12.05.2013 Views

funcion de la forma juridica en el matrimonio canonico

funcion de la forma juridica en el matrimonio canonico

funcion de la forma juridica en el matrimonio canonico

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

FUNCION DE LA FORMA JURIDICA EN EL MATRIMONIO<br />

CANONICO<br />

1. El propósito <strong>de</strong> este estudio es contribuir a precisar <strong>el</strong> significado<br />

y alcance <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>forma</strong> jurídica <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>matrimonio</strong> canónico.<br />

Con frecu<strong>en</strong>cia se dice que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> Tr<strong>en</strong>to <strong>el</strong> <strong>matrimonio</strong> canónico es<br />

acto jurídico o negocio jurídico solemne l. No hay por qué dudar <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> exactitud <strong>de</strong> esta afirmación. Sin embargo, <strong>la</strong> viva at<strong>en</strong>ción que <strong>el</strong><br />

Derecho canónico ha <strong>de</strong>spertado <strong>en</strong>tre los juristas secu<strong>la</strong>res <strong>de</strong> algunos<br />

países, y <strong>el</strong> interés que a su vez muestran los canonistas por <strong>la</strong> técnica<br />

jurídica secu<strong>la</strong>r, lleva consigo <strong>el</strong> riesgo <strong>de</strong> que <strong>el</strong> s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> tal<br />

afirmación -no bi<strong>en</strong> <strong>en</strong>cuadrada <strong>en</strong> <strong>el</strong> marco <strong>de</strong>l or<strong>de</strong>nami<strong>en</strong>to jurídico<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Iglesia- resulte mediatizado por los criterios <strong>de</strong> valoración<br />

propios <strong>de</strong>l Derecho civil, don<strong>de</strong> <strong>el</strong> <strong>matrimonio</strong> es también consi<strong>de</strong>rado<br />

como acto o negocio jurídico <strong>forma</strong>l 2, negocio solemne por exc<strong>el</strong><strong>en</strong>cia 3,<br />

<strong>el</strong> más solemne <strong>de</strong> los contratos 4.<br />

Estas líneas se dirig<strong>en</strong> a esa perspectiva doctrinal <strong>de</strong> acercami<strong>en</strong>to<br />

<strong>en</strong>tre <strong>la</strong> Ci<strong>en</strong>cia jurídica secu<strong>la</strong>r y <strong>la</strong> canónica, don<strong>de</strong> <strong>la</strong> calificación referida<br />

ti<strong>en</strong><strong>de</strong> a aplicarse indistintam<strong>en</strong>te, sin <strong>la</strong> <strong>de</strong>bida precisión, al<br />

<strong>matrimonio</strong> canónico y al civil 5 •<br />

2. La <strong>forma</strong> como <strong>el</strong>em<strong>en</strong>to específico <strong>de</strong>l negocio jUl'Ídico, distinto<br />

<strong>de</strong>l cons<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to -aunque para <strong>la</strong> vali<strong>de</strong>z <strong>de</strong>l acto negocia] no<br />

pueda darse ais<strong>la</strong>dam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> él ni <strong>de</strong> los otros <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos-, es un instrum<strong>en</strong>to<br />

receptivo <strong>de</strong>l cons<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rado <strong>de</strong> <strong>la</strong>s partes, <strong>en</strong>cami-<br />

1. Vid. por ej., DEL GIODICE, V ., Nociones <strong>de</strong> Derecho Canónico. trad. <strong>de</strong> LoMBAR­<br />

DÍA. P., Pamplona 1955, pág. 255; GISMONDI, P., L'attuazione dottrinaria e pratica <strong>de</strong>lle<br />

norme tri<strong>de</strong>ntine sul<strong>la</strong> <strong>forma</strong> <strong>de</strong>l <strong>matrimonio</strong>, <strong>en</strong> «Rivista italiana per le sci<strong>en</strong>ze giu- .<br />

diriche», volum<strong>en</strong> VI, serie 111 (1952-1954), pág. 283.<br />

2. Cfr. por ej., GANGI, C., Il <strong>matrimonio</strong>, 3.& ed., Mi<strong>la</strong>no 1953. pág. 42; Royo MAR­<br />

TÍNEZ. M., Derecho <strong>de</strong> familia. Sevil<strong>la</strong> 1949, pág. 38; GARcfA CANTERO, G.. El vinculo<br />

<strong>de</strong> <strong>matrimonio</strong> civil <strong>en</strong> <strong>el</strong> Derecho español, Roma-Madrid, 1959. págs. 188-189.<br />

3. S<strong>en</strong>t<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> Suprema Corte <strong>de</strong> Casación italiana . <strong>de</strong> 20 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 1959,<br />

<strong>en</strong> di diritto ecclesiastico», LXXI (1960); Parte 11, pág. 35.<br />

4. LOTZESCO, G., La bonne foi et le mariage inexist<strong>en</strong>t, París s. a., pág. 4.<br />

5. Particti<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te l<strong>la</strong>mativa <strong>en</strong> este s<strong>en</strong>tido es <strong>la</strong> afirmación <strong>de</strong> que <strong>el</strong> <strong>matrimonio</strong><br />

canónico supera <strong>en</strong> solemnidad al civil (GARCÍA CANTERO, op. cit .. pág. 187),<br />

215


nado a dar una notida objetiva <strong>de</strong>l acto realizado para su r<strong>el</strong>evancia<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> or<strong>de</strong>n jurídico.<br />

Esta noción <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tal respon<strong>de</strong> a <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> <strong>forma</strong> jurídica <strong>en</strong> s<strong>en</strong>tido<br />

técnico. En tal s<strong>en</strong>tido <strong>la</strong> <strong>forma</strong> es, ante todo, instrum<strong>en</strong>to receptivo<br />

<strong>de</strong>l cons<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to -manifestado- <strong>de</strong> <strong>la</strong>s partes. Instrum<strong>en</strong>tos<br />

<strong>forma</strong>les <strong>en</strong> s<strong>en</strong>tido técnico -<strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> recepción <strong>de</strong>l cons<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to<br />

manifestado- son <strong>la</strong> escritura, pública o privada, <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> ·<br />

testigos o <strong>de</strong> un <strong>funcion</strong>ario oficial <strong>en</strong> <strong>la</strong> c<strong>el</strong>ebración <strong>de</strong>l acto.<br />

Quedan así difer<strong>en</strong>ciadas <strong>la</strong> <strong>forma</strong> <strong>de</strong>l acto y <strong>la</strong> <strong>forma</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ración<br />

cons<strong>en</strong>sual, con frecu<strong>en</strong>cia confundidas <strong>en</strong> <strong>el</strong> l<strong>en</strong>guaje <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

doctrina jurídica secu<strong>la</strong>r y canónica 6. La primera es instrum<strong>en</strong>to recepti110<br />

<strong>de</strong>l cons<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to manifestado; <strong>la</strong> segunda es medio <strong>de</strong> emisión<br />

<strong>de</strong>l cons<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to 7.<br />

La distinción se aprecia durante <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> génesis <strong>de</strong>l acto<br />

jurídico, con más c<strong>la</strong>ridad cuando <strong>la</strong> <strong>forma</strong> <strong>de</strong> exteriorizar <strong>la</strong> voluntad<br />

es oral o mímica que cuando es escrita.<br />

6. D<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ci<strong>en</strong>cia jurídica secu<strong>la</strong>r, <strong>la</strong> confusión ha arraigado principalm<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> dogmática <strong>de</strong>l negocio juridico. Se hac<strong>en</strong> otras distinciones. Cfr., por ej.,<br />

PALÁ MEDIANO, F., Ci<strong>en</strong>cia, técnica y práctica <strong>de</strong> <strong>la</strong> función notarial, «Temisll, Revista<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Facultad <strong>de</strong> Derecho <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> Zaragoza, núm. 2, 1957, págs. 39-42.<br />

El autor no distingue <strong>en</strong>tre <strong>forma</strong> <strong>de</strong>l negocio jurídico <strong>en</strong> s<strong>en</strong>tido técnico y <strong>forma</strong><br />

<strong>de</strong> emisión <strong>de</strong>l cons<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to, sino <strong>en</strong>tre lo que <strong>de</strong>nomina «<strong>forma</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> expresión»<br />

-«manifestaciones exteriores necesarias para <strong>el</strong> conocimi<strong>en</strong>to y cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

una norma <strong>juridica</strong> o <strong>de</strong> un acto jurídico»- y <strong>la</strong> dorma lógica» <strong>de</strong>l p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to<br />

-«metódica articu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> materia.)-. Tal distinción vi<strong>en</strong>e <strong>en</strong>globada <strong>en</strong> <strong>la</strong> más<br />

amplia <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong>l Derecho (norma o acto juridico), que se <strong>de</strong>sintegra <strong>en</strong> <strong>forma</strong><br />

y materia, y su expresión (<strong>forma</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> expresión>. La <strong>forma</strong> <strong>en</strong> s<strong>en</strong>tido técnico<br />

-que <strong>de</strong>nominamos <strong>forma</strong> «receptiva»- queda fuera <strong>de</strong>l marco <strong>de</strong> esta doble<br />

distmción. La exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una <strong>forma</strong> <strong>en</strong> s<strong>en</strong>tido técnico -perfecta y acabadasupone<br />

<strong>la</strong> previa e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong>l cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> voluntad y su manife,stación.<br />

En <strong>la</strong> doctrina canónica se confun<strong>de</strong> a veces <strong>la</strong> <strong>forma</strong> «expresivall <strong>de</strong>l cons<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to<br />

y <strong>la</strong> <strong>forma</strong> <strong>de</strong>l acto juridico. Así, por ej., cfr. BENDER, L., Valor actus, ut<br />

aiunt, civilis in casibus qui a c. 1098 reguntur, «Monitor ECclesiasticusll, LXXX (1950),<br />

pág. 113. Al tratar <strong>de</strong> <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre <strong>matrimonio</strong> canónico y <strong>matrimonio</strong> civil, escribe:<br />

«Habetur tantum distinctio quoad 1II0dum seu <strong>forma</strong>m manifestandi cons<strong>en</strong>sum.<br />

Matrimonium canonicum est matrimonium naturale c<strong>el</strong>ebratum in <strong>forma</strong> canonica ... ».<br />

Subrayado nuestro.<br />

7. Un cierto paral<strong>el</strong>ismo con <strong>la</strong> distinción aquí formu<strong>la</strong>da pue<strong>de</strong> advertirse <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> expuesta por GUASP, J., Derecho procesal civil, Madrid 1956, págs. 305-311, a propósito<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>forma</strong> <strong>de</strong> los actos procesales. Para este autor «<strong>la</strong> exig<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>forma</strong> ti<strong>en</strong>e<br />

un distinto campo <strong>de</strong> aplicación, según que se refiera al mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> producción o al<br />

mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> recepción <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad procesal» (pág. 306). En lo que toca a "<strong>la</strong><br />

producción <strong>de</strong> actividad, distingue <strong>en</strong>tre <strong>de</strong>c<strong>la</strong>raciones y manifestaciones <strong>de</strong> voluntad<br />

(págs. 306-308). En lo que toca a <strong>la</strong> recepción <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad, recuerda que «ésta consiste<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> hecho <strong>de</strong> que <strong>la</strong> actividad que se produce llegue a ponerse <strong>en</strong> contacto<br />

con <strong>de</strong>terminadas circunstancias exteriores, pero <strong>en</strong> este grupo hay que distinguir,<br />

según que <strong>la</strong> circunstancia, cuya inmediación se· exige, sea a su vez, un sujeto,<br />

un objeto o una nueva actividadll.Es concretam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> inmediación <strong>de</strong><br />

sujeto (págs. 308-309), don<strong>de</strong> podrá reconocerse una afinidad con <strong>el</strong> concepto <strong>de</strong><br />

<strong>forma</strong> receptiva antes expuesto. Por lo <strong>de</strong>más, no se <strong>de</strong>be olvidar que <strong>la</strong> distinción<br />

<strong>de</strong> GUASP, aparte <strong>de</strong> referirse concretam<strong>en</strong>te a los actos jurídicos procesales,<br />

se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong> <strong>en</strong> un p<strong>la</strong>no normativo, <strong>en</strong> tanto que <strong>la</strong> distinción aquí esbozada, sugerida<br />

por <strong>la</strong> consi<strong>de</strong>ración <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>forma</strong> <strong>en</strong> los actos jurídicos negociales, qUeda <strong>de</strong>ntro<br />

<strong>de</strong> una perspectiva dogmática.<br />

216


El empleo <strong>de</strong> un l<strong>en</strong>guaje oral o mímico, supuesto que se pret<strong>en</strong>da<br />

dotar a lo expresado <strong>de</strong> r<strong>el</strong>evancia jurídica, impone una separación <strong>en</strong>tre<br />

los medios <strong>de</strong> manifestación y los instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> recepción <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

voluntad.<br />

La <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ración que toma cuerpo <strong>en</strong> <strong>la</strong> voz o <strong>en</strong> <strong>el</strong> gesto se hace<br />

pres<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> mundo jurídico cuando su exposición -a través <strong>de</strong> cualquiera<br />

<strong>de</strong> esos medios- ti<strong>en</strong>e lugar ante instrum<strong>en</strong>tos idóneos -testigos,<br />

<strong>funcion</strong>ario calificado- que puedan dar noticia <strong>de</strong> su exist<strong>en</strong>cia.<br />

Esta pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> «fedatarios» <strong>en</strong> <strong>el</strong> mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> exteriorizar <strong>la</strong> voluntad,<br />

<strong>en</strong> cuanto manti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> r<strong>el</strong>evancia jurídica <strong>de</strong>l acto realizado,<br />

es lo que propiam<strong>en</strong>te constituye <strong>la</strong> <strong>forma</strong> receptiva.<br />

De un modo m<strong>en</strong>os pat<strong>en</strong>te se aprecia también <strong>la</strong> distinción <strong>en</strong> caso<br />

<strong>de</strong> emplear como medio <strong>de</strong> manifestación so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>la</strong> escritura. El<br />

mismo instrum<strong>en</strong>to cumple <strong>en</strong>tonces, a <strong>la</strong> vez que una función <strong>de</strong> manifestación,<br />

una finalidad <strong>de</strong> adveración. Los signos literales sirv<strong>en</strong> no<br />

sólo para emitir <strong>la</strong> voluntad sino también -<strong>en</strong> cuanto quedan p<strong>la</strong>smados<br />

docum<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te- para dar<strong>la</strong> a conocer.<br />

Una vez concIuído <strong>el</strong> acto jurídico. queda <strong>la</strong> <strong>forma</strong> receptiva para<br />

lo sucesivo como signo <strong>de</strong> aut<strong>en</strong>ticidad -<strong>de</strong> exist<strong>en</strong>cia- <strong>de</strong>l acto realizado<br />

y, a <strong>la</strong> vez, puesto que <strong>la</strong> <strong>forma</strong> expresiva se agota <strong>en</strong> <strong>la</strong> emisión<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> voluntad, como medio <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> voluntad <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rada.<br />

Advirtamos, antes <strong>de</strong> <strong>en</strong>trar <strong>en</strong> <strong>el</strong> análisis <strong>de</strong> esta doble función,<br />

que <strong>la</strong> <strong>forma</strong> jurídica <strong>en</strong> s<strong>en</strong>tido técnico, como cualidad <strong>de</strong> perfección<br />

<strong>de</strong>l acto jurídico sólo se ti<strong>en</strong>e <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> emitida completam<strong>en</strong>te <strong>la</strong><br />

voluntad y vertida por <strong>en</strong>tero <strong>en</strong> los instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> recepción 8.<br />

Para ejemplificar <strong>de</strong> algún modo <strong>la</strong> distinción con refer<strong>en</strong>cia a<br />

un concreto p<strong>la</strong>no normativo, podría <strong>de</strong>cirse que, <strong>en</strong> <strong>el</strong> marco <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

disciplina canónica <strong>de</strong> c<strong>el</strong>ebración, <strong>la</strong>s especialida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l <strong>matrimonio</strong><br />

por medio <strong>de</strong> intérprete y <strong>de</strong>l <strong>matrimonio</strong> por procurador vi<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong>cuadradas<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> categoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>forma</strong> «emisión», mi<strong>en</strong>tras que <strong>la</strong> distinción<br />

<strong>en</strong>tre <strong>forma</strong> ordinaria (c. 1094) y <strong>forma</strong> extraordinaria (c. 1098)<br />

se refiere a dos varieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>forma</strong> <strong>en</strong> s<strong>en</strong>tido técnico -<strong>forma</strong><br />

«recepción»<br />

3. Al analizar <strong>la</strong> razón <strong>de</strong> ser <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>forma</strong> jurídica, aparece, como<br />

8. De propósito nos limitamos a apuntar <strong>la</strong> distinción sin <strong>en</strong>trar <strong>en</strong> su <strong>de</strong>sarrollo.<br />

No es necesario, por otra parte. a los fines <strong>de</strong> este estudio, sobrepasar <strong>el</strong> tono<br />

didáctico empleado <strong>en</strong> su p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>to. Pero convi<strong>en</strong>e advertir que se ti<strong>en</strong><strong>en</strong> pres<strong>en</strong>tes<br />

<strong>la</strong>s consecu<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> su aplicación <strong>en</strong> un or<strong>de</strong>nami<strong>en</strong>to jurídico <strong>de</strong>terminado.<br />

La noción dogmática <strong>de</strong> <strong>forma</strong> «receptiva» se completa con <strong>la</strong> <strong>de</strong> «condiciones <strong>forma</strong>les»,<br />

impuestas <strong>en</strong> los distintos sistemas legis<strong>la</strong>tivos para <strong>el</strong> régim<strong>en</strong> <strong>de</strong> una<br />

concreta institución, lo que <strong>de</strong>be t<strong>en</strong>erse <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta principalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> campo <strong>de</strong><br />

los negocios l<strong>la</strong>mados «solemnes». En <strong>el</strong> testam<strong>en</strong>to ológrafo <strong>la</strong> <strong>forma</strong> «receptiva»<br />

es <strong>la</strong> escritura; «condiciones» para <strong>la</strong> vali<strong>de</strong>z <strong>de</strong> esta <strong>forma</strong>: autografía total. fecha<br />

y firma. En <strong>el</strong> <strong>matrimonio</strong> canónico, <strong>la</strong> <strong>forma</strong> «receptiva» ordinaria consiste <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

asist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l sacerdote y los testigos; «condiciones» para <strong>la</strong> vali<strong>de</strong>z <strong>de</strong> esta <strong>forma</strong>:<br />

si asiste <strong>el</strong> párroco o <strong>el</strong> Ordinario, canónica posesión <strong>de</strong> su b<strong>en</strong>eficio, actuación <strong>en</strong><br />

los confines <strong>de</strong> su territorio, etc.; si asiste sacerdote <strong>de</strong>legado. lic<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> los términos<br />

<strong>de</strong>l c. 1096; etc.<br />

217


función más inmediata y evi<strong>de</strong>nte, su finalidad <strong>de</strong> dar a conocer <strong>el</strong><br />

acto jurídico realizado. Con esta función, que l<strong>la</strong>maremos <strong>de</strong> publicidad,<br />

se ofrece <strong>la</strong> <strong>forma</strong> como <strong>el</strong>em<strong>en</strong>to objetivo <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l<br />

acto para su r<strong>el</strong>evancia jurídica y, particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te, para su protección<br />

jurisdicional.<br />

. Supuesta <strong>la</strong> observancia <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>forma</strong> y, con <strong>el</strong><strong>la</strong>, <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia jurídIca<br />

<strong>de</strong>l acto, advertimos una segunda función, que atañe particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te<br />

a <strong>la</strong> <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ración <strong>de</strong> voluntad. Esta se conoce a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>forma</strong><br />

receptiva, <strong>en</strong> <strong>la</strong> que, durante <strong>el</strong> proceso <strong>forma</strong>tivo <strong>de</strong>l acto, ha<br />

ido p<strong>la</strong>smándose hasta quedar <strong>en</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong> fijada <strong>de</strong>finitivam<strong>en</strong>te. En <strong>el</strong><br />

caso <strong>de</strong>l <strong>matrimonio</strong>, dado que no ti<strong>en</strong>e ocasión <strong>de</strong> <strong>de</strong>splegarse <strong>la</strong> autonomía<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s partes, toda <strong>la</strong> <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ración <strong>de</strong> voluntad se reduce al hecho<br />

simplicísimo <strong>de</strong>l intercambio


En segundo lugar, <strong>la</strong> <strong>forma</strong> significa que <strong>el</strong> cons<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to exteriorizado<br />

-<strong>en</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong> recibido- correspon<strong>de</strong> al querer <strong>de</strong> <strong>la</strong>s partes. Esta<br />

será <strong>la</strong> reg<strong>la</strong> g<strong>en</strong>eral. Pue<strong>de</strong> darse, y <strong>de</strong> hecho se da con frecu<strong>en</strong>cia,<br />

una discordancia <strong>en</strong>tre voluntad real y cons<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to apar<strong>en</strong>te. Pero<br />

<strong>la</strong> discordancia es excepcional, y por <strong>el</strong>lo, para ser t<strong>en</strong>ida <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta, ha<br />

<strong>de</strong> probarse. Mi<strong>en</strong>tras falte esta prueba, <strong>el</strong> cons<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to <strong>forma</strong>l se<br />

presume real. Esta es verda<strong>de</strong>ram<strong>en</strong>te una función <strong>de</strong> certeza.<br />

Veamos ahora <strong>el</strong> s<strong>en</strong>tido <strong>en</strong> que se realiza esa doble función <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>forma</strong> jurídica <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>matrimonio</strong> canónico. Para <strong>el</strong>lo será útil marcar<br />

<strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> criterio que <strong>en</strong> este punto separa al or<strong>de</strong>nami<strong>en</strong>to<br />

canónico <strong>de</strong> los or<strong>de</strong>nami<strong>en</strong>tos secu<strong>la</strong>res.<br />

4. Actualm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> función <strong>de</strong> seguridad <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>forma</strong> es un principio<br />

común al Derecho matrimonial


A nosotros nos interesa más ese texto como punto <strong>de</strong> contraste <strong>de</strong>l<br />

principio <strong>de</strong> seguridad.<br />

En <strong>la</strong> <strong>de</strong>cretal <strong>de</strong> Alejandro !II se establece que <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> publicado<br />

<strong>el</strong> <strong>matrimonio</strong> c<strong>la</strong>n<strong>de</strong>stino, y tras su verificación oportuna, se le<br />

t<strong>en</strong>ga como contraído ante <strong>la</strong> Iglesia <strong>de</strong>s<strong>de</strong> un principio.<br />

Aunque <strong>el</strong> reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l <strong>matrimonio</strong> supone lógicam<strong>en</strong>te <strong>la</strong><br />

noticia <strong>de</strong> su exist<strong>en</strong>cia, . <strong>el</strong> efecto jurídico <strong>de</strong> <strong>la</strong> publicación -que se<br />

t<strong>en</strong>ga como contraído in conspectu Ecclesiae <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> intercambio c<strong>la</strong>n<strong>de</strong>stino<br />

<strong>de</strong>l cons<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to- queda fuera <strong>de</strong>l cauce <strong>de</strong>l principio <strong>de</strong><br />

seguridad. Que <strong>la</strong> Iglesia acepte como fi<strong>de</strong>digno, <strong>en</strong> sustitución <strong>de</strong> .una<br />

<strong>forma</strong> receptiva <strong>de</strong>l cons<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to --in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>dizada <strong>de</strong>l arbitrio <strong>de</strong> los<br />

contray<strong>en</strong>tes-, <strong>el</strong> testimonio subjetivo y discrecional <strong>de</strong> los propios<br />

cónyuges -«si personae contrah<strong>en</strong>tium hoc voluerint publicar<strong>el</strong>l- supone<br />

un amplio marg<strong>en</strong> <strong>de</strong> inseguridad para <strong>la</strong> suerte jurídica <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

re<strong>la</strong>ción creada. El p<strong>el</strong>igro para <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción aparece <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> mom<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> c<strong>el</strong>ebración c<strong>la</strong>n<strong>de</strong>stina y se manti<strong>en</strong>e in<strong>de</strong>finidam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> fase<br />

previa a <strong>la</strong> noticia <strong>de</strong>l <strong>matrimonio</strong>, <strong>en</strong> <strong>la</strong> que, por <strong>de</strong>sconocerse <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong>l acto matrimonial, no es posible conocer <strong>en</strong> <strong>el</strong> or<strong>de</strong>n jurisdicional<br />

<strong>la</strong> realidad jurídica <strong>de</strong> esa unión <strong>en</strong> trances <strong>de</strong> conflicto. La<br />

inseguridad se muestra con proporciones agravadas si p<strong>en</strong>samos <strong>en</strong> los<br />

casos <strong>en</strong> que, no pudi<strong>en</strong>do actuar <strong>el</strong> impedim<strong>en</strong>to <strong>de</strong> vínculo, contraiga<br />

cualquiera <strong>de</strong> los cónyuges nuevo <strong>matrimonio</strong> con tercera persona. La<br />

realidad <strong>de</strong> lq primera unión queda jurídicam<strong>en</strong>te reducida -<strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

fuero externo- a <strong>la</strong> mínima expresión cuando <strong>la</strong> segunda se c<strong>el</strong>ebra<br />

<strong>forma</strong>lm<strong>en</strong>te. En tal caso, es lo más probable que <strong>en</strong> <strong>el</strong> fuero externo<br />

<strong>la</strong> segunda prevalezca fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> primera.<br />

Este clima <strong>de</strong> inseguridad <strong>en</strong> torno a los <strong>matrimonio</strong>s c<strong>la</strong>n<strong>de</strong>stinos<br />

fue sin duda <strong>el</strong> motivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>cisión, ac<strong>el</strong>erada por <strong>el</strong> aguijón <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Re<strong>forma</strong> protestante 15, <strong>de</strong> <strong>el</strong>evar <strong>la</strong> <strong>forma</strong> a <strong>el</strong>em<strong>en</strong>to constitutivo <strong>de</strong>l<br />

acto jurídico matrimonial. Fr<strong>en</strong>te al principio <strong>de</strong> vali<strong>de</strong>z <strong>de</strong>l nudo cons<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to<br />

1\ <strong>la</strong> <strong>forma</strong> jurídica asumirá <strong>en</strong> este tránsito histórico<br />

<strong>de</strong>l Derecho matrimonial <strong>de</strong> <strong>la</strong> Iglesia una c<strong>la</strong>ra función protectora<br />

<strong>de</strong>l <strong>matrimonio</strong> y <strong>de</strong> <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción jurídica por él g<strong>en</strong>erada, garantizando<br />

así no sólo <strong>la</strong> estabilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción sino también <strong>el</strong> recto ejercicio<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> libertad <strong>en</strong> <strong>la</strong> c<strong>el</strong>ebración <strong>de</strong>l acto 17.<br />

Esta función <strong>de</strong> seguridad <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>forma</strong> pres<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> <strong>el</strong> Derecho <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

15. Cfr. GISMONDI, L'attuazione dottrinaria e ·pratica <strong>de</strong>lle norme tri<strong>de</strong>ntine sul<strong>la</strong><br />

<strong>forma</strong> <strong>de</strong>l <strong>matrimonio</strong>, cit., pág. 257.<br />

16. Aquí qUizá podría hab<strong>la</strong>rse <strong>de</strong> principio <strong>de</strong> máxima libertad, pero esta expresión<br />

ofrecería un s<strong>en</strong>tido algo equívoco. El principio <strong>de</strong> seguridad. rectam<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong>t<strong>en</strong>dido. no se contrapone al principio <strong>de</strong> libertad. La seguridad jurídica no resta<br />

vigor a <strong>la</strong> libertad sino, al contrario, le presta eficacia al servir <strong>de</strong> garantía<br />

para su recto ejercicio.<br />

17. A veces, <strong>la</strong>s i<strong>de</strong>as <strong>de</strong> estabilidad <strong>de</strong> re<strong>la</strong>ción y <strong>de</strong> libertad <strong>en</strong> <strong>la</strong> c<strong>el</strong>ebración<br />

<strong>de</strong>l acto se pres<strong>en</strong>tan <strong>en</strong> <strong>la</strong> doctrina. más que como principios coordinados. como<br />

fuerzas antagónicas <strong>de</strong> una ardua dialéctica jurídica. Vid., por ej., DOSSETTI, G., La<br />

viol<strong>en</strong>za n<strong>el</strong> <strong>matrimonio</strong> in diritto <strong>canonico</strong>, Mi<strong>la</strong>no 1943, núms. 9 y lO, págs. 24-30;<br />

esp. pág. 30; GISMONDI, L'attuazione dottrinaria ... , cit., pág. 275.<br />

220


En suma, vemos que, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> punto <strong>de</strong> vista <strong>de</strong> <strong>la</strong> función <strong>de</strong> seguridad,<br />

se configura <strong>la</strong> <strong>forma</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> Derecho secu<strong>la</strong>r con un perfil<br />

rígido, como exig<strong>en</strong>cia absoluta, in<strong>de</strong>rogable, equiparada <strong>en</strong> su valor<br />

es<strong>en</strong>cial a los <strong>de</strong>más <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos constitutivos <strong>de</strong>l acto, <strong>de</strong> tal modo que<br />

<strong>la</strong> interv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>l <strong>funcion</strong>ario autorizante alcanza «tanto valor como<br />

<strong>el</strong> cons<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> los contray<strong>en</strong>tes, contribuy<strong>en</strong>do <strong>en</strong> igual medida<br />

a <strong>la</strong> perfección <strong>de</strong>l <strong>matrimonio</strong>» 26. De aquí que no se conciba <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong>l <strong>matrimonio</strong> civil sin <strong>la</strong> observancia <strong>de</strong> <strong>forma</strong>.<br />

En <strong>el</strong> Derecho canónico <strong>la</strong> <strong>forma</strong> ti<strong>en</strong>e un valor bastante más mo<strong>de</strong>sto.<br />

Limitada siempre a su función <strong>de</strong> publicidad, nunca alcanza una<br />

fuerza superior, ni siquiera equiparable a <strong>la</strong> <strong>de</strong>l cons<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to. Cierto<br />

que constituye un <strong>el</strong>em<strong>en</strong>to constitutivo <strong>de</strong> vali<strong>de</strong>z <strong>de</strong>l <strong>matrimonio</strong>,<br />

pero este valor es<strong>en</strong>cial -<strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l necesario <strong>en</strong>c<strong>la</strong>ve sistemático<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> exig<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>forma</strong>- sólo se justifica <strong>en</strong> cuanto <strong>la</strong> <strong>forma</strong> contribuye<br />

a <strong>la</strong> perfección jurídica <strong>de</strong>l cons<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to, dotándolo <strong>de</strong> publicidad.<br />

En cuanto no es una limitación que reste vigor al cons<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to<br />

sino un medio que hace posible su protección, se compr<strong>en</strong><strong>de</strong><br />

que excepcionalm<strong>en</strong>te -cuando <strong>la</strong> publicidad que se ti<strong>en</strong>e a través<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>forma</strong> pue<strong>de</strong> obt<strong>en</strong>erse por otro camino- admita <strong>el</strong> Derecho <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> Iglesia <strong>la</strong> realidad <strong>de</strong>l vínculo matrimonial por obra <strong>de</strong>l mero cons<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to<br />

(disp<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> <strong>forma</strong>, sanatio in radice), o por virtud <strong>de</strong><br />

un cons<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to recogido <strong>en</strong> <strong>forma</strong> simplificada (<strong>forma</strong> extraordinaria).<br />

5. Hasta aquí nos hemos referido a <strong>la</strong> <strong>forma</strong> <strong>en</strong> su función <strong>de</strong> seguridad.<br />

La difer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> actitud <strong>de</strong>l Derecho secu<strong>la</strong>r y <strong>el</strong> Derecho<br />

canónico <strong>de</strong>staca con mayor r<strong>el</strong>ieve al contemp<strong>la</strong>r <strong>la</strong> <strong>forma</strong> <strong>en</strong><br />

su función <strong>de</strong> certeza.<br />

Asi como <strong>la</strong> función <strong>de</strong> seguridad se basa <strong>en</strong> <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>forma</strong> para <strong>la</strong> válida conclusión <strong>de</strong>l acto matrimonial, fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> situación<br />

<strong>de</strong> inseguridad que supondría <strong>la</strong> admisión <strong>de</strong> vali<strong>de</strong>z <strong>de</strong>l acto<br />

concluido sin <strong>forma</strong> jurídica (<strong>matrimonio</strong> c<strong>la</strong>n<strong>de</strong>stino) o con un grave<br />

<strong>de</strong>fecto <strong>forma</strong>l. <strong>la</strong> función <strong>de</strong> certeza se funda <strong>en</strong> <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> mant<strong>en</strong>er<br />

como principio <strong>la</strong> integridad y seriedad <strong>de</strong>l cons<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to manifestado<br />

<strong>forma</strong>lm<strong>en</strong>te. La función <strong>de</strong> certeza no se <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>ta con un<br />

problema <strong>de</strong> <strong>forma</strong>, sino Que parte <strong>de</strong> una <strong>forma</strong> ya exist<strong>en</strong>te, íntegra.<br />

no <strong>de</strong>fectuosa, para afirmar <strong>la</strong> efectiva realidad <strong>de</strong>l cons<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>-<br />

ordinam<strong>en</strong>ti a ispirazione confessionale cattolica, «11 diritto ecclesiastico». LXVII<br />

(956). Parte l. pág. 111, nota 2. acusa <strong>la</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia a <strong>en</strong>cuadrar <strong>en</strong> <strong>la</strong> categoría <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> inexist<strong>en</strong>cia jurídica. antes que <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong> nulidad. los actos car<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>forma</strong>. Por<br />

su parte trata <strong>de</strong> explicar esta t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia consi<strong>de</strong>rando que «es <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> requisitos<br />

<strong>forma</strong>les lo que más fácilm<strong>en</strong>te pue<strong>de</strong> impedir <strong>la</strong> recognoscibilidad <strong>de</strong>l negocio<br />

a los fines <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntificación <strong>de</strong>l miSmOl). Con esta explicación no se justifica<br />

que <strong>el</strong> negocio car<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>forma</strong> que<strong>de</strong> naturalm<strong>en</strong>te vocado a <strong>la</strong> inexist<strong>en</strong>cia jurídica.<br />

Tal f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o supone un previo p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>forma</strong> jurídica prescrita<br />

como único medio <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntificación <strong>de</strong>l cons<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to matrimonial.<br />

26. GARCÍA CANTERO. op. cit.. pág. 203.<br />

223


to que tal <strong>forma</strong> conti<strong>en</strong>e y anuncia. La función <strong>de</strong> certeza consiste<br />

pues, <strong>en</strong> <strong>el</strong> mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l principio <strong>de</strong> Que <strong>el</strong> cons<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to re:<br />

cibido <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>forma</strong> observada <strong>de</strong>be t<strong>en</strong>erse como cierto, es <strong>de</strong>cir como<br />

correspondi<strong>en</strong>te al interno querer <strong>de</strong> <strong>la</strong>s partes. Se hab<strong>la</strong> <strong>de</strong> certeza<br />

e? un s<strong>en</strong>tido moral, <strong>en</strong> cuanto no es <strong>de</strong>l todo segura esa correspon<strong>de</strong>n­<br />

CIa. La prueba <strong>de</strong> una discordancia <strong>de</strong>termina <strong>la</strong> sustitución <strong>en</strong> <strong>el</strong> terr<strong>en</strong>o<br />

jurisdicional <strong>de</strong>l apriorístico criterio <strong>de</strong> certeza, prefigurado <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> <strong>forma</strong>, por <strong>la</strong> verdad sobre <strong>la</strong> realidad <strong>de</strong>l cons<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to 27. De<br />

otro modo, cabe <strong>de</strong>cir que <strong>la</strong> función <strong>de</strong> certeza predica una correspon<strong>de</strong>ncia<br />

<strong>en</strong>tre cons<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to <strong>forma</strong>l y voluntad real. En caso <strong>de</strong><br />

litigio pue<strong>de</strong> <strong>la</strong> prueba <strong>de</strong>s<strong>en</strong>mascarar tal correspon<strong>de</strong>ncia apar<strong>en</strong>te y<br />

afirmar, fr<strong>en</strong>te al cons<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to <strong>forma</strong>l, <strong>la</strong> realidad sobre <strong>el</strong> cons<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to<br />

(falta <strong>de</strong> cons<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to).<br />

La función <strong>de</strong> certeza radicada <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>forma</strong> opera con diversa fuerza<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> or<strong>de</strong>nami<strong>en</strong>to secu<strong>la</strong>r y <strong>en</strong> <strong>el</strong> canónico. En g<strong>en</strong>eral, <strong>en</strong> los<br />

or<strong>de</strong>nami<strong>en</strong>tos secu<strong>la</strong>res se <strong>de</strong>scarta <strong>de</strong> antemano <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong><br />

una prueba contraria al principio <strong>de</strong> certeza, <strong>de</strong> modo que <strong>la</strong> <strong>forma</strong><br />

27. En rigor. sólo pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>cirse que <strong>la</strong> certeza acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l cons<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to<br />

-ligada con fuerza <strong>de</strong> presunción iuris tantum a <strong>la</strong> <strong>forma</strong>- pier<strong>de</strong> su<br />

vigor ante <strong>la</strong> mayor certeza <strong>de</strong> <strong>la</strong> prueba. La realidad <strong>de</strong>l cons<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to permanece<br />

siempre oculta a <strong>la</strong> investigación judicial. El juicio es. por <strong>el</strong>lo. siempre susceptible<br />

<strong>de</strong> progreso. Su valor resi<strong>de</strong> <strong>en</strong> su int<strong>en</strong>cional ori<strong>en</strong>tación a <strong>la</strong> verdad. Hay <strong>en</strong><br />

este punto una difer<strong>en</strong>cia notable <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> jurisdición estatal y <strong>la</strong> eclesiástica. En<br />

aquél<strong>la</strong> hay un mom<strong>en</strong>to <strong>en</strong> que se coarta <strong>el</strong> progreso <strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to jurisdicional.<br />

y por <strong>el</strong> principio <strong>de</strong> «cosa juzgada» se hace firme <strong>la</strong> s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>cia. En <strong>la</strong> jurisdición<br />

eclesiástica. por <strong>el</strong> contrario. <strong>la</strong>s causas sobre <strong>el</strong> estado <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas nunca<br />

pasan a cosa juzgada (cc. 1903. 1989). ¿Significa esto una <strong>de</strong>rogación <strong>de</strong>l principio <strong>de</strong><br />

certeza? Fe<strong>de</strong>le. al estudiar ese contraste. <strong>en</strong><strong>la</strong>za <strong>el</strong> principio <strong>de</strong> cosa juzgada al<br />

principio <strong>de</strong> certeza: «Indudablem<strong>en</strong>te <strong>el</strong> principio <strong>de</strong> cosa juzgada es manifestación<br />

directa <strong>de</strong>l principio <strong>de</strong> certeza <strong>de</strong>l Derecho. El or<strong>de</strong>nami<strong>en</strong>to canónico sacrifica<br />

este principio para satisfacer <strong>la</strong> exig<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> evitar <strong>el</strong> periculum· animae, ya<br />

que <strong>el</strong> fundam<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l principio canónico <strong>de</strong> que <strong>la</strong>s s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> causas <strong>de</strong> statu<br />

personarum no pasan nunca a cosa juzgada (can. 1903. 1989) resi<strong>de</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> ratio peccatí,<br />

<strong>en</strong> p.l periculum anima<strong>el</strong>l. (La certezza <strong>de</strong>l diritto e l'ordinam<strong>en</strong>to <strong>canonico</strong>,<br />

<strong>en</strong> «Archivio di diritto ecclesiasticoll. V. 1943. pág. 374) . A nuestro modo <strong>de</strong> ver. <strong>el</strong><br />

principio <strong>de</strong> certeza no es incompatible con <strong>el</strong> fin <strong>de</strong> <strong>la</strong> salus animarum. El or<strong>de</strong>nami<strong>en</strong>to<br />

canónico no sacrifica <strong>el</strong> principio <strong>de</strong> certeza a <strong>la</strong>s exig<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> su fin sobr<strong>en</strong>atural<br />

sino que 10 or<strong>de</strong>na <strong>en</strong> función <strong>de</strong> este fin. Así se advierte c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te <strong>en</strong> materia<br />

matrimonial. sólo que <strong>en</strong> <strong>la</strong> regu<strong>la</strong>ción canónica <strong>el</strong> principio <strong>de</strong> certeza no alcanza <strong>la</strong><br />

importancia que <strong>en</strong> <strong>la</strong> misma materia le atribuy<strong>en</strong> los or<strong>de</strong>nami<strong>en</strong>tos secu<strong>la</strong>res. En<br />

éstos. obe<strong>de</strong>ce a imperativos <strong>de</strong> seguridad y <strong>de</strong> legalidad. aun a costa <strong>de</strong> exig<strong>en</strong>cias <strong>de</strong><br />

libertad. En aquél. <strong>en</strong> cambio. <strong>el</strong> principio <strong>de</strong> certeza. aunque satisface exig<strong>en</strong>cias <strong>de</strong><br />

seguridad. no se propone <strong>la</strong> seguridad como fin sino como medio <strong>de</strong> actuación jurfdica<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> libertad. En cuanto al fundam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> exclusión <strong>de</strong> <strong>la</strong> doctrina <strong>de</strong> cosa juzgada<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s causas <strong>de</strong> statu personarum, no creemos que radique precisam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> periculum<br />

anima e sino más bi<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> especial afán con que <strong>en</strong> este terr<strong>en</strong>o se busca <strong>la</strong> verdad,<br />

«ley <strong>de</strong> <strong>la</strong> justicia» según <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza tomista (recordada por Pío XII <strong>en</strong> su alocución<br />

<strong>de</strong> 1 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 1942 sobre <strong>la</strong> certeza moral -AAS. XXXIV, 1942. págs. 338-<br />

343-), En g<strong>en</strong>eral. sobre <strong>el</strong> alcance <strong>de</strong> <strong>la</strong> certeza <strong>de</strong>l Derecho <strong>en</strong> <strong>el</strong> or<strong>de</strong>nami<strong>en</strong>to<br />

canónico vid. CAPOGRASSI. G.. La certezza <strong>de</strong>l diritto neZZ'ordinam<strong>en</strong>to <strong>canonico</strong>,<br />

«Ephemeri<strong>de</strong>s iuris. canonici», V (1949), pág. 30; Y <strong>la</strong>s consi<strong>de</strong>raciones <strong>de</strong> LoMBAR­<br />

DÍA. P., Sobre <strong>la</strong>s características g<strong>en</strong>erales <strong>de</strong>l or<strong>de</strong>nami<strong>en</strong>to canónico, «Temis», Revista<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Facultali <strong>de</strong> Derecho <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> Zaragoza, núm. 5, 1959. esp.<br />

pág. 89.<br />

224


queda erigida, ante problemas <strong>de</strong> discordancia voluntas-<strong>forma</strong>. <strong>en</strong> suprema<br />

razón <strong>de</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l <strong>matrimonio</strong>. En cambio, <strong>en</strong> <strong>el</strong> Derecho<br />

canónico, que persigue con tesón <strong>la</strong> primacía <strong>de</strong> <strong>la</strong> verdad, se permite<br />

<strong>la</strong> indagación <strong>de</strong>l cons<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to real, y su preval<strong>en</strong>cia, mediante prueba,<br />

sobre <strong>el</strong> cons<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to implicado <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>forma</strong>.<br />

De este modo, <strong>el</strong> principio <strong>de</strong> certeza <strong>forma</strong>l propio <strong>de</strong>l or<strong>de</strong>nami<strong>en</strong>to<br />

canónico resulta. diverso <strong>de</strong>l principio que parale<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te pero<br />

con mayor gravedad manti<strong>en</strong>e <strong>el</strong> Derecho secu<strong>la</strong>r; si no <strong>en</strong> un s<strong>en</strong>tido<br />

rigurosam<strong>en</strong>te exacto, sí, al m<strong>en</strong>os, <strong>en</strong> un grado notable <strong>de</strong> aproximación,<br />

podría formu<strong>la</strong>rse <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>cia dici<strong>en</strong>do que <strong>en</strong> <strong>el</strong> Derecho estatal<br />

<strong>la</strong> presunción <strong>de</strong> correspon<strong>de</strong>ncia <strong>en</strong>tre voluntad real y cons<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to<br />

<strong>forma</strong>l vi<strong>en</strong>e a configurarse con carácter iuris et iure, <strong>en</strong> tanto<br />

que <strong>en</strong> <strong>el</strong> Derecho canónico se manti<strong>en</strong>e simplem<strong>en</strong>te con carácter<br />

iuris tantum.<br />

La <strong>forma</strong> se muestra <strong>en</strong> <strong>el</strong> Derecho civil como ríe'ida objetivación <strong>de</strong>l<br />

cons<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to. En otras pa<strong>la</strong>bras: no existe jurídicam<strong>en</strong>te otro cons<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to<br />

que <strong>el</strong> manifestado <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>forma</strong> requerida 28. Por <strong>el</strong>lo, y a<br />

<strong>de</strong>specho <strong>de</strong> <strong>la</strong> realidad, se afirma que todo <strong>matrimonio</strong> c<strong>el</strong>ebrado <strong>forma</strong>lm<strong>en</strong>te<br />

postu<strong>la</strong> un cons<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to, y que todo cons<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> aspecto <strong>forma</strong>l es jurídicam<strong>en</strong>te inexist<strong>en</strong>te.<br />

A partir <strong>de</strong>l principio <strong>de</strong> absorción <strong>de</strong>l cons<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to matrimonial<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>forma</strong> <strong>de</strong> c<strong>el</strong>ebración se compr<strong>en</strong><strong>de</strong>, siempre con refer<strong>en</strong>cia al<br />

Derecho secu<strong>la</strong>r:<br />

1) que <strong>la</strong>s legis<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong>sconozcan o proscriban <strong>el</strong> cons<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to<br />

condicionado. estableciéndose a veces oue si se pone condición <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

<strong>matrimonio</strong> <strong>de</strong>be t<strong>en</strong>erse por no puesta 29. dado oue <strong>el</strong>lo supondría admitir<br />

<strong>la</strong> separación <strong>en</strong>tre <strong>forma</strong> y cons<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to durante <strong>la</strong> fase <strong>de</strong><br />

p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong> condición (<strong>en</strong> <strong>la</strong> que <strong>el</strong> cons<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to todavía no<br />

existe) :<br />

2) que <strong>la</strong> doctrina ·ci<strong>en</strong>tífica se muestre, <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, reacia a toda<br />

<strong>de</strong>sviación <strong>de</strong>l principio <strong>de</strong> nulidad radical <strong>de</strong>l <strong>matrimonio</strong> <strong>forma</strong>lm<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong>fectuoso -por más que haya mediado serio cons<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to:<br />

3) que tanto <strong>en</strong> <strong>el</strong> campo doctrinal como jurispru<strong>de</strong>ncial se ti<strong>en</strong>-<br />

28. Así. dice DEGNI. a propósito <strong>de</strong>l sistema <strong>de</strong>l nuevo Código civil italiacno.<br />

que «los requisitos es<strong>en</strong>ciales para <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l <strong>matrimonio</strong> se reduc<strong>en</strong> a dos:<br />

<strong>la</strong> diversidad <strong>de</strong> sexo y <strong>la</strong> c<strong>el</strong>ebración ante <strong>el</strong> oficial <strong>de</strong>l estado civil. <strong>en</strong> <strong>la</strong> que se<br />

absorbe (


echo canónico tropieza con dificulta<strong>de</strong>s <strong>en</strong> <strong>la</strong> tarea <strong>de</strong> indagación <strong>de</strong>l<br />

verda<strong>de</strong>ro cons<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to y que, como <strong>el</strong> Derecho secu<strong>la</strong>r, aunque <strong>en</strong><br />

m<strong>en</strong>or medida, se hal<strong>la</strong> falto <strong>de</strong> recursos técnicos para esa <strong>la</strong>bor.<br />

Sin embargo, una fuerza interior impulsa al Derecho canónico y le<br />

<strong>la</strong>nza a <strong>la</strong> búsqueda <strong>de</strong>l verda<strong>de</strong>ro querer. Esa fuerza se hal<strong>la</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>en</strong>traña misma <strong>de</strong>l Derecho canónico, fundam<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> <strong>la</strong> Verdad. En<br />

<strong>el</strong> tema <strong>de</strong>l cons<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to -<strong>de</strong> <strong>la</strong> libertad matrimonial-, más que<br />

<strong>en</strong> otros, <strong>el</strong> Derecho <strong>de</strong> <strong>la</strong> Iglesia no podía m<strong>en</strong>os <strong>de</strong> seguir <strong>la</strong> búsaueda<br />

<strong>de</strong>l verda<strong>de</strong>ro querer, obe<strong>de</strong>ci<strong>en</strong>do a <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza <strong>de</strong> su Fundador:<br />

<strong>la</strong> auténtica libertad no se da fuera <strong>de</strong> <strong>la</strong> Verdad. Veritas liberabit vos<br />

(lo., 8, 32).<br />

En síntesis. En <strong>el</strong> Derecho matrimonial <strong>de</strong> los Estados, ante <strong>la</strong> problemática<br />

originada por posibles discordancias <strong>en</strong>tre <strong>forma</strong> y cons<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to,<br />

domina <strong>la</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia a sos<strong>la</strong>yar <strong>la</strong>s dificulta<strong>de</strong>s <strong>de</strong> indagación<br />

<strong>de</strong> éste, aceptando a priori, como axioma, <strong>la</strong> correspon<strong>de</strong>ncia <strong>en</strong>tre cons<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to<br />

y <strong>forma</strong>, a <strong>de</strong>specho <strong>de</strong> <strong>la</strong>s situaciones <strong>en</strong> que tal equival<strong>en</strong>cia<br />

es irreal.<br />

El Derecho canónico asigna también una función <strong>de</strong> certeza a <strong>la</strong><br />

<strong>forma</strong>, pero. prefiri<strong>en</strong>do siempre <strong>la</strong> verdad a <strong>la</strong> certeza, permite <strong>el</strong><br />

p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> discordancias <strong>en</strong>tre <strong>forma</strong> y cons<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to para <strong>la</strong><br />

indagación <strong>de</strong>l verda<strong>de</strong>ro querer, confirmándose también <strong>en</strong> este aspecto<br />

<strong>el</strong> carácter instrum<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>forma</strong> jurídica, subordinada siempre<br />

¡;l. <strong>la</strong> fuerza soberana <strong>de</strong>l cons<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to.<br />

6. Si por <strong>forma</strong>lismo se <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>el</strong> predominio <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>forma</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

génesis y valoración <strong>de</strong> los actos jurídicos, <strong>de</strong> tal modo que para <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> éstos se consi<strong>de</strong>re aquél<strong>la</strong> como exig<strong>en</strong>cia absolutam<strong>en</strong>te necesaria<br />

y -una vez observada- como presunción inatacable <strong>de</strong> exist<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong>l cons<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to, <strong>de</strong> suerte que toda realidad cons<strong>en</strong>sual que<strong>de</strong> reducida<br />

a mera apari<strong>en</strong>cia solemne, habrá que concluir que es <strong>forma</strong>lista, <strong>en</strong><br />

g<strong>en</strong>eral, <strong>la</strong> ori<strong>en</strong>tación dominante <strong>en</strong> <strong>el</strong> Derecho matrimonial <strong>de</strong> los<br />

Estados -legis<strong>la</strong>ción, doctrina y jurispru<strong>de</strong>ncia- y que no es <strong>forma</strong>lista<br />

<strong>en</strong> manera alguna <strong>el</strong> Derecho matrimonial canónico. El <strong>matrimonio</strong><br />

canónico es ciertam<strong>en</strong>te acto jurídico solemne, pero <strong>de</strong> manera<br />

muy distinta a como lo es <strong>el</strong> <strong>matrimonio</strong> civil.<br />

ENRIQUE LALAGUNA<br />

227

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!