Tomatomasters kan deze restwaters

deel gebruiken voor de tomatenteelt. Daarnaast wordt op

nabij gelegen percelen een bedrijventerrein uitgebreid.

Waar de gedachte eerst was hemelwater van de nieuwe

bedrijven op te vangen en om te leiden naar de bassins van

het bedrijf, is nu eerder het gebruik van proceswater van

Agristo en aqua4c aan de orde. Voornamelijk omdat dit gegarandeerde

leveringen betreft.

Het aanvraagdossier staat nog in beginfase.

In de verdere uitwerking wordt aangeraden nog in te

zoomen op de link met het watersysteem in de directe omgeving.

Vragen die daarbij aan de orde komen zijn:

• Wat is de landschappelijke context/situatie?

• Aan welke beek grenst het project?

• Zijn er problemen in deze beekvallei?

• Hoe werkt het watersysteem zonder project Burenwater?

• Welke kansen creëert burenwater?

• Welke winst is er voor de omgeving?

• Zijn er koppelingen te maken met het landschappelijke

inpassing van het toekomstige bedrijventerrein?

• Slechts een deel van het restwater Agristo wordt nu

aangewend. Zijn er mogelijkheden met de resterende

hoeveelheden? Koppeling infiltratiezones bedrijventerrein

aan (natuurlijke) zuivering restwaters als

startpunt voor een vitaal beeksysteem met bevloeiing

van agrarische percelen.

• Natuurlijke zuivering koppelen aan biomassavergistingen

en restwarmtekoppeling tomatenteelt.

• Hoe partners aan laten haken, gedeeld belang vergroten?


Foto’s terreinbezoek Burenwater - 14 augustus 2018


Visiekaart Barbierbeek

Legenda

Projectgebied

Bos

Grasland

Mais

Waterkwaliteit

Akkerbouw

Woningbouw

Rivieren/beken

Infrastructuur

Recreatieve route

Regenwaterafvoer

Overstromingsgebieden

Vitale Landbouw/waterkwaliteit verbetering

Bolle akkers met karakteristieke beplanting

Natuurwaarde - vlinders

Natuurwaarde - vis

Natuurwaarde - kamsalamander

4. Barbierbeek

BoschSlabbers

BARBIERBEEK VERBINDT

Het actieprogramma ‘een gestroomlijnd landschap’ wat in

2017 opgesteld is voor de gehele Barbierbeekvallei vormt

een waardevol uitgangspunt voor dit initiatief. Tijdens een

intensieve samenwerking is hier samen met de betreffende

partners een gezamenlijk uitgangspunt vastgesteld voor

de toekomst van de Barbierbeek. Dit document dient als

kapstok om verschillende deelprojecten tot uitvoering te

krijgen. In het kader van Water-land-schap ligt er nu een

initiatief betreffende de aanleg van bufferzones langs 8km

van een meanderend deel van de Barbierbeek. Het sluit aan

op de reeds uitgevoerde bufferzones (ca. 750m) waar de

resultaten toonbaar aanwezig zijn.

Bijzonder aan de barbierbeek is het sterk meanderende karakter.

Op de visiekaart is een aanzet weergegeven voor toekomstperspectief

voor de Barbierbeek en het omliggende landschap.

Het toekomstbeeld toont een Barbierbeek als drager

van een vitaal landbouwlandschap. Doelstellingen zijn:

• Barbierbeek als groenblauwe drager

• Verbetering waterkwaliteit door instroom bestrijdingsmiddelen

en nutriënten aan te pakken

• Erosiebestrijding

• Toegankelijkheid landbouwpercelen bevorderen

• Ontwikkeling recreatief netwerk

• Ontwikkeling natuurverbindingen

• Landschappelijke identiteit ‘bolle akkers’ versterken

Om dit toekomstbeeld te bereiken zijn reeds contacten gelegd

met de brede omgeving. Contacten zijn gelegd om tot

uitvoeringsinitiatieven te komen.

De landschappelijke identiteit van de ‘bolle akkers’ geeft

aanleiding om een gebied-specifiek raamwerk van waterberging

en erosiebestrijding. Dit zowel langs de barbierbeek

als de voedende beken en sloten in de ruimere omgeving.

Typisch voor de bolle akkers zijn/waren de bomenrijen

langs beide zijden van de kavelsloten. Dit stelsel van kavelsloten

ontwaterde het gebied. Heden ten dage kan deze

structuur opnieuw uitgebouwd worden om water te bergen,

langer vast te houden in het gebied. Hierdoor ontstaat

een fijnmazig groen-blauwnetwerk met landschappelijke,

ecologische en landbouwwaarde.







aanscherpen.

Een beperkte noodzaak?

Tijdens ons projectbezoek lijkt er niet direct sprake van

aanwezige knelpunten of problematiek. Sterker nog, het

landschap ziet er zeer goed uit met de extreme droogte van

afgelopen maanden nog vers in het geheugen.

Echter, op aanraden van de initiatiefnemers hebben wij het

filmpje bekeken waarbij een ‘supper’ tijdens hoge waterstanden

en piekafvoer de Barbierbeek afdaalt. We zien in

dit winterbeeld van de Barbierbeek een compleet ander

landschap waarin zich wel degelijk een deel knelpunten

bevinden! Complete akkers overstromen, wegen zijn onbegaanbaar

en bestaande bruggen lijken niet bestand tegen

deze hoge piekafvoer.

Toch lijkt deze overstromingsproblematiek slechts zeer

beperkt tot klachten uit de omgeving. Bewoners en boeren

weten niet beter dat de beek zo nu en dan buiten haar oevers

treedt en hebben dit geaccepteerd. De vraag is echter

hoe dit zich zal ontwikkelen naarmate we steeds vaker en

langduriger te maken krijgen met extreme weersituaties.

We zien hier kansen om bij de omwonenden en gebruikers

van de beekvallei te wijzen op de mogelijkheden om deze

overstromingssituaties in de toekomst beter te kunnen

sturen en tegelijkertijd aan een stukje landschapsbouw te

kunnen doen.

Aanpak: onderscheid tussen ‘hoe?’ en ‘wat?’

U heeft ons gister een korte toelichting gegeven op de

aanpak van het beoogde initiatief. Wat ons opviel is dat de

zogenaamde ‘hoe’- en ‘wat’-vraag in uw verhaal wat door

elkaar liepen. Wij zijn ervan overtuigd dat het goed is eerst

een sterk verhaal te hebben over waar je heen wil met het

gebied. Daarvoor is het nodig eerst goed te weten hoe het

gebied in elkaar zit; waar bevinden zich kwaliteiten, kansen

en knelpunten? Daarnaast kan het ook helpen een scenario-studie

te doen: door meer extreme situaties in kaart te

brengen ( bijv. met focus natuur of met focus landbouw) kan

beter geduid worden welke kant je wel of juist niet op wil

met het gebied. Het biedt daarnaast ondersteuning in de

onderbouwing van je verhaal.

De Barbierbeek: ‘naar een vitaal landschap’

Antwoord op de ‘wat’-vraag zal ook ondersteuning bieden

in het opstellen van een meer concrete visie op het plangebied.

Er ontstaat een helder verhaal wat makkelijker uit te

leggen is richting omgeving en bestuurders. Dit zal helpen

bij het verkrijgen van draagvlak voor de realisatie van de

beoogde ingrepen.

Dit verhaal beschrijft een visie voor de lange termijn, het

vormt een ‘stip op de horizon’. Je zou hierbij kunnen denken

aan het ontwikkelen van een vitaal landschap, een landschap

wat ecologisch waardevol is, wat een goed-functionerend

watersysteem heeft, maar wat tevens dienend is

aan een effectieve landbouw en voedselproductie. Wat dit

precies betekent voor de Barbierbeek dient nader ingevuld

te worden.

Samen met de omgeving

Wanneer duidelijk is ‘wat’ de Barbierbeek wil worden

kan men na gaan denken over de aanpak. De ‘hoe-vraag’

komt hiermee in beeld. Hoe kan de Barbierbeek onderdeel

worden van een vitaal landschap?

Er is gekozen voor een aanpak waarbij de omgeving intensief

betrokken wordt onder het motto: ‘Barbierbeek

verbindt’. Een aanpak waar we zelf als bureau ook vaak

mee werken. Onze ervaring is dat dit een aanpak is die kan

leiden tot breed draagvlak voor de uiteindelijke ingrepen

in het landschap. Echter, men dient zich ervan bewust te

zijn dat men voldoende sturing geeft in de richting waarop

men wil dat het zich ontwikkeld. Sessies met de omgeving

en betrokken partijen dienen zorgvuldig voorbereid te

worden. Zodat ook toegelicht kan worden waarom bepaalde

suggesties wel zullen werken en welke niet. Een gedegen

gebiedsanalyse met tevens heldere conclusies vormen

hierbij de basis.

Ook een winst voor de landbouw

De landbouw is een voorname speler in de omgeving van de

Barbierbeek. Het is van belang je af te vragen wat de boer

te winnen heeft bij een vitaal functionerend landschap.

Wellicht is er een ander - meer extensief - type landbouw

toe te staan op de lagere gronden direct grenzend aan de

beekloop? Denk bijvoorbeeld aan hooilanden. Hier is nog

steeds productie te behalen, maar op een wijze die een positieve

invloed heeft op de ecologie en de waterkwaliteit van

de Barbierbeek. Ook kan de boer dan wellicht in het voorjaar

eerder op de hoger gelegen gronden, zodat hij eerder

en langer productieve gronden tot zijn beschikking heeft.

Kan het principe van de bolle akker, wat tevens het beeldmerk

is voor dit landschap en de streek, weer opnieuw leven

in blazen omdat dit tot een betere waterhuishouding? Is

er met de komst van meer fruitteelt behoefte aan irrigatie

mogelijkheden? Hoe kunnen we toegang tot water in de

toekomst garanderen? Kunnen met slimme inzet van bestaande

of nieuwe beheersovereenkomsten tot gewenste resultaten

leiden voor de boer, landschap en natuur? Allemaal

vragen die samen met experts onderzocht kunnen worden

en die kunnen leiden tot een vitaal landschap, ook voor de

landbouw!

Een mogelijke volgende stap

Voorgaande tekst geeft al aanwijzingen hoe een volgende

stap in te richten.

Een eerste aanzet voor een helder verhaal over ‘wat’ het

gewenste toekomstbeeld is voor de Barbierbeek is volgens

ons een goede vervolgstap. Dit verhaal kan vervolgens aan

de man gebracht worden en verder worden aangescherpt

op basis van open aanmerkingen.

Daarnaast is een ruime inventarisatie van het gebied reeds

beschikbaar. Het is belangrijk om conclusies te trekken uit

onder andere de landschapsanalyse – wat is er uniek aan

dit landschap? Waar ligt de kracht? Welke meekoppelkansen

zijn er aanwezig? Dit helpt in de onderbouwing van je

verhaal.

Overige kansen

Vergeet niet de unieke landschappelijke kwaliteiten van het

Waasland te betrekken in het verhaal. Naast de bolle akkers

zijn ook aanwezige beplantingsstructuren, zoals de vaak

dubbele populierenrijen aanwezig op de randen van sloten,

en clusters van knotwilgen direct langs het beekdal karakteristieke

landschapselementen. Deze bepalen het unieke

karakter van dit landschap en kunnen met herinrichting van

de beek verder versterkt worden. Hierdoor ontwikkelt het

landschap haar eigen, unieke karakter en daarmee haar

aantrekkingskracht.


Foto’s terreinbezoek Barbierbeek - 16 augustus 2018



Visiekaart - Gaverbeek

Legenda

Projectgebied Lineair park langs de Gaverbeek

Bos

Waterberging in agrarisch gebied

Rivieren/beke Twee mondingen

Recreatie

Landschapspark

Aandachtsgebied monding

subbeken in hoofdbeek

Recreatieve route

Oude hoeve

5. Gaverbeek

BoschSlabbers

TWEE MONDINGEN, VELE GEZICHTEN,

ÉÉN TOEKOMST

De intercommunale Leiedal is trekker van het project Gaverbeekvisie,

een visiedocument waarin middels een aantal

scenario’s aan een klimaatadaptieve beekvallei geschetst

wordt. De Gaverbeek vormt onderdeel van het Leiebekken.

Ze is een belangrijke zijbeek van de Leie en heeft 2 mondingen

in deze waterloop van eerste categorie. Afgelopen

jaren is gewerkt aan de totstandkoming van de Gaverbeekvisie.

De visie agendeert de beek en in bredere zin water bij

allerlei actoren. Als gevolg van klimaatverandering en de

sectorale benadering van water is reeds sprake van watertekorten

voor landbouw en natuur. Het Gaverbeekproject

bouwt voort op het Interreg-project VALYS project. Binnen

het waterlandschap zijn 3 projecten geselecteerd, allen direct

aan de Gaverbeek.


toekomstperspectief voor de Gaverbeek en het omliggende

landschap. Het toekomstbeeld toont de Gaverbeek als

groenblauwe omzoming van het stedelijk gebied Kortrijk

– Waregem in samenhang met een klimaat adaptief landbouwlandschap

(interfluvium).


• Een robuust watersysteem met ruimte voor water

• Een robuust watersysteem met ruimte voor water

om te beschermen tegen overstromingen en waterbeschikbaarheid

bij droogte (buffers en aanvulling

ondiepe grondwatertafel)

• Het versterken van de ecologisch waarde

• Kwalitatieve publieke open ruimtes op de overgang

van stad naar landelijk gebied

• Verdere verbetering van het recreatieve routenetwerk


op kaart weergeven:

• Gaverbeek als drager van een lineair park

• Koppeling van erfgoed en landschapsontwikkeling

(Goed te Nieuwenhove)

• Belevingsaspect Gaverbeek

• Verhogen biodiversiteit en herstel beekstructuur omgeving

ziekenhuis Waregem

• Waterberging in het interfluvium (agrarisch gebied)

• Project Rattekasteel


voorbeeld hiervan zijn de overstorten die veelvuldig voorkomen,

zelfs in de onmiddellijke omgeving van waterzuiveringsinstallaties.

De Gaverbeekvisie hanteert een klimaatscenario waarbij

3% ruimtebeslag gereserveerd wordt voor waterberging.

Hiermee stelt de regio zich zelf een doel, een ambitie! Verdere

studie en overleg geeft invulling aan de wijze waarop

deze ambitie dient vorm gegeven te worden. Het resultaat

is de realisatie van een daadwerkelijk klimaatadaptief landschap.







aanscherpen.

Visie als Vliegwiel -

Waterlandschap als vliegwiel

Leiedal is een intergemeentelijke samenwerking (intercommunale)

en is al geruime tijd ruimtelijk bezig in de

Gaverbeekvallei. Van oudsher werkt men voornamelijk

in het stedelijk gebied. De proceskennis inzake landbouwgerelateerde

kennis zaken zijn binnen de organisatie

enigszins ondervertegenwoordigd. De kans wordt gezien

om waterlandschap als hefboom te gebruiken voor meer

concrete uitwerkingen zowel in het agrarisch deel van de

vallei als in het sub-urbaan deel.

Binnen de werking van de Vlaamse overheid VLM zijn de

bedrijfsplanners mogelijk een kennispartner in deze materie

voor landbouwbedrijf gerelateerde kennis .

Het hebben van een kwaliteitsvolle visie met veel

draagvlak als de Gaverbeekvisie genereert ook middelen

vanuit allerlei richtingen. Laat anderen volop meewerken

aan de uitwerking van de visie in uw regie. Toon hen de

kansen zoals besproken rond bv ‘Goed te Nieuwenhoven’(’t

Gaverhopke) of bij de Gentseweg- Vijvebeekstraat-

Neerstraat.

Gaverbeekvallei: naar een vitaal landschap

U heeft ons een toelichting gegeven op de aanpak van het

beoogde initiatief. Wat ons opviel is dat de zogenaamde

‘hoe’- en ‘wat’-vraag in uw verhaal nog niet volledig

duidelijk zijn. De Gaverbeekvisie beantwoordt deels de

‘wat’ vraag. Voor 7 gebieden zijn zooms gemaakt die een

toekomstbeeld schetsen. De Gaverbeekvisie is een sterk

verhaal, waar onderbouwing in het document nog niet

altijd is terug te vinden. Mogelijk zit die onderbouwing

verscholen in andere documenten en studies. Wij zijn ervan

overtuigd dat het goed is eerst dit verhaal verder uit

te bouwen, waar wil je heen met het gebied? Daarvoor is

het nodig eerst goed te weten hoe het gebied in elkaar

zit; Uit welke deelgebieden bestaat de vallei en wat is

de rol van water erin. Waar bevinden zich kwaliteiten,

kansen en knelpunten? Maar ook analyseren waaruit het

Gaverbeekslandschap bestaat. Wat maakt het landschap

“des Gaverbeeks”?

Analyse, geschiedenis en van daaruit komen tot identiteit.

De identiteit kan aanleiding zijn om ingrepen in de

Gaverbeek op een bepaalde (Gaverbeekse) manier uit

te voeren. Ontwikkel hiervoor een instrumentarium dat

gebied specifiek is. De ‘Hoe’ vraag kan met dit passend

instrumentarium worden beantwoord.

Antwoord op de ‘wat’ en ’hoe’-vraag zal ook ondersteuning

bieden in het opstellen van een meer concrete visie

op het plangebied. Er ontstaat een helder verhaal wat

makkelijker uit te leggen is richting omgeving en bestuurders.

Dit zal helpen bij het verkrijgen van draagvlak

voor de realisatie van de beoogde ingrepen.

Systeemdenken en instrumentarium

Het gebied van de Gaverbeek maakt deel uit van een

groter stelsel aan kleinere beken. Deze beken stromen

van de hogere gronden (interfluvium) af, zijn grotendeels

regenwatervoerend en monden allen uit in de Gaverbeek.

Daarmee voeden zij een groot deel van de wateroverlast

die de Gaverbeek geeft.

Bij aanpassingen in de Gaverbeek is het van belang vanuit

het systeem te denken en daarmee ook de kleinere

beken in de visie te betrekken. Vanuit deze kennis kunnen

de juiste keuzes gemaakt worden om bijvoorbeeld:

- de wateroverlast aan te pakken,

- het systeem vitaal en veerkrachtig te maken

- de ondiepe grondwatertafel aan te vullen om vervolgens

wateronttrekking vanm de landbouw te kunnen faciliteren.

Bij bezoek aan het interfluvium hebben we gezien dat

er recent nog investeringen gedaan zijn in overstroming

inperkende maatregelen. Kijk of de mogelijkheid bestaat

deze actoren te betrekken bij de visie.

Lof voor het feit dat het Interfluvium reeds betrokken

is bij de tot standkoming van de visie en dat er gewerkt

is me scenario’s. De gekozen 3% t.b.v. water is een zeer

voorzichtige eerste stap, wellicht zal dit toekomstig

meer worden.

Samen met de omgeving

De Gaverbeek stroomt met name door Sub-urbaan gebied.

Telkens dient gewerkt te worden met verschillende

stakeholders. Continuïteit in visie en proces zijn dan des

te belangrijker.

Er is gekozen voor een aanpak waarbij de omgeving intensief

betrokken wordt. Een aanpak waar we zelf als

bureau ook vaak mee werken. Onze ervaring is dat dit

een aanpak is die kan leiden tot breed draagvlak voor de

uiteindelijke ingrepen in het landschap. Echter, men dient

zich ervan bewust te zijn dat men voldoende sturing

geeft in de richting waarop men wil dat het zich ontwikkeld.

Het verder uitwerken van de visie in ‘wat en ‘hoe’

helpt daarbij. Zodat ook toegelicht kan worden waarom

bepaalde suggesties wel zullen werken en welke niet.

Open riool

Het is slechts een notie, maar wij vonden het ronduit verrassend

dat woningen rechtstreeks hun afvalwater op de

beek kunnen lozen en de vele overstorten die we gezien

en vooral geroken hebben. Dat soms diezelfde beek intensief

wordt ingericht als speelwater voor kinderen vinden

we verbazingwekkend.

Toekomst van de landbouw, sense of urgency

Toekomst perspectief landbouw, de landbouwers kunnen

dat zelf het beste aangeven. (zie systeemdenken en

instrumentarium) In vele gevallen hebben boeren belang

bij een duurzaam watersysteem maar dit wordt zelden

onderkend. Ontwikkel samen met de boeren instrumentarium

voor het interfluvium.

Locaties die waarde toevoegen

Het denken vanuit het gehele systeem van de Gaverbeek

zou er ook voor kunnen zorgen dat er nieuwe inzichten

komen met betrekking tot de gekozen uit te voeren projecten.

Denk vanuit locaties waar winst te halen valt, die

er toe doen. Het landschap nabij het ziekenhuis is reeds

fraai, de weg ernaar toe veel minder.

Mogelijk is het voorgestelde hermeanderingsproject

wellicht niet de juiste projectkeuze mede gezien de vele

overstorten. Bovenal is dit reeds een mooi landschap.

Andere locaties vragen wellicht meer om een ingreep

bv Gentseweg- Vijvebeekstraat- Neerstraat relatie beek

ziekenhuisparking.


Foto’s terreinbezoek Gaverbeek - 23 augustus 2018


Visiekaart - Maarkebeek

Legenda

Projectgebied

Bos

Maarkebeek

Bronbossen

Kasteel

Motte

Hoogtelijnen assymetrische

vallei

Rivieren/beke

Holle wegen

Molen


Lanen

Historische bossen

6. Maarkebeek

BoschSlabbers

Gebiedsvisie

Maarkebeekvallei

DRAFT EINDRAPPORT

06 november 2017

KLIMAATROBUUST AGRO-WATERBEHEER

Voor de Maarkebeek is bij aanvang van het WaterLandSchap

programma reeds een goede integrale visie beschikbaar.

De visiekaart is een herwerking van het rapport opgenomen

landschapskaart. De gebiedsvisie van de Maarkebeekvallei

is opgebouwd vanuit vier krijtlijnen die de hoofddoelstellingen

vormen binnen deze visie en samen leiden tot een

integraal toekomstbeeld voor de Maarkebeek:

1. Een kimaatrobuuste vallei

2. Een vallei vol gebruikers

3. Een vallei vol beleving

4. Een leesbare vallei

De krijtlijnen worden nader uiteengezet in een set van

bouwstenen. Deze bouwstenen vormen puntsgewijze ingrepen

die dienen om de kwaliteit van het gebied te versterken.

De bouwstenen duiden potenties aan voor het gebied

die binnen een langetermijnperspectief dienen

bekeken te worden. Ze vormen als het ware een landschappelijke

toolbox voor de inrichting van het gebied. Enkele

voorbeelden van deze bouwstenen zijn op kaart weergeven:

• Bronbossen

• Holle wegen en lanen

• Erfgoed > kasteel, motte, molen

rapportage: Integrale visie Maarkebeek

Ter illustratie: op de volgende pagina zijn een aantal bouwstenen

opgenomen uit de integrale visie.


Bouwsteen: Hermeanderen en integreren oeverbeplanting

Bouwsteen: Ecologisch optimaliseren zijbeken

Asymmetrisch profiel Maarkebeekvallei


Foto’s terreinbezoek Maarkebeek (bron: internet)


Visiekaart - Laakvallei

Legenda

Projectgebied

Bos

Woningbouw

Rivieren/beken

Groene rivier

Wandelroute

Riooloverstort

Rug naar de beek

Zwembad

Sport velden

Waterinlaat

Fietsroute langs Deijle

Verbinding tussen beken

Duurzame landbouw

Recreatieve verbindingen

Overprojecten langs hele Laak

Relicten/cultuurhistorie

7. Laakvallei

BoschSlabbers

EEN VALLEI VOL KANSEN!

Het gebied van de Laak vormt onderdeel van het Dijle-Zennebekken,

grenzend aan het Demerbekken, dat op basis

van stroomgebieden in een tiental deelgebieden is onderverdeeld.

In tegenstelling tot andere regio’s is hier de afgelopen

tien jaar al veel werk verzet wat heeft geleid tot een

waardevol document: ‘integrale visie voor de Demervallei

en Laak van Diest tot Werchter’ (2016). Hierin is in hoofdlijnen

omschreven hoe de Demervallei en Laak zich in hoofdlijnen

ruimtelijk dienen te ontwikkelen. Voor wat betreft de

Demer staan er de komende jaren in het kader van het SIG-

MA-project realisaties van verschillende hermeanderingen

van de Demer op de planning. Voor de Laak ligt dit anders

aangezien deze nooit tot aandachtsgebied is aangewezen.

Het voordeel van de Laak is dat hij met zijn beperkte lengte

van circa 12km een overzichtelijk projectgebied vormt.

Veel van de gronden langs de beek zijn in eigendom van

dezelfde agrariër. De laak is een voormalige zijloop van de

Demer. Bijzonder aan de laak is dat deze in de huidige situatie

stroomopwaarts niet meer gekoppeld is aan deze rivier.

Hierdoor treedt dichtslibbing en verlanding op van de hele

beekloop. Achterstallig beheer (sinds 1974) versterkt dit. Ze

wordt nu enkel gevoed door overstorten en hemelwater.


toekomstperspectief voor de Laak en het omliggende landschap.

Het toekomstbeeld toont een laak als drager van een

vitaal landschap.


• Hydrologische herstel waterloop en opwaardering

aangrenzend landschap

• Normalisering grondwatertafel van de vallei

• Streven naar verduurzaming en verbreding van landbouw

binnen de vallei

• Verbeteren toegankelijkheid doormiddel van trage

wegennetwerk

• Bufferend vermogen van de vallei efficiënt aanwenden

bij waternood

• Invulling geven aan bestaande GRUP’s

Om de haalbaarheid van de visie te vergroten is voorgesteld

het gebied gefaseerd aan te pakken (deelgebieden onderscheiden).

Belangrijke suggestie hierbij is het maken van

een koppeling tussen Laak en Demer stroomafwaarts van

het stedelijk gebied van Aarschot. Er kan aangesloten worden

op de geplande hermeandering van de Demer, waardoor

een win-win ontstaat voor beide projecten.


op kaart weergeven:

• Ontwikkeling groene rivier > 1 grote oeverzone

• Ontwikkelen recreatief netwerk > wandelen langs de

laak, fietsen langs de Demer

• Opwaardering erfgoed en trage wegen

• Verbreding en verduurzaming landbouw

• Relatie woonlinten – beekstructuur versterken


voorbeeld hiervan zijn de overstorten.


‘Het visualiseren van de kansen kan een grote

bijdrage leveren aan een stukje bewustwording

en het creëren van draagvlak in de omgeving.’

- Merlijn Gijbels






aanscherpen.

Meeliften op het succes van de Demer

De Demer is reeds hard op weg een succesverhaal te

worden. Zeker met het terug open graven en koppelen van

de oude meanders die de Demer 11km langer zullen maken

wordt de Demervallei een zeer fraai project. Vele recreanten

weten de Demer al te vinden en waarderen haar

kwaliteiten. De nabije ligging van de Laak heeft alles in

zich om zich te verbinden aan het succes van de Demervallei.

Het kan met haar eigen, complementaire kwaliteiten

(bijvoorbeeld aantrekkelijke wandelroutes naast de reeds

aanwezige fietsroutes) dit succesverhaal nog groter maken.

Een win-win!

Weerstand vanuit de omgeving

U vertelde ons dat een tiental jaar geleden eerdere initiatieven

om de Laak weer watervoerend te krijgen geen doorgang

hebben gevonden. Vooral protesten van de directe

omwonenden van de beek hebben dit toen tegengehouden.

Angst voor wateroverlast in de vorm van overstromingen

speelden hierbij een grote rol. Deze angst mag dan grotendeels

ongegrond zijn, ze dient zeker niet onderschat te

worden. Waterveiligheid is een belangrijk aspect wat zeker

niet onderbelicht mag zijn wanneer nieuwe initiatieven gepresenteerd

worden aan de omgeving.

Daarnaast kent het opnieuw watervoerend maken van

de Laak momenteel weinig prioriteit bij het gemeentelijk

bestuur van Aarschot. Na de verkiezingen (najaar 2018) zou

dit met een nieuw bestuur snel kunnen veranderen. Zeker

wanneer een goed onderbouwd en aantrekkelijk projectinitiatief

gecommuniceerd kan worden.

Bewustzijn creëren

De Laak wordt – zeker door de bevolking op leeftijd – nog

altijd gezien als een soort open riool waarin afval(water) vrij

geloosd kan worden. Kansen om deze te ontwikkelen tot

gezond beeksysteem die bijdraagt aan onder andere een

aantrekkelijke woonomgeving worden nog niet tot nauwelijks

gezien. Hiervoor is het noodzakelijk bij te dragen aan

een stukje bewustwording. Onze ervaring is dat het visualiseren

van de kansen een grote bijdrage kan leveren aan

een stukje bewustwording en het creëren van draagvlak in

de omgeving.

Een helder verhaal voor de Laak: ‘van goot naar gezond

beeksysteem’

Ook richting andere partijen is het goed een krachtig en

eenduidig verhaal te kunnen communiceren over de revitalisatie

van de Laak. Deze dient een heldere boodschap te

hebben die voor een ieder te bevatten is. Een verhaallijn

die op hoofdlijnen weergeeft wat het belang is van het

weer watervoerend maken van de Laak. Dit verhaal kan

vervolgens als kapstok/paraplu dienen voor de kleinere ingrepen

in het gebied en een sectorale benaderingen op de

opgave. Wij zien kansen samen met u een eerste opzet te

maken voor het verhaal van de Laak ‘van goot naar gezond

beeksysteem’.

Aarschotse Laak weer in beeld

In Aarschot hebben we gezien dat het terug boven de grond

brengen en weer watervoerend maken van de Laak tot een

kwaliteitsimpuls kunnen leiden in het noordoostelijk deel

van de stad. Toch denken wij niet dat het slim is hier zélf

de initiatiefnemer te zijn maar vooral aan te sluiten bij (toekomstige)

ontwikkelingen, zoals:

Aansluiten van de Laak op de Demer zodat deze weer watervoerend

wordt en tegelijkertijd een fraaie blauwgroene

structuur wordt voor de nieuwe woonwijk.

Kwaliteitsimpuls sportvelden, groenblauwe structuur de

Laak meenemen in plannen.

Aarschot ontwikkelt momenteel een hemelwaterplan, bewaak

hierbij het belang van de Laak (hoe kan deze op duurzame

wijze onderdeel vormen van dit plan?).

Historische site ’t Saske, wanneer de aangrenzende openbare

ruimte / riolering aangepakt wordt kan hier een plek

gemaakt worden die refereert aan zijn historie.

De Laak: voorbeeldproject voor duurzaam water én landbouw

Een vrij uniek aspect aan het initiatief rondom het opnieuw

watervoerend maken van de Laak is volgens ons de reeds

getoonde interesse vanuit de landbouw. In vele gevallen

hebben boeren belang bij een duurzaam watersysteem

maar dit wordt zelden onderkend (wij hebben dit nog niet

eerder op deze schaal gezien binnen een van de andere water-land-schap

projecten).

Naast de vele aanwezige beheersovereenkomsten in het

gebied lopen er al verschillende pilots binnen het oeverzoneproject.

De Laak heeft alles in zich om een voorbeeldproject

te worden om te laten zien hoe een duurzaam watersysteem

een winst kan zijn voor de aanwezige landbouw.

Het feit dat het om slechts enkele partijen/grondeigenaren

gaat maakt de uitvoering bovendien een stuk eenvoudiger!

Historische sites

De Laak kent verschillende historische sites in haar directe

nabijheid waar we er gister een aantal van ‘gevonden’ hebben;

Bruggenhof en de Veldonkhoeve en –molen. Deze historische

sites vormen aanleiding het verhaal van de Laak te

kunnen vertellen; hoe werd de Laak vroeger gebruikt en op

welke wijze kan de beek ons weer dienen in de toekomst?

Een koppeling van een recreatieve functie aan deze historische

sites ligt voor de hand. Ze vormen aantrekkelijke

punten voor omwonenden en bezoekers van buiten de regio

om deze sites en bovenal de Laak beter te leren kennen.

Slimme, gefaseerde ontwikkeling

Naast een helder en eenduidig verhaal is ook een slimme

strategie omtrent fasering van belang. Het opnieuw koppelen

van de Laak aan de Demer en hem daarmee watervoerend

maken stuit hier en daar op weerstand. Wij raden

dan ook aan eerst slechts een deel van de Laak te koppelen.

Bij het openen van een oude meander Demer in het kader

van het hermeanderingsproject kan hier relatief eenvoudig

een verbinding gemaakt worden met de Laak. Door eerst

een deel van de Laak weer watervoerend te maken laten

we zien dat dit niet tot overlast leidt, maar juist tot een

kwaliteitsimpuls voor de directe omgeving van de beekloop.

Daarna zullen verschillende partijen (waaronder de

stad Aarschot) op dit succes willen meeliften en dit goede

voorbeeld volgen.


Foto’s terreinbezoek Laakvallei - 14 augustus 2018


Visiekaart - Zennebeemden

8. Zennebeemden

BoschSlabbers

“LEVEN IN DE ZENNEBEEMDEN”

De provincie Vlaams Brabant is trekker van het project Zennebeemden,

belangrijk onderdeel van het Strategisch project

Zennevallei. Het project Zennebeemden kan best omschreven

worden als het ontwikkelen/ realiseren van een

400ha groot landschapspark. Het gebied wordt omgeven

door stedelijk weefsel en bedrijventerreinen. In het zuiden

is er enigszins sprake van een iets landelijkere omgeving.

De Zenne stroomt midden door het gebied, verschillende

infrastructuurbundels (hoogspanningslijnen en de E19

doorsnijden het gebied van Noord naar Zuid).

Binnen het landschapspark wordt gestreefd naar het verhogen

van biodiversiteit en ecologische waarde, het verhogen

van de waterkwaliteit en buffercapaciteit, het creëren van

een grootstedelijk uitloopgebied. Concrete doelstellingen

zijn:

• Waterbeheer > ruimte geven aan het water, gecontroleerde

overstroming, hemelwaterbuffering en het

verbeteren van de waterkwaliteit

• Toekomstbestendige landbouw > een aangepast waterregime,

erosiebestrijding op de flanken

• Natuurbouw en vergroten biodiversiteit

• Vergroten landschapsbeleving > recreatief medegebruik

en verbinden van de dorpskernen met het

landschap

Werken aan een landschapspark: het project omvat een

veelheid aan maatregelen om van dit door infrastructuur

doorsneden gebied een vitaal landschapspark te maken

met focus op water en korte ketenlandbouw. Hierbij valt te

denken aan:

• Waterberging

• Ontwikkelen kleinschalige zuiveringen voor o.a.

afvloeiend water van snelwegen, water vanaf de snelwegparking

• Ontwikkeling van stedelijk uitloopgebied d.m.v. recreatieve

routings en verblijfskwaliteit

• Stimulering van korte ketenlandbouw

• Versterking van de koppeling met het stedelijk gebied

met als hoofdaccent de Catala-site

• Verhogen van de biodiversiteit door omvorming van

de populieren opstanden tot waardevol broekbos

• Ontwikkelen van duidelijke toegangen tot het gebied

aansluitend op het openbaar vervoer

• Herwaardering van erfgoed (kasteel Beersel, hoogstam

Krieken Schaarbeek,...)

Tezamen kunnen deze maatregelen de basis leggen voor

de realisatie van een kwalitatief randstedelijk landschap.

Al deze maatregelen vormen een gedegen inspanning en

hebben raakvlakken alle disciplines van de overheid. Een

gebiedsregisseur kan verbinding leggen tussen alle actoren

en het belang van het landschapspark behartigen.







aanscherpen.

Strategisch project als Vliegwiel

Waterlandschap als vliegwiel

Het strategisch project Zennevallei loopt al enige tijd. Vastgesteld

wordt dat deze status middelen genereert vanuit

meerdere kanalen. De kans wordt gezien om waterlandschap

als hefboom te gebruiken voor meer concrete uitwerkingen.

Daarbij zijn er vele opties (deelprojecten) en

een kwartiermaker, een ambassadeur van het landschapspark.

Hij kan de visie uitdragen en de belangen verdedigen

op alle noodzakelijke plekken. Er komt veel samen in

dit gebied, maar er zijn ook ontzettend veel kansen en er

zijn ook enthousiastelingen: ‘Ruisbroek droomt’. Zij hebben

op beperkte schaal al zo een kaartbeeld gemaakt. Met een

wervend kaartbeeld is de ‘wat’ vraag beantwoord. Dit zal

helpen bij het verkrijgen van draagvlak voor de realisatie

van de beoogde ingrepen. De ‘hoe’ vraag kan de kwartiermaker

invullen in samenspraak met de verschillende actoren.

Schuw daarbij vooral de mogelijkheden voor ‘rode’

ontwikkelingen niet als kostendrager voor de realisatie van

het landschapspark.

genbos vlak bij de Catalasite. Een belangrijk schakelpunt

als toekomstige entree van het landschapspark.

Toekomst van de landbouw, sense of urgency

Toekomst perspectief voor grootschalige landbouw in dit

gebied is er niet. Voor korte-keten landbouw is er des te

meer ruimte en perspectief. Dit is ook een doelstelling van

het project.

Geuze en kriek zijn aan een echte revival bezig, schakel

de brouwerijen in. Niet alleen voor laagstammen maar ook

voor hoogstammen. Op strategische plekken, ik denk aan

de omgeving van het kasteel van Beersel, kunnen zij meerwaarde

betekenen voor beide partijen.

end pad, een fraaie bank op een uitzichtpunt (in de huisstijl

van het landschapspark) kunnen wonderen doen. Soms

moeten deze punten ook naar een hoger niveau gebracht

worden, ze moeten schitteren zodat iedereen er fier op

is. (De inbedding van het Felixart museum stelt hierin wat

teleur, al zijn de natte gralanden langs de Grote Baan schitterend.

En bovenal, vergeet ook niet te beheren!

kansen. Middelen en personele capaciteit zijn echter beperkt,

definieer en prioriteer daarom de kansen (deelprojecten).

Belangrijk uitgangspunt daarbij zou kunnen zijn de mate

van schade aan het landschapspark die optreedt wanneer

het deelproject niet onmiddellijk tot uitvoer komt. Kijk daarbij

naar wettelijke status of wetgevingen die schade kunnen

voorkomen.

Zennebeemden: naar een kwalitatief landschapspark

U heeft ons een toelichting gegeven op de aanpak van de

beoogde initiatieven. Wat ons opviel is dat de zogenaamde

‘hoe’- en ‘wat’-vraag in uw verhaal nog niet volledig

duidelijk zijn. Om tot een sterk verhaal/perspectief voor het

gebied te komen, lijkt het ons opportuun om een wervend

kaartbeeld op te stellen. Met een tot de verbeelding sprekende

kaart kunnen mensen en bedrijven warm gemaakt

worden voor het einddoel. Ze zullen kansen zien i.p.v. problemen.

Het project zou gebaad zijn met het aanstellen van

Systeemdenken en instrumentarium

Het Zennebeemdengebied is een complex gebied met een

bijzondere waterstructuur die u in de vingers heeft en waarmee

u werkt bv creëren buffergebieden om elders in het

stelsel capaciteit te creëren. Er zijn in dit complexe gebied

veel verschillende watersystemen o.a. snelweg, de snelwegparking,

het kasteeldomein. Onderzoek of zij zelf het

eigen water kunnen reinigen (bv middels helofytenfilters

voordat er geloosd wordt in het landschapspark).

Wat ons opviel tijdens ons bezoek is het peilverschil in de

Zenne en daarmee de verschillende belevingen die de rivier

heeft. Hierop inspelen in verdere uitwerkingen heeft meerwaarde

en maakt alles specifiek.

Open riool

Het is slechts een notie, maar wij vonden het ronduit waanzinnig

dat een hele wijk dure woningen rechtstreeks hun

afvalwater in de Zenne lozen. Evenals het overstort in Dro-

Locaties die waarde toevoegen

Zoals ook al aangegeven in ‘Strategisch project als Vliegwiel

Waterlandschap als vliegwiel’ verhogen de slaagkansen

als negatieve zaken voor het park vermeden kunnen

worden. De voormalige CaTaLa-site is hiervan het meest in

het oog springende voorbeeld. Door een eenvoudige schets

te maken van een gewenste ontwikkeling en deze aan te

reiken aan mogelijke ontwikkelaars houdt u mogelijk meer

regie. De schetsen hoeven geen status te hebben, maar ze

zullen de ontvangers wel positief aan het denken zetten,

misschien kan er wel energie opgewekt worden met het

peilverschil (of is dit al het geval). U kan ze ook aanwenden

bestuurders te overtuigen van de kansen die er liggen.

In feite is het middendeel van het projectgebied, landschappelijk

al fraai. Dit in schril contrast met de vele bijzonder

lelijke randen. Wij denken dus dat in deze randen

grote kansen en opgaves liggen. Meerwaarde kan hier soms

met eenvoudige middelen bekomen worden. Een verbind-


Foto’s terreinbezoek Zennebeemden - 27 augustus 2018


BEEKVALLEI

Oeverversteviging

Wachtbekkens en

slibvangen langs

de beek

PRODUCTIEF LANDSCHAP

Ieper

Grasgang in droge

vallei

Damconstructies

met strobalen en

erosiepoelen

Graften

Grasbufferstroken

Aarden dammen

en erosiepoelen

Lineaire

landschapselementen

Contourbewerking

Landbewerking na

oogst

Visiekaart Robuuste waterlopen in de Westhoek

Herbebossing en

permanent grasland


9. Robuuste waterlopen Westhoek

Cluster landschap+stedenbouw

PROBLEMATIEK

• Agrarische systeem

• Bodemerosie op de hellende percelen in het stroomgebied

• Omvangrijke slibaanvoer door erosieproblematiek

• Uitspoelen van nutriënten en gewasbeschermingsmiddelen door erosieproblematiek

• Watersysteem

• Afkalvende beekoevers als gevolg van de erosieve kracht van het water

• Afnemende waterkwaliteit van Dikkebusvijver ten gevolge van de slibaanvoer en het uitspoelen van nutriënten en

gewasbeschermingsmiddelen

• Terugkeerperiode voor baggerwerken in Dikkebusvijver wordt steeds kleiner

VISIE

De Kleine Kemmelbeek heeft haar oorsprong op de Kemmelberg en mondt via de Grote Kemmelbeek uit in de IJzer te Reninge.

De Kemmelbeek voedt de Dikkebusvijver. Dit waterspaarbekken staat in een staat voor de drinkwaterwinning in de regio. De

Kemmelbeek heeft een totale lengte van 10 kilometer. Over een afstand van 5 kilometer heeft de beek een verval van 35 meter.

De sterke erosieve kracht van het water zorgt voor afkalvende beekoevers. Op de hellende percelen in het stroomgebied komt

sterke bodemerosie voor. De combinatie van afkalvende beekoevers en bodemerosie zorgt voor omvangrijke aanvoer van slib

die de drinkwaterfunctie van Dikkebusvijver in het gedrang brengt.

Deze ruimtelijke visie zet in op het ontwikkelen van kleinschalige bottum-up initiatieven ter bestrijding van bodemerosie. Deze

bottum-up initiatieven worden vertaald in landschappelijke bouwstenen die een concrete oplossing op perceelsniveau bieden

voor het beheersen van de erosieproblematiek. Tezamen vormen deze bouwstenen een samengesteld landschapssysteem dat

de problematiek van afnemende waterkwaliteit en bodemverlies op een regionaal schaalniveau aanpakt.


Bouwstenen

Oeverversteviging

Wachtbekkens en slibvangen langs de beek

Oeverversteviging wordt ingezet om afkalving

van beekoevers tegen te gaan als gevolg van

de sterke erosieve kracht van het water.

Wachtbekkens en slibvangen worden

gebruikt om het sediment, dat samen met het

afstromende water van de akkers komt, op te

vangen. Op die manier wordt de sedimentafvoer

stroomafwaarts verminderd.

Referentiebeeld oeverversteviging

Referentiebeeld wachtbekken in Lierden

Oeverversteviging

Wachtbekkens en slibvangen langs de beek


Grasgang in droge vallei

Een grasgang wordt aangelegd tussen

erosiegevoelige akkers op plaatsen waar

het afstromend water zich van nature uit

concentreert. Een grasgang houdt het

geërodeerde bodemmateriaal vast zodat het

niet verder kan wegspoelen.

Damconstructies met strobalen

en erosiepoelen

Een damconstructie met strobalen functioneert

als een slibvang waarbij het afstromende water

wordt afgeremd en het meegevoerde sediment

kan bezinken.

Referentiebeeld grasgang

Referentiebeeld damconstructie met strobalen

Principesnede grasgang in droge vallei

Principe damconstructie met strobalen en erosiepoelen

Grasgang in droge vallei

Damconstructies met strobalen en erosiepoelen


Graften

Grasbufferstroken

Graften zijn landschappelijke elementen die

evenwijdig aan de hoogtelijnen of dwars op de

richting van een helling worden aangelegd. Een

graft houdt het geërodeerde bodemmateriaal

vast zodat het niet verder kan wegspoelen.

Een grasbufferstrook wordt aangelegd langs

een waterloop, tussen twee erosiegevoelige

akkers of tussen een erosiegevoelige akker

en een weg. Een grasbufferstrook houdt het



Referentiebeeld graft in Vijlen

Referentiebeeld grasbufferstrook

Grasbufferstroken

Graften

Principe graften

Principe grasbufferstroken

Graften

Grasbufferstroken


Lineaire landschapselementen

Aarden dammen met erosiepoelen

Een lineair landschapselement is een natuurlijke

of aangeplante vegetatiestrook aan de rand

van een perceel dat bestaat uit houtkanten

of heggen. Een landschapselement houdt het



Een aarden dam met erosiepoel wordt op

perceelgrenzen aangelegd en dient als

slibvang. Het afstromende water wordt tijdelijk

gebufferd zodat het meegevoerde sediment

kan bezinken.

Referentie lineaire landschapselementen

Referentiebeeld aarden dam met erosiepoelen

Houtkanten op steilranden

Lineaire landschapselementen

Aarden dammen met erosiepoelen


Contourbewerking

Landbewerking na oogst

Contourbewerking is het bewerken van de

bodem parallel aan de hoogtelijnen. Het

ploegen, zaaien, … gebeurt loodrecht op de

richting van de helling. Op die manier wordt

vermeden dat kleine stroomkanaaltjes gevormd

worden waarlangs het water de helling kan

afstromen.

Na het oogsten ligt de akker er vaak onbedekt

bij waardoor het regenwater moeilijk kan

infiltreren en helling afwaarts oppervlakkig zal

afstromen. Om het erosierisico te verminderen

dient de bodem na de oogst te worden

bewerkt Dit kan gebeuren door het inzaaien

van groenbedekkers.

Referentiebeeld contourbewerking

Referentiebeeld landbewerking na oogst

Contourbewerking

Landbewerking na oogst


Herbebossing en permanent grasland

Samengevoegde bouwstenen

Herbebossing van akkers en het omvormen

van akkers naar permanente graslanden wordt

voorzien op sterk erosiegevoelige percelen

waarbij een groot deel van het bodemmateriaal

reeds verdwenen is.

Herbebossing en permanent grasland

Schema samengevoegde bouwstenen


BEEKVALLEI

Roeselare

Gecontroleerd

overstromingsgebied (GOG)

Omgekeerd

rabattenbos

Zilverberg

Oekene

Passendale

Moorslede

Beitem

Ringdijk rondom

populierenbos

PRODUCTIEF LANDSCHAP

Ledegem

Sint-Eloois-Winkel

Irrigatiesysteem gekoppeld

aan industriële waterbassins

Aanleg nieuwe openbare

waterspaarbekken

Beselare

Dadizele

Moorsele

Uitbreiding bestaande poelen

tot waterspaarbekken

Aanleg grachten op

perceelgrenzen

Visiekaart Productief landschap Midden-West-Vlaanderen

Ringgracht rondom

private kavels

Ringgracht rondom

bedrijfskavels


10. Productief landschap Midden-West-Vlaanderen


PROBLEMATIEK

Agrarische systeem

• Grote druk op landbouwgronden door seizoenpacht

• Aankoop landbouwgronden door diverse actoren (diepvriesindustrie i.f.v. strategische grondreserves, privatisering i.f.v.

vertuining en verpaarding)

• Hoogste grondprijzen in Vlaanderen

• Zeer intensief landgebruik

Watersysteem

• Wateroverlast

• Zeer beperkte infiltratiemogelijkheden door de aanwezigheid van een ondergrondse kleilaag op geringe diepte

(Ieperiaan)

• Overstromingsgevoelige beekvalleien als gevolg van reliëf

• Watertekort

• Zeer beperkte mogelijkheden voor de ruimtelijke inpassing van nieuwe waterspaarbekkens en bufferbekkens t.g.v.

grote druk op de open ruimte vanuit landbouwproductie

• Verkeersdrukte op te smalle landbouwwegen als gevolg van e grote afstanden tussen de waterspaarbekkens

VISIE

De regio Midden-West-Vlaanderen staat bekend als de ‘groentetuin van Europa’. Het landschap wordt gekenmerkt door een

ruimtelijke concentratie aan gespecialiseerde landen tuinbouw en bijhorende agro-industrie. Tegelijk is het één van de

waterarmste regio’s van Vlaanderen. Als gevolg van de geologische structuur beschikt de regio slechts over een beperkte

hoeveelheid zoet water. Het zeer intensieve landgebruik in combinatie met de beperkte grondwatervoorraden zorgt voor een

grote druk op het landbouwproductiesysteem.

De ruimtelijke visie zet in op kleinschalige bottum-up initiatieven waar betrokken grondeigenaars op vrijwillige basis aan

kunnen participeren. Deze bottum-up initiatieven worden vertaald in ruimtelijke bouwstenen die een concrete oplossing

op perceelsniveau bieden voor het beheersen van de watertekorten. Er wordt geen hiërarchie in bouwstenen opgelegd. De

landbouwers kunnen zelf kiezen van welke bouwstenen ze gebruik willen maken en waar ze welke bouwsteen willen toepassen.

De bouwstenen worden niet op één specifieke locatie geconcentreerd, maar kunnen verspreid over de gehele regio worden

toegepast. Elke bouwsteen biedt een specifieke oplossing voor de watertekorten in de landbouw en is gekoppeld aan een

specifieke vorm van landschapsbouw.


Bouwstenen

Gecontroleerd overstromingsgebied (GOG)

Een gecontroleerd overstromingsgebied (GOG)

is een zone naast een waterloop die wordt

omringd door een dijk en als waterbuffer wordt

ingezet bij extreme weersomstandigheden. Bij

hoge waterstanden in de waterloop kan het

water over een overloopdijk of door stuw het

gebied binnenstromen. Bij lage waterstanden

kan het water in het gecontroleerd

overstromingsgebied weer uitstromen in

de waterloop. Op die manier kan een grote

hoeveelheid water tijdens piekperiodes

worden geborgen. Naast gecontroleerde

overstromingsgebieden kunnen er ook

bufferbekkens met enkel een captatiefunctie

voorzien worden.

Omgekeerd rabattenbos

Omgekeerde rabattenbossen worden

aangelegd om het water te zuiveren alvorens

het naar de waterloop doorstroomt. De

rabattenbossen worden aangelegd in de

nattere zone van de weilanden en zorgen voor

biomassaproductie.

Schema omgekeerd rabattenbos

Schema GOG

Principes omgekeerd rabattenbos


Omgekeerd rabattenbos

Referentie GOG

Toepassing gecontroleerd overstromingsgebied (GOG)

Referentie omgekeerd rabattenbos

Toepassing omgekeerd rabattenbos


Ringdijk rondom populierenbos

Rondom populierenbossen langs de waterloop

wordt een ringdijk aangelegd waarin overtollig

water tijdens piekdebieten kan worden

vastgehouden zodat bij wateroverlast.

Irrigatiesysteem gekoppeld aan industriële waterbassins

Het proceswater van grote bedrijven wordt

verzameld in een grootschalige waterbassins.

Via ondergrondse leidingen of bovengrondse

grachten kan het water worden verdeeld over

een groter aaneengesloten landbouwgebied.

Schema ringdijk rondom populierenbos

Schema irrigatiesysteem gekoppeld aan industriële

waterbassins

Ringdijk rondom populierenbos

Irrigatiesysteem gekoppeld aan industriële waterbassins

Referentie Populierenbos

Toepassing ringdijk rondom populierenbos

Referentie waterbassin bij industrie

Toepassing irrigatiesysteem gekoppeld aan industriële

waterbassins


Aanleg nieuwe openbare waterspaarbekken

Op overhoeken van landbouwpercelen en ter

hoogte van kruisende wegen worden nieuwe

openbare waterspaarbekken aangelegd. Bij extreme

droogte kunnen deze gebruikt worden

door landbouwers uit de directe omgeving.

Uitbreiding bestaande poelen tot waterspaarbekken

Bestaande poelen worden vergroot tot

landschappelijk ingepaste waterspaarbekkens.

Dit zorgt voor meer opslag van hemelwater

dat tijdens droogte voor de omliggende

landbouwpercelen kan worden gebruikt.

Schema aanleg nieuwe openbare waterspaarbekkens

Schema uitbreiding bestaande poelen tot waterspaarbekken

Aanleg nieuwe openbare waterspaarbekkens

Uitbreiding bestaande poelen tot waterspaarbekken

Referentie waterspaarbekken

Toepassing aanleg nieuwe openbare waterspaarbekkens

Referentie waterspaarbekken

Toepassing uitbreiding bestaande poelen tot waterspaarbekken


Aanleg grachten op perceelgrenzen

Langs de perceelgrenzen van de

landbouwpercelen worden grachten met

stuwtjes aangelegd om water langer

stroomopwaarts vast te houden. Het betreft

nieuwe grachten of bestaande ingebuisde

grachten die opnieuw worden opgelegd.

Ringgracht rondom private kavels

Landbouwpercelen die geprivatiseerd worden

en geen productieve functie meer hebben

dienen een ringgracht rondom de kavel aan te

leggen. Deze ringgracht dient voor de buffering

van overtollig water en kan bij extreme droogte

gebruikt worden door landbouwers uit de

directe omgeving.

Schema aanleg grachten op perceelgrenzen

Schema ringgracht rondom private kavels

Aanleg grachten op perceelgrenzen

Ringgracht rondom private kavels

Referentie gracht op perceelgrens

Toepassing aanleg grachten op perceelgrenzen

Referentie ringgracht rondom boerderij

Toepassing ringgracht rondom private kavels


Ringgracht rondom bedrijfskavels

Peilgestuurde drainage (Triple A)

Gekoppelde Bufferbekkens (Hemelwater +)

Bestaande en/of nieuwe groenbuffers rondom

bedrijfskavels worden uitgebreid met een

ringgracht. Deze ringgracht dient voor de

buffering van overtollig water en kan bij extreme

droogte gebruikt worden door landbouwers uit

de directe omgeving.

Schema ringgracht rondom bedrijfskavels

Peilgestuurde drainage bestaat uit drie

onderdelen. Slim draineren als er regen valt,

irrigeren bij droogte en het afvoeren van met

nitraat besmette grond naar een zuiveringsput.

Dit systeem bestaat uit een netwerk van buizen

die met elkaar in verbinding liggen onder de

landbouwpercelen.

Het principe van gekoppelde bufferbekkens

is gestoeld op het creëren van extra

wateropslagcapaciteit. Door het aanleggen

van collectieve bufferbekkens en deze te

verbinden met de individuele bufferbekkens

van de serreteeltbedrijven kan het

hemelwater onderling worden verspreid.

Bedrijven met grote dakoppervlaktes en

een klein benuttingspercentage kunnen

hun wateroverschot verspreiden onder

de landbouwbedrijven die een groter

benuttingspercentage nodig hebben dan ze

zelf kunnen opvangen.

Peilgestuurde drainage

Principes ringgracht rondom bedrijfskavels

Ringgracht rondom bedrijfskavels

Peilgestuurde irrigatie

Referentie ringgracht bij bedrijfskavels

Toepassing ringgracht rondom bedrijfskavels

Afvoer van nitraat

Hemelwater +


Noodweergestuurde bufferbekkens (RainlevelR)


Het principe van noodweer gestuurde

bufferbekkens bestaat erin aankomende

neerslag via satelliettechnologie exact

te voorspellen waardoor het water in de

individuele bufferbekkens voortijdig in de

beek kan worden geloosd. Op die manier komt

ruimte voor waterberging vrij in het individuele

bufferbekken en kunnen piekdebieten in de

waterloop worden gereduceerd.

Schema toegepaste bouwstenen

RainlevelR

Toegepaste bouwstenen op case study


BOUWSTENEN

Nijlen

Lier

Aartselaar

Lint

Overstroombare

zones

Buffer/captatiebekkens

Kontich

Berlaar

Boom

Rumst

Duffel

Zuiveringsmoeras

Sint-Katelijne-Waver

Putte

Mechelen

Rietkragen en

stuwtjes

Noodweer gestuurde

bufferbekkens

(RainlevelR)

Bonheiden

Hemelwater+

maatregelen

Visiekaart Aqualitatieve Mechelse Groenteregio

Intelligente

drainages

(Triple A)


11. Aqualitatieve Mechelse groentenregio


PROBLEMATIEK

Agrarische systeem

• Glastuinbouw gaat door een transitieperiode en kent een sterke dynamiek

• Er is een sterke ruimtedruk tussen professionele landen tuinbouw en de aanwezigheid van zonevreemde woningen,

paardenweiden en lintbebouwing

• Grote druk op de resterende open ruimte door verschillende grondgebruikers

Watersysteem

• Slechte oppervlaktewaterkwaliteit

• Wateroverlast

• Beperkte waterbufferingsmogelijkheden t.g.v. de sterk versnipperde ruimtelijke structuur

• Beperkte infiltratiemogelijkheden t.g.v. de aanwezigheid van grote verharde oppervlaktes

• Sterk overstromingsgevoelige beekvalleien t.g.v. het intensieve grondgebruik en de verstedelijking

• Watertekort

• Beperkte ruimtelijke mogelijkheden voor de inpassing van waterbassins

• Intensief landgebruik vereist grote hoeveelheden zoetwater

• Versneld afvoeren van hemelwater beperkt het hergebruik

VISIE

De Mechelse groenteregio staat bekend om zijn intensieve glastuinbouwteelt. Het landschap wordt gekenmerkt door een

ruimtelijke versnippering met een nevenschikking van serres, lintbebouwing, bedrijfsgebouwen en verspreide woonkernen.

Als gevolg van de centrale ligging tussen Antwerpen en Brussel komt de resterende open ruimte sterk onder druk te staan. Dit

uit zich in een voortschrijdende verpaarding en vertuining van het landschap.

De ruimtelijke visie zet in op verschillende schaalniveaus. Kleinschalige initiatieven waar betrokken grondeigenaars op

vrijwillige basis aan kunnen participeren, in functie van een meer grootschalige visie waarbij de beekvallei stap voor stap kan

worden versterkt tot een groenblauw netwerk. De verschillende initiatieven worden vertaald in ruimtelijke bouwstenen die een

concrete oplossing bieden in het beheersen van wateroverlast en watertekorten. Elke bouwsteen biedt een specifieke oplossing

voor de watertekorten in de landbouw en is gekoppeld aan een specifieke vorm van landschapsbouw. Tezamen vormen deze

bouwstenen een samengesteld landschapssysteem dat een oplossing kan bieden voor de regionale problematieken zoals

watertekort, wateroverlast en waterverontreiniging.


Bouwstenen


Een gecontroleerd overstromingsgebied (GOG)

is een zone naast een waterloop die wordt

omringd door een dijk en als waterbuffer wordt

ingezet bij extreme weersomstandigheden. Bij

hoge waterstanden in de waterloop kan het

water over een overloopdijk of door stuw het

gebied binnenstromen. Bij lage waterstanden

kan het water in het gecontroleerd

overstromingsgebied weer uitstromen in

de waterloop. Op die manier kan een grote

hoeveelheid water tijdens piekperiodes

worden geborgen. Naast gecontroleerde

overstromingsgebieden kunnen er ook

bufferbekkens met enkel een captatiefunctie

voorzien worden.

Referentie GOG Bosbeek

Principe en snede GOG

Gecontroleerde overstromingsgebieden

Toepassing GOG’s op case study


Buffer/captatiebekkens

Het opgevangen hemelwater van glastuinbedrijven

wordt via een grachtennetwerk naar

één of meerdere collectieve bufferbekkens

geleid. De bufferbekkens kunnen in de zone

van de beekvallei worden ingepast. Door de

hoge grondwatertafel in de beekvallei kan

het opgeslagen water niet wegzakken en is

het mogelijk om de bufferbekkens op een

landschappelijke manier in te passen. De

bufferbekkens worden omringd door lage

dijkjes en voorzien van een recreatief padennetwerk.

Door de dijkjes te beplanten wordt

de landschappelijke structuur van beekvallei

versterkt. Het interne grachtennetwerk tussen

de collectieve bufferbekkens wordt voorzien

van rietkragen om het doorstromende water te

zuiveren. Stuwtjes in de gracht dienen om te

snelle afstroming af te remmen.

Referentie buffer/captatiebekken Breemeersbeek

Referentie waterbassin glastuinbouw Bleiswijk

Principe en snede buffer/captatiebekkens

Buffer/captatiebekken

Toepassing buffer/captatiebekkens op case study


Zuiveringsmoeras

De waterkwaliteit in de beekvallei dient

verbeterd te worden. Door het grachtennetwerk

te koppelen op een zuiveringsmoeras alvorens

het in de beek te laten stromen kan de

waterkwaliteit sterk worden verbeterd en kan

tevens de landschappelijke structuur van de

beekvallei worden versterkt.

Referentie zuiveringsveld

Referentie rietkragen

Principe en snede zuiveringsmoeras

Zuiveringsmoeras

Toepassing zuiveringsmoeras op case study


Recreatieve paden

Over de beekgerelateerde bouwstenen wordt

een recreatieve route over de dijkenstructuur

ingepast. Dit is toegankelijk voor ruiters,

wandelaars en fietsers.

Referentie recreatieve paden

Referentie wandelpaden

Principe en snede padenstructuur

Recreatieve paden

Toepassing recrectieve paden op case study


Noodweergestuurde bufferbekkens

(RainlevelR)

Het principe van noodweer gestuurde

bufferbekkens bestaat erin aankomende

neerslag via satelliettechnologie exact

te voorspellen waardoor het water in de

individuele bufferbekkens voortijdig in de

beek kan worden geloosd. Op die manier komt

ruimte voor waterberging vrij in het individuele

bufferbekken en kunnen piekdebieten in de

waterloop worden gereduceerd.

Hemelwater+ maatregelen

Het principe van water bergen en brengen naar

zones waar het kan benut worden met extra

hemelwaterbuffers of nieuwe waterleidingen

tussen bedrijven door opvangpotentieel en

waterbehoefte te clusteren. We werken een

plan van aanpak uit om samenwerking te

stimuleren tussen bedrijven met een groot

opvangpotentieel (dakoppervlakte) en een

klein benuttingspercentage en nabijgelegen

bedrijven met een hoog grondwaterverbruik.

We onderzoeken aansluitingsmogelijkheden

t.b.v. irrigatie omliggende landbouwpercelen.

Intelligente drainages

(Triple A)

Triple-A is een voorbeeld van intelligente

drainage. Deze bestaat uit peilgestuurde

drainage, mobiele waterzuiveringen

op verzameldrainputten en irrigatie via

peilgestuurde drainage.

Hemelwater+

Intelligente drainage

RainlevelR

Peilgestuurde drainage

Peilgestuurde irrigatie

Mobiele waterzuivering


Overstroombare zones


In overstromingsgevoelige zones worden

de beken lokaal verbreed zodat extra

buffercapaciteit ontstaat. Doordat het water

meer ruimte krijgt worden de piekdebieten

verminderd en wordt tevens de landschappelijke

structuur van de beekvallei versterkt.

Schema toegepaste bouwstenen

Principe en snede overstroombare zones

Overstroombare zones

Case study toegepaste bouwstenen



12. BEEK. BOER. BODEM

Lama landscape architects

BEEK.BOER.BODEM

Het project Beek.Boer.Bodem zet in op het verbeteren

van de waterkwaliteit en waterkwantiteit (extra (piek)

berging en langer vasthouden van water voor infiltratie)

door vrijwillige, lokale maatregelen met boeren en natuurbeheerders

te ontwikkelen. Het project kadert binnen

verschillende overkoepelende projecten. Uitgangspunt

bij het project is het behoud van de landbouwfunctie binnen

de vallei.

AANDACHTSPUNTEN:

WAT IS HET UITGANGSPUNT/ DOELSTELLING OP DE

LANGE TERMIJN VOOR HET GEBIED?

Binnen het beoogde traject wordt voorgesteld om direct

met landbouwers en gebiedskenners vanaf een blanco

kaart te vertrekken om aan te duiden waar zich de gekende

problemen met overstromingen of droogte voordoen, met

als doel de basis te leggen voor later te formuleren maatregelen

die deze problemen moeten oplossen.

Het gevaar van deze “bottom up” werkwijze is dat een kortetermijnvisie

als uitgangspunt wordt genomen voor het treffen

van maatregelen. Wij raden het sterk aan om altijd te

vertrekken vanuit een lange termijnvisie, bijvoorbeeld een

modelering op basis van een klimaatscenario met tijdshorizon

2100. Dit voorkomt dat maatregelen te veel vanuit de

acute problemen vanuit de landbouwsector worden voorgesteld.

Het geeft ook meer garantie dat het systeem daadwerkelijk

de flexibiliteit zal verkrijgen die nodig is om opgewassen

te zijn tegen de verwachte klimaatsverandering.

BINNEN WELK KADER PARTICIPEREN DE BOEREN?

In dit project wordt vooral ingezet om met lokale landbouwers

de waterproblematiek op te lossen. Hoe wordt

voorkomen dat de landbouw sturend gaat worden voor het

watersysteem i.p.v. het basisprincipe dat het watersysteem

sturend zou moeten zijn voor alle andere functies in de vallei?

Het lijkt belangrijk om een duidelijk kader of duidelijke

doelstellingen te formuleren voordat er met de landbouwers

wordt geparticipeerd. Wat is de exacte wateropgave

die samen met de boeren opgelost dient te worden aan het

einde van het project?

Om meer sturing te kunnen brengen richting het gewenste

eindresultaat kan een modelering of integrale ruimtelijke

visie waardevol zijn.

HOE VOORKOMEN DAT STUWENPROJECT NIET WEER

MISLUKT OMWILLE VAN BEPERKTE OPVOLGING BE-

HEER

In de 90er jaren zijn een aantel stuwen geplaatst bij landbouwers.

Dit project is mislukt omwille van de opvolging

en begeleiding van de landbouwers. Ook in dit project lijkt

dit een aandachtspunt te zijn. Hoe wordt voorkomen

dat de landbouwers uiteindelijk enkel ten dienste van de

bedrijfsvoering het waterbeheer gaan toepassen? Het lijkt

aangewezen om het waterbeheer zo centraal mogelijk te

organiseren, bijvoorbeeld door een overkoepelende waterbeheerder

aan te stellen voor het gebied.

HOE DE AMBITIE VOOR HET STREVEN NAAR ENKEL

DOMINANT GRASLANDGEBRUIK IN DE VALLEI VALID-

EREN?

Vandaag worden er nog altijd voedergewassen in de alluviale

valleien geteeld (zoals maïs) die moeilijk verzoenbaar

zijn met het natuurlijk watersysteem. Om de ambitie voor

het streven naar enkel graslandgebruik in de vallei te kunnen

realiseren, lijkt het belangrijk om de boeren alternatieven

aan te kunnen bieden. Misschien kan bijvoorbeeld de

hooibeekhoeve een rol vervullen in het onderzoek naar bijvoorbeeld

alternatieve voedergewassen in natte gebieden

(paludicultuur) of kan er onderzocht worden of reststromen

vanuit akkerbouwgebieden op de hoger gelegen flanken

(bijvoorbeeld bladafval van bieten) inzetbaar is als alternatief,

eiwitrijk veevoer.

HOE DRAGEN DE MAATREGELEN TOE AAN HET VERST-

ERKEN VAN DE IDENTITEIT VAN DE VALLEI?

De insteek van het project lijkt vrij sectoraal te zijn (landbouw,

natuur en water). Hierdoor is het niet geheel duidelijk

of het project ook een meerwaarde zal opleveren voor

de algemene ruimtelijke en functionele kwaliteit van de

vallei. Om een zo breed mogelijk draagvlak te genereren

en alle kansen die het gebied in zich heeft te valideren,

lijkt het wenselijk om een integrale visie voor het gebied

op te stellen. Een integrale visie geeft een duidelijkere

ontwikkelingsfocus en kader voor het gebied mee, waaraan

de maatregelen getoetst kunnen worden. Het kan er ook

voor zorgen dat er andere meekoppelkansen beter benut

worden, bijvoorbeeld recreatieve kansen.


bron: Provincie Antwerpen, perceelsgrachten

bron: Provincie Antwerpen, Oever langs de Aa

bron: Provincie Antwerpen, natte landbouwpercelen


PRINCIPES VOOR MAATREGELEN

Om de maatregelen in te passen wordt bovenstand schema

gehanteerd. Er wordt nu vooral aan het plaatsen van

stuwen in grachtjes op de flanken en het aanleggen van

peilgestuurde drainage gedacht om daar het water langer

vast te houden en hiermee de vallei te ontzien van extra

water tijdens piekneerslag. In de vallei worden eerdr

principes als extra water bufferen in bestaande natuurgebieden

en alternatieve teelten gedacht.


LAND IN RICHT INGSPROJECT

Bruggen Beek.boer.bodem tussen Water, Land en Schap

Onderzoek naar de opportuniteit

en de haalbaarheid

Kaart 1: Visiekaart

Legende

Gaverbeekvallei en CSA de Grenshoeve

gemeentegrenzen


Bruggen Beek.boer.bodem tussen Water, Land en Schap


en de haalbaarheid

Kaart 1: Visiekaart

Legende

bron:

- Contour landinrichtingsproject: Vlaamse Milieumaatschappij en eigen verwerking Leiedal, 01/06/2018

- Voorlopig referentiebestand gemeentegrenzen: agentschap Informatie Vlaanderen, 17/08/2017

- Topografische kaart: CartoWeb.be met toelating van het NGI, www.ngi.be, 26/06/2018

aangemaakt op: 26/06/2018


gemeentegrenzen

0 1 2 3 4

km


13. Bruggen tussen water, land en schap:

Maasvallei en Kempen


MAASVALLEI EN KEMPENBROEK

Het project: Bruggen tussen water, land en schap: Maasvallei

en Kempen situeert zich in drie belangrijke aangrenzende

landschapstypen, de Hoge Kempen, het plateau van

Bocholt en de Maasvallei. Uit de ontwerpbegeleiding blijkt

dat dit project een zeer goed inzicht heeft in de werking van

de landschappelijke systemen en de bijbehorende opgaven,

de gewenste identiteit van het gebied scherp heeft en een

goed overzicht heeft van betrokken stakeholders in het

gebied. Het Regionaal Landschap is al zeer lang werkzaam

in het gebied. Ook zijn er contacten en afstemmingen met

de Nederlandse kant van de Maasvallei via verschillende

projecten en is er afstemming met het Nederlandse Deltaprogramma

Hoge Zandgronden.

Binnen het project zijn al concrete locaties en zoekzones

aangeduid voor het uitvoeren van verschillende maatregelen.

Het project vertrekt vanuit een groter verhaal, maar

probeert de maatregelen vooral vanuit onderaf te realiseren,

op plaatsen waar zich kansen voordoen of via beheersovereenkomsten.

Het RLS is al jarenlang bezig met de

sensibiliseren van de landbouwsector om het landbouwsysteem

beter op het watersysteem af te stemmen.

AANDACHTSPUNTEN

AFSTEMMEN VAN SYSTEMEN

Het is nog niet altijd geheel duidelijk hoe de verschillende

landschappelijke systemen op elkaar afgestemd worden in

het gebied. Bijvoorbeeld maatregelen in infiltratiegebieden

inzetten om de waterkwaliteit van kwelwaterstromen aan

de rand van het plateau te verbeteren t.d.v. natuurontwikkeling.

Of om de drinkwaterkwaliteit te verbeteren? Of hoe

vernatting in de vallei, verdroging in de landbouwgebieden

bijvoorbeeld kan tegengaan. Wij denken dat de kracht van

dit gebied en de maatregelen vooral ligt in het zoeken van

integrale koppelingen tussen de verschillende systemen.

Relevante link:

https://www.wur.nl/nl/show-longread/Kringlooplandbouw-een-nieuw-perspectief-voor-de-Nederlandse-landbouw.htm

WAT ZIJN DE NEVENEFFECTEN VAN VOORGESTELDE

MAATREGELEN?

Op het plateau van Bocholt wordt ingezet op het langer

vasthouden en infiltreren van water in landbouwgebieden

door bijvoorbeeld stuwen te plaatsen of door middel van

peilgestuurde drainage. Tegelijkertijd wordt er aangehaald

dat de randen van het plateau zeer geschikt zijn om natte

(kwel)natuur te genereren met sponswerking. Misschien

is het interessant om nog iets meer grip te hebben op de

gevolgen van bijvoorbeeld het vernatten van percelen in

hogere landbouwgebieden door het plaatsen op eventuele

fosfaatuitspoeling. Misschien zijn er nog extra maatregelen

nodig om fosfaatvervuiling in natuurgebieden tegen te

gaan? Bijvoorbeeld bufferzones tussen de landbouw- en

natuurfunctie. Hoewel er volgens mij vooral wordt ingezet

op het verweven van natuur en landbouw (natuurinclusieve

landbouw).


LAND IN RICHT INGS

Ravels Beek.boer.bodem

Onderzoek naar de oppo

en de haalbaarheid

Kaart 1: Visiekaart

Legende


Ravels Beek.boer.bodem

Gaverbeekvallei en CS

gemeentegrenzen


en de haalbaarheid

Kaart 1: Visiekaart

Legende


gemeentegrenzen


14. Ravels


RAVELS

Ravels is een gemeente waar grootschalige en intensieve

landbouw domineert. Het is een vrij jong landbouwlandschap

dat grotendeels na de introductie van de kunstmest

ontgonnen heeft kunnen worden. Voor die tijd domineerde

de heide en waren er enkel, met houtkanten omzoomde

landbouwpercelen rond de dorpen te vinden met plaggenbodems.

De meeste dorpen lagen naast een beekdal waar

met houtkanten omzoomde hooilanden aanwezig waren.

Het onderscheid tussen de nieuwe- en oude historische

landbouwpercelen en de beekdalen is bijna geheel onzichtbaar

geworden doordat houtkanten en bomenrijen bijna

overal geheel verdwenen zijn. Ook zijn er verschillende

ruilverkavelingen geweest in de gemeente waardoor de

percelering deels is aangepast.

Het project zet vooral in op het in stand houden van de

grootschalige landbouwfunctie in het gebied door maatregelen

in het watersysteem te treffen die overstromingen en

droogte tegen gaan. Aanleiding voor het project zijn voornamelijk

de overstromingen van 2010 waarbij verschillende

boeren schade leden. Dit project is deels opgezet om de

boeren tegemoet te komen in hun wensen het gebied ook in

de toekomst geschikt te houden voor de huidige landbouwfunctie.

Het project wil vooral inzetten op het plaatsen

van stuwen en het plaatsen van (peilgestuurde) drainage.

Daarnaast wordt er gedacht aan nieuwe drainage in nu nog

ongedraineerde percelen.

AANDACHTSPUNTEN

HOE DE LEESBAARHEID VAN HET LANDSCHAP VER-

GROTEN EN BESTAANDE FUNCTIES BETER VERWEVEN?

In het projectvoorstel wordt aangegeven dat er voornamelijk

met diensten vanuit de provincie en landbouworganisaties

wordt geparticipeerd. Daarnaast wordt aangegeven

dat er zich binnen de perimeter van het project verschillende

erfgoed- en natuurwaarden bevinden (ankerplaatsen,

relictzones en beschermd cultuurhistorisch landschap. Vogelrichtlijngebieden

en habitatrichtlijngebieden).

Ons aanvoelen wordt het project nu iets te eenzijdig vanuit

het thema landbouw en water ingestoken. Het gevaar hiervan

is dat de landschappelijke kwaliteiten verder zullen afnemen

met verdere landschapsverschraling tot gevolg. Wij

zouden toch sterk willen aanraden om de maatregelen niet

enkel vanuit het water en landbouwperspectief te bekijken

maar ook te plaatsen in een breder perspectief, namelijk

het landschap. Ons aanvoelen liggen er nog onbenutte kansen

vanuit bijvoorbeeld erfgoedwaarden of natuurwaarden

die integraal meegenomen kunnen worden in het verhaal.

Door een te sectorale benadering dreigt het gevaar dat de

functiescheiding tussen natuur, water en landbouw verder

zal toenemen. Dit komst de landschappelijke kwaliteiten en

bijvoorbeeld het recreatief medegebruik meestal niet ten

goede.

WAT IS HET UITGANGSPUNT/ DOELSTELLING OP DE

LANGE TERMIJN VOOR HET GEBIED?

De aanleiding van het project zijn de overstromingen van

2010. Het doel van het project is vooral om de landbouwsector

tegemoet te komen in hun wensen om intensieve

landbouw in het gebied te blijven behouden. Het project

valt of staat met maatregelen die op vrijwillige basis worden

uitgevoerd op bedrijfsniveau, zoals het plaatsen van stuwen

of het optimaliseren van de drainage (zowel voor het watersysteem

als voor de landbouw).

Doordat de maatregelen lijken te kaderen in en “kortetermijnvisie”

(overstromingen van 2010), is het de vraag of de

maatregelen ook effectief zullen zijn voor de lange termijn

(klimaatscenario 2100). Wij raden als het om water gaat,

sterk aan om altijd te vertrekken vanuit een lange termijnvisie,

bijvoorbeeld een modelering op basis van een klimaatscenario

met tijdshorizon 2100. Dit voorkomt dat

maatregelen te veel vanuit de acute problemen vanuit de

landbouwsector worden voorgesteld. Het geeft ook meer

garantie dat het systeem daadwerkelijk de flexibiliteit zal

verkrijgen die nodig is om opgewassen te zijn tegen de verwachte

klimaatsverandering.

WIE WORDT DE BEHEERDER VAN HET WATERSYSTEEM?

Doordat het gebruik en beheer van de voorgestelde maatregelen,

zowel stuwen als peilgestuurde drainage, vaak bij de

landbouwer liggen is het zeer belangrijk dat deze een goede

voorlichting krijgen over het gebruik en beheer. Ook is het

van belang dat er een langdurige controle en opvolging

gebeurd door een overkoepelende waterbeheerder. Dit kan

voorkomen dat de landbouwers enkel ten dienste van de

bedrijfsvoering het waterbeheer gaan toepassen. Het lijkt

aangewezen om het waterbeheer zo centraal mogelijk te

organiseren, bijvoorbeeld door een overkoepelende waterbeheerder

aan te stellen voor het gebied.


PRINCIPES VOOR MAATREGELEN

Om de maatregelen in te passen wordt het schema hieraast

gehanteerd. Er wordt nu vooral aan het plaatsen van

stuwen in grachtjes op de flanken en het aanleggen van

peilgestuurde drainage gedacht om daar het water langer

vast te houden en hiermee de vallei te ontzien van extra

water tijdens piekneerslag. In de vallei worden eerder

principes als extra water bufferen in bestaande natuurgebieden

en alternatieve teelten gedacht.

LANDSCHAPPELIJKE IDENTITEIT

Op de Ferrariskaart is een duidelijke landschappelijke logica

te zien. Vandaag is deze logica grotendeels onherkenbaar

geworden door intensivering van de landbouw voornemelijk

mogelijk door de introductie van kunstmest.

0 1 2 3 4

km

Voor de integale kwaliteit van de gemeente Ravels zou het

goed zijn om scherp te hebben naar welke identiteit de regio

in de toekomst wil evalueren. Ons valt het op dat de

landschappelijke kwaliteit en identiteit de laatste decenia

vooral generieker van karakter is geworden.

Duidelijke landschappelijke structuur en logica tussen systeem

en landgebruik

• duidelijke beekvalleien

• dorpen gekoppeld aan heidevelden en beekvallei

• landbouwsysteem geënt op landschap, duidelijke

regionale en streekeigen identiteit

Onduidelijke landschappelijke structuur

Ontbreken van logica tussen systeem en landgebruik

(teelten trekken zich weinig aan van onderliggend systeem)

generieker landschap als gevolg, identiteit onder druk


Ferraris 1777, vooral heidegebieden en beken


Foto: weeronline


4. Conclusie en

aanbevelingen


Tijdens de begeleidingsdagen en individuele overleggen

met de gebiedscoalities zijn verschillende overkoepelende

kansen, bezorgdheden en aandachtspunten geuit of naar

voren gekomen. Een aantal thema’s en bezorgdheden die

geuit werden of opvielen vanuit de ontwerpadviseurs lijken

eerder structureel van aard te zijn. Het gaat hierbij volgens

ons om essentiële zaken die vandaag een integrale, systematische

en locatiespecifieke aanpak nog soms in de weg

staan. Hieronder volgt een thematische opsomming van de

structurele thema’s die aan het licht zijn gekomen in het

begeleidingstraject.

Ontbreken van duidelijk kader van bovenaf (top-down)

om ontwikkelingen vanuit middenveld en van onderaf

(bottom-up) te sturen en te stroomlijnen

Verschillende gebiedscoalities geven aan dat het voor hun

soms lastig is om tot systematische of dwingende ingrepen

te komen die het watersysteem verbeteren doordat zij soms

te weinig steun of handvaten krijgen van “bovenaf”.

Het lijkt of de opgaven of doelstellingen die bijvoorbeeld

ten behoeve van de klimaatsverandering uitgevoerd dienen

te worden op gebiedsniveau, op beleidsniveau soms te vaag

omschreven zijn of te vrijblijvend van karakter zijn om in het

werkveld mee aan de slag te kunnen gaan. Een duidelijke en

politiek gedragen opgave is essentieel om van onderaf te

weten waar aan gewerkt dient te worden en op welke manier

dit het effectiefst zal zijn, maar vooral om handvaten

te hebben om de juiste keuzes te kunnen maken. Een concrete

en duidelijke focus, doelstellingen en uitgangspunten

zullen nodig zijn om het systeem op tijd op orde te krijgen

voor de klimaatsverandering. En dit lijkt nodig. Verdroging

is een zeer urgent thema, zeker in Vlaanderen dat een van

de laagste waterbeschikbaarheden per inwoner heeft. Het

“hoog-impact-scenario” voorspelt bijvoorbeeld dat het

neerslagvolume in de zomer met 52% zal dalen tegen 2100.

Daarnaast is er al een continue daling van de grondwatertafel

vastgesteld. Door verzilting dreigt hierdoor een onomkeerbare

achteruitgang van de grondwaterkwaliteit!

Wij zien in de projecten nog vaak dat de intentie er is om

het watersysteem bijvoorbeeld sturend voor de landbouw

te maken, maar dat dit in de praktijk zeer moeilijk realiseerbaar

is. De sleutel hierin lijkt een sterker sturende overheid

te zijn. Daarnaast lijkt het of de juiste handvaten soms ontbreken

of ontoereikend zijn om tot echte robuuste en kwalitatieve

watersystemen te komen.

Lange termijn vs. korte termijn

We zien bij verschillende gebiedscoalities dat een recent

probleem (bijvoorbeeld recente overstromingen of droogteperiode)

de aanleiding is om maatregelen te formuleren

en in te passen. Om voorgestelde maatregelen op de lange

termijn goed in te bedden in zowel het fysisch, technisch

als ruimtelijk systeem, is het aan te raden om deze af te

toetsen en te kaderen binnen een lange termijnvisie, bijvoorbeeld

het klimaatscenario. Dit voorkomt dat de maatregelen

lange termijnontwikkelingen hypothekeren of zelfs

tegenwerken.

Scherpstellen van opgaven

Soms lijkt het niet helemaal duidelijk te zijn wat de doelstellingen

voor een gebied zijn. Er worden verschillende

algemenere opgaven benoemd (bijvoorbeeld extra waterberging)

maar soms lijken deze niet concreet genoeg om

te kunnen beoordelen of een toegepaste maatregel een

substantiële bijdrage zal leveren op de grotere schaal (op

systeemniveau). Het scherper krijgen van deze opgaven is

noodzakelijk om de effectiviteit en aard van een maatregel

te kunnen bepalen en te kunnen monitoren.

Om de opgaven scherper te formuleren is systeemkennis

en gebiedskennis noodzakelijk. Zo wordt modelering van

het systeem soms onvoldoende ingezet bij het bedenken

en toetsen van maatregelen. Daarnaast lijkt het of de modeleringen

niet altijd toereikend zijn voor de uitvoerende

partijen bij een geplande gebiedsgerichte aanpak. Deze

modeleringen blijken wel in het bezit van de VMM te zijn

maar worden misschien nog onvoldoende ingezet?

Kennis is niet het probleem, eerder de structuur waarbinnen

gewerkt moet worden

Het valt in de begeleiding op dat er enorm veel kennis aanwezig

is rond de verschillende thema’s zoals water, landbouw,

natuur enz.. Toch lijkt het alsof die kennis soms onvoldoende

geïntegreerd wordt binnen een project. Het lijkt

of vooral de projectstructuur hier de oorzaak van is. Om tot

een integraal en veerkrachtig systeem te komen en tot een

sterke gebiedsidentiteit, is het essentieel om al deze kennis

te bundelen en in te zetten in een project.

Procesarchitectuur

Een goede en werkbare procesarchitectuur is essentieel

om tot een integraal plan te komen dat de belangen van

de verschillende actoren behartigd zonder te sectoraal te

zijn uitgewerkt. Daarnaast biedt een integrale procesarchi-


tectuur de optimale voedingsbodem om niet enkel meekoppelkansen

te ontdekken en te valideren maar ook om deze

uitvoerbaar te maken door coalitievorming en allianties te

ontdekken en aan te gaan. Het integraal benaderen en oplossen

van vraagstukken (bijvoorbeeld door nieuwe functies

toe te voegen aan dijken, spaarbekkens,...) biedt vaak

veel meer kansen voor een gedeelde financiering en subsidiëringmogelijkheden.

Sensibiliseren landbouwsector

Tijdens de begeleidingsmomenten valt het op dat de landbouwsector

nog vaak de sturende factor is binnen een water

gerelateerd project in bijvoorbeeld een valleigebied.

Het principe dat het fysisch watersysteem sturend zou

moeten zijn voor het grondgebruik, dus ook voor de landbouwactiviteit,

wordt algemeen gedragen en onderstreept

door de verschillende experts die betrokken zijn binnen het

water+land+schap traject. Tegelijkertijd lijkt men niet de

juiste middelen te vinden om dit daadwerkelijk uitvoerbaar

te maken op de middellange termijn.

Daarnaast lijkt het of de landbouwsector niet altijd even

goed op de hoogte is van wat de klimaatscenario’s voor gevolgen

zullen hebben voor hun bedrijfsvoering en opbrengsten

op de langere termijn. Vandaag zien we nog te vaak dat

de landbouwsector de vragende partij is om systeemwijziging

aan te brengen door de waterbeheerder ten behoeve

van de instandhouding van het regulier landbouwsysteem

(zoals vragen om percelen beter te ontwateren zodat de

percelen toegankelijker blijven voor machines en geschikt

voor de teelt van voedergewassen zoals maïs).

De landbouwsector heeft een belangrijk aandeel in het behalen

van onder andere klimaatdoelstellingen, (drink)waterkwaliteitsdoelstellingen

en doelstellingen ten behoeve

van het verbeteren van de biodiversiteit. Om landbouwers

mee te krijgen en in te zetten om deze problematiek mee op

te lossen lijkt extra aandacht in verband met het sensibiliseren

van de sector op de korte termijn belangrijk.

Integratie van maatregelen in ruimer kader

Het valt op dat er op het moment van de indiening bij 12 van

de 14 gebiedscoalities nog geen of te weinig, een duidelijke

integrale visie of proces aanwezig is die de garantie biedt

dat de voorgestelde maatregelen een bijdrage zullen leveren

op zowel systeemniveau als op ruimtelijk niveau. Het is

aan te raden om altijd scherp te hebben wat het effect is

van een maatregel binnen het grotere systeem (technisch

kader). Dit kan voorkomen dat de verkeerde maatregel op

de verkeerde plaats wordt uitgevoerd en geeft de garantie

dat de maatregelen samen een verbetering opleveren voor

overkoepelende opgaven (bijvoorbeeld de waterbergingsopgave

of verdrogingsopgaven).

Daarnaast raden we sterk aan om te starten vanuit een integrale

ruimtelijke visie op de gebieden. Wat is de huidige

identiteit van het gebied en wat is de identiteit waar we

naar toe willen werken? Een duidelijke en integrale ontwikkelingsfocus

zorgt er voor dat verschillende ingrepen en

maatregelen een duidelijke kapstok krijgen voor een locatiespecifieke

uitwerking. Dit is belangrijk om de landschappelijke

kwaliteiten, zowel functioneel als ruimtelijk beter in

de verf te zetten en kansen in een gebied te valideren in

plaats van te hypothekeren.

Kader voor participatie soms te onduidelijk

In de meeste trajecten is een voorstel van een participatietraject

aanwezig. Wat opvalt is dat er bij deze participatietrajecten

vaak vertrokken wordt vanuit de landbouwsector

zelf om uiteindelijk tot vrijwillige, gedragen en uitvoerbare

maatregelen te komen op bedrijfsniveau. Tegelijkertijd valt

het op dat de reden van de start van een participatietraject

soms en acuut probleem is, bijvoorbeeld een recente

overstroming. Dat na een acuut probleem op vraag van de

landbouwsector een traject wordt opgestart om verdere

conflicten tussen landbouwers en het watersysteem te verminderen.

Het gevaar van deze werkwijze is dat de landbouwsector

te sturend is in het oplossen van systeem- en

klimaatopgaven.

Gezien de schaal en aard van de problemen en toekomstopgaven

(onder andere klimaatscenario’s) lijkt ons dit

niet wenselijk. De landbouwsector moet zeker betrokken

worden in het oplossen van de waterproblematiek maar

er zou meer duidelijkheid moeten zijn wat de vastgelegde

doelstellingen zijn die binnen een gebied opgelost dienen

te worden (harde randvoorwaarden zoals aantal kuub te

bergen water in gebied, enz..) Het is ook zeer belangrijk dat

die randvoorwaarden politiek draagvlak hebben (zie aanbeveling:

kader van bovenaf).

Een vastgelegde opgave/doelstelling en kader waarbinnen

oplossingen gezocht worden, maakt participatie met gebiedsgebruikers

veel minder vrijblijvend en doelgerichter.

Om dit kader duidelijker te maken kunnen bijvoorbeeld

systeemkennis door modelering of een (politiek) gedragen

gebiedsgerichte visie helpen.


©

Dit werk is auteursrechtelijk beschermd.

Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag

worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt zonder

voorafgaande schriftelijke toestemming van de opdrachtgever

en BoschSlabbers, Cluster en/of LAMA.

BoschSlabbers, Cluster en LAMA hebben bij haar werkzaamheden

de zorgvuldigheid in acht genomen die van

haar kan worden verwacht. Aan de getoonde informatie

in deze publicatie kunnen geen rechten worden ontleend.

Op onze werkzaamheden zijn de voorwaarden

van toepassing zoals vastgelegd in De Nieuwe Regeling

2005 (DNR 2005).

BoschSlabbers, Cluster en LAMA hebben met zorgvuldigheid

de beelden in deze publicatie geselecteerd. Het

kan voorkomen dat niet alle rechthebbenden van de

gebruikte beelden zijn achterhaald. Belanghebbenden

worden verzocht contact op te nemen met het betreffende

bureau.



Water+Land+Schap: Reflectie op de projectvoorstellen

Transform your PDFs into Flipbooks and boost your revenue!

Delete template?

Save as template ?