23.04.2013 Views

Nº 1991 - Asociación de Escritores en Lingua Galega

Nº 1991 - Asociación de Escritores en Lingua Galega

Nº 1991 - Asociación de Escritores en Lingua Galega

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

GALEUZCA<br />

GALEUZCA <strong>1991</strong><br />

Iruñea, 31-X / 3-XI<br />

Saioa Filosofia eta Literatura artean<br />

Tradizioa eta haustura gaurko Poesian<br />

Irakurle arrunta ala kultoar<strong>en</strong>tzako idatzi?<br />

❦<br />

IDAZLE GALEGO, KATALAN<br />

ETA EUSKALDUNEN ARTEKO<br />

VIII. JARDUNALDIAK<br />

❦<br />

GALEUZCA<br />

ASSOCIACIÓ D'ESCRIPTORS EN LLENGUA CATALANA<br />

ASOCIACION DE ESCRITORES EN LINGUA GALEGA<br />

EUSKAL IDAZLEEN ELKARTEA<br />

3


Edizio Paratzaileak:<br />

PATRI URKIZU - MAITE GONZALEZ ESNAL<br />

ARGITARATZAILEA:<br />

GALEUZCA<br />

ASSOCIACIÓ D'ESCRIPTORS EN LLENGUA CATALANA<br />

ASOCIACION DE ESCRITORES EN LINGUA GALEGA<br />

EUSKAL IDAZLEEN ELKARTEA<br />

© GALEUZCA<br />

DISEINUA ETA FOTOKONPOSAKETA:<br />

LAMIA<br />

PAMIELA. PLAZUELA DEL CONSEJO, 3-4º<br />

31001 PAMPLONA-IRUÑEA<br />

L.G.: Na-1762/91<br />

LIZARRAN GRÁFICAS LIZARRAk MOLDATU ETA EGINA<br />

CARRETERA DE TAFALLA, Km. 1<br />

EUSKO JAURLARITZAREN BABESPEAN<br />

4 GALEUZCA


4 GALEUZCA


GALEUZCA<br />

❦ AURKIBIDE OROKORRA ❦<br />

SAIOA FILOSOFIA ETA LITERATURA ARTEAN<br />

EL ENSAYO ENTRE LA FILOSOFÍA Y LA LITERATURA<br />

Eduardo Gil Bera, Aurkezp<strong>en</strong>a–Pres<strong>en</strong>tación ......................................................... 9<br />

Antoni Marì, L'assaig <strong>en</strong>tre la Filosofia i la Literatura ........................................... 11<br />

Josep Ballester & Ramon Guill<strong>en</strong>, Joan Fuster: contra la filosofía ....................... 16<br />

Josep M. Sala-Valldaura, De Llindars, Frontisses i Pollegueres:<br />

La Porta <strong>de</strong> L'Assaig .................................................................................... 19<br />

Jaume Perez Montaner, Quatre notes sobre l'assaig.<br />

L'assagisme <strong>de</strong> Fuster com a mo<strong>de</strong>l............................................................. 21<br />

Maria Xosé Queizan, O <strong>en</strong>saio feminino na Literatura galega ............................. 25<br />

Maria Pilar Garcia Negro, Filosofias sobre linguas anormalizadas ....................... 30<br />

Joxe Azurm<strong>en</strong>di, Bi eta bi gogoetatxo eta errebindikazio bat saioaz<br />

Algunas reflexiones y reivindicación <strong>de</strong>l <strong>en</strong>sayo ........................................ 34<br />

Patziku Perur<strong>en</strong>a, Hauxe gai xelebrea / Toda literatura es <strong>en</strong>sayo ....................... 41<br />

POESIA TRADIZIOA ETA HAUSTURA ARTEAN<br />

TRADICIÓN Y RUPTURA EN LA POESÍA CONTEMPORÁNEA<br />

Lluis Alpera, Tradicio i ruptura <strong>en</strong> la poesia contemporania ............................... 53<br />

Margalida Pons, El Nom <strong>de</strong> L' <strong>en</strong>emic ................................................................... 55<br />

Juan Maria Lekuona, Aurkezp<strong>en</strong>a / Pres<strong>en</strong>tación ................................................. 57<br />

Xosé Maria Alvarez Cáccamo, Tradición e ruptura na poesia galega<br />

do século XX............................................................................................... 60<br />

Manuel Forca<strong>de</strong>la, O Bardo Pondaliano, Tradición e Mo<strong>de</strong>rnida<strong>de</strong> .................... 72<br />

Aurelia Arkotxa, Izpirituar<strong>en</strong> artekak / Fisuras <strong>de</strong>l espíritu .................................. 77<br />

Iñigo Arambarri, Fotokopiagailua daukagu bihotzar<strong>en</strong> or<strong>de</strong>z<br />

Somos poetas con corazón <strong>de</strong> fotocopiadora .............................................. 81<br />

IRAKURLE ARRUNTA ALA KULTOARENTZAKO IDATZI ?<br />

NOVELA DE MASAS & NOVELA DE MINORÍAS<br />

Vic<strong>en</strong>ç Llorca, La Literatura ni es crea ni es <strong>de</strong>strueix, es transforma................... 87<br />

Lois Dieguez, Novela <strong>de</strong> masas y novela <strong>de</strong> minorias ........................................... 90<br />

Manuel Riveiro, ¿Qué masas?................................................................................ 92<br />

Mikel Hernan<strong>de</strong>z Abaitua, Gutxi<strong>en</strong>go eta gehi<strong>en</strong>goar<strong>en</strong>tzako nobela<br />

Novela <strong>de</strong> masas y novela <strong>de</strong> minorías ....................................................... 94<br />

Inazio Mujika, Irakurlear<strong>en</strong> peskisan / El lector me la ti<strong>en</strong>e jurada ...................... 99<br />

Ramon Saizarbitoria, Aurkezp<strong>en</strong>a / Pres<strong>en</strong>tación ................................................ 103<br />

Bernardo Atxaga, Nor<strong>en</strong>tzat idatzi, gehi<strong>en</strong>go ala gutxi<strong>en</strong>go bat<strong>en</strong>tzat ?<br />

Novela <strong>de</strong> masas versus novela <strong>de</strong> minorías ............................................. 109<br />

5


6 GALEUZCA


GALEUZCA<br />

SAIOA FILOSOFIA ETA<br />

LITERATURA ARTEAN<br />

p. 9<br />

Eduardo Gil Bera<br />

Aurkezp<strong>en</strong>a/Pres<strong>en</strong>tación<br />

p. 11<br />

Antoni Marì<br />

L'assaig <strong>en</strong>tre la Filosofia i la Literatura<br />

p. 16<br />

Josep Ballester – Ramon Guill<strong>en</strong><br />

Joan Fuster: contra la filosofia<br />

p. 19<br />

Josep M. Sala-Valldaura<br />

De Llindars, Frontisses i Pollegueres:<br />

La porta <strong>de</strong> L'Assaig<br />

p. 21<br />

Jaume Perez Montaner<br />

Quatre notes sobre l'assaig.<br />

L'assagisme <strong>de</strong> Fuster com a mo<strong>de</strong>l<br />

p. 25<br />

María Xoxé Queizan<br />

O <strong>en</strong>saio feminino na Literatura galega<br />

p. 30<br />

Maria Pilar Garcia Negro<br />

Filosofias sobre linguas anormalizadas<br />

p. 34<br />

Joxe Azurm<strong>en</strong>di<br />

Bi eta bi gogoetatxo eta errebindikazio bat saioaz<br />

Algunas reflexiones y reivindicación <strong>de</strong>l <strong>en</strong>sayo<br />

p. 41<br />

Patziku Perur<strong>en</strong>a<br />

Hauxe gai xelebrea…<br />

Toda literatura es <strong>en</strong>sayo<br />

7


8 GALEUZCA


Arratsal<strong>de</strong> on :<br />

GALEUZCA<br />

AURKEZPENA<br />

EDUARDO GIL BERA<br />

Nik ez dakit suertatu zaigun iz<strong>en</strong>burua ikusita, alegia, SAIOA LITERATURA ETA<br />

FILOSOFIAREN ARTEAN ez ote <strong>de</strong>n p<strong>en</strong>tsatzeko, bada, al<strong>de</strong>z aurretik ezarritako<br />

onarp<strong>en</strong> idor bat ez ote <strong>de</strong>n; alegia, Literatura <strong>de</strong>la Nola eta filosofia <strong>de</strong>la Zer.<br />

Literaturari dagokion, Verlainek errandakoa : Car nous voulons la Nuance <strong>en</strong>core,<br />

/ Pas la Couleur, ri<strong>en</strong> que la Nuance! eta berriz filosofiari idorkeria guziak<br />

nolanahi erranda ere. Edo izat<strong>en</strong> ahal da aberasgarriz beteriko iz<strong>en</strong>buru bat .<br />

Zertaz iz<strong>en</strong>buruak ez du <strong>de</strong>us erran nahi eta inportantea <strong>de</strong>la zer egon<strong>en</strong> <strong>de</strong>n, bere<br />

zalantzak eta segurantzak guri adieraziko dizkigunak. Eta hain zuz<strong>en</strong>, horretarako<br />

ezin egokiago da gaurko egunean gurekin dago<strong>en</strong> Antoni Mari, filosofo eta poeta.<br />

Antoni Mari Ibizan jaioa da, eta gaurko egunean aritz<strong>en</strong> da Bartzelonako<br />

Unibertsitatean, hain xux<strong>en</strong>, berea <strong>de</strong>n Artear<strong>en</strong> Teoria Katedran.<br />

Hari hitza eman baino leh<strong>en</strong> bakarrik literatura sorm<strong>en</strong>ari buruz Antoni Marik<br />

ditu<strong>en</strong> iritzi batzuk azpimarratu nahi nituzke, anitz aberasgarri dira <strong>en</strong>e irudikoz:<br />

Orijinaltasunak ez du «berria» erran nahi, baizik eta «etorkia», erran nahi baita,<br />

nor bakoitza beretako daukan munduar<strong>en</strong> antolatzeko eta moldatzeko beharra.<br />

Hori berea baita. Antoni Marik inspirazioari buruz ari <strong>de</strong>la gogoetan, aipatz<strong>en</strong> du<br />

Hegel-<strong>en</strong> <strong>de</strong>finizioa erranez inspirazioa <strong>de</strong>la obsesioa. Hain zuz<strong>en</strong> ere Antoni<br />

Marik eskatz<strong>en</strong> baitu literaturarako obsesioa bera, baina obsesio espeziala baita,<br />

luze, landu, iraunkor bat. Berak idatzitako <strong>en</strong>tsegu batean baitu azpi iz<strong>en</strong>burutzat<br />

«Poetika baterako <strong>en</strong>- tseguak». Aipatz<strong>en</strong> du hasieran Paul Valery-r<strong>en</strong> puska bat,<br />

lekukotasun bat, anitz harrigarria <strong>de</strong>la. Horrela dio Paul Valery-k: gizakiak bere<br />

egoeretan garbi eta e<strong>de</strong>rr<strong>en</strong>ak geldi arazteko eta finkatzeko berpizteko bi<strong>de</strong>ak<br />

bilatu eta aurkitu egin ditu. Instant espezial haiek errepikatzeko, adierazteko eta<br />

gor<strong>de</strong>tzeko modu bat. Harrigarri<strong>en</strong>a gero izan da, ez<strong>en</strong> hori<strong>en</strong> ondorioz, hain<br />

xux<strong>en</strong> konserbatzeko manerak hai<strong>en</strong> asmam<strong>en</strong>ak berak, eman diela instant haiek<br />

hedatzeko, joritzeko, aberasteko eta bilakatzeko ahalm<strong>en</strong>a. Eta Antoni Marik<br />

aipatz<strong>en</strong> du nola hau izat<strong>en</strong> <strong>de</strong>la gure artean, letra katalanetan esan nahi du baino<br />

nik uste dut guretako berdin berdin balio duela, ez ote <strong>de</strong>n hutsune bat bigarr<strong>en</strong><br />

parte hau. Alegia, obsesio hau. Nola erortz<strong>en</strong> gar<strong>en</strong> aunitzetan kont<strong>en</strong>tam<strong>en</strong>du<br />

arnas eskaseko batean, ttipi batetan. Zertaz p<strong>en</strong>tsatu behar baita gauzak suertatu<br />

egit<strong>en</strong> zaizkigula, eta ez gertatu. Ez baita gauza bera. Gauzak suertatzeak erran nahi<br />

du behar <strong>de</strong>la nahitasuna eta ez nahikeria.<br />

Antoni Marik egindako liburuetan, landu ditu poesia eta <strong>en</strong>tseguak El Preludi<br />

eta Un viatge d´hivern; El <strong>en</strong>tusiasmo y la quietud, non hagitz hitzaurre aberats<br />

batean estudiatz<strong>en</strong> baitu Erromantizismoar<strong>en</strong> f<strong>en</strong>om<strong>en</strong>oa. Hau sakonki aztertu<br />

baitu, eta bereziki La voluntad expresiva. Nik bertzerik gabe, eman nahi nioke<br />

hitza Antoni Mariri.<br />

9


Bu<strong>en</strong>as tar<strong>de</strong>s :<br />

A la vista <strong>de</strong>l título EL ENSAYO ENTRE<br />

LA FILOSOFÍA Y LA LITERATURA uno<br />

podría p<strong>en</strong>sar si lo que nos sugiere es una seca<br />

petición <strong>de</strong> principio que sost<strong>en</strong>dría una separación<br />

estricta <strong>en</strong>tre la Literatura, a la que<br />

correspon<strong>de</strong>ría el Cómo, y la Filosofía para<br />

la que se reserva el Qué; es <strong>de</strong>cir si la literatura<br />

es la divisa <strong>de</strong> Verlaine : Car nous<br />

voulons la nuance <strong>en</strong>core, / ri<strong>en</strong> que la nuance!<br />

, y si para la filosofía queda todo el resto<br />

<strong>de</strong> ari<strong>de</strong>ces dichas <strong>en</strong> su jerga. Prefiero p<strong>en</strong>sar<br />

<strong>en</strong> una suger<strong>en</strong>cia ll<strong>en</strong>a <strong>de</strong> posibilida<strong>de</strong>s;<br />

más aún cuando qui<strong>en</strong> va a <strong>de</strong>sarrollar el tema<br />

es Antoni Marí, filósofo y poeta. Precisam<strong>en</strong>te.<br />

Quiero apuntar, <strong>de</strong> <strong>en</strong>trada, una reflexión<br />

<strong>de</strong> Antoni sobre la originalidad porque borra<br />

y supera la frontera <strong>de</strong> la dicotomía gratuita<br />

<strong>en</strong>tre el Cómo y el Qué, dice : original no<br />

quiere <strong>de</strong>cir, <strong>de</strong> hecho, que algo sea nuevo;<br />

quiere <strong>de</strong>cir <strong>en</strong>g<strong>en</strong>drado <strong>en</strong> el orig<strong>en</strong>, <strong>en</strong> el<br />

fundam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> la propia necesidad <strong>de</strong> organizar<br />

el mundo para <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>rlo, y una <strong>de</strong> las<br />

maneras posibles es construirlo, darle forma<br />

...<br />

En <strong>de</strong>sor<strong>de</strong>n <strong>de</strong>liberado, ahora os t<strong>en</strong>go<br />

que <strong>de</strong>cir que Antoni es <strong>de</strong> Ibiza y que resi<strong>de</strong><br />

<strong>en</strong> Barcelona don<strong>de</strong> ti<strong>en</strong>e la cátedra <strong>de</strong> Teoría<br />

<strong>de</strong>l Arte <strong>en</strong> la Universidad Autónoma. Se ha<br />

ocupado con especial at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>l Romanticismo<br />

y ha escrito <strong>en</strong>sayo y poesía. Una<br />

parte <strong>de</strong> su obra son L´home <strong>de</strong> g<strong>en</strong>i, La<br />

voluntad expresiva, El <strong>en</strong>tusiasmo y la quietud,<br />

Euforión y El Preludi.<br />

El epígrafe y leit motiv <strong>de</strong> La voluntad<br />

expresiva es una cita <strong>de</strong> Valéry que dice : El<br />

PRESENTACIÓN<br />

EDUARDO GIL BERA<br />

hombre ha buscado y hallado los medios <strong>de</strong><br />

fijar y resucitar a voluntad los más bellos y<br />

puros estados <strong>de</strong> sí mismo, <strong>de</strong> reproducir,<br />

transmitir y guardar durante siglos las fórmulas<br />

<strong>de</strong> su <strong>en</strong>tusiasmo, <strong>de</strong> su éxtasis, <strong>de</strong> su<br />

vibración personal; y, por una feliz y admirable<br />

consecu<strong>en</strong>cia, la inv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> esos procedimi<strong>en</strong>tos<br />

le ha dado, a la vez, la i<strong>de</strong>a y el<br />

po<strong>de</strong>r <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollar y <strong>en</strong>riquecer los fragm<strong>en</strong>tos<br />

<strong>de</strong> vida poética que su naturaleza le<br />

ha concedido por instantes... Antoni, sin duda<br />

al hilo <strong>de</strong> esta reflexión, ha hablado <strong>de</strong> que<br />

una obra literaria no pue<strong>de</strong> nacer sino <strong>de</strong> una<br />

obsesión; y no <strong>de</strong> una cualquiera, sino <strong>de</strong> una<br />

que sea sost<strong>en</strong>ida, cuidada, at<strong>en</strong>ta, morosa y<br />

constante. Después, hablando ya <strong>de</strong> las letras<br />

catalanas, aunque yo pi<strong>en</strong>so que vale igual<br />

para nosotros –habrá quizá tiempo y ganas <strong>de</strong><br />

com<strong>en</strong>tarlo estos días–, ha dicho que nota el<br />

adolecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> esa obsesión: literatos poco<br />

obsesionados por su propia obra.<br />

Hay, <strong>en</strong> fín, otra reflexión suya que <strong>de</strong>shace<br />

la frontera conv<strong>en</strong>cional <strong>en</strong>tre el Qué y el<br />

Cómo : la necesidad <strong>de</strong> la cre<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> el azar;<br />

es <strong>de</strong>cir, las cosas no nos pasan, se nos <strong>de</strong>paran,<br />

los instantes <strong>de</strong> la creación nos visitan.<br />

Sin más, cedo la palabra a Antoni Marí.<br />

10 GALEUZCA


L'assaig <strong>en</strong>tre Filosofia i la Literatura<br />

GALEUZCA<br />

ANTONI MARÌ<br />

Tot és assaig. Tot és un assaig. Tot és com un assaig. L’existència <strong>de</strong>ls homes és<br />

un assaig i diu<strong>en</strong> que la vida és, potser, un assaig per a la mort. Potser la mort és<br />

un assaig per a una altra cosa, recòndita i <strong>de</strong>sconeguda. L’activitat <strong>de</strong> l’escriptura<br />

no és sinò un assaig que tempta la perfecció, que no sembla mai satisfer-se amb<br />

els resultats assolits i que segueix provant i exercitant-se per po<strong>de</strong>r realitzar la<br />

forma perfecta <strong>de</strong> la i<strong>de</strong>a. Si comparem la vida <strong>de</strong>ls homes amb algun gènere<br />

literari, podríem afirmar que la vida és molt més a prop <strong>de</strong> l’assaig que no pas <strong>de</strong><br />

la novel.la o <strong>de</strong> la poesia. La vida és una constant temptativa que cerca la felicitat,<br />

que prova i assaja <strong>de</strong> trobar, <strong>en</strong>mig <strong>de</strong>ls es<strong>de</strong>v<strong>en</strong>im<strong>en</strong>ts, el lloc propici per<br />

<strong>de</strong>s<strong>en</strong>volupar-se <strong>en</strong> tota l’ext<strong>en</strong>sió <strong>de</strong> les seves possibilitats.<br />

L’assaig és una forma literària que pot cont<strong>en</strong>ir totes les formes i tots els gèneres;<br />

no és una forma closa i estricta sino que és susceptible d’assolir aquella que<br />

l’imaginació i els objectius <strong>de</strong> l’assagista po<strong>de</strong>n donar-li; aquest tret l’aproxima a<br />

la literatura, ja que rera l’assaig reconeixem un jo que exposa les seves i<strong>de</strong>es <strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> la peremptorietat i la contigència <strong>de</strong> la seva pròpia persona. L’assaig és obert,<br />

ja que nega tot afany <strong>de</strong> sistema, es <strong>de</strong>ixa emportar per la fantasia subjectiva i es<br />

val per si mateix quan més s’até a la r<strong>en</strong>úncia a la sistematització. Emperò, a la<br />

vegada, l’assaig és una forma tancada, ja que hom traballa acuradam<strong>en</strong>t <strong>en</strong> la forma<br />

<strong>de</strong> la seva exposició: la necessitat d’acordar el contingut <strong>de</strong>l que s’està di<strong>en</strong>t amb<br />

la forma <strong>en</strong> que es diu, crea una exigència formal idèntica a la <strong>de</strong> l’art per a la qual<br />

no hi ha cap mo<strong>de</strong>l que pugui fornir un exemple, sino que la forma <strong>de</strong> l’assaig va<br />

sorgint amb la seqüència <strong>de</strong>l p<strong>en</strong>sam<strong>en</strong>t i <strong>en</strong> el <strong>de</strong>s<strong>en</strong>volupam<strong>en</strong>t <strong>de</strong> la i<strong>de</strong>a, ja que<br />

l’assagista no només <strong>en</strong>s mostra els seus p<strong>en</strong>sam<strong>en</strong>ts sino que exposa el mateix<br />

procés <strong>de</strong>l p<strong>en</strong>sam<strong>en</strong>t.<br />

El nom “d’assaig” és d’orig<strong>en</strong> llatí. Del ver exígere, que significava, <strong>en</strong> el seu<br />

s<strong>en</strong>tit inicial, pesar (mesurar un pes), vingué el substantiu exagium o sigui pesada<br />

(acció <strong>de</strong> pesar), el qual és orig<strong>en</strong> tant <strong>de</strong> l’essai francès com <strong>de</strong>l saggio italià i <strong>de</strong>l<br />

nostre assaig. El mot anglès essay va ser pres directam<strong>en</strong>t <strong>de</strong> la forma francesa.<br />

L’aptitud <strong>de</strong> la metàfora <strong>de</strong> la pesada o sospesam<strong>en</strong>t per a expressar l’activitat <strong>de</strong>l<br />

s<strong>en</strong>y i <strong>de</strong> l’<strong>en</strong>t<strong>en</strong>im<strong>en</strong>t, és igualm<strong>en</strong>t provada pel mot p<strong>en</strong>sar, <strong>de</strong>rivat <strong>de</strong> p<strong>en</strong>sus,<br />

refet sobre p<strong>en</strong><strong>de</strong>re: pesar, examinar.<br />

És consi<strong>de</strong>rable la flexibilitat expressiva <strong>de</strong> la paraula assaig, que vingut <strong>de</strong><br />

l’economia i <strong>de</strong>l comerç s’avé a pr<strong>en</strong>dre s<strong>en</strong>tits tan diversos com temptativa,<br />

temteig, experim<strong>en</strong>t, prova, provatura, exercici d’<strong>en</strong>tr<strong>en</strong>am<strong>en</strong>t, esbós, inici. Però<br />

el s<strong>en</strong>tit particular <strong>de</strong> la paraula “assaig”, emprat per <strong>de</strong>signar aquest gènere literari<br />

11


que, s<strong>en</strong>se <strong>de</strong>scuidar la forma <strong>de</strong> l’exposició, sembla t<strong>en</strong>ir el <strong>de</strong>s<strong>en</strong>volupam<strong>en</strong>t <strong>de</strong><br />

les i<strong>de</strong>es com a principal objectiu, és el terme que va <strong>en</strong>cunyar Michel <strong>de</strong> Montaigne<br />

per <strong>de</strong>signar els seus escrits i que ell mateix els hi va donar el nom d’ESSAIS.<br />

El cavaller <strong>de</strong> Montaigne quan va com<strong>en</strong>çar a escriure els seus assaigs, t<strong>en</strong>ia uns<br />

pressupòsits molts mo<strong>de</strong>stos: copiar i <strong>en</strong>registrar els exemples i les s<strong>en</strong>tències<br />

cabdals que anés trobant <strong>en</strong> les seves lectures, afegint-los unes breus consi<strong>de</strong>racions<br />

conjumina<strong>de</strong>s per l’experiència <strong>de</strong> la lectura i <strong>de</strong> la vida. Emperò aquestes<br />

consi<strong>de</strong>racions van anar f<strong>en</strong>t-se més int<strong>en</strong>ses, <strong>de</strong> tal manera que van anar cobrint<br />

i <strong>en</strong>vaint al llibre que li havia <strong>de</strong>spert el com<strong>en</strong>tari, fins que la referència a la lectura<br />

van <strong>de</strong>saparèixer <strong>de</strong>l tot i només la figura <strong>de</strong> Montaigne i les seves reflexions van<br />

ocupar les pàgines <strong>de</strong>ls Essais.<br />

Montaigne assaja <strong>de</strong> dir, a la seva manera i <strong>de</strong>s <strong>de</strong> la seva experiència, el que<br />

abans havi<strong>en</strong> dit altres homes. És el que han escrit els altres homes el que l’esperona<br />

a ell, a l’escriptura. De tal manera que podríem afirmar que l’assaig s’escriu sobre<br />

el que s’ha llegit, com s’ha llegit el que ha suscitat la lectura.<br />

Aquest tret, que és pres<strong>en</strong>t a Montaigne i gairebé a tots els assagistes, és un <strong>de</strong>ls<br />

caràcters distintius d’aquest gènere literari. Mai l’assaig inicia temes nous, sino que<br />

tracta un tema ja exist<strong>en</strong>t i que està assimilat pels possibles lectors. Las referències,<br />

al.lusions i citacions són incorpora<strong>de</strong>s a l’assaig. i molt sovint se n’ el.lu<strong>de</strong>ix el seu<br />

orig<strong>en</strong>: com si totes les referències i citacions haguessin estat fagozitza<strong>de</strong>s per<br />

l’autor: l’assagista expropia els p<strong>en</strong>sadors i escriptors més admirats; els copia, els<br />

refà i els interpreta adaptant-los al seu l’estil. Els inclou <strong>en</strong> la seqùència <strong>de</strong>l<br />

p<strong>en</strong>sam<strong>en</strong>t i <strong>en</strong> el ritme <strong>de</strong> la frase, transformant-los i ajustant-los fins a formar part<br />

<strong>de</strong> la mateixa substància que la <strong>de</strong>ls escrits originals. No hi ha originalitat, però<br />

tampoc hi ha còpia, ja que tot segueix si<strong>en</strong>t el mateix, malgrat que tot es<strong>de</strong>vé una<br />

altra cosa. Montaigne és consci<strong>en</strong>t <strong>de</strong> la apropiacio i <strong>de</strong> la transformació a la qual<br />

sotmet les seves lectures. Com ho és Borges, i Octavio Paz i María Zambrano.<br />

El cavaller francès ho diu claram<strong>en</strong>t al primer llibre d’Assaigs: «Les abelles<br />

saquej<strong>en</strong> les flors per aquí i per allà; però <strong>de</strong>sprés <strong>en</strong> fan mel, que és tota seva; ja<br />

no és farigola ni marduix: així, les peces manlleva<strong>de</strong>s d’altri, ell les transformarà<br />

i les confondrà, per fer-ne amb elles una obra tota seva, amb l’ajut <strong>de</strong>l seu judici».<br />

La còpia, la transformació i l’adaptació <strong>de</strong>l que s’ha llegit és una <strong>de</strong> les<br />

aportacions més importants <strong>de</strong> l’assaig; com si seguint el costum <strong>de</strong> la tradició cap<br />

autor pogués <strong>en</strong>cetar un tema que no hagués estat tractat per l’autoritat <strong>de</strong> la<br />

tradició: l’assagista copia molt bé, i molt sovint millora l’original f<strong>en</strong>t-li dir allò que<br />

només és suggerit o precisant el s<strong>en</strong>tit <strong>de</strong>l que s’ha volgut dir. No pretén ni crear,<br />

ni construir una obra que ho abasti tot. L’assaig es rebela contra la i<strong>de</strong>a «d’obra<br />

capital» i la seva forma s’avé a l’esperit crític que dubte que l’home sigui creador,<br />

i que cap cosa <strong>de</strong>ls humans sigui creació . «Així, doncs, es difer<strong>en</strong>cia l’assaig <strong>de</strong>l<br />

tractat, diu Max B<strong>en</strong>se. Escriu assagísticam<strong>en</strong>t el que composa experim<strong>en</strong>tat, el que<br />

gira i regira, interroga, palpa, examina, travessa el seu objecte amb la reflexió, el<br />

que marxa cap a ell <strong>de</strong>s <strong>de</strong> diversos vessants i reuneix <strong>en</strong> la seva mirada espiritual<br />

12 GALEUZCA


tot el que veu, i dóna paraula a tot el que l’objecte permet <strong>de</strong> veure sota les<br />

condicions accepta<strong>de</strong>s i dona<strong>de</strong>s a l’hora d’escriure.»<br />

Els assaigs recull<strong>en</strong> les reflexions, les observacions i els judicis d’un home amb<br />

totes les contingències que el <strong>de</strong>termin<strong>en</strong>, i els com<strong>en</strong>taris que hi són recollits, són<br />

in<strong>de</strong>striables <strong>de</strong> l’home que els pronuncia. «Je suis moy-mesmes la matiere <strong>de</strong> mon<br />

livre», diu Montaigne. Sóc jo mateix la matèria <strong>de</strong>l meu llibre; i, certam<strong>en</strong>t, als<br />

assaigs hi són pres<strong>en</strong>ts els judicis sobre l’home, el món, déu i el <strong>de</strong>stí; judicis<br />

elaborats <strong>de</strong>s <strong>de</strong> l’experiència intel.lectual i moral i <strong>de</strong>scrits amb la s<strong>en</strong>sibilitat que<br />

aquesta experiència <strong>de</strong>svetlla.<br />

És la modulació <strong>de</strong>l lirisme <strong>de</strong> l’assagista, modulat pel procés <strong>de</strong> la raó, el que<br />

dona a l’assaig el caràcter subjectiu i el trets d’una íntima autobiografia; autobiografia<br />

on s’hi mescla l’experiència moral i l’experiència intel.lectual que són les que<br />

sost<strong>en</strong><strong>en</strong> el caràcter íntim i subjetiu <strong>de</strong> l’assaig. I és precisam<strong>en</strong>t el subjectivisme<br />

<strong>de</strong> l’assaig el que impe<strong>de</strong>ix que <strong>en</strong> ell no hi hagi lloc, ni pel p<strong>en</strong>sam<strong>en</strong>t filosòfic<br />

sistemàtic, ni per l’objectivisme ci<strong>en</strong>tífic. La veritat <strong>de</strong> l’assaig és la veritat <strong>de</strong><br />

l’assagista; una veritat copsada <strong>de</strong>s <strong>de</strong> la més estricta intimat i exposada sota la<br />

perspectiva subjectiva <strong>de</strong> l’autor i <strong>de</strong>l caràcter circumstancial <strong>de</strong> la seva època.<br />

Aquesta és la raó <strong>de</strong>l personal estil <strong>de</strong> l’assaig, ja que aquest <strong>en</strong>s mostra el més íntim<br />

<strong>de</strong>l seu autor, el fonam<strong>en</strong>t <strong>de</strong> la seva personalitat; i això és a l’estil on claram<strong>en</strong>t<br />

es manifesta.<br />

Al llibre Primer, i a l’assaig 50, diu Michel <strong>de</strong> Montaigne: «El judici és un<br />

instrum<strong>en</strong>t necessari per a l’exam<strong>en</strong> <strong>de</strong> qualsevol classe d’assumptes, per això<br />

l’exerceixo <strong>en</strong> aquests assaigs, <strong>en</strong> totes les ocasions. Si se tracta d’una matèria que<br />

no <strong>en</strong>t<strong>en</strong>c, amb més raó em serveixo d’ell, son<strong>de</strong>jant el gual <strong>de</strong>s <strong>de</strong> lluny; i llavors,<br />

si el trobo massa profund per a la meva mida, em <strong>de</strong>tinc a la vorera. El<br />

conv<strong>en</strong>cim<strong>en</strong>t <strong>de</strong> no po<strong>de</strong>r anar més <strong>en</strong>llà és un signe <strong>de</strong>l valor <strong>de</strong>l judici, i <strong>de</strong>ls<br />

<strong>de</strong> més consi<strong>de</strong>ració. De vega<strong>de</strong>s imagino donar cos a un assumpte fútil i<br />

insignificant, cercant <strong>en</strong> què recolzar-lo i consolidar-lo, d’altres, les meves<br />

reflexions pass<strong>en</strong> a un assumpte noble i discutit <strong>en</strong> el qual no es pot trobar res <strong>de</strong><br />

nou, ja que el camí està tan tritllat que no hi ha més recurs que seguir la pista que<br />

altres van recórrer. En els primers el judici es troba a pler, escull el camí que millor<br />

li plau, i <strong>en</strong>tre mil camins <strong>de</strong>ci<strong>de</strong>ix que aquest o aquell són els més conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>ts.<br />

Escullo a l’atzar el primer argum<strong>en</strong>t. Tots per a mi són igualm<strong>en</strong>t bons i mai no em<br />

proposo d’esgotar-los, perquè a cap d’ells contemplo <strong>en</strong>teram<strong>en</strong>t; això no ho<br />

<strong>de</strong>clar<strong>en</strong> els que <strong>en</strong>s promet<strong>en</strong> tractar tots els aspectes <strong>de</strong> les coses. Dels c<strong>en</strong>t<br />

membres i rostres que té cada cosa, n’escullo un, ja per acaronarlo, per <strong>de</strong>sflorarlo<br />

i <strong>de</strong> vega<strong>de</strong>s per a p<strong>en</strong>etra-hi fins a l’òs. Reflexiono sobre les coses, no amb<br />

amplitud sino amb tota la profunditat <strong>de</strong> la qual sóc capaç, i sovint m’agrada<br />

examinar-les <strong>en</strong> el seu aspecte més inusitat. Gosaria tractar a fons alguna matèria<br />

si em conegués m<strong>en</strong>ys i m’<strong>en</strong>ganyés sobre la meva impotència. Deixant anar aquí<br />

una frase, allà una altra, com parts separa<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l conjunt, <strong>de</strong>svia<strong>de</strong>s, s<strong>en</strong>se <strong>de</strong>signi<br />

ni pla, no s’espera <strong>de</strong> mi que ho faci bé ni que em conc<strong>en</strong>tri <strong>en</strong> mi mateix. Vario<br />

quan em plau i em lliuro al dubte i a l’incertesa, i a la meva manera habitual que<br />

GALEUZCA<br />

13


és l’ignorancia.»<br />

Montaigne afirma, <strong>en</strong> primer lloc, la in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>dència <strong>de</strong> la facultat <strong>de</strong> judicar i la<br />

in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>dència <strong>en</strong>vers qualsevol autoritat que no sigui el propi judici. Ell és la sola<br />

i única autoritat a la qual es lliura i l’articulació <strong>de</strong> la raó a un mèto<strong>de</strong> o a unes regles<br />

crítiques, són el mèto<strong>de</strong> i les regles que el mateix procés <strong>de</strong>l p<strong>en</strong>sam<strong>en</strong>t <strong>de</strong>termina;<br />

són les marra<strong>de</strong>s que troba per assolir la veritat les que articul<strong>en</strong> la raó, que segueix<br />

sempre el criteri <strong>de</strong>l seu propi judici. I el judici és elaborat lliurem<strong>en</strong>t, no només<br />

respecte al tema que s’ha escollit, sinò també respecte als argum<strong>en</strong>ts que es fan<br />

servir per a l’anàlisi i la reflexió.<br />

És inher<strong>en</strong>t a la forma <strong>de</strong> l’assaig la seva pròpia relativització: l’assaig es<br />

estructural com si es pogués susp<strong>en</strong>dre <strong>en</strong> qualsevol mom<strong>en</strong>t; p<strong>en</strong>sa i reflexiona<br />

d’una manera discontínua, i troba la seva unitat a través <strong>de</strong> la ruptura: és la<br />

discontinuïtat <strong>de</strong>l p<strong>en</strong>sam<strong>en</strong>t el que és ess<strong>en</strong>cial a l’assaig, i la seva cosa és sempre<br />

un conflicte <strong>de</strong>tingut. I amb tot l’assaig no és pas alògic, sinó que ell mateix obeeix<br />

a criteris lògics <strong>en</strong> la mesura <strong>en</strong> què el conjunt <strong>de</strong> les frases ha <strong>de</strong> compondre’s un<br />

acord. L’assaig <strong>de</strong>s<strong>en</strong>volupa els p<strong>en</strong>sam<strong>en</strong>ts d’una manera difer<strong>en</strong>t a com ho fa la<br />

lògica discursiva: coordina els p<strong>en</strong>sam<strong>en</strong>ts <strong>en</strong> lloc <strong>de</strong> subordinar-los i no els fa<br />

<strong>de</strong>rivar <strong>de</strong> cap principi ni els infereix d’observacions particulars.<br />

L’assaig és una crítica al procedir ci<strong>en</strong>tífic i una crítica al seu sistema. El dubte<br />

sobre l’universalitat <strong>de</strong>l mèto<strong>de</strong> ci<strong>en</strong>tífic sembla que només s’hagi realitzat a<br />

l’assaig. L’assaig no obeeix a cap regla <strong>de</strong> les empra<strong>de</strong>s per la ciència i la teoria<br />

organitza<strong>de</strong>s <strong>en</strong> la cre<strong>en</strong>ça que l’ordre <strong>de</strong> les coses és el mateix ordre que el <strong>de</strong> les<br />

i<strong>de</strong>es. Per aquesta raó l’assaig no es una construcció tancada sinò que s’aixeca<br />

contra la doctrina segons la qual el que és canviant i efímer és indigne <strong>de</strong> la<br />

filosofia, s’aixeca contra la vella injustícia perpetrada contra el que és perecedor.<br />

Un nivell d’abstracció més alt no atorga al p<strong>en</strong>sam<strong>en</strong>t major dignitat ni contingut<br />

metafísic. La profunditat <strong>de</strong>l p<strong>en</strong>sam<strong>en</strong>t és la profunditat amb la qual es p<strong>en</strong>etra<br />

<strong>en</strong> la cosa i no <strong>en</strong> la profunditat <strong>en</strong> que aquesta cosa ha estat reduïda a una altra<br />

cosa: el concepte.<br />

Els conceptes amb els quals es fa servir l’assaig no es construeix<strong>en</strong> a partir<br />

d´alguna causa primera, ni s’arrodoneix<strong>en</strong> <strong>en</strong> una d’última. I les seves interpretacions<br />

no estan filològicam<strong>en</strong>t fonam<strong>en</strong>ta<strong>de</strong>s ni mesura<strong>de</strong>s. Per aquesta raó l’assaig<br />

s’apropa a la literatura, però es difer<strong>en</strong>cia d’ella pel seu mitjà, els conceptes, i per<br />

una aspiració a la veritat, L’assaig assumeix el procedir <strong>de</strong>l seu impuls asistemàtic<br />

i introdueix conceptes s<strong>en</strong>se cap cerimonia, inmediatam<strong>en</strong>t, tal i com els concep<br />

i els rep. A l’assaig no són necessaris els conceptes sino la relació que s’estableix<br />

<strong>en</strong>tre ells. Emperò l’assaig mai no <strong>de</strong>ixa <strong>de</strong> fer servir els conceptes ni proce<strong>de</strong>ix amb<br />

ell d’una manera capritxosa. I és per això que consi<strong>de</strong>ra tan important la forma <strong>de</strong><br />

l’exposició perquè és <strong>en</strong> l’es<strong>de</strong>v<strong>en</strong>ir <strong>de</strong>l p<strong>en</strong>sam<strong>en</strong>t que els conceptes es carregu<strong>en</strong><br />

<strong>de</strong> significat i <strong>de</strong> s<strong>en</strong>tit, i no pel s<strong>en</strong>tit i el significat que els hi hem atorgat <strong>de</strong> bell<br />

antuvi.<br />

Segons la màxima positivista el que s’escriu sobre art i literatura no ha d’aspirar<br />

a t<strong>en</strong>ir els trets <strong>de</strong> l’exposició artística, es a dir no ha d’aspirar a autonomia formal;<br />

14 GALEUZCA


però, ¿com podria ser possible parlar aestèticam<strong>en</strong>t <strong>de</strong>l que és estètic?. Segons l’us<br />

positivista, el contingut hauria <strong>de</strong> ser indifer<strong>en</strong>t a la seva exposició i aquesta hauria<br />

<strong>de</strong> ser conv<strong>en</strong>cional i tota expressivitat <strong>en</strong> l’exposició es consi<strong>de</strong>ra perillosa per a<br />

l’objectivitat.<br />

Si l’art i la ciència es van separar al llarg <strong>de</strong> la història, tampoc s’ha <strong>de</strong> negar la<br />

seva contraposició. Els i<strong>de</strong>als d’una filosofia pura ori<strong>en</strong>tada cap a valors universals<br />

i eterns, els i<strong>de</strong>als d’una ciència organitzada a prova <strong>de</strong> l’erosió <strong>de</strong>l temps <strong>en</strong>front<br />

d’un art instintiu <strong>de</strong>sprovist <strong>de</strong> conceptes, són <strong>en</strong>frontam<strong>en</strong>ts que port<strong>en</strong> visible la<br />

presència d’un ordre repressiu. Això pressuposa que tot coneixem<strong>en</strong>t pot traduirse<br />

pot<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>t <strong>en</strong> ciència i per tant nega a l’art las possibilitats i les capacitats<br />

d’expressar coneixem<strong>en</strong>ts necessaris que no po<strong>de</strong>n ser recollits per la ciència; el<br />

coneixem<strong>en</strong>t que ofereix la Commedia <strong>de</strong>l Dant o La comedie Humane <strong>de</strong> Balzac<br />

no pot ser recollit i sistematitzat, <strong>de</strong> cap manera, per la ciència, tot i que el<br />

coneixem<strong>en</strong>t que es transmet artísticam<strong>en</strong>t aspira a l’objectivitat. L’objectivitat<br />

artística no és pas la verificació <strong>de</strong> tesis ni d’i<strong>de</strong>es susceptibles <strong>de</strong> ser reduï<strong>de</strong>s a<br />

conceptes sinó que es manifesta <strong>en</strong> l’experiència humana, que és la que dóna relleu<br />

a les seves observacions i reflexions, i que po<strong>de</strong>n se confirma<strong>de</strong>s o refuta<strong>de</strong>s per<br />

l’experiència <strong>de</strong> cadascú.<br />

I és l’experiència, havíem dit abans, la que forneix els argum<strong>en</strong>ts necessaris per<br />

elaborar l’assaig, aquest gènere literari tan pròxim a la vida i a l’assaig <strong>de</strong> viure. Tot<br />

és assaig. Res no és sinó que una compromesa provatura.<br />

GALEUZCA<br />

15


Joan Fuster: contra la filosofía<br />

JOSEP BALLESTER & RAMON GUILLEN<br />

Algú ha dit: «És impossible que un assaig sigui massa breu». Potser. L’assaig<br />

perfecte seria aquell que constés d’una sola paraula. De la paraula assaig, només,<br />

per exemple.»<br />

«DEFINICIO (POSSIBLE) DE LA FILOSOFIA. L’art d’agafar una vaca pels<br />

collons.»<br />

J.F.<br />

L’assaig –segons la nostra <strong>en</strong>ciclopèdia– és aquell gènere <strong>en</strong> prosa no narrativa<br />

que aborda d’una manera lliure, no exhaustiva i no especializada els problemes<br />

més diversos d’ordre filosòfic, històric, polític, literari, ci<strong>en</strong>tífic, etc., amb voluntat<br />

<strong>de</strong> creació literària i amb la int<strong>en</strong>ció d’aprofundir <strong>en</strong> el coneixem<strong>en</strong>t <strong>de</strong> l’home, i<br />

amb una última, més o m<strong>en</strong>ys vaga, pret<strong>en</strong>sió moralitzadora. L’inv<strong>en</strong>tor, o el<br />

suposat inv<strong>en</strong>tor <strong>de</strong>l gènere, Michel d’Eych<strong>en</strong>, s<strong>en</strong>yor <strong>de</strong> Montaigne, va marcar<br />

l’assaig com una expressió radical <strong>de</strong>l subjectivisme, i també la fragm<strong>en</strong>tació i la<br />

brevetat com un <strong>de</strong>ls trets inher<strong>en</strong>ts d’aquesta literatura d’i<strong>de</strong>es. És dins d’aquesta<br />

tradició d’indagació lliure i sugger<strong>en</strong>t reflexió on hem <strong>de</strong> situar l’obra <strong>de</strong> Joan<br />

Fuster.<br />

No és g<strong>en</strong>s fàcil d’abastar <strong>en</strong> tota la seua multiplicitat l’obra ext<strong>en</strong>sa i diversa<br />

<strong>de</strong> l’escriptor <strong>de</strong> Sueca. El punt <strong>de</strong> mira <strong>de</strong>ls seus escrits i <strong>de</strong> les seues reflexions<br />

gir<strong>en</strong> al voltant <strong>de</strong> l’home i <strong>de</strong> les seues circumstàncies, i a partir d’ací qualsevol<br />

cosa que s’hi relacione. D’aquesta manera, l’home, per a ell, pot ser un ésser<br />

abstracte i, a la vegada, un ésser concret; és converteix <strong>en</strong> símbol i síntesi <strong>de</strong><br />

l’univers, el propi intel.lectual com a símbol <strong>de</strong> l’home. Recor<strong>de</strong>m la màxima més<br />

citada pels estudiosos: «Ja coneixeu el cèlebre aforisme grec: Joan Fuster és la<br />

mesura <strong>de</strong> totes les coses».<br />

El nostre escriptor és un observador lúcid i profund <strong>de</strong> la realitat, que tamisa<br />

i raona a partir <strong>de</strong> les circumstàncies concretes. Sempre, amb una actitud escèptica,<br />

tanmateix mai no indifer<strong>en</strong>t. «Per a mi, –diu Fuster– escriure constitueix,<br />

g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>t, una operació d’autoexam<strong>en</strong>: <strong>de</strong> revisar-me les i<strong>de</strong>es, els <strong>en</strong>tusiasmes,<br />

els recels, els interessos, les accions, les malícies. Cada vegada que em poso davant<br />

un full <strong>en</strong> blanc, amb necessitat d’omplir-lo d’allò que <strong>en</strong> diu<strong>en</strong> literatura, no faig<br />

sinó això: examinar-me la consciència». Amb aquesta fórmula ja <strong>en</strong>s mostra d’una<br />

manera contun<strong>de</strong>nt el seu afer literari, el seu tarannà intel.lectual, i com s’hi<br />

16 GALEUZCA


<strong>en</strong>fronta. Hem trobat <strong>en</strong> aquestes paraules un <strong>de</strong>ls elem<strong>en</strong>ts claus <strong>de</strong> l’assaig<br />

fusterià: l’autoanàlisi, o millor dit <strong>en</strong>cara, l’autoexam<strong>en</strong>.<br />

En una altra ocasió, i ara <strong>en</strong> el seu Diari, amb data <strong>de</strong>l 5 <strong>de</strong> febrer <strong>de</strong> 1954, amb<br />

la claredat, l’estil incitant i provocatiu a què <strong>en</strong>s té acostumats apunta el seu i<strong>de</strong>al<br />

<strong>de</strong> professió: «Jo, com a escriptor, hauria volgut ser un gran novel.lista, un<br />

dramaturg g<strong>en</strong>ial, un poeta líric <strong>de</strong> primera categoria; un filòsof d’acadèmia, si més<br />

no. Però hi he r<strong>en</strong>unciat. Amb llàgrimes <strong>de</strong> sang, plora<strong>de</strong>s damunt <strong>de</strong> quartilles<br />

inútils, hi he r<strong>en</strong>uciat. He <strong>de</strong> conformar-me a escriure tebeos. El que acostumo a<br />

escriure, perquè no <strong>en</strong> sé més, són papers com aquest, una m<strong>en</strong>a <strong>de</strong> tebeos per<br />

a intel.lectuals. O sigui, històries, curtes i diverti<strong>de</strong>s, sincopa<strong>de</strong>s, <strong>de</strong>stina<strong>de</strong>s a un<br />

hipotètic consum <strong>de</strong>ls happy few. Curtes ho són per manca d’alé; diverti<strong>de</strong>s, no<br />

n’estic segur. I sincopa<strong>de</strong>s, sí: la meua literatura ha <strong>de</strong> ser inevitablem<strong>en</strong>t<br />

fragm<strong>en</strong>tària (...) Faig el que puc i el que sé. I qui no sap més... amb sa mare es<br />

gita i no peca, diu<strong>en</strong> al meu poble...». Demanem disculpes per la citació, però,<br />

p<strong>en</strong>sem que paga la p<strong>en</strong>a. Fuster, amb l’am<strong>en</strong>itat com a norma i com a obligació<br />

que té tot escriptor, amb una prosa àgil i <strong>de</strong>simbolta, amb el mestratge <strong>en</strong> l’art <strong>de</strong><br />

combinar els diversos registres lingüístics <strong>en</strong>s ha tornat a oferir més claus sobre el<br />

seu afer assagístic. El fragm<strong>en</strong>tarisme i la brevetat com una resposta a qualsevol<br />

circumstància; no pretén mai dir-ho tot, ni esgotar cap aspecte, es tracta d’obrir<br />

suggerim<strong>en</strong>ts i perspectives. L’assaig «no és mai sobre, sinó cap a un tema». És una<br />

operació que sospesa els pro i els contra, un judici no tancat. Aquests «tebeos per<br />

a intel.lectuals» són una provatura, i per aquesta raó la provisionalitat fom<strong>en</strong>ta<br />

aquests escrits. No per això, però, són improvisats i superficials. Predomina el<br />

raonam<strong>en</strong>t i la <strong>de</strong>mostració. Així qualsevol motiu és vàl.lid per molt banal que<br />

semble, li traurà punta, indagarà i aprofundirà amb les observacions més inusita<strong>de</strong>s<br />

i agu<strong>de</strong>s. A manera <strong>de</strong> memoràndum citem els escrits sobre la cadira o sobre la<br />

forquilla.<br />

«...Car tot assaig és causa d’esperar» diu un vers <strong>de</strong> l’avi Ausiàs, que Fuster ha<br />

emprat per a titular un <strong>de</strong>l seus llibres. I ho ha explicat, «allò que esperem <strong>en</strong><br />

escriure un assaig és obt<strong>en</strong>ir <strong>de</strong> nosaltres mateixos un esforç <strong>de</strong> compr<strong>en</strong>sió <strong>en</strong>vers<br />

els homes, <strong>en</strong>vers les coses, <strong>en</strong>vers els fets, <strong>en</strong>vers el temps. I aquesta ha <strong>de</strong> ser,<br />

necessàriam<strong>en</strong>t, una operació perpètua, reiterativa, insaciable». És tracta <strong>de</strong> la<br />

constant interrogació que tot intel.lectual ha <strong>de</strong> mant<strong>en</strong>ir davant la realitat. Per<br />

aquesta raó el dogmatisme és imcompatible amb el seu quefer. La seua missió té<br />

s<strong>en</strong>tit per la voluntat d’agitar i<strong>de</strong>es i crear opinions. El seu fi és <strong>de</strong>semmarcarar les<br />

actituds que amagu<strong>en</strong> la manipulació i estan allunya<strong>de</strong>s <strong>de</strong> la realitat. L’assaig<br />

fusterià constitueix una vacuna contra els portadors <strong>de</strong> la Veritat, <strong>en</strong>tre ells, la<br />

filosofia, que p<strong>en</strong>sa haver-la aconseguida amb els seus sistemes perfectes. Fuster,<br />

però, hi veu una pret<strong>en</strong>sió injustificada i ridícula, per això les ironies al respecte;<br />

així, com<strong>en</strong>tant el dèficit <strong>de</strong> la filosofia a les terres catalanes, apunta «Tomàs Tosca<br />

sabia moltes matemàtiques, i això sempre és bo per a un filòsofof: fa que diga<br />

m<strong>en</strong>ys bestieses que els seus col.legues que no <strong>en</strong> sab<strong>en</strong>». Però els atacs no<br />

solam<strong>en</strong>t són constants sinó b<strong>en</strong> durs: «...la filosofia, pura il.lusió <strong>de</strong> l’esperit, <strong>en</strong><br />

GALEUZCA<br />

17


<strong>de</strong>finitiva, és terriblem<strong>en</strong>t propícia a t<strong>en</strong>ir conseqüències <strong>en</strong> l’ordre pràctic. En el<br />

fons <strong>de</strong> qualsevol doctrina política, econòmica, juridica, social, hi oculta una<br />

filosofia. Una filosofia que hi és, no ja com una justificació, ni m<strong>en</strong>ys com una<br />

causa, sinó com un estímul i un revulsiu excitants. Un filòsof pot i sol ser un ciutadà<br />

pacífic: habitualm<strong>en</strong>t és un hipocondríac inof<strong>en</strong>siu, que tradueix el seu mal humor<br />

<strong>en</strong> bells sistemes d’i<strong>de</strong>es. Tanmateix, mai no se sap <strong>en</strong> què puga parar la seua<br />

especulació. <strong>de</strong> Voltaire i Rousseau –abreuge i simplifique– va sortit la Revolució<br />

Francesa, com <strong>de</strong> Nietzsche, Hitler, i <strong>de</strong> Marx, L<strong>en</strong>in...». Aleshores contra aquestes<br />

actituds, les úniques eixi<strong>de</strong>s que <strong>en</strong>s que<strong>de</strong>n són l’escepticisme, p<strong>en</strong>sem que «els<br />

escèptics són sempre –i per <strong>de</strong>finició– persones raonables: <strong>en</strong>raona<strong>de</strong>s. Es pos<strong>en</strong><br />

cautelosam<strong>en</strong>t al costat <strong>de</strong> la raó. O dit d’una altra manera: dubt<strong>en</strong>, i <strong>en</strong>cert<strong>en</strong>», i<br />

la consciència <strong>de</strong> la nostra i<strong>de</strong>ntitat o originalitat: «Ser ‘jo’, jo per damunt <strong>de</strong> tot, jo<br />

d’allò més jo, rabiosam<strong>en</strong>t jo, procurar ser-ho, repres<strong>en</strong>ta l’única eixida...»<br />

L’obra <strong>de</strong> Fuster constitueix, no solam<strong>en</strong>t, un int<strong>en</strong>t d’indagar <strong>en</strong> l’ésser humà,<br />

és molt més, es tracta d’una fórmula <strong>de</strong> persuasió i d’agitació d’i<strong>de</strong>es, d’<strong>en</strong>t<strong>en</strong>dre<br />

i, per tant d’explicar la realitat. És l’obra d’un intel.lectual «certam<strong>en</strong>t anacrònic <strong>en</strong><br />

la nostra època que pertany a l’estirp <strong>de</strong>ls vells moralistes...<strong>de</strong>ls lliure-p<strong>en</strong>sadors»<br />

com l’ha <strong>de</strong>finit J.M. Castellet elogiosam<strong>en</strong>t. Un intel.lectual que com ell mateix ha<br />

dit: «ja m’acont<strong>en</strong>to <strong>de</strong> t<strong>en</strong>ir una mica <strong>de</strong> raó <strong>de</strong> tant <strong>en</strong> tant. Aspirar a més em<br />

sembla una procacitat».<br />

18 GALEUZCA


GALEUZCA<br />

De Llindars, Frontisses i Pollegueres:<br />

La Porta <strong>de</strong> L'Assaig<br />

JOSEP M. SALA-VALLDAURA<br />

Enunciar «l’assaig <strong>en</strong>tre la literatura i la filosofia», <strong>en</strong> la seva ambigüitat, pot portar<br />

cap a una interpreació esgarriada i esguerrada, si hom consi<strong>de</strong>ra els dos termes,<br />

«literatura» i «filosofia», com a s<strong>en</strong>gles extrems d’una oposició binària. En el dret<br />

camí, doncs, el nexe «<strong>en</strong>tre» mira d’establir una relació mútua, recíproca, tot<br />

reconeix<strong>en</strong>t siusplau per força una distància. Tot plegat, cal llegir-ho <strong>de</strong>s d’una<br />

expectativa que no frustri una interpretació agomboladora, <strong>en</strong> totes les seves<br />

accepcions.<br />

Enunciar, però, «l’assaig al bell mig <strong>de</strong> la literatura i la filosofia» fóra una b<strong>en</strong><br />

galdosa manera <strong>de</strong> fugir d’estudi, i formular «l’assaig com a literatura i filosofia» o,<br />

fins i tot, «l’assaig literari i filosòfic» repres<strong>en</strong>taria haver escapat amb poca solta <strong>de</strong><br />

la xarxa conceptual on hem <strong>de</strong> teixir tots tres conceptes: «assaig» està inclós tant<br />

dins «literatura» com dins «filosofia», però no pas sempre, òbviam<strong>en</strong>t, alhora. En un<br />

int<strong>en</strong>t <strong>de</strong> sistematització conceptual, hom pot afirmar s<strong>en</strong>se embuts que els semes<br />

d’»assaig» s’integr<strong>en</strong> –<strong>en</strong> el canal, com a vehicles– <strong>en</strong> les <strong>de</strong>finicions <strong>de</strong> «filosofia»<br />

i «literatura», mal que no sigui necessàriam<strong>en</strong>t al mateix temps. Des d’una altra<br />

perspectiva, hom pot sistematitzar-ho bo i consi<strong>de</strong>rant que «filosofia» i «literatura»<br />

t<strong>en</strong><strong>en</strong> moltes vega<strong>de</strong>s distintes funcions i, per tant, a voltes s’opos<strong>en</strong> tot i que, <strong>en</strong><br />

d’altres avin<strong>en</strong>teses, neutralitz<strong>en</strong> llur oposició i la seva oposició.<br />

Ultra això, crec que hem d’aprofitar les darreres reflexions <strong>de</strong> Gérard G<strong>en</strong>ette<br />

sobre fiction et diction, perquè <strong>en</strong> la teoria <strong>de</strong>ls gèneres literaris l’assaig només ha<br />

aconseguit un lloc perifèric i –perdoneu-me, no vull pas ser hiperbòlic– gairebé<br />

marginal: segons G<strong>en</strong>ette, hi ha dos règims <strong>de</strong> «literarietat», un <strong>de</strong> constitutiu i un<br />

altre <strong>de</strong> condicional, per la qual cosa hom rep un mal poema com a literatura i un<br />

bon assaig segons el contracte establert <strong>en</strong>tre el seu autor i el seu lector. Dit<br />

altram<strong>en</strong>t: la poesia, el teatre, la novel.la <strong>de</strong>s <strong>de</strong> fa segles són llegits com a parts<br />

constitut<strong>en</strong>ts <strong>de</strong>l cos i el cor <strong>de</strong> la literatura, m<strong>en</strong>tre que l’assaig <strong>de</strong>pèn <strong>de</strong>l valor<br />

literari atorgat i, així, hauríem <strong>de</strong> donar la raó, si més no <strong>en</strong> aquesta m<strong>en</strong>a <strong>de</strong> discurs<br />

literari condicionat, a John M. Ellis: els textos literaris són els usats com a literaris,<br />

val a dir, els textos literaris « són emprats <strong>en</strong> la societat d’una manera que el text<br />

no és consi<strong>de</strong>rat rellevant per al context immediat <strong>de</strong>l seu orig<strong>en</strong>».<br />

Això acostaria la filosofia i la literatura, per mitjà d’aquest «<strong>en</strong>tre» <strong>de</strong> l’assaig<br />

–d’aquest pont i d’aquest riu que emmiralla i a vega<strong>de</strong>s arriba a confondre les dues<br />

19


ibes: ni l’una ni l’altra t<strong>en</strong><strong>en</strong> actualitat <strong>en</strong> el curs <strong>de</strong>ls seus missatges. Tanmateix,<br />

em reca que el «filoci<strong>en</strong>tificisme», l’influx ci<strong>en</strong>tífic sobre els filòsofs hagin m<strong>en</strong>at llur<br />

tasca força lluny <strong>de</strong> certs pressupòsits <strong>de</strong>ls literats. Els uns, doncs, han conduït<br />

sovint llur objecte vers el camp <strong>de</strong> l’objectivitat, la verificació però l’abstracció, el<br />

ll<strong>en</strong>guatge més o m<strong>en</strong>ys formalitzat, la rigor i la precisió <strong>en</strong>unciatives i <strong>de</strong>notatives;<br />

els altres han cercat la naturalesa <strong>de</strong>l ll<strong>en</strong>guatge literari <strong>en</strong> la impossibilitat <strong>de</strong><br />

verificació refer<strong>en</strong>cial, <strong>en</strong> la <strong>de</strong>scontextualització, fins <strong>en</strong> l’autonomia <strong>de</strong>l discurs,<br />

<strong>en</strong> la int<strong>en</strong>sificació <strong>de</strong> les funcions expressiva i apel.lativa o <strong>en</strong> la distorsió <strong>de</strong>l codi<br />

com a repres<strong>en</strong>tació, <strong>en</strong> la capacitat connotativa d’evocar i <strong>de</strong> suggerir, <strong>en</strong><br />

l’opacitat, l’equivocitat, la polisèmia, <strong>en</strong> el tr<strong>en</strong>cam<strong>en</strong>t <strong>de</strong> l’economia verbal, <strong>en</strong> el<br />

<strong>de</strong>sllorigam<strong>en</strong>t <strong>de</strong> la ca<strong>de</strong>na sintàctica, <strong>en</strong> l’estètica d’i<strong>de</strong>ntitat o d’oposició, <strong>en</strong><br />

l’estranyesa, el <strong>de</strong>sviam<strong>en</strong>t...<br />

I el lloc <strong>de</strong> l’assaig ? Terra <strong>de</strong> tothom i camp <strong>de</strong> ningú, habita <strong>en</strong> la precarietat.<br />

Buscant aixoplugar-se sota un grau mínim <strong>de</strong> reconeixem<strong>en</strong>t <strong>de</strong> «literarietat», ni que<br />

sigui pel criteri funcional <strong>de</strong> l’ús. Int<strong>en</strong>tant <strong>de</strong> <strong>de</strong>mostrar que la tria per raons<br />

temàtiques poc ha <strong>de</strong> ser <strong>de</strong>cisiva tothora i sempre a l’hora d’exiliar-lo <strong>de</strong> la<br />

literatura. Con<strong>de</strong>mnat el seu lloc als avatars <strong>de</strong>ls temps, <strong>en</strong> un continu vol-i-dol.<br />

Pregant l’almoina <strong>de</strong>l lector, el crític o l’historiador amb bona voluntat si mai fressa<br />

els seus camins <strong>de</strong> mèto<strong>de</strong>, disposició, argum<strong>en</strong>tació, conclusió, etcètera. Cotitzant,<br />

sovint a la baixa, <strong>en</strong> la borsa <strong>de</strong>ls prestigis <strong>de</strong> les ciències humanes i <strong>en</strong> els<br />

curricula fets a corre-cuita per arribar a l’acadèmia o el parnàs. Transitat, traginat<br />

i no reconegut per tot <strong>de</strong> classificacions i classificadors com un <strong>de</strong>sert poblat d’allò<br />

més...<br />

—...Sí, <strong>en</strong>tesos, però, i l’assaig ?<br />

Doncs reb<strong>en</strong>t sol.licituds <strong>de</strong> totes dues ban<strong>de</strong>s, m<strong>en</strong>tre Heràclit i Nietzsche,<br />

sortits <strong>de</strong> polleguera, s<strong>en</strong>t<strong>en</strong> grinyolar les frontisses d’una porta tan esbatanada al<br />

llindar <strong>de</strong> la filosofia i la literatura.<br />

20 GALEUZCA


Quatre notes sobre l'assaig.<br />

L'assagisme <strong>de</strong> Fuster com a mo<strong>de</strong>l<br />

Ja sé que no resulta fàcil tractar <strong>de</strong> <strong>de</strong>finir un gènere com l’assaig; <strong>en</strong> primer lloc<br />

per l’àmplia difussió <strong>de</strong>l terme, aplicat a les més diverses manifestacions <strong>de</strong> la prosa<br />

no narrativa; però també perquè totes les formes literàries són <strong>en</strong>ormem<strong>en</strong>t<br />

resist<strong>en</strong>ts a classificacions, que sempre result<strong>en</strong> esquemàtiques, i a <strong>de</strong>finicions que<br />

int<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>en</strong>cabir les més diverses, personals i fins i tot contradictòries manifestacions<br />

d’allò que, per <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dre’ns, anom<strong>en</strong>em un gènere <strong>de</strong>terminat. Amb tot,<br />

basats <strong>en</strong> l’obra més directam<strong>en</strong>t assagística <strong>de</strong> Fuster, p<strong>en</strong>se que es po<strong>de</strong>n buscar<br />

uns criteris bàsics, perquè, al capdavall, l’assaig, com a forma literària, és tan precís<br />

<strong>en</strong> les seues possibilitats i limitacions estètiques com la novel.la o el conte o la<br />

poesia lírica.<br />

L’inv<strong>en</strong>tor <strong>de</strong>l «gènere», Michel <strong>de</strong> Montaigne, <strong>en</strong>s dóna ja els criteris<br />

<strong>de</strong>terminants quan escriu: «Els autors es comuniqu<strong>en</strong> amb el món mitjançant<br />

estranyes i peculiars formes; jo sóc el primer a fer-ho amb tot el meu ésser, com<br />

a Michel <strong>de</strong> Montaigne, no com a gramàtic o com a poeta o com a jurisconsult». És<br />

a dir, l’autoexploració, el <strong>de</strong>scobrim<strong>en</strong>t, <strong>de</strong>svetllam<strong>en</strong>t i afirmació <strong>de</strong>l propi jo.<br />

Totes les manifestacions artísti- ques són, <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, expressions <strong>de</strong>l propi autor,<br />

però b<strong>en</strong> poques ho fan amb la claredat <strong>de</strong> l’assaig. L’autor s’<strong>en</strong>fronta ací amb<br />

circumstàncies o aspectes concrets <strong>de</strong> la seua relació amb el món i explora, indaga,<br />

reflexiona, assaja a partir d’ell mateix, <strong>de</strong> la seua pròpia i íntima experiència, <strong>de</strong>ls<br />

seus coneixem<strong>en</strong>ts i <strong>de</strong> la seua s<strong>en</strong>sibilitat. Per això l’aforisme, tan recurr<strong>en</strong>t, un<br />

<strong>de</strong>ls primers <strong>de</strong> Judicis finals (1960), que diu: «Ja coneixeu el cèlebre aforisme grec:<br />

‘Joan Fuster és la mesura <strong>de</strong> totes les coses’», perfectam<strong>en</strong>t explicat i reinterpretat<br />

<strong>en</strong> el títol d’un altre llibre <strong>de</strong>l mateix autor: L’home, mesura <strong>de</strong> totes les coses (1967).<br />

Per totes aquestes raons el reconeixem<strong>en</strong>t explícit a Montaigne per part <strong>de</strong> Fuster,<br />

també <strong>en</strong> un altre aforisme <strong>de</strong> Judicis finals: «Hi ha qui és advocat, o mestre, o<br />

polític, o bisbe, o poeta, o pagès. La meva professió, <strong>en</strong> canvi, és d’ésser Joan<br />

Fuster».<br />

Aquest subjectivisme tan rotundam<strong>en</strong>t professat és una <strong>de</strong> les característiques<br />

fonam<strong>en</strong>tals <strong>de</strong> l’assaig literari, <strong>de</strong> l’assaig. L’interés i la perspectiva <strong>de</strong> l’autor<br />

són primordialm<strong>en</strong>t subjectius i el fragm<strong>en</strong>t <strong>de</strong> realitat objecte <strong>de</strong>l seu treball <strong>en</strong>s<br />

és <strong>de</strong>scrit, pres<strong>en</strong>tat i raonat <strong>de</strong> manera que <strong>de</strong>staque sobretot, s<strong>en</strong>se embuts, la<br />

GALEUZCA<br />

JAUME PEREZ MONTANER<br />

21


seua personal i original visió <strong>de</strong> les coses.<br />

Com a contrapés, cal afegir i ass<strong>en</strong>yalar que l’assagista és sempre consci<strong>en</strong>t<br />

<strong>de</strong>ls lectors o <strong>de</strong>ls possibles lectors als quals van dirigits els seus escrits, <strong>de</strong> tal<br />

manera que les seues reflexions, punts <strong>de</strong> vista, experiències o s<strong>en</strong>tim<strong>en</strong>ts t<strong>en</strong><strong>en</strong>,<br />

<strong>en</strong> el fons, una marcada finalitat didàctica. Es tracta, <strong>en</strong> conseqüència, d’un<br />

balanceig difícil i arriscat <strong>en</strong>tre l’expressió literària <strong>de</strong> la pròpia int<strong>en</strong>sitat personal<br />

i el <strong>de</strong>sig <strong>de</strong> comunicar una informació. El mateix Fuster <strong>en</strong>s ho diu claram<strong>en</strong>t <strong>en</strong><br />

el pròleg a Indagacions possibles (1958):<br />

Es tracta d’apunts inconnexos, variats i levíssims, als quals no vull atribuir<br />

més pret<strong>en</strong>sió que la d’haver-me servit, a mi, d’exercici meditador. En<br />

publicar-los ara, els ofereixo amb aquesta mateixa voluntat. Tant o més que el<br />

<strong>de</strong>sig d’exposar uns punts <strong>de</strong> vista personals, probablem<strong>en</strong>t imprecisos,<br />

m’agradaria que s’hi veiés l’esquema d’unes indagacions possibles: perspectives,<br />

suggerències i subratllats que <strong>en</strong>caminessin el qui em llegeix a preocuparse<br />

d’allò que a mi m’ha preocupat –i és clar– com a mi m’ha preocupat.<br />

Aquest <strong>de</strong>sig <strong>de</strong> comunicació amb uns lectors pressuposa alhora una bona dosi<br />

d’objectivitat, així com la necessitat d’un discurs lògic coher<strong>en</strong>t i or<strong>de</strong>nat. La t<strong>en</strong>sió<br />

<strong>de</strong>rivada <strong>de</strong> la confrontació <strong>en</strong>tre l’impuls creador i l’objectivitat <strong>de</strong> la finalitat<br />

didàctica dóna com a resultat, <strong>en</strong> els millors assagistes, un equilibri estètic que b<strong>en</strong><br />

sovint <strong>de</strong>scansa <strong>en</strong> el to g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> l’escrit. Trobar el to a<strong>de</strong>quat és probablem<strong>en</strong>t<br />

una <strong>de</strong> les claus mestres <strong>de</strong>l bon assaig literari. El to col.loquial, la conversa, la<br />

continuació <strong>de</strong> la conversa <strong>de</strong> café o <strong>de</strong> sobretaula; p<strong>en</strong>se que és aquest un <strong>de</strong>ls<br />

secrets <strong>de</strong> la prosa, <strong>de</strong> l’estil, <strong>de</strong> molts assaigs <strong>de</strong> Fuster. Parlar; escriure com es<br />

parla. Al capdavall, això és l’assaig: tempteig, provatura, directam<strong>en</strong>t <strong>de</strong> cara al<br />

públic o a l’interlocutor, com <strong>en</strong> una conversa. El gran escritor, el gran conversador<br />

que és Joan Fuster, s’hi ha referit moltes vega<strong>de</strong>s, com, per exemple, <strong>en</strong>cara que<br />

<strong>de</strong> passada, <strong>en</strong> el darrer capítol <strong>de</strong> Babels i babilònies (1972), titulat «Les ll<strong>en</strong>gües<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>mà»:<br />

La promoció <strong>de</strong>l ‘sil<strong>en</strong>ci’, les maniobres per a evitar la ‘conversa’, es<br />

multipliqu<strong>en</strong> a totes les escales. Amb el televisor <strong>en</strong> marxa, s’aconsegueix <strong>de</strong><br />

fer callar el més xerraire, i les sobretaules domèstiques <strong>de</strong>cau<strong>en</strong>. La vèrbola<br />

efusiva <strong>de</strong>ls promesos és substituïda per melodies ar<strong>de</strong>nts i tèrboles. Des que<br />

l’home és home, el seu instint i la seva vocació ha estat ‘parlar’. Ara procur<strong>en</strong><br />

que no parli. O que, a tot estirar, repeteixi el que s<strong>en</strong>t. Hi ha una sòrdida i sorda<br />

conspiració per a convertir-nos <strong>de</strong> parlants <strong>en</strong> oi<strong>en</strong>ts.<br />

Paraules escrites l’any 1972 que ara, amb el grau tan elevat <strong>de</strong> contaminació<br />

acústica, amb la proliferació <strong>de</strong> discoteques, pubs i altres c<strong>en</strong>tres <strong>de</strong> reunió on la<br />

conversa és impossible, po<strong>de</strong>n semblar profètiques.<br />

Voldria referir-me, <strong>en</strong>cara, a un altre aspecte <strong>de</strong> l’assaig fusterià i <strong>de</strong> l’assaig<br />

literari <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral: el tema o, potser més exactam<strong>en</strong>t, l’absència <strong>de</strong> temes concrets,<br />

<strong>de</strong>finits i limitats. El tema pròpiam<strong>en</strong>t <strong>de</strong> l’assaig pot ser qualsevol cosa que siga<br />

d’interés per a l’autor i, sobretot, la seua manera personal d’<strong>en</strong>focar-lo. L’assaig<br />

literari es distingeix precisam<strong>en</strong>t <strong>de</strong>l tractat o <strong>de</strong> la tesi doctoral per ser un tempteig,<br />

22 GALEUZCA


una provatura o –recordant les paraules que abans he citat– «perspectives,<br />

suggerències i subratllats». I, continuant ara amb les paraules <strong>de</strong> Fuster:<br />

d’aquesta m<strong>en</strong>a d’escrits, jo i els meus amics <strong>en</strong> diem ‘assaigs’, i em p<strong>en</strong>so<br />

que no fem mal a ningú si <strong>en</strong> això hi ha alguna extralimitació <strong>de</strong> lèxic.<br />

Precisam<strong>en</strong>t, el que més m’atrau <strong>de</strong> l’assaig és la cautelosa modèstia implícita<br />

<strong>en</strong> el seu nom: assajar significa provar, int<strong>en</strong>tar, s<strong>en</strong>se més compromís que<br />

el bon propòsit i el bon s<strong>en</strong>tit.<br />

A pesar <strong>de</strong> la confessada modèstia d’aquestes paraules, l’assaig fusterià suposa<br />

sempre una pres<strong>en</strong>tació int<strong>en</strong>sa i gairebé completa <strong>de</strong>ls seus temes, <strong>en</strong>focant-los<br />

sovint <strong>de</strong>s d’angles distints, recorr<strong>en</strong>t a l’opinió concordant o diversa d’altres<br />

autors, explicant pas a pas una frase o ampliant un segm<strong>en</strong>t <strong>de</strong>l seu raonam<strong>en</strong>t,<br />

<strong>en</strong>cerclant atapeïdam<strong>en</strong>t l’objecte <strong>de</strong>l seu discurs amb les seues reflexions, <strong>de</strong> tal<br />

manera que el lector, l’interlocutor, es queda al final amb un v<strong>en</strong>tall amplíssim <strong>de</strong><br />

suggerències i intuicions.<br />

No seria lògic parlar <strong>de</strong> l’assaig, i <strong>de</strong> l’assaig fusterià <strong>en</strong> concret, s<strong>en</strong>se referirse<br />

a un <strong>de</strong>ls aspectes que millor el po<strong>de</strong>n <strong>de</strong>finir, si més no <strong>en</strong> les seues<br />

característiques puram<strong>en</strong>t formals i externes. Es tracta <strong>de</strong> l’ext<strong>en</strong>sió habitual <strong>en</strong><br />

l’assaig literari. Tot i que seria arbitrari establir-hi limitacions, és cert que l’assaig<br />

fusterià, <strong>en</strong> la línia <strong>de</strong> l’assagisme clàssic, troba la seua expressió més g<strong>en</strong>uïna,<br />

efectiva i satisfactòria <strong>en</strong> les proses breus, <strong>en</strong> els articles que, per <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dre’ns,<br />

oscil.l<strong>en</strong> g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>t <strong>en</strong>tre les dues i les cinc pàgines. És b<strong>en</strong> cert que hi trobarem<br />

excepcions; nombrosíssimes. Des <strong>de</strong> la brevetat <strong>de</strong>ls aforismes –i <strong>en</strong>trem probablem<strong>en</strong>t<br />

<strong>en</strong> el domini d’un altre gènere o subgènere- a l’ext<strong>en</strong>sió àmplia i g<strong>en</strong>erosa<br />

d’algunes <strong>en</strong>tra<strong>de</strong>s, com ara el famós article «Intel.lectual» o «Sexe», que ocup<strong>en</strong><br />

respectivam<strong>en</strong>t onze i vint-i-tres pàgines <strong>de</strong>l Diccionari per a ociosos (1964) <strong>en</strong> la<br />

col.lecció <strong>de</strong> butxaca d’Edicions 62. Amb tot, l’ext<strong>en</strong>sió més freqü<strong>en</strong>t és la que he<br />

ass<strong>en</strong>yalat abans. Ja <strong>en</strong> el seu primer llibre pl<strong>en</strong>am<strong>en</strong>t assagístic, El <strong>de</strong>scrèdit <strong>de</strong> la<br />

realitat (1955), els cinquanta-vuit capítols que el conform<strong>en</strong> no sol<strong>en</strong> sobrepassar<br />

les dues pàgines <strong>en</strong> un format tan redüit com el <strong>de</strong> «Raixa» <strong>de</strong> l’editorial Moll. El<br />

que fa l’autor és resseguir el <strong>de</strong>s<strong>en</strong>volupam<strong>en</strong>t <strong>de</strong> les arts plàstiques <strong>de</strong>s <strong>de</strong>l Giotto<br />

a la pintura abstracta, mostrant-nos les seues reflexions i impressions, directam<strong>en</strong>t<br />

i s<strong>en</strong>zillam<strong>en</strong>t, amb elegants, sugger<strong>en</strong>ts i certeres pinzella<strong>de</strong>s.<br />

L’ext<strong>en</strong>sió, la brevetat, <strong>en</strong>cara que no amb contorns precisos i b<strong>en</strong> <strong>de</strong>finits,<br />

té la seua lògica, respon a algunes <strong>de</strong> les característiques que he ass<strong>en</strong>yalat: la<br />

varietat <strong>de</strong> temes, que fa que l’autor no tracte mai <strong>de</strong> mostrar-se amb uns<br />

coneixem<strong>en</strong>ts exhaustius i <strong>de</strong>finitius, i, sobretot, la int<strong>en</strong>sitat <strong>de</strong> l’aproximació tan<br />

personal i creadora, que elimina el perill <strong>de</strong> les explicacions aca<strong>de</strong>mitzants, tan<br />

pedants <strong>en</strong> el fons i <strong>de</strong>smanega<strong>de</strong>s.<br />

M’he limitat només a apuntar alguns aspectes i característiques <strong>de</strong> l’assagisme<br />

<strong>de</strong> Fuster, <strong>de</strong> l’assaig literari <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, tal i com el va crear i <strong>de</strong>s<strong>en</strong>volupar<br />

Montaigne. Els volums quart i sisé <strong>de</strong> les seues Obres completes cont<strong>en</strong><strong>en</strong> algunes<br />

mostres <strong>de</strong>l millor i més pur assagisme català <strong>de</strong> tots els segles: El <strong>de</strong>scrèdit <strong>de</strong> la<br />

realitat, ja citat anteriorm<strong>en</strong>t, Les originalitats (1956), alguns capítols <strong>de</strong> Figures <strong>de</strong><br />

GALEUZCA<br />

23


temps (1957), així com, Diccionari per a ociosos, L’home, mesura <strong>de</strong> totes les coses<br />

i Babels i babilònies. En el Diccionari per a ociosos, sobretot, són memorables<br />

algunes <strong>en</strong>tra<strong>de</strong>s com «sexe», «nacionalisme», «llibertat», «amor» o «novel.la» o altres<br />

apar<strong>en</strong>tm<strong>en</strong>t més s<strong>en</strong>zilles o m<strong>en</strong>ys importants, com «cadira» o «rellotge» per<br />

exemple, que don<strong>en</strong> ocasió per a una pirotècnia d’associacions i reflexions agu<strong>de</strong>s<br />

i brillants <strong>en</strong> les quals <strong>de</strong>staqu<strong>en</strong> tant la postura ètica com la prosa magnífica i<br />

transpar<strong>en</strong>t o les referències culturals i erudites. O l’escèptic militant amb la seua<br />

apologia <strong>de</strong> l’escepticisme o el seu no m<strong>en</strong>ys escèptic «Epitafi»: «ací jau / j f / va<br />

morir / com va viure / s<strong>en</strong>se ganes». Obra que –ja ha estat ass<strong>en</strong>yalat– es relaciona<br />

amb el Dictionnaire philosophique <strong>de</strong> Voltaire. L’he rellegit –el <strong>de</strong> Fuster– m<strong>en</strong>tre<br />

llegia un altre diccionari famós, el Diccionari <strong>de</strong>l diable, d’Ambrose Bierce. Tots<br />

tres es po<strong>de</strong>n caracteritzar, com vaig apuntar <strong>en</strong> una altra ocasió referint-me als dos<br />

primers, per la in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>dència <strong>de</strong> criteri, l’actitud ètica, l’<strong>en</strong>frontam<strong>en</strong>t amb la moral<br />

establerta o l’agilitat m<strong>en</strong>tal i la curiositat intel.lectual il.limitada. En el cas <strong>de</strong><br />

l’escriptor nord-americà la int<strong>en</strong>ció corrossiva és més directa, <strong>en</strong>cara que probablem<strong>en</strong>t<br />

no siga més profunda. Les coincidències formals són, per una altra banda,<br />

b<strong>en</strong> escasses. He triat, finalm<strong>en</strong>t, com a mostra, un sol exemple: «Diners»:<br />

Bierce: Bé que no <strong>en</strong>s aprofita fins que el per<strong>de</strong>m. Indici <strong>de</strong> cultura i passaport<br />

per a una societat elegant. Possessió suportable.<br />

Fuster: No <strong>en</strong>t<strong>en</strong>c aquells qui diu<strong>en</strong> que m<strong>en</strong>yspre<strong>en</strong> els diners. Cost<strong>en</strong> tant <strong>de</strong><br />

guanyar!<br />

No es tracta d’establir-hi comparacions; són, simplem<strong>en</strong>t, dues visions o<br />

«<strong>de</strong>finicions» no coinci<strong>de</strong>nts però si complem<strong>en</strong>tàries, que correspon<strong>en</strong> a dues<br />

experiències vitals diverg<strong>en</strong>ts: l’anarquista av<strong>en</strong>turer <strong>en</strong> una societat <strong>en</strong> expansió<br />

i pletòrica d’oportunitats, i la <strong>de</strong> l’escèptic militant i ass<strong>en</strong>yat que coneix massa bé<br />

les dificultats <strong>de</strong> cada dia i toca peus a terra <strong>en</strong> conseqüència. La seua terra.<br />

24 GALEUZCA


A literatura é un tema recurr<strong>en</strong>te nas <strong>en</strong>saistas galegas, se b<strong>en</strong> a filosofía,<br />

fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te o p<strong>en</strong>sam<strong>en</strong>to feminista, nos últimos vinte anos, inci<strong>de</strong>n <strong>en</strong><br />

moitas das analistas. Coa brevida<strong>de</strong> que esixe a comunicación, compre <strong>de</strong>stacar as<br />

seguintes autoras e libros.<br />

Carm<strong>en</strong> Blanco, unha das críticas máis importantes do país, especialista <strong>en</strong><br />

literatura <strong>de</strong> muller e da muller na literatura. Na súa obra <strong>de</strong>staca un libro <strong>de</strong><br />

«Conversas con Carballo Calero», Edicións criticas <strong>de</strong> obras <strong>de</strong> Novoneira e Mén<strong>de</strong>z<br />

Ferrin, traballos publicados na revista feita por mulleres «A Festa da Palabra<br />

sil<strong>en</strong>ciada» e artigos na Voz <strong>de</strong> Galicia co título <strong>de</strong> LILITH, sección <strong>de</strong> artigos <strong>de</strong><br />

FIGA (Feministas In<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ntes <strong>Galega</strong>s), etc. Pero don<strong>de</strong> c<strong>en</strong>tra a activida<strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>saística é no libro <strong>de</strong> rec<strong>en</strong>te aparición: «Literatura <strong>Galega</strong> <strong>de</strong> Muller» (Xerais<br />

<strong>1991</strong>). Nel inclúe difer<strong>en</strong>tes <strong>en</strong>saios que paso a suliñar:<br />

Estudio da obra <strong>de</strong> Rosalía <strong>de</strong> Castro, así como a mitificación e mistificación que<br />

se t<strong>en</strong> feito da súa figura.<br />

Análise do <strong>en</strong>saio feminista nos difer<strong>en</strong>tes, e mesmo antagónicos, criterios que<br />

o animan; <strong>de</strong>s<strong>de</strong> a antisufraxismo <strong>de</strong> Francisca Herrera Garrido, escritora conservadora<br />

<strong>de</strong> principios <strong>de</strong> século, ao feminismo materialista, repres<strong>en</strong>tado por min<br />

mesma nos tres libros <strong>de</strong> <strong>en</strong>saio publicados. Integra tamén o feminismo espiritualista<br />

<strong>de</strong> Teresa Barro.<br />

Catro calas poéticas <strong>en</strong> poetas <strong>de</strong> postguerra como Luz Pozo Garza e Xohána<br />

Torres ou as voces máis novas como Pilar Pallarés, Ana Romaní, Xela Arias, etc.<br />

Dedica outro apartado á miña novela histórica «Amantia», á que califica <strong>de</strong><br />

exemplo <strong>de</strong> novela feminista.<br />

O x<strong>en</strong>ero infantil é motivo amplo <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia. Destaca a consi<strong>de</strong>rábel número<br />

<strong>de</strong> autoras que o cultivan <strong>en</strong> relación con outros xéneros. Fai diversas interpretacións<br />

<strong>de</strong>sta, ao parecer, especialida<strong>de</strong> feminina, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> a maternida<strong>de</strong> e a relación<br />

das mulleres coas n<strong>en</strong>as á propria marxinalida<strong>de</strong> do xénero, que é habitualm<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong>sprezado. A autora analiza asimesmo o feito <strong>de</strong>s<strong>de</strong> as posibilida<strong>de</strong>s que t<strong>en</strong> ese<br />

xénero <strong>de</strong> ruptura fr<strong>en</strong>te ás normas e reglas literarias que as escritoras romp<strong>en</strong> máis<br />

asiduam<strong>en</strong>te que os escritores, indicando exemplos como Rosalía, Emily Dickingson<br />

ou Virginia Woolf. Encontra tamén xustificación na tradición oral feminina, <strong>de</strong><br />

GALEUZCA<br />

O <strong>en</strong>saio feminino na Literatura<br />

galega<br />

MARIA XOSÉ QUEIZAN<br />

25


mullleres <strong>en</strong>carnadas na mítica Schereza<strong>de</strong>. Durante xeracións, as nais, as avoas,<br />

cos seus contos, cantigas, xogos lingüísticos, foron o primeiro contacto literario das<br />

crianzas. Este fíxose con arrolo <strong>de</strong> voz feminina. A primeira percepción literaria da<br />

infancia é musical e feminina. Consi<strong>de</strong>ra a linguaxe materna como linguaxe arcaica<br />

e pre-lóxica que empar<strong>en</strong>ta coa vangarda surrealista, co dadaismo. Analiza as<br />

t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias literarias da literatura infantil feita por mulleres galegas e constata a<br />

ruptura dos papeis tradicionais que se <strong>en</strong>contra nas últimas xeracións.<br />

Noutro apartado estuda a figura controvertida da poeta María Mariño Carou, tan<br />

ligada ao poeta Novoneyra, que foi o <strong>en</strong>cargado da aportación da obra e da<br />

biografía da escritora. Fica convertida nun símbolo <strong>de</strong> comunión coa terra do<br />

Courel. Esta poeta sérvelle á autora para consi<strong>de</strong>rar os prexuicios androcéntricos<br />

sobre a obra <strong>de</strong> muller. Pasou con Rosalía e pasa coas escritoras actuais porque<br />

pesa sobre os críticos o prexuicio da inferiorida<strong>de</strong> cultural das mulleres.<br />

A relación do sexo coa escrita revélaa na obra <strong>de</strong> Margarita Ledo Andión como<br />

participante da escrita da difer<strong>en</strong>cia e permítelle facer unha <strong>de</strong>smitificación da<br />

chamada escrita «feminina».<br />

Remata con un estudo porm<strong>en</strong>orizado das escritoras galegas na Hª, coas<br />

difer<strong>en</strong>tes corr<strong>en</strong>tes e i<strong>de</strong>oloxías. Un apéndice sobre a Galicia Mindoni<strong>en</strong>se <strong>de</strong><br />

Marina Mayoral, dá fin a este magnífico libro <strong>de</strong> <strong>en</strong>saios literarios.<br />

Dous libros <strong>de</strong> autoría feminina sobre o poeta Luis Pim<strong>en</strong>tel viron a luz nos<br />

últimos meses. Refírome a: «Rosas na Sombra» (Edicións do Cumio <strong>1991</strong>) <strong>de</strong> Pilar<br />

Pallarés. A autora, a<strong>de</strong>máis <strong>de</strong> facer un recorrido amplo e preciso pola vida e obra<br />

do poeta, recolle, con intuición e gran<strong>de</strong> s<strong>en</strong>sibilida<strong>de</strong>, os matices, a fraxilida<strong>de</strong>,<br />

a contemplación do mundo <strong>de</strong>se un case místico que foi Pim<strong>en</strong>tel. Móstranos a dor,<br />

simbolizada <strong>en</strong> rosas s<strong>en</strong> voz e cabeleiras mortas, a poesía como gran<strong>de</strong> milagre<br />

do mundo, como o misterio do ser, como voz interior do poeta luc<strong>en</strong>se.<br />

Ninguén mellor que a s<strong>en</strong>sibilida<strong>de</strong> esquisita <strong>de</strong> Pilar Pallarés para introducirse<br />

na es<strong>en</strong>cia pim<strong>en</strong>teliana, na percepción <strong>de</strong>se poeta sutil e <strong>de</strong>licado que latexa ao<br />

compás do sangue da com<strong>en</strong>tarista.<br />

Pero ela non é a única muller que comulga coa poesía <strong>de</strong> Luis Pim<strong>en</strong>tel, xa que<br />

uns meses antes aparecera o libro <strong>de</strong> Luz Pozo Garza, «A Bordo <strong>de</strong> Barco Sin Luces<br />

ou o Mundo Poético <strong>de</strong> Luis Pim<strong>en</strong>tel» (Sotelo Blanco 1990). Da autora xa<br />

coñecíamos a mestría e profundida<strong>de</strong> das análisis literarias. Neste caso parte do<br />

predominio da polarida<strong>de</strong> negativa para organizar o edificio poético sobre a<br />

negación que Pim<strong>en</strong>tel, como Mallarmé, realiza na súa poética, até chegar á<br />

negación suprema da morte.<br />

Noutro apartado está o tema do mar. Contrastando co mar <strong>de</strong> Manuel Antonio,<br />

a autora constata que o mar é negativo para o poeta luc<strong>en</strong>se, é un factor<br />

<strong>de</strong>sestabilizador que provoca <strong>de</strong>sacougo e in<strong>de</strong>f<strong>en</strong>sión; é un mar odioso, un<br />

elem<strong>en</strong>to agresivo con clamores <strong>de</strong> soida<strong>de</strong>. Porén, a terra é acolledora e mansa.<br />

O cesam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> vonta<strong>de</strong>, «No hacer nada/ nada, nada./Estar quietos, mirando/<br />

el día que comi<strong>en</strong>za», escribía Pim<strong>en</strong>tel, é analizado como a necesida<strong>de</strong> <strong>de</strong><br />

26 GALEUZCA


apaciguar a vonta<strong>de</strong> para acadar a v<strong>en</strong>turanza, da man <strong>de</strong> Séneca, da experi<strong>en</strong>cia<br />

mística <strong>de</strong> Juan <strong>de</strong> la Cruz ou <strong>de</strong> Schop<strong>en</strong>hauer. Pim<strong>en</strong>tel aparece como un poeta<br />

<strong>de</strong> acougos e perman<strong>en</strong>cias, <strong>de</strong> ser<strong>en</strong>ida<strong>de</strong>s.<br />

Sérvese, asimesmo, dos estudos <strong>de</strong> Semiótica <strong>de</strong> Julia Kristeva para analizar a<br />

polisemia do texto pim<strong>en</strong>teliano, don<strong>de</strong> a vida está intimam<strong>en</strong>te vinculada coa<br />

obra.<br />

Sinala a evocación <strong>de</strong> Rosalía no reino simbólico da morte. Rosalía aparece<br />

como un <strong>de</strong>spoxam<strong>en</strong>to material: «s<strong>en</strong> corpo, s<strong>en</strong> traxe, s<strong>en</strong> ruído..» «<strong>de</strong>lantal <strong>de</strong><br />

camposanto». Galicia, como Rosalía, permanece inmóvil, cara o mar t<strong>en</strong>ebroso,<br />

chamada polos náufragos.<br />

Contrastando con esa melancolía aparece a chamada á vida, o <strong>en</strong>erxico<br />

rexeitam<strong>en</strong>to dos tópicos e da expresión funeral, nos coñecidos versos: Non<br />

convén chorar máis./Ela chorou por todos e para sempre./Calemos. Exhortación<br />

que Pim<strong>en</strong>tel repite no poema «Nai <strong>de</strong> Galicia», no que insta a Rosalía: «Berra forte,<br />

érguete;/ chama aos teus afogados/e aos teus mortos;/falalles duro...»<br />

Noutros apartados compara unha pasaxe <strong>de</strong> «A poesía é o gran milagre» con<br />

certas pautas bíblicas <strong>de</strong> «O libro <strong>de</strong> Xob», ou a linguaxe como conxuro baseándose<br />

nas relacións da conci<strong>en</strong>cia humana co mundo cósmico que sinala Walter Porzig.<br />

Luz Pozo Garza, <strong>de</strong>licada poeta, preséntanos a obra <strong>de</strong> Pim<strong>en</strong>tel como unha<br />

reflexión exist<strong>en</strong>cial, pero, asimesmo, os seus ext<strong>en</strong>sos e profundos coñecem<strong>en</strong>tos<br />

literarios fan múltiples e suxestivas relacións da obra do poeta.<br />

Tamén no eido da literatura, é <strong>de</strong> publicación rec<strong>en</strong>te «Viax<strong>en</strong>s na Literatura»<br />

(Laiov<strong>en</strong>to, <strong>1991</strong>), <strong>de</strong> Elvira Souto.<br />

Parte a autora da análise das viaxes como busca, das viaxes como coñecem<strong>en</strong>to<br />

ou recoñecem<strong>en</strong>to que serían os alicerces <strong>de</strong> toda literatura funcional. A autora<br />

dubida <strong>de</strong>s<strong>de</strong> aserto, pero concorda <strong>en</strong> que é un tema e un mito <strong>de</strong>cisivo e un dos<br />

principais lugares comúns da literatura. Dedícase, pois, a <strong>de</strong>scubrir viaxes na<br />

literatura galega e portuguesa, ou, mesmo, a aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> viaxes como na obra <strong>de</strong><br />

Manuel Antonio, «De catro a catro», que <strong>de</strong>fine como viaxe oximórica dun navío<br />

que paira, pero non navega.<br />

Continúa pola viaxe heroica da novela «Scorpio» <strong>de</strong> Carballo Calero. Séguelle a<br />

viaxe iniciática que exemplifica na obra «Amor <strong>de</strong> Artur» <strong>de</strong> Mén<strong>de</strong>z Ferrín, no que<br />

o héroe repres<strong>en</strong>ta o colectivo e aparece como proxecto <strong>de</strong> futuro nacionalista.<br />

V<strong>en</strong> a continuación unha viaxe contra o tempo, pat<strong>en</strong>te na obra <strong>de</strong> Alvaro<br />

Cunqueiro, «Se o vello Simbad volvese ás illas». Titula «A viaxe pícara» á que realiza<br />

pola novela «O Mosteiro» dunha das gran<strong>de</strong>s escritoras portuguesas actuais,<br />

Agustina Bessa- Luis. Elvira Souto <strong>de</strong>scobre aquí un exercicio audacioso <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>smitificación dos itinerarios sebásticos, tan queridos e abondosos na literatura<br />

portuguesa. Viaxa tamén pola transc<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia mítico-simbólica da novela «O Ano<br />

da Morte <strong>de</strong> Ricardo Reis» <strong>de</strong> José Saramago.<br />

S<strong>en</strong> dúbida, é orixinal a forma que elexiu Elvira Souto para achegarse ás obras<br />

GALEUZCA<br />

27


literarias.<br />

Unha autora que conta con importantes análises da obra <strong>de</strong> Rosalía <strong>de</strong> Castro,<br />

Emilia Pardo Bazán ou Castelao, <strong>en</strong>tre outros, é Mª Pilar Garcia Negro. Ensaios<br />

publicados <strong>en</strong> «Aproximacións á literatura galega», «A nosa literatura. Unha<br />

interpretación para hoxe» ou «Rosalía <strong>de</strong> Castro. Unha obra non asumida.» (E.<br />

Xistral. Colección Alexandre Bóveda), libros colectivos, así como <strong>en</strong> revistas e<br />

publicacións como «A Festa da Palabra Sil<strong>en</strong>ciada», «A Nosa Terra» e outras.<br />

En relación con Rosalía <strong>de</strong> Castro, <strong>de</strong>dícase esta autora a <strong>de</strong>smitificar moitos dos<br />

tópicos que sobre a poeta circularon e a suliñar a conci<strong>en</strong>cia que tiña como<br />

escritora culta e como galega xa que tivo unha influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>cisiva no proceso<br />

restaurador da lingua.<br />

A<strong>de</strong>mais dos <strong>en</strong>saios sobre literatura, focados nunha perspectiva socio-política,<br />

cabe <strong>de</strong>stacar <strong>de</strong>sta autora as súas aportacións á socio-lingüística. É rec<strong>en</strong>te a<br />

publicación «O Galego e as Leis. Aproximación sociolingüística», que recolle a tese<br />

<strong>de</strong> doutoram<strong>en</strong>to, traballo docum<strong>en</strong>tado e amplo sobre a problemática social da<br />

lingua galega. A autora aborda a lingua como produto social, como marcador<br />

social, sinalando os prexuizos lingüísticos exist<strong>en</strong>tes e a insegurida<strong>de</strong> que provoca<br />

nos falantes galegos a exist<strong>en</strong>cia do valor superior concedido ao castelán. Fai<br />

asimesmo un estudo do Bilingüismo e a Diglosia, provocada esta última pola<br />

inci<strong>de</strong>ncia do aspecto colonial. Elabora unha interpretación do conflito lingüístico<br />

galego <strong>de</strong>s<strong>de</strong> unha perspectiva histórica e oferece alternativas para sairmos da<br />

situación. Na segunda parte da tese dá conta da lexislación sobre a lingua galega.<br />

Rosalía <strong>de</strong> Castro é unha figura moi querida polas escritoras galegas que<br />

realizamos, nos últimos anos, esforzos por <strong>de</strong>volverlle o verda<strong>de</strong>iro significado.<br />

Froito <strong>de</strong>sta i<strong>de</strong>a foi o <strong>Nº</strong> 2 da «Festa da Palabra Sil<strong>en</strong>ciada», publicado na Primavera<br />

do ano 1985, cun monográfico <strong>de</strong>dicado a Rosalía, coincidindo co C<strong>en</strong>t<strong>en</strong>ario do<br />

seu pasam<strong>en</strong>to. Neste número facíamos unha <strong>de</strong>smitificación <strong>de</strong> Rosalía e nese<br />

mesmo s<strong>en</strong>tido, xa dix<strong>en</strong>, <strong>en</strong>cóntranse os traballos <strong>de</strong> Carm<strong>en</strong> Blanco e Pilar García<br />

Negro. Tamén Pilar Pallarés publica no libro colectivo xa citado «Rosalía <strong>de</strong> Castro,<br />

Unha Obra Non Asumida» o <strong>en</strong>saio «Rosalía: Unha leitura Feminista». Pero non só<br />

as mulleres galegas contribuiron a <strong>de</strong>s<strong>en</strong>mascarar a Rosalía. Americanas como<br />

Kathle<strong>en</strong> Marck, participante no Congreso <strong>de</strong>se ano, que fai unha análise feminista<br />

da obra rosaliana, que se completará nun libro <strong>de</strong> próxima aparición, ou a escocesa<br />

Catherine Davies que publica no ano 1987 o libro «Rosalía <strong>de</strong> Castro no seu Tempo»<br />

(Galaxia), que estuda á autora <strong>en</strong> relación coa súa época e revela unha Rosalía<br />

inconformista, inserta na corr<strong>en</strong>te do liberalismo radical, que reacciona contra as<br />

i<strong>de</strong>as e os valores conservadores do seu tempo.<br />

D<strong>en</strong>tro do <strong>en</strong>saio literario compre <strong>de</strong>stacar tamén a Camino Noia con diverosos<br />

traballos críticos, da que agardamos a publicación dun libro sobre a Nova Narrativa<br />

<strong>Galega</strong>, da que é especialista. Esta autora t<strong>en</strong> a<strong>de</strong>máis unha <strong>de</strong>dicación aos temas<br />

<strong>de</strong> lingua e unha tese <strong>de</strong> doutoram<strong>en</strong>to sobre «O Galego nos Medios <strong>de</strong><br />

Comunicación».<br />

Outras <strong>en</strong>saistas e críticas literarias que me limito a citar son: Carm<strong>en</strong> Panero,<br />

28 GALEUZCA


que aplica a súa finura estética a diversos escritores e temas literarios galegos;<br />

Carm<strong>en</strong> Ríos Panisse con precisos traballos publicados <strong>en</strong> «Festa da Palabra<br />

Sil<strong>en</strong>ciada», «Boletín Galego <strong>de</strong> Literatura», etc; Carm<strong>en</strong> Hermida, que c<strong>en</strong>tra as súas<br />

análises no S. XIX, no que baseou a tese doctoral; Marisa Andra<strong>de</strong>; Isabel Mouriz;<br />

Mª Xosé Porteiro; Manuela P<strong>en</strong>a; Teresa Barro, que a<strong>de</strong>máis é autora dun libro, moi<br />

intimista, sobre Rosalía; Consuelo García Devesa, que se c<strong>en</strong>tra no estudo do<br />

R<strong>en</strong>acem<strong>en</strong>to <strong>en</strong> Galiza ou Manuela Palacios, que t<strong>en</strong> a tese <strong>de</strong> doutoram<strong>en</strong>to<br />

sobre Virginia Woolf e traballos sobre E. Dickingson e Shakespeare, e outras<br />

moitas.<br />

A marxe da literatura e a lingua, que son o campo <strong>de</strong> labor preferido polas<br />

<strong>en</strong>saistas galegas, aparec<strong>en</strong> cultivados outros temas como a Imaxe e Fotografía,<br />

ámbito traballado por Margarita Ledo Andión ou Mª Antonia Muñoz na análise da<br />

Publicida<strong>de</strong>; Do estudo do Xornalismo, pola propia Margarita Ledo, Begoña<br />

Caamaño e outras; da ci<strong>en</strong>cia a Metodoloxía, repres<strong>en</strong>tado por Mª Pilar Aleixandre;<br />

da filosofía, da man <strong>de</strong> Mª Xosé Agra ou a rec<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>de</strong>saparecida Hipólita<br />

López; das artes plásticas, consi<strong>de</strong>radas, <strong>en</strong>tre outras, por Anxeles P<strong>en</strong>as, que na<br />

súa doble vert<strong>en</strong>te <strong>de</strong> literata e escultora, cultiva tamén o <strong>en</strong>saio literario.<br />

A antropoloxía está repres<strong>en</strong>tada polo libro «Cousas <strong>de</strong> Mulleres», unha análise,<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> o feminismo, das mulleres na al<strong>de</strong>a galega, no que se <strong>de</strong>smitifica o mito do<br />

matriarcado galego. A autora, Lour<strong>de</strong>s M<strong>en</strong><strong>de</strong>z, é profesora na Universida<strong>de</strong> do<br />

País Vasco e fixo con ese traballo, nunha al<strong>de</strong>a do Concello <strong>de</strong> Abadín <strong>en</strong> Lugo,<br />

a tese <strong>de</strong> doutoram<strong>en</strong>to pres<strong>en</strong>tada na Universida<strong>de</strong> <strong>de</strong> Paris VIII, <strong>en</strong> 1985. Esta<br />

autora é un caso aparte. E filla <strong>de</strong> emigrantes galegos pero o libro está escrito <strong>en</strong><br />

castelán, así como outros traballos que son traducidos e publicados <strong>en</strong> «Encrucillada»<br />

ou «Festa da Palabra Sil<strong>en</strong>ciada»<br />

Sei que <strong>de</strong>ixo a un lado, por custión <strong>de</strong> tempo e espacio e, tal vez por<br />

in<strong>de</strong>liberado esquecem<strong>en</strong>to, a algunhas das <strong>en</strong>saistas galegas. Pero este traballo<br />

non é máis que unha aproximación a un tema que <strong>de</strong>be ser tratado polo miúdo.<br />

GALEUZCA<br />

29


Filosofias sobre linguas anormalizadas,<br />

dialectica lingua/literatura<br />

MARIA PILAR GARCIA NEGRO<br />

As reflexións que segu<strong>en</strong> teñ<strong>en</strong> por obxecto recordar o inevitábel vínculo que une<br />

a sorte dunha literatura á sorte da língua <strong>en</strong> que se realiza –non por óbvio, m<strong>en</strong>os<br />

trasc<strong>en</strong><strong>de</strong>nte– e, a partir <strong>de</strong>l, examinar alguns aspectos das, ao noso xuízo,<br />

filosofias principais que <strong>de</strong>terminan a concepción e o tratam<strong>en</strong>to actual dunha<br />

língua como o galego, con est<strong>en</strong>sión –cremos que praticábel– ao catalán e ao<br />

euskara, ao m<strong>en</strong>os nos seus aspectos c<strong>en</strong>trais. Unha décadda dilatada <strong>de</strong> consolidación<br />

do actual rexime –monarquia parlam<strong>en</strong>tar, Constitución española,<br />

duplicada<strong>de</strong> <strong>de</strong> administracións (estatal e autonómica)– permite perspectiva<br />

sufici<strong>en</strong>te como para falar do binómio galego real/galego oficial, como síntese<br />

esquemática <strong>de</strong> duas concepcións, e <strong>de</strong> duas praxes, non só diverx<strong>en</strong>tes s<strong>en</strong>ón<br />

mesmo antitéticas a respeito do obxectivo c<strong>en</strong>tral da prática dunha língua<br />

anormalizada, a sua normalización.<br />

Referiremo-nos, <strong>en</strong> primeiro lugar, á liña oficial, que baptizaremos con nome<br />

<strong>de</strong> táctica hemeopática, porque, ao igual que esta técnica terapéutica, utiliza a<br />

inoculación <strong>de</strong> elem<strong>en</strong>tos «nocivos» para neutralizar a sua mesma expansión e<br />

combaté-la <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>de</strong>ntro. Quer dicer: cons<strong>en</strong>te-se e, mesmo, promove-se1 a<br />

pres<strong>en</strong>za controlada e funcionalm<strong>en</strong>te restrita do código dominado no corpo<br />

social, o galego, para seguir a manter a hexemonia do código dominante, o<br />

español, introduci<strong>en</strong>do ao tempo novos elem<strong>en</strong>tos i<strong>de</strong>olóxicos <strong>de</strong> estabilida<strong>de</strong><br />

diglósica: o «bilingüismo equilibrado», a coexisténcia pacífica dos dous códigos, a<br />

inevitabilida<strong>de</strong> da prática do español; <strong>en</strong> suma, a naturalida<strong>de</strong> da disfunción e da<br />

xerarquia. Esta concepción non é, por suposto, anárquica, s<strong>en</strong>ón que se organiza<br />

legalm<strong>en</strong>te a partir das nada ambíguas prescricións da Constitución española e<br />

institucionalm<strong>en</strong>te toma corpo e <strong>de</strong>s<strong>en</strong>volve-se no dispositivo autonómico, ancilar<br />

por forza, subordinado a aquela. Polo que se refere ao caso galego, eis os critérios<br />

<strong>en</strong> que esta i<strong>de</strong>oloxia lingüistica pousa:<br />

1. O <strong>en</strong>altecim<strong>en</strong>to i<strong>de</strong>alista, simbólico, da língua do país.<br />

2. A insisténcia na <strong>de</strong>finición do galego como un direito, cuxo exercício <strong>de</strong>be<br />

ser preservado polas leis.<br />

3. A necesida<strong>de</strong> <strong>de</strong> regular a pres<strong>en</strong>za e o uso cons<strong>en</strong>tido do galego,<br />

reservando-lle espazos que <strong>en</strong> n<strong>en</strong>gun caso dan<strong>en</strong> ou míngü<strong>en</strong> a hexemonia do<br />

español.<br />

30 GALEUZCA


4. A política <strong>de</strong> sucedáneos: filoloxización do galego; funcionarización dos seus<br />

praticantes/vivedores <strong>de</strong>; control editorial; control dos circuítos <strong>de</strong> expedición,<br />

distribución e propaganda; marxinación dos discrepantes; exportación do galego...<br />

5. Recoñecim<strong>en</strong>to da noción <strong>de</strong> língua materna como critério clasificador <strong>de</strong><br />

povoación, segundo o cal as políticas exp<strong>en</strong><strong>de</strong>doras do galego terian s<strong>en</strong>tido para<br />

os habitantes que o posuís<strong>en</strong> como língua primeira e ficarian inabilitadas (por<br />

«respeito» á «sua» língua) para o sector español-falante. En conexión con (2)., a<br />

t<strong>en</strong>déncia ao que po<strong>de</strong>mos <strong>de</strong>nominar «ikastolización»: a reserva do galego para<br />

segm<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> cidadáns conci<strong>en</strong>ciados, aos que se lles recoñeceria o direito a<br />

educar<strong>en</strong> os seus fillos e fillas <strong>en</strong> galego.<br />

6. O critério, <strong>en</strong>fin, da <strong>de</strong>manda social, como baremo da implantación do galego<br />

<strong>en</strong> ámbitos novos, ral<strong>en</strong>tizada <strong>en</strong> calquer caso se a tal <strong>de</strong>manda non se consi<strong>de</strong>ra<br />

o sufici<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te alta como para elevar a oferta <strong>en</strong> galego.<br />

A segunda filosofia a que faciamos referéncia <strong>de</strong>fine-se pola sua estratéxia<br />

normalizadora e parte <strong>de</strong> princípios inteiram<strong>en</strong>te difer<strong>en</strong>tes. En primeiro lugar,<br />

recorda a socialida<strong>de</strong> inata da língua, <strong>de</strong> calquer língua, cuxa xénese e <strong>de</strong>ss<strong>en</strong>volvim<strong>en</strong>to<br />

esix<strong>en</strong> unha masa parlante, un corpo social compacto que a necesite e a<br />

utilice plurifuncionalm<strong>en</strong>te, o que lle dá coeréncia e sistematicida<strong>de</strong> ao mesmo<br />

código. A língua, portanto, <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dida non como código particular, como opción<br />

individual, s<strong>en</strong>ón como instrum<strong>en</strong>to social, que pert<strong>en</strong>ce ao indivíduo non <strong>en</strong><br />

canto tal s<strong>en</strong>ón como membro dunha socieda<strong>de</strong>. Derivado <strong>de</strong>ste princípio,<br />

constata-se a inconsisténcia da noción <strong>de</strong> direito individual como motor ou<br />

xustificación dunha política normalizadora: o exercicio dun direito mal sobrevive<br />

se non se dan as condicións materiais que o permitan e, sobre todo, se o correlato<br />

do <strong>de</strong>ber para as institucións públicas non existe n<strong>en</strong> se prescrebe. En segundo<br />

lugar a estratéxia normalizadora pon a énfase no uso socialm<strong>en</strong>te est<strong>en</strong>dido do<br />

idioma –que <strong>de</strong>termina a sua utilida<strong>de</strong> e o seu s<strong>en</strong>tido– e na necesida<strong>de</strong> <strong>de</strong> executar<br />

unha planificación lingüística que implante o galego como língua <strong>de</strong> todo o país<br />

e <strong>de</strong> toda a socieda<strong>de</strong>, co obxectivo pautado <strong>de</strong> recuperar a homox<strong>en</strong>eida<strong>de</strong><br />

horizontal e a homox<strong>en</strong>eida<strong>de</strong> vertical que posibilitou x<strong>en</strong>ética e historicam<strong>en</strong>te<br />

a sua existéncia como língua difer<strong>en</strong>ciada e que hoxe se correspon<strong>de</strong> co «status»<br />

<strong>de</strong> calquer língua normal <strong>de</strong> planeta. As tácticas normalizadoras instauran asi un<br />

marco monolíngüe, non como espazo consabido como «ghetto» ou como resorte<br />

comp<strong>en</strong>satório, s<strong>en</strong>ón como mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> aplicación e <strong>de</strong> ampliación <strong>de</strong> usos, como<br />

via <strong>de</strong> superación do conflito lingüístico e pauta para quebrar a conduta disglósica.<br />

Haberá, esta claro, maior <strong>de</strong>manda na medida <strong>en</strong> que aum<strong>en</strong>te a oferta.<br />

Nesta perspectiva –increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> usos, diversificación <strong>de</strong> funcións– fica claro<br />

que se trata sempre <strong>de</strong> somar, nunca <strong>de</strong> restar, quer dicer, combat<strong>en</strong>-se, por<br />

paralisantes e non reprodutores, aqueles mecanismos <strong>de</strong> emisión lingüística que<br />

a reduzan, por control i<strong>de</strong>olóxico, por restrición normativo-ortográfica, por<br />

represión, <strong>en</strong>fin, da liberda<strong>de</strong> e da necesária pluralida<strong>de</strong> <strong>de</strong> expresión, que a<br />

reduzan a aqueles produtos adictos á oficialida<strong>de</strong> ou non molestos para ela. Criticase<br />

a funcionarización e a filoloxización do galego, porque o <strong>en</strong>caixan <strong>en</strong> círculos<br />

GALEUZCA<br />

31


pechos, cerrados <strong>en</strong> si mesmos e s<strong>en</strong> proxección no <strong>en</strong>torno social ou con<br />

proxección moi limitada. Finalm<strong>en</strong>te, <strong>de</strong>f<strong>en</strong><strong>de</strong>-se a reintegración <strong>de</strong> toda a<br />

povoación no idioma do país, sexa cal for o seu idioma ambi<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> partida,<br />

máxime nun caso como o galego, que non apres<strong>en</strong>ta a m<strong>en</strong>or opacida<strong>de</strong> para<br />

n<strong>en</strong>gunha persoa galega. Con este critério, o conceito <strong>de</strong> língua materna –noción<br />

xa <strong>de</strong> seu aci<strong>en</strong>tífica– non po<strong>de</strong> ser utilizado para a promoción do galego, porque<br />

xustam<strong>en</strong>te bloquearia a sua expansión nos sectores español-falantes, os máis<br />

necesitados <strong>de</strong> restauración. Asimesmo, a oferta <strong>de</strong> galego cons<strong>en</strong>tida só para unha<br />

espécie <strong>de</strong> voluntariado pro-galego impediria a necesária familiarización e implantación<br />

<strong>de</strong> uso no resto da socieda<strong>de</strong>, <strong>de</strong>ixado á inércia do domínio do español.<br />

S<strong>en</strong>do, <strong>en</strong> <strong>de</strong>finitiva, o galego compr<strong>en</strong>dido <strong>de</strong> forma universal por todas/os<br />

galegas/os e acadando, segundo os c<strong>en</strong>sos máis rec<strong>en</strong>tes, níveis <strong>de</strong> uso parcial ou<br />

total moi altos, é fundam<strong>en</strong>tal, nesta liña normalizadora, conseguir a lealda<strong>de</strong><br />

consci<strong>en</strong>te dos galego-falantes ambi<strong>en</strong>tais e reintegrar no idioma do país aos<br />

español-falantes <strong>de</strong> orixe ou ambi<strong>en</strong>te.<br />

Deixando á parte as análises con que os intelectuais españois teñ<strong>en</strong> a b<strong>en</strong><br />

obsequiar-nos cando, con gran<strong>de</strong> <strong>de</strong>s<strong>en</strong>voltura, <strong>en</strong>tran a examinar, diagnosticar e<br />

prognosticar os problemas das nosas línguas, e limitando a ollada ao <strong>en</strong>saio<br />

sociolingüístico <strong>en</strong> ámbito galego, observan-se con clarida<strong>de</strong> as duas liñas ou<br />

filosofias que acabamos <strong>de</strong> esquematizar. Na que po<strong>de</strong>mos <strong>de</strong>nominar para-oficial,<br />

insiste-se moito máis no problema da <strong>de</strong>manda social, nos efeitos do conflito<br />

lingüístico e na responsabilida<strong>de</strong> individual. Na que chamamos alternativa, at<strong>en</strong><strong>de</strong>se<br />

primordialm<strong>en</strong>te á conexión do conflito lingüístico co resto <strong>de</strong> dim<strong>en</strong>sións<br />

económicas, políticas e sociais que coadxuvan a explicá-lo, por riba da casuística<br />

individual, que, <strong>en</strong> calquer caso, é reflexo da social. Se se insiste nos aspectos<br />

legais, institucionais ou <strong>de</strong> estructura económica, non é por praticar o automatismo<br />

<strong>de</strong> adscreber a normalización lingüística unicam<strong>en</strong>te á transformación do marco<br />

xurídico-político ou á necesária soberania económica, s<strong>en</strong>ón porque <strong>de</strong>las <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong><br />

tanto o domínio do español –imposto por mill<strong>en</strong>ta vias– como a subseguinte<br />

subordinación do galego, consci<strong>en</strong>te e <strong>de</strong>liberadam<strong>en</strong>te prevista na maquinária<br />

estatal e autonóminca e nos po<strong>de</strong>res económicos <strong>de</strong> que elas son pantalla.<br />

Lembramos a esta altura que a literatura galega xogou un papel clave, fulcral,<br />

na restauración do idioma, na quebra da diglósia, na necesária institucionalización<br />

dun uso secundário, artístico, <strong>de</strong> valor <strong>en</strong>orme para o mantim<strong>en</strong>to e perpetuación<br />

da língua, resultará seguram<strong>en</strong>te supérfluo. Ora, nestes intres, neste mom<strong>en</strong>to<br />

histórico, a literatura galega, <strong>en</strong> calquer xénero, nace e reverte nun meio social coa<br />

seguintes características:<br />

a) Non existe homox<strong>en</strong>eida<strong>de</strong> lingüística.<br />

b) A m<strong>en</strong>saxe literária inci<strong>de</strong> nun meio anormal, non compacto: oferece un<br />

mo<strong>de</strong>lo monolíngüe que recai sobre un <strong>en</strong>torno marcado pola diglósia.<br />

c) Hoxe, a diferéncia <strong>de</strong> hai anos, esta m<strong>en</strong>saxe é cons<strong>en</strong>tida –e, mesmo<br />

promovida pola oficialida<strong>de</strong> galega– sempre e cando non altere cuantitativa<br />

32 GALEUZCA


n<strong>en</strong> cualitativam<strong>en</strong>te o marco disfuncional e xerárquico ou poña <strong>en</strong> dúbida<br />

o seu basam<strong>en</strong>to i<strong>de</strong>olóxico. Galego, si, sempre que sexa pouco e controlado<br />

seria a divisa autonómica.<br />

Posibelm<strong>en</strong>te non sexa lícito esixir-lle á criadora ou ao criador literário máis<br />

esforzo do que <strong>de</strong>posita na elaboración da sua obra. Porén, e, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> logo, no caso<br />

galego, cremos que se po<strong>de</strong> afirmar claram<strong>en</strong>te que hoxe existe unha política<br />

oficial absolutam<strong>en</strong>te lesiva para os intereses <strong>de</strong> crecim<strong>en</strong>to, expansión, distribución<br />

plural e liberda<strong>de</strong> <strong>de</strong> criación da literatura galega. D<strong>en</strong>unciamos o nepotismo<br />

–<strong>en</strong>t<strong>en</strong>dido no seu s<strong>en</strong>tido lato– o control i<strong>de</strong>olóxico, a existéncia dunha<br />

¨Nom<strong>en</strong>klatura» que controla prémios, certames, subv<strong>en</strong>cións, axudas á criación,<br />

tradución e investigación, coa sua re<strong>de</strong> <strong>de</strong> «fontaneiros» que impoñ<strong>en</strong> os seus<br />

produtos literários e proscreb<strong>en</strong> os que comet<strong>en</strong> o pecado <strong>de</strong> escreber <strong>en</strong><br />

liberda<strong>de</strong>... P<strong>en</strong>samos que as escritoras e escritores –pola conta que lles t<strong>en</strong>– non<br />

po<strong>de</strong>n, ou non <strong>de</strong>berian, ser alleos a este clima represivo. Alternativas? Claro que<br />

hai alternativas. Lingüísticas, culturais, editoriais. Mais, hoxe por hoxe –e s<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong>trarmos a xulgar calida<strong>de</strong>s– teñ<strong>en</strong> díficil a resisténcia. Como alternativas privadas<br />

ou <strong>de</strong> base, non contan coa cobertura intitucional pública, <strong>en</strong>canto que aquelas<br />

privadas, adictas ao aparato autonómico, parasitan os fundos públicos e reforzan<br />

a sua oferta. A escritora ou o escritor galego do hoxe, se quer ser editado e<br />

publicitado, t<strong>en</strong> perante si dous camiños: ou fai-se a<strong>de</strong>pta/o da confesión oficial<br />

ou busca a vida nas editoras alternativas. Máis ca nunca, portanto, impón-se a<br />

necesida<strong>de</strong> <strong>de</strong> reclamar –<strong>de</strong>s<strong>de</strong> o campo estritam<strong>en</strong>te literário–:<br />

1. Planificación <strong>de</strong> usos <strong>de</strong> galego<br />

2. Respeito da liberda<strong>de</strong> e pluralida<strong>de</strong> <strong>de</strong> criación<br />

3. Cobertura ecuánime por parte das institucións públicas galegas <strong>de</strong> todos<br />

os produtos literários galegos.<br />

Dunha banda, as propostas da legalida<strong>de</strong>; doutra, as propostas da necesida<strong>de</strong>:<br />

só cun idioma nacional con vitalida<strong>de</strong> funcional e pl<strong>en</strong>itu<strong>de</strong> <strong>de</strong> usos, a literatura<br />

adquirirá o seu s<strong>en</strong>tido como institución cultural integrada na socieda<strong>de</strong> á que<br />

pert<strong>en</strong>ce e á que se dirixe. Do contrário, po<strong>de</strong> acabar <strong>en</strong> resorte comp<strong>en</strong>satório<br />

dunha política lingüística que, lonxe <strong>de</strong> reducir a diglósia, sofistica as suas<br />

aparéncias, criando un espellismo <strong>de</strong> normalida<strong>de</strong> cultural cada vez máis alonxado<br />

da realida<strong>de</strong> social.<br />

GALEUZCA<br />

33


Bi eta bi gogoetatxo eta<br />

errebindikazio bat saioaz<br />

JOXE AZURMENDI<br />

Gaia, saioa filosofia eta literatura artean, gutxi<strong>en</strong>ez bi mol<strong>de</strong>tan jorra liteke:<br />

sistematikoki alegia, edo problemari orokorki eta abstraktuan lotuz; ala sozial eta<br />

historikoki, konkretuki, nola ibili gar<strong>en</strong> arlo horretan euskaraz esate baterako.<br />

Hirugarr<strong>en</strong> mol<strong>de</strong> bat egon liteke agian interesgarri askoa, erlazio horr<strong>en</strong> garapi<strong>de</strong><br />

proiektu bat<strong>en</strong>a. Baina mol<strong>de</strong> honetan, literatur produkzioar<strong>en</strong> edo kulturgintzar<strong>en</strong><br />

orohar politika bat edo suposatuko bailuke, garrantzizkoa izango litzateke<br />

agintedun<strong>en</strong> hitza: Idazle Elkarte<strong>en</strong> biltzar bat i<strong>de</strong>ia edo asmo on<strong>en</strong> aitortzatatik<br />

ezingo litzateke pasa. Ondor<strong>en</strong>goan ohartxo batzuetara esaniko mol<strong>de</strong> sistematikoan<br />

eta historikoan mugatuko naiz.<br />

Euskaraz behintzat saioak estualdi bat, itoaldi bat kasik, sofritz<strong>en</strong> duelako<br />

ebi<strong>de</strong>ntziatik dau<strong>de</strong> oharrok p<strong>en</strong>tsatuta.<br />

1. XX. m<strong>en</strong><strong>de</strong>an saioan eman da eta ari da emat<strong>en</strong> zalantza gabe euskal<br />

p<strong>en</strong>tsam<strong>en</strong>dua, gogoetar<strong>en</strong> adieran. Hori ere gaizki eta gutxi. Historia bat egitera<br />

ezin sar gintezke noski. Orohar lur laiotzean bizimodu latz eta gaitzeko maizterra<br />

kontsi<strong>de</strong>ra liteke saioa euskal literaturatxoan bertan. Erdi arrotza, hau da, ignoratua<br />

gehi<strong>en</strong>bat, ez da guztiz onartua bereek ere, bere<strong>en</strong>gana etorri eta argiari gertatu<br />

om<strong>en</strong> zitzaion bezala ebangelioar<strong>en</strong> arabera. Saioar<strong>en</strong> estatutu zailagatik izan<br />

liteke hori, batetik: poesia txar bat, txarra, baina literatura baita beti eskolastiko<br />

batzu<strong>en</strong>tzat; saio bikain<strong>en</strong>a, ez. Hizkuntzar<strong>en</strong> estatutoagatik hurr<strong>en</strong>go: kulturar<strong>en</strong><br />

eta prestigioar<strong>en</strong> hizkuntza gaztelania da; p<strong>en</strong>tsam<strong>en</strong>du serioa, pisukoa, ez da<br />

euskaraz bilatz<strong>en</strong>. Abertzale<strong>en</strong> ber<strong>en</strong> ohikun<strong>de</strong> sozial arruntean ezezik, egunean<br />

egunean, gure praxi aka<strong>de</strong>mikoan bertan, naturaltasun guztiarekin ametitz<strong>en</strong> da,<br />

aintzat hartu beharrezko p<strong>en</strong>tsam<strong>en</strong>durik euskaraz ez dagoela. (Edozein tesi egin<br />

liteke, edo Euskal Herri garaiki<strong>de</strong>ar<strong>en</strong> edozein historia, euskarazko testu bat ikusi<br />

gabe, edo euskararik jakin ere gabe izan liteke edozein euskal gaietan berezilari).<br />

Bestetik alabaina, gain-gainetik saioar<strong>en</strong> mom<strong>en</strong>tu interesgarri<strong>en</strong>ak gogoratzea<br />

nahikoa da, madarikazioa bezalako batek pertsegitz<strong>en</strong> duela erreparatzeko.<br />

Etxeparek moral katolikoarekin muturrez aurrera jo du: edizio guztia bildu eta ezta<br />

liburua zabaltz<strong>en</strong> ere ez da ausartuko. Salbatore Mitxel<strong>en</strong>ak. Elizak orduantxe<br />

In<strong>de</strong>xean sartutako eta jeltzaleek erraz gaitzetsiriko Unamuno-a nahi izan zizun<br />

errebindikatu: frankismoar<strong>en</strong> ihesi, erbestetik behar izan dizu argitaratu bere saioa,<br />

kasu bera baita Txillar<strong>de</strong>gir<strong>en</strong>a gero, gerraosteko literaturar<strong>en</strong> hastap<strong>en</strong>etan (uste<br />

dut ez <strong>de</strong>la aski ezaguna, gainera, Huntaz eta Hartaz agertu orduko, P. Etxekor<strong>en</strong>ar<strong>en</strong><br />

34 GALEUZCA


Tajuz eta Z<strong>en</strong>tzuz foileto kritiko batek segitu ziola, tituluak adierazt<strong>en</strong> du<strong>en</strong> erako<br />

zuz<strong>en</strong>ketak eginez «euskal politika» jeltzale jator bat<strong>en</strong> z<strong>en</strong>tzuan).Oraingoxe saio<br />

berri<strong>en</strong>a, or<strong>de</strong>zkari pijo<strong>en</strong>ak hem<strong>en</strong>txe baitauzkagu, berriro ari da txokatz<strong>en</strong><br />

izpiritu bi<strong>en</strong>p<strong>en</strong>sant <strong>de</strong>mokratiko neozintzoekin.<br />

Saioa, zerbait esan nahi du<strong>en</strong>ak idazt<strong>en</strong> du gure m<strong>en</strong>di-hizkuntzan (ez zerbait<br />

errepikatu) eta zerbait esan nahi du<strong>en</strong>ak ez bi<strong>de</strong> du erraz edukitz<strong>en</strong>.<br />

2. Saioa gutxitu eta ia <strong>de</strong>sagertu egin <strong>de</strong>la <strong>de</strong>mokrazian, postfrankismoan alegia,<br />

<strong>de</strong>itoratz<strong>en</strong> da. Estatistik<strong>en</strong> batzuetan irakurrita daukadanez, produkzio katalanean<br />

antzeko prozesua gertatu om<strong>en</strong> da. Galegoan ez dakit, seguru<strong>en</strong>ik ez da oso<br />

bestela. Estatistika horiek egia badiote. Galeuzcako liburu produkzioa bipolarizatu<br />

egin da: indartu, poesia eta nobela egin bi<strong>de</strong> da mutur batean (g<strong>en</strong>ero formal<strong>en</strong>ak<br />

eta subjetibo<strong>en</strong>ak); liburu tekniko utilitarioa, beste muturrean (testu-liburua eta<br />

irakaskuntzako materiala bereziki), beste «edukineko literatura» orok zailtasun<br />

geroz eta handiagoak aurkitz<strong>en</strong> ditu<strong>en</strong> artean iraun ahal izateko. Metropoliar<strong>en</strong><br />

hegemonismo kulturala ispilatuko om<strong>en</strong> litzateke f<strong>en</strong>om<strong>en</strong>o horretan, mintzaira<br />

«periferiko»ak irudim<strong>en</strong>ar<strong>en</strong> eta s<strong>en</strong>tim<strong>en</strong>duar<strong>en</strong> eremuetan loratz<strong>en</strong> utziz, produkzio<br />

intelektual teorikoar<strong>en</strong> monopolioari hainbat gotorkiago eusteko.<br />

Ez nago ziur-ziur katalanez eta galegoz horrelaxe ote <strong>de</strong>n. Euskaraz gaur egun<br />

ez da erraza saioak publikatu ahal izatea. Idatzi eta kaxoian geratz<strong>en</strong> dira. Bestal<strong>de</strong>,<br />

euskarazko saioari dagokionez, aspaldion abertitz<strong>en</strong> da, lehorte honek m<strong>en</strong><strong>de</strong><br />

guztian eta historia osoan urterik oparo<strong>en</strong>ei segida-segidan jarraitu diela. Saioar<strong>en</strong><br />

kontzeptua zehazgabea da eta nahiago dut ez sartu «saio» gehiago ala gutxiago<br />

produzitz<strong>en</strong> <strong>de</strong>n letra-masa gisa erabatean. Nabaria dirudi halere, gogoeta<br />

interesgarritan literarioki nahiz ekarp<strong>en</strong>ar<strong>en</strong> al<strong>de</strong>tik, Franco hil eta hutsarte batek<br />

jarraitu duela.<br />

Esplikazioetan gehiegi sartu gabe, maiz aipatu baitira gure kasuan halako<br />

<strong>de</strong>sberdinak, behiala emat<strong>en</strong> z<strong>en</strong> arrazoi bat ekarriko dut honera: G. Lukács -<strong>en</strong>gan<br />

oin hartuz hain zuz<strong>en</strong>, eskuarki konfesatu izan baita. Saioar<strong>en</strong> eta dogmatismoar<strong>en</strong><br />

kontzeptuak elkar ukatzaileak dira. Baita saioa eta koakzioa, p<strong>en</strong>tsam<strong>en</strong>duar<strong>en</strong><br />

inposa edo zapalketa ere. Horregatik ekial<strong>de</strong> komunistak, salbuesp<strong>en</strong> gutxi salbu,<br />

saio gogoangarririk ez om<strong>en</strong> du ap<strong>en</strong>as sortu (G. Haas: «Lini<strong>en</strong>treue, dogmatische<br />

Essays sind nicht möglich; von einig<strong>en</strong> Ausnahm<strong>en</strong>...abgeseh<strong>en</strong> verlöscht die<br />

Essayistik <strong>de</strong>shalb in <strong>de</strong>n dogmatisch abgeschirmt<strong>en</strong> sozialistisch<strong>en</strong> Län<strong>de</strong>rn, ein<br />

Vorgang, <strong>de</strong>r noch keineswegs g<strong>en</strong>üg<strong>en</strong>d Beachtung gefun<strong>de</strong>n hat»). Beraz saioar<strong>en</strong><br />

gainbehera, kultura itxi hertsakorrean bizi garela «<strong>de</strong>mokrazia inposakor» honetan,<br />

ortodoxia berri pila honetan, izan liteke sintoma... «Gure aitar<strong>en</strong> etxea» oso<br />

murruztu zerratua dago zazpi giltzaz eta zerrailaz, kanpotik adina or<strong>de</strong>a barrutik.<br />

Beharbada honekin euskal saioar<strong>en</strong> egoera problematikoa <strong>de</strong>skribatu samarturik<br />

utz g<strong>en</strong>ezake. Beste bi puntutxo seinalatuko dut orain, saioar<strong>en</strong> berezko<br />

arazozkotasun barnetikoari buruz, geure esperi<strong>en</strong>tzian antzeman g<strong>en</strong>iezaioke<strong>en</strong><br />

eran.<br />

3. Umore behar da Euskadin eta libertatea behar da <strong>de</strong>nbora hauetan p<strong>en</strong>tsam<strong>en</strong>du<br />

GALEUZCA<br />

35


(jarrera, s<strong>en</strong>tiera, ikuspegi) berririk arriskatzeko. Besteekiko adina, norbere<br />

buruarekiko askatasuna. Orain ez naiz ari z<strong>en</strong>tsura eta m<strong>en</strong><strong>de</strong>ku sozialaz<br />

«bestelakoar<strong>en</strong>» aurka. Izan ere berriar<strong>en</strong> formulazioa, ia ezinbestean, fragm<strong>en</strong>to<br />

antzean eta beharbada probokazio irudiko botatz<strong>en</strong> da j<strong>en</strong>daurrera, borobildu eta<br />

leundu gabekoa, eztanda-arriskuz; oraindik <strong>de</strong>saktibatu gabe, j<strong>en</strong><strong>de</strong> finari minik ez<br />

emateko. Amaitu gabeko obrar<strong>en</strong> akatsez, okerrez, hutsuneez, injustiziez agian.<br />

Axular bezalaxe ohartunago izat<strong>en</strong> baita saiogilea bera beste inor baino, askatasun<br />

intelektual noble bat behar da saiorako. Sozialki zuhurragoa da, esaterako,<br />

«zi<strong>en</strong>tifikotasun» aka<strong>de</strong>mikoetan ost<strong>en</strong>tzea.<br />

(Horixe egit<strong>en</strong> da, saio sinple bat analisi gisa edo kamuflatz<strong>en</strong> <strong>de</strong>nean). Musilek,<br />

nobela baino saioagoa om<strong>en</strong> zelako eztabaidan ibili <strong>de</strong>n obra batean, Mann<br />

ohne Eig<strong>en</strong>schaft<strong>en</strong>, filosofoak erasiatz<strong>en</strong> ditu: filosofoak j<strong>en</strong><strong>de</strong> bortxaginak om<strong>en</strong><br />

dira, mundua m<strong>en</strong>pean hartu nahi eta, armadarik ez edukitzean, sistema batekin<br />

azpiratz<strong>en</strong> dut<strong>en</strong>ak. («Philosoph<strong>en</strong> sind Gewalttäter, die keine Armee zur Verfügung<br />

hab<strong>en</strong> und sich <strong>de</strong>shalb die Welt in <strong>de</strong>r Weise unterwerf<strong>en</strong>, dass sie sie in ein System<br />

sperr<strong>en</strong>»). Horrelakorik, egia esan, ez da falta izan filosofian, alemanean bereziki.<br />

Baina <strong>de</strong>nborar<strong>en</strong> errekak eramanak dirudite burujope horiek aspaldi. Egun<br />

filosofian egit<strong>en</strong> <strong>de</strong>na, itzul-inguruak da, hurbilketak eta saioak; beharbada<br />

mosaikoak, ez sistemak. «Enseiu eta permadura flako batzuk» alegia. Azk<strong>en</strong> hitza<br />

galdu egin da filosofia garaiki<strong>de</strong>an. Ernazim<strong>en</strong>tuko egoeran bezala gau<strong>de</strong> berriro.<br />

Zatizkotasunar<strong>en</strong> al<strong>de</strong> honetatik, uste dut, lotz<strong>en</strong> direla estu<strong>en</strong>ik saio mo<strong>de</strong>rnoa<br />

eta filosofia mo<strong>de</strong>rnoa. Locke-k berak erreparazt<strong>en</strong> zion hori jada Molyneux-i bere<br />

Essay-az gutun batean idazt<strong>en</strong> zionean, azpimarratuz, I like the method it is in better<br />

than that of the schools. Traktatuan sistema mintzo da. Bilaketa filosofikoa zati<br />

solteka idazteagatik («by incoher<strong>en</strong>t parcels») hoberizt<strong>en</strong> dio Locke-k bere iharduerari<br />

traktatu eskolastikoari baino. Saioan, <strong>de</strong>finizioz, ihardunaldi bat da hain zuz<strong>en</strong><br />

daukaguna, prozesu bat, borroka bat, zirriborro eta proiektu bat: sekula ez azk<strong>en</strong>hitza,<br />

euskaraz beti apezar<strong>en</strong>a om<strong>en</strong> duguna. Saioa literarioki forma irekia bezala<br />

<strong>de</strong>finitz<strong>en</strong> bada, hortaz, bukaezinezkoar<strong>en</strong> irekitasuna p<strong>en</strong>tsam<strong>en</strong>du mo<strong>de</strong>rnoar<strong>en</strong><br />

propio<strong>en</strong>tzat jo baitaiteke halaber, ezaugarri hori forman bezala edukinean<br />

daukagu horretara. Saioa torso da. Nahi edo behar <strong>de</strong>na esan, mailuarekin esanda<br />

uztea eskatz<strong>en</strong> du saioak. (Zilarginar<strong>en</strong> mailutxoa ere badago noski). Esan zirtizarta.<br />

Horizontear<strong>en</strong> edo ikuspegiar<strong>en</strong> osotasuna da, saioak inoiz eskatz<strong>en</strong> ez<br />

du<strong>en</strong>a. «Hasi, saiolari ez da Adan eta Ebarekin hast<strong>en</strong>, hitzegitera doan zerarekintxe<br />

baino; hartan berari zer-nola ageri zaion, esat<strong>en</strong> du; et<strong>en</strong>, berea bukatu duela<br />

s<strong>en</strong>titz<strong>en</strong> etet<strong>en</strong> du eta ez hondarrean <strong>de</strong>us gehiago ez legoke<strong>en</strong>ean». Saiolaria libre<br />

da edonondik hasteko, ibiltzeko, bukatzeko: ez da ilogikoa, baina logika ez da bere<br />

preokupazioa. P<strong>en</strong>tsam<strong>en</strong>duar<strong>en</strong> bere garapi<strong>de</strong>an koordinatu egit<strong>en</strong> dira elem<strong>en</strong>tuak,<br />

ez subordinatu (Adorno, Der Essay als Form). Berak ez baitu mundu bat eraiki,<br />

irakatsi nahi, baina zerbait agerira atera bakarrik.<br />

«Entseiatzea»r<strong>en</strong> esanahi bat (essayer) barneko inhibizioak gainditu eta arriskatzea<br />

da, ikuspegi diskutigarri bat publikoan b<strong>en</strong>turatzea, kontraesanari azartzea.<br />

Hartz<strong>en</strong> badugu euskal saioar<strong>en</strong> oraingo historian hiru mugaldi, Salbatore, Txillar<strong>de</strong>gi<br />

36 GALEUZCA


eta Gil Bera adibi<strong>de</strong>z edo Patziku Perur<strong>en</strong>a, kritikoek neke handirik ez dute izango<br />

hori<strong>en</strong> saioetan ezaskitasunak somatzeko, inkoher<strong>en</strong>tziak, ikuspegi ezosoak eta<br />

al<strong>de</strong>rkikeriak, are kontraesan gorri-gorriak. Kontraesana bilaka liteke batzutan<br />

literarioki apropos bilatua (berariazko baliapi<strong>de</strong> bat), Unamuno-r<strong>en</strong> paradox<strong>en</strong><br />

gisara, hots, mundu puskatu bat espresatzeko modu puskatua. Besterik da, or<strong>de</strong>a,<br />

zerikusirik nolabait eduki arr<strong>en</strong>, ETAr<strong>en</strong> sorrerako urte haietantxe Txillar<strong>de</strong>gik<br />

erradikalki «ala ezpata, ala gurutza» planteatu du<strong>en</strong> modua esaterako («Kristautasuna<br />

eta mundutar garaitzap<strong>en</strong>a»); edo Gil Berak oraintxe moraltasuna edo <strong>de</strong>mokrazia<br />

bezalako kontzeptu sakratuak patata bat bezalaxe irreber<strong>en</strong>tziazko bere labanarekin<br />

zuritz<strong>en</strong> badizkigu.<br />

Izpiritu arriskatuek biziarazt<strong>en</strong> dute saioa: saioar<strong>en</strong> falta, beraz, anitz kausa<br />

<strong>de</strong>sberdin<strong>en</strong>gatik izango da, ez da izpiritu libre<strong>en</strong> gure soberagatik.<br />

4. Gogoetar<strong>en</strong> printzipio gisa subjektibitatear<strong>en</strong> aitortzan abiatz<strong>en</strong> da saioa<br />

historikoki zein formalki. Saioa ez bertsoak eta ez prosak <strong>de</strong>finitz<strong>en</strong> du, eta ez<br />

gaiak. Handiak eta txikiak izan litezke saioak. Edukinar<strong>en</strong> al<strong>de</strong>tik mila gaitakoak.<br />

Saioa <strong>de</strong>finitz<strong>en</strong> du<strong>en</strong>a, gai horiek erabiltzeko bere jitea da. Gaiak abordatzeko<br />

modu gogoetazko subjektiboa.<br />

Jakin badakigu p<strong>en</strong>tsam<strong>en</strong>du oro <strong>de</strong>la berez subjektiboa, baldintzatua<br />

al<strong>de</strong>rdikorra, aldiak nahiz tokiak mugatua. Baina traktatuan adibi<strong>de</strong>z (ikerketa<br />

aka<strong>de</strong>mikoan) ukatu, ego gainditu, edo ezkutatu egin nahi izat<strong>en</strong> da, formalki<br />

behintzat, subjektibotasuna (objektibitatear<strong>en</strong> arau jakin batzuei obedituz<br />

horretarako). Al<strong>de</strong>rantziz saioak osoki asumitu eta bere forma bihurtz<strong>en</strong> dizu<br />

subjektibitatea. Ez zaigu axola egiazki subjektibo<strong>en</strong>a zein <strong>de</strong>n azk<strong>en</strong> finean. Saioa<br />

propio gogoeta subjektibo bat<strong>en</strong> manera espresatz<strong>en</strong> da.<br />

Montaigne-k bere saioak Platon-<strong>en</strong> antzera, gogoetari solasean barr<strong>en</strong>a harathonat<br />

paseiaraziz, gustu om<strong>en</strong> zuke<strong>en</strong> idaztea. (Aukeran Peru Abarka-ko elkarrizketa<br />

gidatuegia da saiorako). Bacon-ek halaber, iz<strong>en</strong>a berria badu, izana aspaldikoa<br />

duela saioak, esplikatz<strong>en</strong> du: «for S<strong>en</strong>eca’s to Lucilius (...) are Essaies, that is<br />

dispersed Meditations». Ernazim<strong>en</strong>tuari buruz, Mo<strong>de</strong>rniar<strong>en</strong> hasieran, P.O. Kristellerek<br />

«gutunak, traktatua baino pertsonalagoa izaki, saioar<strong>en</strong> funtzioak bete zitu<strong>en</strong>,<br />

har<strong>en</strong> aitzindaria zinez bera izan baita» <strong>de</strong>rizkio. Izpiritu berriak, baliapi<strong>de</strong> berriak<br />

(R<strong>en</strong>aissance thought, II). Botticelli-r<strong>en</strong> pintura bat bezala, plazerez imagina<br />

g<strong>en</strong>ezake, saioa jaiotz<strong>en</strong> Ernazim<strong>en</strong>tuan: humanist<strong>en</strong> eskutizketatik eta jakinguratik,<br />

saloe literarietako berriketa ing<strong>en</strong>iotsu edo subtil<strong>en</strong> gozam<strong>en</strong>etik, esan liteke izan<br />

ere sortu <strong>de</strong>la saioa. Saioak, uste pertsonalak m<strong>en</strong>pegabeki lagunartean komunikatu,<br />

eta komunikazioa ospatu, egit<strong>en</strong> du. Izpiritu solastiar<strong>en</strong> g<strong>en</strong>eroa da. (H. Krügerek,<br />

horregatik, saioari zerbait aristokratikoa datxekola, uste du). Nobelarekin, Aro<br />

Mo<strong>de</strong>rnoar<strong>en</strong> g<strong>en</strong>ero karakteristiko<strong>en</strong>a <strong>de</strong>rizkio z<strong>en</strong>baitek. Baina erreparo txiki bi<br />

egin beharrean gaituzu hem<strong>en</strong>.<br />

a. E<strong>de</strong>rki, hori <strong>de</strong>na oso polita da. Beharbada errealitatean bildur izan beharra<br />

dago, postmo<strong>de</strong>rniaraino apika heldu ez bagara ere. Mo<strong>de</strong>rnia xahar usteldu samar<br />

batean bai, bizi garela, Euskadin behintzat. Teorian subjektibitatea oso modan<br />

dago. Hem<strong>en</strong> <strong>de</strong>nok gara izpiritu libreak eta kritikoak. Saioak, beraz, giro ezin<br />

GALEUZCA<br />

37


hobea edukiko luke gure artean... Ez <strong>de</strong>la horrela, ez daukat salaketan luzatu<br />

beharrik: hem<strong>en</strong>txe dugu lan horretan azk<strong>en</strong> aldian merezim<strong>en</strong>du propioz gail<strong>en</strong>du<br />

<strong>de</strong>n bi saiolari nafar, nik baino hobeto egin <strong>de</strong>zakete beraiek. Subjektibitateak<br />

Mo<strong>de</strong>rnia ekarri du: baina Mo<strong>de</strong>rnitateak ito egin du gero subjektibitatea. «Gizon<br />

normala»r<strong>en</strong> m<strong>en</strong><strong>de</strong>an bizi gara (Gil Bera). D<strong>en</strong>a «eritzi» (<strong>de</strong>na erlatibo) bihurtze<br />

«<strong>de</strong>mokratikoak», kualitatiboki <strong>de</strong>baluatu egin du p<strong>en</strong>tsatzea, arrazoitzea: zer<br />

esateak baino, orduan, zeinek edo z<strong>en</strong>batek esateak altxatz<strong>en</strong> du hitza arrazoirik<br />

izatera, arrazoi gor<strong>en</strong>a beti ere Maisu Gehi<strong>en</strong>go izaki. Izpiritu saiogilear<strong>en</strong><br />

azk<strong>en</strong>betiko heriotza: arimatxo katixima-beharra.<br />

b. Beste kontsi<strong>de</strong>razio bat, piska bat al<strong>de</strong>rantziz begira: Saioa ez da saioan<br />

bakarrik bizi. Ernazim<strong>en</strong>tutik gure egunetara, izpiritu libre<strong>en</strong> historia bezain<br />

konfusoa saioar<strong>en</strong>a bilakatu da. Saioak beste g<strong>en</strong>ero batzuk inbaditu egin ditu,<br />

nolabait esateko; edo subjektibitate saiogileak maiz beste g<strong>en</strong>ero batzuetara ihes<br />

egin duela, esan beharko g<strong>en</strong>uke agian hobeto, antzerkira, etab., nobelara bereziki<br />

(gogoetari «seriotasunak» sozialki esijituriko objektibitatear<strong>en</strong> gartzelatik<br />

esk<strong>en</strong>ategiko eta fabulako libertatera). Agerketa <strong>de</strong>sberdinak dauzka f<strong>en</strong>om<strong>en</strong>o<br />

konplexu horrek: Miran<strong>de</strong>k erre egin du gizagaindikoaz saioa eta Haur Besoetakoa<br />

nobela idatzi. Zer g<strong>en</strong>ero modu kontsi<strong>de</strong>ratu Gandiagar<strong>en</strong> D<strong>en</strong>bora galdu al<strong>de</strong>?<br />

Saioa, O Wil<strong>de</strong>-r<strong>en</strong> arabera, «norbere arimar<strong>en</strong> informe bat besterik ez da (...),<br />

autobiografiar<strong>en</strong> forma duin bakarra pertsona landu bat<strong>en</strong>tzat»... Iruñea honetan<br />

zilegi izan bekigu, nolanahi ere, Hemingway-r<strong>en</strong> ezt<strong>en</strong>kada A. Huxley-ri gogoratzea:<br />

saio bezala argitaratu eta prezio merke batean agian saldu ahal izango lituzke<strong>en</strong><br />

bere burutazio intelektual propioak, artifizialki asmaturiko karaktere<strong>en</strong> ahotan<br />

jartzea, nobelako pertsonaia gisa azaldu eta irabazitsuagoak baitira horiek, izan<br />

liteke idazle bat<strong>en</strong>tzat operazio ekonomiko err<strong>en</strong>tagina, ez da literatura» («For a<br />

writer to put his own intellectual musings, which he might sell for a Iow price as<br />

essays, into the mouth of artificially constructed characters which are more<br />

remunerative wh<strong>en</strong> issued as people in a novel is good economics perhaps, but<br />

does not make literature»: Death in the Afternoon). Halere gerta liteke<strong>en</strong>a, izpiritu<br />

saiogilear<strong>en</strong> preokupaziorik logika ez <strong>de</strong>n bezala, ez izatea da Hemingway-r<strong>en</strong><br />

literatura ere.<br />

5. Seguru<strong>en</strong>ik ez da hem<strong>en</strong>go egitekoa saioa errebindikatzea (mintzaira<br />

galeuzcarretan), baina egin gabe ere ez nuke bukatu nahi. Hizkuntzon<br />

normalizazioar<strong>en</strong> iz<strong>en</strong>ean egin liteke hori (cfr. Txillar<strong>de</strong>gi, «Saiakera eta hizkuntz<strong>en</strong><br />

pizkun<strong>de</strong>a», 1970, monografikoa Salbatore Mitxel<strong>en</strong>ari buruz). Literaturar<strong>en</strong><br />

normalizazioar<strong>en</strong> iz<strong>en</strong>ean (beste g<strong>en</strong>ero<strong>en</strong> osagarri eta lagungarri). Edozeinek<br />

daukan eskubi<strong>de</strong>ar<strong>en</strong> iz<strong>en</strong>ean justu saioa gogoko<strong>en</strong>a izateko idatz nahiz irakurgai,<br />

etab. etab. Beste al<strong>de</strong> batetik errebindikatuko nuke nik orain.<br />

Batzuk uste dugu, subjektibitate bakoiztarrak bezalaxe (pertsonalak),<br />

subjektibitate kolektiboak dau<strong>de</strong>la (nazionalak). Baina subjektibitatea eidos<br />

metafisiko eternalik ez da: <strong>de</strong>sarroilatz<strong>en</strong> <strong>de</strong>n huraxe bakarrik edukitz<strong>en</strong> da.<br />

Desarroilo hori da, hem<strong>en</strong> <strong>de</strong>nok errebindika g<strong>en</strong>ezake<strong>en</strong>a gure herri<strong>en</strong>tzat.<br />

Herri bat berdin subjektibitate bat (ez da faltako errezelorik hem<strong>en</strong>txe: hor<br />

38 GALEUZCA


konpon halere polemika zahar horiek): leh<strong>en</strong>ago hem<strong>en</strong> oso maite izan dira,<br />

hizkuntza batek mundu-ikustera bat biltz<strong>en</strong> om<strong>en</strong> duela bezalako tesiak, etab.<br />

(«Euskal s<strong>en</strong>a», burujabetzar<strong>en</strong> euskal kontzeptua eta antzekoak). Humboldt ez<br />

g<strong>en</strong>u<strong>en</strong> alferrik adiski<strong>de</strong>. D<strong>en</strong>a <strong>de</strong>la, gizarte elebakar isolatu hertsietan ohartua z<strong>en</strong><br />

orduan hori, nahikoa egia baitzirudi<strong>en</strong> han. Planteamol<strong>de</strong> estatikoek interesa galdu<br />

dute or<strong>de</strong>a. Honez gero kulturak ez dira ber<strong>en</strong> baitan bil-bil monolitikoki bizi.<br />

Gauzak asko aldatu dira gure munduan, ikuspi<strong>de</strong> haiek ere oso eztabaidatuak<br />

bihurtu zaizkigu. (Hobeto ikasi dugu, mundu ikuskeran tarteratz<strong>en</strong> dir<strong>en</strong> faktore<br />

ezberdin<strong>en</strong> konplexitatea). Egia beti ere zera da: hizkuntza batek, beraz esperi<strong>en</strong>tzi<br />

komunitate batek, mundu ikuskera original bat posibilitatz<strong>en</strong> duela. Posibilitate<br />

horretaz indar <strong>de</strong>sberdinak <strong>de</strong>sberdinki baliatz<strong>en</strong> direla (Oroit «euskaldun<br />

fe<strong>de</strong>dun»az). Hizkuntza bakoitza, komunitate bakoitza, historia eta esperi<strong>en</strong>tzia<br />

bakoitza, eskaintza bat eta gomita bat da beti, kontzi<strong>en</strong>tziar<strong>en</strong> forma berri bat<br />

<strong>de</strong>sarroilatzeko. Desarroilatu beharra dagoela bakarrik, posibilitatea errealitate<br />

bihurtu: eta ea zeinek egit<strong>en</strong> du<strong>en</strong> hori. Ez esklusiboki saioan, baina saioan ere bai.<br />

Honela ikusita, saioa gure bi<strong>de</strong>gintzako meditazioa bilaka daiteke: errebindika<br />

g<strong>en</strong>ezake, izan <strong>de</strong>zagula. Gure egoerar<strong>en</strong> geure gogoeta. Egoerar<strong>en</strong> gogoeta<br />

egoerar<strong>en</strong> barrutik.<br />

Agian merezi du hem<strong>en</strong> Txillar<strong>de</strong>giri aitortzea/gogoratzea, aipatu artikuluan<br />

orain hogeitabost urte berak horrelaxe agertz<strong>en</strong> zigula ordurako jada saioa<br />

literaturar<strong>en</strong> eta filosofiar<strong>en</strong> artean kokatuz: «gaur egun saiakerak s<strong>en</strong>tidu berezi<br />

bat hartu du munduan: erdi literatura erdi filosofia», formulatz<strong>en</strong> zuela (Jakin Sorta<br />

2, 1970, 57). Eguneroko «filosofia txikia» bezala adieraziko luke saioak. Zer ari<br />

zaigun, zer ari gar<strong>en</strong>, hausnartuko luke. (Euskaldungoar<strong>en</strong> azk<strong>en</strong>eko historia<br />

guztian zeinek ez du inbitazio-garraisia s<strong>en</strong>titz<strong>en</strong> hausnarketa serio<strong>en</strong>erako ?).<br />

«Saiakera, beharbada, problema zehatzei buruzko ‘mikrofilosofia’ iz<strong>en</strong>da diteke».<br />

Abiapuntuko norbere egoera eta subjektibitatea kontzi<strong>en</strong>teki harturik, zatikazatika<br />

buruturiko filosofia konkretua, erantzun fragm<strong>en</strong>toa, gal<strong>de</strong>ra. Egoera bat,<br />

izan ere, edo mom<strong>en</strong>tu bat (Euskal Herriar<strong>en</strong> oraingoxe mom<strong>en</strong>tu ataskatu hau,<br />

esaterako), ez da gogoetar<strong>en</strong>tzat zulo bat estalita, mila posibilitater<strong>en</strong> aska irekia<br />

baizik. Gertatu ere halaxe gertatz<strong>en</strong> da: historia berri<strong>en</strong>ar<strong>en</strong> gure (eta nafar?)<br />

partikularitate batzuetatik, iruditz<strong>en</strong> zait, esplikatz<strong>en</strong> zaigula Gil Berar<strong>en</strong> eta<br />

Patziku Perur<strong>en</strong>ar<strong>en</strong> azk<strong>en</strong>eko euskal saioa, saio nafarra, grosso modo Iruzur<br />

Handiar<strong>en</strong> aurkako matxinada totala bezala <strong>de</strong>fini liteke<strong>en</strong>a apika. Hori<strong>en</strong> saioan<br />

60/70etako saioko anitz motibo topatz<strong>en</strong> da, baina tonua, erradikaltasuna, estiloa,<br />

guztiz dira berriak.<br />

Unibertsoa miatzeko, edozein da ikuspuntu nahikoa txikia eta handia une<br />

berean: ez handiagoa eta ez txikiagoa gurea beste edozein<strong>en</strong>a baino. Bakoitzak<br />

bere ikuspuntua <strong>de</strong>sarroilatuz, bere subjektibitatear<strong>en</strong> eran ihardunez libre gogoetan,<br />

bere esperi<strong>en</strong>tziatik interpretatuz errealitatea (bere «harri pilar<strong>en</strong> azpitik»), aberastu<br />

baino ez dugu egingo, <strong>de</strong>nok egin gaitu<strong>en</strong> eta egit<strong>en</strong> dugun mundu hori. Eta<br />

filosofian ere, nik uste gaur posible <strong>de</strong>n filosofi modu egiati bakarra egin<strong>en</strong> dugu.<br />

Bakarrik, geure p<strong>en</strong>tsam<strong>en</strong>du bat bi<strong>de</strong>ratzeko, gauzak geure egoeratik p<strong>en</strong>tsatuz<br />

geure j<strong>en</strong><strong>de</strong>ar<strong>en</strong>tzat, euskal saioak orain du<strong>en</strong> arazo larri<strong>en</strong>a foro bat<strong>en</strong> falta da, nik<br />

uste. Hori, nik ez dakit nori tokatuko zaion eta non, errebindikatzera.<br />

GALEUZCA<br />

39


Algunas reflexiones y reivindicación <strong>de</strong>l <strong>en</strong>sayo<br />

Estas notas están concebidas <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la<br />

evi<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> que el <strong>en</strong>sayo vasco atraviesa<br />

un período <strong>de</strong> dificultad, casi <strong>de</strong> ahogo.<br />

1. El p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to vasco <strong>en</strong> el s. XX se<br />

ha manifestado <strong>en</strong> el <strong>en</strong>sayo, pero el <strong>en</strong>sayo<br />

ap<strong>en</strong>as ha merecido ninguna consi<strong>de</strong>ración<br />

<strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> la literatura vasca. Esto<br />

pue<strong>de</strong> haber sido, <strong>de</strong> una parte, por el<br />

discutido estatuto literario <strong>de</strong>l <strong>en</strong>sayo mismo,<br />

pero <strong>de</strong> otra, se observa que los principales<br />

<strong>en</strong>sayistas chocan con la honorabilidad<br />

«bi<strong>en</strong>p<strong>en</strong>sant» dominante. Ejemplos:<br />

Etxepare y su discusión r<strong>en</strong>ovada De<br />

Amore; Salbatore Mitxel<strong>en</strong>a y su reivindicación<br />

<strong>de</strong> Unamuno, etc.<br />

2. Según parece la crisis <strong>de</strong>l <strong>en</strong>sayo no<br />

es sólo vasca: la producción <strong>en</strong>sayística<br />

parece haber disminuído <strong>en</strong> las tres «l<strong>en</strong>guas<br />

periféricas»: ¿hegemonismo cultural<br />

<strong>de</strong> la metrópoli <strong>en</strong> la literatura «objetiva»?<br />

¿O falta <strong>de</strong> un p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to autónomo <strong>en</strong><br />

una «<strong>de</strong>mocracia impositiva»?<br />

3. Escribir <strong>en</strong>sayo no <strong>de</strong>ja <strong>de</strong> constituir<br />

un riesgo y una av<strong>en</strong>tura: <strong>en</strong> una sociedad<br />

que cada vez mira más al quién dice, sobre<br />

el qué dice, la r<strong>en</strong>uncia al acabado académico<br />

<strong>de</strong> la exposición a favor <strong>de</strong>l<br />

fragm<strong>en</strong>tarismo, es consi<strong>de</strong>rada fácilm<strong>en</strong>te<br />

como falta <strong>de</strong> seriedad. El <strong>en</strong>sayo pasa a<br />

ser una especie <strong>de</strong> género chico <strong>de</strong> intelectuales<br />

marginales.<br />

4. Tanto histórica como formalm<strong>en</strong>te el<br />

<strong>en</strong>sayo vive <strong>de</strong>l reconocimi<strong>en</strong>to explícito<br />

<strong>de</strong> la subjetividad como fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> reflexión.<br />

No aspira a formular totalida<strong>de</strong>s, sino a<br />

JOXE AZURMENDI<br />

poner <strong>de</strong> manifiesto nuevas perspectivas.<br />

La «subjetividad <strong>en</strong>sayística» busca a<br />

veces su refugio –quizá por sus propias<br />

dificulta<strong>de</strong>s– <strong>en</strong> otros géneros: por ej. <strong>en</strong> la<br />

novela. (Miran<strong>de</strong> quema su <strong>en</strong>sayo sobre<br />

el Superhombre, escribe Haur Besoetakoa).<br />

Surge <strong>en</strong>tonces la discusión académica<br />

sobre la pureza literaria <strong>de</strong> tales obras.<br />

5. Nuestra reivindicación <strong>de</strong>l <strong>en</strong>sayo<br />

parte <strong>de</strong> diversas razones: la primera y<br />

principal es la convicción <strong>de</strong> que, lo mismo<br />

que subjetivida<strong>de</strong>s individuales (personales),<br />

hay subjetivida<strong>de</strong>s colectivas (nacionales).<br />

Necesitamos nuestro <strong>en</strong>sayo como<br />

la articulación –flexible, no dogmática– <strong>de</strong><br />

nuestra Weltanschauung.<br />

(Resum<strong>en</strong> <strong>de</strong> la pon<strong>en</strong>cia original)<br />

40 GALEUZCA


GALEUZCA<br />

Hauxe gai xelebrea<br />

PATZIKU PERURENA<br />

Hauxe gai xelebrea, gure herriko literaturar<strong>en</strong> komertzianteek para didat<strong>en</strong>a!<br />

Eskolako haur batek honelatsu zuz<strong>en</strong>duko luke gal<strong>de</strong>a: Ez al dira bada literatura,<br />

saiakera, poesia, folosofia, nobela eta zera horiek guziak? Nik baietz esan<strong>en</strong> nuke.<br />

Z<strong>en</strong>bait guraso jakitun<strong>en</strong> gal<strong>de</strong>retan baino xarma haundiago aurkitz<strong>en</strong> baitut<br />

oraindik, txoil hezigabeko haur bihurri lotsagabe hori<strong>en</strong> erantzunetan.<br />

Gauzak hola, guraso<strong>en</strong> bi<strong>de</strong>a al<strong>de</strong> batera utziz, haurrar<strong>en</strong> s<strong>en</strong>a bihurriari lotuko<br />

natzaio.<br />

Francis Baconek, 1612an, bere <strong>en</strong>tsegu lanak hastekoan, S<strong>en</strong>ekar<strong>en</strong> «Luciliori<br />

gutunak» idazlana gogoan zuelarik, hala esat<strong>en</strong> zu<strong>en</strong>: «Saiakera hitza, orain<br />

berrirokoa da, baina, kontzeptua aspaldikoa dugu, gizonar<strong>en</strong> gogoa bezain<br />

zaharra» . Halabaina, F. Baconek saiakera <strong>de</strong>lako horr<strong>en</strong> eredutzat S<strong>en</strong>ekar<strong>en</strong><br />

«Luciliori gutunak» eredutzat hartu zitu<strong>en</strong> bezelaxe, gizonak hitzez zuritu zu<strong>en</strong><br />

aurr<strong>en</strong>eko kontua har zezake<strong>en</strong> lasai aski.<br />

Literatur j<strong>en</strong>ero<strong>en</strong> kontua, atzo goizeko ergelkeria da. Literaturar<strong>en</strong> z<strong>en</strong>tzu<br />

zaharrean, ez da santa sekulan egin, al<strong>de</strong>z edo mol<strong>de</strong>z, saiakera ez <strong>de</strong>n literatur<br />

obra onik. Literatur sorkuntza, nolanahikoa <strong>de</strong>la ere, giza gogoak bere egia<br />

irudikatz<strong>en</strong> egit<strong>en</strong> du<strong>en</strong> saiakera baita. Nork bere egia ezartzeko egit<strong>en</strong> du<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong>tsegua. Literaturak ez du beste funtsik. Egia <strong>de</strong>lako hori bakoitzak nola pisatz<strong>en</strong><br />

du<strong>en</strong> da kontua; hain zuz<strong>en</strong> ere, saiakera, latineko «exagium» hitzetik baitator, eta<br />

«pisutan neurtzea» esan nahi du. Egiar<strong>en</strong> pisua or<strong>de</strong>a, hagitz pisu <strong>en</strong>gainagarria<br />

izaki.<br />

Niri, egia esan behar badut, nere nortasuna eta erom<strong>en</strong>a indarberritz<strong>en</strong> du<strong>en</strong><br />

egia huraxe iduritu izandu zait beti egiarik e<strong>de</strong>rr<strong>en</strong>a; edo beste modu batera<br />

esanez: nolahala neure egia finkatu huraxe txoil urratu eta beste gradu batera<br />

goitituz berriro zalantzan paratz<strong>en</strong> nau<strong>en</strong> egia e<strong>de</strong>r huraxe. Izan ere, irakurlea<br />

erabat <strong>en</strong>gaintzeko asmo osoan idazt<strong>en</strong> du<strong>en</strong>ak, bera ere askotan txoil <strong>en</strong>gainatua<br />

izana <strong>de</strong>la erakust<strong>en</strong> baitu, eta ondor<strong>en</strong>ez, har<strong>en</strong> izpirituak ez duela argitasunik eta<br />

indarrik batere inor<strong>en</strong> esana zalantzan paratzeko.<br />

Al<strong>de</strong> honetatik, zera esan<strong>en</strong> nuke: letorea nolako, idazlea halako. Badira letore<br />

batzuk, ber<strong>en</strong> egian ixteko bestetako leitz<strong>en</strong> ez dut<strong>en</strong>ak, eta ondorioz, ber<strong>en</strong> egia<br />

ixteko baiz<strong>en</strong> idazt<strong>en</strong> ez dut<strong>en</strong>ak. Berehala nabari ohi dira halakoak. Bi<strong>de</strong>nabar<br />

esan, sekulan ez dira izandu nere gogokoak. Gaitz bat<strong>en</strong> inguruko negarra<br />

berritzea baitute lema bakar. Eta mailaketa exotikoak besterik ez dituzte egit<strong>en</strong><br />

lema horri itxura exotiko berri bat<strong>en</strong> axalpean leh<strong>en</strong>goan eusteko. Konparazio<br />

41


atera, etorriko zaizkizu zakurrar<strong>en</strong> ipurditik, hizkuntza gaixo<strong>en</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>tsar<strong>en</strong><br />

iz<strong>en</strong>ean, eta euskaraganako errukiari buruzko tesiak plazaratuko dizkizute, esan<br />

bezela, mailakatze hagitz exotikoak eginez. Nola diagnostikatu euskarar<strong>en</strong> gaitza?<br />

Horra, leh<strong>en</strong>goak aski ez, gaurko botika xuri berria, horra gaitzar<strong>en</strong> literatura<br />

numerotan: euskara norberagan, euskara familian, euskara lanean, euskara<br />

gizarteko harremanetan, euskara herrian, eta azk<strong>en</strong>ik euskara nazio osoan,<br />

hitzegin dadinean. Horietako maila numeratu batean, agian aurr<strong>en</strong>ekoan, zipo<br />

egit<strong>en</strong> badu, akabo om<strong>en</strong> <strong>de</strong>la euskara, muturrez aurrera erori eta kopeta hautsiko<br />

om<strong>en</strong> duela.<br />

Horra euskaldun guziak xoraturik, saiogile apal arrotzari laudorioka. Izan ere,<br />

halako saiakerak baitira hem<strong>en</strong> aho betean goraipatuak, eskolaz eskola salduak,<br />

erakun<strong>de</strong>z erakun<strong>de</strong> promozionatuak, etxez etxe erosiak, eta hitzaldirik hitzaldi<br />

aztertuak. Gaitza eta negarra zabalduz gero, euskaldun<strong>en</strong> gogo xikina kont<strong>en</strong>tu<br />

beti. P<strong>en</strong>tsalari nafar batek hagitz ongi esat<strong>en</strong> du<strong>en</strong> bezala, funtsean horixe baita<br />

euskaldunak aspaldian egit<strong>en</strong> du<strong>en</strong> eskaera: «nigandik gor<strong>de</strong> nazazue». Horregatik<br />

hitzegit<strong>en</strong> da hainbeste, eta idazt<strong>en</strong>, gure artean, «herriar<strong>en</strong> al<strong>de</strong>», «ekologiar<strong>en</strong><br />

onerako», «pakear<strong>en</strong> gorantzan»,«euskarar<strong>en</strong> ezinaz», «argiar<strong>en</strong> gaurkotasunaz»,<br />

eta beste lelo antzu nortasun or<strong>de</strong>zkatzaile askotaz.<br />

Niri or<strong>de</strong>a, ez iruditz<strong>en</strong> hori saiakera <strong>de</strong>nik, baizik eta euskaldunok eltzaburutzat<br />

jo bi<strong>de</strong>nabar, kanpotarrak dirua erraz irabazteko modua. Edo, ez al duzue uste<br />

zuek, esate bateko, euskarar<strong>en</strong> salbaziorako Txepetxek atera du<strong>en</strong> diskurtso hori<br />

guzia eta azk<strong>en</strong>eko mailaketa pollit hori <strong>de</strong>na, aspaldian larrean dabil<strong>en</strong> gure<br />

astoak ere bazeki<strong>en</strong> gauza ez <strong>de</strong>nik? Nik behintzat, bai. Ez gainera, zuek<br />

p<strong>en</strong>tsatuko duzu<strong>en</strong> bezela, guzi<strong>en</strong> kontrara ibiltzeak emat<strong>en</strong> du<strong>en</strong> atsegin hutsagatik.<br />

Al<strong>de</strong>rantziz esan<strong>en</strong> nuke kasik. Hola ibili beharrak emat<strong>en</strong> didan minagatik.<br />

Euskarak par egit<strong>en</strong> die Txepetxek eta gisako beste askok urterik urte hari buruz<br />

asmatz<strong>en</strong> dituzt<strong>en</strong> ergelkeriei. Euskara, joan <strong>de</strong>n aspaldiskoan, hartaz negarrez ari<br />

<strong>de</strong>n orori par eginez bizi da. Ez al duzue aditz<strong>en</strong> har<strong>en</strong> algara gozoa ? Ezetz ? Ez<br />

dakizue ongi orduan zer galtz<strong>en</strong> duzu<strong>en</strong>.<br />

Kontu hon<strong>en</strong> muina leh<strong>en</strong> aipatz<strong>en</strong> nu<strong>en</strong> gaitza da. Gaitzak jotako letoreak<br />

bere gaitzari buruz errespetoz eta ongi hitzegin<strong>en</strong> du<strong>en</strong> saikera nahi dizu, nahiz<br />

betiko ergelkeriak beste modu exotikoago batera esat<strong>en</strong> segi, betiere negarra<br />

<strong>de</strong>nak batera egiteko doinuan paratako letraxopa xuria. Hori Txepetxek ongi<br />

daki<strong>en</strong> gauza da, eta beste euskal idazle loriatu askok ere bai. Baina, kontuz inork<br />

esan, negar horri par gozoa egin<strong>en</strong> dion egia zakarragorik eta e<strong>de</strong>rragorik! Jainko<br />

egiteko herriarekin batera negar egitea baino bi<strong>de</strong> errazagorik ez baita. Munduko<br />

erlijio monoteista guzietako buruak hala jainkotuak baitira. Euskaldunak ere, ageri<br />

<strong>de</strong>nez, jainkoak eskatz<strong>en</strong> ditu. Herriarekin batera negar egit<strong>en</strong> besterik ez dakit<strong>en</strong><br />

jainko gaixoak, hitz xuriz begi<strong>en</strong> bistakoa estaliko diot<strong>en</strong> profetak.<br />

Gaitz hon<strong>en</strong> hariak, behiala bi leitzarrek izandako disputa dakarkit gogora:<br />

—Ni, oraintxe, Jainkoarekin besterik ez nauk fiatz<strong>en</strong>.<br />

—Ba, ni, harekin fiatz<strong>en</strong> nauk gutxina.<br />

42 GALEUZCA


— Ze ba?<br />

— Jainkoak nahi du<strong>en</strong>a egit<strong>en</strong> dik, eta nahi du<strong>en</strong>a egit<strong>en</strong> du<strong>en</strong>akin etzeok<br />

fiatzerik!<br />

Jainkoa bakarra eta sakratua z<strong>en</strong> garaiko arrazoipi<strong>de</strong> e<strong>de</strong>r hauek adierazgarriak<br />

dira hagitz. Gaur badirudi ez luketela halako baliorik, baina, ongi p<strong>en</strong>tsatz<strong>en</strong> jarriz<br />

gero, gaurko jainkoez, beste horr<strong>en</strong>beste esateko kapaz ez <strong>de</strong>n jakintsuz estalia<br />

daukagu euskal literatura xuri guzia. Goiko diskusio horretan ongi erreparatuz<br />

gero, ikus daiteke e<strong>de</strong>rki, batek nola Jainkoar<strong>en</strong> iz<strong>en</strong>ean betiko negar erraza egit<strong>en</strong><br />

du<strong>en</strong>, eta besteak berriz, Jainkotasun triste hori larrutuz, nola emat<strong>en</strong> dion bi<strong>de</strong><br />

z<strong>en</strong>tzuzko irri lasaiari. Horr<strong>en</strong> eskasi izugarria sumatz<strong>en</strong> dut euskal literaturan.<br />

Buruargitasun lasaia, kasik ahoa istera eragit<strong>en</strong> du<strong>en</strong> ironia gozoa, oso belar<br />

bakana da gure letr<strong>en</strong> larrean; gail<strong>en</strong>du egin baitzaio , beste belar klase bat: azpitik<br />

negar xikina darion irri lehor xitala.<br />

Kontu honek, euskal nobelagile mo<strong>de</strong>rno bat<strong>en</strong> ahotik jasoa dudan esaldi<br />

ezaguna dakarkit berriz burura. «Tradizioa ongi ezagutu behar <strong>de</strong>n gauza da, ahal<br />

du<strong>en</strong> guzian gezurra esanez <strong>en</strong>gaintz<strong>en</strong> baigaitu» . Mo<strong>de</strong>rno batek esana behar<br />

zu<strong>en</strong> izan; eta handik ehun urtera, beste mo<strong>de</strong>rno ileurdin batek ahotan hartua.<br />

Kontuz or<strong>de</strong>a! mo<strong>de</strong>rnismoar<strong>en</strong> iz<strong>en</strong>ean sortz<strong>en</strong> baitira tradiziorik haundi<strong>en</strong>ak. Nik<br />

al<strong>de</strong>rantziz paratuko nuke esaldi zelebre hori. «Tradizioa ongi ezagutu behar <strong>de</strong>n<br />

kontua da, gu, mo<strong>de</strong>rno ergelok ohartz<strong>en</strong> ez gar<strong>en</strong>eko egia e<strong>de</strong>r asko gor<strong>de</strong>tz<strong>en</strong><br />

baitu» . Horixe da, egungo euskal literaturak bizi du<strong>en</strong> beste gaitza: sexua, burua,<br />

sabela, gorputza, osasuna, arrazoia, espazioa, zerua, lurra, argia,... mo<strong>de</strong>rnismoak<br />

gauetik goizera sortu dituela uste izatea; hots, mo<strong>de</strong>rnitatean sinistea. Esan nahi<br />

dut, mo<strong>de</strong>rnismoar<strong>en</strong> tradizio ergelak itoa daukagula egungo p<strong>en</strong>tsam<strong>en</strong>dua.<br />

Konparazio batera, euskal usarioan, -tradizioan beraz-, bada esanera, nolabaitean<br />

gaitz hon<strong>en</strong> adierazgarri <strong>de</strong>na. Hala dio esanerak: kukuak zazpi urtez eskola<br />

ikast<strong>en</strong> aritu eta gero, kuku esat<strong>en</strong> besterik ez om<strong>en</strong> zu<strong>en</strong> ikasi. Gaurko euskaldun<br />

karreradun<strong>en</strong> karnetetan, unibertsitateko tituludun<strong>en</strong> diplometan, eta beste ohorezko<br />

agiri guzietan, inprimaturik egon beharko luk<strong>en</strong> esaldia <strong>de</strong>la iduritz<strong>en</strong> zait. Batez<br />

ere, jakin <strong>de</strong>zat<strong>en</strong>, jakitatea eta munduko sekretuak ez direla, gauetik goizera,<br />

haiek aurkituak izan. Al<strong>de</strong>rantziz, baizik, hai<strong>en</strong> mo<strong>de</strong>rnismo ergela <strong>de</strong>la medio,<br />

izan <strong>de</strong>la ahaztua, leh<strong>en</strong>dik jakina z<strong>en</strong> jakituria e<strong>de</strong>r guzia. Bestela esanik, herri<br />

batek z<strong>en</strong>bat eta j<strong>en</strong><strong>de</strong> karreradun gehiago ukan, orduan eta buruargitasun<br />

eskasagoa eta kultura maila ustelagoa izat<strong>en</strong> duela, eta Euskalerria ere, orain ari<br />

<strong>de</strong>la sekulan baino azkarrago kulturagabetz<strong>en</strong>, et<strong>en</strong>gabe kanpotik datorkion<br />

kontzi<strong>en</strong>tzi kanta antzu bat<strong>en</strong> gorantzan.<br />

Estadistikak, portz<strong>en</strong>taiak, probabilitate kalkuluak, gehi<strong>en</strong>goak, gutxi<strong>en</strong>goak,<br />

hiztegi urriak, kontzeptu eskasiak... Lumeroa da gaurko jakituriar<strong>en</strong> oinarri.<br />

Lumeroz neurtz<strong>en</strong> dira herri<strong>en</strong> arteko al<strong>de</strong>ak. Gogoar<strong>en</strong> <strong>en</strong>tropia, p<strong>en</strong>tsam<strong>en</strong>duar<strong>en</strong><br />

ahulezia, jainkozko lumerotara bihurtuz frogatz<strong>en</strong> dira mo<strong>de</strong>rnismoar<strong>en</strong> aurkikuntza<br />

ergel guziak. Eta ergelkeria zi<strong>en</strong>tifiko, sikologiko, soziologiko guzi hori<strong>en</strong> morroi<br />

bihurtu da, inoiz ez bezela, gaur puntakotzat jotz<strong>en</strong> <strong>de</strong>n euskal literatura ere,<br />

GALEUZCA<br />

43


ehiala egit<strong>en</strong> z<strong>en</strong> gisan, egia ergel hori<strong>en</strong> barr<strong>en</strong> hutsa erakust<strong>en</strong> saia beharrean.<br />

Hau idazt<strong>en</strong> ari naiz<strong>en</strong> txokotik lau pausora dago<strong>en</strong> Nafarroako Areso herrixkan<br />

Aita Damaso Intzakoak jasotako esaldi xoragarri hura datorkit bapatean burura:<br />

«Buru batek milla balio du, eta millak batere ez» . Zinez xoragarria, esaldia. Ni ere,<br />

erabat esaldi hon<strong>en</strong> al<strong>de</strong>koa nauzu. Descartes zaharrak ere gauza berbera esat<strong>en</strong><br />

zu<strong>en</strong> beste modu batera: z<strong>en</strong>tzuzkoago da pertsona buruzkoak bere bakarrean<br />

aurki <strong>de</strong>zan egia, eta ez nahaspilan dabil<strong>en</strong> milaka z<strong>en</strong>tzugabek, egungo gizarte<br />

mod<strong>de</strong>rnoan egit<strong>en</strong> <strong>de</strong>n bezala. Lumeroa da nagusi, bai. Giza gogoak asmatu du<strong>en</strong><br />

kontzepturik abstraktu<strong>en</strong>a. Mundu zaharrean, guziz subjetiboa z<strong>en</strong> lumeroa; egun<br />

or<strong>de</strong>a, guziz objetiboa; orduan, z<strong>en</strong>tzuan oinarritutako arrazoi irekiari grazia pittin<br />

bat emateko balio zu<strong>en</strong> lumeroak; orain or<strong>de</strong>a, lumerotan oinarritutako arrazoi<br />

itxiari egiantxa pittin bat emateko bestetako ez da erabiltz<strong>en</strong> z<strong>en</strong>tzua.<br />

Nafarroan gau<strong>de</strong>nez, eta p<strong>en</strong>tsam<strong>en</strong>tuaz mintzo gar<strong>en</strong>ez, ez nuke aipatu gabe<br />

utzi nahi, nafar bat<strong>en</strong> iz<strong>en</strong>a. Nik esan behar banu, euskal literaturak eman du<strong>en</strong><br />

aurr<strong>en</strong>eko idazle sanoa baita. Horregatik dago hain baztertua eta zokoratua.<br />

Horregatik ez du inork leitz<strong>en</strong> bere <strong>en</strong>tsegurik. Horregatik ez du inork aztertz<strong>en</strong><br />

bere idazlanik: bere gisa p<strong>en</strong>tsatzeko kapaz <strong>de</strong>n idazle bakarra <strong>de</strong>lakotz. Eduardo<br />

Gil Beraz ari naiz, bai.<br />

Aita xurikatz<strong>en</strong> ari <strong>de</strong>n haurra ez naizela ikus <strong>de</strong>zazu<strong>en</strong>, kontzi<strong>en</strong>tziari buruzko<br />

har<strong>en</strong> pasarte batzuk ekarriko ditut hona. Nere idurikoz, hagitz kontuan izateko<br />

gogoetak baitira gaurko edozein idazler<strong>en</strong>dako. Izan ere, ba ote dugu kontzi<strong>en</strong>tziaz<br />

bestetaz zer kezkaturik? Zer kezkatua bai, baina, atz<strong>en</strong>ean ez ote ditugu har<strong>en</strong><br />

bizkar uzt<strong>en</strong> gure kezka guziak? Izan ere, beti ardailan gara, kontzi<strong>en</strong>tzia goiti eta<br />

kontzi<strong>en</strong>tzia behiti. Baina zer da kontzi<strong>en</strong>tzia? Adi:<br />

«Kontzi<strong>en</strong>tzia eritasuna dugu, giza eritasuna. Har<strong>en</strong> <strong>de</strong>finizioa ximple xamarra<br />

dugu: beti errateko prest egotea. Hon<strong>en</strong> ondorioak itxuratz<strong>en</strong> du gaurko<br />

gizakiar<strong>en</strong> gakoa. Edo, gauza bera baita, beti errateko prest egotea eta honek<br />

beronek suposatz<strong>en</strong> du<strong>en</strong>a, egungo gizakiar<strong>en</strong> ezaugarri nagusiak dira. Hori da,<br />

prezeski, kontzi<strong>en</strong>tziar<strong>en</strong> eginkizuna: geure buruar<strong>en</strong> lekukoar<strong>en</strong>a egin beharra.<br />

Baina, gogoar<strong>en</strong> gorabehera eta ekintzetarik kontzi<strong>en</strong>tziara iragait<strong>en</strong> <strong>de</strong>na gauza<br />

fitsa da, izpirik xeh<strong>en</strong>a; eta areago <strong>de</strong>na, <strong>de</strong>sgisatua eta moldatua, arruntatua eta<br />

batua, adierazp<strong>en</strong>ar<strong>en</strong> mol<strong>de</strong>ra murriztua baita.<br />

Gauza fits honek, hala ere, gizartean gar<strong>en</strong>az bezainbatean, axola guziak eta<br />

bortz eskatz<strong>en</strong> ditu. Z<strong>en</strong>bat doakigun fits horretan... Hark markatz<strong>en</strong> digu gure<br />

tokia artal<strong>de</strong>an, hartaz <strong>de</strong>f<strong>en</strong>ditz<strong>en</strong> dugu geure burua, hari buruz geure antsia eta<br />

nekerik gehi<strong>en</strong>a. Hori da hutsik gabe eduki behar dugun diru mota. Beti ausarki<br />

eta eskupean behar dugun sosa. Atse<strong>de</strong>nean sekulan izan ez <strong>de</strong>zakegun ahalm<strong>en</strong>a.<br />

Tal<strong>de</strong>ari, tal<strong>de</strong>koak izateko, ordaintz<strong>en</strong> diogun zerga nagusia da aipatu<br />

kontzi<strong>en</strong>tzia, eta erdi aroko azk<strong>en</strong> petxeroar<strong>en</strong> gisan, egun eta eguzki, egun eta<br />

sekulako, lanari lotuak izan behar gara zergabiltzaileari sosak eman ahal izateko.<br />

Hori da gure nekea, hori gure gaixotasuna; hori higatz<strong>en</strong> eta bertzelakatz<strong>en</strong><br />

gaitu<strong>en</strong>a.<br />

44 GALEUZCA


Egungo gizakiak gehiago lantz<strong>en</strong> du bere kontzi<strong>en</strong>tzia, sozialagoa da iduri.<br />

Gauza gehiago errateko prest egon behar du. Honek ahalegin haundiago eskatz<strong>en</strong><br />

dio, honek arruntago egit<strong>en</strong> du, manukorrago. Kontzi<strong>en</strong>tzia landu eta prestatu<br />

behar du<strong>en</strong>ez, asti osoa tal<strong>de</strong>ari zor dio. Baina, p<strong>en</strong>tsaketa hori, gertakariez<br />

ohartzea, kontzi<strong>en</strong>tzian jasotzea, gehigarrizko lana da, z<strong>en</strong>tzu hertsian,<br />

bizitzarako alfer alferrikako lana. Hori, sozialak izateko eskatz<strong>en</strong> zaigun lan<br />

extra da.<br />

Ekintza guziak kontzi<strong>en</strong>tzian jasotzean, erran nahi baita, hitzetara ekartzean,<br />

aipatzean, erratean, galdu egit<strong>en</strong> dute ber<strong>en</strong> izakera bakarra eta aldaezina.<br />

Sailkapean gelditz<strong>en</strong> dira, makurtuak eta kategoria bat<strong>en</strong> barr<strong>en</strong>ean. Horixe da,<br />

hain zuz<strong>en</strong> ere, komunikazioar<strong>en</strong> funtsa: gertakariar<strong>en</strong> zatirik haundi<strong>en</strong>ari<br />

uko egitea, erabilgarri eta adigarri egitear<strong>en</strong> truk. Ohargarria dugu, nola gaurregun<br />

komunikaziorik eza giza ondikorik handi<strong>en</strong>a bezela aditz<strong>en</strong> <strong>de</strong>n, edota,<br />

komunikabi<strong>de</strong><strong>en</strong> informazio manipulatzeaz j<strong>en</strong><strong>de</strong> oro nola kexu <strong>de</strong>n. Halabaina,<br />

<strong>de</strong>nek eman nahi dizute ber<strong>en</strong> bertsioa.<br />

Baina, alferrik da inor salatzea, kontzi<strong>en</strong>tzian hartzea, errateko bi<strong>de</strong>an jartzea<br />

da, egitate<strong>en</strong> bigarr<strong>en</strong> bertsio erabilgarria egitea, eta honekin leh<strong>en</strong>bizikoa ezabatu<br />

egit<strong>en</strong> da ezinbertzean; aurr<strong>en</strong>eko hura eskura ezina baitzaigu, egitateak ezin<br />

baitira inolatan inola ere ber<strong>en</strong> osoan hitzetara jaso; nornahik jasotz<strong>en</strong> duela ere,<br />

nahiz borondaterik on<strong>en</strong>az, har<strong>en</strong> fits bat baizik ez du jasoko bere hitzetara.<br />

Zehazkiago errateko, gertakariak ez dira eskuragarriak inor<strong>en</strong>dako; eta hau,<br />

berez bere arazo ez <strong>de</strong>na, arazo nagusi bihurtz<strong>en</strong> da tal<strong>de</strong>ar<strong>en</strong> barr<strong>en</strong>ean gar<strong>en</strong><br />

ber. Horretarako kontzi<strong>en</strong>tzia.<br />

Prolema hon<strong>en</strong> kariaz gizakiari egit<strong>en</strong> zaion leh<strong>en</strong>biziko burla, orakuloar<strong>en</strong><br />

«heure burua ezagut» ospetsua dugu. Nork bere burua ezagutzeko egin ditzake<strong>en</strong><br />

esfortzu eta behaketa guziek <strong>de</strong>us berera joko dute: errangarri <strong>de</strong>na, tal<strong>de</strong>ak uler<br />

<strong>de</strong>zak<strong>en</strong>a, neurtu edo juzka <strong>de</strong>zak<strong>en</strong>a... hitz batez, nork bere du<strong>en</strong>a, tal<strong>de</strong>ar<strong>en</strong><br />

eskura bihurtzea. Nork bere buruar<strong>en</strong> funtsa atxeki nahiz Tantalor<strong>en</strong>a egit<strong>en</strong> du.<br />

Z<strong>en</strong>bat eta xehekiago, z<strong>en</strong>bat eta artoskiago ari baita bere burutik, hainbat eta<br />

urr<strong>en</strong>tz<strong>en</strong>ago da beregandik. Zer<strong>en</strong> bere kontzi<strong>en</strong>tziara egit<strong>en</strong> baitu, eta han<br />

tal<strong>de</strong>ar<strong>en</strong> formula eta err<strong>en</strong>bi<strong>de</strong>rik bertzerik ez baita. Oror<strong>en</strong> gain eta bereziki,<br />

«heure burua ezagut» horrek soilik lagun sozialduari, bere burua ez <strong>de</strong>nari,<br />

tal<strong>de</strong>ki<strong>de</strong>ari mintzatzeko balio du. Lagun bakunari ezin dakioke horrela mintzo,<br />

ezinp<strong>en</strong>tsatuzkoa baita. Lagun bakunak ez du batere kontzi<strong>en</strong>tzia beharrik.<br />

Harritzekoa da <strong>de</strong>na errateko prest egoteak noraino jo <strong>de</strong>zake<strong>en</strong>: gure ekintz<strong>en</strong><br />

izakera pertsonal eta berezia galtzera haietaz ohartzear<strong>en</strong> truk. Ohartzea,<br />

modu murriztaile eta agortzaile batez aritzea da; izan ere, tal<strong>de</strong>ak ezarritako<br />

zerga gogoan, nork bere burua estutuz aritzea baita. Beti bere buruaz informea<br />

egiteko prest dago<strong>en</strong>a, huraxe da kontzi<strong>en</strong>tziazko eritasuna du<strong>en</strong>a. Eta hem<strong>en</strong><br />

jotz<strong>en</strong> dugu kontzi<strong>en</strong>tziak asmatu iduri nagusira: indibiduoa. Baina, indibiduoa<br />

tal<strong>de</strong>ak asmatu izatea ez da batere harritzeko gauza. Lagun bakunak ez zu<strong>en</strong><br />

kontzeptu horr<strong>en</strong> premiarik batere. Indibiduoak tal<strong>de</strong>ki<strong>de</strong> erran nahi du.<br />

Tal<strong>de</strong>ar<strong>en</strong> neurri betea da. Behiala, bakoitzar<strong>en</strong> iz<strong>en</strong>a bera ez zitzaion beste bati<br />

GALEUZCA<br />

45


aipatz<strong>en</strong>, eta horrek erran nahi du, tal<strong>de</strong>ar<strong>en</strong> kontzeptua orain baino ahulagoa<br />

zela, eta egungo kontzi<strong>en</strong>tziari dagokiona: nortasuna eta abar, tal<strong>de</strong>ar<strong>en</strong><br />

m<strong>en</strong>pekotasunez kanpoan zela. Baz<strong>en</strong> horregatik, nortasuna, eta gaur ez bezain<br />

nabaria gainera, hain zuz<strong>en</strong> ere, gaur bezain kontzi<strong>en</strong>te ez zelakotz.»<br />

Nere iduriko, munduko katedratikorik sonatu<strong>en</strong>ari ere <strong>de</strong>us<strong>en</strong> zorrik ez diot<strong>en</strong><br />

pasarteak dira horiek. Hon<strong>en</strong> gisara ikertutako gaiak erruz baditu Eduardo Gil<br />

Berak, oraindik kasik inork ezagutz<strong>en</strong> ez ditu<strong>en</strong>ak.<br />

Bukatzeko, gogoeta hauxe bakanduko nuke bereziki goiko horietatik, euskal<br />

zera guzietan kontzi<strong>en</strong>tzia eske dabiltzan ergel horiek kontuan har<br />

<strong>de</strong>zat<strong>en</strong>:«Harritzekoa da, kontzi<strong>en</strong>tzia hartzeak, hots, <strong>de</strong>na errateko prest<br />

egoteak, noraino jo <strong>de</strong>zake<strong>en</strong>: gure ekintz<strong>en</strong> izakera pertsonal eta berezia<br />

galtzeraino haietaz ohartzear<strong>en</strong> truk». Gaitz honek bete betean jotz<strong>en</strong> du<strong>en</strong><br />

herririk baldin bada egungo munduan, Euskal Herria g<strong>en</strong>uke hura. Euskal Herria,<br />

oraintxe ari da, <strong>de</strong>na eta ez <strong>de</strong>na kontzi<strong>en</strong>tzia bihurtz<strong>en</strong>, oraintxe bere nortasun<br />

pixarra arruntean galtz<strong>en</strong>. Alor guzietan nabari du kontzi<strong>en</strong>tzia kontu hori.<br />

Literaturarekin zer ikusirik baluk<strong>en</strong> alor bat aukeratzekotan, bertsolaritzan ikust<strong>en</strong><br />

da hori nabarm<strong>en</strong><strong>en</strong>. Gure nortasunar<strong>en</strong> sinbolo nagusitzat lau haizetara aupatz<strong>en</strong><br />

<strong>de</strong>n berezitasuna bera bihurtu zaigu normaltasunar<strong>en</strong> adierazlerik garbi<strong>en</strong>a<br />

kontzi<strong>en</strong>tzi konttua <strong>de</strong>la medio. Eska ahala guzian bere eritzia emateko prest duzu<br />

bertsolaria gaur. Are gehiago, eskatu egit<strong>en</strong> zaio bertsolariari gaur, gal<strong>de</strong> ahala<br />

guzia erantzuteko al<strong>de</strong>z aurretik presta dadin.<br />

Garai batean gure herrietan, hirulau jauntxo besterik ez zir<strong>en</strong> izat<strong>en</strong><br />

kontzi<strong>en</strong>tzidunak. Eta nortasun e<strong>de</strong>r bat<strong>en</strong> sinale, j<strong>en</strong><strong>de</strong>ak par egit<strong>en</strong> zu<strong>en</strong> hai<strong>en</strong><br />

kontzi<strong>en</strong>tziaz. Gaur or<strong>de</strong>a, nortasunik ap<strong>en</strong>as dugunean, <strong>de</strong>nak bihurtu gara<br />

kontzi<strong>en</strong>tzidun. Gainera, historiak aspaldian frogatua du, herri batek z<strong>en</strong>bat eta<br />

kontzi<strong>en</strong>tzia haundiago, orduan eta nortasun urriagoa.<br />

Bertsolari bat<strong>en</strong> berriroko hitzak nere gisara erabiliz, haundi <strong>de</strong>la ez jakitean<br />

datza herri bat<strong>en</strong> haunditasuna. Horra gure gaitza: euskaldunak haundi eta<br />

difer<strong>en</strong>t <strong>de</strong>la uste dizu. Kontzi<strong>en</strong>tziak tipi ez<strong>de</strong>usak ere haundi usteko bihurtz<strong>en</strong><br />

baititu, eta halaxe ondatz<strong>en</strong>, murrizt<strong>en</strong>, sorgortz<strong>en</strong> eta antzutz<strong>en</strong> herri bat<strong>en</strong><br />

nortasun bihurria.<br />

Zinez diot hau: ber<strong>en</strong> buruar<strong>en</strong> kontzi<strong>en</strong>tziaz gaindik bizi dir<strong>en</strong> euskaldunak<br />

baizik ez ditut maite. Haietan bakarrik sumatz<strong>en</strong> baitut nortasun pixarr<strong>en</strong> bat<br />

bizirik. Besteak, euskaldun kontzi<strong>en</strong>tzidun homologatuak, nahinongo hiztunak<br />

baino ez baitira. Are gehiago: inoiz baino hobeki ikust<strong>en</strong> dut gaur, edozein euskal<br />

zeratan kontzi<strong>en</strong>tzia eskatz<strong>en</strong> <strong>de</strong>n honetan, azpikontzi<strong>en</strong>tziari esker bizi izan<br />

direla munduko herri guziak; eta azpikontzi<strong>en</strong>tziari esker euskal nortasuna. Eta<br />

nago, ez ote zu<strong>en</strong> Jon Miran<strong>de</strong>k ere gaitz bera sumatz<strong>en</strong> gugan. Nikolas Ormaetxeak<br />

ere bai agian. Biak era banatara, baina, biak adim<strong>en</strong>ez haruztik, kontzi<strong>en</strong>tziaz<br />

gaindik, sumatz<strong>en</strong> baitzut<strong>en</strong>, nere idurikoz, gizakiar<strong>en</strong> indarrik ezkutu<strong>en</strong>a, indarrik<br />

zinezko<strong>en</strong>a.<br />

46 GALEUZCA


El <strong>en</strong>sayo, <strong>en</strong>tre la literatura y la filosofía<br />

(Resum<strong>en</strong> <strong>de</strong>l original <strong>en</strong> euskara)<br />

Es lógico que semejante título no sugiera<br />

nada interesante. No ti<strong>en</strong>e ningún s<strong>en</strong>tido<br />

com<strong>en</strong>zar ahora a discutir sobre la poltrona<br />

que le correspon<strong>de</strong> al <strong>en</strong>sayo <strong>en</strong> la <strong>de</strong>mocracia<br />

parlam<strong>en</strong>taria <strong>de</strong> la literatura. Toda obra<br />

literaria, tanto escrita como oral, es un pequeño<br />

<strong>en</strong>sayo. El eterno <strong>en</strong>sayo humano por<br />

configurar su «verdad». La clasificación <strong>de</strong><br />

dicha configuración es lo que m<strong>en</strong>os importa;<br />

aunque hoy <strong>en</strong> día se pregone, precisam<strong>en</strong>te,<br />

todo lo contrario.<br />

A nosotros, <strong>de</strong>sgraciadam<strong>en</strong>te, nos ha<br />

tocado vivir la era <strong>de</strong> la Miseria M<strong>en</strong>tal. Hoy,<br />

cada vez que abre la boca uno, abre para<br />

hablar <strong>de</strong> patologías. Así, claro está, se inv<strong>en</strong>tan<br />

cada vez más patologías ficticias,<br />

cada vez se habla más <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s imaginarias,<br />

y por consigui<strong>en</strong>te, a qui<strong>en</strong> no llora<br />

neciam<strong>en</strong>te, a qui<strong>en</strong> habla sanam<strong>en</strong>te, ya ni<br />

se le escucha, o lo que es peor tadavía, ya ni<br />

se le trata como ser humano a t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta.<br />

Por poner un ejemplo común <strong>de</strong> aquí y<br />

ahora, imaginemos que vi<strong>en</strong>e cualquier señoritingo<br />

(eso sí: doctorado <strong>en</strong> mil ci<strong>en</strong>cias<br />

exactas) <strong>de</strong> casa cristo <strong>de</strong> la frontera, y nos da<br />

una lección <strong>de</strong> nuestra salvación, haci<strong>en</strong>do,<br />

cómo no, una clasificación lo más exóticam<strong>en</strong>te<br />

estructurada sobre la <strong>en</strong>fermedad que<br />

pa<strong>de</strong>ce nuestra l<strong>en</strong>gua, el euskara, y su patología<br />

social. He ahí la tipología <strong>de</strong> nuestro<br />

único <strong>en</strong>sayista. Porque a <strong>de</strong>cir verdad, son<br />

este tipo <strong>de</strong> <strong>en</strong>sayos (para colmo escritos <strong>en</strong><br />

español chavacano) los que aprecia la g<strong>en</strong>te<br />

vascófona <strong>de</strong> este pueblo, y no me refiero<br />

sólo al pueblo llano, sino también a los más<br />

GALEUZCA<br />

Toda literatura es <strong>en</strong>sayo<br />

PATZIKU PERURENA<br />

prestigiosos intelectuales euskaldunes.<br />

Hablemos pues, <strong>de</strong> nuestra <strong>en</strong>fermedad,<br />

<strong>de</strong> nuestros pobres y pequeños pueblos que<br />

se están muri<strong>en</strong>do, lloremos todos juntos al<br />

unísono, emborrachémonos <strong>de</strong> efímeras lágrimas<br />

<strong>de</strong> hipocresía, y que, nunca mejor<br />

dicho, viva la vieja madre que nos parió!<br />

Aquí y ahora, es este cáncer <strong>en</strong>sayístico el<br />

que se imprime y se vuelve a imprimir;<br />

primeras y segundas ediciones; charlas <strong>de</strong><br />

instituto <strong>en</strong> instituto, confer<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> ikastola<br />

<strong>en</strong> ikastola, v<strong>en</strong>tas y promociones <strong>de</strong> asociación<br />

<strong>en</strong> asociación, mesas redondas, cuadradas<br />

y rectangulares <strong>en</strong> salas <strong>de</strong> cultura y<br />

obsequio <strong>de</strong> Euscadíco Huchas, etc, etc, etc.<br />

Cualquier tema <strong>de</strong> mierda que <strong>en</strong>salce y<br />

propague cualquiera <strong>de</strong> nuestras infinitas<br />

patologías m<strong>en</strong>tales, bi<strong>en</strong>v<strong>en</strong>ido sea, y si se<br />

inv<strong>en</strong>tan nuevas patologías exóticas para disfrazar<br />

nuestra vieja hipocresía, mejor todavía;<br />

porque, para alabar esa labor están, precisam<strong>en</strong>te,<br />

nuestros mo<strong>de</strong>rnos y prestigiosos<br />

catedráticos ignacianos y toda una manada<br />

<strong>de</strong> inútiles crey<strong>en</strong>tes.<br />

Como muy bi<strong>en</strong> ha dicho reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te<br />

un gran p<strong>en</strong>sador navarro, aquí lo que pi<strong>de</strong> la<br />

g<strong>en</strong>te aficionada a los memos <strong>en</strong>sayos <strong>en</strong><br />

boga, es lo sigui<strong>en</strong>te: «sálv<strong>en</strong>me uste<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

mí» . Sea como sea, pero sálv<strong>en</strong>me <strong>de</strong> mi<br />

abulia, <strong>de</strong> mi pusilanimidad. Y para eso,<br />

nada mejor que llorar todos juntos sobre<br />

nuestras patologías sociales, echándole la<br />

culpa siempre a un supuesto y extraño fantasma<br />

imaginario. Esta postura perezosa y mísera<br />

que se da <strong>en</strong> la sociología euskaldun <strong>en</strong><br />

g<strong>en</strong>eral, es pat<strong>en</strong>te tambi<strong>en</strong> <strong>en</strong> la literatura.<br />

El lector <strong>en</strong>fermo, quiere que el <strong>en</strong>sayista le<br />

hable <strong>de</strong> las mil y una patologías que ha<br />

inv<strong>en</strong>tado la sociedad <strong>en</strong> él. Es un círculo<br />

47


vicioso que conoce mejor que nadie el escritor<br />

mediocre. Este sabe que, para convertirse<br />

<strong>en</strong> Dios le basta con llorar al unísono con el<br />

<strong>de</strong>sgraciado pueblo anémico. Así han nacido<br />

los Dioses <strong>de</strong> todas las religiones <strong>de</strong>l mundo;<br />

así los intelectuales <strong>de</strong> cátedra <strong>en</strong> la sociedad<br />

actual. Al <strong>en</strong>sayista euskaldun le ocurre lo<br />

mismo: <strong>de</strong>s<strong>de</strong> que perdió el norte, busca a un<br />

Dios afeminado e híbrido <strong>en</strong> el Suroeste.<br />

Hablando <strong>de</strong> Dios, me vi<strong>en</strong>e a la memoria,<br />

una s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>cia rural que antaño se hizo<br />

popular <strong>en</strong> mi pueblo, Leiza, Navarra. Según<br />

cu<strong>en</strong>ta la ley<strong>en</strong>da, dos campesinos tuvieron<br />

la sigui<strong>en</strong>te discusión:<br />

– Yo ya no me fío más que <strong>de</strong> Dios<br />

– Pues yo, <strong>de</strong>l que m<strong>en</strong>os me fío, es <strong>de</strong><br />

Dios.<br />

– ¿Porqué dices eso?<br />

– Porque, según dic<strong>en</strong>, Dios hace lo que<br />

le da la gana, y nunca se pue<strong>de</strong> fiar<br />

uno <strong>de</strong> qui<strong>en</strong> hace siempre lo que le<br />

da la gana.<br />

Para la m<strong>en</strong>talidad rural vasca <strong>de</strong> aquellos<br />

tiempos que, ni siquiera podía poner <strong>en</strong><br />

duda la omnipot<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Dios, parec<strong>en</strong> reveladoras<br />

dichas elucubraciones. Esa discusión,<br />

a primera vista, podría parecer un tanto<br />

caduca para la m<strong>en</strong>talidad literaria actual; sin<br />

embargo, casi toda la literatura euskaldun<br />

actual carece <strong>de</strong> s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong>l humor y vigor<br />

espiritual sufici<strong>en</strong>te para <strong>de</strong>cir otro tanto,<br />

sobre tantos y tantos Dioses Sociales Afeminados<br />

que se vi<strong>en</strong><strong>en</strong> mitificando ridículam<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong> la segunda mitad <strong>de</strong> este siglo. Si<br />

nos fijamos <strong>de</strong>t<strong>en</strong>idam<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> esa pequeña<br />

controversia que mantuvieron los dos campesinos<br />

leitzarras arriba m<strong>en</strong>cionados, nos<br />

daremos cu<strong>en</strong>ta inmediatam<strong>en</strong>te que, uno<br />

lloriqueaba abúlica y futílm<strong>en</strong>te al amparo<br />

<strong>de</strong> Dios; el otro interlocutor, <strong>en</strong> cambio,<br />

<strong>de</strong>s<strong>en</strong>mascarando ese triste lloriqueo<br />

diocesano, abre camino a un lúcido y<br />

condun<strong>de</strong>nte mundo humorístico, sin confundir,<br />

claro está, el auténtico humor con la<br />

tontería lacrimosa.<br />

Esa s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>cia popular, sabe dios porqué,<br />

se <strong>en</strong>laza <strong>en</strong> mi m<strong>en</strong>te con otra frase universal,<br />

que dice, más o m<strong>en</strong>os así: «La tradición<br />

es una cosa que hay que conocer bi<strong>en</strong>, porque<br />

siempre que pue<strong>de</strong> nos <strong>en</strong>gaña ocultando<br />

una m<strong>en</strong>tira». Es significativo que dijera<br />

esto hace ci<strong>en</strong> años un <strong>en</strong>sayista mo<strong>de</strong>rno, y<br />

lo repita reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te otro literato vasco <strong>de</strong><br />

los llamados mo<strong>de</strong>rnos. De todas formas, es<br />

<strong>de</strong>masiado confuso para mí, el s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> esa<br />

frase. En honor a la transpar<strong>en</strong>cia, yo la<br />

convertiría <strong>en</strong> esta otra: «La tradición es una<br />

cosa que hay que conocer bi<strong>en</strong>, porque oculta<br />

muchas verda<strong>de</strong>s s<strong>en</strong>cillas que trata <strong>de</strong><br />

ocultar la compleja e idiota mo<strong>de</strong>rnidad<br />

actual». Esta es otra <strong>de</strong> las patologías que<br />

pa<strong>de</strong>ce la literatura vasca: creer que la sexualidad,<br />

la intelig<strong>en</strong>cia, la higi<strong>en</strong>e, la razón, el<br />

cielo, y la milésima dim<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> la m<strong>en</strong>te<br />

humana, han sido <strong>de</strong>scubiertas <strong>de</strong> la noche<br />

a la mañana por la gran ci<strong>en</strong>cia mo<strong>de</strong>rna.<br />

Dicho <strong>de</strong> otra forma: creer <strong>en</strong> la mo<strong>de</strong>rnidad,<br />

y <strong>en</strong> la salvación mágica que ha <strong>de</strong><br />

ofrecer ella a todo lo euskaldun. ¡Dios nos<br />

libre <strong>de</strong> tanto psicologillo, sexologillo,<br />

sociologillo, y mo<strong>de</strong>rnillo iluso! ¡Por Dios y<br />

por todos los santos! Queremos vivir<br />

sanamante con las <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s más simples,<br />

más reales y más antiguas, y no complicarnos<br />

la muerte diaria inv<strong>en</strong>tando y propagando<br />

día a día miles <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s m<strong>en</strong>tales<br />

<strong>de</strong> efímera imaginería.<br />

Y si no gusta la ruda verdad antigua,<br />

hablaré <strong>de</strong> m<strong>en</strong>tiras. Porque para mí, las<br />

azarosas y tranquilas m<strong>en</strong>tiras antiguas <strong>en</strong>cumbran<br />

también mayores y más auténticas<br />

verda<strong>de</strong>s que las anémicas m<strong>en</strong>tiras relámpago<br />

actuales. Para poner un ejemplo básteme<br />

con m<strong>en</strong>cionar otra s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> la tradición<br />

popular vasca. Actualizándola al español,<br />

v<strong>en</strong>dría a <strong>de</strong>cir algo así: «dic<strong>en</strong> que el cuclillo,<br />

<strong>de</strong>spues <strong>de</strong> haber asistido a la universidad<br />

durante siete años, no apr<strong>en</strong>dió más que<br />

a repetir cucu, cucu, cucu! ». El eco <strong>de</strong> la<br />

terminación <strong>de</strong> esta maravillosa s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>cia,<br />

refleja el gran nivel cultural <strong>de</strong> los<br />

euskaldunes mo<strong>de</strong>rnos. Siete años <strong>de</strong> carrera<br />

48 GALEUZCA


universitaria para apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r a atontar a todo<br />

un pueblo. Pero a pesar <strong>de</strong> todo, el euskaldun<br />

mo<strong>de</strong>rno, nunca ha estado más conv<strong>en</strong>cido<br />

<strong>de</strong> que, la fuerza espiritual, la personalidad y<br />

la peculiaridad cultural <strong>de</strong> nuestro pueblo, es<br />

directam<strong>en</strong>te proporcional al número <strong>de</strong> cuclillos<br />

doctorados <strong>en</strong> dicer cucu, cucu, cucu,<br />

... Dicho <strong>de</strong> otra forma: este pueblo ha perdido<br />

ya su instinto vital; adora al cuclillo y al<br />

petirrojo con la misma b<strong>en</strong>evol<strong>en</strong>cia, y <strong>de</strong><br />

todos es sabido lo que significan el uno para<br />

el otro.<br />

Esta reflexión, tan evi<strong>de</strong>nte por otra parte,<br />

me hace recordar aquella otra s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>cia<br />

que el Padre Dámaso <strong>de</strong> Intza, (Navarra),<br />

recogió <strong>de</strong> boca <strong>de</strong> un campesino <strong>de</strong> Areso,<br />

otro <strong>de</strong> los muchos pueblos euskaldunes <strong>de</strong><br />

Navarra. Vertido al castellano, dice algo así:<br />

«Una m<strong>en</strong>te sana vale por mil, pero mil<br />

necios no val<strong>en</strong> nada». Evi<strong>de</strong>ntem<strong>en</strong>te, es<br />

una maravillosa s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>cia que va contra toda<br />

ci<strong>en</strong>cia mo<strong>de</strong>rna, porque, <strong>de</strong> hecho, rechaza<br />

su argum<strong>en</strong>to básico, que es el número:<br />

estadísticas, porc<strong>en</strong>tajes, mayorías, minorías,<br />

y cualquier otra semejante idiotez m<strong>en</strong>tal<br />

refr<strong>en</strong>dada por el número. Descartes <strong>de</strong>cía<br />

casi lo mismo, hace muchísimos años:<br />

«es mucho más s<strong>en</strong>sato que un hombre solo<br />

dé con la verdad <strong>en</strong> su soledad, y no un<br />

conglomerado <strong>de</strong> miles y miles <strong>de</strong> idiotas<br />

juntos <strong>en</strong> revolución». Cosa que nadie pue<strong>de</strong><br />

tragar hoy día, porque, por poner un ejemplo,<br />

casi todo el mundo está conv<strong>en</strong>cido <strong>de</strong> que se<br />

pue<strong>de</strong> saber perfectam<strong>en</strong>te cómo viv<strong>en</strong> todas<br />

las embarazadas <strong>de</strong> España, haci<strong>en</strong>do una<br />

<strong>en</strong>cuesta a ci<strong>en</strong> vírg<strong>en</strong>es quinceañeras <strong>en</strong> un<br />

barrio <strong>de</strong> San Sebastián.<br />

Es hora ya <strong>de</strong> ce<strong>de</strong>r la palabra a un<br />

p<strong>en</strong>sador solitario, navarro por cierto, que<br />

amistosam<strong>en</strong>te un bu<strong>en</strong> día le bauticé con el<br />

seudónimo <strong>de</strong> Montaigne el Zancudo. Aprovechando<br />

la abundosa y rica obra <strong>en</strong>sayística<br />

<strong>de</strong> este noble p<strong>en</strong>sador, podríamos m<strong>en</strong>cionar<br />

cualquier tema; pero esta vez le ce<strong>de</strong>mos<br />

la palabra, para que nos instruya sobre el<br />

tema <strong>de</strong> la conci<strong>en</strong>cia, por ser un concepto<br />

que nos afecta directam<strong>en</strong>te a los literatos, y<br />

GALEUZCA<br />

por ser el concepto más tergiversado <strong>de</strong> nuestros<br />

tiempos. Porque, hoy <strong>en</strong> día, parece ser<br />

que todo es cuestion <strong>de</strong> conci<strong>en</strong>cia. Pero,<br />

¿qué es exactamante eso que llamamos conci<strong>en</strong>cia<br />

?<br />

Escuchemos, pues, la voz <strong>de</strong>l p<strong>en</strong>sador<br />

navarro antes m<strong>en</strong>cionado:<br />

«La conci<strong>en</strong>cia es una <strong>en</strong>fermedad, una<br />

<strong>en</strong>fermedad humana. Su <strong>de</strong>finición es bastante<br />

s<strong>en</strong>cilla: estar siempre dispuesto a<br />

hablar. Este hecho, y su consecu<strong>en</strong>cia, es lo<br />

que caracteriza al hombre actual. Es ésta,<br />

precisam<strong>en</strong>te, la tarea primordial <strong>de</strong> la conci<strong>en</strong>cia:<br />

t<strong>en</strong>er que hacer <strong>de</strong> testigo <strong>de</strong> nosotros<br />

mismos. Pero, <strong>de</strong> nuestros p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>tos<br />

y actos no pasa a la conci<strong>en</strong>cia sino una<br />

parte ínfima, y lo que es más: esa infinitésima<br />

parte pasa ya <strong>de</strong>g<strong>en</strong>erada y <strong>de</strong>snaturalizada<br />

a la conci<strong>en</strong>cia, porque necesariam<strong>en</strong>te ti<strong>en</strong>e<br />

que ser normalizada y homologada para<br />

que se convierta <strong>en</strong> medio <strong>de</strong> expresión o<br />

medio <strong>de</strong> comunicación social.<br />

Pero esta ínfima parte <strong>de</strong> nuestro ser,<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> que somos seres sociales, requiere<br />

toda una <strong>de</strong>dicación incom<strong>en</strong>surable. Aquello<br />

que repres<strong>en</strong>tamos <strong>en</strong> esa ínfima parte,<br />

configura nuestro lugar <strong>en</strong> el rebaño, con<br />

esa ínfima parte nos <strong>de</strong>f<strong>en</strong><strong>de</strong>mos <strong>en</strong> la sociedad,<br />

a esa ínfima parte le <strong>de</strong>dicamos nuestra<br />

máxima preocupación. Esa es nuestra <strong>en</strong>fermedad,<br />

ese continuo torm<strong>en</strong>to que <strong>de</strong>vora<br />

todo la gran<strong>de</strong>za <strong>de</strong> nuestra personalidad.<br />

A pesar <strong>de</strong> ello, el hombre actual cultiva<br />

más que nunca su conci<strong>en</strong>cia, parece ser que<br />

le preocupa más su sociabilidad. Esto, claro,<br />

le requiere más <strong>de</strong>dicación, le hace mas<br />

normal, más obedi<strong>en</strong>te. Como ti<strong>en</strong>e que cultivar<br />

continuam<strong>en</strong>te su conci<strong>en</strong>cia, se <strong>de</strong>dica<br />

todo el tiempo a la labor social, al rebaño.<br />

Pero, ese continuo cultivo <strong>de</strong> la conci<strong>en</strong>cia,<br />

esto es, t<strong>en</strong>er que dar cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> todas sus<br />

acciones, es una labor suplem<strong>en</strong>taria, que<br />

<strong>en</strong> s<strong>en</strong>tido estricto, no sirve para nada <strong>en</strong> su<br />

vida. Es como un trabajo extra que se nos<br />

pi<strong>de</strong> a cambio <strong>de</strong> ser sociales.<br />

Cualquiera <strong>de</strong> nuestras acciones, al ser<br />

49


trasladadas a la conci<strong>en</strong>cia, esto es, al ser<br />

convertidas a las palabras, pier<strong>de</strong>n su único<br />

e insondable carácter; pues quedan clasificadas<br />

y homologadas bajo una categoría<br />

<strong>de</strong>terminada. Ese es, precisam<strong>en</strong>te, el fundam<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> la comunicación: negar la parte<br />

más importante <strong>de</strong> cualquiera <strong>de</strong> nuestras<br />

acciones, a cambio <strong>de</strong> ser inteligibles y<br />

compr<strong>en</strong>sibles. Sin embargo, es <strong>de</strong> notar<br />

que, hoy día, todo el mundo se queja por falta<br />

<strong>de</strong> comunicación como si fuera la mayor<br />

<strong>de</strong>sgracia humana, y <strong>de</strong> la misma forma,<br />

todo el mundo se queja <strong>de</strong> la tergiversación<br />

<strong>de</strong> los medios <strong>de</strong> comunicación. Pero,<br />

paradójicamante, todo el mundo está dispuesto<br />

a dar su versión inevitablem<strong>en</strong>te tergiversada<br />

y mermada <strong>de</strong> las acciones.<br />

Pero, esta queja es totalm<strong>en</strong>te inverosímil,<br />

porque, tomar conci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> algo, es<br />

estar dispuesto a hablar, estar dispuesto a<br />

dar una segunda versión <strong>de</strong> los hechos, <strong>de</strong>g<strong>en</strong>erando<br />

inevitablem<strong>en</strong>te la primera, por<br />

ser esta inescrutable. Dicho <strong>de</strong> otra forma:<br />

las acciones nunca jamás son m<strong>en</strong>surables<br />

para nadie; y aunque esto, <strong>de</strong> por sí, no<br />

conlleve ningún problema, se convierte <strong>en</strong><br />

problema principal <strong>en</strong> cuanto somos seres<br />

sociales; <strong>de</strong> ahí la conci<strong>en</strong>cia, para comp<strong>en</strong>sarla.<br />

La primera burla que se le hace al hombre<br />

mediante este problema <strong>de</strong> la conci<strong>en</strong>cia,<br />

refleja muy bi<strong>en</strong> la archiconocida s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong>l oráculo: «conócete a tí mismo».<br />

Todos los esfuerzos y quebra<strong>de</strong>ros <strong>de</strong> cabeza<br />

que sufra uno por conocerse a sí mismo, se<br />

reduc<strong>en</strong> a la nada; porque, cuanto más se<br />

esfuerce <strong>en</strong> conocerse a sí mismo, tanto más<br />

se aleja <strong>de</strong> sí mísmo; esto es, no hace sino<br />

cultivar su conci<strong>en</strong>cia, y ésta no pue<strong>de</strong> ser<br />

sino propiedad <strong>de</strong> la sociedad. Por tanto, el<br />

concepto <strong>en</strong>gañoso «conócete a tí mismo»<br />

sólo sirve para socializar más al individuo,<br />

para <strong>de</strong>spersonalizarlo más. El solitario<br />

nunca echa <strong>en</strong> falta a la conci<strong>en</strong>cia.<br />

Es terrible p<strong>en</strong>sar hasta dón<strong>de</strong> nos pue<strong>de</strong><br />

llevar la postura <strong>de</strong> estar siempre dispuestos<br />

a hablar: justam<strong>en</strong>te, a per<strong>de</strong>r el s<strong>en</strong>tido<br />

peculiar y personal <strong>de</strong> nuestras acciones a<br />

cambio <strong>de</strong> tomar conci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> ellas. Actuar<br />

cons- ci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, significa actuar <strong>de</strong><br />

un modo restrictivo, pues significa actuar<br />

reprimiéndo- se uno a sí mismo por imperativo<br />

<strong>de</strong>l susodi- cho impuesto social».<br />

He ahí un botón <strong>de</strong> muestra <strong>de</strong> cómo<br />

pi<strong>en</strong>sa el solitario p<strong>en</strong>sador navarro. Pero no<br />

crean uste<strong>de</strong>s que se pi<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> este modo<br />

<strong>en</strong>tre los prestigiosos p<strong>en</strong>sadores<br />

euskaldunes. Nada más lejos <strong>de</strong> la realidad.<br />

Si existe <strong>en</strong> el mundo un pueblo afectado por<br />

la <strong>en</strong>fermedad <strong>de</strong> la conci<strong>en</strong>cia, ése es, sin<br />

duda, el pueblo euskaldun. Hoy y aquí todo<br />

es cuestión <strong>de</strong> conci<strong>en</strong>cia. Todo se mi<strong>de</strong> con<br />

el dilatado parámetro <strong>de</strong> la conci<strong>en</strong>cia. Nada<br />

más significativo para ver que estamos perdi<strong>en</strong>do<br />

nuestra personalidad, nuestra espiritualidad,<br />

nuestra fuerza vital inconsci<strong>en</strong>te.<br />

En todos los ámbitos <strong>de</strong> la sociedad su<strong>en</strong>a la<br />

maldita canción <strong>de</strong> la conci<strong>en</strong>cia. Para m<strong>en</strong>cionar<br />

uno <strong>de</strong> los campos que afectan a la<br />

literatura y al p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to euskaldun, no<br />

hay más que observar, por ejemplo, lo que<br />

ocurre con la inflación <strong>de</strong>l bertsolarismo. Lo<br />

que hasta ahora ha sido uno <strong>de</strong> los símbolos<br />

más cotizados <strong>de</strong> nuestra marginada peculiaridad<br />

cultural euskaldun, el bertsolarismo se<br />

ha puesto a la cabeza <strong>en</strong> lo que respecta a la<br />

actualización <strong>de</strong> la conci<strong>en</strong>cia social y la<br />

afeminada y anémica normalidad <strong>de</strong>mocrática.<br />

El bertsolari, se ha convertido <strong>en</strong> la señorita<br />

oficial conci<strong>en</strong>zuda por excel<strong>en</strong>cia que<br />

está dispuesta a hablar siempre que se le<br />

pida; o lo que es peor aún, al bertsolari se le<br />

pi<strong>de</strong> cultive su conci<strong>en</strong>cia según la normativa<br />

vig<strong>en</strong>te, para que, <strong>de</strong> antemano t<strong>en</strong>ga<br />

correctam<strong>en</strong>te elaborada su respuesta.<br />

Para terminar, hablaré ya <strong>en</strong> serio: no<br />

amo sino a los euskaldunes inconsci<strong>en</strong>tes.<br />

Sólo <strong>en</strong> ellos intuyo un instinto euskaldun<br />

vivo. Los <strong>de</strong>más, los euskaldunes normalizados<br />

y castrados con tanta conci<strong>en</strong>cia, no creo<br />

que sean ya euskaldunes ni personalida<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> ninguna parte. Aún diría más: me doy<br />

cu<strong>en</strong>ta mejor que nunca, que todos los pueblos<br />

<strong>de</strong>l mundo han sobrevivido gracias a su<br />

inconsci<strong>en</strong>cia, y que por consigui<strong>en</strong>te, todos<br />

los pueblos <strong>de</strong>l mundo están muri<strong>en</strong>do ahora,<br />

precisam<strong>en</strong>te, cuando se están sustray<strong>en</strong>do<br />

a la conci<strong>en</strong>cia los últimos reductos <strong>de</strong> la<br />

inconsci<strong>en</strong>cia. Por eso <strong>de</strong>testo a Freud y a<br />

todos sus seguidores mo<strong>de</strong>rnillos. Por eso<br />

amo a Orixe, Miran<strong>de</strong> y otros trágico-romántico-místicos<br />

que han vivido su romance con<br />

el g<strong>en</strong>io euskaldun más allá <strong>de</strong> cualquier<br />

conci<strong>en</strong>cia normalizadora y aniquiladora.<br />

50 GALEUZCA


GALEUZCA<br />

POESIA TRADIZIOA ETA<br />

HAUSTURA ARTEAN…<br />

TRADICIÓN Y RUPTURA EN LA<br />

POESÍA CONTEMPORÁNEA<br />

p. 53<br />

Lluis Alpera<br />

Tradicio i ruptura <strong>en</strong> la poesia contemporania<br />

p. 55<br />

Margalida Pons<br />

El Nom <strong>de</strong> L'<strong>en</strong>emic<br />

p. 57<br />

Juan Maria Lekuona<br />

Aurkezp<strong>en</strong>a / Pres<strong>en</strong>tación<br />

p. 60<br />

Joxé Maria Alvarez Cáccamo<br />

Tradición e ruptura na poesia galega do século XX<br />

p. 72<br />

Manuel Forca<strong>de</strong>la<br />

O Bardo Pondaliano, Tradición e Mo<strong>de</strong>rnida<strong>de</strong><br />

p. 77<br />

Aurelia Arkotxa<br />

Izpirituar<strong>en</strong> artekak / Fisuras <strong>de</strong>l espíritu<br />

p. 81<br />

Iñigo Arambarri<br />

Fotokopiagailua daukagu bihotzar<strong>en</strong> or<strong>de</strong>z<br />

Somos poetas con corazón <strong>de</strong> fotocopiadora<br />

51


52 GALEUZCA


GALEUZCA<br />

Tradizio i ruptura <strong>en</strong> la poesia<br />

contemporania<br />

LLUIS ALPERA<br />

Em sembla que els escriptors quan <strong>de</strong>ci<strong>de</strong>ix<strong>en</strong> trespassar els límits més <strong>en</strong>llà <strong>de</strong><br />

les primeres provatures i embarcar-se <strong>en</strong> la procellosa mar <strong>de</strong>l compromís escrit,<br />

el veritable compromís amb lectors i crítica, aleshores es planteg<strong>en</strong> si els cal acollirse<br />

a un grup ja format o a una certa estètica ja sacralitzada o bé, si pel contrari,<br />

tr<strong>en</strong>car d’una manera iconoclasta amb els motlles anteriors i fins i tot amb les seues<br />

vaques sagra<strong>de</strong>s, i ll<strong>en</strong>çar-se <strong>de</strong>cididam<strong>en</strong>t a abrandar uns nous cànons literaris,<br />

que <strong>en</strong> molts <strong>de</strong>ls casos s’opos<strong>en</strong> als anteriors. És, <strong>en</strong> <strong>de</strong>finitiva, la sístole/diàstole<br />

<strong>de</strong> la història <strong>de</strong> la literatura i, per tant, <strong>de</strong> les estètiques.<br />

En realitat, la ruptura <strong>de</strong>ls contestataris, <strong>de</strong>ls «poetae novi» com diri<strong>en</strong> d’un Catul<br />

a la Roma clàssica, sempre acostuma a fer-se <strong>en</strong>front d’una tradició, <strong>en</strong> el més clar<br />

i <strong>de</strong>cidit s<strong>en</strong>tit <strong>de</strong> ruptura. Poques vega<strong>de</strong>s, em sembla, al llarg <strong>de</strong> la història, s’ha<br />

aprofitat el bagatge literari <strong>de</strong> la g<strong>en</strong>eració anterior -o <strong>de</strong> l’estètica que es refusaper<br />

tal d’incorporar algun que altre elem<strong>en</strong>t que interesse al nou i<strong>de</strong>ari literari que<br />

es <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa.<br />

En tot cas, és b<strong>en</strong> cert que per molta innovació que una g<strong>en</strong>eració –o un<br />

escriptor– haja pretés als seus escrits, mai no haurà <strong>de</strong>ixat <strong>de</strong> recolzar-se –i<br />

apr<strong>en</strong>dre, naturalm<strong>en</strong>t– <strong>en</strong> la història <strong>de</strong> la literatura. De vega<strong>de</strong>s, amb mo<strong>de</strong>ls<br />

força llunyans. Recor<strong>de</strong>m, si més no, els humanistes <strong>de</strong>l R<strong>en</strong>aixem<strong>en</strong>t recreant i<br />

revivint els mo<strong>de</strong>ls clàssics greco-llatins.<br />

Ara bé, d’altra banda, sempre hi ha hagut algun que altre cas, com hem<br />

ass<strong>en</strong>yalat abans que mostra una veritable ambició <strong>de</strong> recerca i <strong>de</strong> síntesi <strong>de</strong> totes<br />

–o d’una bona part– <strong>de</strong> les estètiques anteriors, la qual cosa es veurà, in<strong>de</strong>fectiblem<strong>en</strong>t,<br />

reflectida <strong>en</strong> la seua obra.<br />

En la poesia contemporània, l’ambició <strong>de</strong> síntesi ha estat més freqü<strong>en</strong>t i sovint<br />

amb resultats consi<strong>de</strong>rables. Tot i que, a casa nostra, durant els segles XIX i el XX,<br />

la lluita <strong>de</strong> cadascuna <strong>de</strong> les g<strong>en</strong>eracions per imposar la seua estètica ha estat <strong>de</strong><br />

vega<strong>de</strong>s <strong>de</strong>spietada. Recor<strong>de</strong>m, si <strong>de</strong> cas, els <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sors aferrissats <strong>de</strong>l Mo<strong>de</strong>rnisme,<br />

<strong>de</strong>l Nouc<strong>en</strong>tisme, <strong>de</strong>l Vanguardisme, <strong>de</strong>l Post-Simbolisme, <strong>de</strong>l Realisme Social o<br />

<strong>de</strong>l Formalisme <strong>de</strong>ls 70.<br />

Estic conv<strong>en</strong>çut que una lectura at<strong>en</strong>ta, apassionada i crítica alhora <strong>de</strong> les<br />

literatures <strong>de</strong>l passat, i per supost <strong>de</strong>l passat més immediat, <strong>en</strong>s ajudaria molt a fer<br />

la disecció <strong>de</strong>ls elem<strong>en</strong>ts que més <strong>en</strong>s po<strong>de</strong>n interessar <strong>en</strong> la creació <strong>de</strong>ls nostres<br />

53


motlles literaris. La qual cosa es traduiria <strong>en</strong> una major anàlisi <strong>de</strong> la nostra personal<br />

creació literària, sobretot <strong>en</strong> allò que estem innovant –i que pot es<strong>de</strong>v<strong>en</strong>ir una<br />

veritable ruptura amb tot l’anterior– i allò que sintetitzem <strong>de</strong>l passat, que<br />

arrepleguem <strong>de</strong> la història <strong>de</strong> la literatura i principalm<strong>en</strong>t <strong>de</strong> les grans creacions que<br />

es<strong>de</strong>v<strong>en</strong><strong>en</strong>, s<strong>en</strong>se tòpics, la font perman<strong>en</strong>t <strong>de</strong> la inspiració o <strong>de</strong> la imitació. O siga<br />

la «traditio» <strong>de</strong>ls medievalistes.<br />

Precisam<strong>en</strong>t a l’Edat Mitjana, l’originalitat o millor dit el valor que li atorgav<strong>en</strong><br />

a la creació literària es trobava sovint <strong>en</strong> la capacitat <strong>de</strong> reiteració i <strong>de</strong> síntesi <strong>de</strong>l<br />

que savi<strong>en</strong> els altres, l’acumulació <strong>de</strong> la «traditio». La ruptura significava el <strong>de</strong>sficaci,<br />

la manca <strong>de</strong> s<strong>en</strong>y davant el saber acumulatiu, el saber <strong>en</strong>ciclòpedic. Evi<strong>de</strong>ntm<strong>en</strong>t,<br />

el temps i les estètiques canviari<strong>en</strong> les òptiques.<br />

He volgut donar una <strong>de</strong> cal i una altra <strong>de</strong> ar<strong>en</strong>a <strong>en</strong> aquest curt paper. No cal que<br />

certifique que tots dos elem<strong>en</strong>ts –tradició i ruptura– són sumam<strong>en</strong>t importants –<br />

i fins i tot indisp<strong>en</strong>sables– <strong>en</strong> la bona factura <strong>de</strong> la creació literària, sobretot <strong>en</strong> la<br />

poesia. Personalm<strong>en</strong>t, ja ho sabeu, he mirat <strong>de</strong> complem<strong>en</strong>tar-los <strong>en</strong> la meua praxi<br />

literària, sobretot <strong>en</strong> la darrera fase <strong>de</strong> la meua poesia.<br />

54 GALEUZCA


GALEUZCA<br />

El Nom <strong>de</strong> L'<strong>en</strong>emic<br />

MARGALIDA PONS<br />

Una nova interpretació <strong>de</strong> la literatura contemporània hauría <strong>de</strong> replantejar-se els<br />

conceptes <strong>de</strong> tradició i ruptura o bé abandonar-los <strong>de</strong>finitivam<strong>en</strong>t. D’<strong>en</strong>çà que el<br />

<strong>de</strong>scrèdit <strong>de</strong> l’estètica <strong>de</strong> la mimesi arribà, amb les avantguar<strong>de</strong>s, al seu punt més<br />

alt, po<strong>de</strong>m parlar, amb Octavio Paz, <strong>de</strong> la tradició <strong>de</strong> la ruptura. El tr<strong>en</strong>cam<strong>en</strong>t<br />

<strong>de</strong> la preceptiva s’ha integrat <strong>en</strong> l’ortodòxia fins a l’extrem que la percepció d’allò<br />

que és rupturista pot limitar-se a una qüestió <strong>de</strong> memòria: com més llarg és l’abast<br />

<strong>de</strong>l record, més refer<strong>en</strong>ts comuns amb els <strong>de</strong>l pres<strong>en</strong>t hi trobam. D’altra banda, <strong>de</strong><br />

diàleg amb la tradició, n’hi ha sempre, potser perquè, com <strong>de</strong>i<strong>en</strong> els antics, res no<br />

es pot crear a partir <strong>de</strong>l no res. Que aquest diàleg es <strong>de</strong>scab<strong>de</strong>lli amb un joc <strong>de</strong> veus<br />

assossega<strong>de</strong>s o que sigui un seguit d’imprecacions és una altra qüestió, d’altra<br />

banda poc important.<br />

Si tota apar<strong>en</strong>ça <strong>de</strong> ruptura és una mera qüestió formal, és licit que el lector es<br />

pregunti pel s<strong>en</strong>tit <strong>de</strong> la creació literària –especialm<strong>en</strong>t poètica– i per la viabilitat<br />

<strong>de</strong> la r<strong>en</strong>ovació. Int<strong>en</strong>tar esbrinar com és possible a les acaballes <strong>de</strong>l segle XX,<br />

produir una literatura que t<strong>en</strong>gui un cert impacte <strong>en</strong> el receptor és, amb tota<br />

seguretat abocar-se a un carreró s<strong>en</strong>se sortida. L’error prové, em sembla, <strong>de</strong> la<br />

voluntat d’equiparar literatura i arts plàstiques –i, més mo<strong>de</strong>rnam<strong>en</strong>t, mitjans<br />

audiovisuals– paral.lelisme que ha es<strong>de</strong>vingut, <strong>de</strong>sprés <strong>de</strong>ls realismes posteriors a<br />

la segona guerra mundial, <strong>de</strong>l tot impossible. Avui la literatura no pot inscriure’s<br />

a la cursa <strong>de</strong>ls mitjans <strong>de</strong> comunicació <strong>de</strong> massa s<strong>en</strong>se resultar mortalm<strong>en</strong>t<br />

perjudicada i ha estat irremissiblem<strong>en</strong>t exclosa <strong>de</strong>l que po<strong>de</strong>m anom<strong>en</strong>ar comunicació<br />

<strong>de</strong> la immediatesa. Quan ha int<strong>en</strong>tat posar-se a l’altura d’aquests mitjans<br />

<strong>de</strong> comunicació ha es<strong>de</strong>vingut un producte híbrid i insegur o bé l’expressió <strong>de</strong>l<br />

costumisme més anacrònic. Tot i que això pot valer-me, <strong>en</strong>tre els sectors que<br />

creu<strong>en</strong> que la normalitat <strong>de</strong> les cultures am<strong>en</strong>aça<strong>de</strong>s s’aconsegueix mitjançant el<br />

sèguim<strong>en</strong>t rabiós i incodicional <strong>de</strong> les mo<strong>de</strong>s, el qualificatiu <strong>de</strong> reaccionària, he <strong>de</strong><br />

dir que <strong>de</strong>sconfio absolutam<strong>en</strong>t <strong>de</strong> la poètica que basa els seus assolim<strong>en</strong>ts <strong>en</strong> la<br />

sorpresa, <strong>en</strong> l’<strong>en</strong>giny o <strong>en</strong> el servilisme <strong>en</strong>vers els media. Ja ho <strong>de</strong>ia fa prop <strong>de</strong> vinti-cinc<br />

anys, John Barth al seu mític article The Literature of Exhaustion: resulta molt<br />

més popular parlar <strong>de</strong> tècnica que no fer art. A més, <strong>en</strong> un estat que cada cop es<br />

molesta m<strong>en</strong>ys a dissimular el seu caràcter policial dir que l’<strong>en</strong>emic és la tradició<br />

literària repres<strong>en</strong>ta una irresponsabilitat injustificable.<br />

Crec, per tant, que, més que la ruptura amb el propi passat, la literatura hauria<br />

d’int<strong>en</strong>tar la resposta al pres<strong>en</strong>t. Al cap i a la fi, els morts no po<strong>de</strong>n <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sar-se.<br />

I aquesta resposta hauria <strong>de</strong> ser formulada amb procedim<strong>en</strong>ts específicam<strong>en</strong>t<br />

55


literaris respectant les seves limitacions però també –i sobretot– amb pl<strong>en</strong>a<br />

consciència <strong>de</strong> la seva singularitat. Resituar la literatura <strong>en</strong> l’espai que li pertoca és,<br />

avui, un repte díficil i <strong>en</strong>voltat d’abismes. Que això és factible, tanmateix, <strong>en</strong>s ho<br />

<strong>de</strong>mostr<strong>en</strong> novel.les com La festa <strong>de</strong> Gerald. <strong>de</strong> Robert Coover construïda a partir<br />

<strong>de</strong> la repres<strong>en</strong>tació figurativa <strong>de</strong>l caos i la fragm<strong>en</strong>tació, o, <strong>en</strong> la poesia catalana,<br />

la sintaxi alterada <strong>de</strong>ls poemes d’Albert Roig. Potser la postura <strong>de</strong>l poeta, <strong>en</strong><br />

aquesta fi <strong>de</strong> segle s’hauria d’acostar a la manifestada <strong>en</strong> unes ratlles <strong>de</strong>l qua<strong>de</strong>rn<br />

<strong>de</strong> notes d’Andreu Vidal: «Cada vegada que em veig inevitablem<strong>en</strong>t <strong>en</strong>frontat a<br />

l’apegalosa i poc interessant qüestió <strong>de</strong> la mo<strong>de</strong>rnitat post, etc., record aquelìs<br />

mots que O.W. <strong>de</strong> Lubiez Milosz adreçà als seus contemporanis: «Vosaltres anau<br />

rera el temps, jo esper que el temps em segueixi.»<br />

56 GALEUZCA


GALEUZCA<br />

AURKEZPENA<br />

JUAN MARIA LEKUONA<br />

Boas noites á todo los meus amigos <strong>de</strong> Galeuzca.<br />

Sei que o meu ac<strong>en</strong>to ó expresarme <strong>en</strong> galego non é <strong>de</strong> rescibo.<br />

E verda<strong>de</strong> que razóna <strong>de</strong> cortesía xustificarán o meu atrevem<strong>en</strong>to.<br />

Mais teño unha razón persoal que me leva a <strong>en</strong>xergar unhas verbas <strong>en</strong><br />

galego.<br />

Era paisana miña, nada <strong>en</strong> Oiarzun, unha Murguia, sogre da gran<strong>de</strong><br />

Rosalia <strong>de</strong> Castro, tan i<strong>de</strong>ntificado ela, Concha Murguia, con Galiza.<br />

D<strong>en</strong><strong>de</strong> o meu amor a Euskadi, istas miñas verbas <strong>en</strong> galego quer<strong>en</strong><br />

simbolizar o meu respeto e admiración á pátria adoptiva da miña<br />

paisana Murguia, que emigrou cara Galiza no sèculo dazanove (XIX)<br />

MINTZALDIGILEA : XOSE MARIA ALVAREZ CACCAMO<br />

Sasoiko gizona <strong>de</strong>la esan behar, 1950 urtean jaio z<strong>en</strong>ez Vigoko hirian. Xose<br />

Mariar<strong>en</strong> oroitzap<strong>en</strong>ean ez du arrastorik utzi urte hark. Niretzat, or<strong>de</strong>a, akordagarri<br />

geratu da, orduan hasi zir<strong>en</strong>ez liburu<strong>en</strong> z<strong>en</strong>tsura k<strong>en</strong>tz<strong>en</strong>; eta orduan Donostian<br />

antolatu zir<strong>en</strong>ez gerrondoko leh<strong>en</strong><strong>en</strong>go literatur lehiaketak, «Educacion y Descanso»<br />

zelakoar<strong>en</strong> eskutik. Eta ordurako, egia da, argitaraturik neukala poema xorta<br />

bat.<br />

Hem<strong>en</strong> dugun Xose Maria Alvarez Cáccamo-k bere etxetik du galiziar kulturarekiko<br />

lotura, apeta eta erantzukia. Alvarez Blazquez familiakoa dugu; eta honek<br />

esan nahi du bere aurrekoak Galiziako kulturar<strong>en</strong> al<strong>de</strong> borrokatu zir<strong>en</strong> horietakoak<br />

zirela. Gogoratu besterik ez dago «Editorial Castrelos» argitaletxeak eginiko<br />

lana, gailegoz argitaratz<strong>en</strong> hasi z<strong>en</strong>ez liburuak «Longa Noite <strong>de</strong> piedra» <strong>de</strong>ituriko<br />

garaietan, hau da «Harrizko gau luzea» zeritzan haietan.<br />

Bere nortasun poetikoaz ere bag<strong>en</strong>uke zeresanik. Xose Mariar<strong>en</strong> poetika heldua<br />

da eta ongi hornitua. Gogotsu irakurria dut «Arquitecturas <strong>de</strong> c<strong>en</strong>iza» (Herrautsezko<br />

arkitekturak, 1985). Eta miretsi dut liburuar<strong>en</strong> poetika osoa. Eta gaurko mintzaldigilea<br />

aurkezteko ordu honetan esan <strong>de</strong>zaket nolako berritasuna dakarr<strong>en</strong> bere<br />

olerkigintzak, eta gainera, zein<strong>en</strong> aukera ona egin digun poesia berria plazaratzekoan.<br />

Esan liteke bere poesia, mo<strong>de</strong>rnitatean ez ezik, gaurko s<strong>en</strong>tiberatasunean<br />

eta estetikan sarturik dagoela. Eta hau ez <strong>de</strong>la dohain txarra gaur hartu du<strong>en</strong> gaiari<br />

57


ere ikuspegi interesgarria eman diezaion.<br />

IRAKASLE BATEN IKUSPEGI TEKNIKOA<br />

Literaturako irakaslea dugu bera,«Longa Noite <strong>de</strong> piedra»-r<strong>en</strong> argitaraldi berria<br />

paratu du<strong>en</strong>a, oharrak eta iruzkinak eginez.<br />

Poesi gaietan autoreak daukan trebakuntza eta gaitasuna ikusiz, gaia bera da<br />

gaur, <strong>en</strong>tzun-mina sortu didana. Uste baitut uste, bere ikuspegi diakronikoak asko<br />

argitu dituela, ez bakarrik Galiziako poesi arazoak, baita Euskal Herrikoak, antzeko<br />

historia dugunez azk<strong>en</strong> urteotan eta ez alperrik! Abertzale planteiam<strong>en</strong>tua, urrutiko<br />

iturri zaharrak aro post-erromantikoan, mo<strong>de</strong>rnitatear<strong>en</strong> hasierak, gudu zibila eta<br />

hon<strong>en</strong> ondorioko poesigintza sozial-errealismo, eredu unibertsaletara irtetzea,<br />

normalkuntza poetikoa post-nazionalista ...<br />

Tradizioa eta haustura: uste dut bir<strong>en</strong> beharrean gau<strong>de</strong>la. Ikerkuntza estetiko<br />

bat<strong>en</strong> ondorio ikust<strong>en</strong> dut, beti ikast<strong>en</strong> ari <strong>de</strong>nar<strong>en</strong> sorm<strong>en</strong>a. Tradizioa behar dugu<br />

inspirazio-iturri <strong>de</strong>n neurrian eta ondare kolektiboan harrobi <strong>de</strong>n neurrian. Eta<br />

haustura, berriz, etorkizunari begira, –edota zehatzago: gaurkoari begira– abangoardiatik<br />

hasi eta s<strong>en</strong>tiberatasun berrietara zabalik dago<strong>en</strong> poesigintzarako<br />

premiari amore eman beharretan.. Aipatz<strong>en</strong> dizuet gaiar<strong>en</strong> gaurkotasun betiko ...<br />

Ez naiz, or<strong>de</strong>a, ni mintzaldigilea. Nik aurkeztu dizkizuet gaurko saio hon<strong>en</strong><br />

autorea: gizona, poeta, aztertzailea ...<br />

R<strong>en</strong> máis pola miña banda. Cedo con moito gosto a palavra ó noso companeiro<br />

Xosé Maria Alvarez Cáccamo.<br />

58 GALEUZCA


GALEUZCA<br />

Pres<strong>en</strong>tación<br />

JUAN MARIA LEKUONA<br />

Boas noites á todo los meus amigos <strong>de</strong> Galeuzca.<br />

Sei que o meu ac<strong>en</strong>to ó expresarme <strong>en</strong> galego non é <strong>de</strong> rescibo.<br />

E verda<strong>de</strong> que razóna <strong>de</strong> cortesía xustificarán o meu atrevem<strong>en</strong>to. Mais teño unha<br />

razón persoal que me leva a <strong>en</strong>xergar unhas verbas <strong>en</strong> galego.<br />

Era paisana miña, nada <strong>en</strong> Oiarzun, unha Murguia, sogre da gran<strong>de</strong> Rosalia <strong>de</strong><br />

Castro, tan i<strong>de</strong>ntificado ela, Concha Murguia, con Galiza.<br />

D<strong>en</strong><strong>de</strong> o meu amor a Euskadi, istas miñas verbas <strong>en</strong> galego quer<strong>en</strong> simbolizar o<br />

meu respeto e admiración á pátria adoptiva da miña paisana Murguia, que emigrou<br />

cara Galiza no sèculo dazanove (XlX)<br />

PONENTE:<br />

XOSE MARIA ALVAREZ CACCAMO<br />

Nace <strong>en</strong> Vigo <strong>en</strong> 195O. Esta fecha nos lleva a<br />

tres consi<strong>de</strong>raciones: primera, que es un hombre<br />

<strong>en</strong> pl<strong>en</strong>as faculta<strong>de</strong>s tanto para la creación<br />

como para la crítica poéticas. Segunda: aun<br />

cuando Xosé Maria no t<strong>en</strong>ga conci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> ello<br />

<strong>en</strong> esa fecha se permite por primera vez la<br />

publicación <strong>de</strong> libros <strong>en</strong> euskara. Tercera: Educación<br />

y Descanso organiza <strong>en</strong> esa fecha un<br />

certám<strong>en</strong> <strong>de</strong> literatura <strong>en</strong> el que yo tomé parte.<br />

Según he sabido a Xosé Maria Alvarez Cáccamo<br />

le vi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> familia, –los Alvarez Blázquez–,<br />

su vinculación así como su empeño y<br />

responsabilidad hacia la cultura gallega. No<br />

hay mas que recordar la labor pionera <strong>de</strong> la<br />

Editorial Castrelos, editando <strong>en</strong> gallego durante<br />

la época <strong>de</strong> la «Longa Noite <strong>de</strong> piedra». El<br />

trabajo editorial <strong>de</strong> su familia, con todo su<br />

historial, su fondo bibliográfico a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> la<br />

rica información sobre autores y obras, creo que<br />

le ha proporcionado un bagaje cultural <strong>de</strong> <strong>en</strong>orme<br />

interés para hablarnos hoy y aquí <strong>de</strong> la<br />

poesía gallega <strong>de</strong>l siglo XX.<br />

Lo poco que conozco <strong>de</strong> la obra poética <strong>de</strong><br />

Alvarez Cáccamo me basta para apreciar su<br />

importancia estética. He leído complacido sus<br />

libros <strong>de</strong> poemas «Arquitecturas <strong>de</strong> cinza»,<br />

(1985), y he admirado su poética personal.<br />

En mi pres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l confer<strong>en</strong>ciante diría<br />

que este libro da la impresión <strong>de</strong> estar muy<br />

arraigado <strong>en</strong> la tradición, y sin embargo es<br />

actual al mismo tiempo. Ti<strong>en</strong>e la visión y el<br />

s<strong>en</strong>tir <strong>de</strong> su <strong>en</strong>torno y una simbología telúrica<br />

mo<strong>de</strong>rna.<br />

Para terminar quiero sugerir a los aquí pres<strong>en</strong>tes,<br />

que una visión diacrónica <strong>de</strong> la poesía<br />

gallega <strong>de</strong>l siglo XX pue<strong>de</strong> arrojar no poca luz<br />

sobre la historia <strong>de</strong> las otras literaturas, y concretam<strong>en</strong>te<br />

sobre la vasca. Pi<strong>en</strong>so que Euskal<br />

Herria Sur, Galicia y Cataluña, compartimos<br />

una historia parecida.<br />

Sobre el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> nuestra literatura, <strong>de</strong>ntro<br />

<strong>de</strong> lo que sería un planteami<strong>en</strong>to abertzale<br />

patriótico, el resum<strong>en</strong> sería el sigui<strong>en</strong>te: durante<br />

el post-romanticismo siguieron resonando<br />

estilos <strong>de</strong> fu<strong>en</strong>tes antiguas. Más tar<strong>de</strong> se pa<strong>de</strong>ce<br />

el trauma <strong>de</strong> la guerra civil y sus repercusiones<br />

involucionistas <strong>en</strong> la poesía En los años 60se da<br />

el social realismo y ya <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> la dictadura<br />

surge un planteami<strong>en</strong>to más autónomo <strong>de</strong> poesía<br />

universal hecha <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la propia i<strong>de</strong>ntidad.<br />

Sin duda, a los vascos nos será <strong>de</strong> gran utilidad<br />

el asistir a este <strong>de</strong>bate con Alvarez Cáccamo<br />

sobre la tradición y la ruptura durante el siglo.<br />

Pues es, también, nuestro problema.<br />

59


Tradición e ruptura<br />

na poesia galega do século XX<br />

XOSÉ MARIA ALVAREZ CÁCCAMO<br />

I<br />

Para aqueles que consi<strong>de</strong>ran valor fundam<strong>en</strong>tal na história dunha Literatura a maior<br />

abundáncia <strong>de</strong> acontecim<strong>en</strong>tos revolucionários talvez o panorama diacrónico da nosa<br />

nos lles provoque asombro. Unha ollada <strong>en</strong> perspectiva ao proceso da Poesia <strong>Galega</strong><br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> o século XIX ap<strong>en</strong>as amostra tres ou catro fitos que levantan o balbordo dunha<br />

voz iconoclasta por riba dun rumor <strong>en</strong>ganosam<strong>en</strong>te uniforme. Viciados pola tradición<br />

da ruptura que caracteriza ao século pres<strong>en</strong>te <strong>de</strong>s<strong>de</strong> as vanguardas clásicas (<strong>en</strong><br />

instantánea precisa <strong>de</strong> Octavio Paz) aínda teiman na procura da ac<strong>en</strong>tos disonantes<br />

como clave valorativa primordial.<br />

No extremo contrário, <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sores da fi<strong>de</strong>lida<strong>de</strong> a ultranza, perseguidores das liñas<br />

<strong>de</strong> continuida<strong>de</strong> que supoñ<strong>en</strong> conectan a queixa vital <strong>de</strong> Rosalia co ferido testemuño<br />

exist<strong>en</strong>cialista <strong>de</strong> posguerra ou a palabra civil <strong>de</strong> Curros Enríquez coa dicción<br />

belixerante do social-realismo, non sab<strong>en</strong> distinguir a árbore s<strong>en</strong>lleira no c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong><br />

fraga. Esta visión continuista organiza un complexo tecido <strong>de</strong> escolas angustiosam<strong>en</strong>te<br />

cinguidas, abafante re<strong>de</strong> que non <strong>de</strong>ixa respirar mais que a aqueles pulmóns<br />

conectados à máquina do sistema clasificatório. Con frecuéncia semella que os<br />

escritores traballamos para cubrir os espazos baleiros dun esquema trazado previam<strong>en</strong>te<br />

pola man do historiador soberano, qu<strong>en</strong> dirixe <strong>de</strong>s<strong>de</strong> a biblioteca ucrónica do Alén<br />

non só o relato do pasado s<strong>en</strong>ón inclusive o pronóstico obrigatório do porvir.<br />

O edifício dunha Literatura resulta do concurso dunha complexa série <strong>de</strong> necesida<strong>de</strong>s<br />

apaixonadas. Cada escritor fala <strong>de</strong>s<strong>de</strong> a sua privada emoción, a do seu tempo<br />

interior e a da xeira histórica na que está inmerso. O labor criativo é as mais das veces<br />

produto <strong>de</strong> escuro impulso, fonte explosiva que non sabe fluir por canles prefixadas.<br />

O traballo organizativo do historiador e do crítico, o tecido <strong>de</strong> re<strong>de</strong>s e conexións, o<br />

<strong>de</strong>seño <strong>de</strong> f<strong>en</strong>das e lóstregos <strong>de</strong> cortocircuito, po<strong>de</strong> ser útil sempre e cando se saiba<br />

preservar a paixón privada do poeta que, cando interroga ao mundo, non sabe<br />

preocupar-se con ciéncia racional pola instalación do seu idiolecto no código histórico<br />

da língua literária.<br />

A história da continuida<strong>de</strong> e das rupturas <strong>de</strong>sa liña <strong>de</strong> alta t<strong>en</strong>sión <strong>en</strong> que consiste<br />

a poesia <strong>de</strong>be ser seguida con at<strong>en</strong>ción específica <strong>en</strong> cada unha das literaturas<br />

nacionais. Específico da nosa é, por exemplo, o <strong>de</strong>rrubam<strong>en</strong>to da luminosa cida<strong>de</strong><br />

levantada polos poetas medievais, unha urbe que medrou arredor das solemnes<br />

quintanas do amor cortés, das prazas familiares on<strong>de</strong> se daban cita <strong>en</strong> alba os<br />

namorados e do labirinto <strong>de</strong> ruas, calellas e calexóns por on<strong>de</strong> transitaba o rumor ou<br />

ecoaba o escándalo do escárnio e maldicer. Aquel espl<strong>en</strong>doroso inxénio que prometia<br />

séculos <strong>de</strong> firme canto foi logo ruina durante longas estacións <strong>de</strong> escurida<strong>de</strong>. Rosalia,<br />

60 GALEUZCA


Pondal e Curros, a finais do XIX, escreb<strong>en</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> a inocéncia. As tres gran<strong>de</strong>s voces do<br />

Rexurdim<strong>en</strong>to camiñan por unha chaira on<strong>de</strong> ap<strong>en</strong>as albiscan os bultos intuidos da<br />

tradición culta ou a próxima alcoba da lírica popular. Eles ergueron un novo edifício<br />

sobre o baseam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> tres vonta<strong>de</strong>s –rebel<strong>de</strong>s <strong>de</strong> rebeldia íntima, testimonial ou<br />

visionária– que as<strong>en</strong>tan a sua dicción e a sua filosofia no discurso e no p<strong>en</strong>sam<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

falas próximas ou remotas (o Romantismo español ou alemán, os textos ossiánicos)<br />

máis non nas basas da própria tradición escrita, que fóra interrumpida pola noite dos<br />

séculos sil<strong>en</strong>ciosos e constituia só unha difusa referéncia.<br />

A literatura galega mo<strong>de</strong>rna nace, pois, nas ribeiras dun océano mudo. O<br />

Postromantismo, o Realismo e o Formalismo finiseculares constru<strong>en</strong>-se s<strong>en</strong> a memória<br />

das disputas <strong>en</strong>tre culteranos e conceptistas ou da brillante exibición <strong>de</strong> agu<strong>de</strong>zas <strong>de</strong><br />

inxénio. Tampouco a nosa língua pudo aportar no seu mom<strong>en</strong>to a ollada racional para<br />

o discurso ilustrado. Duas das mais importantes voces do Neoclasicismo español, Feijoó<br />

e Sarmi<strong>en</strong>to, galegos <strong>de</strong> orixe, falan <strong>en</strong> castellano.<br />

Este siléncio interminábel tivo que condicionar non só a conciéncia fundacional<br />

daquel fin <strong>de</strong> século s<strong>en</strong>ón tamén todo o proceso literário da pres<strong>en</strong>te c<strong>en</strong>túria. Cumpre<br />

perguntarmo-nos se non vivimos ainda hoxe constrinxidos pola fraxilida<strong>de</strong> da nosa<br />

tradición, pola quebra da continuida<strong>de</strong> <strong>en</strong>tre a Ida<strong>de</strong> Média e o Postromantismo.<br />

Se a esta necesida<strong>de</strong> <strong>de</strong> reconstrución da memória <strong>en</strong>gadimos o empuxe exterior<br />

e interior do aparato cultural español compr<strong>en</strong><strong>de</strong>remos mellor a <strong>de</strong>bilida<strong>de</strong> do conflicto<br />

x<strong>en</strong>eracional <strong>en</strong> certos mom<strong>en</strong>tos do século XX, f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o que se por unha parte<br />

colaborou para o afortalam<strong>en</strong>to da conciéncia solidária nacionalista ou galeguista por<br />

outra dificultou a prática dun diálogo contrastado <strong>en</strong>tre pais e fillos. Un dos efeitos do<br />

cons<strong>en</strong>so é a <strong>de</strong>mora no <strong>de</strong>s<strong>en</strong>volvim<strong>en</strong>to <strong>de</strong> liñas innovadoras pero tamén unha maior<br />

firmeza para a protección do património comunal, cercado sempre polo perigo da<br />

escurida<strong>de</strong>, do siléncio e da minusvaloración.<br />

A nosa língua e a nosa cultura viv<strong>en</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> o século XIX <strong>en</strong> estado <strong>de</strong> liberda<strong>de</strong><br />

vixiada, o que non t<strong>en</strong> impedido s<strong>en</strong>ón incluso pot<strong>en</strong>ciado un <strong>de</strong>s<strong>en</strong>volvim<strong>en</strong>to<br />

in<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>nte, mais notábel <strong>en</strong> <strong>de</strong>terminadas etapas da história. Seria inxénuo, s<strong>en</strong><br />

embargo, crer que o proceso da Poesia galega do século XX foi <strong>de</strong>s<strong>en</strong>volvido à marxe<br />

da tradición e da presión da sua fronteira española. S<strong>en</strong> dúbida, o peso daquela cultura<br />

t<strong>en</strong> exercido a sua forza con empeño frecu<strong>en</strong>te, provocando às veces actitu<strong>de</strong>s<br />

asimilacionistas e acríticas pero noutras ocasións leituras indiscutíbelm<strong>en</strong>te <strong>en</strong>riquecedoras.<br />

Pero tampouco hai que minimizar a importáncia das solucións in<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ntes<br />

–mais abundantes do que se adoita recoñecer– ou as que <strong>de</strong>rivan do achegam<strong>en</strong>to a<br />

tradicións mais lonxanas (no espazo, non no espíritu) como a europea ou a americana,<br />

ou muito mais próximas, como a portuguesa.<br />

Asi pois, cando falamos <strong>de</strong> tradición e ruptura como procesos aplicábeis ao<br />

panorama lírico do século, non po<strong>de</strong>mos per<strong>de</strong>r <strong>de</strong> vista unha série <strong>de</strong> factores que<br />

singularizan o f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o na nosa mais rec<strong>en</strong>te história : a discontinuida<strong>de</strong> da língua<br />

literária durante catro séculos, a sua recuperación, impulsada por tres po<strong>de</strong>rosas voces<br />

a finais do XIX, a conciéncia solidária da necesida<strong>de</strong> <strong>de</strong> reinv<strong>en</strong>tar unha tradición, o<br />

peso da literatura española cronolóxicam<strong>en</strong>te paralela ou anterior, as solucións<br />

GALEUZCA<br />

61


autóctonas e a conexión da nosa Poesia co mundo s<strong>en</strong> mediación das oficinas líricas<br />

<strong>de</strong> Madrid.<br />

O seguim<strong>en</strong>to do combate <strong>en</strong>tre tradición e ruptura po<strong>de</strong>ria constituir a base para<br />

un panorama porm<strong>en</strong>orizado da Poesia <strong>Galega</strong> do século XX. Pero, para este tipo <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>contros, non me parece útil a mostra exaustiva e tediosa <strong>de</strong> inv<strong>en</strong>tários, que se<br />

pres<strong>en</strong>tan às veces como a catálogo publicitário <strong>de</strong> produtos exportábeis. Consi<strong>de</strong>ro<br />

preferíbel con<strong>de</strong>nsar no com<strong>en</strong>tário da obra duns poucos autores dos que eu son leitor<br />

agra<strong>de</strong>cido as liñas básicas da nosa evolución contemporánea, t<strong>en</strong>do <strong>en</strong> conta o seu<br />

posicionam<strong>en</strong>to, expreso ou tácito, a respeito da tradición.<br />

II<br />

É Ramón Cabanillas (1876-1959), poeta que <strong>en</strong>che coa sua ext<strong>en</strong>sa produción as<br />

primeiras décadas do século, o <strong>en</strong>carregado <strong>de</strong> conectar os ecos do Rexurdim<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong>cimonónico coas afirmacións rupturistas da vanguarda. Na sua obra multiforme<br />

topan espazo tradicións <strong>de</strong> diversa procedéncia (o celtismo e o ossianismo que xa<br />

<strong>de</strong>s<strong>en</strong>volvera Pondal, a matéria <strong>de</strong> Bretaña, ac<strong>en</strong>tos do <strong>de</strong>ca<strong>de</strong>ntismo prerrafaelista e<br />

o influxo da música e dos c<strong>en</strong>ários mo<strong>de</strong>rnistas) incorporadas nun discurso sincrético.<br />

A sua dicción ocupa, acarón dun grupo <strong>de</strong> autores <strong>de</strong> m<strong>en</strong>or <strong>en</strong>tida<strong>de</strong> ( Noriega Varela,<br />

Lopez Ab<strong>en</strong>te, Alvarez Limeses), o espazo que <strong>en</strong> outras literaturas próximas foi<br />

habitado polo Mo<strong>de</strong>rnismo. No seu código poético houbo tamén un amplo lugar para<br />

o cultivo dunha poesia belixerante e reivindicativa que conecta co rexistro civil <strong>de</strong><br />

Curros Enríquez e que non se voltaria escoitar na Galiza até que, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> o exílio<br />

americano ou na escurida<strong>de</strong> interior, as primeiras voces do socialrealismo e da épica<br />

comprometida <strong>de</strong>ix<strong>en</strong> ouvir a sua queixa, mui lonxe xa do espíritu <strong>de</strong> Cabanillas.<br />

Se facemos excepción da sua obra, a poesia dos seus contemporáneos, integrados<br />

na que se v<strong>en</strong> chamando «Xeración <strong>de</strong> <strong>en</strong>tre dous séculos», conforma unha liña <strong>de</strong> l<strong>en</strong>ta<br />

continuida<strong>de</strong> a respeito da inaugural triloxia finisecular.<br />

Haberá que agardar a 1922, data <strong>de</strong> publicación do manifesto «Mais alá», <strong>de</strong><br />

responsabilida<strong>de</strong> fundam<strong>en</strong>tal do poeta Manuel Antonio, para po<strong>de</strong>r s<strong>en</strong>tirnos xa unha<br />

<strong>de</strong>claración <strong>de</strong> consci<strong>en</strong>te mo<strong>de</strong>rnida<strong>de</strong> e, sobre todo, <strong>de</strong> asumido rupturismo. Até<br />

<strong>en</strong>tón os poetas galegos non chegaran a exercer leituras sufici<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te críticas da obra<br />

dos seus maiores. O vanguardismo europeu, interpretado, asumido como algo próprio<br />

e incorporado à cosmovisión e à s<strong>en</strong>sibilida<strong>de</strong> persoal, acha na obra <strong>de</strong> Manuel Antonio<br />

(1900-1930) extraordinários resultados. A sua morte prematura impediu o pl<strong>en</strong>o<br />

<strong>de</strong>s<strong>en</strong>volvim<strong>en</strong>to dunha voz que se anunciaba como a mais mo<strong>de</strong>rna do século,<br />

consi<strong>de</strong>rada a instalación cronolóxica da sua figura. Rexeitando s<strong>en</strong> pudor a tradición<br />

literária próxima afirmou a necesida<strong>de</strong> dun cultivo monolíngüe e foi qu<strong>en</strong> <strong>de</strong>n conciliar<br />

unha conciéncia política radical e in<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ntista cunha pràtica literária non populista<br />

n<strong>en</strong> falsam<strong>en</strong>te pedagóxica. Adiantando-se várias décadas ao seu tempo alcanzou a<br />

clarividéncia <strong>de</strong> compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r que o compromiso cívico do home non obriga ao poeta<br />

a unha escrita lineal s<strong>en</strong>ón, pola contra, à procura <strong>de</strong> solucións artísticas progresistas<br />

e complexas. Complexo foi s<strong>en</strong> dúbida o proceso que, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> a asunción do<br />

criacionismo, o cubismo literário ou a leitura <strong>de</strong> Reverdy, levou a Manuel Antonio à<br />

construción dunha fala poética pat<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te orixinal e na que a imaxe polipétala, a<br />

62 GALEUZCA


mecánica obxectivizadora da natureza, o peso autónomo da imaxe, <strong>en</strong>tre outros<br />

procedim<strong>en</strong>tos caracterizadores das vanguardas, non agachan un agudo s<strong>en</strong>tim<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

soida<strong>de</strong> ontolóxica radical, o mar sempre como protagonista im<strong>en</strong>so. Consegue o noso<br />

primeiro poeta vanguardista algo que non foi frecu<strong>en</strong>te no seu tempo, nestas e <strong>en</strong> outras<br />

latitu<strong>de</strong>s lingüísticas: que a <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa do carácter autónomo do texto artístico non dilúa<br />

até eliminar a vibración emotiva.<br />

Pola altura da sua obra <strong>en</strong>cabeza Manuel Antonio a Xeración <strong>de</strong> 1925, à que pert<strong>en</strong>ce<br />

tamén Amado Carballo (1901-1928), qu<strong>en</strong> repres<strong>en</strong>ta mellor que n<strong>en</strong>gún outro poeta<br />

do século o compromiso, certam<strong>en</strong>te b<strong>en</strong> resolto, <strong>en</strong>tre tradición e ruptura. Da cultura<br />

paisaxística <strong>de</strong>cimonónica, através da liña que pasa por Cabanillas e Noriega Varela,<br />

parte o ingredi<strong>en</strong>te tradicional da poesia <strong>de</strong> Amado Carballo, afianzado na expresivida<strong>de</strong><br />

musical da lírica popular. Das vanguardas, prefer<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te do ultraismo, extrae<br />

o poeta o culto <strong>de</strong> idolatria pola imaxe como c<strong>en</strong>tro x<strong>en</strong>erador dos significados. Pero<br />

o que incorpora <strong>de</strong> colleita própria o autor <strong>de</strong> Proel (1927) a esta cociña binária é un<br />

procedim<strong>en</strong>to fantástico <strong>de</strong> animación da natureza que os críticos teñ<strong>en</strong> bautizado<br />

«hilozoismo». A realida<strong>de</strong> natural é interpretada non <strong>en</strong> clave obxectual, como acontece<br />

con algúns autores do 27, s<strong>en</strong>ón como un universo humanizado no que cada elem<strong>en</strong>to,<br />

nun cuadro <strong>de</strong> fragm<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> disgregación, vive a sua própria esfera <strong>de</strong> vida.<br />

Amado Carballo, como Manuel Antonio, tampouco tivo tempo para resolver <strong>en</strong><br />

profundida<strong>de</strong> a sua proposta. Morreu aos 27 anos. Pero a sua fórmula (o hilozoismo,<br />

animismo ou imaxinismo, segundo distintas <strong>de</strong>nominacións da crítica), tanto polo<br />

<strong>en</strong>gado da música fácil como pola seducción inoc<strong>en</strong>te da festiva maquinária natural,<br />

foi motor dunha dilatada tradición. A nómina dos seus seguidores alcanza à década dos<br />

60. Manuel Antonio, muito mais atrevido, compositor <strong>de</strong> músicas atonais, ap<strong>en</strong>as<br />

haberia <strong>de</strong> <strong>de</strong>ixar pegadas inmediatas, a non ser nos primeiros libros <strong>de</strong> Alvaro<br />

Cunqueiro e <strong>en</strong> algúns versos <strong>de</strong> Aquilino Iglesia Alvariño. A sua tradición chegou a<br />

nós serodiam<strong>en</strong>te, cando a proclama vanguardista era xa história nos manuais. Refirome<br />

a certos ecos do autor <strong>de</strong> De catro a catro (1928), através dun brinco <strong>de</strong> cincu<strong>en</strong>ta<br />

anos, <strong>en</strong> algunhas voces poéticas dos 80.<br />

Tampouco Luis Pim<strong>en</strong>tel (1895-1958), o terceiro poeta da Xeración do 25 a qu<strong>en</strong><br />

quero facer referéncia, obtivo eco no seu tempo. Home <strong>de</strong> agudísimo espíritu<br />

autocrítico, só publicou <strong>en</strong> vida un libro, Triscos (1950), ainda que colaboraba<br />

asiduam<strong>en</strong>te nas revistas da época. O seu mais importante poemário, Sombra do aire<br />

na herba, apareceu postumam<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> 1959.<br />

En relación coa dialéctica tradición/ruptura é a sua unha posición singular, pois<br />

nutríndose do herdo do simbolismo, do <strong>de</strong>ca<strong>de</strong>ntismo e do diàlogo int<strong>en</strong>so coa voz <strong>de</strong><br />

Rosalia, quer dicer portanto <strong>de</strong> tres fontes relativam<strong>en</strong>te lonxanas, incorpora unha<br />

dicción irracionalista que conecta coa s<strong>en</strong>sibilida<strong>de</strong> do surrealismo. Aquelas tradicións<br />

finiseculares son incorporadas a un discurso quebrado, <strong>de</strong> difícil música, <strong>de</strong> personalísimo<br />

ac<strong>en</strong>to.<br />

Pim<strong>en</strong>tel non é, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> logo, un rupturista. Pero a sua amiza<strong>de</strong> coa tradición provoca<br />

unha conversa secreta da que obtén o poeta provinciano o código privado da sua ferida<br />

introspección, certam<strong>en</strong>te difer<strong>en</strong>ciada.<br />

GALEUZCA<br />

63


Ficou xa apontado que o hilozoismo <strong>de</strong> Amado Carballo inaugura unha auténtica<br />

escola <strong>de</strong> interminábel melodia, unha nova tradición.<br />

Foi tamén responsabilidadè dun poeta da Xeración do 25, Fermin Bouza Brey, a<br />

posta <strong>en</strong> marcha <strong>de</strong> outra liña estética <strong>de</strong> <strong>de</strong>longados froitos e que, como o hilozoismo,<br />

serve <strong>de</strong> ponte <strong>en</strong>tre o traballo <strong>de</strong> aqueles autores e o dos seus <strong>de</strong>sc<strong>en</strong><strong>de</strong>ntes, os<br />

membros <strong>de</strong> Xeración do 36. Refiro-me ao neotrovadorismo, unha t<strong>en</strong>déncia que<br />

retoma a tradición medieval das cantigas <strong>de</strong> amigo e <strong>de</strong> amor <strong>en</strong> canles <strong>de</strong> expresivida<strong>de</strong><br />

actualizada polo concurso da imaxineria vanguardista. Trata-se outra vez do compromiso<br />

<strong>en</strong>tre tradición e mo<strong>de</strong>rnida<strong>de</strong> pero, a difer<strong>en</strong>cia do que ocorreu coa escola <strong>de</strong><br />

Amado Carballo, os mellores resultados da neotrovadoresca (que son os que se<br />

manifestan <strong>en</strong> Cantiga nova que se chama riveira e Dona do corpo <strong>de</strong>lgado <strong>de</strong> Alvaro<br />

Cunqueiro) trasc<strong>en</strong><strong>de</strong>n os límites da conciliación para constituir exemplos <strong>de</strong> alta<br />

poesia. Resulta interesante observar cómo as duas opcións que con mais clarida<strong>de</strong><br />

tratan <strong>de</strong> emparellar o herdo tradicional (paisaxismo finisecular, cancioneiro medieval)<br />

coa linguaxe das vanguardas son tamén as que inauguran escolas <strong>de</strong> mais contínua<br />

obediéncia, excepción feita da inacabábel fala mimética do social-realismo. Pois b<strong>en</strong>,<br />

o neotrovadorismo, apontado xa <strong>en</strong> algunhas composicións <strong>de</strong> Xoan Vic<strong>en</strong>te Viqueira<br />

(nos anos 18 e 19) e sobre todo <strong>en</strong> Nao s<strong>en</strong>lleira (1933) <strong>de</strong> Fermín Bouza Brey, é unha<br />

das formas expresivas da Xeración <strong>de</strong> 1936, conxunto <strong>de</strong> poetas que, ainda que<br />

consolidan as suas voces <strong>de</strong>spois da guerra civil, xa se <strong>de</strong>ran a coñecer na década dos<br />

30.<br />

Despois do foso criado polo levantam<strong>en</strong>to fascista e os primeiros anos da Ditadura,<br />

que impuxo un arrepiante siléncio <strong>de</strong>ntro da casa da nosa fala, a<strong>de</strong>mais do hilozoismo,<br />

o neotrovadorismo e o omnipres<strong>en</strong>te ruralismo, duas liñas estéticas <strong>de</strong> nova criación<br />

comezan a <strong>de</strong>ixar-se ouvir: un clasicismo <strong>de</strong> afondam<strong>en</strong>to na intimida<strong>de</strong> persoal e o<br />

socialrealismo. Non vou pasar revista aqui aos procedim<strong>en</strong>tos ou resultados <strong>de</strong> cada<br />

unha <strong>de</strong>stas opcións s<strong>en</strong>ón que me cinxirei à obra <strong>de</strong> tres autores <strong>de</strong> forte personalida<strong>de</strong><br />

e que consi<strong>de</strong>ro sufici<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te repres<strong>en</strong>tativos daquelas poéticas. Refiro-me a<br />

Aquilino Iglesia Alvariño, Alvaro Cunqueiro e Celso Emilio Ferreiro.<br />

A obra <strong>de</strong> Aquilino Iglesia Alvariño (1909-1961) constitue un caso paradigmático <strong>de</strong><br />

asimilición ecléctica <strong>de</strong> vellas tradicións às que, mui <strong>de</strong> vagar, vai incorporando a óptica<br />

do seu tempo, <strong>en</strong>riquecida polo uso dunha fala abundante, por veces excesivam<strong>en</strong>te<br />

verbalista. Na produción anterior à guerra civil resoan ecos <strong>de</strong> Rosalia, Pondal e<br />

Cabanillas, do mo<strong>de</strong>rnismo hispano e do simbolismo, do saudosismo portugués<br />

exportado a Galiza por Teixeira <strong>de</strong> Pascoais, mesmo <strong>de</strong> Bécquer e Antonio Machado.<br />

L<strong>en</strong>tam<strong>en</strong>te ingresan no seu coro as voces <strong>de</strong> Amado Carballo e da vanguarda, o<br />

neopopularismo lorquino e as solucións neotrovadorescas. O mais persoal da sua<br />

poética está conformado por un tratam<strong>en</strong>to solemne <strong>en</strong> ritmos clásicos da temática<br />

paisaxística e rural. Trata-se dun paisaxismo trasc<strong>en</strong>dido polo labor lingüístico. O seu<br />

léxico foi labrado co instrum<strong>en</strong>to do difícil equilíbrio <strong>en</strong>tre a recolleita do vocabulário<br />

popular e a procura dun discurso culto. En Lanza <strong>de</strong> soledá (1961), o libro <strong>de</strong> Alvariño<br />

on<strong>de</strong> se manifestan as liñas clasicistas e intimistas da posguerra, consegue o poeta o<br />

seu ac<strong>en</strong>to mais reflexivo para a interrogación sobre o tránsito do tempo e a vivéncia<br />

da morte.<br />

64 GALEUZCA


A sua figura interesa hoxe sobre todo pola significación histórica: a obra <strong>de</strong> Aquilino<br />

foi un mar excesivo on<strong>de</strong> afluiron fontes <strong>de</strong> case toda a tradición autóctona, vellas augas<br />

do clasicismo grecolatino e as novas do intimismo e do paisaxismo r<strong>en</strong>ovado. S<strong>en</strong><br />

embargo, no seu tempo e logo, houbo outros poetas que expresaron <strong>en</strong> algúns dos seus<br />

títulos con mais eficaces logros aquelas poéticas. P<strong>en</strong>so, por exemplo, no intimismo<br />

dolorido <strong>de</strong> Xosé Maria Alvarez Blázquez <strong>en</strong> Canle segredo (1976), <strong>en</strong> parte da poesia<br />

paisaxística <strong>de</strong> Diaz Castro e no s<strong>en</strong>tim<strong>en</strong>to da natureza na obra <strong>de</strong> Uxio Novoneyra.<br />

Non quero <strong>de</strong>ixar <strong>de</strong> manifestar agora o meu aprezo pola obra <strong>de</strong> qu<strong>en</strong> consi<strong>de</strong>ro<br />

o mais gran<strong>de</strong> poeta do século, Alvaro Cunqueiro (1911-1981), o escritor galego que<br />

con conciéncia mais <strong>de</strong>sperta soubo manter o diálogo coas vellas sombras e os novos<br />

cantos da tradición universal, conversa que fructificou na recepción por parte dos<br />

poetas mais novos na Galiza <strong>de</strong> hoxe.<br />

Com<strong>en</strong>za o poeta beb<strong>en</strong>do <strong>en</strong> fontes non sempre próximas: Valery, Cocteau, Paul<br />

Eluard, Huidobro, Manuel Antonio <strong>en</strong>tra tamén no universo acristalado <strong>de</strong> Mar ao nor<strong>de</strong><br />

(1932), libro que fala <strong>en</strong> rexistros dun vanguardismo vital, poesia pura con raices na<br />

impura lama da emoción. Tanto este libro como a segunda <strong>en</strong>trega <strong>de</strong> Cunqueiro,<br />

Poemas do si e non (1933), andaban na procura dun cosmos simbólico mui particular,<br />

a construción dun código persoal que os títulos posteriores irán <strong>de</strong>s<strong>en</strong>volv<strong>en</strong>do con<br />

segurida<strong>de</strong>.<br />

O neotrovadorismo <strong>de</strong> Cantiga nova que se chama riveira (1ª edición 1933, 2ª ed.<br />

1957) e Dona do corpo <strong>de</strong>lgado (1950) trasc<strong>en</strong><strong>de</strong> asimesmo as dim<strong>en</strong>sións <strong>de</strong> calquera<br />

código <strong>de</strong> escola. Está por matizar o s<strong>en</strong>tido innovador <strong>de</strong>sta opción estética, que non<br />

constituiu ao meu ver, na maior parte dos casos, unha simples recriación arqueolóxica<br />

da s<strong>en</strong>sibilida<strong>de</strong> medieval s<strong>en</strong>ón unha fórmula nova para o vello diálogo da mo<strong>de</strong>rnida<strong>de</strong><br />

coa tradición. En Cunqueiro a fórmula foi asumida no interior dunha cosmovisión<br />

int<strong>en</strong>sam<strong>en</strong>te persoal.<br />

En Dona do corpo <strong>de</strong>lgado apontan-se xa, xunto às xoias do neotrovadorismo, os<br />

rexistros mais suxer<strong>en</strong>tes e fructíferos da poesia cunqueira: o culturalismo viv<strong>en</strong>ciado,<br />

o diálogo expreso coa intertextualida<strong>de</strong> <strong>de</strong> diversas literaturas, a asunción da obra<br />

própria como fragm<strong>en</strong>to do Texto Universal. Pero vai ser Herba aquí e acolá, un libro<br />

<strong>de</strong> mui <strong>de</strong>spaciosa escrita –mais <strong>de</strong> vinte anos <strong>en</strong> sorpr<strong>en</strong><strong>de</strong>ntes aparicións xornalísticas–,<br />

incorporado ao volume da sua Poesia Completa <strong>en</strong> 1980, o título que provoque<br />

un impacto mais luminoso nas novas s<strong>en</strong>sibilida<strong>de</strong>s leitoras. Cunqueiro, un poeta da<br />

Xeración do 36, colaborou <strong>de</strong>cisivam<strong>en</strong>te para o cámbio <strong>de</strong> ori<strong>en</strong>tación da nosa poesia<br />

nos 80. O culturalismo, o uso dun discurso cuidadoso sobre o soporte fundam<strong>en</strong>tal da<br />

música, o manexo dunha sintaxe flexíbel, con lixeiros ac<strong>en</strong>tos conversacionais ou<br />

dialoxísticos, a volta ao ton confi<strong>de</strong>ncial próprio da poesia da experiéncia, son algúns<br />

dos aspectos técnicos que conforman ese código común <strong>en</strong>tre a produción última <strong>de</strong><br />

Cunqueiro e a dos poetas que se estreaban a comezos da pasada década.<br />

Coa mesma habilida<strong>de</strong> con que operara cos prodíxios transpar<strong>en</strong>tes da imaxe<br />

vanguardista nas suas primeiras <strong>en</strong>tregas soubo o vello Cunqueiro trasladar os herois<br />

da mitoloxia universal às terras <strong>de</strong> Galiza. Evocando sombras e siluetas que coñeceu<br />

<strong>en</strong> Dante, na Bíblia, na literatura clásica grega, na poesia céltica, pero tamén no tránsito<br />

das viaxes por Lleida, Prov<strong>en</strong>za, o Rosellón, Cop<strong>en</strong>hague ou Sicilia, o poeta procurou<br />

GALEUZCA<br />

65


a amiza<strong>de</strong> con qu<strong>en</strong> ian ser compañeiros da nova e difinitiva av<strong>en</strong>tura, a da morte.<br />

Recuperando e reinterpretando a memória precisa da consustancialización do corpo<br />

co pó primixénio, escorr<strong>en</strong>tou o medo e consolidou a fe no prodíxio dunha<br />

resurrección que é unha metamorfose, unha comunión telúrica.<br />

É Cunqueiro un rupturista ? Creo que non. Qué papel lle tocou xogar, pois, ao mais<br />

importante poeta do noso século, no contrastado movim<strong>en</strong>to <strong>de</strong> tradición e ruptura ?<br />

Eu <strong>en</strong>t<strong>en</strong>do que a sua obra supera os límites da dubidosa contradicción: asimila, <strong>en</strong><br />

b<strong>en</strong>efício próprio, as linguaxes rupturistas que lle son necesárias para unha leitura mui<br />

persoal da tradición.<br />

Un papel mui difer<strong>en</strong>te do que <strong>de</strong>sempeñou o seu compañeiro <strong>de</strong> Xeración, Celso<br />

Emilio Ferreiro (1912-1979), <strong>de</strong>terminado básicam<strong>en</strong>te pola transc<strong>en</strong>déncia da voz<br />

política, inflexión responsábel –mais non culpábel– dun monopólio excesivo ao longo<br />

<strong>de</strong> perto <strong>de</strong> 15 anos: o socialrealismo. Como xa se t<strong>en</strong> aclarado non é Ferreiro o poeta<br />

que ac<strong>en</strong><strong>de</strong> na posguerra o facho da poesia cívica. Des<strong>de</strong> o exílio americano Luis<br />

Seoane e Lor<strong>en</strong>zo Varela e no interior Manuel Maria –con Docum<strong>en</strong>tos personaes, <strong>de</strong><br />

1958– poñ<strong>en</strong> os cim<strong>en</strong>tos daquel canto belixerante, épico ou int<strong>en</strong>cionadam<strong>en</strong>te<br />

prosaista. Pero hoxe resulta xa incuestionábel a <strong>de</strong>cisiva forza <strong>de</strong> estoupido, tanto pola<br />

<strong>de</strong>rivación <strong>en</strong> escola como polos valores próprios <strong>de</strong> sua fala, que tivo a publicación<br />

<strong>en</strong> 1962 <strong>de</strong> Longa noite <strong>de</strong> pedra. Tamén parece hoxe verda<strong>de</strong> aceitada pola crítica a<br />

ubicación da poesia <strong>de</strong> Ferreiro no cimo mais alto da poética civil. Porque a palabra<br />

do celanovés nace dun s<strong>en</strong>tim<strong>en</strong>to <strong>de</strong> radical aut<strong>en</strong>ticida<strong>de</strong>, da fonda comunión coa<br />

sua terra e co seu tempo. No c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> todos os seus poemas, elexíacos ou épicos,<br />

confesionais ou satíricos, latexa unha s<strong>en</strong>tim<strong>en</strong>talida<strong>de</strong> <strong>de</strong> base moral, o protesto, a<br />

esperanza ou o <strong>en</strong>tusiasmo como voces resoltas <strong>en</strong> palabras <strong>de</strong> sauda<strong>de</strong>, soida<strong>de</strong>, amor<br />

ou ironia.<br />

Pero alén da resolución do seu íntimo s<strong>en</strong>tim<strong>en</strong>to ético <strong>en</strong> textos <strong>de</strong> dim<strong>en</strong>sión<br />

social, cumpre valorar tamén a fondura do discurso exist<strong>en</strong>cial <strong>en</strong> O soño sulagado<br />

(1955), a aut<strong>en</strong>ticida<strong>de</strong> da conversa amorosa <strong>en</strong> On<strong>de</strong> o mundo se chama Celanova<br />

(1975), a pronúncia musical para a interpretación da paisaxe <strong>en</strong> Terra <strong>de</strong> ningures<br />

(1969) ou a poténcia crítica da sátira <strong>en</strong> Cim<strong>en</strong>tério privado (1973) ou Cantigas <strong>de</strong><br />

escarnio e mal<strong>de</strong>cir (1968).<br />

Todos aqueles rexistros, porén, nac<strong>en</strong> ou <strong>de</strong>sembocan no remuiño dunha posición<br />

<strong>de</strong> compromiso, a «Antropoética» que reiteradam<strong>en</strong>te esgrimiu o escritor, <strong>en</strong> actitu<strong>de</strong><br />

combativa, contra os que el chamou poetas «da arqueoloxía estéril e do ruralismo<br />

pedáneo». Esta é a clave da sua particular actitu<strong>de</strong> rupturista. Ferreiro propón a quebra<br />

das poéticas paisaxísticas, ruralizantes, neotrovadorescas e imaxinistas que alongaban<br />

unha tradición nacida nos anos 20 ou mesmo antes. Animaba aos seus contemporáneos<br />

–e son palabras textuais– a «mergullarse con <strong>de</strong>sesperado esforzo no mundo social da<br />

nosa terra; nos problemas vivos do noso tempo; nas angurias das nosas x<strong>en</strong>tes». Pero<br />

tal posicionam<strong>en</strong>te non sempre se resolveu a base <strong>de</strong> solucións innovadoras na prática<br />

textual.<br />

Na obra <strong>de</strong> Ferreiro <strong>de</strong>bemos apreciar hoxe, a<strong>de</strong>mais da actitu<strong>de</strong> ética e da<br />

trasc<strong>en</strong>déncia colectiva do seu canto, un fondo <strong>de</strong> auténtico poeta. A sua ollada sobre<br />

o mundo, teimosam<strong>en</strong>te c<strong>en</strong>trada na fi<strong>de</strong>lida<strong>de</strong> à terra e na participación afectiva coa<br />

66 GALEUZCA


dor allea, nunca po<strong>de</strong>ria ter sido expresada <strong>de</strong> outro xeito s<strong>en</strong>ón através <strong>de</strong>se discurso<br />

áxil, apar<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te natural, organizado nun universo <strong>de</strong> imaxes básicas e <strong>de</strong> ritmos<br />

familiares.<br />

Se para o retrato da Xeración <strong>de</strong> 1936 pudimos <strong>de</strong>señar algunhas liñas básicas,<br />

quebradas, como é natural, na prática poética dos seus mais altos escritores, <strong>en</strong> cámbio<br />

o <strong>de</strong>seño xeral da 2ª Xeración <strong>de</strong> posguerra –Promoción <strong>de</strong> Enlace, na terminoloxia <strong>de</strong><br />

Ferrín– resulta mui difícil. Trata-se <strong>de</strong> escritores que, nacidos na década dos 20, ap<strong>en</strong>as<br />

viviron con conciéncia pl<strong>en</strong>a os acontecim<strong>en</strong>tos da Repùblica e, pola contra, tiveron<br />

que sofrer a travesia do <strong>de</strong>serto cultural e literário da inmediata posguerra, mom<strong>en</strong>to<br />

fundam<strong>en</strong>tal da sua formación. Fechadas as fronteiras a Europa e paralisada a escrita<br />

<strong>en</strong> galego até finais da década dos 40, o pouso fundam<strong>en</strong>tal das suas poéticas proce<strong>de</strong><br />

<strong>de</strong> leituras <strong>en</strong> español. De feito, a maior parte dos membros da Promoción <strong>de</strong> Enlace<br />

publican poucos libros <strong>en</strong> galego, ainda que durante as décadas 60 e 70 van-se<br />

incorporando progresivam<strong>en</strong>te a un uso monolíngüe do noso idioma e produc<strong>en</strong> o mais<br />

importante da sua obra.<br />

Dous autores <strong>de</strong> mui difer<strong>en</strong>tes presupostos estéticos e resultados case contrários<br />

respres<strong>en</strong>tan o mais <strong>de</strong>stacábel <strong>de</strong>sta promoción: Antón Tovar e Luz Pozo Garza.<br />

A poesia <strong>de</strong> Antón Tovar (1922) está marcada, para b<strong>en</strong> e para mal, por unha<br />

particular obsesión comunicativa, às veces resolta nun discurso próximo ao do socialrealismo,<br />

e na maior parte das ocasións como consecuéncia da necesida<strong>de</strong> <strong>de</strong> fuxir da<br />

abafante angústia persoal. É a sua a voz mais <strong>de</strong>sgarradam<strong>en</strong>te confesional, dolorida<br />

e sincera <strong>de</strong> cantas se teñan escoitado na Galiza <strong>de</strong> posguerra, actitu<strong>de</strong> que, se non<br />

resulta sufici<strong>en</strong>te para o logro <strong>de</strong> aceptábeis resultados estéticos, polo m<strong>en</strong>os serviu<br />

como marca <strong>de</strong> contraste fronte ao hermetismo <strong>de</strong> algúns poetas contemporáneos e à<br />

vacuida<strong>de</strong> dos social-realistas ecoicos.<br />

Nas primeiras <strong>en</strong>tregas tovarianas o poeta dialogaba co neopopularismo imaxinista<br />

dos seus maiores e mesmo t<strong>en</strong> usado falas mo<strong>de</strong>rnistas e machadianas. Pero o seu<br />

código prefer<strong>en</strong>te está constituido por unha língua <strong>de</strong> significados <strong>de</strong>notativos e dicción<br />

espida que <strong>en</strong> Calados esconxuros (1980) fai-se mais suxer<strong>en</strong>te, s<strong>en</strong> per<strong>de</strong>r o selo<br />

constante da cosmovisión <strong>de</strong> Tovar: a ferida autointerrogación.<br />

A <strong>de</strong> Luz Pozo Garza (1922) é unha disposición que se situa nas antípodas <strong>de</strong> Tovar,<br />

a pesar da coincidéncia na preocupación exist<strong>en</strong>cial. Porque as sondas que a poeta<br />

mergulla nas trevas regresan bañadas <strong>de</strong> s<strong>en</strong>sualida<strong>de</strong> e cuidadoso s<strong>en</strong>tido musical. De<br />

feito, a música constitue <strong>en</strong> muitos dos seus poemas un motivo complem<strong>en</strong>tário aos<br />

significados c<strong>en</strong>trais e pres<strong>en</strong>ta-se-nos como instrum<strong>en</strong>to incitador para a comunicación<br />

máxima do home coa natureza. Aínda que a interrogación <strong>de</strong> Luz Pozo arredor das<br />

verda<strong>de</strong>s es<strong>en</strong>ciais do home, amor, vida, morte, nace <strong>en</strong> muitas ocasións do <strong>de</strong>sacougo<br />

e da nostálxia, a tonalida<strong>de</strong> que unifica o seu discurso é reflexiva e ser<strong>en</strong>a.<br />

A sua primeira poética conecta coas versións interiorizadas do surrealismo <strong>en</strong><br />

Pim<strong>en</strong>tel e Aleixandre. As <strong>en</strong>tregas publicadas na década dos 80, Concerto <strong>de</strong> outono<br />

(1981) e Códice calixtino (1986), están mais próximas da última voz <strong>de</strong> Cunqueiro e<br />

alongan ponlas <strong>de</strong> s<strong>en</strong>sibilida<strong>de</strong> que foron mui b<strong>en</strong> acollidas polos poetas dos 80.<br />

O diálogo relativam<strong>en</strong>te interrumpido <strong>en</strong>tre a Promoción <strong>de</strong> Enlace e a tradición<br />

galega vai-se reiniciar na colaboración política e intelectual que estabelece un grupo<br />

GALEUZCA<br />

67


<strong>de</strong> novos escritores, nacidos na década dos 30, cos seus maiores da Xeración do 36.<br />

Trata-se da Chamada «Escola da Tebra», «Xeración <strong>de</strong> La Noche», ou «Xeración das Festas<br />

Minervais», ou sexa a 3ª promoción <strong>de</strong> posguerra. Os seus integrantes, a<strong>de</strong>mais da<br />

recuperación da liña <strong>de</strong> continuida<strong>de</strong> co seu herdo cultural mais próximo, abr<strong>en</strong> os ollos<br />

a Europa e América conectan co p<strong>en</strong>sam<strong>en</strong>to do exist<strong>en</strong>cialismo, coas fórmulas<br />

expresivas da beat g<strong>en</strong>eration e, nun primeiro mom<strong>en</strong>to, cos modos do surrealismo.<br />

Nesta inicial andaina estética foi <strong>de</strong>cisiva a publicación <strong>en</strong> 1950 do libro <strong>de</strong> Manuel María<br />

Muiñeiro <strong>de</strong> brétemas e <strong>de</strong> Fabulario novo (1952), obra <strong>de</strong> Manuel Cuña Novás, un<br />

poeta <strong>de</strong> obra mui reducida pero mui int<strong>en</strong>sa, pert<strong>en</strong>c<strong>en</strong>te à Promoción <strong>de</strong> Enlace.<br />

Posteriorm<strong>en</strong>te recollerán <strong>de</strong> Celso Emilio a proposta social-realista para, <strong>en</strong> algúns<br />

casos, <strong>de</strong>rivar cara unha poesia política <strong>de</strong> t<strong>en</strong>déncia expresionista, épica, e mesmo <strong>de</strong><br />

dicción salmódica. A aportación mais innovadora da Xeración no seu conxunto<br />

produciu-se no terreo da narrativa coa importancia dos xeitos da novelística europea<br />

e americana contemporáneas e, no eido da poesia, através das estéticas particulares <strong>de</strong><br />

algúns dos seus membros.<br />

Asi, por exemplo, nos ac<strong>en</strong>tos escuros, surreais ou exist<strong>en</strong>cialistas da producción<br />

inicial <strong>de</strong> Manuel María (1930). Na sua ext<strong>en</strong>sa obra tiveron cabida logo falas <strong>de</strong> mui<br />

diversa tonalida<strong>de</strong>: o paisaxismo humanizado, a sátira, o prosaismo crítico (con<br />

intelix<strong>en</strong>te incorporación do tecnolecto das leis), a interrogación relixiosa, a conversa<br />

íntima e mesmo os ritmos musicais do neotrovadorismo. Pero foi a linguaxe do socialrealismo<br />

a que ocupou mais páxinas na bibliografia do poeta chairego, <strong>de</strong> qu<strong>en</strong> cumpre<br />

valorar o seu papel como precursor <strong>de</strong> muitas das liñas estéticas da sua xeración, a<br />

insist<strong>en</strong>te e x<strong>en</strong>erosa <strong>en</strong>trega ao exercício dun discurso e dunha activida<strong>de</strong> <strong>de</strong><br />

efectivida<strong>de</strong> inmediata e o po<strong>de</strong>r dunha obra que conviria hoxe escolmar.<br />

Tamén Uxío Novoneyra (1930) t<strong>en</strong> pronunciado por mom<strong>en</strong>tos palabras da fala<br />

exist<strong>en</strong>cial do seu tempo e recolleu unha vez mais os ecos do neotrovadorismo anterior.<br />

Pero a sua mais int<strong>en</strong>sa personalida<strong>de</strong> foi <strong>de</strong>s<strong>en</strong>volta no código es<strong>en</strong>cialista dunha<br />

singular poesia da terra ou através da forza sinfónica, nunca lineal, viol<strong>en</strong>tam<strong>en</strong>te<br />

fragm<strong>en</strong>tária, no collage vivo do canto político.<br />

Son duas as tradicións recollidas, reinterpretadas e <strong>de</strong>cididam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>sobe<strong>de</strong>cidas no<br />

verso <strong>de</strong> Novoneyra, o herdo paisaxístico que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> a literatura popular chega à obra<br />

<strong>de</strong> Aquilino através <strong>de</strong> Pondal e Noriega e o mais próximo da poesia cívica <strong>de</strong><br />

posguerra. En ambos rexistros obtén o poeta do Courel marcas <strong>de</strong> po<strong>de</strong>roso estilo. O<br />

ac<strong>en</strong>to telúrico <strong>de</strong> Os eidos (várias edicións <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1955 <strong>en</strong> <strong>de</strong>spacioso crecim<strong>en</strong>to)<br />

serve-lle para t<strong>en</strong>tar unha comunicación total co universo <strong>de</strong>s<strong>de</strong> o diálogo co <strong>en</strong>torno<br />

da montaña nativa. Un asombrado proceso <strong>de</strong> autorrecoñecim<strong>en</strong>to nos espellos<br />

interiores da mística unión coa natureza fai trasc<strong>en</strong><strong>de</strong>r o seu verso <strong>de</strong> calquera<br />

semellanza coa estética <strong>en</strong>xebre do ruralismo paisaxístico. A poesia da terra <strong>en</strong><br />

Novoneyra nace dunha visión primitiva, colosal, granítica, pero se expresa <strong>en</strong> liñas <strong>de</strong><br />

conc<strong>en</strong>trado siléncio.<br />

A sua é unha actitu<strong>de</strong> <strong>de</strong> reinterpretación e estilización do herdo paisaxístico escrito<br />

pero <strong>de</strong> consci<strong>en</strong>te obediéncia a outra tradición viva: a da realida<strong>de</strong> natural que<br />

conformou <strong>de</strong>cisivam<strong>en</strong>te a sua ollada. Tal débeda con aquel legado <strong>de</strong> pedra e<br />

bosques mil<strong>en</strong>ários foi recoñecida polo próprio poeta neste versos:<br />

68 GALEUZCA


GALEUZCA<br />

«Serra aberta<br />

inm<strong>en</strong>sa antiga her<strong>en</strong>cia».<br />

Aquel asombro contemplativo, <strong>en</strong> éxtase, que caracteriza a relación <strong>de</strong> Uxio cos seus<br />

eidos contrasta coa fusión dinámica, activa, <strong>de</strong> Bernardino Graña (1932) no magma<br />

oceánico <strong>de</strong> Profecia do mar (1966). A natureza primordial do poeta do Courel é para<br />

ser nomeada na sua eséncia cósmica. A <strong>de</strong> Bernardino Graña, <strong>en</strong> cámbio, incita à<br />

participación. Asi contrasta o predomínio do estilo nominal <strong>en</strong> Novoneyra co<br />

dinamismo verbal e a <strong>en</strong>umeración caótica <strong>de</strong> Profecía do Mar. Visionário, apocalíptico<br />

e paradóxicam<strong>en</strong>te adámico é o home que habita a ladaiña profética, <strong>de</strong>s<strong>en</strong>volta <strong>en</strong><br />

ritmos que lembran o discurso da poesia da beat g<strong>en</strong>eration, <strong>de</strong>ste libro, unha das mais<br />

importantes aportacións da sua xeración à história da nosa poesia.<br />

O caso <strong>de</strong> Xoana Torres (1931) –vinte anos <strong>de</strong> siléncio <strong>en</strong>tre sua primeira <strong>en</strong>trega<br />

e a segunda– coinci<strong>de</strong> coa traxectória <strong>de</strong> outros autores pert<strong>en</strong>c<strong>en</strong>tes a diversos grupós<br />

xeracionais: Avilés <strong>de</strong> Taramancos, Luz Pozo Garza ou Alvaro Cunqueiro, por citar só<br />

tres <strong>en</strong>tre os poetas que interromp<strong>en</strong> durante longos espazos a continui<strong>de</strong> das suas<br />

conversas co público. O regreso <strong>de</strong>stes escritores do seu mutismo poético coinci<strong>de</strong>,<br />

como terei ocasión <strong>de</strong> com<strong>en</strong>tar mais adiante, coa r<strong>en</strong>ovación da poesia galega a finais<br />

dos 70 e comezos dos 80, proceso no que colaboraron diversos membros das catro<br />

xeracións vivas <strong>en</strong>tón.<br />

Pois b<strong>en</strong>, a collida <strong>de</strong> Estacións ao mar (1980) por parte dos poetas que <strong>en</strong>tón<br />

comezaban a dar-se a coñecer é unha amostra <strong>de</strong>sa colaboración r<strong>en</strong>ovadora. O<br />

afondam<strong>en</strong>to nos significados simbólicos, a complexida<strong>de</strong> imaxinativa, a abertura a<br />

múltiples interpretacións, a aura máxica dos ámbitos, o alongam<strong>en</strong>to do verso a base<br />

<strong>de</strong> ca<strong>de</strong>a <strong>de</strong> imaxes <strong>en</strong> conexión matizadam<strong>en</strong>te irracional, son algúns dos aspectos da<br />

poética da Xoana Torres que resultaron atractivos para o leitor-poeta dos 80.<br />

Avilés <strong>de</strong> Taramancos (1935), autor prácticam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>scoñecido polos mais novos<br />

até a sua volta da emigración americana (que o poeta noiés viviu <strong>en</strong> emocionada<br />

av<strong>en</strong>tura e dolorida distáncia), comezara a sua obra no c<strong>en</strong>tro da década dos 50 cunha<br />

ori<strong>en</strong>tación clasicista, logo transformada <strong>en</strong> ópticas <strong>de</strong> vanguarda e <strong>de</strong>finitivam<strong>en</strong>te<br />

resolta, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> os anos <strong>de</strong> Colómbia, nun discurso vitalista e rotundo, próximo da<br />

<strong>en</strong>tonación xigantesca <strong>de</strong> Pablo Neruda. Os Cantos caucanos (1985) e As torres no ar<br />

(1989) constitu<strong>en</strong> o mais int<strong>en</strong>so e seductor da sua voz. No último libro Galiza modula<br />

as hipérboles do anterior cos ac<strong>en</strong>tos íntimos do espazo natal do poeta, as serras do<br />

Barbanza e Outes, on<strong>de</strong> se van tec<strong>en</strong>do as re<strong>de</strong>s dun universo simbólico mui suxer<strong>en</strong>te,<br />

trasc<strong>en</strong>dido da memória da n<strong>en</strong>ez. Des<strong>de</strong> estas rec<strong>en</strong>tes aportacións Avilés está<br />

t<strong>en</strong><strong>de</strong>ndo unha ponte <strong>de</strong> diálogo mui claro cos autores mais novos.<br />

A conversa interx<strong>en</strong>eracional, prantexada como incitación para o cámbio <strong>de</strong> falas<br />

e actitu<strong>de</strong>s, fóra iniciada xa por Xosé Luis Mén<strong>de</strong>z Ferrín (1938) coa publicación <strong>en</strong> 1976<br />

<strong>de</strong> Con pólvora e magnolias. O libro viña a sumar a unha dicción indisimulábelm<strong>en</strong>te<br />

política e radical o arrec<strong>en</strong>do <strong>de</strong> algunhas matérias <strong>de</strong>licadas e, sobre todo, a<br />

preocupación polo discurso dunha intertextualida<strong>de</strong> aberta à literatura universal. Estas<br />

son as marcas <strong>de</strong> estilo que presi<strong>de</strong>n o mellor do traballo poético <strong>de</strong> Ferrín <strong>de</strong>spois da<br />

Voce na néboa (1957), texto obedi<strong>en</strong>te à escolla exist<strong>en</strong>cialista do seu tempo. O rexistro<br />

político expresa-se logo <strong>en</strong> fórmulas <strong>de</strong> alcance épico nun par <strong>de</strong> novas <strong>en</strong>tregas até<br />

69


que <strong>en</strong> Con pólvora e magnolias (1976) e O fin dun canto (1982) o poeta conc<strong>en</strong>tra e<br />

int<strong>en</strong>sifica as cualida<strong>de</strong>s do seu código: o culturalismo como conversa viv<strong>en</strong>ciada –e<br />

non a xeito <strong>de</strong> exibición diletante– e como integración a un mesmo nivel <strong>de</strong> matérias<br />

mui diversas (literatura medieval, europea contemporánea, cultura urbana e cinematográfica...),<br />

a evi<strong>de</strong>nte preocupación polo tratam<strong>en</strong>to da linguaxe, ou a radicalida<strong>de</strong><br />

do discurso político <strong>en</strong> contraste co ton nostálxico da inflexión elexíaca.<br />

Algunhas das solucións expresivas realizadas por Con pólvora e magnolias e, sobre<br />

todo, a toma <strong>de</strong> posición <strong>en</strong> favor dunha literatura formalm<strong>en</strong>te progresista fronte á<br />

elem<strong>en</strong>talida<strong>de</strong> do discurso político dominante -pero non exclusivo, como vimos <strong>de</strong><br />

ver- na década, foi algo <strong>de</strong>cisivo para a r<strong>en</strong>ovación da poesia galega a fins dos 70. O<br />

social-realismo iniciado por Longa noite <strong>de</strong> pedra provocara sobre algúns poetas da<br />

xeración <strong>de</strong> Ferrín e <strong>en</strong> bastantes mais da seguinte (muitos <strong>de</strong>les convertidos logo <strong>en</strong><br />

narradores ou participantes no xiro r<strong>en</strong>ovador da lírica) un eco seguidista que, se<br />

históricam<strong>en</strong>te po<strong>de</strong> resultar xustificabel, cando facemos balance global das liñas<br />

estéticas do século, <strong>de</strong>bemos rexeitar. Entre os autores que, t<strong>en</strong>do comezado a sua<br />

andaina literária polos itinerários do social-realismo, sumaron o esforzo do seu canto<br />

ao dos poetas dos 80, cumpre <strong>de</strong>stacar dun xeito b<strong>en</strong> pot<strong>en</strong>te a Dario Xoan Cabana.<br />

Con pólvora e magnolias e Mesteres (1976) <strong>de</strong> Arcadio López Casanova, pero tamén<br />

Herba aquí e acolá, os últimos títulos <strong>de</strong> Luz Pozo Garza, Xoana Torres, Avilés <strong>de</strong><br />

Taramancos, as releituras <strong>de</strong> Aquilino Iglesia Alvariño, Manuel Antonio e Pim<strong>en</strong>tel, a<br />

revisión das obras <strong>de</strong> Ferreiro e Uxío Novoneyra, a irrupción, esa sí rupturista,<br />

sorpr<strong>en</strong><strong>de</strong>nte e conmovedora <strong>de</strong> Manuel Vilanova con E direivos eu do mister das<br />

cobras (1980), o revulsivo que prantexou o Grupo <strong>de</strong> Comunicación Poética Romp<strong>en</strong>te,<br />

o claro rexeitam<strong>en</strong>to da estética social-realista, son algúns dos elem<strong>en</strong>tos interiores que<br />

colaboraron co traballo dos poetas dos 80 para o cámbio <strong>de</strong> rumbo.<br />

Coa heteroxénea nómina anterior, referida exclusivam<strong>en</strong>te à tradición galega<br />

lonxana ou próxima, quero suxerir que non <strong>de</strong>bemos continuar insistindo na<br />

responsabilida<strong>de</strong> exclusiva <strong>de</strong> dous poemários Con pólvora e magnolias e Mesteres e<br />

no limiar do ano 1976 para a interpretación e valoración do que haxa <strong>de</strong> innovación,<br />

ruptura ou continuismo nas poéticas dos 80. A<strong>de</strong>mais do que elas aportan da persoal<br />

cosmovisión e experiéncia, que é muito, e alén daquelas fontes específicam<strong>en</strong>te<br />

galegas, cumpre ter <strong>en</strong> conta a formación cultural <strong>en</strong>riquecida por unha mais int<strong>en</strong>sa<br />

abertura à literatura europea, latinoamericana, portuguesa, a preparación lingüística<br />

mais crítica, ou a promíscua convivéncia dun ext<strong>en</strong>so abano <strong>de</strong> solucións estéticas,<br />

característica esta última que parece <strong>de</strong>finir à arte do noso fin <strong>de</strong> século.<br />

Se na análise dos procesos rupturistas ou conservadores <strong>de</strong>s<strong>de</strong> Cabanillas a Mén<strong>de</strong>z<br />

Ferrín preferín c<strong>en</strong>trar-me no com<strong>en</strong>tário da obra <strong>de</strong> algunhas figuras que me parec<strong>en</strong><br />

<strong>de</strong>cisivas, <strong>en</strong> cámbio agora, no mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> afrontar o retrato da miña própria xeración,<br />

a dos 80, consi<strong>de</strong>ro mais pru<strong>de</strong>nte bocexar as liñas xerais dun esquema do que, no paso<br />

<strong>de</strong> algúns anos, surxirá a <strong>de</strong>buxo nítido das personalida<strong>de</strong>s mais singulares.<br />

Para caracterizar dun xeito global as liñas estéticas das xeracións anteriores pudimos<br />

<strong>de</strong>señar algúns esquemas <strong>de</strong> comunida<strong>de</strong> <strong>en</strong>tre os seus membros. Para a Xeración dos<br />

80, pola contra, non parece fácil, <strong>de</strong> mom<strong>en</strong>to, a formulación duns presupostos que<br />

sirvan ao retrato do grupo como conxunto. As coincidéncias produc<strong>en</strong>-se mais no nivel<br />

70 GALEUZCA


das actitu<strong>de</strong>s fronte ao texto que no que atinxe às solucións expresivas ou às matérias<br />

e temas das suas literaturas. Os poetas da última xeración coinci<strong>de</strong>n no que rexeitan:<br />

a linguaxe pedagóxica do social-realismo, a cárrega abafante das ópticas <strong>en</strong>xebre e<br />

ruralistas ou a consi<strong>de</strong>ración do traballo poético como simples catarse emotiva. Pero<br />

tamén concordan no seu posicionam<strong>en</strong>to activo e crítico diante do labor <strong>de</strong> selección<br />

léxica ou no cuidado estructural e na conciéncia <strong>de</strong> estar iniciando unha nova xeira<br />

lírica.<br />

A ampliación dos mundos significativos e simbólicos, o sincretismo culturalista, a<br />

reinterpretación do herdo cultural galego –leitura crítica ap<strong>en</strong>as resolta <strong>en</strong> xestos <strong>de</strong><br />

rebeldia rupturista– conforman tamén un espazo <strong>de</strong> contacto. Algúns dos integrantes<br />

do grupo x<strong>en</strong>eracional teñ<strong>en</strong> confesado preferéncias leitoras que amostran certa<br />

comunida<strong>de</strong> formativa: Neruda, Vallejo e Borges, Pessoa, Herberto Hel<strong>de</strong>r e Eugénio<br />

<strong>de</strong> Andra<strong>de</strong>, Eliot, Pound, Rilke, a Xeración do 27 e os poetas españois dos 50, Höl<strong>de</strong>rlin<br />

ou Whitman, constitu<strong>en</strong> unha aproximación ao catálogo <strong>de</strong> autores non galegos que<br />

<strong>de</strong>ixan algún pouso na formación colectiva.<br />

Pero o resultado daquelas pesíbeis coincidéncias manifesta-se logo <strong>en</strong> poéticas e<br />

discursos certam<strong>en</strong>te divesos. Conviv<strong>en</strong> hoxe nos territórios da nova poesia galega os<br />

códigos interrogativos e sóbrios da experiéncia revelada por Ramiro Fonte co rio<br />

musical e terrestre <strong>de</strong> Fernán Vello, os complexos universos míticos da língua épica <strong>de</strong><br />

Vítor Vaqueiro coa dicción conversacional e irónica <strong>de</strong> Manuel Rivas, a sonorida<strong>de</strong><br />

luxosa e estremecida <strong>en</strong> estrofas clásicas que domina Baxeiras co tecido conciso <strong>de</strong><br />

caladas iluminacións <strong>en</strong> Cesáreo Sánchez, a gozosa recriación <strong>de</strong> motivos culturais<br />

asumidos como av<strong>en</strong>tura viva <strong>en</strong> Forca<strong>de</strong>la coa íntima voz exist<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> Pilar Pallarés,<br />

a asombrada inquisición simbólica <strong>de</strong> Francisco Salinas coa transpar<strong>en</strong>te pronúncia<br />

nominal do cántico amoroso <strong>en</strong> Xavier Seoane, a nostálxica e fluida convocatória <strong>de</strong><br />

estáncias do pasado que manexa Xulio Valcárcel co rigor constructivo para a fondura<br />

dos gran<strong>de</strong>s significados <strong>en</strong> Román Raña.<br />

E a nómina fica aberta para que do plano panorámico seleccione o leitor os retratos<br />

particulares que mais o inquiet<strong>en</strong> ou gratifiqu<strong>en</strong>.<br />

III<br />

À vista do panorama anterior po<strong>de</strong>mos tirar unha conclusión, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> logo non<br />

novedosa pero que convén lembrar <strong>de</strong> cando <strong>en</strong> vez: a obra dos poetas singulares<br />

supera sempre os límites do elem<strong>en</strong>tal <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tam<strong>en</strong>to <strong>en</strong>tre tradición e ruptura. Por via<br />

dunha interpretación mui persoal da memória herdada, através da incorporación<br />

sincrética das matérias tradicionais, no <strong>en</strong>contro <strong>de</strong> fórmulas conciliatórias <strong>en</strong>tre<br />

tradición e mo<strong>de</strong>rnida<strong>de</strong> ou <strong>de</strong>s<strong>de</strong> a leitura, asumida como património próprio, da<br />

intertextualida<strong>de</strong> universal, os mais importantes poetas galegos do século situan-se <strong>en</strong><br />

actitu<strong>de</strong>s certam<strong>en</strong>te innovadoras <strong>de</strong>ntro das coor<strong>de</strong>nadas das suas respectivas<br />

xeracións ou <strong>de</strong>sbordando os límites das mesmas. Non repit<strong>en</strong> miméticam<strong>en</strong>te o eco<br />

que recib<strong>en</strong> dos seus antepasados ainda que, con poucas excepcións, tampouco abr<strong>en</strong><br />

f<strong>en</strong>das sorpr<strong>en</strong><strong>de</strong>ntes na liña <strong>de</strong> continuida<strong>de</strong> coa história, s<strong>en</strong>ón que inícian <strong>en</strong> cada<br />

mom<strong>en</strong>to novas vias <strong>de</strong> leitura, inaugurando às veces versións da tradición que son<br />

continuadas polos seus her<strong>de</strong>iros.<br />

Non <strong>de</strong>bemos esqu<strong>en</strong>cer, a<strong>de</strong>mais, que todos eles se rebelaron, con notábeis<br />

resultados, contra a forza dunha história que lles v<strong>en</strong> feita <strong>de</strong>s<strong>de</strong> os arrabaldos da cida<strong>de</strong><br />

am<strong>en</strong>azada. A sua <strong>en</strong>trega à causa da Literatura <strong>Galega</strong> nace dunha consci<strong>en</strong>te actitu<strong>de</strong><br />

<strong>de</strong> rebeldia coa tradición formativa imposta, a educación <strong>en</strong> castellano e a presión do<br />

aparato cultural español. Asi consi<strong>de</strong>rada a Literatura <strong>Galega</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> o século XIX<br />

caracteriza-se globalm<strong>en</strong>te por unha <strong>de</strong>cidida e x<strong>en</strong>erosa vocación rupturista.<br />

GALEUZCA<br />

71


O Bardo Pondaliano, tradición e<br />

Mo<strong>de</strong>rnida<strong>de</strong><br />

MANUEL FORCADELA<br />

Sabido é que unha das características fundam<strong>en</strong>tais do romantismo foi o culto que<br />

nel se fixo á rebeldía individual. O heroe romántico <strong>de</strong>bía <strong>en</strong>contrar as súas marcas<br />

psicolóxicas predominantes na hipers<strong>en</strong>sibilida<strong>de</strong>, nas t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias patolóxicas, na<br />

rebeldía, na fatalida<strong>de</strong> (tanto <strong>de</strong>ntro como fóra <strong>de</strong> si). A <strong>en</strong>erxía infinita do Eu e<br />

a procura do absoluto, por unha banda, e, por outra, a imposibilida<strong>de</strong> <strong>de</strong><br />

transc<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>de</strong> modo total o finito e o continx<strong>en</strong>te son os dous gran<strong>de</strong>s pólos <strong>en</strong>tre<br />

os que se <strong>de</strong>sdobra a av<strong>en</strong>tura do Eu romántico. «Por todas partes procuramos o<br />

absoluto e non <strong>en</strong>contramos s<strong>en</strong>ón obxectos» escribira Novalis nun dos seus<br />

Fragm<strong>en</strong>tos1 . Os mitos <strong>de</strong> Prometeo, Satán, Caín, Don Juan e as figuras, caracterizadas<br />

pola rebeldia e a x<strong>en</strong>erosida<strong>de</strong>, do bandido, o pirata, o fóra-da-lei,<br />

constituiranse nos mo<strong>de</strong>los a seguir. O home fatal do romantismo imitará moitas<br />

das súas características, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> a fisionomía ata o temperam<strong>en</strong>to e as actitu<strong>de</strong>s<br />

psicolóxico-morais e fará disto un estandarte da súa rebelión contra as conv<strong>en</strong>cións<br />

sociais e artísticas e da súa vindicación da verda<strong>de</strong> do eu <strong>en</strong> oposición á socieda<strong>de</strong>.<br />

A visión que <strong>de</strong> si mesmo nos ofrece Eduardo Pondal nos seus poemas, a través<br />

da figura do bardo, é claram<strong>en</strong>te un herdo do romantismo, se b<strong>en</strong> é posible advertir<br />

xa unha ac<strong>en</strong>tuación dos aspectos interiores t<strong>en</strong><strong>de</strong>ntes á conexión do poeta coa<br />

voz <strong>de</strong> terra, un exercicio telúrico que <strong>en</strong> Pondal adquirirá principal importancia.<br />

Nos Queixumes dos pinos son <strong>de</strong>zaoito os poemas que conteñ<strong>en</strong> alusións ao<br />

bardo, todas elas moi significativas por canto a través <strong>de</strong>sa figura Pondal elabora<br />

unha poética camuflada, un discurso estético sobre o que <strong>de</strong>be ser a poesía e sobre<br />

o oficio do poeta mesmo. A relación <strong>en</strong>tre Pondal e a figura do bardo exposta s<strong>en</strong><br />

esmacaram<strong>en</strong>tos nin proce<strong>de</strong>m<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> ocultación haina que procurar fóra dos<br />

Queixumes, <strong>en</strong> concreto no poema titulado Rumores dos pinos que figura á cabeza<br />

dos Versos iñorados ou esquecidos publicados por Ricardo Carballo Calero2 . E alí<br />

on<strong>de</strong> o poeta ao rememorar a paisaxe da súa infancia <strong>de</strong>nominarase a si mesmo<br />

«bardo adolesc<strong>en</strong>te».<br />

Con certa fr<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>cia Pondal proce<strong>de</strong> a <strong>de</strong>sdobrar a figura do bardo a través<br />

doutros personaxes para arqueoloxizala e, ao mesmo tempo, establecer un<br />

distanciam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> xeito que a voz dos seus poemas, filtrada moitas veces por<br />

medio da voz <strong>de</strong> personaxes, é case sempre un eu lírico distanciado ou, se se<br />

prefire a terminoloxía, un eu escénico, a voz dun actor preparado para <strong>en</strong>fatizar o<br />

seu discurso nun esc<strong>en</strong>ario <strong>de</strong> ruínas do pasado, adquirindo <strong>de</strong>s<strong>de</strong> xeito unha carga<br />

dramática connatural á súa propia concepción da poesía. Así, cando isto acontece,<br />

Pondal bautiza aos seus bardos con nomes que indican a vinculación á terra.<br />

72 GALEUZCA


Gundar, Lugar e Margari<strong>de</strong> serán todos eles antropónimos tirados dos topónimos<br />

do mesmo nome da terra <strong>de</strong> Bergantiños. Gundar forma parte do concello <strong>de</strong> Laxe,<br />

Lugar non precisa esclarecem<strong>en</strong>to, Margari<strong>de</strong> é un topónimo do concello <strong>de</strong><br />

Cabana e unicam<strong>en</strong>te Toimil, tomado <strong>de</strong> Ossián, afástase <strong>de</strong>s<strong>de</strong> lei xeral.<br />

A primeira <strong>de</strong>finición que <strong>en</strong>contramos nos Queixumes referida ais bardos é a<br />

<strong>de</strong> que son aqueles aos que «punza a le fatal do canto3 «. O poete pert<strong>en</strong>ce, pois,<br />

a outro estado, para alén da terra, e é víctima da súa lei, por canto esta só lle procura<br />

fatalida<strong>de</strong>.<br />

En xeral, e baseándonos exclusivam<strong>en</strong>te<br />

nos textos pondalianos,<br />

po<strong>de</strong>ríamos caracterizar ao bardo<br />

seguindo o seguinte esquema:<br />

CARACTERISTICAS FISICAS<br />

1. O ROSTRO<br />

1.1. De negros ollos.<br />

1.2. Cabeza <strong>de</strong> pesar escurecido.<br />

1.3. Intonsa barba.<br />

1.4. Cinxido por coroa <strong>de</strong> espiños<br />

punzantes.<br />

2. A VOZ<br />

2.1. Semellante ao v<strong>en</strong>to nos altos<br />

pinos.<br />

2.2. Xem<strong>en</strong>te.<br />

2.3. Singular e s<strong>en</strong> igual.<br />

2.4. De ac<strong>en</strong>to nunca oido.<br />

3. O ASPECTO FISICO.<br />

3.1. Nobre o garrido andar.<br />

3.2. A<strong>de</strong>mán esquivo.<br />

3.3. Ru<strong>de</strong>za producida polo longo<br />

GALEUZCA<br />

camiño.<br />

4. LUGARES DE LOCALIZACION<br />

HABITUAL.<br />

4.1. Soñando <strong>en</strong>tre as uces irtas.<br />

4.2. A soida<strong>de</strong> agreste.<br />

4.3. Apoiado na harpa.<br />

CARACTERISTICAS ESPIRITUAIS<br />

1. POSITIVAS.<br />

1.1. Maravilloso.<br />

1.2. Vagabundo.<br />

1.3. Soñador.<br />

1.4. Sapi<strong>en</strong>te.<br />

1.5. Interlocutor das anduriñas.<br />

1.6. Nobre.<br />

1.7. Escuro<br />

1.8. De alma semellante á arboradura<br />

dunha gran<strong>de</strong> nave.<br />

1.9. De alma <strong>en</strong>érxica e ousada que só<br />

soña coa liberda<strong>de</strong>.<br />

1.10 De alma soberba e grandiosa.<br />

1.11 Divino.<br />

1.12 Escravo das i<strong>de</strong>as que esquiva<br />

todo honor.<br />

2. NEGATIVAS.<br />

2.1 Portador <strong>de</strong> fonda tristura.<br />

2.2 Cautivo do barro.<br />

2.3 Lanzado fóra da súa condición pola lei fatal.<br />

2.4 Bardo dos servos e ilotas.<br />

2.5 Tratado indignam<strong>en</strong>te pola patria e martirizado polos seus.<br />

Aínda que sust<strong>en</strong>tamos a teoría <strong>de</strong> que o texto literario é portador por si mesmo<br />

<strong>de</strong> todos os significados que precisa o crítico para conseguir esclarecelo s<strong>en</strong><br />

necesida<strong>de</strong> <strong>de</strong> botar man daqueles aspectos persoais dos que nos fornece a<br />

biografía do autor, non <strong>de</strong>ixa <strong>de</strong> resultar curioso que nunha das cartas que<br />

73


conforman o epistolario <strong>en</strong>tre o poeta e Rosalia <strong>de</strong> Castro esta trate <strong>de</strong> <strong>de</strong>sculpar<br />

coa calida<strong>de</strong> dos seus versos o seu aspecto «<strong>de</strong>saliñado»:<br />

«Aún cuanfo por mero <strong>de</strong>scuido sea V. algunas veces <strong>de</strong>salinado, sus versos<br />

siempre son versos, y versos <strong>de</strong> ese género que no pue<strong>de</strong> m<strong>en</strong>os que impresionar» 4 .<br />

Outras páxinas do seu epistolario ofréc<strong>en</strong>nos interesantes mostras <strong>de</strong> como ese<br />

mo<strong>de</strong>lo xeral, imposto polo romantismo, era seguido polo autor no seu<br />

<strong>de</strong>s<strong>en</strong>volvem<strong>en</strong>to persoal e social na vida diaria. O carácter errante do bardo<br />

pondaliano, tan pres<strong>en</strong>te <strong>en</strong> moitos dos seus poemas, é, contra o que poi<strong>de</strong>ra<br />

p<strong>en</strong>sarse da sùa actitu<strong>de</strong> formal e <strong>de</strong> distanciam<strong>en</strong>to con respecto á súa obra, un<br />

vivo reflexo da súa personalida<strong>de</strong>. Diríamos que, curiosam<strong>en</strong>te, á hora <strong>de</strong> elaborar<br />

o personaxe global do bardo, Pondal foi s<strong>en</strong>sible á súa propia figura e á súa propia<br />

biografía por máis que estas coincidis<strong>en</strong> dun xeito extremo coa i<strong>de</strong>alización<br />

romántica do poeta dos celtas.<br />

Das catro características sali<strong>en</strong>tables do bardo pondaliano (<strong>de</strong> negros ollos,<br />

cabeza <strong>de</strong> pesar escurecido, intonsa barba, cinxido por coroa <strong>de</strong> espiños punzantes)<br />

todas parec<strong>en</strong> estar a chamar a at<strong>en</strong>ción para a exist<strong>en</strong>cia dun mundo íntimo<br />

obsesionante que conduce ao poeta a fecharse á realida<strong>de</strong>. Tal e como tiñan<br />

manifestado os románticos alemáns «é para o interior que se dirixe o camiño<br />

misterioso. En nós ou <strong>en</strong> parte ninghuna están a eternida<strong>de</strong> e os seus mundos, o<br />

futuro e o pasado. O mundo exterior é o universo das sombras» 5 . Así, o bardo<br />

pondaliano aparece <strong>de</strong>sasistido do mundo, a súa viaxe errante é, <strong>en</strong> realida<strong>de</strong>,<br />

unha viaxe interior, un percurso ao que sobrarán as paraxes e as x<strong>en</strong>tes e que está<br />

dirixido ao mesmo c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> si mesmo. Seguindo o prototipo elaborado polos<br />

románticos, Pondal preséntanos un heroe vertido para a<strong>de</strong>ntro e os seus atributos<br />

non son outros que os do louco, os do visionario. Se a literatura clásica aspirou a<br />

captar o abstracto (a Verda<strong>de</strong>, o B<strong>en</strong>), ou o home como creación divina á procura<br />

da harmonía social, no período romántico prodúcese unha mudanza rep<strong>en</strong>tina e<br />

a at<strong>en</strong>ción céntrase no individuo <strong>en</strong> tanto que individuo, no home coas súas<br />

necesida<strong>de</strong>s, os seus <strong>de</strong>sexos e os seus <strong>de</strong>reitos morais, todo o que o constitúe<br />

nunha <strong>en</strong>tida<strong>de</strong> peculiar, valiosa e única. Antes o home existía para servir a Deus<br />

e á súa socieda<strong>de</strong>; agora, o home romántico esixe que a socieda<strong>de</strong> e xustiza divina<br />

o sirvan a el. O home ponse a si mesmo no c<strong>en</strong>tro, non só da at<strong>en</strong>ción literaria<br />

s<strong>en</strong>ón do universo <strong>en</strong>teiro; e esta conci<strong>en</strong>cia inaugurou a expansión do seu <strong>en</strong>orme<br />

ego. Así o bardo pondaliano está, antes <strong>de</strong> nada e <strong>en</strong> tanto que reflexo claro da<br />

herda<strong>de</strong> do romantismo, ollando para si, sumido na turbul<strong>en</strong>cia da súa propia<br />

experi<strong>en</strong>cia íntima, <strong>de</strong>itado sobre o leito da súa peculiarida<strong>de</strong> e tratando <strong>de</strong><br />

converter a súa experi<strong>en</strong>cia humana e literaria nunha indagación das súas propias<br />

tebras.<br />

A negritu<strong>de</strong> dos ollos non será s<strong>en</strong>ón un aspecto da vinculación nocturna da<br />

imaxinación pondaliana. O bardo, sumido na interiorida<strong>de</strong>, vive a av<strong>en</strong>tura máxica<br />

da súa propia noite. Os ollos, como espello da súa alma, reflexarán por tanto aquel<br />

estado e imitarán un <strong>de</strong>stelo negro. Trátase da ‘luz escura’. Como o poeta é, sobre<br />

todo, un vi<strong>de</strong>nte, un vate, un profeta, a súa revelación <strong>de</strong>berá proce<strong>de</strong>r do mesmo<br />

c<strong>en</strong>tro da tebras. Así a súa cabeza terá un pesar escurecido, sinal <strong>de</strong> que esa dor<br />

74 GALEUZCA


(versión galega da weltschmerz alemá e do mal du siècle francés) proce<strong>de</strong> do<br />

c<strong>en</strong>tro máis noitébrego do espírito. A vinculación co corvo, os ollos negros, o pesar<br />

escurecido, todo parece estar a facer refer<strong>en</strong>cia á proximida<strong>de</strong> da negritu<strong>de</strong> da<br />

noite da alma.<br />

Mais á cabeza do bardo,<br />

<strong>de</strong> pesar escurecido,<br />

coa alegre primavera<br />

non volve o verdor antigo;<br />

A pres<strong>en</strong>cia da barba intonsa non fai máis que remarcar o aspecto «<strong>de</strong>saliñado»<br />

a que antes facíamos m<strong>en</strong>ción citando unha carta <strong>de</strong> Rosalía, síntoma da<br />

<strong>de</strong>spreocupación polo mundo exterior. O home vinculado á natureza, o home que<br />

trata <strong>de</strong> vivir segundo as regras da moral da paisaxe 6 , o emboscado, aquel que por<br />

asix<strong>en</strong>cias do seu propio <strong>de</strong>s<strong>en</strong>volvem<strong>en</strong>to interior precisa botarse fóra das leis do<br />

mundo á procura dun <strong>en</strong>contro real coa natureza, terá sempre, como ornato<br />

fundam<strong>en</strong>tal do seu aspecto, a barba intonsa. O bardo, como figura l<strong>en</strong>daria que<br />

xor<strong>de</strong> no romantismo7 , retoma as figuras e as formas di anacoreta, do eremita, e<br />

a súa actitu<strong>de</strong> <strong>de</strong> misticismo panteísta extremo conlevará sempre o <strong>de</strong>scoido e a<br />

inelegancia. Aínda que Pondal <strong>de</strong>f<strong>en</strong>da o seu «nobre e garrido andar», o seu aspecto<br />

físico estará principalm<strong>en</strong>te connotado polo «a<strong>de</strong>mán esquivo» e a «ru<strong>de</strong>za<br />

producida polo longo camiño».<br />

Diríamos que moitas dos gran<strong>de</strong>s interrogantes pondalianos aparec<strong>en</strong> como<br />

producto da perplexida<strong>de</strong> perante o propio canto. A ollada cara ao interior vírase<br />

cara á natureza á procura <strong>de</strong> máis indicios, <strong>de</strong> máis probas sobre aquilo que se intúe<br />

<strong>de</strong>ntro, e a grandiosida<strong>de</strong> do mundo natural non será s<strong>en</strong>ón un reflexo da<br />

infinitu<strong>de</strong> da propia alma. Unha alma que é <strong>de</strong>finida sempre con gran<strong>de</strong> aparato<br />

<strong>de</strong> adxectivos e epítetos, semellante á arboradura dunha gran<strong>de</strong> nave, <strong>en</strong>érxica e<br />

ousada, soberba e grandiosa, soñadora da liberda<strong>de</strong>.<br />

En xeral po<strong>de</strong>ríamos falar <strong>de</strong> que está pres<strong>en</strong>te o que David T. Gies8 <strong>de</strong>nomina<br />

tema do alleam<strong>en</strong>to e que consi<strong>de</strong>ra un dos temas que dominan o sistema <strong>de</strong><br />

imaxes do romantismo europeo, <strong>en</strong> xeral, e hispánico, <strong>en</strong> particular. O heroe<br />

romántico vive fóra da socieda<strong>de</strong>. A súa marxinalida<strong>de</strong> aparece con frecu<strong>en</strong>cia<br />

expresada a través <strong>de</strong> narración das súas orixes e por un ambi<strong>en</strong>te <strong>de</strong> misterio que<br />

escurece a súa verda<strong>de</strong>ira i<strong>de</strong>ntida<strong>de</strong>. O afestam<strong>en</strong>to do heroe, recluído nalgún<br />

lugar da natureza, fechado no seu ámbito natural, cheo <strong>de</strong> abruptas paisaxes e<br />

impon<strong>en</strong>tes rochas, no caso <strong>de</strong> Pondal, outras veces <strong>en</strong>carcerado, morando nun<br />

mosteiro, nunha cova ou, mesmo, nunha mansión infernal, no caso doutros<br />

autores, son síntomas <strong>de</strong>ste sistema imaxinativo, como b<strong>en</strong> <strong>de</strong>mostran os lugares<br />

<strong>de</strong> ubicación habitual do bardo <strong>de</strong>ntro do conxunto da poesía lírica <strong>de</strong> Eduardo<br />

Pondal. A soida<strong>de</strong> agreste, as uces irtas, tan frecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te m<strong>en</strong>cionadas nos seus<br />

poemas, son o ámbito, pois, <strong>de</strong>sa procura.<br />

Igualm<strong>en</strong>te está pres<strong>en</strong>te o que Gies <strong>de</strong>nomina tema da fatalida<strong>de</strong>. En ocasións<br />

o bardo aparece caracterizado pola súa mala fortuna, polo seu fado adverso,<br />

con<strong>de</strong>nado pola ira divina e s<strong>en</strong> posibilida<strong>de</strong> <strong>de</strong> salvación, tal e como esixía a<br />

GALEUZCA<br />

75


Weltanschauung romántica. Así, portador <strong>de</strong> fonda tristura, tratado indignam<strong>en</strong>te<br />

pola patria e martirizado polos seus, lanzado fóra da súa condición pola lei fatal,<br />

cautivo do barro, cantor dos servos e ilotas, o bardo pondaliano dará expresión a<br />

un dos temas máis apaixonantes do romantismo e do simbolismo: le mal du siècle.<br />

Acaso a mellor <strong>de</strong>finición do bardo pondaliano estea no poema número 5 dos<br />

Queixumes cando o propio bardo, no medio dun diálogo cunha rapaciña que se<br />

afasta <strong>de</strong>l por temor, <strong>de</strong>bido ao seu estraño aspecto (barba non coidada, pálida<br />

color, mal vestido, mancado <strong>de</strong> xuízo), acerta a explicarlle o es<strong>en</strong>cial da súa<br />

personalida<strong>de</strong>:<br />

xeróglifico ousado<br />

do limo soñador,<br />

vou, e ignoto a min mismo<br />

escuro <strong>en</strong>igma eu son 9<br />

A esc<strong>en</strong>a non <strong>de</strong>ixa <strong>de</strong> aportar un significado alegórico pres<strong>en</strong>te no conxunto<br />

do poema por canto a rapariga, a ‘sinxela rapaceta’, non é máis que a personificación<br />

da inx<strong>en</strong>uida<strong>de</strong>. O bardo sapi<strong>en</strong>te, nobre, ousado, posuído pola lei fatal do<br />

canto, non po<strong>de</strong> producirlle s<strong>en</strong>ón medo e estrañeza, como se Pondal estivese<br />

antecipándose a facer unha versión propia daquela i<strong>de</strong>a que anos máis tar<strong>de</strong> Reiner<br />

María Rilke <strong>de</strong>ixará escrita na primeira das súas elexías:<br />

«D<strong>en</strong>n das Schöne ist nichts<br />

als <strong>de</strong>s Sherechlich<strong>en</strong> Anfang, <strong>de</strong>r wir noch gra<strong>de</strong> ertrag<strong>en</strong>,<br />

und wir bewun<strong>de</strong>rn es so, weil es gelass<strong>en</strong> werchmächt,<br />

uns zu zerstör<strong>en</strong>» 10<br />

«Pois o belo non é máis<br />

que o comezo do terrible que aínda po<strong>de</strong>mos soportar<br />

e se o admiramos tanto é porque, sereo, rexeita<br />

esnaquizarnos»<br />

Pondal apreséntanos ao bardo como un excluído da socieda<strong>de</strong>, a dureza da súa<br />

vida vagabunda e montesía é semellante á que o mar <strong>en</strong>crespado manifesta cos<br />

náufragos, o cal non <strong>de</strong>ixa <strong>de</strong> ser unha proba <strong>de</strong> que vive fiel aos ditados do seu<br />

panteísmo extremo e aos rigores da súa ‘moral <strong>de</strong> paisaxe’. Non <strong>en</strong> van, o tema do<br />

fracaso amoroso, moi pres<strong>en</strong>te na súa obra, está ligado ao tema do fracaso do<br />

galeguismo. De xeito que po<strong>de</strong>ríamos postular unha dobre reacción: por unha<br />

banda, fr<strong>en</strong>te ao fracaso amoroso e plítico a soida<strong>de</strong> dos montes bergantiños; por<br />

outra banda, a solución a eses fracasos é a viol<strong>en</strong>cia, o exército dos celtas disposto<br />

sobre as abas das montañas a loitar, a muller atrapada no medio do bosque e<br />

sometida a vexacións físicas.<br />

Raza escura galaica<br />

<strong>de</strong> rústicos instintos<br />

que inxusta sacrificas<br />

os teus mellores fillos. 11<br />

1. Tomo a cita <strong>de</strong> AGUIAR E SILVA, Vitor<br />

Manuel, Teoria da Literatura, Livraria Almeida,<br />

Coimbra, 1984, que á súa vez cita Les romantiques<br />

alleman<strong>de</strong>s, páx. 206.<br />

2. PONDAL, Eduardo, Queixumes dos pinos e<br />

outros poemas, Ed. Castrelos, Vigo, 1970, pàx. 168.<br />

3. Opus cit. páx. 15.<br />

4. FERREIRO, Manuel, Pondal Do dandysmo á<br />

loucura (Biografía e correspondéncia), Ed.<br />

Laiov<strong>en</strong>to Santiago <strong>de</strong> Compostela, <strong>1991</strong>, páx. 86-<br />

87.<br />

5. Tomo a cita <strong>de</strong> AGUIAR E SILVA, Vitor<br />

Manuel, Teoria da Literatura, Livraria Almeida,<br />

Coimbra, 1984, que á súa vez cita Les romantiques<br />

alleman<strong>de</strong>s, páx. 206.<br />

6. HONOUR, Hugh, El Romanticismo, Alianza<br />

Forma, Madrid, 1979. Tomamos a refer<strong>en</strong>cia do<br />

título do segundo dos capítulos do libro.<br />

7. Non <strong>de</strong>ixa <strong>de</strong> ser curiosa a contemplación do<br />

cadro <strong>de</strong> John Martin O bardo que Hugh Honour<br />

<strong>en</strong>prega para teorizar na obra antes citada.<br />

8. T GIES, David, «Imág<strong>en</strong>es y la imaginación<br />

románticas» in El romanticismo, El Escritor y la<br />

crítica, Taurus, Madrid, 1989, páx. 141.<br />

9. Opus cit, páx. 18.<br />

10. RILKE, Rainer María, Elegías <strong>de</strong> Duíno, Ed.<br />

Lum<strong>en</strong>, Barcelona, 1984, páx. 26.<br />

11. Opus cit. páx. 111.<br />

76 GALEUZCA


GALEUZCA<br />

Izpirituar<strong>en</strong> artekak<br />

AURELIA ARKOTXA<br />

Goizeko leh<strong>en</strong> hatsa, sabel ilunean arratsean itoko <strong>de</strong>na, iluntasunar<strong>en</strong> segurtasun<br />

goxoak ixtante jan<strong>en</strong> du<strong>en</strong>a. Jan, i<strong>de</strong>tsi, ezeztu. Ateratz<strong>en</strong> ez bada.<br />

Goizeko leh<strong>en</strong> hatsak utzi du sabela. Iraganik ez daki ba<strong>de</strong>nik ere. Ikasi behar<br />

berriz hatsa hartz<strong>en</strong> ximixt eta ortots barrunb<strong>en</strong> artean. Bizia bizi.<br />

Goizeko leh<strong>en</strong> hatsa min bilakatz<strong>en</strong> <strong>de</strong>larik.<br />

Karraxi. Odol. Xilko-hertzea gure litagin berriekin mozt<strong>en</strong> dugularik. Ahantzi<br />

zaigu sabela. Hatsa ez dakigu oraindik, mundu arrotz huntan, hartz<strong>en</strong>. Ximixt<strong>en</strong><br />

urradurek, ortots<strong>en</strong> burrunbek erakust<strong>en</strong> dauzkigut<strong>en</strong> mundu bete, mundu huts<br />

honetan.<br />

Hatsetik hitza ixurtz<strong>en</strong> da. Ene hitza munduko leh<strong>en</strong>a baita. Sekulan ez <strong>en</strong>tzuna.<br />

Ahantzia daukat nolakoa <strong>de</strong>n sabela. Bakarrik ezagutz<strong>en</strong> dut urradurar<strong>en</strong> gostu<br />

minberatsua. Eta alaitasun ikaragarri bat. Hitz. Pitz. Hitza. Piztu. Da.<br />

Ene hitza. Sekulan <strong>en</strong>tzun ez <strong>de</strong>n betiereko hitza. Ni baino leh<strong>en</strong>, garai<br />

frangoetako espiralean jadanik <strong>en</strong>tzuna. Berdina eta halere beti leh<strong>en</strong>a. Amodioa<br />

bezalaxe.<br />

Euskarar<strong>en</strong> «e<strong>de</strong>rtasunean» gor<strong>de</strong>tz<strong>en</strong> ez <strong>de</strong>n hitz metafisikoa. Euskara hitz bera<br />

atz<strong>en</strong>tz<strong>en</strong> baitzaigu hizkuntzar<strong>en</strong> ortzadarrezko itsas-bazterretara ailegatz<strong>en</strong> gar<strong>en</strong>ean.<br />

Ongia eta Gaizkiar<strong>en</strong> eremutik at <strong>de</strong>n hitz metafisikoa. Azk<strong>en</strong> eduzki<br />

printzea goizeko leh<strong>en</strong>bizikoarekin solasean ari <strong>de</strong>larik... Hizkuntza baitoa ilargi<br />

bete eta hutsar<strong>en</strong> pultsoan.<br />

Itsas zolan batasunezko kutxak eta ere euskalki<strong>en</strong> altxorrak. Axularr<strong>en</strong> itzala,<br />

Oih<strong>en</strong>art<strong>en</strong> neurt-hitza, Arestir<strong>en</strong> zuhaitz/harria... Hizkuntza baitoa, tasunak kerituz,<br />

keriak tasunduz.<br />

Haur sortu berriek ber<strong>en</strong> litagin xorrotxekin loturak moztu dituzte. Hizkuntza<br />

baitoa. Hizkuntza D<strong>en</strong>bora baita.<br />

Hitza, paper mutur urratuan. Hitza, haragi, zorne, askazi, umegai, umetoki, erro,<br />

orro eta irri. Irria preseski, irri ikara garria...<br />

Euskaraz eginez m<strong>en</strong>diko xilo ilun eta gor<strong>de</strong> batetik ura askatz<strong>en</strong> <strong>de</strong>n bezalaxe.<br />

Behar dir<strong>en</strong> bezalakotasunak udazk<strong>en</strong>eko osto iñartuek aberast<strong>en</strong> dut<strong>en</strong> buztin-lur<br />

gorrilunar<strong>en</strong> legear<strong>en</strong> arabera taxutuz eta ez preseski gramatika liburuetan tasunak<br />

beti keritz<strong>en</strong> dira geldia geldikeri bihurtz<strong>en</strong> <strong>de</strong>larik ... Eta sasiak murru. Eta<br />

murruak espetxe.<br />

77


Poetar<strong>en</strong> lumatik <strong>de</strong>nbora dario. D<strong>en</strong>borar<strong>en</strong> untzitik ixurtz<strong>en</strong> <strong>de</strong>n urak<br />

grabitazioneko legeari obeditz<strong>en</strong> ote dio bakarrik ?<br />

Horregatik oldarra da beharrezko, haragi eta izpirituar<strong>en</strong> oldarra, espetxetako<br />

paretak botatzeko.<br />

Bainan bizitzeko da haust<strong>en</strong>, hitz-espetxe<strong>en</strong> urdindurak itotz<strong>en</strong> gaitu<strong>en</strong>ean,<br />

hitzak gure ez direlarik gehiago.<br />

Horregatik da erotasuna beharrezko... Biziar<strong>en</strong> iturriak agortuak direlarik<br />

sobera aspalditik. Eroa izan behar baita m<strong>en</strong>turaz bizitzeko. Nahi izateko. Osoki.<br />

Hausturak ez direla bakarrik kaltegarri ametitzeko. Bakarrik hori onartzeko<br />

segurkerian bizi garelarik, tradizio<strong>en</strong>, ohitur<strong>en</strong> sabel beltzean ...<br />

Erotasuna da beharrezko herioar<strong>en</strong> kontra altxatzeko. Kontura nadin noiz<br />

gelditasunak heriotzar<strong>en</strong> zomorroa hartu du<strong>en</strong>. Noiz keritu <strong>de</strong>n, noiz muga pasatu<br />

<strong>de</strong>n, du<strong>en</strong>, dudan. Hori baita kontua. Eta ez bertzerik.<br />

Eta erotasuna ez dadin erokeri bilaka, m<strong>en</strong>turaz hor da leh<strong>en</strong> hitza : poesia.<br />

Eroak ainitzetan espetxe xuri <strong>de</strong>sinfektatuetan <strong>en</strong>tzerratz<strong>en</strong> baitituzte edo igortz<strong>en</strong><br />

untzi beltz<strong>en</strong> gainean, hirietatik urrun, herrietatik urrun, urak azk<strong>en</strong>ean i<strong>de</strong>ts<br />

ditzan... Nehor kutsatu gabe ...<br />

Kontsolagarri ez <strong>de</strong>n hitza, pausatzeko ez <strong>de</strong>n hitza intelektual<strong>en</strong> jostagailu,<br />

z<strong>en</strong>akulo literario<strong>en</strong> gogoeta bilakatz<strong>en</strong> <strong>de</strong>larik, zer ? Gal<strong>de</strong>ra airean dabila Antonin<br />

Artaud-<strong>en</strong> karrasiarekin batera:<br />

« A! sekulan iz<strong>en</strong>datz<strong>en</strong> ez dir<strong>en</strong> arimar<strong>en</strong> joera horiek, arimar<strong>en</strong> gaineko<br />

egoera horiek, izpirituar<strong>en</strong> arteka horiek (...) ez du iduri <strong>en</strong>e p<strong>en</strong>tsam<strong>en</strong>duan<br />

hainbeste nabilanik, bainan, egia erran, zuek baino gehiago mugitz<strong>en</strong><br />

naiz, zuek, asto andana, zerri eleketari, sasi-hitzar<strong>en</strong> maisu, potreta<br />

ebasle, ostokadalari, beheko-solairu, belar-jale, <strong>en</strong>tomologo. Zuek <strong>en</strong>e hizkuntzar<strong>en</strong><br />

zauri».<br />

78 GALEUZCA


Primer ali<strong>en</strong>to <strong>de</strong> la mañana que quedará<br />

ahogado <strong>en</strong> el vi<strong>en</strong>tre t<strong>en</strong>ebroso <strong>de</strong> la tar<strong>de</strong><br />

don<strong>de</strong> perecerá <strong>de</strong>vorado por la cálida y<br />

oscura seguridad. Lo aniquilará, si no huye<br />

él...<br />

El primer ali<strong>en</strong>to <strong>de</strong> la mañana ha <strong>de</strong>jado<br />

el s<strong>en</strong>o materno. Desconoce incluso si<br />

ha habido un pasado. Debe reapr<strong>en</strong><strong>de</strong>r a<br />

respirar <strong>en</strong>tre relámpagos y fragor <strong>de</strong><br />

tru<strong>en</strong>os. Vivir la vida.<br />

Cuando el primer ali<strong>en</strong>to <strong>de</strong> la noche se<br />

vuelve dolor. Grito. Cuando cortamos el<br />

cordón umbilical con nuestros colmillos<br />

nuevos. Hemos olvidado el s<strong>en</strong>o materno,<br />

todavía no sabemos respirar <strong>en</strong> este mundo<br />

aj<strong>en</strong>o. En este mundo ll<strong>en</strong>o, <strong>en</strong> este mundo<br />

vacío que me muestra las brechas <strong>de</strong> los<br />

relámpagos y el fragor <strong>de</strong> los tru<strong>en</strong>os.<br />

El ali<strong>en</strong>to <strong>de</strong>spr<strong>en</strong><strong>de</strong> la palabra. Porque<br />

mi palabra es la primera <strong>de</strong>l mundo. Jamás<br />

oída. He olvidado cómo era el s<strong>en</strong>o materno.<br />

Sólo conozco el doloroso sabor <strong>de</strong> los<br />

<strong>de</strong>sgarros. Y una trem<strong>en</strong>da alegría. Palabra.<br />

La palabra ha nacido.<br />

Mi palabra. Palabra eterna que no me ha<br />

sido jamás escuchada . Lo fue sin embargo<br />

<strong>en</strong> la espiral <strong>de</strong> otras épocas. La misma y<br />

sin embargo siempre nueva. Como el amor.<br />

Palabra metafísica que se sitúa más allá<br />

<strong>de</strong>l Bi<strong>en</strong> y <strong>de</strong>l Mal. Cuando el último rayo<br />

<strong>de</strong> sol empieza a juguetear con el primero...<br />

Porque la l<strong>en</strong>gua fluye al pulso <strong>de</strong> la<br />

luna ll<strong>en</strong>a y <strong>de</strong> la luna vacía.<br />

En el fondo <strong>de</strong>l mar el arca <strong>de</strong> la unificación<br />

con el tesoro <strong>de</strong>l euskara y sus dialec-<br />

GALEUZCA<br />

Fisuras <strong>de</strong>l espíritu<br />

AURELIA ARKOTXA<br />

tos. La sombra <strong>de</strong> Axular, el verso <strong>de</strong><br />

Oih<strong>en</strong>arte, el árbol/piedra <strong>de</strong> Aresti porque<br />

la l<strong>en</strong>gua fluye transformando lo positivo<br />

<strong>en</strong> negativo y vice-versa.<br />

Los recién nacidos han cortado sus ataduras<br />

con afilados colmillos. La l<strong>en</strong>gua<br />

sigue su curso, porque la l<strong>en</strong>gua es también<br />

tiempo.<br />

La palabra <strong>en</strong> un recorte <strong>de</strong> papel cualquiera.<br />

La palabra carne, pus, sem<strong>en</strong>, feto,<br />

útero, raíz, alarido y risa. Precisam<strong>en</strong>te la<br />

risa, la risa trem<strong>en</strong>da.<br />

Del mismo modo que al escribir <strong>en</strong> euskara<br />

brota el agua <strong>de</strong> la oquedad <strong>de</strong>l monte,<br />

el «cómo se <strong>de</strong>be escribir» basado <strong>en</strong> la ley<br />

<strong>de</strong> la arcilla rojioscura va nutri<strong>en</strong>do las<br />

hojas marchitas, y no forzosam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> los<br />

manuales <strong>de</strong> gramática. Lo positivo se<br />

vuel- ve negativo cuando la inmovilidad se<br />

vuelve rigi<strong>de</strong>z... y los matorrales pare<strong>de</strong>s y<br />

las pare<strong>de</strong>s cárceles.<br />

La pluma <strong>de</strong>l poeta segrega tiempo. El<br />

agua que rezuma el barco <strong>de</strong>l tiempo, obe<strong>de</strong>ce<br />

únicam<strong>en</strong>te a la ley <strong>de</strong> la gravitación<br />

universal ?<br />

Por eso es necesaria la rebeldía, la rebeldía<br />

<strong>de</strong> la carne y <strong>de</strong>l espíritu para tirar<br />

abajo las pare<strong>de</strong>s <strong>de</strong> las cárceles.<br />

Se <strong>de</strong>struy<strong>en</strong> las pare<strong>de</strong>s para vivir,<br />

cuando el moho <strong>de</strong> las palabras-cárcel ya<br />

nos ahogan; cuando la palabra ya no es<br />

nuestra.<br />

Por eso, cuando las fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> vida se<br />

secaron hace tiempo, es necesaria la locura.<br />

Porque quizá haya que estar loco para<br />

79


vivir. Para querer vivir pl<strong>en</strong>am<strong>en</strong>te. Para<br />

admitir que no son siempre perjudiciales<br />

las rupturas. Admitirlo cuando vivimos <strong>en</strong><br />

la seguridad, constreñidos por el tradicionalismo<br />

<strong>en</strong> el vi<strong>en</strong>tre oscuro <strong>de</strong> los hábitos.<br />

Es necesaria la locura para rebelarse<br />

contra la muerte... Para po<strong>de</strong>r ver el mom<strong>en</strong>to<br />

exacto <strong>en</strong> que la inmovilidad adoptó<br />

la careta <strong>de</strong> la muerte. Para ver cuando se<br />

volvió negativa y cuando cruzamos la frontera<br />

(cuando la atravesó él, cuando la atravesé<br />

yo)... Porque ese es el problema fundam<strong>en</strong>tal<br />

y no otro.<br />

Y para que la locura no se vuelva negativa<br />

quizá la solución esté <strong>en</strong> la palabra<br />

fundam<strong>en</strong>tal: poesía. El loco es <strong>en</strong>cerrado<br />

<strong>en</strong>tre pare<strong>de</strong>s blancas y <strong>de</strong>sinfectadas <strong>de</strong>l<br />

manicomio, o expulsado <strong>en</strong> negras naves<br />

lejos <strong>de</strong> las ciuda<strong>de</strong>s, lejos <strong>de</strong> los pueblos,<br />

y que al final los tragu<strong>en</strong> las aguas... Sin<br />

contagiar a nadie. ...<br />

¿Y qué <strong>de</strong>cir <strong>de</strong> la palabra que no es ni<br />

consuelo ni reposo cuando se vuelve juego<br />

<strong>de</strong> intelectuales? La pregunta todavía está<br />

<strong>en</strong> el aire con el grito <strong>de</strong> Antonin Artaud:<br />

«Ah! esos estados nunca nombrados,<br />

esas situaciones <strong>de</strong> alma exhaltada, ah!<br />

esas fisuras <strong>de</strong>l espíritu, (...) aunque mi<br />

p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to parezca inmóvil, <strong>en</strong> realidad<br />

me muevo más que vosotros cuadrilla <strong>de</strong><br />

burros, cerdos impertin<strong>en</strong>tes, maestros <strong>de</strong><br />

verbo falso, usurpadores <strong>de</strong> retratos, folletinistas,<br />

habitantes <strong>de</strong> los bajos fondos,<br />

comedores <strong>de</strong> hierbajos, <strong>en</strong>tomólogos.<br />

Vosotros herida <strong>de</strong> mi l<strong>en</strong>gua» ...<br />

80 GALEUZCA


GALEUZCA<br />

Fotokopiagailua daukagu<br />

bihotzar<strong>en</strong> or<strong>de</strong>z<br />

IÑIGO ARAMBARRI<br />

Aitortz<strong>en</strong> dut. Ez naiz A tradizioa eta B haustura <strong>de</strong>n eritzikoa. Ez dut uste<br />

tradizioar<strong>en</strong> akaboa eta hausturar<strong>en</strong> hasiera adierazt<strong>en</strong> eta horrekin batera gure<br />

hiru errealitate poetikoetarako baliagarri <strong>de</strong>n norma bakarra dago<strong>en</strong>ik. Uste ez<br />

dudan bezala m<strong>en</strong><strong>de</strong> honetako poesiako mugarritzat ditugunak berritzaile<strong>en</strong>ak<br />

izan dir<strong>en</strong>ik. Tradizioaz eta hausturaz ari garelarik, neurri batean behintzat,<br />

beharrezkoagoa da jarraip<strong>en</strong> pertsonala literatura nazional<strong>en</strong>a baino. Bangoardia<br />

norberarekiko. Poetak, inor harrapatzekotan, bere burua harrapatu behar du<br />

ezustean.<br />

Aitortz<strong>en</strong> dut. E<strong>de</strong>rretsi egit<strong>en</strong> ditut begirada garbiko poetak. Ez argiko.<br />

Norberar<strong>en</strong> buruari <strong>en</strong>tzunda ing<strong>en</strong>uitatear<strong>en</strong> maila behean utzi dut<strong>en</strong>ak. Hau da<br />

neretzat norberar<strong>en</strong> poetikari bota dakioke<strong>en</strong> erronkarik e<strong>de</strong>rr<strong>en</strong>a. Ez da errukirik<br />

hem<strong>en</strong> poesia ing<strong>en</strong>uoar<strong>en</strong>tzat. Egin ditzagun komeriak beraz. Arazoa erritmoa<br />

galtzean datza or<strong>de</strong>a. Higatuak dau<strong>de</strong> gure makina hortzak, eta klank, elkarri ezin<br />

eutsian dabiltza, orain bai, orain ez. Kutsatuta gau<strong>de</strong>. Ezaguna zaigu poesiar<strong>en</strong><br />

artea, zer <strong>de</strong>n onartua eta zer infernurakoa. Daiteke<strong>en</strong>a da ezein itsutzeko moduko<br />

poemak idaztea baina ahoa bete gezurrez harrapatzea. Ezagutu egit<strong>en</strong> ditu<br />

tradizioar<strong>en</strong> klabeak. Ez dabil hausturar<strong>en</strong> bila, ez dabil bere burua ezustean<br />

harrapatu nahian, etxeko <strong>en</strong>patea irabaztea da berar<strong>en</strong>tzat. Fotokopiagailua dugu<br />

bihotzar<strong>en</strong> or<strong>de</strong>z. Perfektoa. Japonesa. Ars poetica-r<strong>en</strong> legerik borobil<strong>en</strong>ak ditugu<br />

betetz<strong>en</strong>, behar beharrezko aliteraziodun poetak, metafora ikusgarridunak. Lexiko<br />

orbaingabedun poetak. Poeta poetak. Poeta <strong>de</strong>licatess<strong>en</strong>ak.<br />

Deskripzio perfektodun poetak. Leh<strong>en</strong> toma. Barr<strong>en</strong>a. Arratsal<strong>de</strong>a. Krema<br />

koloreko ezkaratze zabala du<strong>en</strong> lan<strong>de</strong>txea. Gantxilozko estalkiz jantzitako mahitxoa.<br />

Argi ahular<strong>en</strong> pean, esku zurail batek larrosa pausatz<strong>en</strong> du horitutako<br />

gutunar<strong>en</strong> gainean. Tristezia. Kezkatu egit<strong>en</strong> nau gaur egun poeta gazteek<br />

horrelako giroak azaltzea. Gorroto diogu Dariori, baina bere hilotzarekin egunero<br />

ohera. M<strong>en</strong>ia garaietan bizi gara, ez dago poetika propio bat<strong>en</strong> al<strong>de</strong> burrukatzerik.<br />

Gure arazoa ez da tradizioari lokiko tiroa ematea, berarekin bizi beharra baizik.<br />

Euskal literaturar<strong>en</strong>tzat Salvat Papasseit abiz<strong>en</strong> grekoa du<strong>en</strong> martiztarra da. Manoel<br />

Antoniok iz<strong>en</strong> barregarriegia du aintzakotzat hartua izateko. Eta Lauaxeta, lau<br />

haizeetara ai<strong>de</strong>ratutako gure poetak, jaiotzez eta heriotzez bi bi<strong>de</strong>r bizkaitar, izan<br />

zu<strong>en</strong> susmo bi<strong>de</strong>rako lagunik. Milanoko liburu<strong>de</strong>nda batetik jasotz<strong>en</strong> zu<strong>en</strong> irakur<br />

bazka. Esan nahi dut betaurreko biribildun komisario politikoa ez zuela afusilatu<br />

zu<strong>en</strong>ak kon<strong>de</strong>natu, poesia zuhurrar<strong>en</strong> al<strong>de</strong>rdiak baizik.<br />

81


Ez da haustura formalak izatea. Poema-building-ak ez dira poetak bizitzeko. Ez<br />

errimarik ez puntuaziorik gabe idazteak ez dakar hausturarik. Hain dira teknika<br />

erabiliak ezer gutxi dute untzi izotzausletik. Horregatik, uste dut hausturaz ari<br />

gar<strong>en</strong>ean beste zerbait<strong>en</strong> gainean ari garela. Begi garbiez. Zintasunaz esan nahi da.<br />

Kamuflaje uniformedun poeta bat nekez mintzatuko da bere ahotsez. Poetok:<br />

kiratsa dario poesiari. Bigarr<strong>en</strong> milakoar<strong>en</strong> hondarretan, nola erreibindikatu<br />

zintasuna eta horrekin batera canon-ar<strong>en</strong> txipa gure mezaliburu<strong>en</strong> kontra zapuztu?<br />

D<strong>en</strong>a esanda dago. Modako esaera izan da gurean. Ez zait ardura. B<strong>en</strong>az. Ez<br />

dakit horrela <strong>de</strong>n. Izanda ere, artear<strong>en</strong> lana da norberak bere ahotsez esatea.<br />

Amics catalans. Amigos galegos. Anai-arreba eta etsai euskaldunok. Kezkagarria<br />

da gure hizkuntza. Kezkagarria da gure euskalki sanskritoar<strong>en</strong> bila aritzea poesia<br />

egiterakoan. Kobar<strong>de</strong> mulkoa gara. Mulkoa gara m<strong>en</strong><strong>de</strong> honetan bertan sortutako<br />

hitz bakarra ez darabilgun poetak. Kantutegiek txikitu gabeko poetak nahi ditut,<br />

erritmo borobileko sonetoak asasinatu gabekoak, uda ikastaroetara gonbidatu<br />

gabeko poetak.<br />

Esan zu<strong>en</strong> Manoel Antoniok: «Os vellos no son os que escrebiron fai moitos anos<br />

aqueles son os <strong>de</strong>vanceiros. Os vellos son os que escreb<strong>en</strong> hoxe como si vives<strong>en</strong><br />

no antonte dos séculos».<br />

Ikusitakoak ikusita, gaitzagoa da poesian sinestea ezein jainkotan baino.<br />

Eskerrak badir<strong>en</strong> boligrafoak lanean jartzeko adinako fe<strong>de</strong>ak.<br />

82 GALEUZCA


GALEUZCA<br />

Somos poetas con corazón <strong>de</strong> fotocopiadora<br />

Lo confieso. No creo que A sea tradición y<br />

B ruptura. No creo que exista una norma<br />

única que marque el fin <strong>de</strong> la tradición y el<br />

inicio <strong>de</strong> la ruptura y que sirva para nuestras<br />

tres realida<strong>de</strong>s poéticas. Ni creo que los libros<br />

que más han marcado la poesía <strong>de</strong> este siglo<br />

hayan sido precisam<strong>en</strong>te los abiertam<strong>en</strong>te<br />

innovadores. Al hablar <strong>de</strong> tradición y ruptura<br />

creo que <strong>en</strong> cierta manera es necesario hacer<br />

un seguimi<strong>en</strong>to personal y no <strong>de</strong> literaturas<br />

nacionales. Vanguardia consigo mismo. El<br />

poeta <strong>de</strong>be <strong>de</strong> sorpr<strong>en</strong><strong>de</strong>rse sobre todo a sí<br />

mismo.<br />

Lo confieso. Admiro a los poetas sinceros.<br />

Los poetas que oyéndose a sí mismos han<br />

rebasado el listón <strong>de</strong> la ing<strong>en</strong>uidad. Este es<br />

para mí uno <strong>de</strong> los más difíciles retos <strong>de</strong> la<br />

ruptura con la poética propia. No hay perdón<br />

para la poesía ing<strong>en</strong>ua. Hagamos piruetas.<br />

Sin embargo el problema radica <strong>en</strong> per<strong>de</strong>r el<br />

ritmo. Nuestro <strong>en</strong>granaje ti<strong>en</strong>e los di<strong>en</strong>tes<br />

gastados, y saltamos cada dos por tres. Estamos<br />

viciados. Conocemos el arte <strong>de</strong> la poesía,<br />

lo aceptado y lo inadmitido. Un poeta pue<strong>de</strong><br />

escribir auténticas virguerías, y sin embargo<br />

m<strong>en</strong>tir como un bellaco. Conoce las claves <strong>de</strong><br />

la tradición. Conoce las claves <strong>de</strong> la traición.<br />

No se busca una ruptura, no busca sorpr<strong>en</strong><strong>de</strong>rse,<br />

se juega sobre seguro. Somos poetas<br />

con corazón <strong>de</strong> fotocopiadora. Perfectos. Japoneses.<br />

Cumplimos todas y cada una <strong>de</strong> las<br />

intangibles pero notables leyes <strong>de</strong>l ars poetica,<br />

poetas <strong>de</strong> aliteración imprescindible, <strong>de</strong><br />

metáfora vistosa. Poetas <strong>de</strong> léxico incorrupto.<br />

Poetas inmaculados. Poetas <strong>de</strong>licatess<strong>en</strong>.<br />

Poetas <strong>de</strong> <strong>de</strong>scripción perfecta. Toma uno.<br />

IÑIGO ARAMBARRI<br />

Interior. Tar<strong>de</strong>. Casa con porche amplio <strong>en</strong><br />

color crema. Taza <strong>de</strong> café sobre mesa-camilla<br />

cubierta con mantel <strong>de</strong> ganchillo. Una rosa<br />

<strong>de</strong>scansa bajo una luz t<strong>en</strong>ue aplastada contra<br />

una carta amarill<strong>en</strong>ta. Tristeza. Me preocupa<br />

que hoy <strong>en</strong> día los poetas jóv<strong>en</strong>es aún <strong>de</strong>scribamos<br />

ambi<strong>en</strong>tes así. Odiamos a Darío pero<br />

morreamos con su cadáver. Vivimos <strong>en</strong> épocas<br />

<strong>de</strong> tregua, no hay posibilidad <strong>de</strong> combatir<br />

por una poética innovadora propia. Nuestro<br />

problema no es acabar con la tradición, sino<br />

t<strong>en</strong>er que vivir con ella. Para la literatura<br />

vasca Salvat Papasseit es un marciano <strong>de</strong><br />

apellido griego. Manoel Antonio ti<strong>en</strong>e un<br />

nombre artístico <strong>de</strong>masiado gracioso para ser<br />

tomado <strong>en</strong> serio. Y Lauaxeta, nuestro poeta<br />

oreado a los cuatro vi<strong>en</strong>tos, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> ser<br />

vizcaino <strong>de</strong> nacimi<strong>en</strong>to y bizkaitarra <strong>de</strong> muerte,<br />

tuvo la <strong>de</strong>sgracia <strong>de</strong> recibir paquetes postales<br />

sospechosos remitidos directam<strong>en</strong>te <strong>de</strong><br />

librerías italianas. Quiero <strong>de</strong>cir que incluso<br />

este nuestro García Lorca <strong>de</strong> gafas ovaladas y<br />

comisario político fue con<strong>de</strong>nado no por qui<strong>en</strong>es<br />

lo fusilaron, sino por el partido <strong>de</strong> la<br />

poesía s<strong>en</strong>sata.<br />

El problema no radica <strong>en</strong> rupturas formales.<br />

Los poemas-building no pue<strong>de</strong>n ser habitados<br />

por poetas. No por escribir sin rimas ni<br />

puntuación un poema rompe. Son aspectos<br />

formales tan <strong>en</strong> uso que poco ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>de</strong> rompehielos.<br />

Por ello creo que cuando hablamos<br />

<strong>de</strong> ruptura hablamos <strong>de</strong> algo más simple. De<br />

sinceridad. Un poeta con traje <strong>de</strong> camuflaje<br />

rara vez hablará con voz propia. La poesía<br />

huele a farsa. ¿Cómo reivindicar a finales <strong>de</strong>l<br />

mil<strong>en</strong>io la sinceridad o al mismo tiempo<br />

83


aplastar el chip <strong>de</strong> la canon contra nuestros<br />

misales poéticos?<br />

El viejo dilema <strong>de</strong> ya está todo dicho no me<br />

preocupa. En serio. Ignoro si lo está. Pero aún<br />

estándolo, creo que es necesario que cada uno<br />

lo diga con su propia voz.<br />

Amigos catalanes. Amigos galegos. Hermanos<br />

y <strong>en</strong>emigos vascos. Es preocupante<br />

nuestro idioma. Es preocupante la búsqueda<br />

<strong>de</strong> nuestro dialecto sánscrito para expresarnos<br />

poéticam<strong>en</strong>te. Somos un atajo <strong>de</strong> cobar<strong>de</strong>s.<br />

Somos legión extranjera los poetas que<br />

no usamos palabra alguna acuñada <strong>en</strong> este<br />

siglo. Busco poetas no <strong>de</strong>scuartizados por<br />

cancioneros, poetas no asesinados por sonetos<br />

<strong>de</strong> ritmo redondo, poetas no con<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes<br />

con cursos <strong>de</strong> verano.<br />

Ya lo dijo Manoel Antonio: «Os vellos no<br />

son os que escrebiron fai moitos anos - aqueles<br />

son os <strong>de</strong>vanceiros. Os vellos son os que<br />

escreb<strong>en</strong> hoxe como si vives<strong>en</strong> no antonte<br />

dos séculos».<br />

Visto el panorama, creer <strong>en</strong> la poesía es<br />

más dificil que creer <strong>en</strong> cualquier dios. M<strong>en</strong>os<br />

mal que hay fes que muev<strong>en</strong> bolígrafos.<br />

84 GALEUZCA


GALEUZCA<br />

IRAKURLE ARRUNTA<br />

ALA KULTOARENTZAKO IDATZI?<br />

¿NOVELA DE MASAS &<br />

NOVELA DE MINORÍAS?<br />

p. 87<br />

Vic<strong>en</strong>ç Llorca<br />

La Literatura ni es crea ni es <strong>de</strong>strueix,<br />

es transforma<br />

p. 90<br />

Lois Dieguez<br />

Novela <strong>de</strong> masas & novela <strong>de</strong> minorías<br />

p. 92<br />

Manuel Riveiro<br />

¿Qué masas?<br />

p. 94<br />

Mikel Hernan<strong>de</strong>z Abaitua<br />

Gutxi<strong>en</strong>go eta gehi<strong>en</strong>goar<strong>en</strong>tzako nobela<br />

Novela <strong>de</strong> masas y novela <strong>de</strong> minorías<br />

p. 99<br />

Inazio Mujika<br />

Irakurlear<strong>en</strong> peskisan<br />

El lector me la ti<strong>en</strong>e tomada<br />

p. 103<br />

Ramon Saizarbitoria<br />

Aurkezp<strong>en</strong>a / Pres<strong>en</strong>tación<br />

p. 109<br />

Bernardo Atxaga<br />

Nor<strong>en</strong>tzat idatzi, gehi<strong>en</strong>go<br />

ala gutxi<strong>en</strong>go bat<strong>en</strong>tzat?<br />

Novela <strong>de</strong> masas versus novela <strong>de</strong> minorías<br />

85


86 GALEUZCA


La Literatura ni es crea ni es <strong>de</strong>struix,<br />

es transforma<br />

GALEUZCA<br />

VICENÇ LLORCA<br />

El 1962 apareixia l´assaig <strong>de</strong> Marshall McLuhan « La galàxia Gut<strong>en</strong>berg «. A la llum<br />

<strong>de</strong> la relació establerta <strong>en</strong>tre literatura i mitjà d´expressió, McLuhan veia <strong>en</strong> la<br />

inv<strong>en</strong>ció <strong>de</strong> la impremta l´<strong>en</strong>cetam<strong>en</strong>t d´una nova galàxia històrica, ya que el pas<br />

<strong>de</strong>l manuscrit al llibre, el text tipogràfic, anava a provocar una visió revolucionària<br />

<strong>de</strong>l món y la psicologia humana. Aixi va es<strong>de</strong>v<strong>en</strong>ir-se la gran Revolució Filológica<br />

<strong>de</strong> l´ Humanisme que es convertiria <strong>en</strong> la causa directa <strong>de</strong>l R<strong>en</strong>aixem<strong>en</strong>t.<br />

El llibre mo<strong>de</strong>rn es<strong>de</strong>v<strong>en</strong>ia el verta<strong>de</strong>r motor <strong>de</strong> la nova Era Mecànica, <strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

la qual Descartes proposaria una compr<strong>en</strong>sió racionalista <strong>de</strong> la natura, i on la Nova<br />

Ciència trobaria la seva base <strong>de</strong> <strong>de</strong>s<strong>en</strong>volupam<strong>en</strong>t i el fonam<strong>en</strong>t per el progrés<br />

tecnològic. Ara bé, McLuhan fixaba el 1905 com a data simbòlica <strong>de</strong> la mort <strong>de</strong><br />

l´Homo typographicus amb el <strong>de</strong>scobrim<strong>en</strong>t <strong>de</strong> l´espai corb. Sorgia llavors una<br />

nova galàxia : l´Electrónica. Sota la tesi que «el mitjà és el missatge», l´adv<strong>en</strong>im<strong>en</strong>t<br />

<strong>de</strong> l´electricitat afectava no ja a la prolongació d' un s<strong>en</strong>tit –l´auditiu abans <strong>de</strong><br />

Gut<strong>en</strong>berg i el visual <strong>de</strong>sprés–, sinó <strong>de</strong> tot el sistema nerviós c<strong>en</strong>tral <strong>de</strong> l´home.<br />

La creació d´un gènere<br />

Les conseqü<strong>en</strong>cies d´aquesta obra van ser <strong>de</strong>terminants els anys 60 <strong>en</strong> aparèixer<br />

un s<strong>en</strong>tim<strong>en</strong>t apocaliptic pel qual hom creia que la fi <strong>de</strong> la literatura i el seu objecte,<br />

el llibre, corria paral.lela a la <strong>de</strong>saparició <strong>de</strong>l món <strong>de</strong> la mecànica pel <strong>de</strong><br />

l´electrónica. Temps <strong>de</strong>sprés, passat l´esglai inicial, po<strong>de</strong>m constatar que l´únic<br />

que realm<strong>en</strong>t ha mort són les formes <strong>de</strong> la literatura popular, és a dir, per un cantó<br />

la poesia <strong>de</strong> caràcter oral transmesa <strong>de</strong> g<strong>en</strong>eració <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eració a través <strong>de</strong> la<br />

tradició i, per un altre, la novel.la <strong>de</strong> fulletó d´orig<strong>en</strong> <strong>de</strong>cimonònic. Totes aquestes<br />

formes han estat substituï<strong>de</strong>s pel consum <strong>de</strong>l film i <strong>de</strong>l telefilm. La literatura i el<br />

llibre segueix<strong>en</strong> el seu camí, perquè no tan sols la seva activitat es difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

la visual, sinó que ess<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>t l´home, <strong>en</strong> tant que ésser simbólic, s<strong>en</strong>t una<br />

necessitat visceral d´objectivar-se <strong>en</strong> el paper.<br />

Gosariem parlar, doncs, <strong>de</strong> «Galaxies <strong>en</strong> contacte», ja que ambdues g<strong>en</strong>eran<br />

creacions artistiques que, per una banda, no s´interfereix<strong>en</strong> i, per una altra,<br />

s´interrelacion<strong>en</strong>. Aquest <strong>en</strong>creuam<strong>en</strong>t es fa possible gràcies a una <strong>de</strong>ls f<strong>en</strong>òm<strong>en</strong>s<br />

culturals més importants <strong>en</strong> l´actualitat : l´ampliació <strong>de</strong>ls conceptes <strong>de</strong> text i<br />

narració a tota aquella manifestació artística que fabuli alguna cosa, que conti una<br />

87


història d´una manera <strong>de</strong>terminada. Com a conseqü<strong>en</strong>cia, ha nascut la narratologia,<br />

l´estudi teóric <strong>de</strong>l text narratiu <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>en</strong>t com a tal qualsevol or<strong>de</strong>nació tramada <strong>en</strong><br />

un argum<strong>en</strong>t i plasmada <strong>en</strong> un medi expressiu, bé sigui una novel.la, un còmic, una<br />

pel.lícula... De fet, aixó no repres<strong>en</strong>ta cap novetat <strong>en</strong> termes absoluts, perqué el<br />

text, al llarg <strong>de</strong> la história literària, ha sofert nombroses modificacions a partir <strong>de</strong>l<br />

mitjà tipogràfic fins arribar a l´esc<strong>en</strong>a –teatre– o al cant esc<strong>en</strong>ificat –ópera–,<br />

verta<strong>de</strong>res transformacions <strong>de</strong> la literatura que no han significat la fi <strong>de</strong> res, sinó<br />

la seva vida <strong>en</strong> variadas formes i posibilitats.<br />

En aquest context, parlar <strong>de</strong> « novel.les <strong>de</strong> masses », tal com va ser <strong>de</strong>finida <strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> la conv<strong>en</strong>ció realista <strong>de</strong>l segle XlX, resulta, <strong>de</strong> cada cop més, un anacronisme.<br />

La raó és que els seus lectors pot<strong>en</strong>cials han preferit <strong>en</strong> les darreres dèca<strong>de</strong>s el<br />

<strong>de</strong>curs ficcional d´una pel.licula o, més rec<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>t, d´una sèrie televisiva. Aquest<br />

canvi d´ori<strong>en</strong>tació <strong>en</strong> la <strong>de</strong>manda, ha provocat l´auge d´un nou gènere : el guió<br />

cinematogràfic, el cual, tant si es tracta d´una adaptació novel.lìstica com d´una<br />

i<strong>de</strong>a creativa original, es<strong>de</strong>vé sempre el verta<strong>de</strong>r organitzador <strong>de</strong>l material<br />

cinematogràfic, el <strong>de</strong>miürg <strong>de</strong> les imatges. Es aixi com es converteix <strong>en</strong> un nou<br />

gènere literari, <strong>en</strong> un nou art narratiu capaç <strong>de</strong> tansformar el text <strong>en</strong> pantalla. Més<br />

<strong>en</strong>cara, al qual se li <strong>de</strong>mana que actuï com a verta<strong>de</strong>r substitut <strong>de</strong> les « novel.les<br />

<strong>de</strong> masses ». La constitució sòcio-cultural <strong>de</strong> la nostra època reclama el conreu<br />

d´aquest gènere que ha tingut el seu naixem<strong>en</strong>t <strong>en</strong> l´esclat <strong>de</strong>l cinema i la televisió.<br />

Un gènere que té ja una història pròpia, <strong>de</strong>s <strong>de</strong>l Hollywood daurat fins a les grans<br />

sèries televisives, i noms clàssics com el <strong>de</strong> Billy Wil<strong>de</strong>r, col.laborador <strong>de</strong> directors<br />

com Lubitsch o Howard Hawks.<br />

El Best-seller culte<br />

Si, llavors, tota la creació narrativa <strong>de</strong> « masses » passa pel guió visual, ¿com cal<br />

catalogar el f<strong>en</strong>om<strong>en</strong> d´aquelles novel.les que, al llarg <strong>de</strong>ls vuitanta, han arribat a<br />

ser llegi<strong>de</strong>s per un gran nombre <strong>de</strong> lectors ? Ens sembla excessiu el terme « <strong>de</strong><br />

masses », ja que, al capdavall, la seva influència damunt els lectors és consi<strong>de</strong>rablem<strong>en</strong>t<br />

inferior a la que han exercit diversos productes filmics al llarg <strong>de</strong>l mateix<br />

perio<strong>de</strong>. En canvi, sí que les po<strong>de</strong>m consi<strong>de</strong>rar novel.les « d´exit » molt lligadas<br />

al tipus <strong>de</strong> lector que, <strong>en</strong> els darrers anys, viu també <strong>en</strong> la galàxia Gut<strong>en</strong>berg. I qui<br />

és aquest lector ? Av<strong>en</strong>turem a imaginar-nos una persona culte, amb un bon<br />

coneixem<strong>en</strong>t <strong>de</strong> la tradició artística i que, per tant, pot accedir a un producte que<br />

s´allunyi <strong>de</strong> la ing<strong>en</strong>uïtat compositiva per arribar a gaudir d´una combinació b<strong>en</strong><br />

executada <strong>en</strong>tre els ingredi<strong>en</strong>ts més atractius <strong>de</strong>l « best-seller » i l´assaborim<strong>en</strong>t d´un<br />

tal<strong>en</strong>t <strong>en</strong>ginyós posat <strong>en</strong> funció <strong>de</strong> joc cultural.<br />

S<strong>en</strong>se voler, <strong>en</strong> imaginar-nos aquest tipus <strong>de</strong>l lector, estem marcant també el<br />

limit màxim <strong>de</strong> la novel.la <strong>en</strong> els nostres dies, allò que s´ha arribat a anom<strong>en</strong>ar el<br />

« best-seller culte ». I, si no, fixem-nos <strong>en</strong> l´habilitat extrema que mostra Umberto<br />

Eco quan escriu «El nom <strong>de</strong> la Rosa», o <strong>de</strong> la substitució <strong>de</strong> la filosofia <strong>en</strong> l´obra<br />

<strong>de</strong> Kun<strong>de</strong>ra o <strong>en</strong> la fascinació que <strong>de</strong>spert<strong>en</strong> els personatges <strong>de</strong> Yourc<strong>en</strong>ar. Són<br />

tres exemples, no pas els únics, d´alts in<strong>de</strong>xs <strong>de</strong> v<strong>en</strong>da, però també <strong>de</strong> qualitat<br />

88 GALEUZCA


literària. Malgrat tot, acceptariem el fet que <strong>en</strong> tradicions lectores més establertes<br />

com l´anglosaxona <strong>en</strong>cara és possible trobar un <strong>de</strong>s<strong>en</strong>volupam<strong>en</strong>t, <strong>en</strong> el seu s<strong>en</strong>tit<br />

clàssic, <strong>de</strong>l best-seller, tal i com ho ha <strong>de</strong>mostrat rec<strong>en</strong>tm<strong>en</strong>t «Scarlett». Però <strong>en</strong> tot<br />

cas, és un f<strong>en</strong>om<strong>en</strong> que anirà <strong>de</strong>sapareix<strong>en</strong>t donant pas al predomini <strong>de</strong>l « bestseller<br />

culte » com a limit màxim <strong>de</strong> la novel.la <strong>de</strong>vant les masses.<br />

També queda clar que, <strong>en</strong> aquest context, aquelles novel.les que segueix<strong>en</strong> els<br />

rumbs <strong>de</strong> l´experim<strong>en</strong>tació, el lirisme o la conceptualització, <strong>en</strong> un mot, que<br />

focalitz<strong>en</strong> el caràcter simbólic <strong>de</strong>l ll<strong>en</strong>guatge, t<strong>en</strong><strong>de</strong>ix<strong>en</strong> a situar-se <strong>en</strong> paràmetres<br />

« minoritaris», i repres<strong>en</strong>tari<strong>en</strong> així el mínim <strong>de</strong> la novel.lització <strong>de</strong>vant el públic.<br />

Sigui com sigui, la literatura no només contempla al llarg <strong>de</strong> la historia la<br />

permanència <strong>de</strong> les seves formes, sinó que, a més, pot adaptar-se al mom<strong>en</strong>t<br />

concret mitjançant la dialèctica <strong>de</strong> la creació i la <strong>de</strong>strucció <strong>de</strong> gèneres. En aquest<br />

s<strong>en</strong>tit, el guió visual –verta<strong>de</strong>ra « novel.la <strong>de</strong> masses « <strong>de</strong>ls nostres<br />

dies– <strong>en</strong>s situa <strong>de</strong>vant la possibilitat <strong>de</strong> crear un nou gènere textual <strong>en</strong> virtut <strong>de</strong>l<br />

caràcter interartistic <strong>de</strong> la narració. Per això, la literatura, com l´<strong>en</strong>ergia –i per ser<br />

ella mateixa una <strong>en</strong>ergia verbal–, ni es crea ni es <strong>de</strong>strueix, es transforma.<br />

GALEUZCA<br />

89


Novela <strong>de</strong> masas & novela <strong>de</strong><br />

minorias<br />

LOIS DIEGUEZ<br />

D<strong>en</strong>tro da varieda<strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>en</strong>foques con que se po<strong>de</strong> analisar un tema <strong>de</strong> tan ampla<br />

perspectiva, consi<strong>de</strong>ro necesario c<strong>en</strong>tra-lo nos pontos obxectivos que inci<strong>de</strong>n e<br />

<strong>de</strong>terminan a novela como <strong>de</strong> masas ou minorias. Estes pontos, múltiples tamén,<br />

po<strong>de</strong>n agrupar-se nos seguintes:<br />

a) A situación político-cultural internacional mediatizada dun xeito cada vez<br />

máis inquedànte polos EE.UU.<br />

b) Predominio da técnica audiovisual sobre calquera outra.<br />

c) Incidéncia do po<strong>de</strong>r económico-i<strong>de</strong>olóxico a través das editorais e outros<br />

ax<strong>en</strong>tes controladores da produción literária.<br />

d) Pot<strong>en</strong>ciación, nos Estados plurinacionais, da literatura criada no «C<strong>en</strong>tro» (<strong>en</strong><br />

español), fr<strong>en</strong>te á da «periféria» (nos outros idiomas).<br />

É indubidábel que os meios <strong>de</strong> comunicación son hoxe por hoxe os que van<br />

<strong>de</strong>terminar os «gostos» da maioria, e que estes meios son subsidiários nun tanto por<br />

c<strong>en</strong>to elevado da produción nor<strong>de</strong>-americana. Bastará, polo tanto, que unha<br />

eterminada novela mereza as suas louvanzas para que axiña a<strong>de</strong>quira v<strong>en</strong>das<br />

masivas. Se estes meios van mo<strong>de</strong>lando o cerebro <strong>de</strong> «masa» segundo os intereses<br />

<strong>de</strong> qu<strong>en</strong> os goberna, non excluirán tampouco o tipo <strong>de</strong> novela que mellor serva<br />

os seus obxectivos. A cultura que hoxe «predican» non e precisam<strong>en</strong>te a que poda<br />

ter máis valores humanos ou máis calida<strong>de</strong>, s<strong>en</strong>on a que serva para adormecer,<br />

<strong>de</strong>spersonalizar, robotizar..., <strong>en</strong> fin, a que faga persoas embrutecidas no cultural,<br />

obedi<strong>en</strong>tes e sil<strong>en</strong>ciosas no social. Neste s<strong>en</strong>tido, as editorais, como ax<strong>en</strong>tes <strong>de</strong><br />

po<strong>de</strong>r, <strong>de</strong>terminarán tamén os gostos editando aquilo que elas mesmas programan<br />

e impoñ<strong>en</strong> <strong>de</strong> xeitos diversos aos criadores e criadoras. Dirá-se que este tipo <strong>de</strong><br />

intereses sempre funcionou, pero xamais se fixo como neste mom<strong>en</strong>to <strong>en</strong> que o<br />

control das <strong>de</strong>mocrácias occi<strong>de</strong>ntais sobre o indivíduo chega a extremos <strong>de</strong><br />

verda<strong>de</strong>ira e crua ditadura.<br />

A novela <strong>de</strong> masas será a máis v<strong>en</strong>dida, polo tanto a máis leída. A que gosta máis,<br />

xa que logo. Non digo que non poda ser, nalguns casos, unha novela <strong>de</strong> calida<strong>de</strong>,<br />

pero resulta óbvio que non o é nun tanto por c<strong>en</strong>to importante. Servan como<br />

exemplo moitos dos prémios Nóbel, dos Nadal, dos Xerais, dos «Nacionais», etc. Se<br />

o gosto v<strong>en</strong> <strong>de</strong>terminado polos ax<strong>en</strong>tes antes m<strong>en</strong>cionados quer dicer que non<br />

<strong>de</strong>fine a «masa», pois n<strong>en</strong> è libre para a eleición n<strong>en</strong> po<strong>de</strong>rá ler o que non se publica<br />

ou, inda publicando-se, non se poténcia. Neste mom<strong>en</strong>to, na Galiza, <strong>de</strong>sbotan-se<br />

90 GALEUZCA


orixinais coa frase <strong>de</strong>: «Isto non vale, amigo. Pero se escrebes un tema policiaco<br />

edita-se mañá mesmo». E as próprias editoriais que hoxe se serv<strong>en</strong> fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te<br />

dos institutos <strong>de</strong> Ensino para as v<strong>en</strong>das, aproveitando a introdución do<br />

idioma neste campo, pi<strong>de</strong>n temas, ext<strong>en</strong>sión e xénero programados, pois din que<br />

os alunos (a masa maior <strong>de</strong> consumidores) quer<strong>en</strong> sexo, av<strong>en</strong>tura, evasión,<br />

divertim<strong>en</strong>to e, todo isto, escrito nas m<strong>en</strong>os páxinas posíbeis.<br />

Se a situación social é asi, e eu p<strong>en</strong>so que si, o escritor ou escritora non o t<strong>en</strong><br />

doado. Haberá <strong>de</strong> elexir, someterse e facer o que realm<strong>en</strong>te non <strong>de</strong>sexa. Se o<br />

inqueda a sona, o camiño queda claro. Se o que int<strong>en</strong>ta é facer algo novo, superar<br />

o exist<strong>en</strong>te, revolucionar o campo narrativo da sua história literária concreta, facer,<br />

<strong>en</strong> <strong>de</strong>finitiva, o que <strong>de</strong>sexa, os atrancos serán duros e a sona limitada. Aqui aparece,<br />

xa que logo, a novela <strong>de</strong> minorias, a m<strong>en</strong>os coñecida nun mom<strong>en</strong>to, pero a que<br />

oferece máis futuro se p<strong>en</strong>samos na história como unha espiral <strong>de</strong>s<strong>en</strong>volv<strong>en</strong>do-se.<br />

Os escriotres-as das nacións s<strong>en</strong> estado, <strong>de</strong> idiomas próprios e sometidos, sabemos<br />

b<strong>en</strong> disto, pois n<strong>en</strong>gun contou co recoñecim<strong>en</strong>to do Estado n<strong>en</strong> contará xamais,<br />

ao m<strong>en</strong>os ao nível que o fai cos que escreb<strong>en</strong> na sua língua. Chegará antes a ser<br />

traducido a un idioma europeo que ao próprio español. E non obstante, isto non<br />

nos botou para atrás. Continuamos coa teima <strong>de</strong> expulsar os nosos fantasmas,<br />

fantasias ou histórias que queremos arexar, compartir e universalizar. Por iso p<strong>en</strong>so<br />

que non po<strong>de</strong>mos ser vítimas da «programación» que se nos apres<strong>en</strong>ta co<br />

sempiterno esquema do mo<strong>de</strong>rno ou europeo ou oci<strong>de</strong>ntal, curiosos adxetivos que<br />

naceron nos parlam<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> estrea.<br />

Cada un terá o seu próprio campo criativo; diverx<strong>en</strong>te, por suposto. Para o autor<br />

ou autora o termo «masa» ou «minoria» na sua obra <strong>de</strong>be ser secundário. É certo que<br />

tamén ha loitar para que sexa leído, pero nesta loita sairán-lle miles <strong>de</strong> problemas<br />

que non po<strong>de</strong>rá controlar. Mais po<strong>de</strong>, non obstante, controlar o que quere facer,<br />

o que lle gosta, e combatir consigo mesmo até a superación. Só asi po<strong>de</strong>remos<br />

seguir coa nosa literatura nacional, co seu ritmo, coa sua in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>déncia, pois o<br />

contrário levará-nos á absorción polas literaturas do «C<strong>en</strong>tro», alleas a nós. Será o<br />

mellor xeito <strong>de</strong> aportar unha perspectiva própria, rica e dinámica á literatura<br />

universal. Dalgun xeito os escritores-as das nacións oprimidas e tamén aqueles que<br />

quer<strong>en</strong> construir algo novo, aturamos xa o samb<strong>en</strong>ito <strong>de</strong> minoritários. Somo-lo,<br />

realm<strong>en</strong>te, obxectivam<strong>en</strong>te, se miramos a espácios máis amplos. A nosa loita é<br />

doble fr<strong>en</strong>te á dos escritores-as dos países e idiomas normalizados. Non se nos<br />

escapa, tampouco, a crisè <strong>de</strong> criación que se sofre globalm<strong>en</strong>te. Esta crise da novela<br />

actual a nível internacional, t<strong>en</strong> moito que ver coa <strong>de</strong>sori<strong>en</strong>tación e<br />

instrum<strong>en</strong>talización do indivíduo. Tamén pasou noutras épocas históricas, e a<br />

r<strong>en</strong>ovación, curiosam<strong>en</strong>te, veu tamén <strong>de</strong> autores que non pert<strong>en</strong>ecian aos mundos<br />

normalizados (p<strong>en</strong>semos no boom da literatura sudamericana). Non quero afirmar<br />

categoricam<strong>en</strong>te que imos ser nós os que rematemos con tal crise. Pero tampouco<br />

o nego. Por que os escritores e escritoras galegos, vascos ou cataláns non po<strong>de</strong>mos<br />

aportar algo novo ao mundo?. Porque o din os do «C<strong>en</strong>tro», precisam<strong>en</strong>te os que<br />

nos <strong>de</strong>scoñec<strong>en</strong>?. O noso <strong>en</strong>foque non <strong>de</strong>be estar mediatizado pola obsesión da<br />

novela <strong>de</strong> masas, pois a história di-nos que esta (falando <strong>en</strong> termos <strong>de</strong> calida<strong>de</strong> e<br />

r<strong>en</strong>ovación) comezou s<strong>en</strong>do minoritária. A história non e o mom<strong>en</strong>to <strong>en</strong> que<br />

vivemos, s<strong>en</strong>ón un proceso dinámico cara adiante, ainda que non conveña admitilo<br />

na práctica concreta do noso traballo.<br />

GALEUZCA<br />

91


¿Qué masas?<br />

MANUEL RIVEIRO<br />

Na literatura galega actual estase a borrar <strong>de</strong> todo a clásica liña divisoria <strong>en</strong>tre os<br />

poetas e os narradores. Supoño que isto non é cousa grave, pero non podo m<strong>en</strong>os<br />

que doerme por que <strong>de</strong>sapareza a vella distinción <strong>de</strong> sempre <strong>en</strong>tre os poetas,<br />

supostam<strong>en</strong>te seres puros e soñadores das alturas celestiais, e os narradores, tamén<br />

supostam<strong>en</strong>te donos da realida<strong>de</strong> e cos pés afirmados no chan.<br />

Neste prosaico mundo da prosa on<strong>de</strong> nos remexemos con dificulta<strong>de</strong>, vénse<br />

manifestando xa hai tempo unha certa alarma pola irrupción dos poetas no eido<br />

da narrativa. Cada qu<strong>en</strong> <strong>de</strong> nós anda rosmando para o seu colo que «eramos<br />

poucos, e aínda por riba veñ<strong>en</strong> estes». Certam<strong>en</strong>te que é así, pois que cada vez som<br />

máis os que se pasan a esta banda fac<strong>en</strong>do máis dura a compet<strong>en</strong>cia. Porque<br />

asema<strong>de</strong> hai que recoñecer que se como versificadores eran bos, como prosistas<br />

non o son m<strong>en</strong>os, como b<strong>en</strong> o acreditan nas súas novas publicacións.<br />

Paréceme lam<strong>en</strong>table que mingüe <strong>de</strong> tal xeito o número dos rapsodos estrictos,<br />

esclusivos e incontaminados. A cada paso son m<strong>en</strong>os, e coido han ser xa<br />

pouquechos os que poidan chamarse poetas puros. Na medida das miñas cativas<br />

posibilida<strong>de</strong>s, estou disposto a correxir esta situación. E incluso a darlle a volta,<br />

virándoa do revés.<br />

Así foi que, nas celebracións da rec<strong>en</strong>te Feira do Libro aquí na Coruña,<br />

manifestei publicam<strong>en</strong>te a miña int<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> abandonar-la narrativa e pasarme<br />

esteiriño ó eido da poesía. Mais velaí que, para o meu pasmo, ninguén se amosou<br />

abraiado, escandalizado, alarmado ou <strong>de</strong>solado perante tan transc<strong>en</strong><strong>de</strong>nte <strong>de</strong>cisión.<br />

E ata incluso me pareceu que <strong>en</strong>tre o público pres<strong>en</strong>te xurdiron algunhas risas<br />

pouco ou nada disimuladas. Pero a miña ameaza non foi <strong>en</strong> baluto, e calquera día<br />

se verá o mundo estarrecido cando eu <strong>de</strong>a un paso que vai causa-lo asombro, o<br />

<strong>de</strong>sconcerto, a inquedanza, e finalm<strong>en</strong>te o <strong>en</strong>fervorizam<strong>en</strong>to das masas.<br />

As masas, velaí. A iso era, ás masas, a on<strong>de</strong> eu quería chegar con ese longo<br />

exordio <strong>de</strong> moita codia e pouco miolo.<br />

As masas, propiam<strong>en</strong>te as masas <strong>de</strong> lectores, disque as hai por algures. Xa que<br />

logo teño que crer nelas aínda que nunca as vise, talm<strong>en</strong>te coma o artigo <strong>de</strong> fe dun<br />

voluntarista culturismo literario.<br />

O tema do que compría falar era xusto ese, ó que <strong>de</strong> feito xa r<strong>en</strong>unciei: novela<br />

<strong>de</strong> masas - novela <strong>de</strong> minorías.<br />

92 GALEUZCA


¿Pero houbo algunha vez unha novela <strong>de</strong> masas?<br />

Soam<strong>en</strong>te os folletíns que lían as (ou que lles lían ás) nosas avoas, aqueles<br />

ca<strong>de</strong>rnos <strong>de</strong> <strong>en</strong>trega semanal con títulos chamadoiros <strong>de</strong> insinuadas trucul<strong>en</strong>cias,<br />

po<strong>de</strong>rían calificarse <strong>en</strong> xustiza <strong>de</strong> novelas <strong>de</strong> masas. E podían, dado o gran<strong>de</strong><br />

espallam<strong>en</strong>to que acadaban e mailas elásticas dim<strong>en</strong>sións que tiñan, como<br />

antecesoras que <strong>de</strong> certo foron dos culebróns <strong>de</strong> radio, e logo <strong>de</strong> tele.<br />

Porque o que é nestes tempos, ¿u-la novela <strong>de</strong> masas? E aínda máis: ¿u-las<br />

masas?<br />

Cando moito haberá masas <strong>de</strong> compradores para certos productos <strong>de</strong> éxito<br />

prefabricado <strong>en</strong> oportunas operacións publicitarias, coma esa «Escarlata» feita <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>cargo para os consumidores da mitoloxía cinematográfica ianqui. Pero falar aquí<br />

<strong>en</strong>tre nós <strong>de</strong> novela <strong>de</strong> masas, é falar dunha <strong>en</strong>telequia, dunha ilusión por <strong>de</strong>mais<br />

irrealizable, coma a que se leva exposto con sobexo optimismo na primeira meta<strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>ste escrito.<br />

Coas tiradas <strong>de</strong> tres mil exemplares, con tan escasos compradores, s<strong>en</strong> falar xa<br />

<strong>de</strong> lectores, a producción novelística galega t<strong>en</strong> asegurado s<strong>en</strong> falta o seu<br />

calificativo honroso <strong>de</strong> Novela <strong>de</strong> Minorías. D<strong>en</strong><strong>de</strong> logo que maiorías non hai para<br />

ela, póñase como se poña, m<strong>en</strong>tres sexa a súa lingua minorizada como ata hoxe.<br />

GALEUZCA<br />

93


Gutxi<strong>en</strong>go eta gehi<strong>en</strong>goar<strong>en</strong>tzako<br />

nobela<br />

MIKEL HERNANDEZ ABAITUA<br />

Gai bihurri honi ekiteko orduan, gehiagoar<strong>en</strong>tzako nobela eta gutxi<strong>en</strong>goar<strong>en</strong>tzakoa<br />

zer dir<strong>en</strong> ados jarri behar g<strong>en</strong>uke ezer baino leh<strong>en</strong>. Ugari saltz<strong>en</strong> <strong>de</strong>n nobela al<br />

da gehi<strong>en</strong>goar<strong>en</strong>tzakoa ala salm<strong>en</strong>ta-arrakastari begira idatzitako «best-seller»<br />

<strong>de</strong>lakoa? Ez dirudite oso egokiak irizpi<strong>de</strong> hauek, zer<strong>en</strong> diru asko irabazteko<br />

asmotan idatzi eta pot egit<strong>en</strong> du<strong>en</strong> nobela mordoa baitago, minoritariotzat hartu<br />

eta erruz saltz<strong>en</strong> dir<strong>en</strong> nobelak dau<strong>de</strong>n bezala.<br />

Baina ez noa itsas hondar gabe horretara sartzera, beste arrazoi batzur<strong>en</strong> artean,<br />

kontu horrek batere arduratz<strong>en</strong> ez nauelako. Askoz erakargarriagoa iruditz<strong>en</strong> zait<br />

gure artean bizirik dirau<strong>en</strong> polemika zaharra: gehi<strong>en</strong>goar<strong>en</strong> gustokoa izat<strong>en</strong> <strong>de</strong>n<br />

nobela errealista eta (<strong>de</strong>itura hoberik ezean) nobela eruditoa <strong>de</strong>i g<strong>en</strong>ezake<strong>en</strong>a<br />

aurrez-aurre jartz<strong>en</strong> ditu<strong>en</strong> eztabaida, alegia.<br />

Badirudi errealismoak polemiko izat<strong>en</strong> jarraitz<strong>en</strong> duela idazle eta kritiko<strong>en</strong><br />

artean, baina irakurleei ez zaie horrelakorik gertatz<strong>en</strong>, atsegin handiz onartz<strong>en</strong><br />

baitituzte lan errealistak. Idazle eta kritiko askor<strong>en</strong>tzat, or<strong>de</strong>a, errealismoa arruntegia<br />

da aintzat hartzeko. Idazle errealistek beti izan dituzte zailtasun handiak ber<strong>en</strong><br />

lanak serio har ditzat<strong>en</strong>. Kasu paradigmatikoa da Dick<strong>en</strong>s<strong>en</strong>a, XX. m<strong>en</strong><strong>de</strong>an oraino<br />

gaitzetsita zego<strong>en</strong>a bere herriko unibertsitate handi<strong>en</strong>etan. Gogora <strong>de</strong>zagun,<br />

halaber, Tom Wolfer<strong>en</strong> The bonfire of vanities-<strong>en</strong> argitarap<strong>en</strong>ak sortutako polemika<br />

eta Anthony Burgess bezalako idazleek egindako kritika gogorrak.<br />

Errealismoa, leh<strong>en</strong>dabizi, XIX. m<strong>en</strong><strong>de</strong>an pinturar<strong>en</strong> alorrean sortu zela gogoratzea<br />

kom<strong>en</strong>iko litzateke, nahiz eta iz<strong>en</strong> <strong>de</strong>segokia izan berau, zer<strong>en</strong> pintura Pizkun<strong>de</strong><br />

garaitik gutxi<strong>en</strong>ez ari baitz<strong>en</strong> errealitatea isladatz<strong>en</strong> (betidanik, egia esan). 1885ean<br />

gaitzetsi zizkion Gustave Courbet pintore frantsesari Parisko Saloiko tal<strong>de</strong><br />

aukeratzaileak Ornanseko lurperaketa eta Pintorea bere estudioan obrak, «arte<br />

frantseserako biziki kaltegarriak izan zitezke<strong>en</strong> joera haiek leh<strong>en</strong>-bait-leh<strong>en</strong><br />

lagatzeko» adierazt<strong>en</strong> ziotelarik, pintoreak berak A. Bruyas bere lagun babesleari<br />

idatzi bezala. «Duintasunik eza», «karikatura fe<strong>de</strong>gabe eta doilorra» izatea leporatu<br />

zitzaion; areago, pertsonai<strong>en</strong> gehiegizko zatartasuna egotzi ziot<strong>en</strong>. Izan ere, hau<br />

«ez da jadanik begietarako festa» (Delacroix), Erromantizismoar<strong>en</strong> lurperaketa<br />

baizik. Jakina <strong>de</strong>nez, Courbet-ek ez zu<strong>en</strong> etsi bere lanek sortutako gaitzesp<strong>en</strong>ar<strong>en</strong><br />

aurrean, eta zurezko eraikuntza bat eginarazi zu<strong>en</strong> Saloiar<strong>en</strong> Erakusketa<br />

Unibertsaletik gertuan, horrela zio<strong>en</strong> errotulu batez horniturik: «Errealismoaz. G.<br />

94 GALEUZCA


Courbet», non bere lanetarik berrogei erakust<strong>en</strong> zir<strong>en</strong>. Horrela hasi z<strong>en</strong> errealismoa,<br />

gerora literaturara iragan<strong>en</strong> z<strong>en</strong>a. Hau <strong>de</strong>la-eta Balzac-<strong>en</strong> esaldia gogora <strong>de</strong>zagun,<br />

zeinek esan baitzu<strong>en</strong> j<strong>en</strong><strong>de</strong>a «espainolismoz, Ekial<strong>de</strong>az eta Walter Scott-<strong>en</strong> estiloko<br />

frantziar historiaz» nazkaturik zegoela.<br />

Harrigarria da errealista eta antierrealist<strong>en</strong> arteko polemikak gaur arte bizirik<br />

irautea. Nahiz eta, dirudi<strong>en</strong>ez, bere Madame Bovary-r<strong>en</strong>gatik Flaubert kon<strong>de</strong>natu<br />

zut<strong>en</strong> bezalako epailerik ez daukagun gaur egun, zeintzuk –hitzez hitz aldatz<strong>en</strong><br />

dugu hona– «pertsonai<strong>en</strong> pinturar<strong>en</strong> errealismo narratsa eta maiz asko higuingarria»<br />

egotzi ziot<strong>en</strong>. Hor dago, or<strong>de</strong>a, inmoral eta matxista izatea leporatu zaion Bret<br />

Easton Ellis<strong>en</strong> American Psycho nobelak Estatu Batuetan sortutako polemika<br />

sutsua. Edo beste adibi<strong>de</strong> bat jartzearr<strong>en</strong>, alda <strong>de</strong>zagun hona Anjel Lertxundik<br />

behin idatzitakoa: «errealitateari masaileko bat emat<strong>en</strong> dionean bakarrik hartz<strong>en</strong> du<br />

bere b<strong>en</strong>etako neurria fikzioak. (...) Aitzitik, fikzioar<strong>en</strong> beharrik ez dauka<br />

errealitatear<strong>en</strong> mahaitik ogi apur miserableak jan nahi ditu<strong>en</strong>ak» 1 .<br />

Bestal<strong>de</strong>, orain <strong>de</strong>la hamabost urteko Wolferi <strong>en</strong>tzunda, irudi luke ez<strong>en</strong> XIX.<br />

m<strong>en</strong><strong>de</strong>ko errealismoa mugim<strong>en</strong>du kaskarin eta amorala izan zela. Egia, or<strong>de</strong>a, oso<br />

bestelakoa da. «Erromantiko<strong>en</strong> «l’art pour l’art» <strong>de</strong>lakoar<strong>en</strong> kontrakoa izanik, bere<br />

«egiteko sozialaz» kontzi<strong>en</strong>tziatu beharra daukan artear<strong>en</strong> i<strong>de</strong>ia, itzalgaizka, isilka<br />

eta poliki agertz<strong>en</strong> da 1830etik aurrera, mugim<strong>en</strong>du erromantikoar<strong>en</strong> itzalpean<br />

edo, baina ezingo da eskola errealistaz berba egin 1848ko errebolta odoltsuek<br />

publikoari eta z<strong>en</strong>bait artistari bere z<strong>en</strong>tzu osoa ulertarazi diezaiet<strong>en</strong> arte, zeintzuk<br />

hortik aurrera ulertuko baitute maisu handi<strong>en</strong> arte-tradizioak eta garaiko errealitate<br />

soziala konbinatzeko ezin berandutuzko mom<strong>en</strong>tua iritsia zela» 2 . Izan ere, ez da<br />

ahaztu behar Courbet eta bere garaiko artista askor<strong>en</strong> hizkeran «i<strong>de</strong>ia errealistak<br />

dituzt<strong>en</strong>ak» <strong>de</strong>lako esaldia «progresista», «<strong>de</strong>mokrata» eta «sozialista» hitz<strong>en</strong> sinonimoa<br />

zela. Tom Wolfer<strong>en</strong> adierazp<strong>en</strong> batzu gorabehera, har<strong>en</strong> leh<strong>en</strong> nobela errealista<br />

luzea irakurtzean, nabarm<strong>en</strong> konproba daiteke ez dirudiela axolagabea z<strong>en</strong>bait<br />

injustizia soziali dagoki<strong>en</strong>ez. Eskuindar izateaz harrotz<strong>en</strong> da, baina New Yorkeko<br />

z<strong>en</strong>bait dirudunez trufatzeko modua, z<strong>en</strong>bait pertsonaia beltz txiro <strong>de</strong>skribatzean<br />

erakust<strong>en</strong> di<strong>en</strong> sinpatia ez da oso ondo ezkontz<strong>en</strong> bere ustezko eskuindartasunaz.<br />

Errealismoa ez z<strong>en</strong> jaio eskuindarra izateko asmoz. Courbet-ek berak esan zu<strong>en</strong><br />

behin soilki errealismoa zela <strong>de</strong>mokratikoa, eta pintore batek har zitzake<strong>en</strong><br />

eredurik noble<strong>en</strong>ak laborariak eta langileak zirela. Honek ez du esan nahi<br />

errealismo sozialista bere egit<strong>en</strong> zu<strong>en</strong>ik. Erromantizismoar<strong>en</strong> kontra erreakzionatz<strong>en</strong><br />

ari z<strong>en</strong> soilki.<br />

Bestal<strong>de</strong>, bizi dir<strong>en</strong> gizarteaz idazteko interesaturik dau<strong>de</strong>n idazleak kritikatz<strong>en</strong><br />

dituzt<strong>en</strong>ak oker dau<strong>de</strong> nire ustez. Azk<strong>en</strong> finean istorioak oso antzekoak dira beti,<br />

aldakin eta konbinaketa ezberdinez beterik egon arr<strong>en</strong>; horregatik dira xehetasunak<br />

hain inportanteak. Baina istorioak beti berberak izan arr<strong>en</strong>, azala da aldatz<strong>en</strong> <strong>de</strong>na,<br />

gizartear<strong>en</strong> bizitzeko modua et<strong>en</strong>gabe ari baita bilakatz<strong>en</strong>. Beraz ez zait hain asmo<br />

eroa iruditz<strong>en</strong> betiko istorio<strong>en</strong> azpian kostumbrismo garaiki<strong>de</strong>a eraikitzea.<br />

Badau<strong>de</strong>, oraindik ere, betiko istorioak (aldatuta edo berrituta) gaurko moduan<br />

GALEUZCA<br />

95


konta diezaizkietela gustatz<strong>en</strong> zai<strong>en</strong> pertsonak, idazleak barne. Maitasunak,<br />

lukurreriak, gorrotoak, biol<strong>en</strong>tziak, arrazakeriak, eskala handian edo txikian<br />

egindako lapurreta legalak eta ilegalak, naiftasunak, materialismoak, sexoak,<br />

heriotzak, injustizia sozialek, jelosiek... istorio berdinak sortuko dituzte funtsean.<br />

Errealismoa, fantasia, literatura eruditoa, herri literatura, gutxi<strong>en</strong>goar<strong>en</strong>tzako<br />

nobela, gehi<strong>en</strong>goar<strong>en</strong>tzakoa... Niri <strong>de</strong>nak gustatz<strong>en</strong> zaizkit. Arerioak bailiran<br />

mutur joka jar ditzat<strong>en</strong> da gustatz<strong>en</strong> ez zaidana. Zergatik bata al<strong>de</strong>zteak inplikatu<br />

behar du, nahitaez, besteaz begiram<strong>en</strong> handiagoa «literaturar<strong>en</strong> ministro<br />

sakratu<strong>en</strong>gandik» ?<br />

OHARRAK<br />

1. Anjel Lertxundi, «Dupont eta Dupont», <strong>en</strong> El mundo <strong>de</strong>l País Vasco, 20 <strong>de</strong> Julio <strong>de</strong> <strong>1991</strong>.<br />

2. Erika Bornay, Historia universal <strong>de</strong>l arte. El siglo XIX. Planeta, Barcelona, 1986, 259.or.<br />

96 GALEUZCA


GALEUZCA<br />

Novela <strong>de</strong> masas y novela <strong>de</strong> minorías<br />

Para abordar el tema que nos ocupa habría que<br />

empezar por ponerse <strong>de</strong> acuerdo <strong>en</strong> la peliaguda<br />

cuestión <strong>de</strong> qué es una novela <strong>de</strong> masas y qué<br />

una <strong>de</strong> minorías. ¿Se trata la primera <strong>de</strong> una<br />

novela que v<strong>en</strong><strong>de</strong> mucho, o nos referimos más<br />

bi<strong>en</strong> al tipo <strong>de</strong> «best-seller» escrito p<strong>en</strong>sando<br />

sólo <strong>en</strong> el éxito comercial? No parec<strong>en</strong> <strong>de</strong>l todo<br />

satisfactorios estos criterios, puesto que hay<br />

muchas novelas escritas con int<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> hacerse<br />

millonarias que fracasan estrepitosam<strong>en</strong>te,<br />

<strong>de</strong> la misma manera que hay novelas que<br />

podrían suponerse minoritarias y que<br />

sorpr<strong>en</strong><strong>de</strong>ntem<strong>en</strong>te llegan a v<strong>en</strong><strong>de</strong>rse mucho.<br />

Pero no voy a av<strong>en</strong>turarme por ese espinoso<br />

camino, ya que, <strong>en</strong>tre otras cosas, la cuestión no<br />

me preocupa <strong>en</strong> absoluto. Me resulta mucho<br />

más atractiva la antigua polémica, que sigue<br />

vig<strong>en</strong>te <strong>en</strong> nuestros días, <strong>de</strong>l <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to<br />

<strong>en</strong>tre lo que podríamos llamar la novela realista,<br />

que ha sido y sigue si<strong>en</strong>do a m<strong>en</strong>udo <strong>de</strong> masas,<br />

y la que podríamos llamar erudita o culta a falta<br />

<strong>de</strong> un término mejor.<br />

El realismo parece seguir si<strong>en</strong>do polémico<br />

<strong>en</strong>tre los escritores y los críticos, pero <strong>de</strong> ninguna<br />

manera <strong>en</strong>tre los lectores, a qui<strong>en</strong>es por lo<br />

g<strong>en</strong>eral les <strong>en</strong>canta. Sin embargo, para muchos<br />

escritores y críticos el realismo sigue si<strong>en</strong>do un<br />

tipo <strong>de</strong> literatura <strong>de</strong>masiado «bajo» para tomarlo<br />

<strong>en</strong> serio. Los escritores realistas siempre han<br />

<strong>en</strong>contrado gran dificultad para que su obra<br />

estuviera bi<strong>en</strong> consi<strong>de</strong>rada. Un caso paradigmático<br />

es el <strong>de</strong> Dick<strong>en</strong>s, qui<strong>en</strong> todavía era<br />

<strong>de</strong>spreciado a principios <strong>de</strong> este siglo <strong>en</strong> las más<br />

prestigiosas universida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> su país. Recor<strong>de</strong>mos<br />

también la polémica suscitada por la publicación<br />

<strong>de</strong> La hoguera <strong>de</strong> las vanida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Tom<br />

Wolfe y la dura crítica realizada por autores<br />

como Anthony Burgess.<br />

Conv<strong>en</strong>dría recordar que el movimi<strong>en</strong>to<br />

MIKEL HERNANDEZ ABAITUA<br />

realista surgió primeram<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el campo <strong>de</strong> la<br />

pintura, <strong>en</strong> el siglo XIX, aunque tal <strong>de</strong>nominación<br />

no <strong>de</strong>ja <strong>de</strong> ser ina<strong>de</strong>cuada, ya que la pintura<br />

estaba int<strong>en</strong>tando reproducir la realidad por lo<br />

m<strong>en</strong>os <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el R<strong>en</strong>acimi<strong>en</strong>to, o tal vez habría<br />

que <strong>de</strong>cir <strong>de</strong>s<strong>de</strong> siempre. Fue <strong>en</strong> 1855 cuando el<br />

pintor francés Gustave Courbet vio rechazadas<br />

por el comité <strong>de</strong> selección <strong>de</strong>l Salón <strong>de</strong> París <strong>de</strong><br />

aquel año sus obras Entierro <strong>en</strong> Ornans y El<br />

pintor <strong>en</strong> su estudio, con la indicación, según<br />

escribe el pintor a su amigo y protector A.<br />

Bruyas, «<strong>de</strong> que abandonara pronto aquellas<br />

t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias que podían ser <strong>de</strong>sastrosas para el<br />

arte francés». Entierro <strong>en</strong> Ornans fue acusada<br />

<strong>de</strong> carecer <strong>de</strong> «dignidad», <strong>de</strong> «caricatura innoble<br />

e impía», e incluso se le recriminó la acusada<br />

«fealdad <strong>de</strong> los personajes». En efecto, esto<br />

«ya no es una fiesta para los ojos» (Delacroix),<br />

sino el <strong>en</strong>tierro <strong>de</strong>l Romanticismo.<br />

Como es bi<strong>en</strong> sabido, Courbet no se dio por<br />

v<strong>en</strong>cido ante el rechazo <strong>de</strong> sus obras, e hizo<br />

construir un barracón <strong>de</strong> ma<strong>de</strong>ra, no lejos <strong>de</strong> la<br />

Exposición Universal <strong>de</strong>l Salón, con un gran<br />

rótulo que rezaba: «Du Réalisme. G. Courbet»,<br />

<strong>en</strong> don<strong>de</strong> exponía cuar<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> sus obras. Así<br />

com<strong>en</strong>zó oficialm<strong>en</strong>te el realismo, que luego se<br />

ext<strong>en</strong><strong>de</strong>ría a la literatura. A este respecto recor<strong>de</strong>mos<br />

la frase <strong>de</strong> Balzac, qui<strong>en</strong> dijo que la g<strong>en</strong>te<br />

estaba harta <strong>de</strong> «españolismos, <strong>de</strong> Ori<strong>en</strong>te y <strong>de</strong><br />

la historia <strong>de</strong> Francia al estilo <strong>de</strong> Walter Scott».<br />

Es curioso que la discusión <strong>en</strong>tre realistas y<br />

antirrealistas siga viva hasta nuestros días. Aunque<br />

parece que ya no t<strong>en</strong>emos jueces como los<br />

que con<strong>de</strong>naron a Flaubert por su madame<br />

Madame Bovary a causa <strong>de</strong> –transcribimos<br />

textualm<strong>en</strong>te– «el realismo vulgar y a m<strong>en</strong>udo<br />

chocante <strong>de</strong> la pintura <strong>de</strong> los personajes». Sin<br />

embargo, ahí está la fragorosa polémica y las<br />

duras críticas que <strong>en</strong> Estados Unidos provocó la<br />

97


novela American Psycho <strong>de</strong> Bret Easton Ellis,<br />

la cual ha sido tachada <strong>de</strong> inmoral y machista. O<br />

por poner otro ejemplo, transcribamos lo que el<br />

escritor vasco Anjel Lertxundi escribió no hace<br />

mucho <strong>en</strong> uno <strong>de</strong> sus artículos: «sólo cuando la<br />

ficción se libera <strong>de</strong> la realidad adquiere aquélla<br />

su verda<strong>de</strong>ra dim<strong>en</strong>sión. (...) Por el contrario,<br />

no ti<strong>en</strong>e necesidad <strong>de</strong> ficción qui<strong>en</strong> <strong>de</strong>see alim<strong>en</strong>tarse<br />

<strong>de</strong> las miserables migajas <strong>de</strong> la mesa<br />

<strong>de</strong> la realidad» 1 .<br />

Por otra parte, escuchando al Wolfe <strong>de</strong> hace<br />

más <strong>de</strong> quince años, uno parece sacar la impresión<br />

<strong>de</strong> que el realismo <strong>de</strong>l siglo XIX fue un<br />

movimi<strong>en</strong>to frívolo y amoral. Sin embargo, se<br />

trata <strong>de</strong> todo lo contrario. La i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> «un arte<br />

que <strong>de</strong>be tomar conci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> su «misión social»<br />

–i<strong>de</strong>a antagónica a la <strong>de</strong> «l’art pour<br />

l’art» <strong>de</strong> los románticos– aparece <strong>de</strong> forma<br />

marginal y discreta, l<strong>en</strong>tam<strong>en</strong>te, a partir <strong>de</strong><br />

1830, como a la sombra <strong>de</strong>l movimi<strong>en</strong>to romántico,<br />

pero no se podrá hablar <strong>de</strong> escuela realista<br />

antes <strong>de</strong> que las sangri<strong>en</strong>tas revueltas <strong>de</strong> 1848<br />

hagan captar su completo s<strong>en</strong>tido al público y a<br />

una parte <strong>de</strong> artistas que, a partir <strong>de</strong> <strong>en</strong>tonces,<br />

compr<strong>en</strong><strong>de</strong>rán que había llegado el mom<strong>en</strong>to<br />

inaplazable <strong>de</strong> conciliar las realida<strong>de</strong>s sociales<br />

<strong>de</strong> su época con las tradiciones <strong>de</strong>l arte <strong>de</strong> los<br />

gran<strong>de</strong>s maestros» 2 .<br />

Efectivam<strong>en</strong>te, no hay que olvidar que <strong>en</strong> el<br />

l<strong>en</strong>guaje <strong>de</strong> Courbet y <strong>de</strong> muchos artistas <strong>de</strong> su<br />

tiempo «los que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> i<strong>de</strong>as realistas» es sinónimo<br />

<strong>de</strong> progresistas, <strong>de</strong>mócratas, socialistas.<br />

A pesar <strong>de</strong> algunas <strong>de</strong> las afirmaciones <strong>de</strong> Tom<br />

Wolfe, cuando uno lee su larga novela realista<br />

pue<strong>de</strong> comprobar que no es tan indifer<strong>en</strong>te a<br />

ciertas injusticias sociales. Él presume <strong>de</strong> ser <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>rechas, pero la forma <strong>en</strong> que se mofa <strong>de</strong><br />

algunas <strong>de</strong> las clases acomodadas <strong>de</strong> Nueva<br />

York, la simpatía con que <strong>de</strong>scribe a algunos <strong>de</strong><br />

sus personajes <strong>de</strong> raza negra pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tes a<br />

las clases más necesitadas etc., no casan muy<br />

bi<strong>en</strong> con sus presunciones <strong>de</strong>rechosas. El realismo<br />

no nació como movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechas.<br />

El mismo Courbet proclamó que sólo el realismo<br />

era g<strong>en</strong>uinam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>mocrático y que los<br />

más nobles mo<strong>de</strong>los que un pintor podía tomar<br />

eran los campesinos o los trabajadores. Esto no<br />

significa que haya que i<strong>de</strong>ntificarlo con el realismo<br />

socialista, s<strong>en</strong>cillam<strong>en</strong>te estaba arremeti<strong>en</strong>do<br />

contra el romanticismo.<br />

Por otra parte, creo que es una equivocación<br />

criticar a los autores que se interesan por escribir<br />

sobre la sociedad <strong>en</strong> la que viv<strong>en</strong>. Al fin y al<br />

cabo las historias son siempre muy parecidas,<br />

aunque ll<strong>en</strong>as <strong>de</strong> numerosas variantes y combinaciones<br />

difer<strong>en</strong>tes. Por eso son tan importantes<br />

los <strong>de</strong>talles. Pero si las historias son siempre<br />

casi las mismas, es el <strong>en</strong>voltorio lo que cambia,<br />

pues las formas <strong>de</strong> vida <strong>de</strong> la sociedad evolucionan<br />

continuam<strong>en</strong>te.<br />

Por tanto, no me parece una i<strong>de</strong>a tan <strong>de</strong>scabellada<br />

hacer constumbrismo actual sobre historias<br />

<strong>de</strong> siempre.<br />

Sigue habi<strong>en</strong>do muchas personas –incluidos<br />

los escritores– a las que les gusta que les<br />

cu<strong>en</strong>t<strong>en</strong> historias <strong>de</strong> siempre más o m<strong>en</strong>os alteradas<br />

o r<strong>en</strong>ovadas, pero <strong>en</strong> forma contemporánea.<br />

El amor, la codicia, los celos, el odio, la<br />

viol<strong>en</strong>cia, las injusticias sociales, el racismo, el<br />

robo legal o ilegal a pequeña y a gran escala, la<br />

ing<strong>en</strong>uidad, el materialismo, el sexo, la muerte...<br />

van a inspirar, <strong>en</strong> es<strong>en</strong>cia, las mismas<br />

historias.<br />

Realismo, fantasía, literatura erudita, literatura<br />

popular, novela <strong>de</strong> minorías, novela <strong>de</strong><br />

masas... A mí todas me gustan. Lo que me<br />

disgusta es que las <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>t<strong>en</strong> como si fueran<br />

<strong>en</strong>emigas. ¿Por qué <strong>de</strong>f<strong>en</strong><strong>de</strong>r una ti<strong>en</strong>e que<br />

implicar obligatoriam<strong>en</strong>te burlarse <strong>de</strong> la otra?<br />

Las dos han dado muy bu<strong>en</strong>a literatura a lo largo<br />

<strong>de</strong> la historia. ¿Por qué, <strong>en</strong>tonces, ese <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to?<br />

¿Tal vez porque, <strong>en</strong> el fondo, una <strong>de</strong>sea<br />

un público más amplio, y la otra pret<strong>en</strong><strong>de</strong> mayor<br />

reconocimi<strong>en</strong>to por parte <strong>de</strong> los «sagrados ministros<br />

<strong>de</strong> la literatura»?<br />

NOTAS<br />

1. Anjel Lertxundi, «Dupont eta Dupont» <strong>en</strong> El Mundo<br />

<strong>de</strong>l País Vasco , 20 <strong>de</strong> Julio <strong>de</strong> <strong>1991</strong>. (La traducción es<br />

nuestra)<br />

2. Erika Bornay, Historia Universal <strong>de</strong>l arte. El siglo<br />

XIX. Planeta, Barcelona, 1986, pág. 259.<br />

98 GALEUZCA


GALEUZCA<br />

Irakurlear<strong>en</strong> peskisan<br />

INAZIO MUJIKA IRAOLA<br />

Gogora datorkit abuztuko goiz sargori horietako bat, hura izan baitz<strong>en</strong> niretzat<br />

estraineko topaketa irakurlearekin. Gogoratz<strong>en</strong> hasita esango dut Kontxako<br />

pasealekutik nindoala, parte zaharra eta hango itzalpea utzita Londres hotelera<br />

heldu gabe artean, hondartza zale ez gar<strong>en</strong>ok gehiegi maite ez dugun parajean<br />

beraz, asko sufritz<strong>en</strong> baitugu, eguzkia <strong>de</strong>la medio, taberna faltak ere baduelarik<br />

zerikusia arbuio zelebrezko honetan.<br />

Hondarrezko labe garai haietarako leh<strong>en</strong> jaitsiera parean izan z<strong>en</strong>. Han dago,<br />

ongi gogoratz<strong>en</strong> bazarete, farola handi bat H<strong>en</strong>ry Ford-ek egunero, jaiki orduko,<br />

ikusiko du<strong>en</strong>a bere bitrinetan erreprodukzio kitch gisa (Betty Davis-<strong>en</strong> ondor<strong>en</strong>goek<br />

eta Anthony Perckins-ek bezala, bestal<strong>de</strong>). Areago luzatu gabe, esan<br />

<strong>de</strong>zadan, balizko irakurle hori neska gazte ile horia zela, lirain askoa, nire<br />

oroim<strong>en</strong>ak tranparik egit<strong>en</strong> ez badit, eta ez da nire oroim<strong>en</strong>a hartarainoko tranpa<br />

zalea. Har<strong>en</strong> eskuetan ikusi nu<strong>en</strong>, bada, sei hilabete leh<strong>en</strong>ago argitaraturiko nire<br />

liburua.<br />

Aitortu behar dut, lotsa ikaragarri bat jabetu zela nitaz eta nire burutik pasa zela<br />

liburua bera esku artetik k<strong>en</strong>tzea ere. Eta ez z<strong>en</strong> gutxiagorako. Ehun eta hirurogeita<br />

hamar orri hai<strong>en</strong> barruan gor<strong>de</strong>ta zeu<strong>de</strong>n eskuerki intimoak iz<strong>en</strong>datz<strong>en</strong> ditugun<br />

j<strong>en</strong>erotako kontu ugari. Izu ikararik bortitz<strong>en</strong>ak astindu nindu<strong>en</strong>, p<strong>en</strong>tsatu nu<strong>en</strong>ean,<br />

zer esango ote zu<strong>en</strong> hark halako eta halako pasarteak irakurri eta. Biluzik<br />

s<strong>en</strong>titu nintz<strong>en</strong>. Lotsatuta, eskolako kaperan Aita Konstantinok aitorlekuan tokami<strong>en</strong>toak<br />

aipatz<strong>en</strong> zizkidanean bezala.<br />

Zorionez, ez nindu<strong>en</strong> neska hark liburuar<strong>en</strong> egiletzat ezagutu, eta esan beharrik<br />

ez dago, ez niola xehetasun hori nik argitu, eta horrelakoxe era ergelean galdu<br />

nu<strong>en</strong>, seguru asko, irakurle espontaneo horietako batekin harremanetan jartzeko<br />

aukera urrezkoa. Zer<strong>en</strong> irakurleak izan, banitu<strong>en</strong> <strong>en</strong>kontru hura baino leh<strong>en</strong>, baina<br />

gehi<strong>en</strong>ak gure errepublika literariokoak, eta ez dira horiek neurri berean estimatz<strong>en</strong>.<br />

Hau guztia kontatz<strong>en</strong> dut, nire irakurlear<strong>en</strong>ganako arroztasunar<strong>en</strong> adibi<strong>de</strong>tzat.<br />

Era honetan adierazi nahi nuke eraginik ez duela behar irakurleak sorkuntzar<strong>en</strong><br />

baitan.<br />

Uste oso-osoa dut, irakurleak ez duela lekurik idazlear<strong>en</strong> idazmahaian, ez bada<br />

egiazkotasuna eta prestutasuna eskatzeko, kontatz<strong>en</strong> ari <strong>de</strong>n gauzetan. Irakurlear<strong>en</strong><br />

bi<strong>de</strong>ak, alabaina, On Konstantino zaharrar<strong>en</strong> Jaunar<strong>en</strong> haiek bezala, igartezinak<br />

dira, baina guztiarekin ere liburua kaleratu eta gero ibil daitezke, ez leh<strong>en</strong>ago.<br />

Ordurarte, iruditz<strong>en</strong> zait, bere xe<strong>de</strong>a irakurlear<strong>en</strong>gan jartz<strong>en</strong> du<strong>en</strong> idazleak bere<br />

99


urua <strong>en</strong>gainatz<strong>en</strong> duela.<br />

Era berean <strong>en</strong>gainatz<strong>en</strong> <strong>de</strong>la iruditz<strong>en</strong> zait, ezaguera betean gehi<strong>en</strong>goar<strong>en</strong>tzat<br />

idazt<strong>en</strong> du<strong>en</strong>a, elitear<strong>en</strong>tzat idazt<strong>en</strong> du<strong>en</strong>a bezala.<br />

Topikoa izango litzateke esatea, 27-28 urteko tipo bat<strong>en</strong>tzat idazt<strong>en</strong> dudala,<br />

metroa eta larogeita zortzir<strong>en</strong> bat z<strong>en</strong>timetro, giz<strong>en</strong>tzeko joera berezkoa du<strong>en</strong>a eta<br />

begi ñabar batzu<strong>en</strong> jabea, her<strong>en</strong>tziazko ber<strong>de</strong>a eta marroi ez oso pertsonal bat<strong>en</strong><br />

nahasketar<strong>en</strong> ondorioa.<br />

Alegia, niretzat idazt<strong>en</strong> dudala, hitz batean.<br />

Horrela balitz, zaila izango litzateke ulertzea zer arraiotarako emat<strong>en</strong> ditudan<br />

nire orijinalak inpr<strong>en</strong>tarako. Eta On Konstantinor<strong>en</strong> Jaunak daki bekatu horr<strong>en</strong><br />

uretatik edana naizela. Hala ere, ez zait egokia iruditz<strong>en</strong> idazleak eragin nabarm<strong>en</strong>egiak<br />

baditu z<strong>en</strong>bait iritzi eta aburur<strong>en</strong>gatik. Zer<strong>en</strong>, gainera, ez baitira normalean<br />

irakurlear<strong>en</strong>ak berar<strong>en</strong>ak izat<strong>en</strong>, ez bada ezar<strong>en</strong> arkitekto laureatuak dir<strong>en</strong><br />

kritiko<strong>en</strong>ak.<br />

Esango didate, seguru asko arrisku hurkoa <strong>de</strong>la ditxosozko marfileko dorrea.<br />

Ohituak gau<strong>de</strong> nola edo hala orriak zikintzera emanak bizi gar<strong>en</strong>ok. Esango didate<br />

errealitatear<strong>en</strong> trataera garrantzi handikoa <strong>de</strong>la, idatzitakoak arrakasta izan <strong>de</strong>zan<br />

ondor<strong>en</strong>. Baina ez dira, antza, konturatz<strong>en</strong>, z<strong>en</strong>bat gizabanako hainbat errealitate<br />

ezberdin dagoela, eta marfilezko dorre horretara begira <strong>de</strong>nak.<br />

Gertatz<strong>en</strong> <strong>de</strong>na da errealitate ezberdinak ez direla bat etortz<strong>en</strong>, eta Sánchez<br />

Ostizek esango luke<strong>en</strong> bezala, horrek ez du esan nahi idazlea bizitzaz kanpo<br />

dago<strong>en</strong>ik, bizitza beste era batera bizi duela baizik. Eta gaur egun ugari dir<strong>en</strong><br />

fiskaltxo edo, hobe esanda, edozein kausa ilunetako polizia brigada horiek gaurko<br />

arazoei aurre egiteko esat<strong>en</strong> dizut<strong>en</strong>ean, b<strong>en</strong>az esan nahi dut<strong>en</strong>a da berai<strong>en</strong><br />

ekintza garrantzi, komilla artean, handiko<strong>en</strong> kronika hutsa egin behar duzula.<br />

Errealitateak argazkigintzak bezala egin <strong>de</strong>zake fatxada e<strong>de</strong>r bat<strong>en</strong> erretratua.<br />

Nik, hala ere, nahiago dut <strong>de</strong>taile bat: leihoa, farola, arropa esegirik, pintura<br />

harrotua.<br />

Errealitatea tratatzeko dudan moduak gaur egungo kokap<strong>en</strong> bat izan <strong>de</strong>zake,<br />

edo ez. Koka <strong>de</strong>zaket nire ekintza Ingalaterra Viktorianoan, Erroma augustoan edo,<br />

antzinago jotzeagatik, Europa zahar megalitikoan. Zergatik ez? Eta hala ere<br />

errealitateaz arituko naiz gainera. Oso garbi dudana zera da, ez dudala idazt<strong>en</strong><br />

inongo arazori atarram<strong>en</strong>dua emateagatik, ez bada neure espresibitatear<strong>en</strong>ari. Ez<br />

zait okurritu ere egit<strong>en</strong> tesi nobela bat egitea nire munduar<strong>en</strong> tajukera azaltze<br />

al<strong>de</strong>ra edo nire herriko arazoak tratatzeko. Ez zait hala ere gaizki iruditz<strong>en</strong> beste<br />

inork bestela egit<strong>en</strong> badu. Izan ere, ez baitut ezer frogatzeko idazt<strong>en</strong>, <strong>de</strong>na hobeto<br />

ulertzeko baizik.<br />

Euskal literaturari dagokionean, esan beharra dago kaso egingo bag<strong>en</strong>io<br />

irakurle gehi<strong>en</strong>go bati, literatura erraz sinple bat<strong>en</strong> atzetik ibiliko ginatekela arima<br />

erratu modura, beste ezelango pret<strong>en</strong>tsiorik ez luke<strong>en</strong>a: hots, euskaltegietan<br />

erabilia izatea. Eta hori z<strong>en</strong>bait erreseina ustez literarioak irakurri ditugunok<br />

badakigu, nola gero eta gehiago eskatz<strong>en</strong> zaigun euskara erraza eta light bat.<br />

100 GALEUZCA


Recuerdo una mañana calurosa <strong>de</strong> agosto, símbolo<br />

<strong>de</strong> mi primer contacto con el lector. Paseaba<br />

por el paseo <strong>de</strong> la Concha, <strong>en</strong> San Sebastián,<br />

justo por la zona <strong>en</strong> la que los no amantes <strong>de</strong> la<br />

playa sufrimos más, <strong>en</strong>tre el casco viejo repleto<br />

<strong>de</strong> acogedores bares y estrechas calles por don<strong>de</strong><br />

no se atreve el sol a transitar, y el hotel <strong>de</strong><br />

Londres don<strong>de</strong> por fin te vuelve a acoger la<br />

sombra y la posibilidad <strong>de</strong> alguna taberna, más<br />

espaciosa quizá y elegante.<br />

Fue a la altura <strong>de</strong>l primer acceso al brasero<br />

<strong>de</strong> ar<strong>en</strong>a, don<strong>de</strong> se alza una farola cuya reproducción<br />

kitch y <strong>de</strong> bastante mal gusto <strong>de</strong>b<strong>en</strong> <strong>de</strong><br />

estar contemplando H<strong>en</strong>ry Ford, los here<strong>de</strong>ros<br />

<strong>de</strong> Betty Davis, y últimam<strong>en</strong>te Anthony Perckins.<br />

La presunta lectora <strong>en</strong> cuestión era una<br />

chica rubia, alta, <strong>de</strong> las que <strong>en</strong> argot posmo<strong>de</strong>rno<br />

llamaríamos pija. En sus manos, y cerrado<br />

todavía, llevaba mi primer libro publicado 6<br />

meses antes.<br />

He <strong>de</strong> reconocer que una inm<strong>en</strong>sa vergü<strong>en</strong>za<br />

se apo<strong>de</strong>ró <strong>de</strong> mí, y que mi imaginación<br />

hirvió <strong>en</strong> unas ganas irrefr<strong>en</strong>ables <strong>de</strong> arrebatarle<br />

aquel mi libro. La chica iba a leer cosas que<br />

para mí t<strong>en</strong>ían gran importancia. Cosas que<br />

comúnm<strong>en</strong>te solemos <strong>de</strong>nominar íntimas, y que<br />

correspon<strong>de</strong>n a la materia <strong>de</strong> la memoria particular.<br />

Me atorm<strong>en</strong>taba p<strong>en</strong>sar <strong>en</strong> lo que pudiera<br />

<strong>de</strong>cir al leer tal fragm<strong>en</strong>to, o tal otro. Me s<strong>en</strong>tía<br />

<strong>de</strong>snudo y me estremecí <strong>de</strong> la misma guisa que<br />

nos solíamos estremecer cuando el padre Constantino<br />

nos preguntaba por los tocami<strong>en</strong>tos <strong>en</strong><br />

el confesionario <strong>de</strong> aquella capilla colegial.<br />

Afortunadam<strong>en</strong>te ni ella reconoció <strong>en</strong> mí al<br />

autor <strong>de</strong> aquel libro, ni yo evi<strong>de</strong>ntem<strong>en</strong>te me dí<br />

a conocer, perdiéndo así una oportunidad <strong>de</strong> oro<br />

para intimar con un lector/a <strong>de</strong> los que <strong>de</strong>nominamos<br />

espontáneos. Porque lectores los tuve<br />

antes <strong>de</strong> aquel <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro, pero todos relaciona-<br />

GALEUZCA<br />

El lector me la ti<strong>en</strong>e jurada<br />

INAZIO MUJIKA IRAOLA<br />

dos <strong>de</strong> alguna manera con esta república literaria<br />

pequeña y mal av<strong>en</strong>ida que es la vasca.<br />

Pues bi<strong>en</strong>, cu<strong>en</strong>to todo esto para simbolizar<br />

<strong>de</strong> alguna manera lo extraño que se me hace el<br />

tema <strong>de</strong>l lector y <strong>de</strong> su influ<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> la concepción<br />

<strong>de</strong> cualquier obra escrita.<br />

Pi<strong>en</strong>so sinceram<strong>en</strong>te que el lector no <strong>de</strong>be<br />

t<strong>en</strong>er sitio <strong>en</strong> la mesa <strong>de</strong> trabajo <strong>de</strong> un escritor,<br />

salvo para exigirle verosimilitud y honra<strong>de</strong>z <strong>en</strong><br />

lo que escribe. Los caminos <strong>de</strong>l lector, como los<br />

<strong>de</strong>l señor <strong>de</strong>l padre Constantino, me parec<strong>en</strong><br />

ciertam<strong>en</strong>te inescrutables, pero <strong>en</strong> todo caso<br />

comi<strong>en</strong>zan el día que un libro se pone <strong>en</strong> circulación.<br />

Hasta <strong>en</strong>tonces me parece a mí que el<br />

escritor que pi<strong>en</strong>sa <strong>de</strong>masiado <strong>en</strong> sus lectores<br />

se <strong>en</strong>gaña a sí mismo.<br />

He <strong>de</strong> <strong>de</strong>cir que se <strong>en</strong>gaña <strong>de</strong> igual forma el<br />

que escribe consci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te para mayorías,<br />

como el que lo hace <strong>de</strong> igual manera para<br />

minorías.<br />

Sería un tópico <strong>de</strong>cir que escribo para un<br />

tipo <strong>de</strong> unos 27-28 años, <strong>de</strong> 1,88 <strong>de</strong> estatura, con<br />

t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia a la obesidad, y propietario <strong>de</strong> unos<br />

ojos <strong>de</strong> un color pardo, mezcla <strong>de</strong> un ver<strong>de</strong><br />

heredado y un marrón no muy personal.<br />

O sea que escribo para mí, <strong>en</strong> <strong>de</strong>finitiva.<br />

Porque, si así fuera, sería poco <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dible la<br />

<strong>en</strong>trega <strong>de</strong> mis originales a la impr<strong>en</strong>ta. Y ese es<br />

un pecado <strong>de</strong>l que el <strong>de</strong> los caminos inescrutables<br />

pue<strong>de</strong> efectivam<strong>en</strong>te juzgarme. Ahora bi<strong>en</strong>,<br />

no me parece bu<strong>en</strong>o que el escritor se <strong>de</strong>je<br />

influ<strong>en</strong>ciar <strong>de</strong>masiado por unas opiniones y<br />

juicios que a<strong>de</strong>más no suel<strong>en</strong> ser <strong>de</strong>l lector sino<br />

<strong>de</strong> esos plumbeos arquitectos <strong>de</strong> nada que se<br />

<strong>de</strong>nominan igual que los disi<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> los partidos<br />

políticos: es <strong>de</strong>cir, críticos.<br />

Se me argüirá seguram<strong>en</strong>te el riesgo <strong>de</strong> la<br />

famosa torre <strong>de</strong> marfil, <strong>en</strong> la que todos los que<br />

101


nos da por <strong>en</strong>suciar cuartillas corremos el riesgo,<br />

<strong>en</strong>tre comillas, <strong>de</strong> <strong>en</strong>cerrarnos. Se me dirá<br />

que es importante el tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> la realidad<br />

para que lo que uno escriba pueda t<strong>en</strong>er éxito.<br />

Pero no se dan cu<strong>en</strong>ta que la realidad <strong>de</strong> cada<br />

individuo que señala hacia la torre <strong>de</strong> marfil es<br />

dife- r<strong>en</strong>te, y hay pocos <strong>de</strong>nominadores comunes.<br />

Suce<strong>de</strong> que las difer<strong>en</strong>tes realida<strong>de</strong>s no coinci<strong>de</strong>n,<br />

y como diría Sánchez Ostiz, suce<strong>de</strong><br />

que por eso el escritor no es que esté fuera <strong>de</strong> la<br />

vida sino que la vive <strong>de</strong> otra forma. Y cuando el<br />

fiscalillo, o lo que es peor, esa policía paralela<br />

<strong>de</strong> cualquier causa más o m<strong>en</strong>os turbia pi<strong>de</strong><br />

m<strong>en</strong>os escapismo, igualm<strong>en</strong>te <strong>en</strong>trecomillado,<br />

o más reflejo <strong>de</strong> la realidad actual, que normalm<strong>en</strong>te<br />

suele ser <strong>de</strong>sastrosa y aciaga para ellos,<br />

cuando eso se nos pi<strong>de</strong>, digo, lo que <strong>en</strong> realidad<br />

<strong>de</strong>mandan es un cronista <strong>de</strong> sus na<strong>de</strong>rías para<br />

ellos sólos.<br />

La realidad, <strong>en</strong> literatura, es como la fotografía<br />

<strong>de</strong> una fachada. Pue<strong>de</strong>s <strong>en</strong>marcarla toda,<br />

o pue<strong>de</strong>s recoger un <strong>de</strong>talle: un farol, una v<strong>en</strong>tana,<br />

ropa colgada, y pintura <strong>de</strong>scascarillada.<br />

Mi manera <strong>de</strong> tratar la realidad pue<strong>de</strong> pasar<br />

evi<strong>de</strong>ntem<strong>en</strong>te por una ambi<strong>en</strong>tación actual, o<br />

pue<strong>de</strong> no hacerlo. Puedo tratar la realidad ambi<strong>en</strong>tándome<br />

<strong>en</strong> la Inglaterra victoriana, <strong>en</strong> la<br />

Roma Augusta o, por poner un ejemplo más<br />

remoto aún, <strong>en</strong> la Europa megalítica. Lo que<br />

t<strong>en</strong>go claro es que no escribo para dar solución<br />

a ningún problema, salvo al <strong>de</strong> mi propia expresividad.<br />

Ni siquiera se me ocurre hacer una<br />

novela tesis <strong>en</strong> la que explique mi concepción<br />

<strong>de</strong>l mundo o <strong>de</strong> los problemas <strong>de</strong> mi país, si bi<strong>en</strong><br />

me parece bi<strong>en</strong> que lo hagan otros. Y es que<br />

<strong>en</strong>tre otras cosas no escribo para <strong>de</strong>mostrar<br />

nada, sino para llegar a <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>rlo todo.<br />

En lo que concierne a la literatura vasca está<br />

claro que si tuvieramos que hacer caso a un tipo<br />

<strong>de</strong> lector quizá mayoritario, quemaríamos los<br />

párpados int<strong>en</strong>tando un tipo <strong>de</strong> literatura fácil y<br />

simplona, sin más pret<strong>en</strong>siones que las <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r<br />

ser utilizada <strong>en</strong> euskaltegis. Ese euskara erraza/<br />

euskara fácil que tantas veces se invoca <strong>en</strong><br />

algunas reseñas supuestam<strong>en</strong>te literarias que<br />

todavía abundan <strong>en</strong> nuestro país.<br />

102 GALEUZCA


GALEUZCA<br />

Aurkezp<strong>en</strong>a<br />

RAMON SAIZARBITORIA<br />

Ez dakit zertara datorr<strong>en</strong> aurkeztu beharrik ez du<strong>en</strong> pertsona bat aurkeztu behar<br />

hau. Euskal Idazle<strong>en</strong> elkarteburu <strong>de</strong>n Patri Urkizur<strong>en</strong> gauzak. Exz<strong>en</strong>triko samarra<br />

baita, ber<strong>en</strong> izate akrata modukoar<strong>en</strong> aginduz, arauak hausteko joera nabarm<strong>en</strong>arekin<br />

batera, hain zuz<strong>en</strong> ere, ohitura zaharkitu eta solemne modukoei eustea<br />

gustoko dut<strong>en</strong> hoietakoa.<br />

Ez naiz etorri or<strong>de</strong>a Patri Urkizutaz hitzegitera, Bernardo Atxaga aurkeztera<br />

baizik, lan, argi dago<strong>en</strong>ez, alperrikakoa, eta ezer baino leh<strong>en</strong>, neure burua<br />

agertzera behartz<strong>en</strong> nau<strong>en</strong>a, bestela esango baitu norbaitek ea nor <strong>de</strong>n Bernardo<br />

Atxaga famatua ezagutaraztera heldu <strong>de</strong>n bizardun ezezaguna.<br />

Ni Bernardo Atxagar<strong>en</strong> belaunaldi literarioar<strong>en</strong> aurretioko belaunaldikoa naiz,<br />

gai hauetaz om<strong>en</strong> dakit<strong>en</strong>ek diot<strong>en</strong>ez, euskal literatura mo<strong>de</strong>rnotasunera eraman<br />

zu<strong>en</strong> hartakoa.<br />

Ez dakit nik zer eraman edo ekarri g<strong>en</strong>u<strong>en</strong>. Garai hartan euskarar<strong>en</strong> arloan<br />

mugitz<strong>en</strong> zir<strong>en</strong> erdiak baino gehiago apaizak edo apaiz modukoak zir<strong>en</strong>, eta<br />

gogoan dut nola neuk ere, Gasteiz<strong>en</strong>, nork esango zu<strong>en</strong> garaian Euskadiko<br />

hiriburua izatera iritxiko z<strong>en</strong>ik, Gasteiz<strong>en</strong> ba, interno n<strong>en</strong>goelarik, nola, euskara<br />

neure buruarekin hitzegiteko besterik erabiltz<strong>en</strong> ez banu<strong>en</strong> erabat erdoilduko<br />

zitzaidan kezkaz, irakurgai bila ibili ondor<strong>en</strong>, Orixer<strong>en</strong> Urte guztiko meza bezperak<br />

baino ez nu<strong>en</strong> aurkitu, eta noski, ulergarriago gertatz<strong>en</strong> zitzaidan latinezko testua<br />

euskarazkoa baino.<br />

Ez da harritzekoa beraz, urte batzuk gerora, nobela bat idazteari ekin banion,<br />

nobela normal bat, gazteleraz edo frantsesez irakurtz<strong>en</strong> g<strong>en</strong>itu<strong>en</strong> haietako bat<strong>en</strong><br />

antzekoa, frantsesez irakurtz<strong>en</strong> g<strong>en</strong>itu<strong>en</strong> haietako bat<strong>en</strong> antzekoa batez ere tajutu<br />

nahiean, eta ez, inondik ere ez, gure arerio kulturala osatz<strong>en</strong> zut<strong>en</strong> Joanixio eta<br />

konpainiar<strong>en</strong> antzekoa.<br />

Horrela esanda, badakit txoro xamarra dirudiela. Besterik gabe, esan nahi dut<br />

ezer esatekorik gabe, gauza berezirik ez behintzat, idazteari ekitea, baina hain<br />

zir<strong>en</strong> eskasak, aldrebesak eta aspergarriak argitaratz<strong>en</strong> zir<strong>en</strong> gauzak, erabat erraza<br />

zirudiela konparazioz, erakargarriak gerta zitezke<strong>en</strong> lanak sortzea.<br />

Arrazoi berdinak medio, teatroa egit<strong>en</strong> g<strong>en</strong>u<strong>en</strong>, garaian antzezt<strong>en</strong> zir<strong>en</strong>ak<br />

lotsagarriak zirelako, eta askotan p<strong>en</strong>tsatu izan dut, gutako asko euskaldunak jaio<br />

beharrean beste kultura aurreratuago eta normalizatu batean sortu bagina, ez<br />

zitzaigula burutik pasako luma hartuz idazlear<strong>en</strong>a egit<strong>en</strong> jartzea.<br />

Horregatik baita ere gutako askok gaizki eraman izan ohi du bere burua<br />

103


nobelagile edo poeta bezala azaltzea, kanpoko j<strong>en</strong><strong>de</strong>ar<strong>en</strong> aurrean batez ere.<br />

Idazleak gin<strong>en</strong>, baina euskarazkoak, hau da, ez b<strong>en</strong>etakoak, eta inondik ere ez<br />

profesionalak. Zaletuak, behe mailakoak, nolabait esateko. Erabat lotsatuko gin<strong>en</strong><br />

gure lanak itzuliak izan zitezkeela p<strong>en</strong>tsatze hutsarekin, hau da, gure esparrutik<br />

kanpoko kriterioekin gure helburu ez literario eta abertzaleak kontutan hartuko ez<br />

zitu<strong>en</strong> iritzi kritikoar<strong>en</strong> aurrean, egun argiz erakutsi zitezkeela p<strong>en</strong>tsatuz.<br />

Baina itzulp<strong>en</strong>ar<strong>en</strong>a aitortz<strong>en</strong> ez g<strong>en</strong>u<strong>en</strong> amets sekretua izan ohi z<strong>en</strong>. Zer gerta<br />

ziteke<strong>en</strong> gure lan haietako bat kultur hizkuntza homologatu batean argitaratu<br />

ezkero? Gure kultura eta gure Herria lotsa gorrian jarriko ote g<strong>en</strong>itu<strong>en</strong>? Eta<br />

al<strong>de</strong>rantziz, mundu guztiar<strong>en</strong> literatur aldizkari garrantzitsu<strong>en</strong><strong>en</strong> begirunea lortuko<br />

bag<strong>en</strong>u, gure obrar<strong>en</strong>tzat, eta bi<strong>de</strong> batez, gure Herriar<strong>en</strong>tzat?<br />

Eta hara nola amets hori gauzatzea, ondor<strong>en</strong>go belaunaldiak lortu du<strong>en</strong>.<br />

Ez dut hem<strong>en</strong> nerear<strong>en</strong> eta ondor<strong>en</strong>go belaunaldiar<strong>en</strong> arteko berezitasun<br />

soziologiko<strong>en</strong> berri emango. Gauza ez naizelako esan beharko nuke, baina<br />

<strong>de</strong>nborarik ez dudalako esan <strong>de</strong>zaket, nere ezjakintasuna gor<strong>de</strong>tzeko. Aipa<br />

ditzadan hala eta guztiz ere bizpahiru difer<strong>en</strong>tzia nagusi:<br />

Leh<strong>en</strong>a, belaunaldi berriak ez duela jadanik literatura guk bezala egit<strong>en</strong>,<br />

aitzinakoar<strong>en</strong> lotsaz, eta aitzinakoa gainditzeko helburu abertzalearekin. Nolabait<br />

esateko, Bal<strong>en</strong>tin Berriotxoak obra onak egit<strong>en</strong> zitu<strong>en</strong> bezala, «Quiero ser santo<br />

para que un santo t<strong>en</strong>ga Bizkaia» esat<strong>en</strong> om<strong>en</strong> zu<strong>en</strong> hark, literatura egin nahi<br />

dutelako baizik. Besterik gabe.<br />

Bestal<strong>de</strong>, gureak, belaunaldi hiritarra izan nahi zu<strong>en</strong>. Pellokeriak gainditzea z<strong>en</strong><br />

gure asmoa. Gutako asko emigratuak edo exiliatuak gin<strong>en</strong> Europako unibertsitateetan<br />

eta Europako gazteriarekin homologatzear<strong>en</strong> bila g<strong>en</strong>biltzan.<br />

Al<strong>de</strong> hortatik bistakoa da nola garaiko lan adierazgarri<strong>en</strong>etakoak hiri europearretan<br />

kokatz<strong>en</strong> dir<strong>en</strong>, eta nola gure fikzioar<strong>en</strong> pertsonaia askok iz<strong>en</strong> atzerritarrak<br />

dituzt<strong>en</strong>. Trukoa z<strong>en</strong> noski, gure prosak berez ez zu<strong>en</strong> usain europear hori,<br />

nolabait esz<strong>en</strong>arioar<strong>en</strong> bi<strong>de</strong>z lortzeko, zaharr<strong>en</strong> baserritarkeria gorrotogarriari<br />

ihesean.<br />

Hori z<strong>en</strong> trukoa, atsegin ez zitzaigun errealitatear<strong>en</strong>gandik urruntzeko erabiltz<strong>en</strong><br />

g<strong>en</strong>u<strong>en</strong>a –horregatik, faltso usaina zeriot<strong>en</strong> gure lanetan azaldu ohi zir<strong>en</strong><br />

egoera, situazio eta pertsonaiak, beti ez baz<strong>en</strong>, ia beti– eta urruntze horr<strong>en</strong> bi<strong>de</strong>z<br />

lortz<strong>en</strong> g<strong>en</strong>u<strong>en</strong>, gehi<strong>en</strong>goar<strong>en</strong>gandik distantzia hartuz alegia, literaturar<strong>en</strong>tzat<br />

bilatz<strong>en</strong> g<strong>en</strong>u<strong>en</strong> prestigioa.<br />

Gogoan dut nola behin, antzerki obra bat antzeztu g<strong>en</strong>u<strong>en</strong> Azpeitin, euskaraz<br />

noski, eta amaitu ondor<strong>en</strong> emakume batek uste zu<strong>en</strong> gaztelaniaz <strong>en</strong>tzun zuela, al<strong>de</strong><br />

batetik pertsonaiak, arrotza egit<strong>en</strong> zitzaion euskara batuaz hitzegit<strong>en</strong> zutelako,<br />

baina baita ere Kate eta James bezalako iz<strong>en</strong>ez, esmokinez jantziak azaltz<strong>en</strong><br />

zirelako.<br />

Eta ez z<strong>en</strong> hori itzulp<strong>en</strong>ekin bakarrik gertatz<strong>en</strong>, errealitatear<strong>en</strong> eta kontagintzar<strong>en</strong><br />

arteko banakuntza esan nahi dut –z<strong>en</strong>tsurari ere, <strong>de</strong>na esateko, bere<br />

104 GALEUZCA


partetxoa zor ziona, baina ez naiz hortaz ari– gure obrak ere, gehi<strong>en</strong>etan erdaraz<br />

bizi izandako esperi<strong>en</strong>tziak zituelarik kontakizun, itzulp<strong>en</strong> hutsak baino ez<br />

baitzir<strong>en</strong>. Gutako asko euskaldun berriak zir<strong>en</strong>, gure her<strong>en</strong>tzia edo esperi<strong>en</strong>tzia<br />

linguistikoa sukal<strong>de</strong> hiritar bat<strong>en</strong> gurutzatz<strong>en</strong> dir<strong>en</strong> bostehun hitzez baino ez<br />

zego<strong>en</strong> osatua, erdaraz ikast<strong>en</strong> eta lana egit<strong>en</strong> g<strong>en</strong>u<strong>en</strong>, dibertitz<strong>en</strong> gin<strong>en</strong>, eta<br />

maitatz<strong>en</strong> g<strong>en</strong>u<strong>en</strong>. Laburki esateko, soziologikoki ez gin<strong>en</strong> euskaldunak.<br />

Belaunaldi berriak berriz, hobeto errepres<strong>en</strong>tatz<strong>en</strong> du euskaldungo zabala,<br />

egungo giroa ez da gurea z<strong>en</strong> bezain eskizog<strong>en</strong>oa, gaur, oraindik, hizkuntzar<strong>en</strong><br />

ikuspegitik ere, sukal<strong>de</strong>ak eta kaleak unibertsu sozial <strong>de</strong>sberdinak mugatz<strong>en</strong><br />

dituzt<strong>en</strong> arr<strong>en</strong>. Ez du tradizio lotsagarriarekin konturik ordaindu beharrik, kontu<br />

hoiek, modu batean edo bestean, guk konpondu g<strong>en</strong>itu<strong>en</strong>ez. Konplexurik gabe<br />

pasia <strong>de</strong>zakete oraingoek ber<strong>en</strong> euskalduntasuna, eta kasu askotan, euskara ber<strong>en</strong><br />

literatur hizkuntza jatorra da, ber<strong>en</strong> bizi esperi<strong>en</strong>tzia, guk gurea ez bezala,<br />

hizkuntza hortan gogoratz<strong>en</strong> eta irakurtz<strong>en</strong> dut<strong>en</strong>ez.<br />

Horregatik hitzegin <strong>de</strong>zakete haurtzaroaz era sinesgarri batean B.Atxagak eta,<br />

Ustela aldizkarian, literatura berriar<strong>en</strong> sorreran, lanki<strong>de</strong> izan zu<strong>en</strong> K.Izagirre<br />

bezalako idazleak. Idazlear<strong>en</strong> mundu pribatua eta euskal kulturar<strong>en</strong> eremua, leh<strong>en</strong><br />

guretzat zir<strong>en</strong> bezain kontraesankorrak ez dir<strong>en</strong>ez, bi hoi<strong>en</strong> literatura ez da jada<br />

itzulp<strong>en</strong> iharduera faltso eta p<strong>en</strong>osoa, eta ziur asko, ber<strong>en</strong> umetako esperi<strong>en</strong>tzia,<br />

sortze literarioar<strong>en</strong> iturburu <strong>de</strong>n fantasia mundua, euskara pres<strong>en</strong>tablean mintzo<br />

zaie.<br />

D<strong>en</strong>a dute beraz eta iritsi dir<strong>en</strong> lekura iritsi dira. Poesia arloan heldutasuna<br />

gaztetan lortu dut<strong>en</strong> poetak biak, poesiak bihotz xamurra eskatz<strong>en</strong> baitu. Poesiak<br />

pot<strong>en</strong>tzia eta prosak indarra. Horregatik diote, nobelagileak, berrogei urtetik<br />

aurrera mamitz<strong>en</strong> direla.<br />

B. Atxaga hasi baino ez da egin beraz. Erredimitu egin gaitu, gurea, iritxiko<br />

gar<strong>en</strong> lekura iristeko kate maila beharrezkoa zela egiaztatu baitu, eta orain,<br />

aurrejuiziorik gabe begira <strong>de</strong>zakegu atzera, agian, Juanixiok ere, bere papera bete<br />

zuela ziurtatzeko.<br />

Gizon hau <strong>en</strong>ara bat ez bada behintzat, badakizue, udararik ekartz<strong>en</strong> ez dut<strong>en</strong><br />

horietakoa.<br />

GALEUZCA<br />

105


Esta pres<strong>en</strong>tación inútil, puesto que se<br />

trata <strong>de</strong> pres<strong>en</strong>tar a algui<strong>en</strong> que no necesita<br />

pres<strong>en</strong>tación, me vi<strong>en</strong>e impuesta por Patri<br />

Urkizu presi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> la <strong>Asociación</strong> <strong>de</strong> <strong>Escritores</strong>,<br />

tipo un tanto excéntrico y que<br />

combina, como otros ácratas <strong>de</strong> su especie,<br />

cierta afición transgresora con el gusto por<br />

las maneras solemnes y un tanto rancias.<br />

Pero no estoy aquí para hablar <strong>de</strong> Patri<br />

Urkizu sino para pres<strong>en</strong>tar a Bernardo Atxaga,<br />

tarea como digo inútil y que me obliga,<br />

antes que nada, a pres<strong>en</strong>tarme a mí mismo,<br />

puesto que si no lo hago, la mayoría <strong>de</strong> vds.<br />

se preguntará que quién es este <strong>de</strong>sconocido<br />

<strong>de</strong> barba que vi<strong>en</strong>e a pres<strong>en</strong>tarnos al<br />

famoso Bernardo Atxaga.<br />

Yo pert<strong>en</strong>ezco a la g<strong>en</strong>eración literaria<br />

anterior a la <strong>de</strong> Bernardo Atxaga, a aquella<br />

que, según los <strong>en</strong>t<strong>en</strong>didos, llevó a cabo la<br />

mo<strong>de</strong>rnización <strong>de</strong> la literatura vasca.<br />

No sé si habrá algo <strong>de</strong> cierto <strong>en</strong> eso. Lo<br />

que sí sé es que, <strong>en</strong> aquel tiempo, la mitad<br />

<strong>de</strong> la g<strong>en</strong>te que se movía <strong>en</strong> el mundo <strong>de</strong>l<br />

euskara eran curas y la otra mitad como<br />

curas, que es peor y recuerdo que, yo mismo,<br />

<strong>en</strong> mi juv<strong>en</strong>tud, estando interno <strong>en</strong><br />

Vitoria, convertida ahora <strong>en</strong> capital <strong>de</strong><br />

Euskadi, quién nos lo iba a <strong>de</strong>cir, temeroso<br />

<strong>de</strong> que si seguía utilizando el euskara únicam<strong>en</strong>te<br />

para hablar conmigo mismo se me<br />

iba a acabar oxidando, traté <strong>de</strong> buscar material<br />

<strong>de</strong> lectura y, lo único que <strong>en</strong>contré<br />

fué un misal traducido por Orixe, nuestro<br />

gran poeta clásico <strong>de</strong>l que <strong>en</strong>t<strong>en</strong>día mejor<br />

los versículos latinos que los vascos.<br />

Pres<strong>en</strong>tación<br />

RAMON SAIZARBITORIA<br />

No es <strong>de</strong> extrañar que, unos años más<br />

tar<strong>de</strong>, me pusiera a escribir una novela<br />

normal, una <strong>de</strong> ésas que leíamos <strong>en</strong> castellano<br />

o <strong>en</strong> francés, <strong>de</strong> las que leíamos <strong>en</strong><br />

frances más bi<strong>en</strong> y no, sobre todo no, como<br />

una <strong>de</strong> ésas, Juanixio y compañía, que<br />

formaban nuestro legado cultural.<br />

Dicho así pue<strong>de</strong> parecer un poco, no sé,<br />

un poco estúpido eso <strong>de</strong> ponerse a escribir<br />

sin t<strong>en</strong>er nada que <strong>de</strong>cir, o al m<strong>en</strong>os nada<br />

<strong>en</strong> especial, pero es que, eran tan pobres y<br />

aburridas, tan anacrónicas las cosas que se<br />

hacían, que parecía una empresa perfectam<strong>en</strong>te<br />

abordable y sin mucho requerimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> esfuerzo y <strong>de</strong> tal<strong>en</strong>to, lo <strong>de</strong> escribir<br />

algo que resultase mínimam<strong>en</strong>te atractivo<br />

<strong>en</strong> terminos comparativos.<br />

Empujados por las mismas razones hacíamos<br />

teatro, porque las cosas que se<br />

repres<strong>en</strong>taban, tal y como se repres<strong>en</strong>taban,<br />

eran <strong>de</strong> vergü<strong>en</strong>za y, he llegado a<br />

p<strong>en</strong>sar que, a muchos <strong>de</strong> nosotros, si <strong>en</strong><br />

lugar <strong>de</strong> nacer vascos hubiésemos nacido<br />

<strong>en</strong> una cultura más avanzada, más normalizada,<br />

no se nos habría pasado por la<br />

cabeza asumir el papel <strong>de</strong> escritores.<br />

Precisam<strong>en</strong>te por eso, muchos <strong>de</strong> nosotros<br />

no hemos llevado muy bi<strong>en</strong> lo <strong>de</strong> ir <strong>de</strong><br />

novelistas o <strong>de</strong> poetas por la vida. Eramos<br />

escritores, pero vascos, <strong>en</strong> euskara quiero<br />

<strong>de</strong>cir, o sea, no auténticos y sobre todo no<br />

profesionales. Aficionados <strong>de</strong> categoría<br />

inferior, por <strong>de</strong>cirlo <strong>de</strong> alguna forma. Nos<br />

hubiésemos avergonzado sólo <strong>de</strong> p<strong>en</strong>sar<br />

que nuestras obras pudieran ser traducidas,<br />

106 GALEUZCA


esto es, expuestas a las miradas críticas <strong>de</strong><br />

g<strong>en</strong>te que no tuviese <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta los criterios<br />

extraliterarios y patrióticos que nos justificaban.<br />

Pero lo <strong>de</strong> ser traducidos era asímismo<br />

un sueño íntimo y secreto. P<strong>en</strong>sábamos <strong>en</strong><br />

lo que pasaría <strong>de</strong> traducirse una <strong>de</strong> aquellas<br />

obras nuestras a un idioma homologado.<br />

¿Sería nuestra vergü<strong>en</strong>za, la <strong>de</strong> nuestra<br />

literatura y la <strong>de</strong> nuestro idioma? ¿Y si por<br />

el contrario, lográbamos el respeto y la<br />

admiración para nuestra obra y para nuestro<br />

pueblo?<br />

Y he ahí cómo la sigui<strong>en</strong>te g<strong>en</strong>eración<br />

ha conseguido materializar el sueño.<br />

No voy a dar cu<strong>en</strong>ta aquí <strong>de</strong> las difer<strong>en</strong>cias<br />

sociológicas <strong>en</strong>tre mi g<strong>en</strong>eración y la<br />

sigui<strong>en</strong>te. T<strong>en</strong>dría que <strong>de</strong>cir que no lo hago<br />

por no s<strong>en</strong>tirme capacitado, pero también<br />

puedo aludir a la premura <strong>de</strong> tiempo y<br />

disimular así mi ignorancia. De cualquier<br />

forma, sí que voy a tratar <strong>de</strong> perfilar un par<br />

<strong>de</strong> matices.<br />

El primero: Que la nueva g<strong>en</strong>eración no<br />

hace ya literatura como nosotros, por rechazo<br />

<strong>de</strong> lo anterior, por el afán patriótico<br />

<strong>de</strong> construir algo más <strong>de</strong>c<strong>en</strong>te a la manera<br />

<strong>de</strong>l beato Val<strong>en</strong>tín <strong>de</strong> Berriotxoa «quiero<br />

ser santo para que un santo t<strong>en</strong>ga Bizkaia»<br />

parece que <strong>de</strong>cía el hombre, sino que, sin<br />

más porque quiere hacer literatura simplem<strong>en</strong>te.<br />

Por otra parte, la nuestra, pret<strong>en</strong>día ser<br />

una g<strong>en</strong>eración urbana. Nos movía el <strong>de</strong>seo<br />

<strong>de</strong> superar la palur<strong>de</strong>z. Muchos <strong>de</strong><br />

nosotros éramos inmigrantes, o refugiados<br />

<strong>en</strong> universida<strong>de</strong>s europeas y buscábamos<br />

la homologación con los jóv<strong>en</strong>es europeos.<br />

Por ese lado resulta ilustrativo que los<br />

argum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> las obras más repres<strong>en</strong>tativas<br />

<strong>de</strong> la época se situas<strong>en</strong> <strong>en</strong> ciuda<strong>de</strong>s<br />

europeas, o que nuestros personajes <strong>de</strong><br />

GALEUZCA<br />

ficción llevas<strong>en</strong> nombres extranjeros. Naturalm<strong>en</strong>te<br />

se trataba <strong>de</strong> un truco para distinguirnos<br />

<strong>de</strong>l ruralismo prece<strong>de</strong>nte e insuflar<br />

a nuestra prosa ese aire europeo <strong>de</strong>l<br />

que carecía intrínsecam<strong>en</strong>te.<br />

Ese era el truco que utilizábamos para<br />

huir <strong>de</strong> una realidad que no nos gustaba –<br />

por eso apestaban a sucedáneo los personajes<br />

y situaciones que aparecían <strong>en</strong> la<br />

mayoría <strong>de</strong> nuestras obras– y mediante ese<br />

alejami<strong>en</strong>to, tomando distancias <strong>de</strong> la <strong>de</strong>nominada<br />

masa, lográbamos el prestigio<br />

que <strong>de</strong>seábamos para nuestra literatura.<br />

Recuerdo cómo una vez que repres<strong>en</strong>tamos<br />

una obra <strong>en</strong> Azpeitia, una señora<br />

esta- ba conv<strong>en</strong>cida <strong>de</strong> haberla visto y oído<br />

<strong>en</strong> castellano, <strong>en</strong> parte porque lo actores y<br />

actrices utilizaban un euskara <strong>en</strong>golado,<br />

que t<strong>en</strong>ía tan poco que ver con el suyo, que<br />

le parecía otro idioma, pero también porque<br />

aparecían <strong>en</strong> esc<strong>en</strong>a vestidos <strong>de</strong> esmokin,<br />

ellos naturalm<strong>en</strong>te, y ellas con pamelas,<br />

y t<strong>en</strong>ían nombres como Kate o James.<br />

Pero no ocurría sólo con las traducciones,<br />

me refiero a ese distanciami<strong>en</strong>to <strong>en</strong>tre<br />

obra y realidad –por cierto que <strong>en</strong> la evasión,<br />

ti<strong>en</strong>e también algo que ver la c<strong>en</strong>sura,<br />

pero no estamos hablando <strong>de</strong> eso– sino que<br />

obe<strong>de</strong>cían también al hecho <strong>de</strong> que, si<strong>en</strong>do<br />

nuestra experi<strong>en</strong>cia vital básicam<strong>en</strong>te castellana,<br />

todo int<strong>en</strong>to <strong>de</strong> expresión euskérica<br />

se convertía automáticam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> un<br />

ejercicio <strong>de</strong> traducción. En efecto, muchos<br />

<strong>de</strong> nosotros eran «euskaldun berris», nuestra<br />

her<strong>en</strong>cia y experi<strong>en</strong>cia lingüística se<br />

reducían a las quini<strong>en</strong>tas palabras que se<br />

cruzan <strong>en</strong> el ámbito <strong>de</strong> una cocina urbana,<br />

estudiábamos y trabajábamos <strong>en</strong> castellano,<br />

nos divertíamos y amábamos <strong>en</strong> esa<br />

l<strong>en</strong>gua. Por <strong>de</strong>cirlo quizá no bi<strong>en</strong>, pero<br />

pronto, no eramos socioló- gicam<strong>en</strong>te vascos.<br />

La nueva g<strong>en</strong>eración sin embargo, repres<strong>en</strong>ta<br />

mejor al universo vascohablante,<br />

107


su ambi<strong>en</strong>te no es lo esquizóg<strong>en</strong>o que era<br />

el nuestro aunque, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista<br />

<strong>de</strong> la l<strong>en</strong>gua <strong>de</strong> uso, la calle y la cocina<br />

continú<strong>en</strong> configurando mundos distintos.<br />

La nueva g<strong>en</strong>eración no ti<strong>en</strong>e que saldar<br />

cu<strong>en</strong>tas con la historia porque, <strong>de</strong> alguna<br />

forma, la nuestra liquidó las facturas p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes.<br />

Pue<strong>de</strong>n pasear su euskaldunidad<br />

sin complejos y, <strong>en</strong> algunos casos, o <strong>en</strong><br />

muchos, se pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>cir que el euskara<br />

constituye su g<strong>en</strong>uino idioma literario, <strong>en</strong><br />

la medida que su experi<strong>en</strong>cia la viv<strong>en</strong>, la<br />

le<strong>en</strong> y la escrib<strong>en</strong>, <strong>en</strong> esa l<strong>en</strong>gua.<br />

Por esa razón g<strong>en</strong>te como B.Atxaga o<br />

K.Izagirre –su compañero <strong>en</strong> la revista<br />

Ustela punta <strong>de</strong> lanza <strong>de</strong> la reg<strong>en</strong>eración<br />

literaria– pue<strong>de</strong>n hablar <strong>de</strong> la infancia <strong>de</strong><br />

forma creíble. El ámbito privado <strong>de</strong>l escritor<br />

y el mundo literario han <strong>de</strong>jado <strong>de</strong> ser<br />

contradictorios, como eran <strong>en</strong> nuestra épo-<br />

ca y, <strong>en</strong> consecu<strong>en</strong>cia, su literatura no es ya<br />

un p<strong>en</strong>oso y falso ejercicio <strong>de</strong> traducción<br />

<strong>de</strong> manera que su experi<strong>en</strong>cia infantil, el<br />

mundo <strong>de</strong> la fantasía que constituye la base<br />

<strong>de</strong> la creación literaria les habla <strong>en</strong> un<br />

euskara pres<strong>en</strong>table.<br />

Por consigui<strong>en</strong>te lo ti<strong>en</strong><strong>en</strong> todo, y así es<br />

como han podido llegar a don<strong>de</strong> han llegado.<br />

Se trata <strong>en</strong> ambos casos <strong>de</strong> jóv<strong>en</strong>es<br />

poetas que han logrado la pl<strong>en</strong>a madurez<br />

pues ya se sabe que la poesía requiere un<br />

corazón tierno. La poesía pot<strong>en</strong>cia y la<br />

prosa fuerza. Por eso, dic<strong>en</strong>, los novelistas<br />

se hac<strong>en</strong> a partir <strong>de</strong> los cuar<strong>en</strong>ta.<br />

B. Atxaga por consigui<strong>en</strong>te no ha hecho<br />

más que empezar. Nos ha redimido <strong>en</strong> la<br />

medida que ha <strong>de</strong>mostrado que nuestra<br />

g<strong>en</strong>eración constituía un eslabón necesario<br />

para llegar a don<strong>de</strong> hemos llegado y<br />

ahora po<strong>de</strong>mos echar la vista atrás sin<br />

prejuicios y darnos cu<strong>en</strong>ta que, incluso<br />

Juanixio, cumplió con su papel honradam<strong>en</strong>te.<br />

A no ser que este hombre sea una golondrina,<br />

ya sab<strong>en</strong>, <strong>de</strong> esas que no hac<strong>en</strong> verano.<br />

108 GALEUZCA


GALEUZCA<br />

Nor<strong>en</strong>tzat idatzi, gehi<strong>en</strong>go ala<br />

gutxi<strong>en</strong>go bat<strong>en</strong>tzat?<br />

BERNARDO ATXAGA<br />

Nere aurkezle bezala etorri <strong>de</strong>n Ramon Saizarbitoriari esan nahi nioke, nola nahi<br />

ere, <strong>de</strong>nborar<strong>en</strong> kurpila ez <strong>de</strong>la gelditu, eta oso gazte ikust<strong>en</strong> dudala, agian neroni<br />

ikust<strong>en</strong> naiz<strong>en</strong> baino gazteago; eta beraz, belaunaldiz hitzegitea, ez ote <strong>de</strong>n presa<br />

gehiegi hartzea, eta hitzegingo dugula hem<strong>en</strong>dik berrogeitamar urtera, biok ala<br />

biok beste zerbait argitaratu eta gero.<br />

Hitzaldiarekin hasiz, gogoan daukat behin, nere lagun bat, abeslaria bera, Ruper<br />

Ordorika, bazihoala eroetxe bat dago<strong>en</strong> Burgosko herri batetik, eta hor non<br />

etortz<strong>en</strong> zaion etxe hartan zego<strong>en</strong> mutil euskaldun bat, eta hor non gal<strong>de</strong>tz<strong>en</strong> dion:<br />

hik zein<strong>en</strong>tzat kantatz<strong>en</strong> duk, otso txuri<strong>en</strong>tzat ala otso beltz<strong>en</strong>tzat. Zer<strong>en</strong> antza<br />

<strong>de</strong>nez, izat<strong>en</strong> dira otso tal<strong>de</strong>etan otso zurik eta bereziak, gainontzeko anai-arreb<strong>en</strong><br />

bizimodua egit<strong>en</strong> ez du<strong>en</strong>ik. Eta beharbada, euskaldun hark, eroetxe hartan<br />

zego<strong>en</strong> euskaldunak Ruperri gal<strong>de</strong>tu nahi ziona, justu, hain zuz<strong>en</strong> ere, gaur neri<br />

hem<strong>en</strong> gal<strong>de</strong>tu didat<strong>en</strong> gauza berbera da. Nor<strong>en</strong>tzat idatzi behar da, gehi<strong>en</strong>go<br />

bat<strong>en</strong>tzat, ala gutxi<strong>en</strong>go bat<strong>en</strong>tzat ? Irakurle arruntar<strong>en</strong>tzat ala irakurle jakituna <strong>de</strong>n<br />

irakurlear<strong>en</strong>tzat. Nik hartu hasierako gal<strong>de</strong>ra hori eta eskilara batean sartuz, beste<br />

maila batetara eraman dut gal<strong>de</strong>ra : zein da ?, zein izan beharko luke ?, nolakoa<br />

gertatz<strong>en</strong> da azk<strong>en</strong>ean idazlear<strong>en</strong> eta publikoar<strong>en</strong> arteko harremana ? Jakina,<br />

batzuek hem<strong>en</strong>, idazle direlako asko, eta beste batzu irakurle direlako, bada,<br />

guztiek badute hem<strong>en</strong> i<strong>de</strong>ia bat, eta beharbada nik ez dut gauza berririk esango.<br />

Bakarrik halako lur bat jarri nahi nuke, lur bat ezarri gero lur horr<strong>en</strong> gainean<br />

<strong>de</strong>nok, gal<strong>de</strong>rak egin edo kom<strong>en</strong>tarioak egin, edo iritziak eman ahal izateko.<br />

Bada, idazlear<strong>en</strong> eta publikoar<strong>en</strong> arteko harremanak direla-eta, zera gogoratu<br />

nahi nuke, orain <strong>de</strong>la m<strong>en</strong><strong>de</strong> asko, eta batez ere arlo oso berezi batean, herri<br />

kontalaritzar<strong>en</strong> arloan, nahi baduzue ipuigintza tradizionalar<strong>en</strong> arloan, ez zegoela<br />

inolako dudarik. Kontalariak, kasu honetan, ez zeukan bat ere askatasunik. Al<strong>de</strong><br />

batetik ezin zu<strong>en</strong> bere <strong>en</strong>tzulegoa aukeratu, zer<strong>en</strong>, hasieratik bukaeraino herri<br />

ipuin bat herri guztiar<strong>en</strong>tzat da, eta arlo honetan lekurik ere ez du guk hem<strong>en</strong> geure<br />

buruari egit<strong>en</strong> diogun gal<strong>de</strong>rak. Al<strong>de</strong> batetik, beraz, ezin zu<strong>en</strong> bere publikoa<br />

aukeratu, eta bestetik <strong>en</strong>tzule horr<strong>en</strong> m<strong>en</strong><strong>de</strong> zego<strong>en</strong> erabat. Entzule horrek<br />

agintz<strong>en</strong> zu<strong>en</strong>, eta <strong>en</strong>tzule horrek eskatutakoa bete behar zu<strong>en</strong> zintzo-zintzo.<br />

P<strong>en</strong>tsa <strong>de</strong>zakegu zer gertatu izango z<strong>en</strong> horietako kontalari batek, eman <strong>de</strong>zagun,<br />

Elurra bezain zuri kontatz<strong>en</strong> ari <strong>de</strong>n kontalari batek, hartu eta, ipuin horretako<br />

<strong>de</strong>skribap<strong>en</strong>ak luzatu nahi izan balitu. Bada, seguru<strong>en</strong>a, publikoak ez ziola uzt<strong>en</strong>,<br />

nola ez dakigu. Agian, harrika eginez, agian isiltzeko eskatuz, agian txistuka, agian<br />

zego<strong>en</strong> gela hartatik al<strong>de</strong>ginez. Baina segurua da inork ez ziola <strong>de</strong>skribap<strong>en</strong> luzeak<br />

109


egit<strong>en</strong> utziko herri kontalari horri. Hori <strong>de</strong>la-eta, esan <strong>de</strong>zakete horretaz dakit<strong>en</strong>ek,<br />

j<strong>en</strong>eralean errusiarrek, eta j<strong>en</strong>eralean formalistek, esan <strong>de</strong>zakete herri kontalaritzan<br />

ipuinar<strong>en</strong> sortzaile b<strong>en</strong>etakoa z<strong>en</strong>tsura <strong>de</strong>la, zer<strong>en</strong> z<strong>en</strong>tsura horr<strong>en</strong> bitartez<br />

kontalariari ezartz<strong>en</strong> dion legear<strong>en</strong> arabera sortu baitira munduan dau<strong>de</strong>n herri<br />

ipuin guztiak.<br />

Beraz, hor ez dugu inolako dudarik, hain zuz<strong>en</strong> gal<strong>de</strong>rarik ezin dugulako egin.<br />

Arlo horretatik atera, eta autorea du<strong>en</strong> literaturar<strong>en</strong> arlora pasatz<strong>en</strong> baldin bagara,<br />

berriz, aspaldiko publikoak izugarrizko boterea zuela ikust<strong>en</strong> dugu. Publikoak<br />

boterea zu<strong>en</strong> ez bakarrik herri kontalaritzar<strong>en</strong> arloan, baita literaturar<strong>en</strong> arloan ere.<br />

Horri buruz ez naiz luzatuko baina gogora ekarri nahi dizuet Dick<strong>en</strong>s<strong>en</strong> kasua:<br />

Oliver Twist idazt<strong>en</strong> ari z<strong>en</strong>, eta argitaratz<strong>en</strong> aldika. Oliver gaixotu eta hiltzekotan<br />

jarri du eta orduan publikoak eskatz<strong>en</strong> dio Dick<strong>en</strong>si, manifestazioak eginez eta<br />

guzti, inondik ere ezin duela Oliver Twist hiltz<strong>en</strong> utzi. Horregatik azk<strong>en</strong><strong>en</strong> ez da<br />

hiltz<strong>en</strong> eta ez dakit nongo familia aberatsetako seme gertatz<strong>en</strong> da eta abar. Gauza<br />

bera esat<strong>en</strong> da, baita ere, nahiz gero Italiako kritikak beste zerbait dion,<br />

Pinotxotaz. Lei<strong>en</strong>dak hala dio, apustu edo jokuetan dirua galtz<strong>en</strong> zuela eta<br />

horregatik hasi zela Collodi Pinotxo idazt<strong>en</strong>. Halako batean irabazi du gizonak<br />

behar zu<strong>en</strong> diru guztia eta zuz<strong>en</strong>-zuz<strong>en</strong> erabakitz<strong>en</strong> du Pinotxo urkatzea. Urkatu<br />

egit<strong>en</strong> du, baina j<strong>en</strong><strong>de</strong>ak egunkarietara idazt<strong>en</strong> du esanez hori ezin <strong>de</strong>la horrela<br />

izan, eta <strong>de</strong>rrigorrez berpiztu behar du bere pertsonaia. Eta Collodik hala egin<br />

behar. Orduan, ez bakarrik herri kontalaritzan. Publikoak literaturar<strong>en</strong> arlo batean<br />

ere boterea bazu<strong>en</strong>. Orain gal<strong>de</strong>ra da, zailagoa noski, gauza bera gertatz<strong>en</strong> al da<br />

gaur egunean ? Hau da, leh<strong>en</strong> bezala estutz<strong>en</strong> al du publikoak idazlea ? Edo aldatu<br />

al dira publiko eta idazlear<strong>en</strong> arteko harremanak ? Ezbairik gabe, aldatu egin dira.<br />

Eta ez alperrik. Berrehun bat urte joan dira, berrehun urte horietan gertatutakoa<br />

asko da, –beharbada Antoni Marik nik baino hobeto esango zu<strong>en</strong>, asko ezagutz<strong>en</strong><br />

baitu mugim<strong>en</strong>du erromantikoa–, baina ni saiatuko naiz izpi batzu esat<strong>en</strong>. Ez nik<br />

nere kabuz jakin ditudanak, baizik eta, asko gustatz<strong>en</strong> zaidan egile batek<br />

idatzitakoak. Idazlea da Schücking iz<strong>en</strong>eko soziologo bat, eta horr<strong>en</strong> hitzak<br />

berrehun urte hauetan eman dir<strong>en</strong> aldaketez dira nik orain aipatuko ditudanak.<br />

Esat<strong>en</strong> du Schücking honek orain <strong>de</strong>la berrogeitamar urte idatzitako liburu<br />

batean:<br />

Sorketa artistikoar<strong>en</strong> konzepzio berriak al<strong>de</strong> batera uzt<strong>en</strong> du dago<strong>en</strong><br />

publikoa. Hori da hemeretzigarr<strong>en</strong> edo hemezortzigarr<strong>en</strong> m<strong>en</strong><strong>de</strong>ar<strong>en</strong> bukaeran<br />

konzepzio berri bat sortz<strong>en</strong> hast<strong>en</strong> da eta konzepzio horrek al<strong>de</strong> batera<br />

uzt<strong>en</strong> du, baztertu egit<strong>en</strong> du dago<strong>en</strong> publikoa, normalean irakurtz<strong>en</strong> du<strong>en</strong><br />

publiko hori. Poetak irakurle i<strong>de</strong>alak hartz<strong>en</strong> du gogoan, eta bere uste eta<br />

iritzi propial<strong>en</strong> arabera idazt<strong>en</strong> du.<br />

Dirudi<strong>en</strong>ez, mugim<strong>en</strong>duak autonomoa izan nahi du, k<strong>en</strong>du egin nahi du bere<br />

bizkarretik publiko boteretsu horr<strong>en</strong> zama, bakarda<strong>de</strong> horretara abiatz<strong>en</strong> da. Eta<br />

hau, gertatu ere gertatz<strong>en</strong> da, batez ere mugim<strong>en</strong>du estetikoekin, gero <strong>de</strong>nok jakin<br />

izan dugun bezala Mugim<strong>en</strong>du estetikoak, Frantzian, oso ezaguna <strong>de</strong>n L’ art pour<br />

l’ art mugim<strong>en</strong>dua sortz<strong>en</strong> du, edo Ingalaterran Dante Daniel Rossetti eta<br />

110 GALEUZCA


Prerrafaelist<strong>en</strong> mugim<strong>en</strong>dua sortz<strong>en</strong> du. Dante Gabriel Rossetti esaterako, beti<br />

izkutuan bizi da, pintatu egit<strong>en</strong> du baina ez du erakusketarik egin nahi; idatzi egit<strong>en</strong><br />

du baino inori ez dio bere poemarik erakust<strong>en</strong>. S<strong>en</strong>titz<strong>en</strong> du literatura baso sakratu<br />

bat <strong>de</strong>la, eta ezin duela baso sakratu horretatik irt<strong>en</strong>. Egun batean, ateratz<strong>en</strong> da<br />

baso sakratu horretatik, argitaratu egit<strong>en</strong> ditu bere poemak, ditu<strong>en</strong> lagunak eta ez<br />

ditu<strong>en</strong>ak berealditako laudorioak egit<strong>en</strong> dizkiote egunkarietan, baina hor non beti<br />

izat<strong>en</strong> <strong>de</strong>n gaizto horrek, berealditako kritika txarra eta ezezkorra egit<strong>en</strong> dion eta<br />

zuz<strong>en</strong> zuz<strong>en</strong>ean Dante Gabriel Rossetti erotu egit<strong>en</strong> da, eta nahastu buruz eta hor<br />

bukatz<strong>en</strong> dira bere baso sakratu eta bere literatura guztiak. Baita ere, L’ Art pour<br />

l’ art mugim<strong>en</strong>du horrek dandy-<strong>en</strong> mugim<strong>en</strong>dua sortz<strong>en</strong> du, Théophile Gautier<br />

bat, edo Oscar Wil<strong>de</strong> bat bai jazkeraz eta bai idazkeraz, berezi egit<strong>en</strong> dira bere<br />

publikoar<strong>en</strong>gandik, eta gainera bereizketa hori hartz<strong>en</strong> dute fe<strong>de</strong> bezala. Batez ere<br />

berezi egin nahi dute, eta z<strong>en</strong>bat eta aukera gehiago eduki bereizteko dandy<br />

horiek, hartu egit<strong>en</strong> dute aukera hori, bereganatu egit<strong>en</strong> dute. Beraz, publikoar<strong>en</strong><br />

eta idazle<strong>en</strong> arteko zuloa urte horietan egit<strong>en</strong> da, bi m<strong>en</strong><strong>de</strong> hori<strong>en</strong> tarte horretan,<br />

eta hortik hast<strong>en</strong> da, hain zuz<strong>en</strong>, gaurko gure gal<strong>de</strong>ra b<strong>en</strong>etakoa izat<strong>en</strong>. Oscar<br />

Wil<strong>de</strong>, edo Gautier, edo Dante Gabriel Rosetti edo Stefan George, horrelako<br />

idazleek, gutxi batzu<strong>en</strong>tzat idaztea erabakitz<strong>en</strong> dut<strong>en</strong>ean, orduan sortz<strong>en</strong> da<br />

aukera eta orduan ere gal<strong>de</strong>ra. Schückingek dio, eta horrek pixka bat harritu nau,<br />

naturalismoa izan zela –Zola eta abarr<strong>en</strong> errealismo izugarri hori– publikoar<strong>en</strong> eta<br />

idazlear<strong>en</strong> artean et<strong>en</strong>a gehi<strong>en</strong>ik zabaldu zu<strong>en</strong> mugim<strong>en</strong>dua. Zer<strong>en</strong>, antza <strong>de</strong>nez,<br />

ordurarte, jakina, poetak bakarrik gauza nobleziaz betetakoaz hitzegin behar<br />

zu<strong>en</strong>. Zola eta bere lagunak etorri zir<strong>en</strong>, ezetz, egia esan behar zuela literaturak,<br />

eta zikinkerietaz hitzegin behar baldin bazu<strong>en</strong> zikinkerietaz hitzegin behar zuela<br />

arteak, eta dirudi<strong>en</strong>ez, eta Schückingek hala dio, oso j<strong>en</strong><strong>de</strong> gutxik onartz<strong>en</strong> zu<strong>en</strong><br />

naturalist<strong>en</strong> i<strong>de</strong>ia hau garai hartan. Bakarrik idazleek eta z<strong>en</strong>bait kazetarik.<br />

Mem<strong>en</strong>tu horretan izugarri zabaltz<strong>en</strong> da publiko-irakurlear<strong>en</strong> arteko zulo hori.<br />

Bada, aldaketa horiek eman zir<strong>en</strong>, eta aldaketa horiek oraindik ere sumatu<br />

egit<strong>en</strong> dira. Eta oraindik ere gal<strong>de</strong>ra horr<strong>en</strong> aurrean bi tal<strong>de</strong> bezala sortz<strong>en</strong> dira. Eta<br />

nik, tal<strong>de</strong> hitza baino gehiago, nahiago dut kasu honetan familia hitza erabiltzea.<br />

Uste dut, idazleon artean nahiko garbi, batzuetan ez hain garbi baina, bi familia<br />

bezala gau<strong>de</strong>la. Eta idazle bat, behintzat idazt<strong>en</strong> jarraitzeko asmotan baldin bada,<br />

ezin da egon zein familiatan sartuko <strong>de</strong>n erabaki gabe. Hem<strong>en</strong> ere ezkontzarekin<br />

bezala erabaki beharko duzu andrar<strong>en</strong> familiarekin geldituko zar<strong>en</strong> ala zeure<br />

propialarekin.<br />

Nik, bi familia horiek direla-eta, bi idazle aukeratu ditut. Familia batetik Patricia<br />

Highsmith, eta beste familiatik Bau<strong>de</strong>laire hartu dut. Uste dut biak, nahiz eta<br />

Bau<strong>de</strong>laire aspaldiko poeta izan, ikust<strong>en</strong> dugu oraindik liburu <strong>de</strong>n<strong>de</strong>tan, eta,<br />

tradizioari buruzko iritzia <strong>de</strong>la-eta, uste dut gaurko idazle bat <strong>de</strong>la.<br />

Bau<strong>de</strong>laire, jakina, publikoar<strong>en</strong> aurka jartz<strong>en</strong> <strong>de</strong>n idazle bat da. Publikoari ez<br />

dio amore eman nahi, ez du aintzat hartu nahi. Gehi<strong>en</strong>goa mespretxatu egit<strong>en</strong> du,<br />

arrunta <strong>de</strong>lako, kultura gabea, errazkeri<strong>en</strong> maitalea; gehi<strong>en</strong>go bat<strong>en</strong>tzat idazteak,<br />

zuz<strong>en</strong>-zuz<strong>en</strong>, azk<strong>en</strong>ean literaturar<strong>en</strong> kalitate txarra ekarriko lukeelako. Gogorat-<br />

GALEUZCA<br />

111


z<strong>en</strong> du Lope <strong>de</strong> Vegak esandako koplatxo hura ( y escribo por el arte <strong>de</strong> los que<br />

el vulgar aplauso pret<strong>en</strong>dieron, porque como las paga el vulgo, es justo hablarle <strong>en</strong><br />

necio para darle gusto). Eta hau ikusirik, egile horr<strong>en</strong> aurrean, Bau<strong>de</strong>laire eta<br />

ber<strong>en</strong> familiakoak ezetz erabakitz<strong>en</strong> dute. Horretarako ez duela merezi idazteak.<br />

Hobe <strong>de</strong>la isiltzea. Isiltzear<strong>en</strong> beste al<strong>de</strong>a litzateke oso giro jakin baterako idaztea...<br />

Bau<strong>de</strong>lair<strong>en</strong> hitz batzu aipatu nahi nituzke orain. Zakurra eta perfumea<br />

iz<strong>en</strong>eko testu bat da. Bertan, zakur batekin egit<strong>en</strong> du hizketa, eta aurpegira<br />

botatz<strong>en</strong> dio perfume bat jarri diola bere sudurrean, eta zakurrak atzera egin duela,<br />

hasarretu egin <strong>de</strong>la eta zaunkaka hasi zaiola. Eta esat<strong>en</strong> dio zakurrari : aldiz, hiri,<br />

inkariak eman izan banizkik, seguru oso pozik jarriko hintzala, seguru itsatsa<br />

mugitu, eta beharbada, usaitu ezezik, jan ere jango hituake inkari horiek. Eta<br />

bukatz<strong>en</strong> du bere pasarte hau esanez, hau zakur mixerablea, antza daukak<br />

publikoarekin. Honi ere, ez eman gero perfumeak, baizik eta oso ondo aukeratutako<br />

zaborra.<br />

Jakina, gutxi<strong>en</strong>go bat<strong>en</strong>tzat idazt<strong>en</strong> zu<strong>en</strong> batek lortu zezake<strong>en</strong> gero, hurr<strong>en</strong>go<br />

belaunaldian, gehi<strong>en</strong>go batean idazle izatea. Bau<strong>de</strong>laire kasuan, lortu zu<strong>en</strong> eragina<br />

izatea gustu aldaketan. Baina nik ez dut erabiltz<strong>en</strong> hem<strong>en</strong> Bau<strong>de</strong>laire biografia<br />

bezala, baizik, familia bateko seinale bezala, edo tal<strong>de</strong> bateko mezulari bezala.<br />

Bere aurrean, Patricia Highsmith hartu dut, beste familia batetik. Eta jakina,<br />

publikoar<strong>en</strong> aurrean bere jarrera erabat <strong>de</strong>sberdina da. Patricia Highsmithek<br />

errespetoa dio publikoari, aintzat hartz<strong>en</strong> du, eta are gehiago, aintzat hartz<strong>en</strong> du<br />

publiko horr<strong>en</strong> iz<strong>en</strong>ean editorea bera ere.<br />

Patricia Highsmithek argitaratu zu<strong>en</strong> susp<strong>en</strong>se-ari buruzko liburu batean,<br />

etxekoandre batek bezala, baina nere ustetan oso modu azkar eta argian,<br />

literaturari buruzko gogoeta batzu egit<strong>en</strong> ditu. Ez dira batere pret<strong>en</strong>ziosoak,<br />

b<strong>en</strong>etan lezio bat dira. Neretzat behintzat hala izan zir<strong>en</strong>. Halako ondo idazt<strong>en</strong><br />

du<strong>en</strong> andre batek halako modu apalean hitzegitea. Eta horrela dio: harritu egit<strong>en</strong><br />

nau pertsonalki ezagutz<strong>en</strong> ditudan pintore batzuei <strong>en</strong>tzutea, alegia, nahikoa<br />

dutela berai<strong>en</strong>tzat pintatzearekin, ez dutela erakusketa bat<strong>en</strong> premiarik s<strong>en</strong>titz<strong>en</strong>;<br />

ez diela axola koadro bat saltzeak edo ez saltzeak. Antza <strong>de</strong>nez, lana perfekzionatzea<br />

dute plazer iturri bakarra, eta batez ere, bakar lanean. Ber<strong>en</strong> begi<strong>en</strong><br />

aurrean soil-soilik. Arraroa ere badirudi jokaera honek. Izan ere, pintore horiek<br />

edukiko dituzte lagunak, lagun intelij<strong>en</strong>teak ere, eta horiei ez erakustea... Nola<br />

nahi ere, –gaineratz<strong>en</strong> du–, nik uste, pintore edo idazle horiei, gustatz<strong>en</strong> zaiela<br />

ber<strong>en</strong> lanak erakustea, oso ikusiak edo irakurriak izatea nahi ez arr<strong>en</strong>. Emozionaltasunar<strong>en</strong><br />

ikuspegitik, harreman edo kontaktu inpresio hauek oso eragin<br />

handia eta ona dute kem<strong>en</strong>ean. Uste dut, oso aitorp<strong>en</strong> apala <strong>de</strong>la, baino oso<br />

b<strong>en</strong>etakoa, eta <strong>de</strong>nok irakurri egin dugu, edo ikusi egin dugu, zein poz haundia<br />

hartz<strong>en</strong> du<strong>en</strong> baita poetarik erromantikoar<strong>en</strong>ak ere, irakurle bat aurkitz<strong>en</strong> du<strong>en</strong>ean,<br />

nahiz eta gero ez onartu, Patricia Highsmithek onartz<strong>en</strong> du<strong>en</strong> bezala.<br />

Aitorp<strong>en</strong> hauetan zera ikust<strong>en</strong> da, idazle honek editoreari berealditako eskua<br />

uzt<strong>en</strong> diola, eta publikoari ere bai. Esate baterako, ari da bigarr<strong>en</strong> borradorez kontu<br />

batzu esat<strong>en</strong>, eta dio : gauza asko k<strong>en</strong>du behar izan nitu<strong>en</strong> , eta halere ,<br />

112 GALEUZCA


editoregana joan, eta beste berrogei k<strong>en</strong>du behar izan nizkion. Testu hura ehun eta<br />

bost orritan gelditu z<strong>en</strong>. Geroxeago dio: leh<strong>en</strong> borradoreaz hitzegin baino leh<strong>en</strong>,<br />

leh<strong>en</strong> orrial<strong>de</strong>az hitzegin nahi nuke. Garrantzi haundia du orrial<strong>de</strong> honek, ze bi<br />

ondorio eduki baititzake : irakurlea liburuan sartzea, ala irakurlea zapuztea.<br />

Konturatz<strong>en</strong> da, berak urte batzuek baditu eta, beharbada halako jokaera, batzuei,<br />

gazteei, kasu, gogorra egingo zaiela. Horregatik esat<strong>en</strong> du halako batean :<br />

harrigarria da, z<strong>en</strong>bat hasarretz<strong>en</strong> dir<strong>en</strong> idazle gazteak honelako huskeriekin,<br />

editoreak pertsonai bat k<strong>en</strong>tzeko edo berrogei orrial<strong>de</strong> k<strong>en</strong>tzeko esat<strong>en</strong> di<strong>en</strong>ean.<br />

Idazle batek, bere orguiloa adierazteko aukera asko izat<strong>en</strong> ditu bizitzan, egoera<br />

zailago eta garrantzitsuagotan.<br />

Beraz, nik uste dut bi familiak ondo bereizt<strong>en</strong> direla. Badakizue, hitzegiterakoan<br />

zorroztu egin behar <strong>de</strong>la, areagotu behar da txuria eta areagotu behar da beltza.<br />

Halere, nik nere iritzia eman beharko banu, –seguru asko dago<strong>en</strong>eko antzeman<br />

zait–, gaurko egunerako egokiagoa iruditz<strong>en</strong> zait Patricia Highsmith<strong>en</strong> jokaera<br />

Bau<strong>de</strong>lairek eduki om<strong>en</strong> zu<strong>en</strong>a, edo nik egozt<strong>en</strong> diodana baino. Jakina, leh<strong>en</strong>go<br />

m<strong>en</strong><strong>de</strong>an, idazle bati edo poeta bati, elite batekoa zela sinistea errezagoa zitzaion.<br />

Leh<strong>en</strong>go m<strong>en</strong><strong>de</strong>an, auskalo, beharbada j<strong>en</strong><strong>de</strong>ar<strong>en</strong> erdiak ez zeki<strong>en</strong> irakurtz<strong>en</strong> ere.<br />

Eta gaur egun, j<strong>en</strong><strong>de</strong>ak badaki irakurtz<strong>en</strong>, eta j<strong>en</strong><strong>de</strong>ak badaki batek historiaz,<br />

besteak kulturaz eta hurr<strong>en</strong>goak badaki zibernetikaz. Beraz, publikoarekiko tarte<br />

hori ikust<strong>en</strong> du<strong>en</strong>ak, gutxi<strong>en</strong>go bat<strong>en</strong> partai<strong>de</strong> s<strong>en</strong>titz<strong>en</strong> <strong>de</strong>nak, leh<strong>en</strong><strong>en</strong>goak baino<br />

askozaz lan gehiago dauka.<br />

Orain, luzatu egin nahi nuke azk<strong>en</strong> puntu honi buruz esandakoa. Zer<strong>en</strong> <strong>en</strong>e<br />

iritziz, <strong>de</strong>la Bau<strong>de</strong>lair<strong>en</strong> <strong>de</strong>la Patriciar<strong>en</strong> erantzuna, ez baita halabeharrez etortz<strong>en</strong>,<br />

baizik eta i<strong>de</strong>ologia literario bat<strong>en</strong> barruan.<br />

Aspaldi ez <strong>de</strong>la, Idazle Jainkotu<strong>en</strong> konstanteak iz<strong>en</strong>eko artikulua argitaratu<br />

nu<strong>en</strong>, eta orain errepikatu egingo dut han idatzitakoa. Zer<strong>en</strong>...ni seguru nago,<br />

Bau<strong>de</strong>lair<strong>en</strong> zale dir<strong>en</strong>ak, edo familia horr<strong>en</strong> barruan s<strong>en</strong>titz<strong>en</strong> dir<strong>en</strong>ak, gutxi<strong>en</strong>go<br />

bat<strong>en</strong> al<strong>de</strong> jokatzea aukeratz<strong>en</strong> dut<strong>en</strong>ak, konstante batzuk izat<strong>en</strong> dituztela. Seguru<br />

nago, kasu, artista hitza gustatu egit<strong>en</strong> zaiela, eta holako esaldi batzu aditz<strong>en</strong><br />

zaizkie batzuetan. «Ni ez naiz pintore, ze pintore edozein izan baitaiteke. Brotxa<br />

batekin etxeak pintatz<strong>en</strong> dabil<strong>en</strong>a ere bai. Horregatik, nahiago dut artista hitza».<br />

Ez da nik asmatutakoa hau, baizik euskal pintore batek <strong>de</strong>klarazioetan esandakoa.<br />

Maite dut<strong>en</strong> beste hitz bat sortzaile hitza da. J<strong>en</strong>eralean, pintore, edo idazle<br />

edo musiko huts baino zerbait gehiago direla adierazteko erabiltz<strong>en</strong> dute hitz hau.<br />

«Ni ez naiz idazlea bakarrik, sortzailea ere banaiz» esat<strong>en</strong> dute. Jakina, sortze hori<br />

zer <strong>de</strong>n esplikatu nahian egit<strong>en</strong> dituzte figurak eskuarekin, baina ez dugu jakit<strong>en</strong><br />

sortze hori zer <strong>de</strong>n berai<strong>en</strong>tzat. Hala eta guztiz ere, sortzaile izan nahi dute oro<br />

har, kosta lain kosta, halaber, oso arrunta da j<strong>en</strong><strong>de</strong> mota honek holako<br />

<strong>de</strong>klarazioak egitea: idaztea bakarda<strong>de</strong>a da, idazlea bakarda<strong>de</strong>ra kon<strong>de</strong>natuta<br />

dago. Esat<strong>en</strong> dute hau oso serio, gainerako j<strong>en</strong><strong>de</strong>a beti plazan dantzari ibiliko balitz<br />

bezala. Oro har arotzak eta mekanikoak baino gehiago hitzegit<strong>en</strong> dute bere lanaz,<br />

eta, okerragoa <strong>de</strong>na, ukitu esoterikoak ahaztu gabe. Aukera emat<strong>en</strong> badiete,<br />

inolako lotsarik gabe kontatz<strong>en</strong> dute ber<strong>en</strong> bizitza mahai-inguru bat aprobetxatuz<br />

GALEUZCA<br />

113


Familia hortakoak dir<strong>en</strong>ak, gainera, emozionatu egit<strong>en</strong> dira iragan garaietako<br />

esku izkribu bat ukitzerakoan. Baita erretratuz bakarrik ezagutz<strong>en</strong> zut<strong>en</strong> koadro<br />

bat bertatik bertara ikusteko aukera daukat<strong>en</strong>ean ere. Grabatu edo litografi<strong>en</strong><br />

erakusketek, berriz, ez diete halako graziarik egit<strong>en</strong>. Norbait m<strong>en</strong>dretu edo flakatu<br />

nahi dut<strong>en</strong>ean, <strong>de</strong>lako horr<strong>en</strong> obrari antzemat<strong>en</strong> zaizkion eraginak aipatz<strong>en</strong><br />

dituzte . Baino ez p<strong>en</strong>tsa txarrerako esat<strong>en</strong> diadanik, gaineratz<strong>en</strong> dute imintzioka,<br />

neri oso ondo iruditz<strong>en</strong> zaidak, <strong>de</strong>nok dizkiagu gure eraginak. Or<strong>de</strong>a, beraiei,<br />

antzeko kom<strong>en</strong>tario bat egit<strong>en</strong> zai<strong>en</strong>ean, zurbildu egit<strong>en</strong> dira eta ahalik eta<br />

lasterr<strong>en</strong>a aldatz<strong>en</strong> dute gaia. Z<strong>en</strong>baitetan, kausa haundir<strong>en</strong> bat besarkatz<strong>en</strong> dute,<br />

beraiei bat ere axola ez di<strong>en</strong> gehi<strong>en</strong>go horrekin harremanatua dago<strong>en</strong>a, eta hai<strong>en</strong><br />

poeta edo pintore-ikur bihurtz<strong>en</strong> dira. Fama lortz<strong>en</strong> badute, ondo, eta bestela,<br />

auskalo.<br />

Beraz, erantzuna nolakoak izan, halakoa familia eta halakoa, baita ere i<strong>de</strong>ologia.<br />

Neri ez zait gustatz<strong>en</strong>, egia esan, familia hori, eta onartu beharko nuke iritzi<br />

honetan dago<strong>en</strong> mania, z<strong>en</strong>tzurik txarr<strong>en</strong>ean nahi baldin bada. Baina uste dut,<br />

mugim<strong>en</strong>du honek idazlea <strong>de</strong>smunduratu egit<strong>en</strong> duela, z<strong>en</strong>tzu hertsian. Atera<br />

egit<strong>en</strong> du mundutik, eta normalean jartz<strong>en</strong> du mundutik haruntzago. Jartz<strong>en</strong> du<br />

zeruan eta harremanetan Jainkotasunarekin.<br />

Laburtzeko, ez zait familia hau asko gustatz<strong>en</strong>, zer<strong>en</strong> zuz<strong>en</strong>ean ekartz<strong>en</strong> baitu<br />

idazlear<strong>en</strong> <strong>de</strong>spolitizazioa, z<strong>en</strong>tzurik hertsi<strong>en</strong>ean. Despolitizazioa esan nahi dut...<br />

gainerako guztiak, aspaldian, eta esaldi famatua <strong>de</strong>la-eta animalia politikoak dir<strong>en</strong><br />

bitartean, hori da, neurri batean gizarte bat<strong>en</strong> ondorio, badirudi, idazleak konzepzio<br />

honetan ez duela gizarte hon<strong>en</strong> eraginik ametitz<strong>en</strong>. Neri, egia esan,<br />

konzepzio hau atzerakoia iruditz<strong>en</strong> zait.<br />

Nolanahi ere, ni ezin naiz, oraingoz behintzat, erabat ezkondu familia honekin.<br />

Ze, beste familian, Patricia Highsmth<strong>en</strong> familian, publiko zabalar<strong>en</strong>tzat idazt<strong>en</strong><br />

dut<strong>en</strong>ak badute gaur egun beste al<strong>de</strong> oso nabarm<strong>en</strong> bat... Duela hiru egun nere<br />

buzoian honoko txartel hau aurkitu nu<strong>en</strong>: nere lagun maitea: zuregana hurbiltz<strong>en</strong><br />

gara Planeta sariar<strong>en</strong> berrogeitabat garr<strong>en</strong> sariar<strong>en</strong> urteurr<strong>en</strong>a <strong>de</strong>la-eta. P<strong>en</strong>tsatz<strong>en</strong><br />

jarrita, ez da oso zifra borobila berrogeitabat garr<strong>en</strong>eko hau. Eta esat<strong>en</strong> didate<br />

halako hoteletan erregali batzu emango dizkidatela efemeri<strong>de</strong> hau ospatzearr<strong>en</strong>.<br />

Esan nahi da honekin, eta bizi gar<strong>en</strong> munduan bizi garela, ezin dugu inj<strong>en</strong>iutatez<br />

edo maitasunez jokatu, beraz ulertu behar dugu, beste familikoek gehi<strong>en</strong>goari<br />

buruz hitzegit<strong>en</strong> dut<strong>en</strong>ean, azk<strong>en</strong> batean, merkantziar<strong>en</strong> lojikan dau<strong>de</strong>la sartuak.<br />

Zergatik idazt<strong>en</strong> dute idazle askok nobela bat urtero ?, ber<strong>en</strong> esateko gogoak eta<br />

inspizarioak halako erregulartasuna izat<strong>en</strong> dutelako, ala beste lojika horr<strong>en</strong> m<strong>en</strong><strong>de</strong><br />

dau<strong>de</strong>lako ? Beraz, beti bezala, naiz eta gauzak txuri ikusi nahi, hem<strong>en</strong> ezin dut<br />

txuria edo beltza aukeratu. Hala dio Arnold B<strong>en</strong>netek: egia zera da, publikoak bere<br />

nortasun osoan onar <strong>de</strong>zan eskatz<strong>en</strong> du<strong>en</strong> artista, publikoari bera <strong>de</strong>n modu<br />

berezi horretan onar <strong>de</strong>zan eskatz<strong>en</strong> diona, horietako bat: edo Jainko bat da edo<br />

uste haundiko ergel bat da eta mundutik aparte bizi da. Gehiegi eskatz<strong>en</strong> du.<br />

Edozein negoziok, baita artistikoak ere, bi al<strong>de</strong> ditu. Artista argiak bere burua<br />

errespetatz<strong>en</strong> du, baina baita publikoa ere. Ez dira hitz makalak.<br />

Hau da nik zirriborratu dudan gogoeta, orain hondar hon<strong>en</strong> gainean zuek zu<strong>en</strong><br />

iritzia azaldu <strong>de</strong>zakezue.<br />

114 GALEUZCA


GALEUZCA<br />

Novela <strong>de</strong> masas & novela <strong>de</strong> minorías<br />

A Ramón Saizarbitoria, que ha t<strong>en</strong>ido la<br />

amabilidad <strong>de</strong> v<strong>en</strong>ir a pres<strong>en</strong>tarme, quiero<br />

<strong>de</strong>cirle que, sea como sea, la rueda <strong>de</strong>l tiempo<br />

sigue girando, y que le <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro muy<br />

jov<strong>en</strong>, posiblem<strong>en</strong>te mucho más jov<strong>en</strong> <strong>de</strong> lo<br />

que yo me veo a mí mismo; y que, por tanto,<br />

hablar <strong>de</strong> g<strong>en</strong>eraciones tal vez sea precipitarse<br />

<strong>de</strong>masiado, y que ya volveremos a hablar<br />

<strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> cincu<strong>en</strong>ta años, cuando tanto uno<br />

como otro hayamos publicado algún otro<br />

trabajo.<br />

Ya <strong>en</strong>trando <strong>en</strong> materia, recuerdo que una<br />

vez un cantante amigo mío, Ruper Ordorika,<br />

iba por un pueblo <strong>de</strong> Burgos don<strong>de</strong> hay un<br />

manicomio, y va y se le acerca un chico<br />

euskaldun resi<strong>de</strong>nte <strong>en</strong> dicho c<strong>en</strong>tro y le<br />

pregunta: ¿tú para qué clase <strong>de</strong> lobos cantas,<br />

para los blancos o para los negros?. Y es<br />

que, según parece, <strong>en</strong> las manadas <strong>de</strong> lobos<br />

hay ejemplares blancos, especiales, que viv<strong>en</strong><br />

aparte <strong>de</strong>l resto. Y quizá, lo que aquel<br />

euskaldun <strong>de</strong>l manicomio quería preguntarle<br />

a Ruper, es exactam<strong>en</strong>te lo mismo que hoy se<br />

me pregunta a mí aquí. ¿Para quién escribir,<br />

para una mayoría o para una minoría? ¿Para<br />

el lector corri<strong>en</strong>te o para el <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dido? Quiero<br />

volver a tomar esta pregunta inicial y<br />

situarla <strong>en</strong> otro peldaño: ¿Cuál es, cuál <strong>de</strong>bería<br />

ser, o cómo resulta ser finalm<strong>en</strong>te la<br />

relación <strong>en</strong>tre el escritor y el público? Ya sé<br />

que aquí <strong>en</strong>tre vosotros, bi<strong>en</strong> sea porque<br />

muchos sois escritores o bi<strong>en</strong> lectores, cada<br />

uno ti<strong>en</strong>e su i<strong>de</strong>a sobre este tema, y seguram<strong>en</strong>te<br />

no voy a po<strong>de</strong>r aportaros nada nuevo.<br />

Quisiera simplem<strong>en</strong>te establecer una especie<br />

<strong>de</strong> terr<strong>en</strong>o común, sobre el cual luego<br />

podamos todos hacer preguntas o com<strong>en</strong>tarios,<br />

o aportar opiniones. Así pues, sobre el<br />

tema <strong>de</strong> las relaciones <strong>en</strong>tre el escritor y el<br />

BERNARDO ATXAGA<br />

público, hay que recordar que hace muchos<br />

siglos, y <strong>en</strong> el campo específico <strong>de</strong> la narrativa<br />

popular o tradicional, no había ninguna<br />

duda. En este caso, el narrador ap<strong>en</strong>as t<strong>en</strong>ía<br />

opción. Por una parte no le era posible elegir<br />

a sus oy<strong>en</strong>tes, ya que, un cu<strong>en</strong>to popular<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> el comi<strong>en</strong>zo hasta el final está <strong>de</strong>stinado<br />

a todo el pueblo, es <strong>de</strong>cir, que <strong>en</strong> este<br />

campo la pregunta que nos estamos haci<strong>en</strong>do<br />

aquí no ti<strong>en</strong>e lugar. Por otra parte, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong><br />

no po<strong>de</strong>r elegir a su público, el narrador se<br />

<strong>en</strong>contraba totalm<strong>en</strong>te a merced <strong>de</strong>l oy<strong>en</strong>te.<br />

Era el oy<strong>en</strong>te el que mandaba, y al narrador<br />

no le quedaba más remedio que cumplir fielm<strong>en</strong>te<br />

lo que le pedía aquél. Imaginemos qué<br />

le hubiera sucedido a uno <strong>de</strong> esos narradores,<br />

pongamos por caso, al contador <strong>de</strong><br />

Blancanieves, si se hubiera tomado la libertad<br />

<strong>de</strong> alargar las <strong>de</strong>scripciones <strong>de</strong>l cu<strong>en</strong>to.<br />

No sabemos cómo, quizás a pedradas o exigiéndole<br />

a pitidos que se callara o abandonando<br />

la sala, pero lo cierto es que el público<br />

no le hubiera permitido ext<strong>en</strong>sas <strong>de</strong>scripciones.<br />

Por este motivo, los especia- listas, <strong>en</strong><br />

g<strong>en</strong>eral los rusos, y <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral los formalistas,<br />

han llegado a <strong>de</strong>cir que <strong>en</strong> la narrativa<br />

popular el verda<strong>de</strong>ro creador <strong>de</strong>l cu<strong>en</strong>to es la<br />

c<strong>en</strong>sura, ya que todos los cu<strong>en</strong>tos populares<br />

<strong>de</strong>l mundo han sido creados según un patrón<br />

que se va imponi<strong>en</strong>do al narrador por medio<br />

<strong>de</strong> esa c<strong>en</strong>sura.<br />

Por tanto, ahí, como no po<strong>de</strong>mos cuestionar<br />

nada, la duda está fuera <strong>de</strong> lugar. En<br />

cambio, si salimos <strong>de</strong> ese campo y pasamos<br />

al terr<strong>en</strong>o <strong>de</strong> la literatura <strong>de</strong> autor, vemos que<br />

antiguam<strong>en</strong>te el público t<strong>en</strong>ía un gran po<strong>de</strong>r.<br />

No quiero alargarme sobre este punto, basta<br />

recordaros el caso <strong>de</strong> Dick<strong>en</strong>s: estaba escribi<strong>en</strong>do<br />

Oliver Twist, y lo iba publicando por<br />

115


<strong>en</strong>tregas. Oliver cae <strong>en</strong>fermo y está a punto<br />

<strong>de</strong> morir, pero <strong>en</strong>tonces el público le exige a<br />

Dick<strong>en</strong>s, incluso con manifestaciones, que<br />

no permita <strong>de</strong> ninguna manera la muerte <strong>de</strong>l<br />

personaje. Por eso al final Oliver no muere<br />

sino que es acogido como hijo adoptivo por<br />

una familia adinerada etc. Lo mismo se cu<strong>en</strong>ta<br />

<strong>de</strong> Pinocho, aunque luego la crítica italiana<br />

haya dicho lo contrario. La ley<strong>en</strong>da dice<br />

que Collodi malgastaba su dinero <strong>en</strong> el juego<br />

y las apuestas, y que por eso empezó a escribir<br />

Pinocho. Pero <strong>de</strong> pronto <strong>en</strong> un golpe <strong>de</strong><br />

fortuna el hombre consigue ganar todo el<br />

dinero que necesitaba e inmediatam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>ci<strong>de</strong><br />

ahorcar a Pinocho. Lo ahorca, pero <strong>en</strong>tonces<br />

la g<strong>en</strong>te empieza a escribir a los periódicos<br />

dici<strong>en</strong>do que eso no pue<strong>de</strong> ser así, y<br />

Collodi se ve obligado a resucitar al personaje.<br />

No sólo, pues, <strong>en</strong> la narrativa popular,<br />

sino que también <strong>en</strong> el campo <strong>de</strong> la literatura<br />

<strong>de</strong> autor, el público ti<strong>en</strong>e un po<strong>de</strong>r. Ahora la<br />

pregunta, más complicada por supuesto, es,<br />

¿<strong>en</strong> la actualidad suce<strong>de</strong> lo mismo? ¿Acosa<br />

hoy como antes el público al escritor? O<br />

dicho <strong>de</strong> otra manera, ¿han cambiado las<br />

relaciones <strong>en</strong>tre el público y el escritor? Sin<br />

duda alguna sí. No <strong>en</strong> vano han pasado dosci<strong>en</strong>tos<br />

años ricos <strong>en</strong> acontecimi<strong>en</strong>tos –<br />

Antoni Marì os lo habrá contado mejor que<br />

yo, como conocedor que es <strong>de</strong>l movimi<strong>en</strong>to<br />

romántico–, por mi parte int<strong>en</strong>taré exponer<br />

algunos rasgos. Y lo voy a hacer utilizando<br />

las palabras <strong>de</strong> un autor que estimo. Es un<br />

sociólogo llamado Schücking, y sus palabras<br />

se refier<strong>en</strong> a los cambios producidos durante<br />

los últimos dosci<strong>en</strong>tos años.<br />

En un libro escrito hace cincu<strong>en</strong>ta años<br />

Schücking dice así: «Una nueva concepción<br />

<strong>de</strong> la creación literaria <strong>de</strong>ja a un lado al<br />

público exist<strong>en</strong>te. A finales <strong>de</strong>l siglo dieciocho<br />

y durante el diecinueve empieza a surgir<br />

una nueva concepción que arrincona al público<br />

exist<strong>en</strong>te, a ese público que lee normalm<strong>en</strong>te.<br />

El poeta toma <strong>en</strong> consi<strong>de</strong>ración a un<br />

lector i<strong>de</strong>al y escribe según sus propias cre<strong>en</strong>cias<br />

y opiniones.» Este movimi<strong>en</strong>to, según<br />

parece, pret<strong>en</strong><strong>de</strong> ser autónomo, <strong>de</strong>sembarazarse<br />

<strong>de</strong>l lastre <strong>de</strong> ese po<strong>de</strong>roso público, y se<br />

<strong>en</strong>camina hacia el aislami<strong>en</strong>to. Esto mismo<br />

suce<strong>de</strong>, como todos sabemos, sobre todo con<br />

los movimi<strong>en</strong>tos estéticos. En Francia la vanguardia<br />

estética crea el movimi<strong>en</strong>to conocido<br />

como L´art pour l´art, o <strong>en</strong> Inglaterra con<br />

Dante Gabriel Rossetti y el movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

los Prerrafaelistas. Dante Gabriel Rossetti,<br />

por ejemplo, vive siempre oculto, pinta pero<br />

no expone; escribe pero a nadie <strong>en</strong>seña sus<br />

poemas. Si<strong>en</strong>te la literatura como un bosque<br />

sagrado <strong>de</strong>l que no pue<strong>de</strong> salir. Hasta que por<br />

fin un día abandona el bosque sagrado y<br />

publica sus poemas; sus amigos y los no tan<br />

amigos le <strong>de</strong>dican extraordinarios elogios <strong>en</strong><br />

los periódicos, pero, como siempre suce<strong>de</strong><br />

<strong>en</strong> estos casos, surge el malvado con una<br />

crítica terriblem<strong>en</strong>te negativa, y <strong>en</strong>tonces<br />

Dante Gabriel Rossetti <strong>en</strong>loquece, su m<strong>en</strong>te<br />

se transtorna, y así terminan todos sus bosques<br />

sagrados y su literatura. Igualm<strong>en</strong>te, el<br />

movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> L´art pour l´art g<strong>en</strong>era el<br />

movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los dandys, figuras como<br />

Teófilo Gautier u Oscar Wil<strong>de</strong> tanto <strong>en</strong> su<br />

forma <strong>de</strong> vestir como <strong>en</strong> su escritura se distancian<br />

<strong>de</strong> su público e incluso hac<strong>en</strong> suyo<br />

ese distanciami<strong>en</strong>to como una fe. Lo principal<br />

es que esos dandys se separan <strong>de</strong>l público<br />

consci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te y asum<strong>en</strong> esa opción como<br />

tal. Así pues, es <strong>en</strong> esos años, <strong>en</strong> ese intervalo<br />

<strong>de</strong> dos siglos, cuando se crea el foso <strong>en</strong>tre<br />

escritores y público, y es a partir <strong>de</strong> ahí que<br />

nuestra pregunta <strong>de</strong> hoy comi<strong>en</strong>za a hacerse<br />

real. Cuando escritores tales como Oscar<br />

Wil<strong>de</strong>, Gautier, Dante Gabriel Rossetti o<br />

Stefan George <strong>de</strong>ci<strong>de</strong>n escribir para unos<br />

pocos, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> ese mom<strong>en</strong>to surge la posibilidad<br />

<strong>de</strong> optar y cuestionarse. Schücking dice,<br />

y me ha sorpr<strong>en</strong>dido un poco, que fue el<br />

naturalismo –ese trem<strong>en</strong>do realismo <strong>de</strong><br />

Zola y otros– el movimi<strong>en</strong>to que más agudizó<br />

la ruptura <strong>en</strong>tre el escritor y el público. Porque<br />

parece ser que hasta <strong>en</strong>tonces el poeta<br />

sólo podía hablar <strong>de</strong> temas nobles. Pero Zola<br />

y sus coetáneos se opusieron rotundam<strong>en</strong>te a<br />

116 GALEUZCA


ello y propugnaron que la literatura t<strong>en</strong>ía que<br />

<strong>de</strong>cir la verdad, y que si era necesario el arte<br />

<strong>de</strong>bería hablar <strong>de</strong> cosas sórdidas y, al parecer,<br />

según dice Schücking, <strong>en</strong> aquella época<br />

muy poca g<strong>en</strong>te admitía esta i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> los<br />

naturalistas. Unicam<strong>en</strong>te los escritores y algunos<br />

gaceteros. En ese mom<strong>en</strong>to el foso<br />

<strong>en</strong>tre público y escritor se ahonda <strong>en</strong>ormem<strong>en</strong>te.<br />

Pues bi<strong>en</strong>, esos cambios se produjeron<br />

<strong>en</strong>tonces, pero aún son perceptibles. Y todavía<br />

hoy ante dicha cuestión se forman como<br />

dos grupos. Aunque <strong>en</strong> este caso, <strong>en</strong> lugar <strong>de</strong><br />

hablar <strong>de</strong> grupo, prefiero utilizar la palabra<br />

familia. Creo que <strong>en</strong>tre los escritores exist<strong>en</strong><br />

claram<strong>en</strong>te, aunque algunas veces no esté tan<br />

claro, como dos familias. Y un escritor, al<br />

m<strong>en</strong>os si ti<strong>en</strong>e la int<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> seguir escribi<strong>en</strong>do,<br />

no pue<strong>de</strong> quedarse sin <strong>de</strong>cidir a qué<br />

familia pert<strong>en</strong>ecer. Como <strong>en</strong> el casami<strong>en</strong>to<br />

aquí también t<strong>en</strong>drás que <strong>de</strong>cidir <strong>en</strong>tre quedarte<br />

con la familia <strong>de</strong> la mujer o con la tuya<br />

propia.<br />

Para ilustrar estas dos familias, he elegido<br />

a dos escritores. He tomado <strong>de</strong> una familia<br />

a Patricia Highsmith, y <strong>de</strong> la otra a Bau<strong>de</strong>laire.<br />

Creo que, aunque Bau<strong>de</strong>laire no sea un poeta<br />

<strong>de</strong> hoy, si tomamos <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta su pres<strong>en</strong>cia <strong>en</strong><br />

las librerías y sobre todo su opinión acerca <strong>de</strong><br />

la tradición, po<strong>de</strong>mos consi<strong>de</strong>rar a ambos<br />

como escritores actuales.<br />

Bau<strong>de</strong>laire, sin duda, repres<strong>en</strong>ta el caso<br />

<strong>de</strong>l escritor que se <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>ta al público. No<br />

quiere ce<strong>de</strong>r ante él, no quiere tomarlo <strong>en</strong><br />

consi<strong>de</strong>ración. Desprecia a la mayoría por<br />

vulgar, inculta, dada a simplificaciones; porque<br />

escribir para una mayoría acarrearía inevitablem<strong>en</strong>te<br />

una merma <strong>de</strong> calidad literaria.<br />

Recuerda aquella coplilla <strong>de</strong> Lope <strong>de</strong> Vega<br />

(...y escribo por el arte <strong>de</strong> los que el vulgar<br />

aplauso pret<strong>en</strong>dieron, porque como las paga<br />

el vulgo, es justo hablarle <strong>en</strong> necio para<br />

darle gusto). Ante lo cual, Bau<strong>de</strong>laire y los<br />

<strong>de</strong> su familia <strong>de</strong>ci<strong>de</strong>n que no. Que para eso no<br />

merece la p<strong>en</strong>a escribir. Que es mejor callarse.<br />

Así, el otro lado <strong>de</strong>l sil<strong>en</strong>cio sería escribir<br />

GALEUZCA<br />

para un <strong>de</strong>terminado círculo. Voy a citaros<br />

ahora unas palabras <strong>de</strong> Bau<strong>de</strong>laire. Es un<br />

texto titulado «El perro y el perfume». En él,<br />

el autor conversa con un perro, y le reprocha<br />

haber reculado y respondido con ladridos<br />

<strong>de</strong>sairados ante un perfume que le coloca<br />

<strong>de</strong>lante <strong>de</strong> su hocico. Y le dice al perro: «<strong>en</strong><br />

cambio, si te hubiera ofrecido excrem<strong>en</strong>tos,<br />

seguro que te hubieras alegrado, habrías<br />

movido el rabo y, tal vez, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> olfatearlos,<br />

hasta te los habrías comido. Y concluye<br />

el pasaje dici<strong>en</strong>do, ay miserable perro,<br />

te pareces al público. A éste también, <strong>en</strong> vez<br />

<strong>de</strong> perfumes, más vale ofrecerle basura bi<strong>en</strong><br />

seleccionada».<br />

Es cierto que uno que escribiera para una<br />

minoría, podía llegar a conseguir luego, <strong>en</strong><br />

g<strong>en</strong>eraciones posteriores, ser escritor <strong>de</strong> una<br />

mayoría. En el caso <strong>de</strong> Bau<strong>de</strong>laire efectivam<strong>en</strong>te<br />

consiguió influir <strong>en</strong> el cambio <strong>de</strong><br />

gusto. Pero yo no estoy utilizando aquí a<br />

Bau<strong>de</strong>laire con carácter biográfico, sino como<br />

expon<strong>en</strong>te <strong>de</strong> una <strong>de</strong>terminada familia <strong>de</strong><br />

escritores.<br />

Fr<strong>en</strong>te a él, he tomado a Patricia<br />

Highsmith como muestra <strong>de</strong> la familia opuesta.<br />

Es evi<strong>de</strong>nte que su actitud ante el público<br />

es totalm<strong>en</strong>te difer<strong>en</strong>te. Patricia Highsmith<br />

ti<strong>en</strong>e respeto al público, lo toma <strong>en</strong> consi<strong>de</strong>ración,<br />

y más aún, <strong>en</strong> nombre <strong>de</strong> ese público<br />

toma <strong>en</strong> consi<strong>de</strong>ración incluso al editor.<br />

En un libro que publicó acerca <strong>de</strong>l susp<strong>en</strong>se,<br />

Patricia Highsmith, al estilo <strong>de</strong> un<br />

ama <strong>de</strong> casa, pero <strong>en</strong> mi opinión <strong>de</strong> una<br />

manera muy intelig<strong>en</strong>te y lúcida, hace unas<br />

reflexiones <strong>en</strong> torno a la literatura. En nada<br />

pret<strong>en</strong>ciosas, son una auténtica lección. Así<br />

fueron para mí al m<strong>en</strong>os. Que una mujer que<br />

escribe tan bi<strong>en</strong> hable <strong>de</strong> una forma tan<br />

s<strong>en</strong>cilla...Dice así: me sorpr<strong>en</strong><strong>de</strong> escuchar a<br />

algunos pintores que conozco personalm<strong>en</strong>te,<br />

cuando dic<strong>en</strong> que les basta pintar para<br />

ellos, que no si<strong>en</strong>t<strong>en</strong> la necesidad <strong>de</strong> una<br />

exposición; que no les importa v<strong>en</strong><strong>de</strong>r un<br />

cuadro o no v<strong>en</strong><strong>de</strong>rlo. Por lo visto para ellos<br />

la única fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> placer consiste <strong>en</strong> perfec-<br />

117


cionar su obra, y, sobre todo, con su trabajo<br />

<strong>en</strong> solitario. Unicam<strong>en</strong>te ante sus ojos. Esta<br />

forma <strong>de</strong> actuar me resulta extraña. Porque<br />

esos pintores t<strong>en</strong>drán amigos, digo yo, amigos<br />

intelig<strong>en</strong>tes también, y no <strong>en</strong>señarles ni<br />

a ellos...no sé, <strong>de</strong> cualquier forma, –aña<strong>de</strong>–<br />

yo creo que a esos pintores o escritores,<br />

aunque no quieran ser <strong>de</strong>masiado vistos o<br />

leídos, también les gusta mostrar sus trabajos.<br />

Des<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista emocional, estos<br />

intercambios <strong>de</strong> impresiones ti<strong>en</strong><strong>en</strong> una gran<br />

influ<strong>en</strong>cia positiva <strong>en</strong> el ánimo». Creo que es<br />

una <strong>de</strong>claración muy llana, pero muy sincera,<br />

y a<strong>de</strong>más todos hemos visto o leído alguna<br />

vez qué gran satisfacción experim<strong>en</strong>ta<br />

hasta el poeta más romántico cuando se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra<br />

con un lector, aunque luego no lo<br />

quiera reconocer, como lo hace Patricia<br />

Highsmith.<br />

En estas <strong>de</strong>claraciones también se pue<strong>de</strong><br />

ver que la escritora conce<strong>de</strong> al editor, lo<br />

mismo que al público, una gran participación.<br />

Por ejemplo, va contando diversos aspectos<br />

sobre un segundo borrador, y dice:<br />

tuve que suprimir muchas cosas, y sin embargo,<br />

<strong>de</strong>spués <strong>de</strong> ir al editor, todavía tuve<br />

que suprimir otros cuar<strong>en</strong>ta folios. Aquel<br />

texto se me quedó <strong>en</strong> ci<strong>en</strong>to cinco folios... Un<br />

poco <strong>de</strong>spués aña<strong>de</strong>: antes <strong>de</strong> hablar <strong>de</strong>l<br />

primer borrador, quisiera hablar <strong>de</strong> la primera<br />

página. Esta página ti<strong>en</strong>e mucha importancia,<br />

porque pue<strong>de</strong> t<strong>en</strong>er dos consecu<strong>en</strong>cias:<br />

o introducir al lector <strong>en</strong> el libro, o<br />

<strong>de</strong>cepcionarlo. Se da cu<strong>en</strong>ta, no <strong>en</strong> vano<br />

ti<strong>en</strong>e algunos años, <strong>de</strong> que quizás esta forma<br />

<strong>de</strong> actuar pue<strong>de</strong> resultar molesta a algunos,<br />

sobre todo, a los jóv<strong>en</strong>es. Por eso <strong>en</strong> un<br />

mom<strong>en</strong>to dice: es curioso cómo se <strong>en</strong>fadan<br />

los escritores jóv<strong>en</strong>es con semejantes pequeñeces;<br />

cuando el editor les dice que elimin<strong>en</strong><br />

un personaje o que supriman cuar<strong>en</strong>ta folios.<br />

Un escritor ti<strong>en</strong>e muchísimas oportunida<strong>de</strong>s<br />

<strong>en</strong> su vida <strong>de</strong> <strong>de</strong>mostrar su orgullo, <strong>en</strong> situaciones<br />

más importantes y difíciles.<br />

Creo que las dos familias están sufici<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te<br />

difer<strong>en</strong>ciadas. Ya sabéis que al ha-<br />

blar se exagera, se ac<strong>en</strong>túa el blanco y el<br />

negro. Ahora bi<strong>en</strong>, si tuviera que dar mi<br />

opinión, –seguro que para ahora ya se me<br />

habrá notado– a mí me parece que hoy <strong>en</strong> día<br />

es más apropiada la actitud <strong>de</strong> Patricia<br />

Highsmith que la que parece tuvo, o yo atribuyo<br />

a Bau<strong>de</strong>laire. Por supuesto que hace un<br />

siglo a un escritor o a un poeta le resultaba<br />

más fácil s<strong>en</strong>tirse parte <strong>de</strong> una élite. El siglo<br />

pasado, seguram<strong>en</strong>te la mitad <strong>de</strong> la g<strong>en</strong>te ni<br />

tan siquiera sabía leer, y hoy, <strong>en</strong> cambio, la<br />

g<strong>en</strong>te sabe leer, y la g<strong>en</strong>te <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong>, el uno <strong>de</strong><br />

historia, el otro <strong>de</strong> cultura y el <strong>de</strong> más allá <strong>de</strong><br />

cibernética. De modo que qui<strong>en</strong> ve esa distancia<br />

para con el público, qui<strong>en</strong> se si<strong>en</strong>te<br />

parte <strong>de</strong> una minoría, lo ti<strong>en</strong>e mucho más<br />

crudo que antes.<br />

Ahora quisiera ext<strong>en</strong><strong>de</strong>rme un poco sobre<br />

este último punto. Porque, <strong>en</strong> mi opinión,<br />

tanto la respuesta <strong>de</strong> Bau<strong>de</strong>laire como la <strong>de</strong><br />

Patricia, no se dan por casualidad sino <strong>de</strong>ntro<br />

<strong>de</strong> una i<strong>de</strong>ología literaria. No hace mucho<br />

publiqué un artículo titulado «Las constantes<br />

<strong>de</strong> los escritores <strong>en</strong>diosados», y ahora<br />

voy a repetir lo que escribí allí. Porque...yo<br />

estoy seguro que los amantes <strong>de</strong> Bau<strong>de</strong>laire,<br />

o los que se si<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> esa familia, los<br />

que elig<strong>en</strong> actuar al lado <strong>de</strong> una minoría, se<br />

rig<strong>en</strong> por varias constantes. Estoy seguro,<br />

por ejemplo, que les gusta la palabra artista,<br />

y se les oye <strong>de</strong>cir cosas como ésta: «Yo no soy<br />

pintor, porque pintor pue<strong>de</strong> ser cualquiera,<br />

hasta el pintor <strong>de</strong> brocha gorda. Por eso<br />

prefiero la palabra artista». Esto no me lo he<br />

inv<strong>en</strong>tado yo, son palabras textuales <strong>de</strong> un<br />

pintor vasco. Otra palabra que les gusta es la<br />

palabra creador. En g<strong>en</strong>eral, la utilizan para<br />

dar a <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r que son algo más que un mero<br />

pintor o escritor o músico. Suel<strong>en</strong> <strong>de</strong>cir: «Yo<br />

no soy sólo escritor, a<strong>de</strong>más soy creador».<br />

Claro que, cuando quier<strong>en</strong> explicar <strong>en</strong> qué<br />

consiste ese acto <strong>de</strong> creación, empiezan a<br />

hacer figuras con las manos, pero nunca<br />

llegamos a saber <strong>de</strong> qué se trata. No obstante,<br />

por lo g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong>sean ser creadores a toda<br />

costa; así mismo, es muy normal que este<br />

118 GALEUZCA


tipo <strong>de</strong> g<strong>en</strong>te haga <strong>de</strong>claraciones tales como:<br />

escribir es soledad, el escritor está con<strong>de</strong>nado<br />

a la soledad. Suel<strong>en</strong> <strong>de</strong>cir esto muy serios,<br />

como si el resto <strong>de</strong> la g<strong>en</strong>te se pasara la<br />

vida bailando <strong>en</strong> la plaza. Normalm<strong>en</strong>te hablan<br />

sobre su trabajo mucho más que un<br />

carpintero o un mecánico, y lo que es peor,<br />

siempre con ciertos toques esotéricos. Si les<br />

dan la oportunidad, aprovechan cualquier<br />

mesa redonda para contarte su vida sin ningún<br />

rubor.<br />

Por lo <strong>de</strong>más, los miembros <strong>de</strong> esa familia<br />

se suel<strong>en</strong> emocionar al palpar un manuscrito<br />

antiguo. Igualm<strong>en</strong>te cuando ti<strong>en</strong><strong>en</strong> la<br />

oportunidad <strong>de</strong> ver <strong>de</strong> cerca algún cuadro<br />

que conocían sólo <strong>en</strong> fotografía. Las exposiciones<br />

<strong>de</strong> grabados o litografía, por el contrario,<br />

no les hac<strong>en</strong> mucha gracia. Cuando<br />

quier<strong>en</strong> <strong>de</strong>sacreditar a algui<strong>en</strong>, acostumbran<br />

a m<strong>en</strong>cionar las influ<strong>en</strong>cias que aprecian <strong>en</strong><br />

su obra. Pero no creas que lo digo para mal,<br />

aña<strong>de</strong>n con aspavi<strong>en</strong>tos, me parece muy bi<strong>en</strong>,<br />

todos t<strong>en</strong>emos nuestras influ<strong>en</strong>cias. En cambio,<br />

cuando se les hace a ellos mismos algún<br />

com<strong>en</strong>tario similar, se pon<strong>en</strong> pálidos y cambian<br />

rápidam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> tema. A veces, llegan a<br />

abrazar alguna gran causa, relacionada con<br />

esa mayoría que les trae sin cuidado, y se<br />

conviert<strong>en</strong> <strong>en</strong> su poeta o escritor-mascota. Si<br />

alcanzan la fama, bi<strong>en</strong>, y si no, vaya Ud. a<br />

saber.<br />

Así que a un <strong>de</strong>terminado tipo <strong>de</strong> respuesta<br />

correspon<strong>de</strong> una <strong>de</strong>terminada familia y<br />

también una i<strong>de</strong>ología. A mí la verdad no me<br />

gusta esa familia, y t<strong>en</strong>go que admitir que<br />

hay una especie <strong>de</strong> manía, <strong>en</strong> el peor s<strong>en</strong>tido<br />

si se quiere, <strong>en</strong> torno a esta opinión. Pero<br />

creo que este movimi<strong>en</strong>to, <strong>en</strong> s<strong>en</strong>tido estrict<br />

o, <strong>de</strong>smundaniza al escritor. Le aparta <strong>de</strong>l<br />

mundo, y le coloca <strong>en</strong> algún lugar más allá<br />

<strong>de</strong>l mundo. Le coloca <strong>en</strong> el cielo y <strong>en</strong> contacto<br />

con la divinidad.<br />

GALEUZCA<br />

Resumi<strong>en</strong>do, esta familia no me gusta, porque<br />

conlleva directam<strong>en</strong>te la <strong>de</strong>spolitización<br />

<strong>de</strong>l escritor, <strong>en</strong> el s<strong>en</strong>tido más estricto. Con<br />

<strong>de</strong>spolitización quiero <strong>de</strong>cir...que mi<strong>en</strong>tras todos<br />

los <strong>de</strong>más somos, por <strong>de</strong>cirlo con una famosa<br />

expresión admitida <strong>de</strong>s<strong>de</strong> hace mucho tiempo,<br />

animales políticos, es <strong>de</strong>cir, resultantes <strong>en</strong><br />

cierta medida <strong>de</strong> una sociedad, según la citada<br />

concepción, <strong>en</strong> cambio, parece que el escritor<br />

no quiere admitir el influjo <strong>de</strong> esta sociedad. A<br />

mí, la verdad, esta concepción me parece retrógrada.<br />

De cualquier forma, yo por ahora tampoco<br />

puedo casarme por completo con la otra<br />

familia, la <strong>de</strong> Patricia Highsmith, sobre todo<br />

cuando veo que los que escrib<strong>en</strong> para el gran<br />

público ti<strong>en</strong><strong>en</strong> a su vez otro flanco totalm<strong>en</strong>te<br />

al <strong>de</strong>scubierto... Hace tres días me <strong>en</strong>contré<br />

<strong>en</strong> el buzón con la sigui<strong>en</strong>te tarjeta: Querido<br />

amigo: nos dirigimos a Ud. con motivo<br />

<strong>de</strong>l cuar<strong>en</strong>ta y un aniversario <strong>de</strong>l premio<br />

Planeta... Puesto a p<strong>en</strong>sar, esto <strong>de</strong>l cuar<strong>en</strong>ta<br />

y uno no es lo que se dice una cifra redonda.<br />

Y me cu<strong>en</strong>tan que <strong>en</strong> tal hotel con motivo <strong>de</strong><br />

dicha efeméri<strong>de</strong>s me harán <strong>en</strong>trega <strong>de</strong> algunos<br />

obsequios. Quiero <strong>de</strong>cir con esto que, <strong>en</strong><br />

el mundo <strong>en</strong> que vivimos, no po<strong>de</strong>mos actuar<br />

con ing<strong>en</strong>uidad o mera cortesía, y que por<br />

tanto t<strong>en</strong>emos que <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r que, cuando los<br />

<strong>de</strong> la otra familia hablan <strong>de</strong> la mayoría, a fin<br />

<strong>de</strong> cu<strong>en</strong>tas, están inmersos <strong>en</strong> una lógica<br />

comercial. ¿Por qué, si no, muchos escritores<br />

escrib<strong>en</strong> una novela al año? ¿Porque su <strong>de</strong>seo<br />

<strong>de</strong> expresarse y su imaginación ti<strong>en</strong><strong>en</strong> tal<br />

regularidad, o porque están sometidos a esa<br />

otra lógica? Así es que, como siempre, aunque<br />

quiera ver las cosas <strong>en</strong> blanco, <strong>en</strong> este<br />

punto no puedo elegir el blanco o el negro.<br />

Dice así Arnold B<strong>en</strong>net: «Lo cierto es que el<br />

artista que reclama <strong>de</strong>l público un reconocimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> su personalidad total, una <strong>de</strong> dos:<br />

o es un Dios, o es un imbécil pret<strong>en</strong>cioso que<br />

vive alejado <strong>de</strong>l mundo. Exige <strong>de</strong>masiado.<br />

Cualquier negocio, incluído el negocio <strong>de</strong>l<br />

arte, ti<strong>en</strong>e dos aspectos. El artista lúcido se<br />

respeta a sí mismo, pero también al público».<br />

No está mal dicho.<br />

Hasta aquí mi bosquejo <strong>de</strong> reflexión; ahora<br />

espero que vosotros podáis aportar vuestras<br />

i<strong>de</strong>as sobre esta ar<strong>en</strong>a <strong>de</strong> fondo.<br />

119


GALEUZCA/2<br />

PAMPLONA/IRUÑEA<br />

(X-1992)<br />

120 GALEUZCA

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!