impacto del sector de servicios petroleros en la ... - Fedesarrollo
impacto del sector de servicios petroleros en la ... - Fedesarrollo
impacto del sector de servicios petroleros en la ... - Fedesarrollo
¡Convierta sus PDFs en revista en línea y aumente sus ingresos!
Optimice sus revistas en línea para SEO, use backlinks potentes y contenido multimedia para aumentar su visibilidad y ventas.
IMPACTO DEL SECTOR<br />
DE SERVICIOS PETROLEROS<br />
EN LA ECONOMÍA COLOMBIANA<br />
Mauricio Olivera<br />
Luis Alberto Zuleta<br />
Tatiana L. Agui<strong>la</strong>r<br />
Andrés F. Osorio<br />
Julio, 2011<br />
C U A D E R N O S<br />
F E D E S A R R O L L O<br />
3 6
Cua<strong>de</strong>rnos <strong>de</strong> Fe<strong>de</strong>sarrollo<br />
Número treinta y seis
Cua<strong>de</strong>rnos <strong>de</strong> Fe<strong>de</strong>sarrollo<br />
1 Tasa <strong>de</strong> cambio <strong>en</strong> Colombia<br />
Mauricio Cár<strong>de</strong>nas<br />
2 Los dó<strong>la</strong>res <strong><strong>de</strong>l</strong> narcotráfico<br />
Roberto Steiner<br />
3 Perspectivas <strong>de</strong> <strong>la</strong> industria aseguradora: 1997-2010<br />
Natalia Sa<strong>la</strong>zar - Sandra Zuluaga<br />
4 Salud, educación y <strong>de</strong>sempleo. Diagnóstico y recom<strong>en</strong>daciones<br />
Proyecto Ag<strong>en</strong>da Colombia I<br />
Mauricio Reina - D<strong>en</strong>isse Yanovich<br />
5 Infraestructura, or<strong>de</strong>n público y re<strong>la</strong>ciones internacionales.<br />
Diagnóstico y recom<strong>en</strong>daciones - Proyecto Ag<strong>en</strong>da Colombia II<br />
Mauricio Reina - D<strong>en</strong>isse Yanovich<br />
6 Tributación <strong>en</strong> Colombia<br />
Roberto Steiner - Carolina Soto<br />
7 Las aseguradoras y el régim<strong>en</strong> <strong>de</strong> inversión<br />
María Angélica Arbeláez - Sandra Zuluaga<br />
8 Petróleo y región: el caso <strong><strong>de</strong>l</strong> Casanare<br />
Alejandro Gaviria - Adriana González - Juan Gonzalo Zapata<br />
9 La sost<strong>en</strong>ibilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s reformas <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong> eléctrico <strong>en</strong> Colombia<br />
Ulpiano Aya<strong>la</strong> - Jaime Millán<br />
10 Misión <strong><strong>de</strong>l</strong> ingreso público<br />
Miembros <strong><strong>de</strong>l</strong> Consejo Directivo<br />
11 Economías regionales <strong>en</strong> crisis: el caso <strong><strong>de</strong>l</strong> Valle <strong><strong>de</strong>l</strong> Cauca<br />
Juan José Echavarría - Israel Fainboim - Luis Alberto Zuleta<br />
12 El nuevo comercio minorista <strong>en</strong> Colombia<br />
Mauricio Reina - Luis Alberto Zuleta<br />
13 El leasing <strong>en</strong> Colombia: diagnóstico e <strong>impacto</strong> sobre <strong>la</strong> inversión y el crecimi<strong>en</strong>to<br />
María Angélica Arbeláez - Fabio Villegas - Natalia Sa<strong>la</strong>zar<br />
14 Los <strong>servicios</strong> financieros y el tlc con Estados Unidos: oportunida<strong>de</strong>s y retos para<br />
Colombia<br />
Roberto Junguito - Cristina Gamboa (Editores)
15 Reflexiones sobre el aporte social y económico <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong> cooperativo colombiano<br />
Miguel Arango - Mauricio Cár<strong>de</strong>nas - Beatríz Maru<strong>la</strong>nda - Mariana Pare<strong>de</strong>s<br />
16 Evaluación <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>impacto</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> tlc <strong>en</strong>tre Colombia y Estados Unidos <strong>en</strong> <strong>la</strong> economía <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
Valle <strong><strong>de</strong>l</strong> Cauca<br />
Cami<strong>la</strong> Casas - Nicolás León - Marce<strong>la</strong> Melén<strong>de</strong>z<br />
17 La infraestructura <strong>de</strong> transporte <strong>en</strong> Colombia<br />
Mauricio Cár<strong>de</strong>nas - Alejandro Gaviria - Marce<strong>la</strong> Melén<strong>de</strong>z<br />
18 El marco institucional para <strong>la</strong> regu<strong>la</strong>ción, supervisión y el control <strong>de</strong> los <strong>servicios</strong><br />
públicos <strong>en</strong> Colombia: propuesta para su fortalecimi<strong>en</strong>to<br />
Carlos Caballero - Alejandro Jadresic - Manuel Ramírez Gómez<br />
19 Análisis <strong><strong>de</strong>l</strong> sistema tributario colombiano y su <strong>impacto</strong> sobre <strong>la</strong> competitividad<br />
Mauricio Cár<strong>de</strong>nas - Valerie Mercer-B<strong>la</strong>ckman<br />
20 El <strong>sector</strong> <strong>de</strong> materiales <strong>de</strong> <strong>la</strong> construcción <strong>en</strong> Bogotá - Cundinamarca<br />
Cami<strong>la</strong> Agui<strong>la</strong>r - Nicolás León - Marce<strong>la</strong> Melén<strong>de</strong>z<br />
21 Estudio sobre <strong>la</strong> propiedad intelectual <strong>en</strong> el <strong>sector</strong> farmacéutico colombiano<br />
Emilio José Archi<strong>la</strong> - Gabriel Carrasquil<strong>la</strong> - Marce<strong>la</strong> Melén<strong>de</strong>z - Juan Pablo Uribe<br />
22 La política social <strong>de</strong> telecomunicaciones <strong>en</strong> Colombia<br />
Andrés Gómez-Lobo - Marce<strong>la</strong> Melén<strong>de</strong>z<br />
23 El mo<strong><strong>de</strong>l</strong>o <strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ción ReSA: <strong>en</strong> pos <strong>de</strong> <strong>la</strong> superación <strong><strong>de</strong>l</strong> hambre<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong>s zonas rurales<br />
Juan José Perfetti <strong><strong>de</strong>l</strong> C.<br />
24 La reforma <strong><strong>de</strong>l</strong> impuesto al consumo <strong>de</strong> cigarrillo y tabaco e<strong>la</strong>borado:<br />
<strong>impacto</strong> sobre el recaudo<br />
Mauricio Santa María - Sandra Viviana Rozo<br />
25 La minería <strong>en</strong> Colombia: <strong>impacto</strong> socioeconómico y fiscal<br />
Mauricio Cár<strong>de</strong>nas - Mauricio Reina<br />
26 Evaluación económica <strong>de</strong> <strong>la</strong> inclusión <strong>de</strong> <strong>la</strong> vacuna antineumocócica <strong>en</strong> el<br />
P<strong>la</strong>n Ampliado <strong>de</strong> Inmunización<br />
Mauricio Santa María - Fabián García - María José Uribe<br />
27 Sobre teoría <strong>de</strong> juegos, proceso presupuestal y situación fiscal <strong>en</strong> Colombia<br />
Mauricio Olivera<br />
28 Análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> compet<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong> industria colombiana <strong>de</strong> cigarrillos<br />
Marce<strong>la</strong> Melén<strong>de</strong>z - Tatiana Vásquez<br />
29 Evaluación económica <strong><strong>de</strong>l</strong> P<strong>la</strong>n Colombia<br />
Daniel Mejía
30 El mercado <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>ergía eléctrica <strong>en</strong> Colombia: características, evolución e<br />
<strong>impacto</strong> sobre otros <strong>sector</strong>es<br />
Mauricio Santa María - Nils-H<strong>en</strong>rik Von Der Fehr - Jaime Millán - Juan B<strong>en</strong>avi<strong>de</strong>s<br />
Or<strong>la</strong>ndo Gracia - Erika Schutt<br />
31 Impacto socioeconómico <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong> azucarero colombiano <strong>en</strong> <strong>la</strong> economía nacional<br />
y regional<br />
María Angélica Arbeláez - Alexan<strong>de</strong>r Estacio - Mauricio Olivera<br />
32 La Ley <strong>de</strong> Fronteras y su efecto <strong>en</strong> el comercio <strong>de</strong> combustibles líquidos<br />
Or<strong>la</strong>ndo Gracia - Manuel Maiguashca - Luis Ernesto Mejía - David Yanovich<br />
Sandra Cortés - Germán Galindo - Erika Schutt<br />
33 Programa ReSA: fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s bases <strong>de</strong> <strong>la</strong> seguridad alim<strong>en</strong>taria <strong>en</strong><br />
el <strong>sector</strong> rural<br />
Juan José Perfetti - Juan Carlos Gallego - María Cami<strong>la</strong> Perfetti<br />
34 El <strong>impacto</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> transporte aéreo <strong>en</strong> <strong>la</strong> economía colombiana y <strong>la</strong>s políticas públicas<br />
Mauricio Olivera - Pi<strong>la</strong>r Cabrera - W<strong>en</strong>dy Bermú<strong>de</strong>z - Adriana Hernán<strong>de</strong>z<br />
35 El <strong>impacto</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> leasing financiero sobre <strong>la</strong> inversión y el empleo <strong>en</strong> <strong>la</strong>s firmas<br />
colombianas<br />
Natalia Sa<strong>la</strong>zar - Pi<strong>la</strong>r Cabrera - Alejandro Becerra<br />
36 Impacto <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong> <strong>de</strong> <strong>servicios</strong> <strong>petroleros</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> economía colombiana<br />
Mauricio Olivera - Luis Alberto Zuleta - Tatiana L. Agui<strong>la</strong>r - Andrés F. Osorio
Impacto <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong> <strong>de</strong> <strong>servicios</strong><br />
<strong>petroleros</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> economía colombiana<br />
Mauricio Olivera*<br />
Luis Alberto Zuleta<br />
Tatiana L. Agui<strong>la</strong>r<br />
Andrés F. Osorio<br />
Julio, 2011<br />
* Director, Investigador y Asist<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> Investigación respectivam<strong>en</strong>te.<br />
Una publicación <strong>de</strong> Fe<strong>de</strong>sarrollo<br />
Nueva Serie Cua<strong>de</strong>rnos <strong>de</strong> Fe<strong>de</strong>sarrollo, número treinta y seis
Primera edición: julio 2011<br />
© Fe<strong>de</strong>sarrollo<br />
ISBN: 978-958-99348-8-3<br />
Edición, armada electrónica: Consuelo Lozano | Formas Finales Ltda.<br />
Impresión y <strong>en</strong>cua<strong>de</strong>rnación: La Impr<strong>en</strong>ta Editores S.A.<br />
Impreso y hecho <strong>en</strong> Colombia<br />
Printed and ma<strong>de</strong> in Colombia
Cont<strong>en</strong>ido<br />
INTRODUCCIÓN 1<br />
CAPÍTULO UNO El <strong>sector</strong> <strong>de</strong> los <strong>servicios</strong> <strong>petroleros</strong> 3<br />
Tamaño y evolución <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong> <strong>de</strong> <strong>servicios</strong> <strong>petroleros</strong> 6<br />
Activida<strong>de</strong>s económicas y sub<strong>sector</strong>es predominantes 11<br />
Participación <strong>de</strong> capital extranjero <strong>en</strong> el <strong>sector</strong> 14<br />
Tamaño <strong>de</strong> <strong>la</strong> firmas 15<br />
Conc<strong>en</strong>tración <strong><strong>de</strong>l</strong> mercado 21<br />
Segm<strong>en</strong>tación <strong><strong>de</strong>l</strong> mercado 22<br />
CAPÍTULO DOS Impacto <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong> <strong>de</strong> <strong>servicios</strong> <strong>petroleros</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> 25<br />
economía colombiana<br />
Estadísticas g<strong>en</strong>erales <strong>de</strong> <strong>la</strong> contribución <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong> a <strong>la</strong> economía colombiana 27<br />
CAPÍTULO TRES Impacto <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo regional 43<br />
CAPÍTULO CUATRO Desarrollo <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong> <strong>de</strong> <strong>servicios</strong> <strong>petroleros</strong> <strong>en</strong> el 53<br />
mundo: formación <strong>de</strong> clusters productivos<br />
Brasil 54<br />
Noruega 56<br />
CAPÍTULO CINCO Conclusiones y recom<strong>en</strong>daciones <strong>de</strong> política 59<br />
BIBLIOGRAFÍA 63<br />
ANEXOS 65
INTRODUCCIÓN<br />
Introducción 1<br />
Este estudio ti<strong>en</strong>e como objetivo caracterizar el <strong>sector</strong> <strong>de</strong> <strong>servicios</strong> petro-<br />
leros <strong>en</strong> Colombia y cuantificar los <strong>impacto</strong>s socioeconómicos g<strong>en</strong>erados<br />
por <strong>la</strong> actividad <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong> y por sus <strong>en</strong>ca<strong>de</strong>nami<strong>en</strong>tos con otros <strong>sector</strong>es<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> economía. El estudio pres<strong>en</strong>ta los resultados <strong>de</strong> una serie <strong>de</strong> ejercicios<br />
que incluy<strong>en</strong> el cálculo <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>impacto</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> economía nacional con<br />
<strong>la</strong> ayuda <strong>de</strong> <strong>la</strong> matriz <strong>de</strong> oferta y utilización <strong><strong>de</strong>l</strong> Departam<strong>en</strong>to Administrativo<br />
Nacional <strong>de</strong> Estadísticas (DANE) y <strong>de</strong> <strong>la</strong> matriz <strong>de</strong> contabilidad<br />
social e<strong>la</strong>borada por el DANE y el Departam<strong>en</strong>to Nacional <strong>de</strong> P<strong>la</strong>neación<br />
(DNP). También caracteriza <strong>la</strong>s regiones <strong>en</strong> don<strong>de</strong> el <strong>sector</strong> <strong>de</strong> <strong>servicios</strong><br />
<strong>petroleros</strong> ti<strong>en</strong>e influ<strong>en</strong>cia<br />
Los ejercicios muestran los resultados esperados, a saber, que el <strong>sector</strong><br />
<strong>de</strong> <strong>servicios</strong> <strong>petroleros</strong> ti<strong>en</strong>e un <strong>impacto</strong> significativo sobre variables relevantes<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> economía Colombiana: <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es intermedios,<br />
el pago <strong>de</strong> sa<strong>la</strong>rios y <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> empleo. Por otro <strong>la</strong>do, se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra<br />
que a pesar <strong>de</strong> ser un <strong>sector</strong> int<strong>en</strong>sivo <strong>en</strong> el uso <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es <strong>de</strong> capital, <strong>la</strong> remuneración<br />
a este factor ti<strong>en</strong>e bajos <strong>en</strong>ca<strong>de</strong>nami<strong>en</strong>tos sobre <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración<br />
<strong>de</strong> capital <strong>de</strong> otros <strong>sector</strong>es <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía.<br />
Respecto al <strong>impacto</strong> regional, el estudio muestra que <strong>la</strong> actividad <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
<strong>sector</strong> se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra altam<strong>en</strong>te conc<strong>en</strong>trada <strong>en</strong> los <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos con mayor<br />
actividad <strong>de</strong> exploración y producción <strong>de</strong> hidrocarburos: Santan<strong>de</strong>r,<br />
Casanare, y Meta. De otra parte, se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra que el <strong>sector</strong> <strong>de</strong> <strong>servicios</strong><br />
<strong>petroleros</strong> es una fu<strong>en</strong>te importante <strong>de</strong> g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> ingresos tributarios<br />
para <strong>la</strong>s regiones <strong>en</strong> don<strong>de</strong> opera, impactando su <strong>de</strong>sempeño económico<br />
y social. En efecto, el estudio <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra que estos <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
una mayor tasa <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to <strong><strong>de</strong>l</strong> PIB per cápita o mayores niveles <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
PIB per cápita y mayores niveles <strong>de</strong> recaudo per cápita.<br />
El estudio se divi<strong>de</strong> <strong>en</strong> seis partes incluy<strong>en</strong>do esta introducción. La<br />
segunda parte <strong>de</strong>fine y contextualiza el <strong>sector</strong> <strong>de</strong> <strong>servicios</strong> <strong>petroleros</strong> y<br />
<strong>de</strong>scribe <strong>la</strong>s características básicas <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong> <strong>en</strong> Colombia: cuantifica su<br />
tamaño, <strong>la</strong> conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> los ingresos, <strong>la</strong> segm<strong>en</strong>tación por <strong>servicios</strong>,<br />
así como el número y orig<strong>en</strong> <strong>de</strong> empresas que lo compon<strong>en</strong>.<br />
1
2 El <strong>impacto</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong> <strong>de</strong> <strong>servicios</strong> <strong>petroleros</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> economía colombiana<br />
En <strong>la</strong> tercera parte se estima el <strong>impacto</strong> socioeconómico <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
economía colombiana. Cuantifica <strong>la</strong>s contribuciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> operación <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
<strong>sector</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> actividad económica <strong><strong>de</strong>l</strong> país, calcu<strong>la</strong>ndo los efectos directos <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> operación <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong>, al igual que los efectos indirectos e inducidos. De<br />
esta manera se capta el aporte agregado <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong> <strong>de</strong> <strong>servicios</strong> <strong>petroleros</strong><br />
a <strong>la</strong> economía colombiana.<br />
La cuarta parte analiza el <strong>impacto</strong> que ti<strong>en</strong>e el <strong>sector</strong> sobre el <strong>de</strong>sarrollo<br />
regional. Los resultados sugier<strong>en</strong> <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> diseñar e institucionalizar<br />
una política pública proactiva que permita pot<strong>en</strong>cializar estos efectos, <strong>en</strong><br />
particu<strong>la</strong>r <strong>en</strong> mom<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> los cuales <strong>la</strong> inversión <strong>en</strong> exploración y explotación<br />
está creci<strong>en</strong>do <strong>en</strong> Colombia. La quinta parte analiza <strong>la</strong>s lecciones y<br />
<strong>la</strong>s experi<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>la</strong> política pública <strong>de</strong> otros países con abundancia <strong>de</strong><br />
petróleo y <strong>en</strong>fatiza acerca <strong>de</strong> los b<strong>en</strong>eficios <strong>de</strong>rivados <strong>de</strong> <strong>la</strong> formación <strong>de</strong><br />
clusters alre<strong>de</strong>dor <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong> petrolero.<br />
Finalm<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> sexta parte pres<strong>en</strong>ta <strong>la</strong>s conclusiones <strong><strong>de</strong>l</strong> estudio y <strong>la</strong>s<br />
recom<strong>en</strong>daciones <strong>de</strong> política. En particu<strong>la</strong>r, el estudio recomi<strong>en</strong>da ampliar<br />
el <strong>impacto</strong> positivo <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong> a través <strong><strong>de</strong>l</strong> impulso y el fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> cooperación <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s firmas <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong>, el gobierno y otros actores c<strong>la</strong>ves,<br />
<strong>en</strong> aras <strong>de</strong> fom<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> clusters con programas <strong>de</strong> capacitación<br />
<strong>de</strong> capital humano e innovación.
CAPÍTULO UNO<br />
El <strong>sector</strong> <strong>de</strong> <strong>servicios</strong> <strong>petroleros</strong><br />
El <strong>sector</strong> <strong>de</strong> <strong>servicios</strong> <strong>petroleros</strong> 3<br />
El <strong>sector</strong> <strong>de</strong> <strong>servicios</strong> <strong>petroleros</strong> provee los productos, <strong>servicios</strong> y sistemas<br />
que permit<strong>en</strong> a <strong>la</strong>s compañías <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong> petrolero (privadas, públicas y<br />
mixtas) <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r <strong>la</strong>s etapas <strong>de</strong> <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na productiva, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> exploración<br />
<strong>de</strong> reservas y construcción <strong>de</strong> pozos hasta <strong>la</strong> producción y distribución <strong>de</strong><br />
petróleo y gas.<br />
El <strong>sector</strong> <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es y <strong>servicios</strong> <strong>petroleros</strong> se caracteriza por constituir una<br />
fuerza <strong>de</strong> trabajo especializada que incorpora valor agregado y permite a<br />
<strong>la</strong>s operadoras respon<strong>de</strong>r a <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s cambiantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> industria <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
petróleo1 . No obstante, a pesar <strong>de</strong> ser el eje c<strong>en</strong>tral <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad petrolera,<br />
al día <strong>de</strong> hoy no existe un cons<strong>en</strong>so c<strong>la</strong>ro sobre cómo <strong>de</strong>finir qué son bi<strong>en</strong>es<br />
y <strong>servicios</strong> <strong>petroleros</strong>, lo cual <strong>en</strong> gran parte dificulta un mejor <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to<br />
respecto a <strong>la</strong> conformación y el funcionami<strong>en</strong>to interno <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong>.<br />
Ahora bi<strong>en</strong>, con el propósito <strong>de</strong> lograr una mayor c<strong>la</strong>ridad conceptual<br />
respecto a <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong> <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es y <strong>servicios</strong> <strong>petroleros</strong>,<br />
es necesario <strong>de</strong>sagregar los <strong>en</strong>ca<strong>de</strong>nami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> industria petrolera y<br />
estudiarlos <strong>de</strong>t<strong>en</strong>idam<strong>en</strong>te. Como se pue<strong>de</strong> ver <strong>en</strong> <strong>la</strong> Figura 1, se pue<strong>de</strong>n<br />
i<strong>de</strong>ntificar tres etapas distintas <strong>en</strong> sus <strong>en</strong>ca<strong>de</strong>nami<strong>en</strong>tos. La primera <strong>de</strong><br />
el<strong>la</strong>s, C1, hace refer<strong>en</strong>cia directam<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> exploración y<br />
producción <strong>de</strong> petróleo; este primer nivel está compuesto principalm<strong>en</strong>te<br />
por <strong>la</strong>s empresas operadoras.<br />
La segunda etapa <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>en</strong>ca<strong>de</strong>nami<strong>en</strong>to, C2, hace alusión a <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s<br />
re<strong>la</strong>cionadas con los bi<strong>en</strong>es y <strong>servicios</strong> <strong>petroleros</strong>; ésta provee los bi<strong>en</strong>es y<br />
<strong>servicios</strong> especializados que <strong>de</strong>manda C1, tal como <strong>la</strong> prestación <strong>de</strong> <strong>servicios</strong><br />
<strong>de</strong> perforación, alquiler <strong>de</strong> maquinaria y equipo, activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> geología<br />
y sísmica, <strong>servicios</strong> <strong>de</strong> ing<strong>en</strong>iería y consultoría, diseño y construcción <strong>de</strong><br />
1 Panorama Petrolero (2010).<br />
3
4 El <strong>impacto</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong> <strong>de</strong> <strong>servicios</strong> <strong>petroleros</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> economía colombiana<br />
Figura 1. Enca<strong>de</strong>nami<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> <strong>la</strong> industria <strong><strong>de</strong>l</strong> petróleo<br />
Activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> exploración y producción <strong>de</strong><br />
petróleo (C1)<br />
Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> los autores.<br />
Sector <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es y <strong>servicios</strong> <strong>petroleros</strong><br />
(C2)<br />
Sectores proveedores <strong>de</strong> C1 y C2<br />
(C3)<br />
montajes industriales, <strong>en</strong>tre otros. Es importante, por lo tanto, advertir que<br />
es precisam<strong>en</strong>te C2 <strong>la</strong> etapa <strong>de</strong> <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na productiva <strong>en</strong> <strong>la</strong> cual se c<strong>en</strong>tra<br />
este estudio.<br />
La última etapa <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>en</strong>ca<strong>de</strong>nami<strong>en</strong>to, C3, se compone <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es y <strong>servicios</strong><br />
g<strong>en</strong>erales que <strong>de</strong>mandan C1 y C2. Estos últimos son <strong>servicios</strong> aj<strong>en</strong>os a <strong>la</strong><br />
naturaleza <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong> petrolero. Por lo tanto, <strong>en</strong> ésta se incluy<strong>en</strong> <strong>servicios</strong><br />
g<strong>en</strong>erales <strong>de</strong> hospedaje, alim<strong>en</strong>tación, aseo, <strong>en</strong>tre otros.<br />
Sigui<strong>en</strong>do <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> C2 <strong>de</strong> <strong>la</strong> anterior <strong>de</strong>sagregación <strong>de</strong> <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na<br />
productiva, lo que resta <strong>de</strong> esta sección se <strong>de</strong>dica a dim<strong>en</strong>sionar y caracterizar<br />
el <strong>sector</strong> <strong>de</strong> <strong>servicios</strong> <strong>petroleros</strong> <strong>en</strong> Colombia. El análisis se c<strong>en</strong>tra <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s económicas o sub<strong>sector</strong>es <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía que conforman<br />
el <strong>sector</strong>; <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> firmas extranjeras y nacionales; el tamaño<br />
promedio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s firmas que participan <strong>en</strong> el <strong>sector</strong>; y <strong>en</strong> <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong><br />
ingresos. Adicionalm<strong>en</strong>te, se estima <strong>la</strong> participación <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong> <strong>en</strong> el PIB<br />
nacional y <strong>en</strong> el PIB <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong> petrolero, con el fin <strong>de</strong> t<strong>en</strong>er una i<strong>de</strong>a <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
tamaño re<strong>la</strong>tivo <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong>.<br />
Para tal efecto, se toma una muestra <strong>de</strong> 162 firmas pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tes al<br />
<strong>sector</strong> <strong>de</strong> <strong>servicios</strong> <strong>petroleros</strong>. Dicha muestra se construye a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
bases <strong>de</strong> datos <strong>de</strong> ECOPETROL, el directorio <strong>de</strong> COLSA2 y el directorio <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> Cámara Colombiana <strong>de</strong> Servicios Petroleros, CAMPETROL. T<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do<br />
<strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que el propósito <strong><strong>de</strong>l</strong> ejercicio es el <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntificar únicam<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s
El <strong>sector</strong> <strong>de</strong> <strong>servicios</strong> <strong>petroleros</strong> 5<br />
empresas que pert<strong>en</strong>ec<strong>en</strong> al <strong>sector</strong>, se <strong>de</strong>fine un criterio <strong>de</strong> selección que<br />
permite incluir <strong>en</strong> <strong>la</strong> muestra sólo <strong>la</strong>s firmas <strong>de</strong> nuestro interés. De esta<br />
manera, <strong>la</strong>s firmas que se toman <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta son firmas que prove<strong>en</strong> algún<br />
bi<strong>en</strong> o servicio que intervi<strong>en</strong>e o participa directam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> cualquiera <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
etapas <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> hidrocarburos, es <strong>de</strong>cir, firmas que pert<strong>en</strong>ec<strong>en</strong><br />
a C2. Con base <strong>en</strong> este criterio, se excluy<strong>en</strong> todas <strong>la</strong>s firmas que prestan<br />
<strong>servicios</strong> aj<strong>en</strong>os a <strong>la</strong> naturaleza <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong> petrolero o, lo que es lo mismo,<br />
firmas pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tes a C3 (ver nuevam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> Figura 1).<br />
Por lo tanto, <strong>en</strong> <strong>la</strong> muestra se i<strong>de</strong>ntifican firmas cuyas activida<strong>de</strong>s están<br />
re<strong>la</strong>cionadas con <strong>la</strong> prestación <strong>de</strong> <strong>servicios</strong> <strong>de</strong> perforación, reacondicionami<strong>en</strong>to<br />
y terminación <strong>de</strong> pozos, alquiler <strong>de</strong> maquinaria y equipo para el<br />
<strong>sector</strong> petrolero, activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> geología y sísmica, <strong>servicios</strong> <strong>de</strong> ing<strong>en</strong>iería<br />
y consultoría, <strong>en</strong>tre otros. De manera análoga, se excluy<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra<br />
todas <strong>la</strong>s firmas cuyas activida<strong>de</strong>s no están re<strong>la</strong>cionadas directam<strong>en</strong>te<br />
con <strong>la</strong> actividad petrolera, tal como <strong>la</strong>s empresas <strong>de</strong> catering; empresas <strong>de</strong><br />
<strong>servicios</strong> g<strong>en</strong>erales; hoteles; empresas <strong>de</strong> operación logística o empresas<br />
<strong>de</strong> transporte <strong>de</strong> carga terrestre, aérea y marítima; compañías <strong>de</strong> financiami<strong>en</strong>to<br />
comercial y <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s financieras, <strong>en</strong>tre otras3 .<br />
Para garantizar <strong>la</strong> rigurosidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> selección <strong>de</strong> <strong>la</strong>s firmas y <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>puración<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra, se hace el cruce respectivo <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s bases previam<strong>en</strong>te<br />
m<strong>en</strong>cionadas y <strong>la</strong> base <strong>de</strong> datos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Superint<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> Socieda<strong>de</strong>s<br />
(Supersocieda<strong>de</strong>s), <strong>la</strong> cual conti<strong>en</strong>e una <strong>de</strong>scripción <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>da <strong><strong>de</strong>l</strong> tipo <strong>de</strong><br />
actividad económica que <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong> cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s firmas y el sub<strong>sector</strong><br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> economía a <strong>la</strong>s que pert<strong>en</strong>ec<strong>en</strong>.<br />
Es importante advertir que el análisis se basa <strong>en</strong> información disponible<br />
para el año 2007. Este año fue elegido como un año repres<strong>en</strong>tativo con el fin<br />
2 El directorio petrolero COLSA es una publicación especializada para el <strong>sector</strong> petrolero, <strong>la</strong> cual<br />
incluye un listado <strong>de</strong> <strong>la</strong>s compañías operadoras <strong>en</strong> Colombia y un listado <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas <strong>de</strong><br />
<strong>servicios</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong> junto con los productos y <strong>servicios</strong> ofrecidos al <strong>sector</strong>.<br />
3 Dado que el interés es i<strong>de</strong>ntificar <strong>la</strong>s firmas que pert<strong>en</strong>ec<strong>en</strong> al <strong>sector</strong> <strong>de</strong> <strong>servicios</strong> <strong>petroleros</strong>, también<br />
se eliminan <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra <strong>la</strong>s firmas operadoras <strong>de</strong> petróleo.
6 El <strong>impacto</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong> <strong>de</strong> <strong>servicios</strong> <strong>petroleros</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> economía colombiana<br />
<strong>de</strong> ais<strong>la</strong>r cualquier efecto <strong>de</strong>rivado <strong>de</strong> ciclo económico, el ciclo <strong>sector</strong>ial o<br />
factores exóg<strong>en</strong>os4 . A continuación se pres<strong>en</strong>tan los principales resultados.<br />
1. Tamaño y evolución <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong> <strong>de</strong> <strong>servicios</strong> <strong>petroleros</strong><br />
El <strong>sector</strong> petrolero ha sido uno <strong>de</strong> los <strong>sector</strong>es más dinámicos <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía<br />
colombiana <strong>en</strong> el transcurso <strong>de</strong> los últimos años. A raíz <strong>de</strong> <strong>la</strong> creación<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> Ag<strong>en</strong>cia Nacional <strong>de</strong> Hidrocarburos (ANH), <strong>en</strong> el año 2003 se consolidó<br />
<strong>la</strong> reestructuración <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong> <strong>de</strong> hidrocarburos colombiano. Dicha<br />
reforma, introducida por el Decreto 1760 <strong>de</strong> 2003, otorgó a <strong>la</strong> ANH el papel<br />
<strong>de</strong> administrador y regu<strong>la</strong>dor <strong><strong>de</strong>l</strong> recurso hidrocarburífero <strong>de</strong> <strong>la</strong> nación, y<br />
limitó a Ecopetrol a participar únicam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> exploración, producción,<br />
refinación y comercialización <strong>de</strong> hidrocarburos, obligando a <strong>la</strong> empresa<br />
estatal a competir <strong>en</strong> igualdad <strong>de</strong> condiciones con otras compañías <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
<strong>sector</strong>. Así mismo, <strong>la</strong> reforma introdujo un cambio fundam<strong>en</strong>tal <strong>en</strong> materia<br />
<strong>de</strong> contratación, al reemp<strong>la</strong>zar el contrato <strong>de</strong> asociación por el nuevo<br />
contrato <strong>de</strong> regalías, impuestos y <strong>de</strong>rechos, mo<strong><strong>de</strong>l</strong>o que fue contemp<strong>la</strong>do<br />
para <strong>la</strong>s etapas <strong>de</strong> exploración, evaluación y explotación. En este s<strong>en</strong>tido, <strong>la</strong><br />
reestructuración <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong> y <strong>la</strong>s reformas al mo<strong><strong>de</strong>l</strong>o <strong>de</strong> contratación se han<br />
traducido <strong>en</strong> una mayor c<strong>la</strong>ridad <strong>en</strong> <strong>la</strong>s reg<strong>la</strong>s <strong><strong>de</strong>l</strong> juego, al introducir mayor<br />
transpar<strong>en</strong>cia y efici<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong> asignación <strong>de</strong> los bloques <strong>de</strong> exploración.<br />
En consecu<strong>en</strong>cia, el conjunto <strong>de</strong> reformas, li<strong>de</strong>radas por <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
ag<strong>en</strong>cia estatal <strong>de</strong> hidrocarburos, han hecho <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong> petrolero colombiano<br />
un <strong>sector</strong> atractivo para los inversionistas5 .<br />
Ahora bi<strong>en</strong>, el continuo increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los precios internacionales, junto<br />
con unas condiciones más favorables y atractivas para los inversionistas,<br />
actuaron como <strong>de</strong>tonantes <strong><strong>de</strong>l</strong> actual auge exploratorio que vive el país. En<br />
efecto, como se pue<strong>de</strong> observar <strong>en</strong> el Gráfico 1, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el año 2003 Colombia<br />
4 Al realizar el cruce <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> ECOPETROL, COLSA y CAMPETROL se obti<strong>en</strong>e una muestra<br />
<strong>de</strong> 210 firmas. Sin embargo, al <strong>de</strong>purar <strong>la</strong> muestra utilizando <strong>la</strong> base <strong>de</strong> datos <strong>de</strong> Supersocieda<strong>de</strong>s,<br />
esta se reduce a 162 firmas <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> información <strong>de</strong> 48 firmas.
El <strong>sector</strong> <strong>de</strong> <strong>servicios</strong> <strong>petroleros</strong> 7<br />
pasó <strong>de</strong> t<strong>en</strong>er 28 pozos tipo A-3 perforados -6 <strong>de</strong> los cuales eran productivos<br />
y 22 inactivos- a 112 pozos <strong>en</strong> el 2010 -con un total <strong>de</strong> 63 pozos productivos,<br />
4 <strong>en</strong> estado <strong>de</strong> pruebas y 45 inactivos6 . No obstante, el crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
actividad exploratoria no sólo se ha visto reflejado sobre <strong>en</strong> el número <strong>de</strong><br />
pozos perforados, sino <strong>en</strong> el aum<strong>en</strong>to <strong><strong>de</strong>l</strong> factor <strong>de</strong> éxito que pasó <strong><strong>de</strong>l</strong> 21%<br />
al 58% respectivam<strong>en</strong>te7 .<br />
Análogam<strong>en</strong>te, el acelerado crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad exploratoria y<br />
<strong>la</strong>s mejoras <strong>en</strong> <strong>la</strong> efici<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong> extracción <strong><strong>de</strong>l</strong> crudo, se han visto reflejados<br />
directam<strong>en</strong>te sobre el total <strong>de</strong> exportaciones <strong>de</strong> hidrocarburos, así como<br />
<strong>en</strong> el flujo <strong>de</strong> inversión extranjera directa dirigida hacia el <strong>sector</strong>. Por un<br />
<strong>la</strong>do, <strong>la</strong>s exportaciones <strong>de</strong> hidrocarburos pasaron <strong>de</strong> ser el 25% <strong><strong>de</strong>l</strong> total <strong>de</strong><br />
exportaciones <strong>en</strong> el año 2003, a cerca <strong><strong>de</strong>l</strong> 42% <strong>en</strong> el año 2010. Así mismo,<br />
<strong>la</strong>s exportaciones <strong>de</strong> hidrocarburos pasaron <strong>de</strong> repres<strong>en</strong>tar el 56% <strong><strong>de</strong>l</strong> total<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s exportaciones tradicionales a 65% respectivam<strong>en</strong>te.<br />
Por otra parte, para el año 2010 <strong>la</strong> Inversión Extranjera Directa (IED) <strong>en</strong><br />
el <strong>sector</strong> fue <strong>de</strong> US$2.862 millones, cifra mayor a diez veces su valor <strong>en</strong> el<br />
año 2003. Como se pue<strong>de</strong> observar <strong>en</strong> el Gráfico 2, <strong>la</strong> IED <strong>en</strong> el <strong>sector</strong> ha<br />
v<strong>en</strong>ido creci<strong>en</strong>do a un ritmo muy acelerado, pasando <strong>de</strong> repres<strong>en</strong>tar el 16%<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> total <strong>de</strong> <strong>la</strong> IED <strong>en</strong> el 2003, a repres<strong>en</strong>tar cerca <strong><strong>de</strong>l</strong> 30% <strong>en</strong> el año 2010. Por<br />
lo tanto, <strong>la</strong> IED <strong>en</strong> el <strong>sector</strong> no sólo ha crecido <strong>en</strong> términos nominales, sino<br />
que ha duplicado su participación como porc<strong>en</strong>taje <strong><strong>de</strong>l</strong> flujo total <strong>de</strong> IED.<br />
5 En g<strong>en</strong>eral, algunas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas adoptadas por el gobierno Uribe lograron hacer <strong>de</strong> Colombia<br />
un país más atractivo para los inversionistas. Específicam<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> política <strong>de</strong> seguridad <strong>de</strong>mocrática<br />
fue exitosa <strong>en</strong> cuanto trajo una notable mejoría <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> seguridad. La mayor pres<strong>en</strong>cia<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> Estado <strong>en</strong> áreas remotas <strong><strong>de</strong>l</strong> país, así como un mayor control por parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> fuerza pública,<br />
tuvieron consecu<strong>en</strong>cias directas sobre <strong>la</strong> estabilidad jurídica <strong><strong>de</strong>l</strong> país y <strong>la</strong> confianza inversionista.<br />
Las garantías otorgadas por el Estado, tanto <strong>en</strong> materia económica como <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> seguridad,<br />
tuvieron un gran <strong>impacto</strong> al establecer condiciones favorables para el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> negocios,<br />
atray<strong>en</strong>do gran<strong>de</strong>s flujos <strong>de</strong> inversión extranjera.<br />
6 Ag<strong>en</strong>cia Nacional <strong>de</strong> Hidrocarburos (2010).<br />
7 El factor <strong>de</strong> éxito está medido por <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te re<strong>la</strong>ción: Número <strong>de</strong> pozos productores / (Sumatoria<br />
<strong>de</strong> pozos productores + pozos secos).
8 El <strong>impacto</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong> <strong>de</strong> <strong>servicios</strong> <strong>petroleros</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> economía colombiana<br />
Gráfico 1. Número <strong>de</strong> pozos A-3 perforados, 2002-2010<br />
Pozos perforados (A3)<br />
Pozos perforados (A3)<br />
120<br />
100<br />
80<br />
60<br />
40<br />
20<br />
0<br />
120<br />
100<br />
80<br />
60<br />
40<br />
20<br />
0<br />
10<br />
28<br />
21<br />
35<br />
2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010<br />
40%<br />
Seco<br />
En pruebas<br />
Productor<br />
FE<br />
21%<br />
48%<br />
46%<br />
Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> Fe<strong>de</strong>sarrollo con base <strong>en</strong> información <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ag<strong>en</strong>cia Nacional <strong>de</strong> Hidrocarburos.<br />
56<br />
39%<br />
2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010<br />
70<br />
41%<br />
99<br />
48%<br />
75<br />
56%<br />
112<br />
58%<br />
100<br />
90<br />
80<br />
70<br />
60<br />
50<br />
40<br />
30<br />
20<br />
10<br />
0<br />
Factor <strong>de</strong> éxito (%)
El <strong>sector</strong> <strong>de</strong> <strong>servicios</strong> <strong>petroleros</strong> 9<br />
Gráfico 2. Inversión extranjera directa: participación <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong> petrolero,<br />
2002-2010<br />
(Millones <strong>de</strong> dó<strong>la</strong>res)<br />
12.000<br />
10.000<br />
8.000<br />
6.000<br />
4.000<br />
2.000<br />
0<br />
16%<br />
IED <strong>sector</strong> petrolero<br />
IED resto <strong>de</strong> <strong>sector</strong>es<br />
IEDSP/TIED<br />
2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010<br />
Fu<strong>en</strong>te: Banco <strong>de</strong> <strong>la</strong> República y cálculos <strong>de</strong> Fe<strong>de</strong>sarrollo<br />
Es importante <strong>de</strong>stacar que el <strong>sector</strong> <strong>de</strong> <strong>servicios</strong> <strong>petroleros</strong> hace parte <strong>de</strong><br />
este dinamismo. Bajo esta lógica, para el año 20078 los ingresos operacionales<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong> <strong>de</strong> <strong>servicios</strong> superaron los $5,1 billones <strong>de</strong> pesos <strong>en</strong> términos<br />
reales, lo cual equivale a una participación <strong>de</strong> 1,1% <strong>en</strong> el PIB nacional (ver<br />
Cuadro 1). De manera comparativa, <strong>la</strong> participación <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong> petrolero<br />
fue <strong><strong>de</strong>l</strong> 3,8% <strong><strong>de</strong>l</strong> PIB nacional, lo que implica una participación <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong><br />
<strong>de</strong> <strong>servicios</strong> <strong>petroleros</strong> <strong>en</strong> el PIB petrolero <strong>de</strong> 28,6% (ver Gráfico 3).<br />
Por su parte, <strong>la</strong> evolución <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong> <strong>de</strong> <strong>servicios</strong> <strong>petroleros</strong> <strong>en</strong>tre los<br />
años 2000 y 2008, muestra que, <strong>en</strong> efecto, el <strong>sector</strong> pasó <strong>de</strong> repres<strong>en</strong>tar el<br />
0,6% <strong><strong>de</strong>l</strong> PIB al 1%. De manera análoga, <strong>la</strong> participación <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong> <strong>en</strong> el PIB<br />
petrolero aum<strong>en</strong>tó consi<strong>de</strong>rablem<strong>en</strong>te al pasar <strong><strong>de</strong>l</strong> 10,7% <strong>en</strong> el año 2000 al<br />
20,9% <strong>en</strong> el 2008 (ver Gráfico 4) 9 .<br />
8 Último año con Cu<strong>en</strong>tas Nacionales disponibles.<br />
9 Dada <strong>la</strong> restricción <strong>de</strong> información, para estimar <strong>la</strong> evolución <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong> se toma <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta una<br />
muestra <strong>de</strong> 60 firmas. Por <strong>en</strong><strong>de</strong>, <strong>la</strong>s estimaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> participación <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong> <strong>en</strong> el PIB nacional<br />
y el PIB petrolero <strong>de</strong>b<strong>en</strong> interpretarse con caute<strong>la</strong> ya que pue<strong>de</strong>n estar subestimadas.<br />
30%<br />
40<br />
35<br />
30<br />
25<br />
20<br />
15<br />
10<br />
5<br />
0<br />
(Inversión Extranjera Directa, %)<br />
9
10 El <strong>impacto</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong> <strong>de</strong> <strong>servicios</strong> <strong>petroleros</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> economía colombiana<br />
Es importante notar el cambio estructural <strong>en</strong> <strong>la</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong> s<strong>en</strong>da<br />
<strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to a partir <strong><strong>de</strong>l</strong> año 2004. Como se m<strong>en</strong>cionó anteriorm<strong>en</strong>te, <strong>la</strong><br />
creación <strong>de</strong> <strong>la</strong> ANH, junto con <strong>la</strong>s <strong>de</strong>más reformas introducidas <strong>en</strong> el año<br />
2003, y <strong>la</strong> continua alza <strong>en</strong> los precios internacionales <strong><strong>de</strong>l</strong> petróleo, indujeron<br />
un auge exploratorio <strong>en</strong> el país (ver Gráfico 1 nuevam<strong>en</strong>te). Por lo tanto,<br />
el crecimi<strong>en</strong>to <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong> <strong>de</strong> <strong>servicios</strong> <strong>petroleros</strong> ha seguido muy <strong>de</strong> cerca<br />
al crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad exploratoria, convirtiéndolo <strong>en</strong> uno <strong>de</strong> los<br />
<strong>sector</strong>es con mayor dinamismo <strong>en</strong> <strong>la</strong> economía colombiana.<br />
Cuadro 1. Indicadores <strong>de</strong> tamaño <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong> <strong>de</strong> <strong>servicios</strong> <strong>petroleros</strong>, 2007<br />
PIB Nacional 464.993.020<br />
PIB Sector Petrolero 17.877.282<br />
Total Ingresos Operacionales <strong><strong>de</strong>l</strong> Sector 5.108.248<br />
Ingresos Operacionales SSP/ PIB Petrolero 28,6%<br />
Ingresos Operacionales SSP/PIB Nacional 1,1%<br />
Nota: Cifras <strong>en</strong> millones <strong>de</strong> pesos constantes 2008.<br />
Fu<strong>en</strong>te: Cálculos <strong>de</strong> Fe<strong>de</strong>sarrollo con base <strong>en</strong> información <strong>de</strong> Supersocieda<strong>de</strong>s y Banrep.<br />
Gráfico 3. Estimación <strong><strong>de</strong>l</strong> tamaño <strong><strong>de</strong>l</strong> mercado, 2007<br />
(Participación, %)<br />
30,0<br />
25,0<br />
20,0<br />
15,0<br />
10,0<br />
5,0<br />
0,0<br />
1,1%<br />
Ingresos operacionales<br />
SSP/PIB Nacional<br />
Fu<strong>en</strong>te: Cálculos <strong>de</strong> Fe<strong>de</strong>sarrollo con base <strong>en</strong> información <strong>de</strong> Supersocieda<strong>de</strong>s, Banrep y DANE.<br />
3,8%<br />
28,6%<br />
PIB <strong>sector</strong> petrolero/PIB Nacional Ingresos operacionales<br />
SSP/PIB petrolero
El <strong>sector</strong> <strong>de</strong> <strong>servicios</strong> <strong>petroleros</strong> 11<br />
Gráfico 4. Evolución <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong> <strong>de</strong> <strong>servicios</strong> <strong>petroleros</strong> periodo 2000-2008<br />
(% <strong><strong>de</strong>l</strong> PIB petrolero)<br />
25,0<br />
20,0<br />
15,0<br />
10,0<br />
5,0<br />
0,0<br />
0,6%<br />
10,7%<br />
Participación <strong><strong>de</strong>l</strong> SSP <strong>en</strong> el PIB nacional (eje <strong>de</strong>recho)<br />
Participación <strong><strong>de</strong>l</strong> SSP <strong>en</strong> el PIB <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong> petrolero<br />
2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008<br />
Fu<strong>en</strong>te: Cálculos <strong>de</strong> Fe<strong>de</strong>sarrollo con base <strong>en</strong> información <strong>de</strong> Supersocieda<strong>de</strong>s, Banrep y DANE.<br />
2. Activida<strong>de</strong>s económicas y sub<strong>sector</strong>es predominantes<br />
Bajo el principio económico que toda <strong>de</strong>manda g<strong>en</strong>era su propia oferta 10 , el<br />
<strong>sector</strong> <strong>de</strong> <strong>servicios</strong> <strong>petroleros</strong> respon<strong>de</strong> a <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s y a <strong>la</strong>s <strong>de</strong>mandas<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong> petrolero <strong>en</strong> cada una <strong>de</strong> sus etapas <strong>de</strong> producción. Bajo esta lógica,<br />
esta subsección i<strong>de</strong>ntifica <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s económicas o los sub<strong>sector</strong>es<br />
predominantes <strong>en</strong> el <strong>sector</strong> <strong>de</strong> <strong>servicios</strong> <strong>petroleros</strong>.<br />
El <strong>sector</strong> C2 está integrado por 33 sub<strong>sector</strong>es <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía. Al comparar<br />
el número <strong>de</strong> firmas <strong>de</strong> cada sub<strong>sector</strong> <strong>de</strong>dicadas a proveer bi<strong>en</strong>es y <strong>servicios</strong><br />
<strong>petroleros</strong>, así como su participación <strong>en</strong> los ingresos operacionales <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong>,<br />
10 Jean-Baptiste Say, uno <strong>de</strong> los propon<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> Clásica <strong>de</strong> p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to económico, inicialm<strong>en</strong>te<br />
postuló que toda oferta g<strong>en</strong>era su propia <strong>de</strong>manda. Sin embargo, John Maynard Keynes, tras <strong>la</strong><br />
<strong>de</strong>presión <strong>de</strong> los años 30, criticó dicho postu<strong>la</strong>do mejor conocido como <strong>la</strong> ley <strong>de</strong> Say, concluy<strong>en</strong>do<br />
que <strong>de</strong> hecho toda <strong>de</strong>manda g<strong>en</strong>era su propia oferta.<br />
1,0%<br />
20,9%<br />
1,2<br />
1,0<br />
0,8<br />
0,6<br />
0,4<br />
0,2<br />
0,0<br />
(% <strong><strong>de</strong>l</strong> PIB nacional)
12 El <strong>impacto</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong> <strong>de</strong> <strong>servicios</strong> <strong>petroleros</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> economía colombiana<br />
se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra una c<strong>la</strong>ra predominancia <strong>de</strong> 5 <strong>de</strong> estos sub<strong>sector</strong>es. Utilizando<br />
como criterio el número <strong>de</strong> firmas, el Cuadro 2 y el Gráfico 5 muestran que<br />
<strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s predominantes son <strong>la</strong> prestación <strong>de</strong> <strong>servicios</strong> re<strong>la</strong>cionados<br />
con <strong>la</strong> extracción <strong>de</strong> petróleo, <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> obras <strong>de</strong> ing<strong>en</strong>iería civil, el<br />
alquiler <strong>de</strong> otros tipos <strong>de</strong> maquinaria y equipo, <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> arquitectura<br />
e ing<strong>en</strong>iería, y el comercio al por mayor <strong>de</strong> productos diversos.<br />
Las activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>servicios</strong> re<strong>la</strong>cionadas con <strong>la</strong> extracción <strong>de</strong> petróleo,<br />
i.e., código CIIU C1120, son <strong>la</strong>s <strong>de</strong> mayor prepon<strong>de</strong>rancia. Como se observa<br />
Cuadro 2. Sub<strong>sector</strong>es predominantes<br />
Código CIIU Actividad Económica<br />
C1120 Activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>servicios</strong> re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong> extracción <strong>de</strong> petróleo.<br />
F4530 Construcción <strong>de</strong> obras <strong>de</strong> ing<strong>en</strong>iería civil.<br />
G5190 Comercio al por mayor <strong>de</strong> productos diversos.<br />
K7129 Alquiler <strong>de</strong> otros tipos <strong>de</strong> maquinaria y equipo.<br />
K7421 Activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> arquitectura e ing<strong>en</strong>iería y activida<strong>de</strong>s conexas <strong>de</strong> asesoría.<br />
Fu<strong>en</strong>te: Cálculos <strong>de</strong> Fe<strong>de</strong>sarrollo con base <strong>en</strong> información <strong>de</strong> Supersocieda<strong>de</strong>s.<br />
Gráfico 5. Sub<strong>sector</strong>es predominantes según número <strong>de</strong> firmas<br />
C1120<br />
55,56%<br />
Otros<br />
25,93%<br />
K7421<br />
6,79%<br />
Fu<strong>en</strong>te: Cálculos <strong>de</strong> Fe<strong>de</strong>sarrollo con base <strong>en</strong> información <strong>de</strong> Supersocieda<strong>de</strong>s.<br />
F4530<br />
4,32%<br />
K7129<br />
3,70%<br />
G5190<br />
3,70%
El <strong>sector</strong> <strong>de</strong> <strong>servicios</strong> <strong>petroleros</strong> 13<br />
<strong>en</strong> el Gráfico 5, <strong>de</strong> un total <strong>de</strong> 162 firmas, el 55,6% <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong> activida<strong>de</strong>s<br />
<strong>de</strong> <strong>servicios</strong> re<strong>la</strong>cionados directam<strong>en</strong>te con <strong>la</strong> extracción <strong>de</strong> petróleo. Se<br />
<strong>de</strong>staca también <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s re<strong>la</strong>cionadas con <strong>la</strong><br />
arquitectura, ing<strong>en</strong>iería y <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s conexas <strong>de</strong> asesoría (CIIU K7421),<br />
<strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s re<strong>la</strong>cionadas con <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> obras <strong>de</strong> ing<strong>en</strong>iería civil<br />
(CIIU F4530) y el alquiler <strong>de</strong> maquinaria y equipos (CIIU K7421).<br />
Análogam<strong>en</strong>te, al analizar <strong>la</strong> participación <strong>en</strong> los ingresos operacionales,<br />
se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra que <strong>de</strong> un total <strong>de</strong> $4,7 billones <strong>en</strong> ingresos operacionales <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
<strong>sector</strong> para el año 2007, <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>servicios</strong> re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong><br />
extracción <strong>de</strong> petróleo conc<strong>en</strong>tran cerca <strong><strong>de</strong>l</strong> 73% (ver Gráfico 6). Esto último<br />
sugiere que un alto porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> los <strong>servicios</strong> ofrecidos por el <strong>sector</strong><br />
son altam<strong>en</strong>te especializados, al estar directam<strong>en</strong>te re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong><br />
extracción <strong>de</strong> petróleo.<br />
Así mismo, se <strong>de</strong>staca <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s re<strong>la</strong>cionadas<br />
con <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> obras <strong>de</strong> ing<strong>en</strong>iería civil y <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> arquitectura,<br />
ing<strong>en</strong>iería y <strong>servicios</strong> conexos <strong>de</strong> asesoría, <strong>la</strong>s cuales conjuntam<strong>en</strong>te<br />
conc<strong>en</strong>tran cerca <strong><strong>de</strong>l</strong> 9% <strong>de</strong> los ingresos operacionales <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong>.<br />
Gráfico 6. Sub<strong>sector</strong>es predominantes con mayor participación <strong>en</strong> ingresos<br />
operacionales<br />
C1120<br />
72,92%<br />
Otros<br />
11,70%<br />
Fu<strong>en</strong>te: Cálculos <strong>de</strong> Fe<strong>de</strong>sarrollo con base <strong>en</strong> información <strong>de</strong> Supersocieda<strong>de</strong>s.<br />
G5151<br />
2,79%<br />
K7421<br />
2,91%<br />
D2429<br />
3,82%<br />
F4530<br />
5,85%
14 El <strong>impacto</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong> <strong>de</strong> <strong>servicios</strong> <strong>petroleros</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> economía colombiana<br />
3. Participación <strong><strong>de</strong>l</strong> capital extranjero <strong>en</strong> el <strong>sector</strong><br />
En cuanto a <strong>la</strong> participación <strong><strong>de</strong>l</strong> capital <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> extranjero <strong>en</strong> el <strong>sector</strong>, a<br />
pesar <strong>de</strong> que por número <strong>de</strong> firmas <strong>la</strong> participación nacional es mayor, <strong>la</strong><br />
conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> los ingresos por parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s firmas extranjeras es significativa.<br />
Como se observa <strong>en</strong> el Gráfico 7, el 52% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s firmas <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong><br />
son <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> nacional, mi<strong>en</strong>tras el restante 48% son <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> extranjero.<br />
Gráfico 7. Participación <strong>de</strong> firmas nacionales versus participación <strong>de</strong> firmas<br />
extranjeras<br />
Firmas extranjeras<br />
48% Firmas nacionales<br />
52%<br />
Fu<strong>en</strong>te: Cálculos <strong>de</strong> Fe<strong>de</strong>sarrollo con base <strong>en</strong> información <strong>de</strong> Supersocieda<strong>de</strong>s.<br />
Al estimar <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> ambos tipos <strong>de</strong> firmas <strong>en</strong> los ingresos<br />
operacionales <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong>, se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra que <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s firmas<br />
extranjeras supera <strong>de</strong> manera significativa <strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s firmas nacionales.<br />
Como se pue<strong>de</strong> observar <strong>en</strong> el Gráfico 8, mi<strong>en</strong>tras <strong>la</strong>s firmas extranjeras<br />
conc<strong>en</strong>tran el 67% <strong>de</strong> los ingresos operacionales <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong>, <strong>la</strong>s firmas nacionales<br />
conc<strong>en</strong>tran el restante 33%, lo cual equivale a $3,2 y $1,6 billones<br />
<strong>de</strong> pesos respectivam<strong>en</strong>te.<br />
En consecu<strong>en</strong>cia, a pesar <strong>de</strong> que hay una mayor proporción <strong>de</strong> firmas<br />
nacionales, <strong>la</strong>s firmas <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> extranjero satisfac<strong>en</strong> un mayor porc<strong>en</strong>taje<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong>.
4. Tamaño <strong>de</strong> <strong>la</strong>s firmas<br />
El <strong>sector</strong> <strong>de</strong> <strong>servicios</strong> <strong>petroleros</strong> 15<br />
Gráfico 8. Participación <strong>en</strong> ingresos operacionales: firmas extranjeras versus<br />
firmas nacionales<br />
Firmas extranjeras<br />
67%<br />
Firmas nacionales<br />
33%<br />
Fu<strong>en</strong>te: Cálculos <strong>de</strong> Fe<strong>de</strong>sarrollo con base <strong>en</strong> información <strong>de</strong> Supersocieda<strong>de</strong>s.<br />
Para i<strong>de</strong>ntificar el tamaño promedio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s firmas <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong> se utiliza como<br />
criterio el valor <strong>de</strong> los activos, sigui<strong>en</strong>do <strong>la</strong>s categorías <strong>de</strong> tamaño <strong>de</strong> empresas<br />
establecidas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s Leyes 590 <strong><strong>de</strong>l</strong> 2000 y 905 <strong><strong>de</strong>l</strong> 200411 . Estas leyes<br />
c<strong>la</strong>sifican <strong>la</strong>s firmas <strong>en</strong> una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes categorías: microempresa,<br />
pequeña empresa, mediana o gran empresa según el valor <strong>de</strong> sus activos.<br />
Se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra que, <strong>en</strong> promedio, <strong>la</strong>s firmas <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong> <strong>de</strong> <strong>servicios</strong><br />
<strong>petroleros</strong> ti<strong>en</strong><strong>en</strong> activos por un valor cercano a los $23.000 millones <strong>de</strong><br />
pesos, por lo cual se c<strong>la</strong>sifican como firmas gran<strong>de</strong>s (ver Cuadro 3). Así<br />
mismo, <strong>en</strong> el Cuadro 3 es posible notar que existe una amplia varianza<br />
11 Según <strong>la</strong>s Leyes 590 <strong><strong>de</strong>l</strong> 2000 y 905 <strong>de</strong> 2004 <strong>la</strong> microempresa es aquel<strong>la</strong> con una p<strong>la</strong>nta <strong>de</strong> personal<br />
<strong>de</strong> hasta 10 trabajadores y activos m<strong>en</strong>ores a 501 sa<strong>la</strong>rios mínimos legales vig<strong>en</strong>tes (SMLMV); <strong>la</strong><br />
pequeña empresa es aquel<strong>la</strong> con una p<strong>la</strong>nta <strong>de</strong> personal <strong>en</strong>tre 11 y 50 trabajadores o activos <strong>en</strong>tre<br />
501 y 5000 SMLMV; <strong>la</strong> mediana empresa es aquel<strong>la</strong> con p<strong>la</strong>nta <strong>de</strong> personal <strong>en</strong>tre 51 y 200 trabajadores<br />
o activos totales <strong>en</strong>tre 5.001 y 30.000 SMLMV; y <strong>la</strong> gran empresa es aquel<strong>la</strong> con una p<strong>la</strong>nta<br />
<strong>de</strong> trabajadores <strong>de</strong> más <strong>de</strong> 200 trabajadores o activos totales equival<strong>en</strong>tes a más <strong>de</strong> 30.000 SMLMV.
16 El <strong>impacto</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong> <strong>de</strong> <strong>servicios</strong> <strong>petroleros</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> economía colombiana<br />
Cuadro 3. Estadísticas <strong>de</strong>scriptivas activos <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong>, 2007<br />
Estadística Valor<br />
Total activos 3.703.330<br />
Valor promedio <strong>de</strong> activos 22.860<br />
Máximo valor <strong>de</strong> activos 402.014<br />
Mínimo valor <strong>de</strong> activos 3,6<br />
Desviación Estandar 49.121<br />
Coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> Asimetría 4,6<br />
Nota: Activos y <strong>de</strong>sviación estandar <strong>en</strong> millones <strong>de</strong> pesos corri<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> 2007<br />
Fu<strong>en</strong>te: Cálculos <strong>de</strong> Fe<strong>de</strong>sarrollo con base <strong>en</strong> información <strong>de</strong> Supersocieda<strong>de</strong>s.<br />
<strong>en</strong> lo que se refiere al tamaño <strong>de</strong> <strong>la</strong>s firmas: <strong>la</strong> firma más gran<strong>de</strong> reporta<br />
activos por $402.014 millones <strong>de</strong> pesos, equival<strong>en</strong>te al 11% <strong>de</strong> los activos<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong>, mi<strong>en</strong>tras que <strong>la</strong> firma más pequeña reporta $3,6 millones <strong>de</strong><br />
pesos <strong>en</strong> activos, reflejando una gran distancia <strong>en</strong> el tamaño individual<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s firmas.<br />
En este contexto, <strong>la</strong> <strong>de</strong>sviación estándar y el coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> asimetría<br />
muestran una distribución <strong>de</strong> activos asimétrica. Por ejemplo, <strong>la</strong>s firmas que<br />
están a una <strong>de</strong>sviación estándar conc<strong>en</strong>tran activos por un valor cercano a<br />
los $72.000 millones <strong>de</strong> pesos, es <strong>de</strong>cir, más <strong>de</strong> 3 veces el valor <strong>de</strong> <strong>la</strong> firma<br />
promedio. Por otro <strong>la</strong>do, el coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> asimetría muestra que un gran<br />
porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> los activos están conc<strong>en</strong>trados <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s firmas más gran<strong>de</strong>s.<br />
A manera <strong>de</strong> ejemplo, <strong>la</strong> firma más gran<strong>de</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong> conc<strong>en</strong>tra el 11% <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
total <strong>de</strong> activos, equival<strong>en</strong>te a $402.014 millones <strong>de</strong> pesos, mi<strong>en</strong>tras <strong>la</strong>s microempresas<br />
y <strong>la</strong>s firmas pequeñas <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong> conc<strong>en</strong>tran <strong>de</strong> manera conjunta<br />
el 1% <strong><strong>de</strong>l</strong> total <strong>de</strong> los activos, suma equival<strong>en</strong>te a $43.392 millones <strong>de</strong> pesos.<br />
Ahora bi<strong>en</strong>, como lo muestra el Panel A <strong><strong>de</strong>l</strong> Gráfico 9, el cual c<strong>la</strong>sifica<br />
el tamaño <strong>de</strong> <strong>la</strong>s firmas según el valor <strong>de</strong> los activos, el 41% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s firmas<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong> son firmas medianas, el 32% son firmas gran<strong>de</strong>s, el 20% son<br />
pequeñas y el 7% son microempresas12 .<br />
No obstante, como se observa <strong>en</strong> el Panel B, <strong><strong>de</strong>l</strong> total <strong>de</strong> activos <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong>,<br />
equival<strong>en</strong>te a $3,7 billones <strong>de</strong> pesos, <strong>la</strong>s firmas gran<strong>de</strong>s conc<strong>en</strong>tran el 89%,
El <strong>sector</strong> <strong>de</strong> <strong>servicios</strong> <strong>petroleros</strong> 17<br />
Gráfico 9. C<strong>la</strong>sificación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s firmas según el valor <strong>de</strong> los activos<br />
Panel A. Tamaño <strong>de</strong> <strong>la</strong>s firmas según el valor <strong>de</strong> los activos<br />
Gran<strong>de</strong>s 32%<br />
Medianas 41%<br />
Microempresas 7%<br />
Fu<strong>en</strong>te: Cálculos <strong>de</strong> Fe<strong>de</strong>sarrollo con base <strong>en</strong> información <strong>de</strong> Supersocieda<strong>de</strong>s.<br />
Pequeñas 20%<br />
Panel B. Conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> activos según el tamaño <strong>de</strong> <strong>la</strong> firmas<br />
Medianas 10%<br />
Pequeñas 1%<br />
Gran<strong>de</strong>s 89%<br />
12 Para <strong>la</strong> c<strong>la</strong>sificación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s firmas, se utilizó un Sa<strong>la</strong>rio Mínimo Legal M<strong>en</strong>sual Vig<strong>en</strong>te (SMLMV)<br />
equival<strong>en</strong>te a $433.700. Este último fue el sa<strong>la</strong>rio mínimo m<strong>en</strong>sual establecido por <strong>la</strong> ley para el año<br />
2007. Por lo tanto, para efectos <strong><strong>de</strong>l</strong> ejercicio, se consi<strong>de</strong>ra una microempresa como aquel<strong>la</strong> cuyos<br />
activos son inferiores a un valor <strong>de</strong> $217,2 millones <strong>de</strong> pesos; <strong>la</strong> pequeña empresa es toda aquel<strong>la</strong><br />
cuyos activos están <strong>en</strong>tre $217,2 y $2.168,5 millones <strong>de</strong> pesos; <strong>la</strong> mediana empresa es toda aquel<strong>la</strong><br />
cuyos activos totales se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong>tre $2.168,5 y $13.011 millones <strong>de</strong> pesos; y por último <strong>la</strong> gran<br />
empresa es toda aquel<strong>la</strong> cuyos activos totales equival<strong>en</strong> a más <strong>de</strong> $13.011 millones <strong>de</strong> pesos.
18 El <strong>impacto</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong> <strong>de</strong> <strong>servicios</strong> <strong>petroleros</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> economía colombiana<br />
mi<strong>en</strong>tras <strong>la</strong>s firmas medianas acumu<strong>la</strong>n el 10%. Así mismo, los activos <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s firmas pequeñas repres<strong>en</strong>tan el 1% y <strong>la</strong>s microempresas repres<strong>en</strong>tan<br />
el 0,2% <strong><strong>de</strong>l</strong> total.<br />
Ahora bi<strong>en</strong>, con el propósito <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntificar cómo están distribuidos los<br />
activos <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s firmas nacionales y <strong>la</strong>s firmas extranjeras, se compara el<br />
tamaño promedio <strong>de</strong> ambas y se contrasta <strong>la</strong> proporción <strong><strong>de</strong>l</strong> total <strong>de</strong> activos<br />
que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> ambos tipos <strong>de</strong> firmas. Como se pue<strong>de</strong> observar <strong>en</strong> el Cuadro<br />
4, hay una difer<strong>en</strong>cia importante <strong>en</strong>tre el tamaño promedio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s firmas<br />
nacionales y el <strong>de</strong> <strong>la</strong>s firmas extranjeras. Por un <strong>la</strong>do, <strong>la</strong>s firmas nacionales<br />
ti<strong>en</strong><strong>en</strong>, <strong>en</strong> promedio, un valor <strong>de</strong> activos cercano a los $12.600 millones <strong>de</strong><br />
pesos, por lo cual c<strong>la</strong>sifican como firmas <strong>de</strong> tamaño mediano. De otro <strong>la</strong>do,<br />
<strong>la</strong>s firmas <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> extranjero ti<strong>en</strong><strong>en</strong>, <strong>en</strong> promedio, un valor <strong>de</strong> activos<br />
cercano a $34.000 millones <strong>de</strong> pesos, y por <strong>en</strong><strong>de</strong> c<strong>la</strong>sifican como firmas<br />
gran<strong>de</strong>s. De esta manera, medido por el valor promedio <strong>de</strong> los activos,<br />
<strong>la</strong> firma promedio <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> extranjero es casi 3 veces más gran<strong>de</strong> que <strong>la</strong><br />
firma promedio nacional.<br />
También <strong>de</strong>be <strong>de</strong>stacarse que <strong>la</strong> alta dispersión <strong>en</strong>tre el valor <strong>de</strong> los<br />
activos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s firmas más pequeñas y <strong>la</strong>s firmas más gran<strong>de</strong>s, se manti<strong>en</strong>e<br />
Cuadro 4. Estadísticas <strong>de</strong>scriptivas sobre el valor y <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong> los<br />
activos <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s firmas nacionales y firmas extranjeras, 2007<br />
Panel A. Estadísticas <strong><strong>de</strong>l</strong> valor <strong>de</strong> Panel B. Estadísticas <strong><strong>de</strong>l</strong> valor <strong>de</strong><br />
los activos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s firmas nacionales los activos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s firmas extranjeras<br />
Estadística Valor Estadística Valor<br />
Promedio 12.585.333 Promedio 34.202.292<br />
Máximo 103.309.973 Máximo 402.014.006<br />
Mínimo 285.173 Mínimo 3.580<br />
Desviación Estandar 19.473.260 Desviación Estandar 66.662.798<br />
Coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> Asimetría 2,8 Coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> Asimetría 3,4<br />
Nota: Cifras <strong>en</strong> millones <strong>de</strong> pesos corri<strong>en</strong>tes <strong><strong>de</strong>l</strong> 2007.<br />
Fu<strong>en</strong>te: Cálculos <strong>de</strong> Fe<strong>de</strong>sarrollo con base <strong>en</strong> información <strong>de</strong> Supersocieda<strong>de</strong>s.
El <strong>sector</strong> <strong>de</strong> <strong>servicios</strong> <strong>petroleros</strong> 19<br />
tanto para el caso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s firmas nacionales como para el caso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s firmas<br />
extranjeras. En el caso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s firmas nacionales, el valor <strong>de</strong> los activos <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> firma más gran<strong>de</strong> es aproximadam<strong>en</strong>te 362 veces el valor <strong>de</strong> los activos<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> firma más pequeña. Más aún, hay una asimetría <strong>en</strong> <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong><br />
los activos <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s firmas nacionales y <strong>la</strong>s firmas <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> extranjero. El<br />
valor <strong>de</strong> los activos <strong>de</strong> <strong>la</strong> firma extranjera más gran<strong>de</strong> es cerca <strong>de</strong> 4 veces<br />
mayor al valor <strong>de</strong> los activos <strong>de</strong> <strong>la</strong> firma nacional más gran<strong>de</strong>.<br />
Como se pue<strong>de</strong> observar <strong>en</strong> el Panel A <strong><strong>de</strong>l</strong> Gráfico 10, el 52% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
firmas nacionales c<strong>la</strong>sifican como medianas, el 21% como gran<strong>de</strong>s, el 26%<br />
como pequeñas y el 1% c<strong>la</strong>sifican como microempresas. No obstante, <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
total <strong>de</strong> activos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s firmas nacionales, equival<strong>en</strong>te a $1,06 billones <strong>de</strong><br />
pesos, <strong>la</strong>s firmas gran<strong>de</strong>s conc<strong>en</strong>tran el 73% (ver Gráfico 10 Panel B). Visto<br />
<strong>de</strong> otra manera, m<strong>en</strong>os <strong><strong>de</strong>l</strong> 25% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s firmas nacionales conc<strong>en</strong>tran cerca<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> 75% <strong><strong>de</strong>l</strong> total <strong>de</strong> activos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s firmas nacionales.<br />
Para el caso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s firmas extranjeras, <strong>la</strong> asimetría <strong>en</strong> <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong><br />
los activos es más alta. El Gráfico 10 muestra que el 42% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s firmas <strong>de</strong><br />
orig<strong>en</strong> extranjero c<strong>la</strong>sifican como firmas gran<strong>de</strong>s. No obstante, <strong><strong>de</strong>l</strong> total <strong>de</strong><br />
activos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s firmas <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> extranjero, equival<strong>en</strong>te a $2,6 billones <strong>de</strong><br />
pesos, <strong>la</strong>s firmas gran<strong>de</strong>s conc<strong>en</strong>tran el 94%.<br />
En síntesis, el análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong> los activos <strong>en</strong>tre firmas nacionales<br />
y <strong>la</strong>s firmas <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> extranjero, pone <strong>en</strong> evi<strong>de</strong>ncia <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia<br />
<strong>de</strong> una asimetría. Mi<strong>en</strong>tras <strong>la</strong>s firmas <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> extranjero ti<strong>en</strong><strong>en</strong> activos<br />
por un valor <strong>de</strong> $2,6 billones <strong>de</strong> pesos, equival<strong>en</strong>te al 71% <strong><strong>de</strong>l</strong> total <strong>de</strong><br />
activos <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong>, <strong>la</strong>s firmas nacionales ti<strong>en</strong><strong>en</strong> activos por un valor <strong>de</strong><br />
$1,06 billones <strong>de</strong> pesos, equival<strong>en</strong>te al 29% <strong><strong>de</strong>l</strong> total <strong>de</strong> activos <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong><br />
(ver Gráfico 11).
20 El <strong>impacto</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong> <strong>de</strong> <strong>servicios</strong> <strong>petroleros</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> economía colombiana<br />
Gráfico 10. C<strong>la</strong>sificación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s firmas según el valor <strong>de</strong> los activos: comparación<br />
<strong>en</strong>tre firmas nacionales y firmas <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> extranjero, 2007<br />
(Total <strong>de</strong> firmas, %)<br />
(Total activos según orig<strong>en</strong>, %)<br />
60<br />
50<br />
40<br />
30<br />
20<br />
10<br />
0<br />
Panel A. Tamaño <strong>de</strong> <strong>la</strong>s firmas según el valor <strong>de</strong> los activos<br />
14%<br />
Firmas extranjeras<br />
Firmas nacionales<br />
1%<br />
14%<br />
Microempresas Pequeñas Medianas Gran<strong>de</strong>s<br />
Panel B. Conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> activos según el tamaño <strong>de</strong> <strong>la</strong> firmas<br />
100<br />
90<br />
80<br />
70<br />
60<br />
50<br />
40<br />
30<br />
20<br />
10<br />
0<br />
Firmas extranjeras<br />
Firmas nacionales<br />
0,06% 0,03% 1%<br />
Fu<strong>en</strong>te: Cálculos <strong>de</strong> Fe<strong>de</strong>sarrollo con base <strong>en</strong> información <strong>de</strong> Supersocieda<strong>de</strong>s.<br />
26%<br />
2%<br />
Microempresas Pequeñas Medianas Gran<strong>de</strong>s<br />
30%<br />
5%<br />
52%<br />
25%<br />
42%<br />
94%<br />
21%<br />
73%
5. Conc<strong>en</strong>tración <strong><strong>de</strong>l</strong> mercado<br />
El <strong>sector</strong> <strong>de</strong> <strong>servicios</strong> <strong>petroleros</strong> 21<br />
Gráfico 11. Distribución <strong>de</strong> activos al nivel agregado <strong>de</strong> firmas<br />
Firmas extranjeras<br />
71% Firmas nacionales<br />
29%<br />
Fu<strong>en</strong>te: Cálculos <strong>de</strong> Fe<strong>de</strong>sarrollo con base <strong>en</strong> información <strong>de</strong> Supersocieda<strong>de</strong>s.<br />
El sigui<strong>en</strong>te indicador hace refer<strong>en</strong>cia a <strong>la</strong> conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> los ingresos<br />
operacionales al nivel individual <strong>de</strong> <strong>la</strong>s firmas. Como se <strong>de</strong>stacó anteriorm<strong>en</strong>te,<br />
<strong>la</strong>s firmas <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> extranjero conc<strong>en</strong>tran un alto porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> los<br />
ingresos operacionales. Ahora bi<strong>en</strong>, al estimar <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong> los ingresos<br />
operacionales al nivel individual <strong>de</strong> <strong>la</strong>s firmas, se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra que hay<br />
una alta conc<strong>en</strong>tración. Específicam<strong>en</strong>te, se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra que <strong>la</strong>s firmas que<br />
pert<strong>en</strong>ec<strong>en</strong> al décimo <strong>de</strong>cil conc<strong>en</strong>tran el 58% <strong>de</strong> los ingresos operacionales<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong> (ver Gráfico 12 y Cuadro 5); es <strong>de</strong>cir, el 10% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas con<br />
mayores ingresos operacionales conc<strong>en</strong>tran cerca <strong><strong>de</strong>l</strong> 60% <strong><strong>de</strong>l</strong> total <strong>de</strong> los<br />
ingresos o el equival<strong>en</strong>te a $2.7 billones <strong>de</strong> pesos.<br />
Más aún, <strong>la</strong>s firmas que pert<strong>en</strong>ec<strong>en</strong> al <strong>de</strong>cil 8, <strong>de</strong>cil 9 y <strong>de</strong>cil 10, conc<strong>en</strong>tran<br />
el 87% <strong>de</strong> los ingresos <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong>, lo cual equivale a $4,1 billones <strong>de</strong><br />
pesos. Este resultado confirma una alta heterog<strong>en</strong>eidad <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s firmas. A<br />
manera <strong>de</strong> ejemplo, <strong>la</strong> firma con mayores ingresos operacionales repres<strong>en</strong>ta<br />
el 11% <strong>de</strong> los ingresos <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong>, mi<strong>en</strong>tras <strong>la</strong> firma con m<strong>en</strong>ores ingresos<br />
repres<strong>en</strong>ta el 0,004%.
22 El <strong>impacto</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong> <strong>de</strong> <strong>servicios</strong> <strong>petroleros</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> economía colombiana<br />
Gráfico 12. Conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> ingresos operacionales por <strong>de</strong>cil, 2007<br />
(Conc<strong>en</strong>tración por <strong>de</strong>cil, %)<br />
60<br />
50<br />
40<br />
30<br />
20<br />
10<br />
0<br />
58%<br />
Cuadro 5. Conc<strong>en</strong>tración acumu<strong>la</strong>da <strong>de</strong> ingresos, 2007<br />
Decil Ingresos por Conc<strong>en</strong>tración Conc<strong>en</strong>tración<br />
<strong>de</strong>cil acumu<strong>la</strong>da<br />
Decil 10 2.733.166 58% 58%<br />
Decil 9 867.043 18% 76%<br />
Decil 8 526.601 11% 87%<br />
Restante 617.220 13% 100%<br />
4.744.030 100%<br />
Nota: Cifras <strong>en</strong> millones <strong>de</strong> pesos corri<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> 2007.<br />
Fu<strong>en</strong>te: Cálculos <strong>de</strong> Fe<strong>de</strong>sarrollo con base <strong>en</strong> información <strong>de</strong> Supersocieda<strong>de</strong>s.<br />
18%<br />
Decil 10 Decil 9 Decil 8 Restante<br />
Fu<strong>en</strong>te: Cálculos <strong>de</strong> Fe<strong>de</strong>sarrollo con base <strong>en</strong> información <strong>de</strong> Supersocieda<strong>de</strong>s.<br />
6. Segm<strong>en</strong>tación <strong><strong>de</strong>l</strong> mercado<br />
El último indicador <strong>de</strong> <strong>la</strong> dim<strong>en</strong>sión <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong> hace refer<strong>en</strong>cia a <strong>la</strong> segm<strong>en</strong>tación<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> mercado. Para tal propósito, el análisis se c<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> i<strong>de</strong>ntificar <strong>la</strong>s<br />
principales ramas <strong>de</strong> actividad al interior <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong> y estudiar <strong>la</strong> relevancia<br />
<strong>de</strong> estas mismas.<br />
11%<br />
13%
El <strong>sector</strong> <strong>de</strong> <strong>servicios</strong> <strong>petroleros</strong> 23<br />
Para el análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> segm<strong>en</strong>tación <strong><strong>de</strong>l</strong> mercado se <strong>de</strong>fin<strong>en</strong> 6 categorías<br />
<strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es y <strong>servicios</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s cuales se c<strong>la</strong>sifica cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s firmas. Dicha<br />
c<strong>la</strong>sificación se realiza según <strong>la</strong> <strong>de</strong>scripción <strong>de</strong> actividad económica reportada<br />
a <strong>la</strong> Superint<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> Socieda<strong>de</strong>s:<br />
p Servicios re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong> perforación <strong>de</strong> pozos.<br />
p V<strong>en</strong>ta y alquiler <strong>de</strong> equipos y herrami<strong>en</strong>ta.<br />
p Servicios <strong>de</strong> ing<strong>en</strong>iería y consultoría.<br />
p Servicios <strong>de</strong> geología, sísmica y recolección <strong>de</strong> información.<br />
p Activida<strong>de</strong>s re<strong>la</strong>cionadas con el diseño y construcción <strong>de</strong> montajes<br />
industriales e infraestructura.<br />
p Otros <strong>servicios</strong> adicionales (reúne aquellos <strong>servicios</strong> que no pudieron<br />
ser c<strong>la</strong>sificados <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>más categorías).<br />
Con el propósito <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntificar y establecer el or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> importancia <strong>de</strong><br />
cada una <strong>de</strong> estas categorías <strong>de</strong>finidas, se compara su participación como<br />
porc<strong>en</strong>taje <strong><strong>de</strong>l</strong> total <strong>de</strong> ingresos operacionales <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong>. Como se pue<strong>de</strong><br />
observar <strong>en</strong> el Cuadro 6, se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra que <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s re<strong>la</strong>cionadas<br />
con <strong>la</strong> perforación <strong>de</strong> pozos ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>la</strong> mayor participación <strong>en</strong> el mercado,<br />
conc<strong>en</strong>trando cerca <strong><strong>de</strong>l</strong> 23% <strong>de</strong> los ingresos operacionales <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong>, valor<br />
equival<strong>en</strong>te a $1,09 billones <strong>de</strong> pesos. Por otra parte <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s re<strong>la</strong>cionadas<br />
con <strong>la</strong> fabricación y alquiler <strong>de</strong> maquinaria y equipos conc<strong>en</strong>tran<br />
cerca $1,04 billones <strong>de</strong> pesos o, lo que es lo mismo, el 21,9 % <strong><strong>de</strong>l</strong> total <strong>de</strong><br />
ingresos operacionales.<br />
Este último resultado es particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te interesante. De acuerdo con<br />
el informe Global Oil & Gas Equipm<strong>en</strong>t & Services <strong>de</strong> Datamonitor13 , <strong>la</strong><br />
13 El informe <strong>de</strong> Data Monitor analiza el <strong>sector</strong> <strong>de</strong> <strong>servicios</strong> <strong>petroleros</strong> <strong>en</strong> el mundo, específicam<strong>en</strong>te<br />
para el año 2008.
24 El <strong>impacto</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong> <strong>de</strong> <strong>servicios</strong> <strong>petroleros</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> economía colombiana<br />
fabricación <strong>de</strong> ta<strong>la</strong>dros y equipos para <strong>la</strong> perforación <strong>de</strong> pozos y los <strong>servicios</strong><br />
re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong> perforación <strong>de</strong> pozos, conc<strong>en</strong>tran <strong>la</strong> mayor participación<br />
<strong>de</strong>ntro <strong><strong>de</strong>l</strong> mercado mundial. Como se pue<strong>de</strong> observar <strong>en</strong> el Cuadro<br />
6, los <strong>servicios</strong> re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong> perforación <strong>de</strong> pozos y <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s<br />
re<strong>la</strong>cionadas con <strong>la</strong> fabricación <strong>de</strong> equipos y maquinaria para <strong>la</strong> industria<br />
petrolera suman el 44,8% <strong><strong>de</strong>l</strong> mercado <strong>de</strong> <strong>servicios</strong> <strong>petroleros</strong> colombiano,<br />
situación semejante a <strong>la</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> mercado mundial.<br />
En g<strong>en</strong>eral, es interesante notar que los sub<strong>sector</strong>es predominantes<br />
i<strong>de</strong>ntificados anteriorm<strong>en</strong>te (ver nuevam<strong>en</strong>te el Cuadro 2) están c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te<br />
cont<strong>en</strong>idos <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong>s categorías <strong>de</strong>finidas <strong>en</strong> el Cuadro 6.<br />
Cuadro 6. Segm<strong>en</strong>tación <strong><strong>de</strong>l</strong> mercado <strong>de</strong> <strong>servicios</strong> <strong>petroleros</strong><br />
Categoría según tipo <strong>de</strong> <strong>servicios</strong><br />
Completami<strong>en</strong>to (terminación), rehabilitación y mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to<br />
(workover) y/u otros <strong>servicios</strong> re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong><br />
perforación <strong>de</strong> pozos.<br />
Fabricación, comercialización, distribución, alquiler y/o<br />
insta<strong>la</strong>ción y mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> equipos, maquinaria, accesorios<br />
y herrami<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral para <strong>la</strong> industria petrolera.<br />
Servicios <strong>de</strong> ing<strong>en</strong>iería, consultorías,asesorías, asist<strong>en</strong>cia<br />
técnica e interv<strong>en</strong>torías.<br />
Servicios <strong>de</strong> geología, sísmica, aerogravimetria, gravimetría,<br />
magnetometría y/o adquisición, procesami<strong>en</strong>to e interpretación<br />
<strong>de</strong> información y registros.<br />
Diseño y construcción <strong>de</strong> montajes industriales, p<strong>la</strong>neación y<br />
ejecución <strong>de</strong> todo tipo <strong>de</strong> obras y/o <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong><br />
infraestructura <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral.<br />
Otros <strong>servicios</strong>*<br />
Participación <strong>de</strong> mercado<br />
22,9%<br />
21,9%<br />
14,3%<br />
6,9%<br />
4,8%<br />
29,2%<br />
100%<br />
* Otros <strong>servicios</strong> incluye <strong>la</strong> comercialización <strong>de</strong> productos <strong>de</strong>rivados <strong><strong>de</strong>l</strong> petróleo, el <strong>de</strong>sarrollo y<br />
explotación <strong>de</strong> operaciones re<strong>la</strong>cionadas con <strong>la</strong> contratación y suministro <strong>de</strong> vehículos para el<br />
transporte <strong>de</strong> personal y equipos pesados, así como el mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to y administración <strong>de</strong> campam<strong>en</strong>tos<br />
incluy<strong>en</strong>do <strong>servicios</strong> g<strong>en</strong>erales, <strong>en</strong>tre otros.<br />
Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> Fe<strong>de</strong>sarrollo con base <strong>en</strong> información <strong>de</strong> Supersocieda<strong>de</strong>s.
CAPÍTULO Impacto DOS<strong><strong>de</strong>l</strong><br />
<strong>sector</strong> <strong>de</strong> <strong>servicios</strong> <strong>petroleros</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> economía colombiana 25<br />
Impacto <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong> <strong>de</strong> <strong>servicios</strong> <strong>petroleros</strong> <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> economía colombiana<br />
A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntificar <strong>la</strong>s características y cuantificar <strong>la</strong> dim<strong>en</strong>sión <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
<strong>sector</strong> <strong>de</strong> <strong>servicios</strong> <strong>petroleros</strong> <strong>en</strong> Colombia, es necesario cuantificar su<br />
contribución e <strong>impacto</strong> sobre <strong>la</strong> economía nacional. La metodología usada<br />
se basa <strong>en</strong> los l<strong>la</strong>mados <strong>en</strong>ca<strong>de</strong>nami<strong>en</strong>tos hacia atrás, a través <strong>de</strong> los cuales<br />
es posible analizar <strong>la</strong> forma <strong>en</strong> que respon<strong>de</strong> <strong>la</strong> economía cuando el <strong>sector</strong><br />
<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong> su actividad. Es <strong>de</strong>cir, los <strong>en</strong>ca<strong>de</strong>nami<strong>en</strong>tos están re<strong>la</strong>cionados<br />
con los efectos que g<strong>en</strong>era <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong> <strong>de</strong> <strong>servicios</strong> <strong>petroleros</strong><br />
sobre <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> sus proveedores, t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que para que<br />
pueda llevar a cabo su actividad normal el <strong>sector</strong> <strong>de</strong>be <strong>de</strong>mandar materias<br />
primas <strong>de</strong> otros <strong>sector</strong>es, así como capital y trabajo.<br />
Recurri<strong>en</strong>do a <strong>la</strong> literatura económica sobre el tema, los efectos totales<br />
hacia atrás <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong> <strong>de</strong> <strong>servicios</strong> <strong>petroleros</strong> se pue<strong>de</strong>n <strong>de</strong>scomponer <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes categorías <strong>de</strong> efectos según su alcance:<br />
p Efecto <strong>sector</strong> <strong>servicios</strong> <strong>petroleros</strong>: es el efecto que resulta <strong>de</strong> <strong>la</strong> operación<br />
directa <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tes al <strong>sector</strong> <strong>de</strong> <strong>servicios</strong> <strong>petroleros</strong>.<br />
p Efectos <strong>de</strong> primera ronda (matriz <strong>de</strong> coefici<strong>en</strong>tes técnicos) 14 : hace refer<strong>en</strong>cia<br />
al <strong>impacto</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s operaciones <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong> <strong>de</strong> <strong>servicios</strong> <strong>petroleros</strong> sobre<br />
sus proveedores directos.<br />
p Efecto directo: es <strong>la</strong> suma <strong>de</strong> los dos anteriores. Incluye los recursos inyectados<br />
directam<strong>en</strong>te por el <strong>sector</strong> a <strong>la</strong> economía y los efectos <strong>de</strong> los<br />
proveedores directos <strong>de</strong> éste mismo.<br />
14 Indica <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> insumos por peso <strong>de</strong> producción bruta <strong>de</strong> cada <strong>sector</strong>.<br />
25
26 El <strong>impacto</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong> <strong>de</strong> <strong>servicios</strong> <strong>petroleros</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> economía colombiana<br />
p Efecto indirecto (inversa <strong>de</strong> <strong>la</strong> matriz <strong>de</strong> Leontief 15 ): ocurre cuando los<br />
proveedores <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong> <strong>de</strong> <strong>servicios</strong> <strong>petroleros</strong>, con el fin <strong>de</strong> satisfacer<br />
su propia <strong>de</strong>manda, <strong>de</strong>mandan <strong>servicios</strong> <strong>de</strong> sus proveedores.<br />
p Efecto inducido (inversa <strong>de</strong> <strong>la</strong> matriz ampliada <strong>de</strong> Leontief16 ): es el <strong>impacto</strong><br />
que se g<strong>en</strong>era cuando los proveedores, sus empleados y los hogares<br />
vuelv<strong>en</strong> a gastar recursos <strong>en</strong> <strong>la</strong> economía, g<strong>en</strong>erando nueva actividad<br />
económica.<br />
p Efecto total <strong>en</strong> <strong>la</strong> economía: resulta <strong>de</strong> <strong>la</strong> suma <strong><strong>de</strong>l</strong> efecto directo, indirecto<br />
neto e inducido neto17 .<br />
Utilizando esta metodología (ver Anexo 1 para <strong>la</strong> <strong>de</strong>scripción metodológica),<br />
el estudio mi<strong>de</strong> el <strong>impacto</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong> <strong>de</strong> <strong>servicios</strong> <strong>petroleros</strong> sobre<br />
<strong>la</strong> economía <strong>en</strong> <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes variables: i) consumo intermedio, el cual<br />
correspon<strong>de</strong> al valor <strong>de</strong> los bi<strong>en</strong>es y <strong>servicios</strong> utilizados como insumos<br />
para obt<strong>en</strong>er los productos finales <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong> e inversión <strong>la</strong> cual compr<strong>en</strong><strong>de</strong><br />
rubros específicos <strong><strong>de</strong>l</strong> consumo intermedio como compras <strong>de</strong> maquinaria<br />
y equipo, equipo <strong>de</strong> transporte y construcción; ii) valor agregado, el cual<br />
incluye el pago a los factores <strong>de</strong> producción y sus compon<strong>en</strong>tes: iii) remuneración<br />
al capital, iv) remuneración al trabajo, v) impuestos y vi) empleo.<br />
Adicionalm<strong>en</strong>te, el estudio cuantifica el efecto multiplicador <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong> <strong>de</strong><br />
<strong>servicios</strong> <strong>petroleros</strong>, es <strong>de</strong>cir, cuantifica el número <strong>de</strong> veces que se amplifican<br />
<strong>la</strong>s anteriores variables <strong>en</strong> el agregado <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía por cada unidad (o<br />
peso) <strong>de</strong> esa variable inyectada por el <strong>sector</strong> <strong>de</strong> <strong>servicios</strong> <strong>petroleros</strong>.<br />
15 Esta matriz cuantifica el increm<strong>en</strong>to <strong>en</strong> los valores <strong>de</strong> producción <strong>de</strong> otros <strong>sector</strong>es <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía,<br />
g<strong>en</strong>erado por un aum<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda final <strong>de</strong> <strong>servicios</strong> <strong>petroleros</strong>.<br />
16 Esta matriz, al igual que <strong>la</strong> matriz inversa <strong>de</strong> Leontief, cuantifica el increm<strong>en</strong>to <strong>en</strong> los valores <strong>de</strong><br />
producción <strong>de</strong> otros <strong>sector</strong>es <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía, pero esta vez incluy<strong>en</strong>do a los hogares como un <strong>sector</strong>.<br />
17 El efecto neto hace refer<strong>en</strong>cia al efecto que ti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> actividad <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong> <strong>de</strong> <strong>servicios</strong> <strong>petroleros</strong> sobre<br />
el flujo económico una vez se <strong>de</strong>scu<strong>en</strong>ta el efecto acumu<strong>la</strong>do <strong>en</strong> <strong>la</strong>s etapas anteriores.
Impacto <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong> <strong>de</strong> <strong>servicios</strong> <strong>petroleros</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> economía colombiana 27<br />
1. Estadísticas g<strong>en</strong>erales <strong>de</strong> <strong>la</strong> contribución <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong> a <strong>la</strong> economía<br />
colombiana<br />
De acuerdo con <strong>la</strong>s Cu<strong>en</strong>tas Nacionales <strong><strong>de</strong>l</strong> DANE, <strong>la</strong> producción <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
<strong>sector</strong> <strong>de</strong> <strong>servicios</strong> <strong>petroleros</strong> <strong>en</strong> 2007 correspon<strong>de</strong> al 9,6% <strong><strong>de</strong>l</strong> total <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
producción <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong> petrolero18 y asc<strong>en</strong>dió a $2 billones <strong>de</strong> pesos <strong>de</strong> los<br />
cuales $0,4 billones correspondieron a compras <strong>de</strong> insumos y $1,6 billones<br />
a valor agregado. El Cuadro 7 muestra <strong>la</strong> composición <strong><strong>de</strong>l</strong> valor bruto <strong>de</strong><br />
producción tanto <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong> <strong>de</strong> <strong>servicios</strong> <strong>petroleros</strong> como <strong><strong>de</strong>l</strong> resto <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong><br />
petrolero y <strong><strong>de</strong>l</strong> total <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía.<br />
En el año 2007 el consumo intermedio <strong>de</strong> los <strong>servicios</strong> <strong>petroleros</strong> asc<strong>en</strong>dió<br />
a 0,12% <strong><strong>de</strong>l</strong> total <strong><strong>de</strong>l</strong> consumo intermedio <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía. Mi<strong>en</strong>tras tanto<br />
el valor agregado repres<strong>en</strong>tó el 0,4% <strong><strong>de</strong>l</strong> PIB19 y <strong>la</strong> producción repres<strong>en</strong>tó<br />
el 0,27% <strong><strong>de</strong>l</strong> total <strong>de</strong> producción <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía.<br />
Cuadro 7. Composición <strong><strong>de</strong>l</strong> valor <strong>de</strong> producción <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong><br />
Servicios Sector Economía Servicios petro- Sector petro<strong>petroleros</strong><br />
petrolero leros/economía lero/economía<br />
Consumo intermedio 401.816 4.189.919 340.929.671 0,12% 1,23%<br />
Valor agregado 1.592.205 16.602.632 395.628.923 0,40% 4,20%<br />
Valor bruto <strong>de</strong> producción 1.994.021 20.792.551 736.558.594 0,27% 2,82%<br />
Nota: Cifras <strong>en</strong> millones <strong>de</strong> pesos, 2007.<br />
Fu<strong>en</strong>te: Cálculos <strong>de</strong> Fe<strong>de</strong>sarrollo con base <strong>en</strong> información <strong><strong>de</strong>l</strong> DANE.<br />
A continuación se muestran los efectos directos y totales <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong> <strong>en</strong><br />
consumo intermedio, inversión, valor agregado, remuneración al trabajo<br />
y al capital, impuestos y empleo.<br />
18 Dado que <strong>la</strong>s Cu<strong>en</strong>tas Nacionales <strong><strong>de</strong>l</strong> DANE pres<strong>en</strong>tan <strong>la</strong> información <strong>en</strong> forma agregada por<br />
<strong>sector</strong>es, fue necesario <strong>de</strong>sagregar el <strong>sector</strong> "petróleo crudo, gas natural y minerales <strong>de</strong> uranio y<br />
torio" con el fin <strong>de</strong> contabilizar específicam<strong>en</strong>te el <strong>impacto</strong> <strong>de</strong> los <strong>servicios</strong> <strong>petroleros</strong>.<br />
19 Correspon<strong>de</strong> al valor agregado total <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía antes <strong>de</strong> sumar impuestos a <strong>la</strong> producción.
28 El <strong>impacto</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong> <strong>de</strong> <strong>servicios</strong> <strong>petroleros</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> economía colombiana<br />
a. Efecto sobre el consumo intermedio<br />
Como se m<strong>en</strong>cionó anteriorm<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> el año 2007 el consumo intermedio<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong> <strong>de</strong> <strong>servicios</strong> <strong>petroleros</strong> asc<strong>en</strong>dió a $402 mil millones. Este es el<br />
efecto directo. D<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> éste, $150 mil millones correspondieron a consumo<br />
<strong>de</strong>ntro <strong><strong>de</strong>l</strong> mismo <strong>sector</strong> (efecto <strong>sector</strong>). Adicionalm<strong>en</strong>te, el <strong>sector</strong> <strong>de</strong>mandó<br />
<strong>servicios</strong> <strong>de</strong> transporte por $114 mil millones, otros <strong>servicios</strong> 20 por $78 mil<br />
millones y equipo <strong>de</strong> transporte, maquinaria y equipo por $24 mil millones<br />
(ver Gráfico 13), participando con el 28,9%, 19,9% y 6,2% respectivam<strong>en</strong>te<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> total <strong>de</strong> consumo intermedio <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong>.<br />
Mi<strong>en</strong>tras tanto, el efecto indirecto fue <strong>de</strong> $2,3 billones, el efecto inducido<br />
<strong>de</strong> $435 mil millones y el efecto total <strong><strong>de</strong>l</strong> consumo intermedio <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong><br />
sobre <strong>la</strong> economía fue <strong>de</strong> $3,1 billones. El Gráfico 14 muestra paso a paso<br />
estos efectos.<br />
De este modo, el efecto <strong>sector</strong> repres<strong>en</strong>tó 4,8% <strong><strong>de</strong>l</strong> efecto total, mi<strong>en</strong>tras<br />
que el efecto <strong>de</strong> primera ronda, indirecto e inducido repres<strong>en</strong>taron el 8%,<br />
Gráfico 13. Productos <strong>de</strong>mandados directam<strong>en</strong>te por el <strong>sector</strong> <strong>de</strong> <strong>servicios</strong><br />
<strong>petroleros</strong> <strong>en</strong> 2007<br />
Servicios<br />
<strong>petroleros</strong><br />
Transporte y<br />
comunicaciones<br />
Otros<br />
<strong>servicios</strong><br />
Equipo <strong>de</strong> trasnporte<br />
y maquinaria y equipo<br />
Sustancias y productos<br />
químicos<br />
Otras<br />
industrias<br />
Energía eléctrica y<br />
gas domiciliario<br />
Otros<br />
5.862<br />
3.544<br />
6.559<br />
11.899<br />
24.347<br />
78.236<br />
Fu<strong>en</strong>te: Cálculos <strong>de</strong> Fe<strong>de</strong>sarrollo con base <strong>en</strong> información <strong><strong>de</strong>l</strong> DANE.<br />
113.863<br />
149.582<br />
0 20.000 40.000 60.000 80.000 100.000 120.000 140.000 160.000 180.000<br />
(Millones <strong>de</strong> pesos)
Impacto <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong> <strong>de</strong> <strong>servicios</strong> <strong>petroleros</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> economía colombiana 29<br />
Gráfico 14. Efecto directo, indirecto e inducido <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong> <strong>de</strong> <strong>servicios</strong><br />
<strong>petroleros</strong> sobre el consumo intermedio <strong>en</strong> 2007<br />
(Millones <strong>de</strong> pesos)<br />
3.500.000<br />
3.000.000<br />
2.500.000<br />
2.000.000<br />
1.500.000<br />
1.000.000<br />
500.000<br />
0<br />
149.582<br />
Efecto directo<br />
252.235<br />
2.293.930<br />
Fu<strong>en</strong>te: Cálculos <strong>de</strong> Fe<strong>de</strong>sarrollo con base <strong>en</strong> información <strong><strong>de</strong>l</strong> DANE.<br />
73,3% y 13,9% respectivam<strong>en</strong>te. Estos resultados muestran que por cada<br />
peso <strong>de</strong> consumo intermedio g<strong>en</strong>erado por el <strong>sector</strong> <strong>de</strong> <strong>servicios</strong> <strong>petroleros</strong>,<br />
<strong>la</strong> economía g<strong>en</strong>era 20,9 pesos por el mismo concepto.<br />
Por último, para el año 2007 el consumo intermedio <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong> fue <strong>de</strong><br />
0,04% <strong><strong>de</strong>l</strong> total <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía, mi<strong>en</strong>tras el efecto total <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong> asc<strong>en</strong>dió<br />
al 0,92% <strong><strong>de</strong>l</strong> mismo rubro (ver Cuadro 8).<br />
435.123<br />
Efecto <strong>sector</strong> Primera ronda Efecto indirecto Efecto inducido Total<br />
3.130.871<br />
Cuadro 8. Contribución <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong> y total <strong>de</strong> los <strong>servicios</strong> <strong>petroleros</strong> al<br />
consumo intermedio <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía, 2007<br />
Consumo intermedio <strong>sector</strong> / Consumo intermedio economía 0,04%<br />
Efecto total <strong>sector</strong> / Consumo intermedio economía 0,92%<br />
Fu<strong>en</strong>te: Cálculos <strong>de</strong> Fe<strong>de</strong>sarrollo con base <strong>en</strong> información <strong><strong>de</strong>l</strong> DANE.
30 El <strong>impacto</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong> <strong>de</strong> <strong>servicios</strong> <strong>petroleros</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> economía colombiana<br />
b. Efectos sobre <strong>la</strong> inversión<br />
La inversión analizada <strong>en</strong> este estudio hace refer<strong>en</strong>cia a una fracción <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
consumo intermedio. Correspon<strong>de</strong> específicam<strong>en</strong>te a compras <strong>de</strong> equipo <strong>de</strong><br />
transporte, maquinaria y equipo, construcción y reparación <strong>de</strong> edificaciones<br />
y construcción <strong>de</strong> obras civiles. Durante el año 2007, <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong><br />
por este tipo <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es asc<strong>en</strong>dió a $26 mil millones (efecto <strong>sector</strong>), <strong>de</strong> los<br />
cuales <strong>la</strong> compra <strong>de</strong> maquinaria y equipo repres<strong>en</strong>tó el 94%.<br />
Por otro <strong>la</strong>do, el efecto <strong>de</strong> primera ronda asc<strong>en</strong>dió a $19 mil millones,<br />
mi<strong>en</strong>tras el efecto indirecto fue <strong><strong>de</strong>l</strong> or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> $16 mil millones21 . Así, el<br />
efecto total <strong>de</strong> <strong>la</strong> inversión <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong> <strong>de</strong> <strong>servicios</strong> <strong>petroleros</strong> sobre <strong>la</strong> economía<br />
colombiana fue <strong>de</strong> $61 mil millones <strong>de</strong> pesos, <strong>de</strong> los cuales el 43,4%<br />
correspondió al efecto <strong>sector</strong>, el 30,5% al efecto <strong>de</strong> primera ronda y el 26%<br />
al efecto indirecto. El Gráfico 15 resume estos efectos.<br />
Gráfico 15. Efecto directo e indirecto <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong> <strong>de</strong> <strong>servicios</strong> <strong>petroleros</strong><br />
sobre <strong>la</strong> inversión <strong>en</strong> 2007<br />
(Millones <strong>de</strong> pesos)<br />
70.000<br />
60.000<br />
50.000<br />
40.000<br />
30.000<br />
20.000<br />
10.000<br />
0<br />
26.442<br />
Efecto directo<br />
18.590<br />
Efecto <strong>sector</strong> Primera ronda Efecto indirecto Total<br />
Fu<strong>en</strong>te: Cálculos <strong>de</strong> Fe<strong>de</strong>sarrollo con base <strong>en</strong> información <strong><strong>de</strong>l</strong> DANE.<br />
21 En el caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> inversión el efecto inducido no es t<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta, ya que se supone que cuando<br />
los hogares y los empleados vuelv<strong>en</strong> a gastar <strong>en</strong> <strong>la</strong> economía no lo hac<strong>en</strong> <strong>en</strong> bi<strong>en</strong>es <strong>de</strong> capital.<br />
15.885<br />
60.916
Impacto <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong> <strong>de</strong> <strong>servicios</strong> <strong>petroleros</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> economía colombiana 31<br />
En consecu<strong>en</strong>cia, por cada peso invertido por parte <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong> <strong>de</strong> <strong>servicios</strong><br />
<strong>petroleros</strong>, se g<strong>en</strong>era una inversión <strong>en</strong> <strong>la</strong> economía <strong>de</strong> 2,3 pesos<br />
para satisfacer <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong>.<br />
Aunque <strong>en</strong> el año 2007 <strong>la</strong> inversión <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong> repres<strong>en</strong>tó el 0,13% <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> inversión total <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía, cuando se ti<strong>en</strong>e <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta el efecto total<br />
g<strong>en</strong>erado, el <strong>impacto</strong> <strong>de</strong> este rubro llega a 0,29% (ver Cuadro 9).<br />
Cuadro 9. Contribución <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong> y total <strong>de</strong> los <strong>servicios</strong> <strong>petroleros</strong> a <strong>la</strong><br />
inversión <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía, 2007<br />
Inversión <strong>sector</strong> / Inversión economía 0,13%<br />
Efecto total <strong>sector</strong> / Inversión economía 0,29%<br />
Fu<strong>en</strong>te: Cálculos <strong>de</strong> Fe<strong>de</strong>sarrollo con base <strong>en</strong> información <strong><strong>de</strong>l</strong> DANE.<br />
c. Efectos sobre valor agregado<br />
El valor agregado correspon<strong>de</strong> a <strong>la</strong> suma <strong>de</strong> los ingresos factoriales <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
<strong>sector</strong>. Para el año 2007, el valor agregado g<strong>en</strong>erado por el <strong>sector</strong> <strong>de</strong> <strong>servicios</strong><br />
<strong>petroleros</strong> fue <strong>de</strong> $1,59 billones y estuvo conformado principalm<strong>en</strong>te<br />
por remuneración al capital que asc<strong>en</strong>dió a $1,55 billones, repres<strong>en</strong>tando<br />
el 97% <strong><strong>de</strong>l</strong> total <strong>de</strong> este rubro. Esto muestra que el <strong>sector</strong> es int<strong>en</strong>sivo <strong>en</strong><br />
capital (ver Cuadro 10).<br />
Cuadro 10. Composición <strong><strong>de</strong>l</strong> valor agregado <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong>, 2007<br />
Millones <strong>de</strong> pesos Participación<br />
Remuneración a los asa<strong>la</strong>riados 28.594 1,80%<br />
Remuneración al capital 1.551.832 97,46%<br />
Impuestos 11.779 0,74%<br />
Total valor agregado 1.592.205<br />
Fu<strong>en</strong>te: Cálculos <strong>de</strong> Fe<strong>de</strong>sarrollo con base <strong>en</strong> información <strong><strong>de</strong>l</strong> DANE.
32 El <strong>impacto</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong> <strong>de</strong> <strong>servicios</strong> <strong>petroleros</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> economía colombiana<br />
El efecto <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong> <strong>de</strong> <strong>servicios</strong> <strong>petroleros</strong> sobre el valor agregado fue <strong>de</strong><br />
$1,6 billones (efecto <strong>sector</strong>), mi<strong>en</strong>tras que el valor agregado incluido <strong>de</strong>ntro<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> otros bi<strong>en</strong>es <strong>de</strong>mandados como consumo intermedio<br />
por el <strong>sector</strong> fue <strong>de</strong> $241 mil millones (efecto primera ronda). Mi<strong>en</strong>tras<br />
tanto, los efectos indirecto e inducido fueron <strong>de</strong> $150 mil millones y $145<br />
mil millones respectivam<strong>en</strong>te (ver Gráfico 16).<br />
De esta manera, el efecto total sobre el PIB asc<strong>en</strong>dió a $2,1 billones <strong>de</strong><br />
pesos, don<strong>de</strong> el efecto <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong> repres<strong>en</strong>tó el 74,8% y el efecto <strong>de</strong> primera<br />
ronda el 11,3%. Por otra parte los efectos indirecto e inducido repres<strong>en</strong>taron el<br />
7% y el 6,8% <strong><strong>de</strong>l</strong> efecto total <strong><strong>de</strong>l</strong> valor agregado respectivam<strong>en</strong>te. Lo anterior<br />
implica que por cada peso <strong>de</strong> valor agregado g<strong>en</strong>erado por el <strong>sector</strong> <strong>de</strong><br />
<strong>servicios</strong> <strong>petroleros</strong>, <strong>la</strong> economía g<strong>en</strong>era 1,3 pesos por el mismo concepto.<br />
Adicionalm<strong>en</strong>te, el valor agregado <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong> <strong>de</strong> <strong>servicios</strong> <strong>petroleros</strong><br />
correspondió al 0,4% <strong><strong>de</strong>l</strong> PIB. Cuando se consi<strong>de</strong>ra el efecto total <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong><br />
<strong>de</strong> <strong>servicios</strong> <strong>petroleros</strong> sobre el total <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía, este correspon<strong>de</strong> al<br />
0,54% (ver Cuadro 11).<br />
Gráfico 16. Efecto directo, indirecto e inducido <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong> <strong>de</strong> <strong>servicios</strong><br />
<strong>petroleros</strong> sobre el valor agregado <strong>en</strong> 2007<br />
(Millones <strong>de</strong> pesos)<br />
2.500.000<br />
2.000.000<br />
1.500.000<br />
1.000.000<br />
500.000<br />
0<br />
1.592.205<br />
Efecto directo<br />
240.670<br />
149.535 145.196<br />
Efecto <strong>sector</strong> Primera ronda Efecto indirecto Efecto inducido Total<br />
Fu<strong>en</strong>te: Cálculos <strong>de</strong> Fe<strong>de</strong>sarrollo con base <strong>en</strong> información <strong><strong>de</strong>l</strong> DANE.<br />
2.127.606
Impacto <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong> <strong>de</strong> <strong>servicios</strong> <strong>petroleros</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> economía colombiana 33<br />
Cuadro 11. Contribución <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong> y total <strong>de</strong> los <strong>servicios</strong> <strong>petroleros</strong> al<br />
valor agregado <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía, 2007<br />
Valor agregado <strong>sector</strong> / Valor agregado economía 0,40%<br />
Efecto total <strong>sector</strong> / Valor agregado economía 0,54%<br />
Fu<strong>en</strong>te: Cálculos <strong>de</strong> Fe<strong>de</strong>sarrollo con base <strong>en</strong> información <strong><strong>de</strong>l</strong> DANE.<br />
A continuación se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>la</strong> medición <strong>de</strong> los efectos hacia atrás <strong>de</strong><br />
los rubros que compon<strong>en</strong> el valor agregado: Remuneración al trabajo, al<br />
capital e impuestos a <strong>la</strong> producción.<br />
d. Efectos sobre <strong>la</strong> remuneración al trabajo<br />
En el año 2007, el pago por concepto <strong>de</strong> remuneración a los asa<strong>la</strong>riados22 <strong>en</strong> el <strong>sector</strong> fue <strong>de</strong> $29 mil millones (efecto <strong>sector</strong>). Adicionalm<strong>en</strong>te, <strong>la</strong><br />
producción estimu<strong>la</strong>da por <strong>la</strong> actividad <strong>de</strong> éste <strong>sector</strong> g<strong>en</strong>eró un pago<br />
adicional <strong>de</strong> $42 mil millones, por este mismo concepto, por parte <strong>de</strong> sus<br />
proveedores directos (efecto primera ronda).<br />
Por otro <strong>la</strong>do, el efecto sobre el pago <strong>de</strong> sa<strong>la</strong>rios <strong>de</strong> los proveedores <strong>de</strong><br />
proveedores, o efecto indirecto, fue <strong><strong>de</strong>l</strong> or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> $39 mil millones mi<strong>en</strong>tras<br />
el efecto inducido fue <strong>de</strong> $55 mil millones, para un efecto total que asc<strong>en</strong>dió<br />
a $165 mil millones. El Gráfico 17 resume los efectos <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong> sobre<br />
<strong>la</strong> remuneración al trabajo <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía.<br />
En consecu<strong>en</strong>cia el efecto <strong>sector</strong> repres<strong>en</strong>tó el 17,3% <strong><strong>de</strong>l</strong> efecto total <strong>de</strong> los<br />
sa<strong>la</strong>rios pagados por el <strong>sector</strong> sobre <strong>la</strong> economía y el efecto <strong>de</strong> primera ronda<br />
repres<strong>en</strong>tó el 25,4% <strong>de</strong> este mismo rubro. Mi<strong>en</strong>tras tanto, los efectos indirecto<br />
e inducido tuvieron una participación <strong>de</strong> 23,8% y 33,6% respectivam<strong>en</strong>te.<br />
22 T<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> metodología <strong>de</strong> cálculo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cu<strong>en</strong>tas nacionales <strong><strong>de</strong>l</strong> DANE (2002), <strong>la</strong><br />
remuneración a los asa<strong>la</strong>riados compr<strong>en</strong><strong>de</strong> sueldos y sa<strong>la</strong>rios, prestaciones legales como vacaciones,<br />
primas legales y extralegales, cesantía e intereses sobre <strong>la</strong>s mismas y cotizaciones patronales<br />
obligatorias como salud, p<strong>en</strong>sión y riesgos profesionales.
34 El <strong>impacto</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong> <strong>de</strong> <strong>servicios</strong> <strong>petroleros</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> economía colombiana<br />
Gráfico 17. Efecto directo, indirecto e inducido <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong> <strong>de</strong> <strong>servicios</strong><br />
<strong>petroleros</strong> sobre <strong>la</strong> remuneración al trabajo <strong>en</strong> 2007<br />
(Millones <strong>de</strong> pesos)<br />
180.000<br />
160.000<br />
140.000<br />
120.000<br />
100.000<br />
80.000<br />
60.000<br />
40.000<br />
20.000<br />
0<br />
28.594<br />
Efecto directo<br />
41.933<br />
Fu<strong>en</strong>te: Cálculos <strong>de</strong> Fe<strong>de</strong>sarrollo con base <strong>en</strong> información <strong><strong>de</strong>l</strong> DANE.<br />
En este caso el multiplicador asci<strong>en</strong><strong>de</strong> a 5,8. Esto quiere <strong>de</strong>cir que por<br />
cada peso pagado por concepto <strong>de</strong> remuneración al trabajo <strong>en</strong> el <strong>sector</strong>,<br />
se g<strong>en</strong>era un pago <strong>de</strong> 5,8 pesos <strong>en</strong> <strong>la</strong> economía por el mismo concepto.<br />
Adicionalm<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> remuneración <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong> repres<strong>en</strong>ta el 0,02% <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
remuneración total <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía. Sin embargo, cuando se consi<strong>de</strong>ra el<br />
efecto total <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong> <strong>de</strong> <strong>servicios</strong> <strong>petroleros</strong> sobre el total <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía,<br />
este correspon<strong>de</strong> al 0,12% (ver Cuadro 12).<br />
Cuadro 12. Contribución <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong> y total <strong>de</strong> los <strong>servicios</strong> <strong>petroleros</strong> a<br />
<strong>la</strong> remuneración al trabajo <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía, 2007<br />
Remuneración al trabajo <strong>sector</strong> / Remuneración al trabajo economía 0,02%<br />
Efecto total <strong>sector</strong> / Remuneración al trabajo economía 0,12%<br />
39.297<br />
Fu<strong>en</strong>te: Cálculos <strong>de</strong> Fe<strong>de</strong>sarrollo con base <strong>en</strong> información <strong><strong>de</strong>l</strong> DANE.<br />
55.486<br />
Efecto <strong>sector</strong> Primera ronda Efecto indirecto Efecto inducido Total<br />
165.309
Impacto <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong> <strong>de</strong> <strong>servicios</strong> <strong>petroleros</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> economía colombiana 35<br />
e. Efectos sobre <strong>la</strong> remuneración al capital<br />
Como se m<strong>en</strong>cionó anteriorm<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> remuneración al capital 23 para el año<br />
2007 correspondió al 98% <strong><strong>de</strong>l</strong> valor agregado g<strong>en</strong>erado por el <strong>sector</strong>. El Gráfico<br />
18 resume los efectos <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong> <strong>de</strong> <strong>servicios</strong> <strong>petroleros</strong> sobre este rubro.<br />
El efecto <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong> sobre <strong>la</strong> remuneración al capital fue <strong>de</strong> $1,52 billones,<br />
mi<strong>en</strong>tras los efectos <strong>de</strong> primera ronda, indirecto e inducido no superaron<br />
los $300 mil millones conjuntam<strong>en</strong>te. El efecto <strong>de</strong> primera ronda fue <strong>de</strong><br />
$156 mil millones, el efecto indirecto <strong>de</strong> $80 mil millones y el inducido <strong>de</strong><br />
$51 mil millones.<br />
Como se observa <strong>en</strong> el Gráfico 18, el efecto <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong> sobre el valor<br />
agregado es mucho mayor que los <strong>de</strong>más efectos, repres<strong>en</strong>tando el 84% <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
Gráfico 18. Efecto directo, indirecto e inducido <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong> <strong>de</strong> <strong>servicios</strong><br />
<strong>petroleros</strong> sobre <strong>la</strong> remuneración al capital <strong>en</strong> 2007<br />
(Millones <strong>de</strong> pesos)<br />
2.000.000<br />
1.800.000<br />
1.600.000<br />
1.400.000<br />
1.200.000<br />
1.000.000<br />
800.000<br />
600.000<br />
400.000<br />
200.000<br />
0<br />
1.551.832<br />
Efecto directo<br />
155.697<br />
79.888<br />
Fu<strong>en</strong>te: Cálculos <strong>de</strong> Fe<strong>de</strong>sarrollo con base <strong>en</strong> información <strong><strong>de</strong>l</strong> DANE.<br />
50.653<br />
Efecto <strong>sector</strong> Primera ronda Efecto indirecto Efecto inducido Total<br />
1.838.070<br />
23 También conocida <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cu<strong>en</strong>tas nacionales como exce<strong>de</strong>nte bruto <strong>de</strong> explotación. Compr<strong>en</strong><strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s ganancias atribuibles al uso <strong><strong>de</strong>l</strong> capital como r<strong>en</strong>tas, intereses, divi<strong>de</strong>ndos y regalías,<br />
<strong>en</strong>tre otros.
36 El <strong>impacto</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong> <strong>de</strong> <strong>servicios</strong> <strong>petroleros</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> economía colombiana<br />
efecto total. Mi<strong>en</strong>tras tanto, el efecto <strong>de</strong> primera ronda tuvo una participación<br />
<strong>de</strong> 8% y el efecto indirecto e inducido <strong>de</strong> 4% y 3% respectivam<strong>en</strong>te.<br />
En consecu<strong>en</strong>cia, por cada peso <strong>de</strong> remuneración al capital pagado por<br />
el <strong>sector</strong>, se g<strong>en</strong>eran 1,2 pesos <strong>en</strong> <strong>la</strong> economía por el mismo concepto.<br />
La remuneración al capital <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong> fue equival<strong>en</strong>te al 1% <strong>de</strong> <strong>la</strong> remuneración<br />
al capital <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía, mi<strong>en</strong>tras que cuando se consi<strong>de</strong>ra el efecto<br />
total <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong> sobre este rubro, este equivale al 1,26% (ver Cuadro 13).<br />
Cuadro 13. Contribución <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong> y total <strong>de</strong> los <strong>servicios</strong> <strong>petroleros</strong> a<br />
<strong>la</strong> remuneración al capital <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía, 2007<br />
Remuneración al capital <strong>sector</strong> / Remuneración al capital economía 1,06%<br />
Efecto total <strong>sector</strong> / Remuneración al capital economía 1,26%<br />
Fu<strong>en</strong>te: Cálculos <strong>de</strong> Fe<strong>de</strong>sarrollo con base <strong>en</strong> información <strong><strong>de</strong>l</strong> DANE.<br />
f. Efectos sobre los impuestos a <strong>la</strong> producción<br />
Durante el año 2007, el <strong>sector</strong> <strong>de</strong> <strong>servicios</strong> <strong>petroleros</strong> pagó por concepto<br />
<strong>de</strong> impuestos a <strong>la</strong> producción24 $12 mil millones (efecto <strong>sector</strong>) e indujo el<br />
pago <strong>de</strong> $4.427 millones por parte <strong>de</strong> sus proveedores directos <strong>de</strong> insumos<br />
(efecto primera ronda). Los efectos indirecto e inducido fueron <strong><strong>de</strong>l</strong> or<strong>de</strong>n<br />
<strong>de</strong> $4.067 y $3.136 millones, para sumar un efecto total <strong>de</strong> $23 mil millones.<br />
Estos resultados se muestran <strong>en</strong> el Gráfico 19.<br />
De esta manera, el efecto <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong> repres<strong>en</strong>tó el 50,3% <strong><strong>de</strong>l</strong> efecto total, mi<strong>en</strong>tras<br />
los efectos <strong>de</strong> primera ronda, indirecto e inducido repres<strong>en</strong>taron 18,9%,<br />
17,4% y 13,4% respectivam<strong>en</strong>te <strong><strong>de</strong>l</strong> efecto total sobre el pago <strong>de</strong> impuestos.<br />
24 Dada <strong>la</strong> metodología <strong>de</strong> construcción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Cu<strong>en</strong>tas Nacionales, solo es posible medir el <strong>impacto</strong><br />
directo, indirecto e inducido <strong>de</strong> una porción <strong>de</strong> los impuestos a <strong>la</strong> producción . Los impuestos a <strong>la</strong><br />
producción se refier<strong>en</strong> a los impuestos que pagan <strong>la</strong>s compañías por <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong> los factores<br />
<strong>de</strong> producción y correspon<strong>de</strong>n a los pagos por SENA, ICBF, impuesto <strong>de</strong> timbre, impuesto <strong>de</strong><br />
rodami<strong>en</strong>to, avisos y tableros y el impuesto <strong>de</strong> industria y comercio, ICA.
Impacto <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong> <strong>de</strong> <strong>servicios</strong> <strong>petroleros</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> economía colombiana 37<br />
Gráfico 19. Efecto directo, indirecto e inducido <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong> <strong>de</strong> <strong>servicios</strong><br />
<strong>petroleros</strong> sobre los impuestos <strong>en</strong> 2007<br />
(Millones <strong>de</strong> pesos)<br />
25.000<br />
20.000<br />
15.000<br />
10.000<br />
5.000<br />
0<br />
11.779<br />
Efecto directo<br />
4.427 4.067<br />
Efecto <strong>sector</strong> Primera ronda Efecto indirecto Efecto inducido Total<br />
Fu<strong>en</strong>te: Cálculos <strong>de</strong> Fe<strong>de</strong>sarrollo con base <strong>en</strong> información <strong><strong>de</strong>l</strong> DANE.<br />
Adicionalm<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre los impuestos pagados por el <strong>sector</strong><br />
y los g<strong>en</strong>erados <strong>en</strong> toda <strong>la</strong> economía como producto <strong>de</strong> su <strong>de</strong>manda sobre<br />
otros <strong>sector</strong>es, es <strong>de</strong>cir el efecto multiplicador <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong> <strong>en</strong> impuestos, fue<br />
<strong>de</strong> 2 pesos. Esto implica que por cada peso <strong>de</strong> impuestos a <strong>la</strong> producción<br />
pagados por el <strong>sector</strong> <strong>de</strong> <strong>servicios</strong> <strong>petroleros</strong>, se g<strong>en</strong>era un pago <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
economía <strong>de</strong> 2 pesos por este concepto.<br />
Así, cuando se consi<strong>de</strong>ra el efecto <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong> sobre el pago <strong>de</strong> impuestos<br />
totales <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía, <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> los <strong>servicios</strong> <strong>petroleros</strong> es <strong><strong>de</strong>l</strong> 0,12%.<br />
Cuando se consi<strong>de</strong>ra el efecto total esta cifra asci<strong>en</strong><strong>de</strong> a 0,24% (ver Cuadro 14).<br />
Cuadro 14. Contribución <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong> y total <strong>de</strong> los <strong>servicios</strong> <strong>petroleros</strong> al<br />
pago <strong>de</strong> impuestos <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía, 2007<br />
Impuestos <strong>sector</strong> / Impuestos economía 0,12%<br />
Efecto total <strong>sector</strong> / Impuestos economía 0,24%<br />
Fu<strong>en</strong>te: Cálculos <strong>de</strong> Fe<strong>de</strong>sarrollo con base <strong>en</strong> información <strong><strong>de</strong>l</strong> DANE.<br />
3.136<br />
23.409
38 El <strong>impacto</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong> <strong>de</strong> <strong>servicios</strong> <strong>petroleros</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> economía colombiana<br />
g. Efectos sobre empleo<br />
En el año 2007 el <strong>sector</strong> petrolero empleó 93.083 trabajadores 25 , <strong>de</strong> los cuales<br />
10.369 se <strong>en</strong>contraban <strong>en</strong> el <strong>sector</strong> <strong>de</strong> <strong>servicios</strong> <strong>petroleros</strong>. El efecto sobre<br />
sus proveedores g<strong>en</strong>eró otros 9.292 empleos, lo que sumó un efecto directo<br />
<strong>de</strong> 19.661 empleos. A<strong>de</strong>más, el efecto indirecto fue <strong>de</strong> 6.614 y el inducido<br />
<strong>de</strong> 8.195 empleos. Los resultados se resum<strong>en</strong> <strong>en</strong> el Gráfico 20.<br />
Gráfico 20. Efecto directo, indirecto e inducido <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong> <strong>de</strong> <strong>servicios</strong><br />
<strong>petroleros</strong> sobre el empleo <strong>en</strong> 2007<br />
(Número <strong>de</strong> empleos)<br />
35.000<br />
30.000<br />
25.000<br />
20.000<br />
15.000<br />
10.000<br />
5.000<br />
0<br />
10.369<br />
Efecto directo<br />
Fu<strong>en</strong>te: Cálculos <strong>de</strong> Fe<strong>de</strong>sarrollo con base <strong>en</strong> información <strong><strong>de</strong>l</strong> DANE.<br />
9.292<br />
Efecto <strong>sector</strong> Primera ronda Efecto indirecto Efecto inducido Total<br />
Como se observa <strong>en</strong> el Gráfico 20, el efecto <strong>sector</strong> y el <strong>de</strong> primera ronda<br />
fueron simi<strong>la</strong>res y repres<strong>en</strong>taron respectivam<strong>en</strong>te el 30,1% y 27% <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
efecto total. Por otro <strong>la</strong>do, el efecto indirecto participó con el 19,2% y el<br />
inducido con el 23,8% <strong><strong>de</strong>l</strong> efecto total <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong> <strong>de</strong> <strong>servicios</strong> <strong>petroleros</strong><br />
<strong>en</strong> empleo.<br />
25 Datos obt<strong>en</strong>idos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Gran Encuesta Integrada <strong>de</strong> Hogares para el cuarto trimestre <strong>de</strong> 2007.<br />
6.614<br />
8.195<br />
34.470
Impacto <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong> <strong>de</strong> <strong>servicios</strong> <strong>petroleros</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> economía colombiana 39<br />
De esta manera, el multiplicador asci<strong>en</strong><strong>de</strong> a 3,3, es <strong>de</strong>cir que por cada<br />
empleo g<strong>en</strong>erado directam<strong>en</strong>te por el <strong>sector</strong> se g<strong>en</strong>eran 3,3 empleos <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> economía <strong>en</strong> total.<br />
Por último, el empleo g<strong>en</strong>erado por el <strong>sector</strong> <strong>de</strong> <strong>servicios</strong> <strong>petroleros</strong><br />
repres<strong>en</strong>tó 0,05% <strong><strong>de</strong>l</strong> empleo total <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía, mi<strong>en</strong>tras el efecto total<br />
repres<strong>en</strong>tó el 0,16% <strong><strong>de</strong>l</strong> mismo rubro (ver Cuadro 15).<br />
Cuadro 15. Contribución <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong> y total <strong>de</strong> los <strong>servicios</strong> <strong>petroleros</strong> a<br />
<strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> empleos <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía, 2007<br />
Empleo <strong>sector</strong> / Empleo economía 0,05%<br />
Efecto total <strong>sector</strong> / Empleo economía 0,16%<br />
Fu<strong>en</strong>te: Cálculos <strong>de</strong> Fe<strong>de</strong>sarrollo con base <strong>en</strong> información <strong><strong>de</strong>l</strong> DANE.<br />
h. Resum<strong>en</strong> <strong>de</strong> los efectos multiplicadores<br />
Dada <strong>la</strong> metodología <strong>de</strong> construcción <strong>de</strong> los multiplicadores, <strong>la</strong> cual asume<br />
una estructura <strong>de</strong> costos invariable <strong>en</strong> el mediano p<strong>la</strong>zo, estos se manti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> el tiempo y no <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>n <strong>de</strong> los niveles <strong>de</strong> producción sino <strong><strong>de</strong>l</strong> tamaño<br />
re<strong>la</strong>tivo <strong><strong>de</strong>l</strong> efecto <strong>sector</strong> con respecto al efecto total. Es <strong>de</strong>cir, los multiplicadores<br />
<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>n <strong><strong>de</strong>l</strong> efecto g<strong>en</strong>erado directam<strong>en</strong>te por <strong>la</strong> operación<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong> <strong>de</strong> <strong>servicios</strong> <strong>petroleros</strong> como proporción <strong><strong>de</strong>l</strong> efecto total, <strong>en</strong> el<br />
que se ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta los proveedores directos, indirectos y los hogares.<br />
Los efectos multiplicadores <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> economía<br />
para el año 2007 se resum<strong>en</strong> <strong>en</strong> el Cuadro 16, don<strong>de</strong> los multiplicadores<br />
<strong>de</strong> mayor tamaño se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> consumo intermedio, remuneración al<br />
trabajo y empleo y los <strong>de</strong> m<strong>en</strong>or tamaño correspon<strong>de</strong>n al valor agregado<br />
y al capital.<br />
Cuando se consi<strong>de</strong>ra el efecto indirecto e inducido <strong>de</strong> los <strong>servicios</strong><br />
<strong>petroleros</strong> sobre el consumo intermedio <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía, se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra que<br />
por cada peso <strong>de</strong> consumo intermedio gastado <strong>de</strong>ntro <strong><strong>de</strong>l</strong> mismo <strong>sector</strong>,<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> economía se g<strong>en</strong>eran 20,9 pesos por este concepto. Esto quiere <strong>de</strong>cir
40 El <strong>impacto</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong> <strong>de</strong> <strong>servicios</strong> <strong>petroleros</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> economía colombiana<br />
Cuadro 16. Efectos multiplicadores <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong> <strong>de</strong> <strong>servicios</strong> <strong>petroleros</strong><br />
Variable Multiplicador<br />
Consumo intermedio 20,9<br />
Inversión 2,3<br />
Valor agregado 1,3<br />
Remuneración al trabajo 5,8<br />
Remuneración al capital 1,2<br />
Impuestos 2,0<br />
Empleo 3,3<br />
Fu<strong>en</strong>te: Cálculos <strong>de</strong> Fe<strong>de</strong>sarrollo con base <strong>en</strong> información <strong><strong>de</strong>l</strong> DANE.<br />
que el proceso productivo <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong> <strong>de</strong> <strong>servicios</strong> <strong>petroleros</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> significativam<strong>en</strong>te<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> otros <strong>sector</strong>es, estimu<strong>la</strong>ndo <strong>de</strong> manera<br />
importante <strong>la</strong> producción nacional.<br />
En lo que respecta a <strong>la</strong> remuneración al trabajo, por cada peso pagado<br />
<strong>en</strong> el <strong>sector</strong> por este concepto, se g<strong>en</strong>era un pago <strong>de</strong> 5,8 pesos <strong>en</strong> <strong>la</strong> economía.<br />
Asimismo, por cada empleado contratado <strong>en</strong> el <strong>sector</strong>, exist<strong>en</strong><br />
3,3 empleados <strong>en</strong> <strong>la</strong> economía. Estas cifras reflejan un alto pot<strong>en</strong>cial <strong>de</strong><br />
Cuadro 17. Resum<strong>en</strong> <strong>de</strong> los efectos <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong> <strong>de</strong> <strong>servicios</strong> <strong>petroleros</strong><br />
Variable Efecto Primera Indirecto Inducido Total<br />
<strong>sector</strong> ronda<br />
Consumo intermedio 149.582 252.235 2.293.930 435.123 3.130.871<br />
Inversión 26.442 18.590 15.884 - 60.916<br />
Valor agregado 1.592.205 240.670 149.535 145.196 2.127.606<br />
Remuneración al trabajo 28.594 41.933 39.297 55.486 165.309<br />
Remuneración al capital 1.551.832 155.697 79.888 50.653 1.838.070<br />
Impuestos 11.779 4.427 4.067 3.136 23.409<br />
Empleo 10.369 9.292 6.614 8.195 34.470<br />
Nota: Cifras <strong>en</strong> millones <strong>de</strong> pesos, 2007.<br />
Fu<strong>en</strong>te: Cálculos <strong>de</strong> Fe<strong>de</strong>sarrollo con base <strong>en</strong> información <strong><strong>de</strong>l</strong> DANE.
Impacto <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong> <strong>de</strong> <strong>servicios</strong> <strong>petroleros</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> economía colombiana 41<br />
g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> sa<strong>la</strong>rios y empleos <strong>de</strong> manera indirecta e inducida por parte<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong> <strong>de</strong> <strong>servicios</strong> <strong>petroleros</strong>.<br />
Sin embargo, no suce<strong>de</strong> lo mismo con <strong>la</strong> remuneración al capital y el<br />
valor agregado, don<strong>de</strong> a pesar <strong>de</strong> que el efecto <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong> es alto, su efecto<br />
multiplicador es bajo, sugiri<strong>en</strong>do bajos <strong>en</strong>ca<strong>de</strong>nami<strong>en</strong>tos sobre sus proveedores,<br />
proveedores <strong>de</strong> proveedores y hogares. Los resultados <strong>en</strong> pesos<br />
se resum<strong>en</strong> <strong>en</strong> el Cuadro 17.
CAPÍTULO TRES<br />
Impacto <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo regional<br />
Impacto <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo regional 43<br />
Esta sección se <strong>de</strong>dica a i<strong>de</strong>ntificar <strong>la</strong> contribución <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong> <strong>en</strong> sus principales<br />
áreas geográficas <strong>de</strong> influ<strong>en</strong>cia y a <strong>de</strong>scribir el <strong>de</strong>sempeño socioeconómico<br />
<strong>de</strong> estas áreas. El análisis, utilizando <strong>la</strong> información disponible, muestra<br />
que el <strong>impacto</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong> petrolero <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, y <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong><br />
<strong>de</strong> <strong>servicios</strong> <strong>petroleros</strong>, está re<strong>la</strong>cionado con <strong>la</strong> fortaleza institucional <strong>de</strong><br />
los <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos. Los resultados <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>cuesta aplicada a <strong>la</strong>s firmas <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
<strong>sector</strong>26 muestran que cerca <strong><strong>de</strong>l</strong> 84% <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad <strong>de</strong> <strong>servicios</strong> <strong>petroleros</strong><br />
está conc<strong>en</strong>trada <strong>en</strong> 3 los principales <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos <strong>petroleros</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> país:<br />
Casanare, Meta y Santan<strong>de</strong>r.<br />
Como se pue<strong>de</strong> observar <strong>en</strong> el Gráfico 21, se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra que cerca <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
45% <strong>de</strong> los ingresos operacionales <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong>, equival<strong>en</strong>te a $966 mil millones,<br />
son g<strong>en</strong>erados <strong>en</strong> el <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Santan<strong>de</strong>r. Por otra parte, el<br />
<strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong><strong>de</strong>l</strong> Meta, segundo <strong>en</strong> importancia, g<strong>en</strong>era cerca <strong><strong>de</strong>l</strong> 22% <strong>de</strong><br />
los ingresos operacionales <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong>, valor cercano a los $466 mil millones.<br />
Por último, el <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong><strong>de</strong>l</strong> Casanare g<strong>en</strong>era cerca <strong><strong>de</strong>l</strong> 18%, lo cual<br />
equivale a $384 mil millones.<br />
De los anteriores resultados se <strong>de</strong>rivan dos observaciones importantes.<br />
Por un <strong>la</strong>do, como se m<strong>en</strong>cionó previam<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> actividad <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong> se<br />
<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra altam<strong>en</strong>te conc<strong>en</strong>trada <strong>en</strong> los <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos con mayor exploración<br />
y producción <strong>de</strong> hidrocarburos, puesto que el <strong>sector</strong> <strong>de</strong> <strong>servicios</strong><br />
<strong>petroleros</strong> -C2- provee los bi<strong>en</strong>es y <strong>servicios</strong> especializados que <strong>de</strong>mandan<br />
<strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> exploración y producción -C1- (ver Figura 1 nuevam<strong>en</strong>te).<br />
De otra parte, como lo muestran <strong>la</strong>s anteriores cifras, el <strong>sector</strong> <strong>de</strong> <strong>servicios</strong><br />
26 La <strong>en</strong>cuesta se aplicó a 64 firmas <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong> afiliadas a <strong>la</strong> Cámara Colombiana <strong>de</strong> Servicios Petroleros.<br />
De manera más específica, para el análisis regional se le solicitó a <strong>la</strong>s firmas <strong>en</strong>cuestadas reportar<br />
<strong>en</strong> qué <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos <strong><strong>de</strong>l</strong> país <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n su actividad <strong>en</strong> or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> importancia, pon<strong>de</strong>rando<br />
según <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> ingresos operacionales.<br />
43
44 El <strong>impacto</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong> <strong>de</strong> <strong>servicios</strong> <strong>petroleros</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> economía colombiana<br />
Gráfico 21. Conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> ingresos operacionales <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong> <strong>de</strong> <strong>servicios</strong><br />
<strong>petroleros</strong> por <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to, 2009<br />
Santan<strong>de</strong>r<br />
Meta<br />
Casanare<br />
Hui<strong>la</strong><br />
3,9<br />
Arauca 2,4<br />
Boyacá 2,3<br />
Bolivar 1,4<br />
Vichada 1,4<br />
Putumayo 1,0<br />
Cesar 1,0<br />
Caquetá 0,6<br />
N. Santan<strong>de</strong>r 0,5<br />
C/marca 0,5<br />
Guajira 0,4<br />
Magdal<strong>en</strong>a 0,4<br />
Atlántico 0,2<br />
Cauca 0,1<br />
Antioquia 0,0<br />
Valle <strong><strong>de</strong>l</strong> Cauca 0,0<br />
Sucre 0,0<br />
Tolima 0,0<br />
Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> Fe<strong>de</strong>sarrollo.<br />
17,7<br />
21,5<br />
0% 5% 10% 15% 20% 25% 30% 35% 40% 45% 50%<br />
<strong>petroleros</strong> es una fu<strong>en</strong>te importante <strong>de</strong> g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> ingresos para <strong>la</strong>s<br />
regiones <strong>en</strong> don<strong>de</strong> opera, lo cual conlleva a una importante contribución<br />
al <strong>de</strong>sarrollo regional.<br />
Por ejemplo, durante los últimos años Santan<strong>de</strong>r se ha convertido <strong>en</strong><br />
uno <strong>de</strong> los <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos con mejor <strong>de</strong>sempeño, tanto económico como<br />
social, a nivel nacional. Para el año 2007 su PIB repres<strong>en</strong>tó el 6,9% <strong><strong>de</strong>l</strong> PIB<br />
nacional y su tasa <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to promedio <strong><strong>de</strong>l</strong> PIB per cápita <strong>en</strong>tre 2000 y<br />
2007 se situó <strong>en</strong> 4,8%, ubicándose por <strong>en</strong>cima <strong><strong>de</strong>l</strong> promedio nacional. De otra<br />
parte, para 2009, Santan<strong>de</strong>r ocupó el sexto puesto <strong>en</strong> recaudo tributario por<br />
habitante <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> San Andrés, Casanare, Cundinamarca, Meta, Caldas<br />
y Antioquia, lo cual refleja <strong>en</strong> gran medida su soli<strong>de</strong>z fiscal (ver Gráfico<br />
22). En efecto, Santan<strong>de</strong>r obtuvo un índice <strong>de</strong> <strong>de</strong>sempeño fiscal <strong>de</strong> 60,0327 ,<br />
situándose <strong>en</strong> el octavo puesto <strong><strong>de</strong>l</strong> ranking <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tal, por <strong>en</strong>cima <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos como Cundinamarca, Boyacá y Meta. Es importante <strong>de</strong>stacar<br />
que para 2009 Santan<strong>de</strong>r fue el octavo <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to con mayores regalías<br />
por habitante, al recibir cerca <strong>de</strong> $67 mil pesos per cápita.<br />
44,6
Impacto <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo regional 45<br />
Gráfico 22. Desempeño económico y tributario <strong>de</strong> Santan<strong>de</strong>r<br />
(Millones <strong>de</strong> pesos contantes <strong>de</strong> 1994)<br />
3.500.000<br />
3.000.000<br />
2.500.000<br />
2.000.000<br />
1.500.000<br />
1.000.000<br />
500.000<br />
(% <strong><strong>de</strong>l</strong> PIB <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tal)<br />
Panel A. Crecimi<strong>en</strong>to <strong><strong>de</strong>l</strong> PIB per cápita y PIB per cápita no<br />
minero-petrolero <strong>de</strong> Santan<strong>de</strong>r, 1990-2007<br />
4<br />
3<br />
2<br />
1<br />
0<br />
-1<br />
-2<br />
-3<br />
0<br />
1990<br />
1991<br />
1991<br />
Fu<strong>en</strong>te: Perry y Olivera (2010).<br />
PIB per cápita nacional<br />
PIB per cápita<br />
PIB per cápita no minero<br />
PIB per cápita agríco<strong>la</strong><br />
1992<br />
1993<br />
1994<br />
1995<br />
1996<br />
1997<br />
Panel B. Desempeño fiscal <strong>de</strong> Santan<strong>de</strong>r, 1990-2007<br />
1992<br />
Ingresos totales<br />
Gastos totales<br />
Ba<strong>la</strong>nce<br />
1993<br />
1994<br />
1995<br />
1996<br />
1997<br />
1998<br />
1999<br />
1998<br />
2000<br />
1999<br />
2001<br />
2000<br />
2002<br />
2001<br />
2003<br />
2002<br />
2004<br />
2003<br />
2005<br />
2004<br />
2006<br />
2005<br />
2007<br />
2006<br />
2008<br />
2007<br />
2009
46 El <strong>impacto</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong> <strong>de</strong> <strong>servicios</strong> <strong>petroleros</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> economía colombiana<br />
El <strong>de</strong>sempeño económico favorable ha redundado <strong>en</strong> una mayor cober-<br />
tura <strong>en</strong> salud y <strong>en</strong> una mejor calidad <strong>de</strong> vida para sus habitantes. Así, por<br />
ejemplo, para el año 2005 el Índice <strong>de</strong> Desarrollo Humano (IDH) 28 se situó<br />
<strong>en</strong> 0,79, es <strong>de</strong>cir, cerca <strong>de</strong> un punto porc<strong>en</strong>tual por <strong>en</strong>cima <strong><strong>de</strong>l</strong> promedio<br />
nacional, ubicándose <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> los más altos a nivel nacional29 . De igual<br />
manera, Santan<strong>de</strong>r se <strong>de</strong>staca por <strong>la</strong> fortaleza <strong>de</strong> sus instituciones. Según<br />
el ranking <strong>de</strong> Transpar<strong>en</strong>cia Internacional 2008-2009, Santan<strong>de</strong>r ti<strong>en</strong>e <strong>la</strong><br />
mejor calificación a nivel nacional, con un riesgo <strong>de</strong> corrupción mo<strong>de</strong>rado30 .<br />
Esta fortaleza institucional se refleja a<strong>de</strong>más <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sempeño <strong><strong>de</strong>l</strong> PIB<br />
<strong>sector</strong>ial <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to. Tal y como lo muestra el Gráfico 22, el PIB <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tal,<br />
el PIB no petrolero ni minero y el PIB agríco<strong>la</strong> se comportan<br />
<strong>de</strong> manera simi<strong>la</strong>r, sugiri<strong>en</strong>do que a pesar <strong>de</strong> que el <strong>sector</strong> <strong>de</strong> <strong>servicios</strong><br />
<strong>petroleros</strong> g<strong>en</strong>era ingresos importantes <strong>en</strong> el <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to, este no sufre<br />
<strong>de</strong> conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> sus activida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> el <strong>sector</strong> petrolero, i.e., no existe el<br />
f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermedad ho<strong>la</strong>n<strong>de</strong>sa a nivel <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tal.<br />
Por otro <strong>la</strong>do, el <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong><strong>de</strong>l</strong> Meta participó <strong>en</strong> el PIB nacional con<br />
1,9% y su tasa <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to <strong><strong>de</strong>l</strong> PIB per cápita se situó <strong>en</strong> 1,2% para el<br />
año 2007. La economía <strong>de</strong> este <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> consi<strong>de</strong>rablem<strong>en</strong>te<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> explotación <strong>de</strong> hidrocarburos (ver Gráfico 23). Para el año 2009, <strong>la</strong><br />
producción <strong>de</strong> crudo <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to repres<strong>en</strong>tó el 34% <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción<br />
nacional, lo cual lo consolida como uno <strong>de</strong> los <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos con mayor<br />
producción <strong>de</strong> crudo <strong><strong>de</strong>l</strong> país31 . Ahora bi<strong>en</strong>, <strong>la</strong> industria petrolera ti<strong>en</strong>e un<br />
27 El índice <strong>de</strong> <strong>de</strong>sempeño fiscal es una calificación que se le otorga a los <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos, si<strong>en</strong>do 100<br />
<strong>la</strong> mejor, <strong>de</strong> acuerdo con el cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los principios establecidos <strong>en</strong> <strong>la</strong> Ley 358 <strong>de</strong> 1997, Ley<br />
617 <strong>de</strong> 2000 y Ley 819 <strong>de</strong> 2003, por <strong>la</strong> cual se limita el <strong>en</strong><strong>de</strong>udami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los <strong>en</strong>tes territoriales, se<br />
limitan los gastos <strong>de</strong> funcionami<strong>en</strong>to y se impone <strong>la</strong> disciplina fiscal, respectivam<strong>en</strong>te.<br />
28 Resultados <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>de</strong>sempeño fiscal <strong>de</strong> los municipios 2008-2009. Departam<strong>en</strong>to Nacional <strong>de</strong> P<strong>la</strong>neación.<br />
Septiembre <strong>de</strong> 2010.<br />
29 Programa <strong>de</strong> Naciones <strong>de</strong> Unidas para el Desarrollo (2008).<br />
30 Transpar<strong>en</strong>cia por Colombia (2010).<br />
31 Sistema Integral <strong>de</strong> Información Departam<strong>en</strong>tal (2009).
Impacto <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo regional 47<br />
Gráfico 23. Desempeño económico <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong><strong>de</strong>l</strong> Meta<br />
(Millones <strong>de</strong> pesos contantes <strong>de</strong> 1994)<br />
3.500.000<br />
3.000.000<br />
2.500.000<br />
2.000.000<br />
1.500.000<br />
1.000.000<br />
500.000<br />
(% <strong><strong>de</strong>l</strong> PIB <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tal)<br />
Panel A. Crecimi<strong>en</strong>to <strong><strong>de</strong>l</strong> PIB per cápita y PIB per cápita no<br />
minero-petrolero <strong><strong>de</strong>l</strong> Meta, 1990-2007<br />
9<br />
7<br />
5<br />
3<br />
1<br />
-1<br />
-3<br />
-5<br />
0<br />
1990<br />
1991<br />
1991<br />
Fu<strong>en</strong>te: Perry y Olivera (2010).<br />
PIB per cápita nacional<br />
PIB per cápita<br />
PIB per cápita no minero<br />
PIB per cápita agríco<strong>la</strong><br />
1992<br />
1993<br />
1994<br />
1995<br />
1996<br />
1997<br />
Panel B. Desempeño fiscal <strong><strong>de</strong>l</strong> Meta, 1991-2009<br />
1992<br />
Ingresos totales<br />
Gastos totales<br />
Ba<strong>la</strong>nce<br />
1993<br />
1994<br />
1995<br />
1996<br />
1997<br />
1998<br />
1999<br />
1998<br />
2000<br />
1999<br />
2001<br />
2000<br />
2002<br />
2001<br />
2003<br />
2002<br />
2004<br />
2003<br />
2005<br />
2004<br />
2006<br />
2005<br />
2007<br />
2006<br />
2008<br />
2007<br />
2009
48 El <strong>impacto</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong> <strong>de</strong> <strong>servicios</strong> <strong>petroleros</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> economía colombiana<br />
<strong>impacto</strong> positivo <strong>en</strong> <strong>la</strong> economía a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> regalías. En<br />
el año 2009 este <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to recibió el 13,2% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s regalías <strong><strong>de</strong>l</strong> país y se<br />
ubicó <strong>en</strong> segundo lugar, <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> Casanare32 . En cuanto a su recaudo<br />
tributario, para el mismo año, el Meta se ubicó <strong>en</strong> cuarto lugar con un<br />
ingreso <strong>de</strong> $171 mil pesos por habitante, luego <strong>de</strong> San Andrés, Casanare y<br />
Cundinamarca. No obstante, su indicador <strong>de</strong> <strong>de</strong>sempeño fiscal fue <strong>de</strong> 57,05<br />
ubicándose <strong>en</strong> el puesto número 14 <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> los 32 <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos, sugiri<strong>en</strong>do<br />
instituciones m<strong>en</strong>os fuertes que <strong>la</strong>s <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Santan<strong>de</strong>r.<br />
En el ranking <strong>de</strong> Transpar<strong>en</strong>cia Internacional 2008-2009, el <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> Meta se ubica <strong>en</strong> el lugar 18 <strong>en</strong>tre los 32 <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos (ver Gráfico<br />
26), con un riesgo <strong>de</strong> corrupción medio. A<strong>de</strong>más, según el c<strong>en</strong>so <strong><strong>de</strong>l</strong> DANE<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> 2005, el 24,8% <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> este <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to ti<strong>en</strong>e necesida<strong>de</strong>s<br />
básicas insatisfechas, el 44,8% <strong>de</strong> sus habitantes son pobres y el 12,2% se<br />
<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> <strong>la</strong> indig<strong>en</strong>cia33 .<br />
En el caso <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Casanare, para el año 2007, su PIB per<br />
cápita repres<strong>en</strong>tó el 2,9% <strong><strong>de</strong>l</strong> PIB nacional. Ahora bi<strong>en</strong>, a pesar <strong>de</strong> que el<br />
PIB per cápita <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong>creció a una tasa promedio <strong><strong>de</strong>l</strong> 3,6%<br />
<strong>en</strong>tre 2000 y 2007, para este último año el PIB per cápita <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to<br />
se situó <strong>en</strong> $5,1 millones <strong>de</strong> pesos, es <strong>de</strong>cir, más <strong>de</strong> 2 veces el promedio<br />
nacional (ver Gráfico 24). Su mayor actividad está también re<strong>la</strong>cionada<br />
con hidrocarburos.<br />
En cuanto al esc<strong>en</strong>ario fiscal, para el año 2009, Casanare obtuvo el segundo<br />
mayor recaudo tributario por habitante, <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> San Andrés.<br />
Sin embargo, a pesar <strong><strong>de</strong>l</strong> t<strong>en</strong>er un alto recaudo per cápita, el <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to<br />
obtuvo un indicador <strong>de</strong> <strong>de</strong>sempeño fiscal <strong>de</strong> 52,87, situándose <strong>en</strong> el puesto<br />
24 <strong>en</strong> el ranking <strong>de</strong> <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos. Es particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te interesante notar<br />
que Casanare obtuvo una pobre calificación <strong>en</strong> su <strong>de</strong>sempeño fiscal para el<br />
2009, t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que fue el <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to con mayor regalías por<br />
32 Programa <strong>de</strong> Naciones <strong>de</strong> Unidas para el Desarrollo (2009).<br />
33 Programa <strong>de</strong> Naciones <strong>de</strong> Unidas para el Desarrollo (2009).
Impacto <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo regional 49<br />
Gráfico 24. Desempeño económico <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong><strong>de</strong>l</strong> Casanare<br />
(Millones <strong>de</strong> pesos contantes <strong>de</strong> 1994)<br />
9.000.000<br />
8.000.000<br />
7.000.000<br />
6.000.000<br />
5.000.000<br />
4.000.000<br />
3.000.000<br />
2.000.000<br />
1.000.000<br />
(% <strong><strong>de</strong>l</strong> PIB <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tal)<br />
Panel A. Crecimi<strong>en</strong>to <strong><strong>de</strong>l</strong> PIB per cápita y PIB per cápita no<br />
minero-petrolero <strong><strong>de</strong>l</strong> Casanare, 1990-2007<br />
15<br />
13<br />
11<br />
9<br />
7<br />
5<br />
3<br />
1<br />
-1<br />
-3<br />
-5<br />
0<br />
1990<br />
1991<br />
1991<br />
Fu<strong>en</strong>te: Perry y Olivera (2010).<br />
PIB per cápita nacional<br />
PIB per cápita<br />
PIB per cápita no minero<br />
PIB per cápita agríco<strong>la</strong><br />
1992<br />
1993<br />
1994<br />
1995<br />
1996<br />
1997<br />
Panel B. Desempeño fiscal <strong><strong>de</strong>l</strong> Casanare, 1991-2009<br />
1992<br />
Ingresos totales<br />
Gastos totales<br />
Ba<strong>la</strong>nce<br />
1993<br />
1994<br />
1995<br />
1996<br />
1997<br />
1998<br />
1999<br />
1998<br />
2000<br />
1999<br />
2001<br />
2000<br />
2002<br />
2001<br />
2003<br />
2002<br />
2004<br />
2003<br />
2005<br />
2004<br />
2006<br />
2005<br />
2007<br />
2006<br />
2008<br />
2007<br />
2009
50 El <strong>impacto</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong> <strong>de</strong> <strong>servicios</strong> <strong>petroleros</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> economía colombiana<br />
habitante. En efecto, el <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to recibió $1,4 millones <strong>de</strong> pesos por<br />
habitantes, cerca <strong>de</strong> 12 veces el promedio nacional ($128 mil) (ver Gráfico 25).<br />
Gráfico 25. Regalías por habitante <strong>en</strong> 2009<br />
Casanare<br />
Arauca<br />
Meta<br />
Guajira<br />
Cesar<br />
Hui<strong>la</strong><br />
Putumayo<br />
Santan<strong>de</strong>r<br />
Tolima<br />
Boyacá<br />
Córdoba<br />
Vaupés<br />
Guaviare<br />
Amazonas<br />
Bolivar<br />
Sucre<br />
N. Santan<strong>de</strong>r<br />
Vichada<br />
Antioquia<br />
San Andrés<br />
Risaralda<br />
Cauca<br />
C/marca<br />
Chocó<br />
Caqueta<br />
Magdal<strong>en</strong>a<br />
Guainía<br />
Atlántico<br />
Quindío<br />
Valle<br />
Caldas<br />
Nariño<br />
0 200 400<br />
Fu<strong>en</strong>te: Departam<strong>en</strong>to Nacional <strong>de</strong> P<strong>la</strong>neación (DNP).<br />
600 800 1.000 1.200 1.400 1.600<br />
(Miles <strong>de</strong> pesos)<br />
En cuanto se refiere a <strong>la</strong>s instituciones, según el ranking <strong>de</strong> Transpar<strong>en</strong>cia<br />
Internacional 2008-2009, Casanare se situó <strong>en</strong> el puesto 23 <strong>de</strong> 32,<br />
con un riesgo medio. En específico, como se pue<strong>de</strong> ver <strong>en</strong> el Gráfico 26, <strong>la</strong><br />
calificación <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to se situó por <strong>de</strong>bajo <strong><strong>de</strong>l</strong> promedio nacional,<br />
con una especial fal<strong>la</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> control y sanción34 que <strong>de</strong>bilita<br />
<strong>la</strong> institucionalidad <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to.<br />
En suma, al análisis muestra que <strong>de</strong> los tres <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> don<strong>de</strong><br />
ti<strong>en</strong>e mayor influ<strong>en</strong>cia el <strong>sector</strong>, <strong>la</strong> actividad <strong>de</strong> dos <strong>de</strong> ellos, Meta y Ca-<br />
34 El índice <strong>de</strong> transpar<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tal es un promedio pon<strong>de</strong>rado <strong>de</strong> <strong>la</strong>s calificaciones <strong>en</strong> visibilidad,<br />
institucionalidad y control y sanción que obti<strong>en</strong><strong>en</strong> cada uno <strong>de</strong> los <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos. Según<br />
el índice que obt<strong>en</strong>ga cada uno <strong>de</strong> los <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos, se le asocia un nivel <strong>de</strong> riesgo <strong>de</strong> corrupción<br />
que pue<strong>de</strong> ser mo<strong>de</strong>rado, medio, alto o muy alto.
Impacto <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo regional 51<br />
sanare está conc<strong>en</strong>trada <strong>en</strong> el <strong>sector</strong> <strong>de</strong> hidrocarburos. A su vez, estos dos<br />
<strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos ti<strong>en</strong><strong>en</strong> índices bajos <strong>de</strong> calidad institucional, lo que se ve<br />
reflejado <strong>en</strong> su <strong>de</strong>sempeño fiscal.<br />
Gráfico 26. Índice <strong>de</strong> transpar<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tal, 2008-2009<br />
Santan<strong>de</strong>r<br />
Meta<br />
Promedio<br />
nacional<br />
Casanare<br />
0 10 20 30 40 50 60 70 80 90<br />
Fu<strong>en</strong>te: Transpar<strong>en</strong>cia por Colombia.<br />
64,0<br />
66,8<br />
66,2<br />
84,0
CAPÍTULO CUATRO Desarrollo <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong> <strong>de</strong> <strong>servicios</strong> <strong>petroleros</strong> <strong>en</strong> el mundo 53<br />
Desarrollo <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong> <strong>de</strong> <strong>servicios</strong> <strong>petroleros</strong><br />
<strong>en</strong> el mundo: formación <strong>de</strong> clusters produtivos<br />
Dado que el <strong>sector</strong> <strong>de</strong> <strong>servicios</strong> <strong>petroleros</strong> presta asist<strong>en</strong>cia a <strong>sector</strong>es c<strong>la</strong>ve<br />
para <strong>la</strong> economía <strong><strong>de</strong>l</strong> país, como lo son <strong>la</strong> industria petrolera y gasífera,<br />
éste se convierte <strong>en</strong> un <strong>sector</strong> con un papel fundam<strong>en</strong>tal para <strong>la</strong> formu<strong>la</strong>ción<br />
<strong>de</strong> políticas <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo regional y nacional. T<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta<br />
<strong>la</strong> estructura <strong>de</strong> sus <strong>en</strong>ca<strong>de</strong>nami<strong>en</strong>tos y su <strong>impacto</strong> regional, <strong>la</strong> formación<br />
<strong>de</strong> un cluster alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> esta industria podría ofrecer condiciones que<br />
mejor<strong>en</strong> <strong>la</strong> competitividad <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong> y lo fortalezcan.<br />
Un cluster pue<strong>de</strong> ser <strong>de</strong>finido como una aglomeración territorial <strong>de</strong><br />
ag<strong>en</strong>tes económicos, políticos y sociales, don<strong>de</strong> se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong> un conjunto<br />
específico <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s productivas <strong>de</strong> forma articu<strong>la</strong>da e inter<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te35<br />
. Estas aglomeraciones surg<strong>en</strong> como una necesidad <strong>de</strong> integrar <strong>en</strong> torno<br />
a un mismo tema a distintos actores, públicos y privados, y <strong>en</strong>caminar sus<br />
acciones hacia un mismo fin.<br />
Algunos factores críticos para el éxito <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> clusters son <strong>la</strong><br />
acción colectiva y <strong>la</strong> cooperación <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> los mismos. En g<strong>en</strong>eral,<br />
los clusters cu<strong>en</strong>tan con un alto nivel <strong>de</strong> capital social. Adicionalm<strong>en</strong>te, a<br />
través <strong>de</strong> <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una base sólida <strong>de</strong> innovación, así como <strong>la</strong> promoción<br />
<strong>de</strong> re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> información e intercambio <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to, conduce a<br />
<strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> nuevos productos y tecnologías. Por último, se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra<br />
<strong>la</strong> formación <strong>de</strong> capital humano a todos los niveles, lo que hace <strong>de</strong>seable<br />
<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r programas <strong>de</strong> capacitación <strong>de</strong> <strong>la</strong> fuerza <strong>la</strong>boral36 .<br />
De esta manera, los clusters son una herrami<strong>en</strong>ta para el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong><br />
políticas que pot<strong>en</strong>cian <strong>la</strong> cooperación y <strong>la</strong> compet<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre empresas.<br />
35 Economic Competitiv<strong>en</strong>ess Group (2009).<br />
36 Corporación Andina <strong>de</strong> Fom<strong>en</strong>to (2006).<br />
53
54 El <strong>impacto</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong> <strong>de</strong> <strong>servicios</strong> <strong>petroleros</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> economía colombiana<br />
Esta compet<strong>en</strong>cia g<strong>en</strong>era mayor especialización y <strong>en</strong> consecu<strong>en</strong>cia mayor<br />
productividad. Adicionalm<strong>en</strong>te, estas aglomeraciones canalizan <strong>la</strong> inversión<br />
hacia un <strong>sector</strong> más efici<strong>en</strong>te y facilitan el acceso al financiami<strong>en</strong>to.<br />
Aunque el concepto <strong>de</strong> "cluster" es re<strong>la</strong>tivam<strong>en</strong>te reci<strong>en</strong>te, exist<strong>en</strong> algunos<br />
ejemplos sobresali<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>la</strong> consolidación <strong>de</strong> este tipo <strong>de</strong> aglomeraciones<br />
<strong>en</strong> torno al tema <strong>de</strong> <strong>servicios</strong> <strong>petroleros</strong> a nivel mundial, que pue<strong>de</strong>n<br />
ser inspiradores para el caso colombiano. La experi<strong>en</strong>cia internacional<br />
muestra b<strong>en</strong>eficios <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> empleo, capacitación y<br />
fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> industria nacional. A continuación se resum<strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />
características principales <strong>de</strong> dos <strong>de</strong> ellos: Brasil y Noruega.<br />
1. Brasil<br />
La industria petrolera <strong>en</strong> Brasil g<strong>en</strong>era importantes r<strong>en</strong>tas para el país, lo<br />
cual ha redundado <strong>en</strong> un mayor crecimi<strong>en</strong>to y <strong>de</strong>sarrollo <strong><strong>de</strong>l</strong> mismo. El<br />
<strong>sector</strong> petrolero cu<strong>en</strong>ta con un importante pot<strong>en</strong>cial abastecedor a <strong>la</strong>rgo<br />
p<strong>la</strong>zo, lo que lo hace aún más atractivo, sobre todo t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta los<br />
últimos hal<strong>la</strong>zgos <strong>en</strong> zonas offshore.<br />
Con el aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad exploratoria y <strong>de</strong> producción, y <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
mano <strong><strong>de</strong>l</strong> fortalecimi<strong>en</strong>to <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong> petrolero, <strong>la</strong> industria <strong>de</strong> <strong>servicios</strong> conexos<br />
a este <strong>sector</strong> también se ha fortalecido. En efecto, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el año 2003 el<br />
Gobierno Fe<strong>de</strong>ral <strong>de</strong> Brasil ha v<strong>en</strong>ido <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ndo una política ori<strong>en</strong>tada<br />
al increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> <strong>la</strong> industria nacional <strong>en</strong> el suministro<br />
<strong>de</strong> <strong>servicios</strong> y <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> condiciones competitivas y sost<strong>en</strong>ibles que se<br />
traduzcan <strong>en</strong> empleo e ingresos para el país37 .<br />
Es así como <strong>en</strong> el año 2003, con <strong>la</strong> coordinación <strong><strong>de</strong>l</strong> Ministerio <strong>de</strong> Minas<br />
y Energía, se crea el Programa <strong>de</strong> Movilización <strong>de</strong> <strong>la</strong> Industria Nacional<br />
Petrolera (Prominp) con el objetivo <strong>de</strong> "maximizar <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
industria nacional <strong>de</strong> <strong>servicios</strong>, <strong>en</strong> base competitiva y sust<strong>en</strong>table, <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
37 Prominp.
Desarrollo <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong> <strong>de</strong> <strong>servicios</strong> <strong>petroleros</strong> <strong>en</strong> el mundo 55<br />
implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> proyectos <strong>de</strong> petróleo y gas <strong>en</strong> Brasil y <strong>en</strong> el exterior".<br />
Este programa busca obt<strong>en</strong>er resultados <strong>en</strong> tres aspectos específicos como<br />
son <strong>la</strong> capacitación, <strong>la</strong> política industrial y el <strong>de</strong>sempeño empresarial (ver<br />
Figura 2).<br />
Figura 2. Objetivos <strong><strong>de</strong>l</strong> Prominp<br />
Capacitación<br />
tecnológica<br />
Calificación<br />
personal<br />
Fu<strong>en</strong>te: Prominp.<br />
La cooperación <strong>en</strong>tre los difer<strong>en</strong>tes actores como <strong>la</strong>s empresas <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong>,<br />
el Prominp, Petróleos Brasileros, el Instituto <strong>de</strong> Gas Natural y Biocombustibles<br />
(IBP), <strong>la</strong> Organización Nacional <strong>de</strong> <strong>la</strong> Industria <strong><strong>de</strong>l</strong> Petróleo (ONIP)<br />
y <strong>la</strong> Unión Nacional <strong>de</strong> Construcción y Reparación Naval (SINAVAL),<br />
<strong>en</strong>tre otros, ha hecho posible el fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> industria nacional <strong>de</strong><br />
<strong>servicios</strong> <strong>petroleros</strong>.<br />
Des<strong>de</strong> el orig<strong>en</strong> <strong>de</strong> este programa, se han creado un amplio conjunto <strong>de</strong><br />
iniciativas alre<strong>de</strong>dor <strong><strong>de</strong>l</strong> fortalecimi<strong>en</strong>to y <strong>la</strong> competitividad <strong>de</strong> <strong>la</strong> industria<br />
nacional, sumado a <strong>la</strong> formación <strong><strong>de</strong>l</strong> capital humano y a <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong><br />
empleos, con el fin <strong>de</strong> satisfacer <strong>la</strong>s exig<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>la</strong> industria.<br />
Uno <strong>de</strong> los resultados más evi<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> esta estrategia nacional brasilera<br />
ha sido el aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> proporción <strong>de</strong> <strong>servicios</strong> contratados <strong>en</strong> el mercado<br />
interno, que pasó <strong>de</strong> 57% <strong>en</strong> 2003 a 75% <strong>en</strong> el primer semestre <strong>de</strong> 2009.<br />
Adicionalm<strong>en</strong>te, se g<strong>en</strong>eraron 640.000 empleos <strong>en</strong> el mismo periodo38 . No<br />
38 Prominp.<br />
Capacitación Política industrial Desempeño empresarial<br />
Capacitación<br />
industrial<br />
Finanzas Regu<strong>la</strong>ción Sost<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to Competitividad<br />
Política<br />
tributaria<br />
Fom<strong>en</strong>to a <strong>la</strong><br />
pequeña y mediana<br />
empresa
56 El <strong>impacto</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong> <strong>de</strong> <strong>servicios</strong> <strong>petroleros</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> economía colombiana<br />
obstante, dados los reci<strong>en</strong>tes hal<strong>la</strong>zgos y el aum<strong>en</strong>to <strong>en</strong> producción, el reto<br />
actual es mucho mayor que el <strong>de</strong> hace unos años, por lo que los esfuerzos<br />
<strong>de</strong> los difer<strong>en</strong>tes actores aún se manti<strong>en</strong><strong>en</strong>.<br />
2. Noruega<br />
Después <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>de</strong>scubrimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los pozos <strong>petroleros</strong> <strong>en</strong> el Mar <strong><strong>de</strong>l</strong> Norte <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> década <strong>de</strong> los ses<strong>en</strong>ta y el inicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción petrolera <strong>en</strong> los años<br />
set<strong>en</strong>ta, el <strong>sector</strong> petrolero y <strong>de</strong> <strong>servicios</strong> re<strong>la</strong>cionados dominó <strong>la</strong> economía <strong>de</strong><br />
Noruega, si<strong>en</strong>do el <strong>sector</strong> <strong>de</strong> mayor crecimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong> economía <strong>de</strong> este país39 .<br />
Para el año 2009, los ingresos <strong>petroleros</strong> repres<strong>en</strong>taron el 22% <strong><strong>de</strong>l</strong> PIB40 .<br />
A<strong>de</strong>más, el flujo <strong>de</strong> caja neto prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong> petrolero repres<strong>en</strong>tó<br />
aproximadam<strong>en</strong>te el 27% <strong>de</strong> los ingresos <strong><strong>de</strong>l</strong> presupuesto nacional para<br />
el mismo año. De esta manera, el <strong>sector</strong> petrolero se constituye como un<br />
<strong>sector</strong> fundam<strong>en</strong>tal para <strong>la</strong> economía <strong>de</strong> Noruega.<br />
En un principio, <strong>la</strong> mayor parte <strong><strong>de</strong>l</strong> conocimi<strong>en</strong>to re<strong>la</strong>cionado con <strong>la</strong><br />
exploración y producción prov<strong>en</strong>ía <strong>de</strong> empresas extranjeras. No obstante,<br />
con el tiempo Noruega ha <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do una industria petrolífera muy competitiva,<br />
incluy<strong>en</strong>do no sólo a <strong>la</strong>s operadoras sino también a <strong>la</strong> industria<br />
proveedora <strong>de</strong> suministros, <strong>servicios</strong> y <strong>la</strong>s instituciones <strong>de</strong> investigación.<br />
En 1972 se creó <strong>la</strong> Asociación <strong>de</strong> Servicios <strong>de</strong> <strong>la</strong> Industria Petrolera, con el<br />
objetivo <strong>de</strong> estructurar <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na <strong>de</strong> oferta y asociar difer<strong>en</strong>tes proveedores<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> industria <strong>de</strong> construcción, fabricación <strong>de</strong> productos metalmecánicos<br />
y equipos, conocimi<strong>en</strong>to técnico y ci<strong>en</strong>tífico. A pesar <strong>de</strong> que esta <strong>en</strong>tidad<br />
<strong>de</strong>jó <strong>de</strong> funcionar <strong>en</strong> 1987, <strong>la</strong>s iniciativas <strong>en</strong> este <strong>sector</strong> continuaron. Es<br />
así como <strong>en</strong> 2001 el Ministerio <strong>de</strong> Petróleo y Energía impulsó un nuevo<br />
proyecto para el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> una estrategia tecnológica que permitiera<br />
exportar productos y <strong>servicios</strong> <strong>petroleros</strong>.<br />
39 Ficha-país Noruega (2008).<br />
40 Dirección <strong>de</strong> Petróleo <strong>de</strong> Noruega (2010).
Desarrollo <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong> <strong>de</strong> <strong>servicios</strong> <strong>petroleros</strong> <strong>en</strong> el mundo 57<br />
Un caso específico <strong>de</strong> éxito <strong>en</strong> el <strong>sector</strong> <strong>de</strong> <strong>servicios</strong> <strong>petroleros</strong> <strong>de</strong> No-<br />
ruega se <strong>de</strong>sarrolló <strong>en</strong> el área <strong>de</strong> Sor<strong>la</strong>n<strong>de</strong>nt don<strong>de</strong> <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> cercanía<br />
con p<strong>la</strong>taformas petroleras offshore, <strong>la</strong>s compañías se especializaron <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> fabricación <strong>de</strong> equipos y <strong>la</strong> prestación <strong>de</strong> <strong>servicios</strong> para exploración y<br />
producción <strong>en</strong> el mar. Estas compañías <strong>de</strong>cidieron aprovechar su v<strong>en</strong>taja<br />
competitiva y prepararse con anticipación para respon<strong>de</strong>r a <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda <strong>de</strong><br />
productos y <strong>servicios</strong> altam<strong>en</strong>te sofisticados. Tal preparación le ha permitido<br />
a esta industria convertirse <strong>en</strong> un <strong>sector</strong> <strong>de</strong> tal<strong>la</strong> mundial.<br />
Si bi<strong>en</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s propias <strong>de</strong> esta industria son fuertem<strong>en</strong>te afectadas<br />
por el ciclo económico, <strong>la</strong>s compañías e instituciones alre<strong>de</strong>dor <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
cluster <strong>de</strong> Sor<strong>la</strong>n<strong>de</strong>nt <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dieron que <strong>la</strong> probabilidad <strong>de</strong> fracaso era mayor<br />
si trabajaban <strong>de</strong> manera individual y que, por lo tanto, <strong>la</strong> acción conjunta<br />
era fundam<strong>en</strong>tal para alcanzar el éxito41 . Este cluster se ha visto b<strong>en</strong>eficiado<br />
por programas <strong>de</strong> <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s gubernam<strong>en</strong>tales como <strong>la</strong> Organización Industrial<br />
<strong>de</strong> Noruega, el Consejo <strong>de</strong> Exportación e Innovación <strong>de</strong> Noruega,<br />
<strong>en</strong>tre otros. Adicionalm<strong>en</strong>te, <strong>la</strong>s empresas <strong>de</strong>cidieron crear el Norwegian<br />
Offshore and Drilling Engineering (NODE) cluster, con el fin <strong>de</strong> ayudar a<br />
<strong>la</strong> industria <strong>de</strong> <strong>la</strong> región a mant<strong>en</strong>er su rol como lí<strong>de</strong>r global.<br />
Las estrategias <strong>de</strong> consolidación <strong>de</strong> este cluster han incluido activida<strong>de</strong>s<br />
para preparar a <strong>la</strong>s compañías para <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda, programas<br />
para atraer capital humano a <strong>la</strong> región y sobre todo para favorecer <strong>la</strong><br />
cooperación <strong>en</strong>tre los difer<strong>en</strong>tes actores. Como resultado <strong>de</strong> estos esfuerzos<br />
conjuntos <strong>en</strong>tre <strong>sector</strong> privado y público, y <strong>la</strong> cooperación <strong>en</strong>tre los<br />
difer<strong>en</strong>tes actores involucrados, Noruega ha logrado el crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> su<br />
industria <strong>de</strong> <strong>servicios</strong> <strong>de</strong> manera competitiva y efici<strong>en</strong>te.<br />
41 Competitiv<strong>en</strong>ess Consultancy (2008).
CAPÍTULO CINCO<br />
Conclusiones y recom<strong>en</strong>daciones <strong>de</strong> política 59<br />
Conclusiones y recom<strong>en</strong>daciones <strong>de</strong> política<br />
Las proyecciones macroeconómicas y <strong>sector</strong>iales oficiales sugier<strong>en</strong> <strong>en</strong> el<br />
corto p<strong>la</strong>zo un boom minero-<strong>en</strong>ergético <strong>en</strong> el país. El aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> participación<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong> <strong>de</strong> <strong>servicios</strong> <strong>petroleros</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> economía colombiana<br />
ya lo ha iniciado. En efecto, tal y como lo muestra el estudio, el país está<br />
vivi<strong>en</strong>do un auge exploratorio. El número <strong>de</strong> pozos tipo A-3 perforados<br />
se multiplicó por <strong>en</strong>cima <strong>de</strong> once <strong>en</strong>tre 2003 y 2010, pasando <strong>de</strong> 28 pozos<br />
-6 <strong>de</strong> cuales eran productivos y 22 inactivos- a 112 -con un total <strong>de</strong> 63<br />
pozos productivos, 4 <strong>en</strong> estado <strong>de</strong> pruebas y 45 inactivos. No obstante, el<br />
crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad exploratoria no sólo se ha visto reflejado sobre<br />
<strong>en</strong> el número <strong>de</strong> pozos perforados, sino <strong>en</strong> el aum<strong>en</strong>to <strong><strong>de</strong>l</strong> factor <strong>de</strong> éxito<br />
que pasó <strong><strong>de</strong>l</strong> 21% al 58%, respectivam<strong>en</strong>te. Adicionalm<strong>en</strong>te, para el año<br />
2010 <strong>la</strong> Inversión Extranjera Directa <strong>en</strong> el <strong>sector</strong> fue <strong>de</strong> US$ 2.862 millones,<br />
cifra mayor a diez veces su valor <strong>en</strong> el año 2003. Entre 2000 y 2008 <strong>la</strong><br />
participación <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong> <strong>en</strong> el PIB petrolero aum<strong>en</strong>tó consi<strong>de</strong>rablem<strong>en</strong>te al<br />
pasar <strong><strong>de</strong>l</strong> 10,7 al 20,9%.<br />
El estudio muestra los <strong>impacto</strong>s que ti<strong>en</strong>e el <strong>sector</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> economía a<br />
través <strong>de</strong> sus <strong>en</strong>ca<strong>de</strong>nami<strong>en</strong>tos con los <strong>de</strong>más <strong>sector</strong>es. El multiplicador<br />
más importante se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> el consumo intermedio, seguido por <strong>la</strong><br />
remuneración al factor trabajo y al empleo, lo que muestra un alto jalonami<strong>en</strong>to<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> compra <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es intermedios, pago <strong>de</strong> sa<strong>la</strong>rios y g<strong>en</strong>eración<br />
<strong>de</strong> empleo <strong>de</strong> los proveedores directos, indirectos y los hogares. En efecto,<br />
por cada peso que el <strong>sector</strong> gasta <strong>en</strong> consumo intermedio, <strong>en</strong> <strong>la</strong> economía<br />
se gastan casi $21 pesos; por cada peso pagado <strong>en</strong> sa<strong>la</strong>rios por el <strong>sector</strong>,<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> economía se pagan casi $6 pesos; y por cada empleado <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong>, se<br />
g<strong>en</strong>eran más <strong>de</strong> 3 empleos. Esto, a su vez, muestra que el <strong>sector</strong> es int<strong>en</strong>sivo<br />
<strong>en</strong> mano <strong>de</strong> obra calificada.<br />
Comparando <strong>en</strong>tre los multiplicadores <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong>, el estudio también<br />
<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra que los <strong>de</strong> m<strong>en</strong>or importancia se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> el pago al factor<br />
capital (multiplicador <strong>de</strong> 1,2) y <strong>en</strong> el valor agregado (multiplicador 1,3).<br />
59
60 El <strong>impacto</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong> <strong>de</strong> <strong>servicios</strong> <strong>petroleros</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> economía colombiana<br />
En efecto, el <strong>sector</strong> es int<strong>en</strong>sivo <strong>en</strong> capital y a través <strong>de</strong> este factor g<strong>en</strong>era<br />
su valor agregado.<br />
Estos <strong>en</strong>ca<strong>de</strong>nami<strong>en</strong>tos sugier<strong>en</strong> que para pot<strong>en</strong>cializar los efectos <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
<strong>sector</strong> es necesario diseñar una política <strong>de</strong> cluster que <strong>en</strong>ca<strong>de</strong>ne <strong>de</strong> una<br />
manera efici<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> industria colombiana y al empleo, especialm<strong>en</strong>te al<br />
calificado. El diseño <strong>de</strong> esta política <strong>de</strong>be incluir programas <strong>de</strong> capacitación,<br />
<strong>de</strong> política industrial, <strong>de</strong> innovación y transfer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> tecnología, <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />
<strong>de</strong> proveedores <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong> y <strong>de</strong> "tejido conectivo" a nivel regional.<br />
Con una política <strong>de</strong> cluster el <strong>sector</strong> se b<strong>en</strong>eficia a través <strong>de</strong> mejores factores<br />
productivos, y <strong>la</strong> economía a través <strong><strong>de</strong>l</strong> jalonami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> industria nacional<br />
y <strong><strong>de</strong>l</strong> trabajo calificado. Esta suger<strong>en</strong>cia es también relevante <strong>en</strong> <strong>la</strong>s regiones<br />
don<strong>de</strong> el <strong>sector</strong> ti<strong>en</strong>e influ<strong>en</strong>cia y <strong>en</strong> don<strong>de</strong> <strong>la</strong> capacidad institucional es<br />
es<strong>en</strong>cial para el éxito <strong>de</strong> una política <strong>de</strong> cluster.<br />
En el ejercicio <strong>de</strong> diseño y <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> un cluster <strong>sector</strong>ial, es preciso<br />
resaltar que <strong>en</strong> el <strong>sector</strong> <strong>de</strong> <strong>servicios</strong> <strong>petroleros</strong> participan firmas multinacionales<br />
que prestan <strong>servicios</strong> <strong>en</strong> los países productores <strong>de</strong> petróleo <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
mundo, incluido Colombia. Estas empresas ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> movilizar<br />
sus recursos <strong>de</strong> un país a otro con gran flexibilidad. En este contexto,<br />
un ejercicio <strong>de</strong> cluster nacional <strong>de</strong>be consi<strong>de</strong>rar aquellos <strong>servicios</strong> que son<br />
prestados por estas empresas con una capacidad competitiva global, fr<strong>en</strong>te<br />
a <strong>la</strong> cual <strong>la</strong>s empresas colombianas ti<strong>en</strong><strong>en</strong> una posición competitiva baja.<br />
Una vez consi<strong>de</strong>rados los <strong>servicios</strong> que prestan estas empresas multinacionales,<br />
es fundam<strong>en</strong>tal contar con <strong>la</strong> <strong>de</strong>sagregación <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>da <strong>de</strong> proyectos<br />
nacionales y regionales <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> un esc<strong>en</strong>ario <strong>de</strong> mediano p<strong>la</strong>zo, tanto<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> principal empresa pública colombiana, Ecopetrol, como <strong>de</strong> <strong>la</strong>s firmas<br />
privadas que se <strong>de</strong>dican a <strong>la</strong> operación <strong>de</strong> petróleo y gas (incluidas <strong>la</strong>s<br />
empresas <strong>de</strong> reci<strong>en</strong>te constitución).Así, y a partir <strong>de</strong> este ejercicio, se podrá<br />
establecer con c<strong>la</strong>ridad cuáles son <strong>la</strong>s principales <strong>de</strong>mandas <strong>de</strong> <strong>servicios</strong><br />
que podrían estar al alcance <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas nacionales proveedoras <strong>de</strong><br />
<strong>servicios</strong> <strong>petroleros</strong>. En lo que se refiere a <strong>la</strong>s empresas públicas, es importante<br />
contar con <strong>la</strong> política <strong>de</strong> compras estatales que <strong>de</strong>sarrolle el gobierno.<br />
Los esc<strong>en</strong>arios <strong>de</strong> <strong>de</strong>manda resultantes <strong><strong>de</strong>l</strong> ejercicio anterior se pue<strong>de</strong>n<br />
contrastar con los hal<strong>la</strong>zgos <strong>de</strong> este estudio <strong>en</strong> los <strong>sector</strong>es <strong>en</strong> los cuales se
Conclusiones y recom<strong>en</strong>daciones <strong>de</strong> política 61<br />
ha logrado un mayor <strong>de</strong>sarrollo, <strong>de</strong> manera que se evalúe cuáles ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
sufici<strong>en</strong>te pot<strong>en</strong>cial y que no están aún <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos. De acuerdo a los<br />
resultados <strong>de</strong> este estudio, <strong>la</strong>s empresas <strong>de</strong> <strong>servicios</strong> <strong>petroleros</strong> pue<strong>de</strong>n<br />
t<strong>en</strong>er un importante v<strong>en</strong>taja competitiva <strong>en</strong> lo que se refiere a <strong>servicios</strong> <strong>de</strong><br />
ing<strong>en</strong>iería <strong>de</strong> distinta naturaleza y a <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> insumos <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />
tecnológico medio y bajo, sin requerimi<strong>en</strong>tos elevados <strong>de</strong> capital.<br />
Un elem<strong>en</strong>to fundam<strong>en</strong>tal <strong><strong>de</strong>l</strong> ejercicio <strong>de</strong> p<strong>la</strong>neación <strong>de</strong> cluster <strong>sector</strong>ial,<br />
provi<strong>en</strong>e <strong><strong>de</strong>l</strong> caso <strong>de</strong> Brasil <strong>en</strong> lo refer<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s <strong>de</strong>mandas especializadas<br />
<strong>de</strong> capacitación <strong>de</strong> mano <strong>de</strong> obra <strong>de</strong> los distintos niveles <strong>de</strong> calificación que<br />
se requier<strong>en</strong> para el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> los futuros proyectos. Un p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> esta<br />
naturaleza permite ganar sinergias <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s empresas para evitar cuellos<br />
<strong>de</strong> botel<strong>la</strong> re<strong>la</strong>cionados con capital humano.<br />
Una consi<strong>de</strong>ración adicional <strong>de</strong> importancia consiste <strong>en</strong> el carácter<br />
cíclico <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad petrolera y por <strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> prestación <strong>de</strong> <strong>servicios</strong> al<br />
<strong>sector</strong>. En este contexto es siempre importante consi<strong>de</strong>rar que <strong>la</strong> capacidad<br />
insta<strong>la</strong>da nacional <strong>de</strong> nuevas empresas <strong>de</strong>bería seguir un nivel medio y no<br />
el <strong><strong>de</strong>l</strong> boom petrolero, con el fin <strong>de</strong> evitar crisis excesivas <strong>en</strong> los mom<strong>en</strong>tos<br />
<strong>de</strong> caída <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda.<br />
Finalm<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> el diseño y <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> esta política, es necesario<br />
<strong>de</strong>dicar parte <strong><strong>de</strong>l</strong> esfuerzo a fortalecer <strong>la</strong>s instituciones regionales <strong>en</strong><br />
el bu<strong>en</strong> uso <strong>de</strong> los recursos <strong>de</strong>rivados <strong><strong>de</strong>l</strong> petróleo. La participación <strong>de</strong> los<br />
gobiernos sub-nacionales <strong>en</strong> <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> esta política es es<strong>en</strong>cial,<br />
y <strong>la</strong> bu<strong>en</strong>a ejecución <strong>de</strong> los recursos públicos para <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r <strong>la</strong> política <strong>de</strong><br />
clusters garantiza su éxito <strong>en</strong> el mediano y <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo.
BIBLIOGRAFÍA<br />
Anexos 63<br />
Ag<strong>en</strong>cia Nacional <strong>de</strong> Hidrocarburos (2010). Cifras y Estadísticas a 2010 (xls). Disponible <strong>en</strong>: http://<br />
www.anh.gov.co/es/in<strong>de</strong>x.php?id=8<br />
Arbeláez, M. A. y C. Sandoval (2008). Contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> operación <strong>de</strong> Bavaria S.A <strong>en</strong> <strong>la</strong> economía colombiana.<br />
Mimeo. Fe<strong>de</strong>sarrollo.<br />
Arbeláez M. A, A. Estacio y M. Olivera (2010). Impacto socioeconómico <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong> azucarero colombiano <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> economía nacional y regional. Docum<strong>en</strong>tos Trabajo <strong>de</strong> Fe<strong>de</strong>sarrollo.<br />
Asociación Nacional <strong>de</strong> Empresarios <strong>de</strong> Colombia (ANDI) y CRU Strategies para <strong>la</strong> Ag<strong>en</strong>cia Nacional<br />
<strong>de</strong> Hidrocarburos (ANH) (2009). La Ca<strong>de</strong>na <strong>de</strong> Hidrocarburos: Una Oportunidad para <strong>la</strong> Industria Co-<br />
lombiana, Estudio <strong>de</strong> <strong>de</strong>manda y oferta <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es y <strong>servicios</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong> <strong>de</strong> hidrocarburos 2009 - 2020. Bogotá.<br />
Ajaji, Bellema, Eloji (2009). Nigerian Cont<strong>en</strong>t Policy in the Oil and Gas Industry: Implications for Small to<br />
Medium-Sized Oil-Service Companies.<br />
Bellema, U. (2010). Local cont<strong>en</strong>t policy and SMEs <strong>sector</strong> promotion. The Nigerian oil industry experi<strong>en</strong>ce.<br />
Universidad <strong>de</strong> K<strong>en</strong>t. Reino Unido.<br />
Corporación Andina <strong>de</strong> Fom<strong>en</strong>to (CAF) (2006). Camino a <strong>la</strong> transformación productiva <strong>en</strong> América Latina.<br />
Reporte <strong>de</strong> Economía y Desarrollo.<br />
Cámara <strong>de</strong> Comercio <strong>de</strong> Bucaramanga (2010). Sector minero <strong>en</strong> Santan<strong>de</strong>r 2009. Disponible <strong>en</strong>: http://<br />
www.sintramites.com/temas/docum<strong>en</strong>tos%20pdf/informes%20<strong>de</strong>%20actualidad/2010/<br />
minero2009.pdf<br />
Cepeda Emiliani, Laura (2010). ¿Por qué le va bi<strong>en</strong> a <strong>la</strong> economía <strong>de</strong> Santan<strong>de</strong>r?. Docum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> trabajo<br />
sobre economía regional. C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Estudios Económicos regionales (CEER), Banco <strong>de</strong> <strong>la</strong> República.<br />
Cartag<strong>en</strong>a.<br />
Competitiv<strong>en</strong>ess Consultancy (2008). Offshore industry and services in Sor<strong>la</strong>n<strong>de</strong>t. Noruega.<br />
Corredor, D. A. y O. Pardo (2008). Matrices <strong>de</strong> Contabilidad Social 2003, 2004 y 2005 para Colombia. Archivos<br />
<strong>de</strong> Economía, DNP.<br />
Datamonitor (2009). Global Oil & Gas Equipm<strong>en</strong>t & Services.<br />
Departam<strong>en</strong>to Nacional <strong>de</strong> P<strong>la</strong>neación (2010). Resultados <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>de</strong>sempeño fiscal <strong>de</strong> los municipios 2008-2009.<br />
Septiembre.<br />
Dirección <strong>de</strong> Petróleo <strong>de</strong> Noruega (2010). The petroleum <strong>sector</strong> – Norway’s <strong>la</strong>rgest industry. Disponible<br />
<strong>en</strong>: http://www.npd.no/<strong>en</strong>/Publications/Facts/<br />
63
64 El <strong>impacto</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong> <strong>de</strong> <strong>servicios</strong> <strong>petroleros</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> economía colombiana<br />
Economic Competitiv<strong>en</strong>ess Group, Vilourd Consultora S.A. (2009). Informe <strong>de</strong> estrategia <strong>de</strong> competitividad<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> cluster <strong>de</strong> <strong>servicios</strong> <strong>petroleros</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> Provincia <strong>de</strong> M<strong>en</strong>doza.<br />
Ficha-país Noruega (2008). Disponible <strong>en</strong>: http://www.promexico.gob.mx/work/sites/Promexico/<br />
resources/LocalCont<strong>en</strong>t/227/2/NORUEGA.pdf.<br />
Hernán<strong>de</strong>z, G. (2011). Matrices Insumo-Producto y análisis <strong>de</strong> multiplicadores: Una aplicación para Colombia.<br />
Docum<strong>en</strong>to 373, Archivos <strong>de</strong> Economía, DNP.<br />
Lora, E. (2005). Técnicas <strong>de</strong> Medición Económica: Metodología y aplicaciones para Colombia. Tercera Edición,<br />
Ed. Alfaomega.<br />
Norwegian Ag<strong>en</strong>cy for Cooperation Developm<strong>en</strong>t (2011). Oil for <strong>de</strong>velopm<strong>en</strong>t, Work P<strong>la</strong>n 2011. Dis-<br />
ponible <strong>en</strong>: http:// www.norad.no.<br />
Panorama Petrolero (2010). Evolución y Desarrollo <strong>de</strong> Empresas <strong>de</strong> Servicios Petroleros <strong>en</strong> Latinoamérica.<br />
Disponible <strong>en</strong>: http://www.panoramapetrolero.com/articulos/evolucion-empresas-<strong>servicios</strong>.<br />
Perry, G. y M. Olivera (2010). El <strong>impacto</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> petróleo y <strong>la</strong> minería <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo regional colombiano. Work-<br />
ing paper No. 51. Fe<strong>de</strong>sarrollo. Bogotá.<br />
Programa <strong>de</strong> Naciones <strong>de</strong> Unidas para el Desarrollo (PNUD) (2009). El <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong><strong>de</strong>l</strong> Meta fr<strong>en</strong>te<br />
a los Objetivos <strong>de</strong> Desarrollo <strong><strong>de</strong>l</strong> Mil<strong>en</strong>io. Disponible <strong>en</strong>: http://www.pnud.org.co/img_uplo<br />
ad/33323133323161646164616461646164/odm%20meta.pdf<br />
Programa <strong>de</strong> Movilización Nacional <strong>de</strong> <strong>la</strong> Industria <strong>de</strong> Petróleo y Gas. Disponible <strong>en</strong>: http://www.<br />
prominp.com.br<br />
Raa, T. (2005). The Economics of Input-Output Analysis. Cambridge University Press.<br />
Ruiz, Angel L. (1980). El Impacto sobre el empleo, <strong>la</strong> producción y el ingreso <strong>de</strong> los diversos <strong>sector</strong>es industriales<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> economía <strong>de</strong> Puerto Rico: Un análisis <strong><strong>de</strong>l</strong> concepto <strong>de</strong> multiplicadores. Ensayos y monografías No. 15.<br />
Schuschny, A. R. (2005). Tópicos sobre el mo<strong><strong>de</strong>l</strong>o <strong>de</strong> insumo -producto: teoría y aplicaciones. Serie estudios<br />
estadísticos y prospectivos CEPAL.<br />
Sistema Integral <strong>de</strong> Información Departam<strong>en</strong>tal, SIID (2009). Cifras socieconómicas <strong><strong>de</strong>l</strong> Meta. Disponible<br />
<strong>en</strong>: http://www.siid.gov.co/site/fileadmin/user_upload/SIID/REVISTA_PLANEACION_DEP-<br />
TAL_PDF_TOTAL.pdf<br />
Transpar<strong>en</strong>cia por Colombia (2010). Informe <strong>de</strong> transpar<strong>en</strong>cia internacional, 2008-2009.
ANEXOS<br />
Anexos 65<br />
Anexo 1. Metodología <strong>de</strong> cálculo <strong>de</strong> los <strong>en</strong>ca<strong>de</strong>mani<strong>en</strong>tos productivos<br />
Este anexo pres<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> metodología para el cálculo <strong>de</strong> los <strong>impacto</strong>s <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong><br />
<strong>de</strong> <strong>servicios</strong> <strong>petroleros</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> economía colombiana, con base <strong>en</strong> el mo<strong><strong>de</strong>l</strong>o<br />
insumo producto. Este repres<strong>en</strong>ta <strong>la</strong>s transacciones inter<strong>sector</strong>iales que se<br />
pres<strong>en</strong>tan <strong>en</strong> <strong>la</strong> economía a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> compra y v<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> insumos para<br />
satisfacer <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda final, permiti<strong>en</strong>do <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntificación y cuantificación<br />
<strong>de</strong> los <strong>en</strong>ca<strong>de</strong>nami<strong>en</strong>tos productivos tanto hacia atrás como hacia a<strong><strong>de</strong>l</strong>ante.<br />
El análisis insumo producto realizado <strong>en</strong> este estudio parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> información<br />
cont<strong>en</strong>ida <strong>en</strong> <strong>la</strong> matriz <strong>de</strong> contabilidad social - SAM (por sus sig<strong>la</strong>s <strong>en</strong><br />
inglés), e<strong>la</strong>borada por el DNP con base <strong>en</strong> <strong>la</strong> matriz <strong>de</strong> oferta y utilización<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> DANE. A continuación se hace una breve <strong>de</strong>scripción <strong>de</strong> estas matrices,<br />
<strong>la</strong>s cuales son fundam<strong>en</strong>tales para el análisis insumo producto y para <strong>la</strong><br />
realización <strong><strong>de</strong>l</strong> pres<strong>en</strong>te estudio. Posteriorm<strong>en</strong>te se muestra <strong>la</strong> metodología<br />
<strong>de</strong> cálculo <strong>de</strong> los <strong>impacto</strong>s.<br />
1. Matriz <strong>de</strong> contabilidad social, SAM<br />
Es una forma organizada <strong>de</strong> <strong>de</strong>scribir el conjunto <strong>de</strong> transacciones económicas<br />
realizadas <strong>en</strong> una economía durante un periodo <strong>de</strong> tiempo <strong>de</strong>terminado<br />
(g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te un año). En otras pa<strong>la</strong>bras, una SAM permite <strong>la</strong> visualización<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> flujo circu<strong>la</strong>r <strong><strong>de</strong>l</strong> dinero1 . A continuación se <strong>de</strong>scrib<strong>en</strong> <strong>la</strong>s matrices <strong>de</strong><br />
utilización y oferta <strong>la</strong> cuales están cont<strong>en</strong>idas <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong> SAM.<br />
a. Matriz <strong>de</strong> utilización<br />
La matriz <strong>de</strong> utilización registra los usos o <strong>de</strong>mandas para cada producto<br />
realizadas para consumo intermedio (por <strong>la</strong>s distintas activida<strong>de</strong>s), con-<br />
1 Corredor y Pardo (2008).<br />
65
66 El <strong>impacto</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong> <strong>de</strong> <strong>servicios</strong> <strong>petroleros</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> economía colombiana<br />
sumo final (por los hogares y el gobierno), exportaciones (consumidores<br />
<strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es y <strong>servicios</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> exterior) e Inversión 2 .<br />
Las fi<strong>la</strong>s <strong>de</strong> esta matriz, <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>n el valor <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción que <strong>de</strong>stina<br />
cada actividad <strong>en</strong> los bi<strong>en</strong>es que produce el <strong>sector</strong> <strong>de</strong> <strong>servicios</strong> <strong>petroleros</strong>,<br />
es <strong>de</strong>cir, lo que repres<strong>en</strong>ta el <strong>sector</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> estructura <strong>de</strong> costos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>más<br />
activida<strong>de</strong>s.<br />
DF = ∑ ij CI ij + X + G + FBK<br />
Don<strong>de</strong>:<br />
DF = Demanda Final<br />
CI = Consumo intermedio (Se refiere al consumo que efectúan los <strong>de</strong>más <strong>sector</strong>es<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> economía <strong>de</strong> productos <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong> <strong>de</strong> interés para llevar a cabo su producción)<br />
X = Exportaciones<br />
G = Consumo <strong><strong>de</strong>l</strong> gobierno<br />
FBK = Formación bruta <strong>de</strong> capital (Inversión)<br />
Las columnas <strong>de</strong> esta matriz <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>n <strong>la</strong> estructura <strong>de</strong> costos (compras <strong>de</strong><br />
insumos <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong>) y <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> valor agregado <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong>.<br />
VBP = ∑ CI ij + VA<br />
Don<strong>de</strong>:<br />
n<br />
n<br />
i=1<br />
VBP = Valor bruto <strong>de</strong> producción<br />
CI = Consumo intermedio<br />
VA = Valor agregado (compr<strong>en</strong><strong>de</strong> el pago a los factores <strong>de</strong> producción, capital y<br />
trabajo, y algunos impuestos a <strong>la</strong> producción).<br />
2 Lora (2005).
. Matriz <strong>de</strong> oferta<br />
Anexos 67<br />
Por su parte, <strong>la</strong> matriz <strong>de</strong> oferta muestra <strong>la</strong> disponibilidad <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es y<br />
<strong>servicios</strong>, tanto <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> doméstico como importados, que serán utilizados<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda intermedia y <strong>la</strong> final. Las fi<strong>la</strong>s <strong>de</strong>terminan para cada<br />
producto <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong> <strong>la</strong>s ramas <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad que lo produc<strong>en</strong> 3 . La diagonal<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> matriz repres<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> producción característica <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong> y por fuera<br />
<strong>de</strong> ésta se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>la</strong> producción secundaria, <strong>en</strong> caso <strong>de</strong> que los <strong>sector</strong>es<br />
produzcan otros bi<strong>en</strong>es distintos <strong>de</strong> su bi<strong>en</strong> característico.<br />
Don<strong>de</strong>:<br />
VBP = ∑ PI ij<br />
PI = Producción intermedia<br />
Las columnas <strong>de</strong> <strong>la</strong> matriz <strong>de</strong> oferta, registran lo que ofrece el <strong>sector</strong>.<br />
n<br />
OF = ∑ PI ij + M + (II - SS)<br />
i=1<br />
Don<strong>de</strong>:<br />
n<br />
i=1<br />
OF = Oferta final<br />
PI = Producción intermedia<br />
M= Importaciones<br />
II - SS = Impuestos m<strong>en</strong>os subv<strong>en</strong>ciones<br />
2. Metodología<br />
Con base <strong>en</strong> <strong>la</strong>s anteriores matrices es posible cuantificar el <strong>impacto</strong> <strong>de</strong><br />
un <strong>sector</strong> sobre <strong>la</strong> economía, es <strong>de</strong>cir sus <strong>en</strong>ca<strong>de</strong>nami<strong>en</strong>tos, utilizando<br />
3 Lora (2005).
68 El <strong>impacto</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong> <strong>de</strong> <strong>servicios</strong> <strong>petroleros</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> economía colombiana<br />
el mo<strong><strong>de</strong>l</strong>o insumo producto el cual mediante un sistema <strong>de</strong> funciones lineales<br />
<strong>de</strong> producción <strong>de</strong>scribe <strong>la</strong>s interre<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong>tre todos los <strong>sector</strong>es<br />
que están si<strong>en</strong>do consi<strong>de</strong>rados. Este mo<strong><strong>de</strong>l</strong>o supone que cada <strong>sector</strong> usa<br />
una proporción fija <strong>de</strong> insumos para <strong>la</strong> obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> su producto final y <strong>la</strong><br />
función <strong>de</strong> producción ti<strong>en</strong>e r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>tos constantes a esca<strong>la</strong>4 .<br />
Los <strong>en</strong>ca<strong>de</strong>nami<strong>en</strong>tos productivos hacia atrás son un indicador <strong><strong>de</strong>l</strong> uso <strong>de</strong><br />
insumos que un <strong>sector</strong> hace <strong>de</strong> otros <strong>sector</strong>es <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía y mi<strong>de</strong>n <strong>la</strong><br />
capacidad <strong>de</strong> una actividad <strong>de</strong> jalonar el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> otras.<br />
Estos <strong>en</strong>ca<strong>de</strong>nami<strong>en</strong>tos pue<strong>de</strong>n ser medidos a través <strong>de</strong> varios efectos<br />
<strong>de</strong>scritos a continuación:<br />
p Efecto <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong> (coefici<strong>en</strong>te técnico <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong>): hace refer<strong>en</strong>cia al <strong>impacto</strong><br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s operaciones <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong> sobre el mismo <strong>sector</strong>.<br />
p Efecto primera ronda: (consumo intermedio o coefici<strong>en</strong>tes técnicos): hace refer<strong>en</strong>cia<br />
al <strong>impacto</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s operaciones <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong> sobre sus proveedores<br />
directos. Correspon<strong>de</strong> a <strong>la</strong> suma <strong>de</strong> <strong>la</strong> columna <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong> <strong>de</strong> interés <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> matriz <strong>de</strong> coefici<strong>en</strong>tes técnicos (A), m<strong>en</strong>os el efecto <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong>. La suma<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> efecto <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong> y primera ronda constituy<strong>en</strong> los efectos directos.<br />
p Efecto indirecto: (inversa matriz Leontief): ti<strong>en</strong>e lugar cuando los proveedores<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong> <strong>de</strong>mandan bi<strong>en</strong>es y <strong>servicios</strong> <strong>de</strong> sus propios proveedores.<br />
Correspon<strong>de</strong> a <strong>la</strong> suma <strong>de</strong> <strong>la</strong> columna <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong> <strong>de</strong> interés <strong>de</strong> <strong>la</strong> inversa<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> matriz <strong>de</strong> Leontief (I - A) -1 m<strong>en</strong>os los efectos directos.<br />
p Efecto inducido (matriz <strong>de</strong> Leontief ampliada): hace refer<strong>en</strong>cia al <strong>impacto</strong><br />
que se g<strong>en</strong>era cuando los proveedores, sus empleados y los hogares<br />
4 Corredor y Pardo (2008).
Anexos 69<br />
vuelv<strong>en</strong> a gastar <strong>en</strong> <strong>la</strong> economía g<strong>en</strong>erando nueva actividad económica.<br />
La suma <strong>de</strong> los coefici<strong>en</strong>tes columna <strong>de</strong> <strong>la</strong> matriz ampliada <strong>de</strong> Leontief<br />
arroja el efecto total <strong>de</strong> cada <strong>sector</strong>. Por lo tanto el efecto inducido neto<br />
correspon<strong>de</strong> al efecto total m<strong>en</strong>os los efectos directos e indirectos.<br />
Multiplicador: es el resultado <strong><strong>de</strong>l</strong> coci<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre el efecto total y el efecto <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
<strong>sector</strong> y muestra el número <strong>de</strong> veces que se magnifica una variable <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
economía por cada peso <strong>de</strong> esa variable inyectado por el <strong>sector</strong> <strong>de</strong> interés.<br />
a. Matriz <strong>de</strong> coefici<strong>en</strong>tes técnicos (efectos directos)<br />
La matriz <strong>de</strong> coefici<strong>en</strong>tes técnicos o requerimi<strong>en</strong>tos directos5 indica <strong>la</strong> proporción<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> que un <strong>sector</strong> <strong>de</strong>manda difer<strong>en</strong>tes insumos para g<strong>en</strong>erar una<br />
unidad <strong>de</strong> su bi<strong>en</strong> final, <strong>en</strong> otras pa<strong>la</strong>bras, esta matriz refleja <strong>la</strong> estructura<br />
<strong>de</strong> costos <strong>de</strong> cada <strong>sector</strong>.<br />
De acuerdo con <strong>la</strong> metodología <strong>de</strong> análisis insumo producto <strong>de</strong> Raa (2006)<br />
aplicada <strong>en</strong> este estudio, <strong>la</strong> matriz <strong>de</strong> coefici<strong>en</strong>tes técnicos (A) está <strong>en</strong> función<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s matrices <strong>de</strong> utilización y oferta, don<strong>de</strong> cada <strong>sector</strong> utiliza un vector <strong>de</strong><br />
insumos y produce un solo bi<strong>en</strong>. Cada mercancía es producida por un <strong>sector</strong><br />
y <strong>la</strong> división <strong>en</strong>tre el vector <strong>de</strong> insumo por <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es producidos<br />
<strong>de</strong>termina el coefici<strong>en</strong>te técnico. De esta manera, los insumos se asignan<br />
proporcionalm<strong>en</strong>te al producto. En notación matricial correspon<strong>de</strong> a:<br />
A(U, V) = U(V T ) -1<br />
V = Matriz <strong>de</strong> Oferta<br />
U= Matriz <strong>de</strong> Utilización<br />
5 Esta matriz se caracteriza porque el insumo total es igual a <strong>la</strong> producción total <strong>de</strong> cada <strong>sector</strong>, cada<br />
coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> insumo-producto es m<strong>en</strong>or que 1 y <strong>la</strong> suma <strong>de</strong> los coefici<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> insumo-producto<br />
más los coefici<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> valor agregado bruto (por unidad <strong>de</strong> producción) <strong>de</strong> cada columna <strong>de</strong>be<br />
ser igual a 1.
70 El <strong>impacto</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong> <strong>de</strong> <strong>servicios</strong> <strong>petroleros</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> economía colombiana<br />
Sin embargo, dado que no todos los productos son e<strong>la</strong>borados por un<br />
solo <strong>sector</strong>, es <strong>de</strong>cir, no toda <strong>la</strong> producción es característica, <strong>la</strong> ecuación se<br />
modifica como sigue:<br />
A (U, V) = UV˜ -1 T VV˜ e e<br />
e = Vector <strong>de</strong> 1<br />
-1<br />
b. Matriz <strong>de</strong> requerimi<strong>en</strong>tos directos e indirectos: inversa <strong>de</strong> Leontief<br />
B = (I - A) -1<br />
Cada elem<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> inversa <strong>de</strong> <strong>la</strong> matriz <strong>de</strong> Leontief, repres<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> cantidad<br />
<strong>de</strong> producción que <strong>de</strong>be realizar el <strong>sector</strong>, para satisfacer, ceteris paribus,<br />
una unidad <strong>de</strong> <strong>de</strong>manda final. Estos coefici<strong>en</strong>tes captan <strong>en</strong> un sólo número<br />
los efectos multiplicadores directos e indirectos, ya que una unidad <strong>de</strong><br />
producto adicional <strong>de</strong> cada <strong>sector</strong> impacta no sólo sobre el mismo <strong>sector</strong>,<br />
sino también sobre los <strong>de</strong>más <strong>sector</strong>es que produc<strong>en</strong> bi<strong>en</strong>es <strong>de</strong>mandados<br />
por éste como insumo.<br />
c. Matriz inversa <strong>de</strong> Leontief ampliada (efectos inducidos)<br />
Si se incluye <strong>en</strong> el sistema el consumo <strong>de</strong> los hogares como si fueran otra<br />
industria y los sa<strong>la</strong>rios se consi<strong>de</strong>ran como un insumo adicional, el mo<strong><strong>de</strong>l</strong>o<br />
se convierte <strong>en</strong> un mo<strong><strong>de</strong>l</strong>o cerrado, <strong>en</strong> el cual todos los bi<strong>en</strong>es son intermedios<br />
y todo lo que se produce será para satisfacer los requisitos <strong>de</strong> insumos<br />
<strong>de</strong> los (n+1) <strong>sector</strong>es. De esta manera, se captan los efectos g<strong>en</strong>erados por<br />
los gastos <strong>de</strong> consumo que a su vez fueron inducidos por cambios <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
<strong>de</strong>manda final y <strong>la</strong> producción6 ; es <strong>de</strong>cir cuando los proveedores, sus empleados<br />
y los hogares vuelv<strong>en</strong> a gastar <strong>en</strong> <strong>la</strong> economía.<br />
6 Ruiz (1980).
Anexos 71<br />
Los cálculos <strong>de</strong> los efectos son los mismos, pero esta vez utilizando <strong>la</strong> matriz<br />
<strong>de</strong> coefici<strong>en</strong>tes técnicos (A) ampliada <strong>en</strong> un <strong>sector</strong>, el <strong>sector</strong> hogares.<br />
d. Cálculo <strong>de</strong> efectos sobre otras variables<br />
El <strong>impacto</strong> <strong>de</strong> un <strong>sector</strong> sobre <strong>la</strong> economía pue<strong>de</strong>, a<strong>de</strong>más, ser medido <strong>en</strong><br />
otras variables como inversión, valor agregado, sa<strong>la</strong>rios, remuneración al<br />
capital, impuestos y empleo. A continuación se muestra <strong>la</strong> metodología<br />
para hal<strong>la</strong>r los <strong>impacto</strong>s <strong>de</strong> un <strong>sector</strong> sobre el exce<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> capital <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
economía. La metodología <strong>de</strong> cálculo para <strong>la</strong>s otras variables es análoga.<br />
El coefici<strong>en</strong>te técnico <strong>de</strong> capital para un <strong>sector</strong> se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra dividi<strong>en</strong>do<br />
el capital utilizado <strong>en</strong>tre el valor bruto <strong>de</strong> producción <strong><strong>de</strong>l</strong> mismo <strong>sector</strong>:<br />
k =<br />
K<br />
VB<br />
Don<strong>de</strong> mi<strong>de</strong> <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> capital necesaria por peso <strong>de</strong> producción. Así,<br />
los requerimi<strong>en</strong>tos indirectos <strong>de</strong> capital están dados por:<br />
g k = k (I - A) -1
El <strong>sector</strong> <strong>de</strong> <strong>servicios</strong> <strong>petroleros</strong> provee los bi<strong>en</strong>es,<br />
<strong>servicios</strong> y sistemas que permit<strong>en</strong> a <strong>la</strong>s compañías<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong> petrolero <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r <strong>la</strong>s etapas <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
ca<strong>de</strong>na productiva, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> exploración <strong>de</strong> reservas<br />
y construcción <strong>de</strong> pozos, producción, refinación y<br />
distribución <strong>de</strong> petróleo y gas. El <strong>sector</strong> se<br />
caracteriza por constituir una fuerza <strong>de</strong> trabajo y<br />
tecnología especializada, que permite a <strong>la</strong>s<br />
operadoras respon<strong>de</strong>r a <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s cambiantes<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> industria <strong><strong>de</strong>l</strong> petróleo, lo cual lo convierte <strong>en</strong> el<br />
eje c<strong>en</strong>tral <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad petrolera. ¿Cuál es,<br />
<strong>en</strong>tonces, su <strong>impacto</strong> sobre <strong>la</strong> economía colombiana<br />
y sobre <strong>la</strong> economía <strong>de</strong> <strong>la</strong>s regiones bajo su<br />
influ<strong>en</strong>cia?<br />
Este estudio caracteriza el <strong>sector</strong> <strong>de</strong> <strong>servicios</strong><br />
<strong>petroleros</strong> <strong>en</strong> Colombia y cuantifica los <strong>impacto</strong>s<br />
socioeconómicos g<strong>en</strong>erados por <strong>la</strong> actividad <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
<strong>sector</strong> y por sus <strong>en</strong>ca<strong>de</strong>nami<strong>en</strong>tos con otros <strong>sector</strong>es<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> economía. Para esto, el estudio pres<strong>en</strong>ta los<br />
resultados <strong>de</strong> una serie <strong>de</strong> ejercicios que incluy<strong>en</strong> el<br />
cálculo <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>impacto</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> economía<br />
nacional con <strong>la</strong> ayuda <strong>de</strong> <strong>la</strong> matriz <strong>de</strong> contabilidad<br />
social e<strong>la</strong>borada por el DANE y el DNP.<br />
Adicionalm<strong>en</strong>te, el estudio i<strong>de</strong>ntifica y analiza el<br />
<strong>impacto</strong> y <strong>la</strong> contribución <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>sector</strong> <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo<br />
regional <strong><strong>de</strong>l</strong> país, <strong>en</strong> especial <strong>en</strong> sus principales áreas<br />
geográficas <strong>de</strong> influ<strong>en</strong>cia.<br />
9 789589 934883