13.05.2013 Views

Claves para o éxito na mellora das poboacións de coello en Galicia

Claves para o éxito na mellora das poboacións de coello en Galicia

Claves para o éxito na mellora das poboacións de coello en Galicia

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

CLAVES PARA O ÉXITO<br />

NA MELLORA DAS POBOACIÓNS DE<br />

COELLO EN GALICIA<br />

Adico este libro á peque<strong>na</strong> Mariña e a<br />

súa <strong>na</strong>i, que son as que máis sofr<strong>en</strong><br />

constantes esperas e as miñas largas<br />

aus<strong>en</strong>cias: ¡espero que me compr<strong>en</strong>dan!


1ª Edición. Junio 2007<br />

COORDINA:<br />

Manuel Martínez Casal<br />

TEXTOS Y FOTOGRAFÍAS:<br />

Vic<strong>en</strong>te Piorno<br />

Manuel Martínez<br />

Carlos Calvete<br />

Rafa Villafuerte<br />

Francisca Castro<br />

Miguel Angel Romero<br />

AGRADECIMIENTOS:<br />

Consellería Medio Ambi<strong>en</strong>te <strong>de</strong> la Xunta <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong><br />

Fe<strong>de</strong>ración Gallega <strong>de</strong> Caza<br />

Tecor <strong>de</strong> Portas<br />

Carm<strong>en</strong> Caji<strong>de</strong> Hervés<br />

DISEÑO Y MAQUETACIÓN<br />

NOVOS Medios<br />

Cal<strong>das</strong> <strong>de</strong> Reis<br />

www.novosmedios.es<br />

IMPRESIÓN<br />

Gráficas Sogal<br />

Depósito Legal: PO-383/07<br />

Ningu<strong>na</strong> parte <strong>de</strong> esta publicación pue<strong>de</strong> ser reproducida<br />

por ningún medio sin permiso escrito por parte <strong>de</strong>l Editor.<br />

info@tecorportas.com


CLAVES PARA O ÉXITO NA MELLORA DAS<br />

POBOACIÓNS DE COELLO EN GALICIA<br />

INDICE<br />

1. Pres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l libro. 6<br />

Autor: Manuel Martínez.<br />

2. Biología y ecología <strong>de</strong>l conejo <strong>de</strong> monte. 8<br />

Autor: Carlos Calvete.<br />

3. Mixomatosis y Enfermedad Hemorrágica Vírica 14<br />

Autor: Carlos Calvete.<br />

4. La gestión cinegética <strong>de</strong>l conejo <strong>de</strong> monte <strong>en</strong> <strong>Galicia</strong> 20<br />

Autor: Vic<strong>en</strong>te Piorno.<br />

5. Métodos <strong>de</strong> evaluación <strong>de</strong> la abundancia. 24<br />

Autor: Carlos Calvete.<br />

6. La regulación <strong>de</strong> la caza. 32<br />

Autor: Carlos Calvete.<br />

7. Mejora <strong>de</strong>l hábitat: manejo <strong>de</strong> la vegetación y madrigueras. 36<br />

Autor: Rafael Villafuerte y Francisca Castro<br />

8. Repoblaciones. 46<br />

Autor: Rafael Villafuerte y Francisca Castro<br />

9. Obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> los conejos <strong>para</strong> repoblación. 54<br />

Autor: Vic<strong>en</strong>te Piorno.<br />

10. El conejo y los predadores. 62<br />

Autor: Rafael Villafuerte y Francisca Castro<br />

5 • el conejo <strong>de</strong> monte


1 Manuel Martínez<br />

Presi<strong>de</strong>nte da Socieda<strong>de</strong> <strong>de</strong> Cazadores <strong>de</strong> Portas.<br />

Pres<strong>en</strong>tación<br />

Unha realida<strong>de</strong> que hai que<br />

cambiar<br />

Non fai moitos anos que as <strong>poboacións</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>coello</strong> eran moi abundantes <strong>en</strong> <strong>Galicia</strong><br />

e algo máis importante aínda, cubrían<br />

unha ampla superficie da nosa<br />

Comunida<strong>de</strong>. En case que calquera<br />

recuncho podías atopar un alegre <strong>coello</strong>.<br />

En moi pouco tempo estamos xa a sufrir<br />

as consecu<strong>en</strong>cias da escaseza e <strong>na</strong>lgúns<br />

lugares ata a <strong>de</strong>saparición total <strong>de</strong>ste<br />

<strong>en</strong>trañable e simpático roedor.<br />

Os tempos cambiaron, cada día trabállase<br />

m<strong>en</strong>os o campo, as <strong>en</strong>fermida<strong>de</strong>s atacan,<br />

a presión cinexética é maior, os <strong>de</strong>predadores<br />

aum<strong>en</strong>tan, os lumes arrasan, as<br />

el conejo <strong>de</strong> monte • 6<br />

re<strong>poboacións</strong> fallan e outras peque<strong>na</strong>s<br />

cousas que s<strong>en</strong> lugar a dúbida conlevan<br />

a esta preocupante situación pola que<br />

atravesan hoxe <strong>en</strong> día as <strong>poboacións</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>coello</strong> <strong>en</strong> <strong>Galicia</strong>.<br />

Esta é a lam<strong>en</strong>table situación da realida<strong>de</strong><br />

<strong>das</strong> <strong>poboacións</strong> <strong>de</strong> <strong>coello</strong>, a cal, se non<br />

poñemos remedio axiña, pó<strong>de</strong>nos levar<br />

moi pronto a ter que escribir curiosas historias<br />

<strong>de</strong> fermosos días <strong>de</strong> caza <strong>de</strong>n<strong>de</strong> o<br />

pasado e <strong>de</strong>n<strong>de</strong> a nostalxia.<br />

O pasado témolo claro e o futuro podémolo<br />

adiviñar. Pero o maís importante<br />

agora mesmo é p<strong>en</strong>sar <strong>en</strong> pres<strong>en</strong>te ¿Que


estamos a facer por recuperar o <strong>coello</strong><br />

<strong>de</strong> monte?.<br />

Baixo a miña mo<strong>de</strong>sta opinión “pouco e<br />

mal”.<br />

Esta dura labor t<strong>en</strong> que ser responsabilida<strong>de</strong><br />

<strong>de</strong> todos: Administración, cazadores,<br />

agricultores, comunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> montes<br />

e todos aqueles que dunha ou doutra<br />

maneira condicio<strong>na</strong>n a súa exist<strong>en</strong>cia.<br />

S<strong>en</strong> esta complicida<strong>de</strong> <strong>en</strong>tre as partes é<br />

escusado seguir loitando. A guerra está<br />

perdida.<br />

Ímonos ir por un íntre a esa máxica noite<br />

do 5 <strong>de</strong> xaneiro e soñemos, soñemos<br />

cunha administración comprometida<br />

apoiando técnica e economicam<strong>en</strong>te, uns<br />

agricultores e gan<strong>de</strong>iros respetuosos cos<br />

usos do medio, unhas comunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

montes que non p<strong>en</strong>s<strong>en</strong> única e exclusivam<strong>en</strong>te<br />

<strong>na</strong> producción <strong>de</strong> eucaliptos e<br />

<strong>en</strong> <strong>de</strong>sbroces masivos, nuns inc<strong>en</strong>diarios<br />

reconvertidos a vixiantes e como non<br />

nuns responsables <strong>das</strong> socieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

caza que abandon<strong>en</strong> as prácticas habituais<br />

<strong>de</strong> repoboación con gran<strong>de</strong>s cantida<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> <strong>coello</strong>s mercados "on line" e<br />

abando<strong>na</strong>dos á súa sorte. E xa postos a<br />

soñar, porque non, unha vaci<strong>na</strong> efectiva<br />

contra as <strong>en</strong>fermida<strong>de</strong>s dos <strong>coello</strong>s. Case<br />

perfecto verda<strong>de</strong>? Pero soio era un soño.<br />

¡Despertemos! A realida<strong>de</strong> é outra, moi<br />

difer<strong>en</strong>te e Ti és imprescindible <strong>para</strong><br />

po<strong>de</strong>r cambiala.<br />

Este pequ<strong>en</strong>o libro feito <strong>de</strong>n<strong>de</strong> o coñecem<strong>en</strong>to<br />

e a experi<strong>en</strong>cia, basado <strong>en</strong> traballos<br />

ci<strong>en</strong>tíficos pret<strong>en</strong><strong>de</strong> s<strong>en</strong>tar as bases<br />

e servir <strong>de</strong> axuda <strong>para</strong> ese duro traballo<br />

que levan a cabo <strong>en</strong> <strong>Galicia</strong> as<br />

Socieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Caza <strong>na</strong> procura por <strong>mellora</strong>r<br />

as <strong>poboacións</strong> <strong>de</strong> <strong>coello</strong>, agora b<strong>en</strong>,<br />

se Ti cazador es dos que vai seguir tirando<br />

<strong>coello</strong>s ó monte <strong>de</strong> dudosa proce<strong>de</strong>n-<br />

cia, s<strong>en</strong> ningún tipo <strong>de</strong> adaptación, s<strong>en</strong><br />

ningún control sanitario, cunha pura x<strong>en</strong>ética<br />

<strong>de</strong> xaula, por favor non sigas l<strong>en</strong>do<br />

este libro. Non che vale a pe<strong>na</strong> per<strong>de</strong>r<br />

máis tempo, outros xa o per<strong>de</strong>mos por Ti,<br />

pero <strong>de</strong>bes ser consci<strong>en</strong>te que estás contribuindo<br />

á <strong>de</strong>saparición da especie.<br />

¡Ti mesmo!<br />

Hoxe <strong>en</strong> día hai coñecem<strong>en</strong>tos sobre<br />

aspectos básicos do <strong>coello</strong> como po<strong>de</strong>n<br />

ser: a bioloxia, a organización social, a<br />

súa reproducción, a súa alim<strong>en</strong>tación, as<br />

re<strong>poboacións</strong>, etc., os cales se reflexan<br />

nesta publicación e po<strong>de</strong>n ser <strong>de</strong> moita<br />

axuda, por non dicir <strong>de</strong> obrigado cumprim<strong>en</strong>to<br />

<strong>para</strong> <strong>mellora</strong>r os resultados <strong>das</strong><br />

re<strong>poboacións</strong> <strong>de</strong> <strong>coello</strong> <strong>en</strong> <strong>Galicia</strong>.<br />

Espero que así sexa.<br />

Non podía rematar esta pres<strong>en</strong>tación s<strong>en</strong><br />

agra<strong>de</strong>cer a colaboración a todos aqueles<br />

que a fixeron posible: Consellería <strong>de</strong><br />

Medio Ambi<strong>en</strong>te, Fe<strong>de</strong>ración Galega <strong>de</strong><br />

Caza, Socieda<strong>de</strong> <strong>de</strong> Caza <strong>de</strong> Portas e<br />

como non a Dº Vic<strong>en</strong>te Piorno, Dº Carlos<br />

Calvete, Dº Rafael Villafuerte, Dª Francica<br />

Castro e algún máis que seguro me<br />

queda no tinteiro, a todos eles GRAZAS.<br />

Este pequ<strong>en</strong>o libro feito<br />

<strong>de</strong>n<strong>de</strong> o coñecem<strong>en</strong>to e a<br />

experi<strong>en</strong>cia, basado <strong>en</strong><br />

traballos ci<strong>en</strong>tíficos<br />

pret<strong>en</strong><strong>de</strong> s<strong>en</strong>tar as bases<br />

e servir <strong>de</strong> axuda <strong>para</strong> ese<br />

duro traballo que levan a<br />

cabo <strong>en</strong> <strong>Galicia</strong> as<br />

Socieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Caza<br />

7 • el conejo <strong>de</strong> monte


2<br />

Dr. Carlos Calvete<br />

C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Investigación y Tecnología Agroalim<strong>en</strong>taria <strong>de</strong> Aragón (CITA)<br />

Biología y ecología <strong>de</strong>l<br />

conejo <strong>de</strong> monte<br />

Introducción<br />

La caza <strong>de</strong>l conejo silvestre es u<strong>na</strong> <strong>de</strong> las<br />

activida<strong>de</strong>s cinegéticas con mayor tradición<br />

<strong>en</strong> nuestro país, ya que la relativa<br />

abundancia <strong>de</strong> esta especie y su amplia<br />

distribución geográfica han hecho <strong>de</strong> esta<br />

especie u<strong>na</strong> <strong>de</strong> las piezas <strong>de</strong> caza m<strong>en</strong>or<br />

más importantes y más frecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te<br />

cobrada por los amantes <strong>de</strong> la actividad<br />

cinegética <strong>en</strong> nuestros montes.<br />

Conejo <strong>de</strong> monte.<br />

el conejo <strong>de</strong> monte • 8<br />

La tradicio<strong>na</strong>l abundancia <strong>de</strong> sus poblaciones<br />

y su capacidad <strong>de</strong> colonización y<br />

reg<strong>en</strong>eración <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> períodos<br />

adversos fom<strong>en</strong>tó <strong>en</strong> tiempos pasados<br />

u<strong>na</strong> cierta pasividad a la hora <strong>de</strong> su<br />

conocimi<strong>en</strong>to y gestión, consi<strong>de</strong>rándola<br />

frecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te como la especie "comodín"<br />

<strong>de</strong> la caza m<strong>en</strong>or cuya r<strong>en</strong>tabilidad <strong>en</strong><br />

el aprovechami<strong>en</strong>to cinegético estaba


Vivares <strong>de</strong> conejos<br />

exclusivam<strong>en</strong>te sujeta a las variaciones<br />

impuestas por las condiciones ambi<strong>en</strong>tales.<br />

Desgraciadam<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> la actualidad,<br />

los importantes cambios que se<br />

han v<strong>en</strong>ido sucedi<strong>en</strong>do <strong>en</strong> el mundo<br />

rural, con variaciones sustanciales <strong>en</strong> el<br />

uso <strong>de</strong>l suelo y <strong>en</strong> la trasformación <strong>de</strong><br />

los hábitats, así como la inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong><br />

dos importantes <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s como la<br />

mixomatosis y la <strong>en</strong>fermedad hemorrágica,<br />

han reducido drásticam<strong>en</strong>te tanto<br />

la abundancia como la distribución <strong>de</strong> la<br />

especie <strong>en</strong> nuestra región.<br />

Esta rarefacción <strong>de</strong> la especie ha suscitado<br />

un nuevo interés por parte <strong>de</strong>l colecti-<br />

vo <strong>de</strong> cazadores y gestores, este interés<br />

no sólo se caracteriza por un <strong>de</strong>seo <strong>de</strong><br />

racio<strong>na</strong>lizar su aprovechami<strong>en</strong>to cinegético,<br />

al haberse increm<strong>en</strong>tado su apreciación<br />

como pieza <strong>de</strong> caza, sino por conocer<br />

herrami<strong>en</strong>tas <strong>de</strong> gestión que les permitan<br />

fom<strong>en</strong>tar o <strong>en</strong> ocasiones controlar<br />

las <strong>de</strong>nsida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> conejos silvestres.<br />

RESEÑA SOBRE SU BIOLOGIA<br />

Hábitat<br />

Es u<strong>na</strong> especie adaptable y <strong>de</strong> amplia distribución,<br />

no obstante es difícil <strong>en</strong>contrar<br />

poblaciones importantes más allá <strong>de</strong> los<br />

1000 m <strong>de</strong> altitud. No está pres<strong>en</strong>te o <strong>en</strong><br />

forma muy escasa <strong>en</strong> medios homogéneos<br />

como gran<strong>de</strong>s conc<strong>en</strong>traciones <strong>de</strong> cultivos<br />

o bosques, ya que las mejores condiciones<br />

las pres<strong>en</strong>tan aquellos medios<br />

diversos <strong>en</strong> los que las áreas <strong>de</strong> refugio y<br />

9 • el conejo <strong>de</strong> monte


Biología y ecología <strong>de</strong>l conejo<br />

<strong>de</strong> monte.<br />

alim<strong>en</strong>tación se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran mezcla<strong>das</strong>,<br />

optimizando el esfuerzo <strong>de</strong>dicado a la alim<strong>en</strong>tación<br />

y minimizando el riesgo <strong>de</strong> ser<br />

<strong>de</strong>predados. Necesitan <strong>de</strong> zo<strong>na</strong>s con u<strong>na</strong><br />

importante cobertura vegetal (matorral y<br />

herbáceas) ya que ello les proporcio<strong>na</strong><br />

refugio y protección fr<strong>en</strong>te a los <strong>de</strong>predadores,<br />

así como suelos más o m<strong>en</strong>os profundos<br />

(al m<strong>en</strong>os <strong>en</strong>tre 30 y 75cm) don<strong>de</strong><br />

po<strong>de</strong>r construir sus madrigueras o gazaperas.<br />

Las madrigueras son un elem<strong>en</strong>to<br />

importantísimo <strong>para</strong> la persist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> la<br />

especie, aunque <strong>en</strong> zo<strong>na</strong>s con <strong>de</strong>nsa<br />

cobertura vegetal <strong>de</strong> tipo arbustivo los<br />

conejos prefier<strong>en</strong> permanecer la mayor<br />

parte <strong>de</strong> su tiempo sobre la superficie <strong>de</strong>l<br />

suelo. No obstante, las madrigueras se<br />

hac<strong>en</strong> casi indisp<strong>en</strong>sables <strong>para</strong> la reproducción<br />

y protección fr<strong>en</strong>te a <strong>de</strong>predadores<br />

<strong>en</strong> áreas <strong>de</strong> escasa vegetación y <strong>en</strong><br />

hábitats que pres<strong>en</strong>tan condiciones<br />

adversas, tales como temperaturas extremas<br />

o prolonga<strong>das</strong> sequías, al reducir la<br />

Oryctolagus cunículus algirus<br />

el conejo <strong>de</strong> monte • 10<br />

evaporación <strong>de</strong>l agua corporal y por tanto<br />

la necesidad <strong>de</strong> beber.<br />

Alim<strong>en</strong>tación<br />

El conejo es un herbívoro oportunista que<br />

varía su alim<strong>en</strong>tación <strong>en</strong> función <strong>de</strong> las<br />

características <strong>de</strong>l medio. Su sistema<br />

digestivo, y especialm<strong>en</strong>te el mecanismo<br />

<strong>de</strong> la coprofagia está adaptado <strong>para</strong><br />

el aprovechami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> nutri<strong>en</strong>tes <strong>de</strong><br />

baja calidad. Este mecanismo consiste<br />

<strong>en</strong> un doble tránsito <strong>de</strong>l alim<strong>en</strong>to por el<br />

tubo digestivo. El alim<strong>en</strong>to ingerido es<br />

digerido por la flora bacteria<strong>na</strong> que el<br />

conejo posee <strong>en</strong> el intestino ciego, produci<strong>en</strong>do<br />

un tipo especial <strong>de</strong> excrem<strong>en</strong>tos<br />

(cecotrofos) muy ricos <strong>en</strong> proteí<strong>na</strong>s y vitami<strong>na</strong>s,<br />

blandos, <strong>de</strong> color claro y unidos<br />

por u<strong>na</strong> película mucosa que el conejo<br />

vuelve a ingerir directam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el<br />

ano <strong>para</strong> realizar u<strong>na</strong> segunda digestión<br />

<strong>de</strong> los mismos, <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> la cual se produc<strong>en</strong><br />

los excrem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>finitivos. La<br />

coprofagia ti<strong>en</strong>e lugar prefer<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te a


Gazapos <strong>en</strong> pari<strong>de</strong>ra artificial<br />

primeras horas <strong>de</strong>l día, por lo que <strong>en</strong> los<br />

conejos cazados por la maña<strong>na</strong> es posible<br />

observar todavía este tipo <strong>de</strong> excrem<strong>en</strong>tos<br />

<strong>en</strong> el estómago, mezclados con<br />

el resto <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>ido vegetal recién ingerido.<br />

Este mecanismo es especialm<strong>en</strong>te<br />

eficaz <strong>para</strong> su nutrición cuando el alim<strong>en</strong>to<br />

es escaso o <strong>de</strong> muy pobre calidad lo<br />

que le pone <strong>en</strong> v<strong>en</strong>taja fr<strong>en</strong>te a otras<br />

especies <strong>de</strong> herbívoros a la hora <strong>de</strong> colonizar<br />

hábitats margi<strong>na</strong>les o soportar <strong>de</strong><br />

forma trasitoria condiciones ambi<strong>en</strong>tales<br />

adversas. Esta eficacia <strong>de</strong> su a<strong>para</strong>to<br />

digestivo se ve acompañada por u<strong>na</strong> gran<br />

capacidad selectiva <strong>en</strong> la ingestión <strong>de</strong>l alim<strong>en</strong>to<br />

al <strong>de</strong>tectar el cont<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> proteí<strong>na</strong>,<br />

agua y minerales <strong>de</strong> la vegetación,<br />

modificando su ingesta <strong>en</strong> función <strong>de</strong> sus<br />

necesida<strong>de</strong>s y <strong>de</strong>l alim<strong>en</strong>to disponible.<br />

Aunque <strong>para</strong> vivir el conejo no necesita<br />

u<strong>na</strong> alim<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> calidad, y pue<strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tarse<br />

<strong>de</strong> brotes <strong>de</strong> leguminosas, raíces,<br />

especies arbustivas e incluso arbóre-<br />

as (hojas y cortezas), sin embargo <strong>para</strong><br />

alcanzar su máximo pot<strong>en</strong>cial reproductivo<br />

<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>en</strong> gran medida <strong>de</strong> las gramíneas,<br />

ya que <strong>para</strong> iniciar su reproducción<br />

necesita alim<strong>en</strong>tarse <strong>de</strong> gramíneas <strong>en</strong><br />

crecimi<strong>en</strong>to (alim<strong>en</strong>to con un elevado<br />

cont<strong>en</strong>ido proteico), mi<strong>en</strong>tras que <strong>para</strong><br />

llevar a cabo la lactación <strong>de</strong> los gazapos<br />

las conejas necesitan ingerir vegetales<br />

ricos <strong>en</strong> agua.<br />

Reproducción<br />

La reproducción <strong>de</strong> esta especie es<br />

netam<strong>en</strong>te oportunista ya que ti<strong>en</strong>e<br />

lugar siempre que el medio reú<strong>na</strong> las<br />

condiciones a<strong>de</strong>cua<strong>das</strong>, por lo que tanto<br />

el inicio, su duración y la int<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong> la<br />

temporada <strong>de</strong> cría sufr<strong>en</strong> importantes<br />

variaciones <strong>de</strong> un año a otro. En los<br />

machos la actividad reproductora está<br />

regulada por factores climáticos (temperaturas<br />

extremas disminuy<strong>en</strong> su fecundidad)<br />

y ritmos estacio<strong>na</strong>les como el fotoperíodo.<br />

En las hembras el principal fac-<br />

11 • el conejo <strong>de</strong> monte


Biología y ecología <strong>de</strong>l conejo<br />

<strong>de</strong> monte.<br />

Clara difer<strong>en</strong>ciación <strong>en</strong>tre hembras y machos.<br />

tor <strong>para</strong> iniciar la reproducción es la disposición<br />

<strong>de</strong> vegetales <strong>en</strong> crecimi<strong>en</strong>to,<br />

especialm<strong>en</strong>te gramíneas. Después <strong>de</strong><br />

un período seco las primeras concepciones<br />

ti<strong>en</strong><strong>en</strong> lugar <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> las primeras<br />

lluvias y el inicio <strong>de</strong>l crecimi<strong>en</strong>to vegetal,<br />

pero es necesario que éste se prolongue<br />

<strong>en</strong> el tiempo <strong>para</strong> que las conejas puedan<br />

llevar a cabo la gestación y la lactación <strong>de</strong><br />

sus crías. En caso <strong>de</strong> que las condiciones<br />

ambi<strong>en</strong>tales se torn<strong>en</strong> adversas es<br />

frecu<strong>en</strong>te la reabsorción <strong>de</strong> los embriones<br />

durante los primeros estadios <strong>de</strong><br />

gestación <strong>en</strong> el interior <strong>de</strong>l útero.<br />

La gestación dura <strong>en</strong>tre 28-30 días, pero<br />

como <strong>en</strong> esta especie las hembras pue<strong>de</strong>n<br />

quedarse gestantes <strong>de</strong> nuevo durante<br />

la primera sema<strong>na</strong> posterior al parto,<br />

simultaneando la lactación <strong>de</strong> la primera<br />

camada y la gestación <strong>de</strong> la segunda, si<br />

las condiciones <strong>de</strong>l medio son favorables<br />

el conejo <strong>de</strong> monte • 12<br />

y el estado <strong>de</strong> la hembra es satisfactorio,<br />

<strong>en</strong> teoría, son capaces <strong>de</strong> traer al mundo<br />

u<strong>na</strong> camada <strong>de</strong> gazapos cada mes durante<br />

el período <strong>de</strong> reproducción.<br />

El tamaño medio <strong>de</strong> camada oscila <strong>en</strong>tre<br />

3 y 6 gazapos por hembra, si bi<strong>en</strong> varía<br />

notablem<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre poblaciones <strong>en</strong> función<br />

<strong>de</strong> las condiciones <strong>de</strong>l medio y <strong>de</strong><br />

compon<strong>en</strong>tes g<strong>en</strong>éticos. El tamaño<br />

medio <strong>de</strong> camada aum<strong>en</strong>ta conforme<br />

avanza la época <strong>de</strong> reproducción y con la<br />

edad <strong>de</strong> la hembra, especialm<strong>en</strong>te durante<br />

el primer y segundo año, <strong>para</strong> <strong>de</strong>sc<strong>en</strong><strong>de</strong>r<br />

paulati<strong>na</strong>m<strong>en</strong>te conforme avanza su<br />

edad. Pocos días antes <strong>de</strong>l parto la hembra<br />

construye y pre<strong>para</strong> varias cámaras<br />

<strong>de</strong> cría, bi<strong>en</strong> el <strong>en</strong> interior <strong>de</strong> la madriguera<br />

bi<strong>en</strong> <strong>en</strong> el exterior (gazaperas). U<strong>na</strong> vez<br />

elegida la cámara <strong>en</strong> la cual parirá cubre<br />

su interior con hierba y pelo que ella<br />

misma se arranca <strong>de</strong>l vi<strong>en</strong>tre. U<strong>na</strong> vez


<strong>na</strong>cidos, los gazapos permanecerán <strong>en</strong>cerrados<br />

<strong>en</strong> el interior <strong>de</strong> la cámara <strong>de</strong> cría,<br />

si<strong>en</strong>do amamantados u<strong>na</strong> o dos veces<br />

diarias por la hembra durante los primeros<br />

19-21 días, mom<strong>en</strong>to <strong>en</strong> el que son<br />

<strong>de</strong>stetados y emerg<strong>en</strong> al exterior. En<br />

cada visita la hembra abre y cierra con tierra<br />

la <strong>en</strong>trada a la gazapera <strong>para</strong> proteger<br />

a sus crías.<br />

Dinámica <strong>de</strong> las poblaciones<br />

Las principales causas <strong>de</strong> mortalidad<br />

<strong>na</strong>tural <strong>en</strong> esta especie son la <strong>de</strong>predación,<br />

la mixomatosis y la <strong>en</strong>fermedad<br />

hemorrágica (también llamada RHD), si<br />

bi<strong>en</strong> acci<strong>de</strong>ntes como inundaciones u<br />

otras <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s pue<strong>de</strong>n ser importantes<br />

<strong>en</strong> mom<strong>en</strong>tos o áreas concretas.<br />

Estos factores <strong>de</strong> mortalidad afectan <strong>en</strong><br />

mayor medida a los conejos juv<strong>en</strong>iles, ya<br />

que son más fácilm<strong>en</strong>te <strong>de</strong>predados que<br />

los adultos, los cuales han adquirido<br />

experi<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> la evitación al riesgo <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>predación, y porque estos últimos son<br />

m<strong>en</strong>os susceptibles a las <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s,<br />

al haber ido adquiri<strong>en</strong>do inmunidad a lo<br />

Grupo <strong>de</strong> conejos al atar<strong>de</strong>cer<br />

largo <strong>de</strong> su vida.<br />

El equilibrio <strong>en</strong>tre la reproducción y la<br />

mortalidad <strong>de</strong> esta especie <strong>de</strong>termi<strong>na</strong><br />

las fluctuaciones <strong>de</strong> su abundancia a lo<br />

largo <strong>de</strong>l año. Durante el período reproductor<br />

ti<strong>en</strong>e lugar el increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> la<br />

abundancia poblacio<strong>na</strong>l a pesar <strong>de</strong> la fuerte<br />

mortalidad que sufr<strong>en</strong> los juv<strong>en</strong>iles.<br />

Este es el mom<strong>en</strong>to que m<strong>en</strong>or mortalidad<br />

sufr<strong>en</strong> los conejos adultos, ya que los<br />

<strong>de</strong>predadores <strong>de</strong>svían su actividad hacia<br />

los juv<strong>en</strong>iles. Con el cese <strong>de</strong> la reproducción<br />

y como los factores <strong>de</strong> mortalidad<br />

sigu<strong>en</strong> actuando la abundancia poblacio<strong>na</strong>l<br />

<strong>de</strong>sci<strong>en</strong><strong>de</strong> rápidam<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre los<br />

meses <strong>de</strong> agosto-septiembre, hasta<br />

alcanzar niveles próximos a los <strong>de</strong>l mínimo<br />

anual. A partir <strong>de</strong> este mom<strong>en</strong>to<br />

(octubre) la mortalidad por <strong>de</strong>predación<br />

<strong>en</strong>tre los conejos adultos se increm<strong>en</strong>ta y<br />

se equi<strong>para</strong> con la <strong>de</strong> los conejos juv<strong>en</strong>iles<br />

y subadultos que han logrado sobrevivir,<br />

<strong>para</strong> <strong>de</strong> nuevo reducirse con el reclutami<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> nuevos juv<strong>en</strong>iles <strong>en</strong> la nueva<br />

temporada <strong>de</strong> cría.<br />

13 • el conejo <strong>de</strong> monte


3<br />

Dr. Carlos Calvete<br />

C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Investigación y Tecnología Agroalim<strong>en</strong>taria <strong>de</strong> Aragón (CITA)<br />

Mixomatosis y <strong>en</strong>fermedad<br />

hemorrágica vírica:<br />

implicaciones <strong>para</strong> la gestión<br />

cinegética<br />

Mixomatosis<br />

Es u<strong>na</strong> <strong>en</strong>fermedad vírica causada por<br />

un virus origi<strong>na</strong>rio <strong>de</strong>l contin<strong>en</strong>te americano<br />

don<strong>de</strong> afecta <strong>de</strong> forma leve a los<br />

conejos americanos pero que origi<strong>na</strong><br />

u<strong>na</strong> <strong>en</strong>fermedad grave <strong>en</strong> los conejos<br />

europeos.<br />

Es importante recalcar que los conejos<br />

americanos son <strong>de</strong> un género distinto a<br />

el conejo <strong>de</strong> monte • 14<br />

los europeos y que existe tanta similitud<br />

<strong>en</strong>tre un conejo americano y un europeo<br />

como <strong>en</strong>tre u<strong>na</strong> liebre y un conejo <strong>de</strong><br />

nuestro país. El virus <strong>de</strong> la mixomatosis<br />

fue introducido <strong>en</strong> Francia <strong>en</strong> 1952 <strong>para</strong><br />

controlar las poblaciones <strong>de</strong> conejo,<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> allí se ext<strong>en</strong>dió a nuestro país, causando<br />

la muerte <strong>de</strong> cerca <strong>de</strong>l 90% <strong>de</strong> los<br />

conejos silvestres. A lo largo <strong>de</strong> los años<br />

Conejo con las lesiones típicas <strong>de</strong> mixomatosis (mixomas) <strong>en</strong> orejas, párpados y m<strong>en</strong>tón. Cada mixoma<br />

correspon<strong>de</strong> a un punto <strong>de</strong> inoculación <strong>de</strong>l virus a través <strong>de</strong> la picadura <strong>de</strong> un vector.<br />

Normalm<strong>en</strong>te u<strong>na</strong> pulga o un mosquito.


Conejo afectado por la Mixomatosis<br />

el virus <strong>de</strong> la mixomatosis ha ido mutando<br />

y produci<strong>en</strong>do otras varieda<strong>de</strong>s (llama<strong>das</strong><br />

cepas) con difer<strong>en</strong>te po<strong>de</strong>r patóg<strong>en</strong>o<br />

que coexist<strong>en</strong> <strong>en</strong> la <strong>na</strong>turaleza.<br />

Dep<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>de</strong> la cepa la <strong>en</strong>fermedad<br />

es más o m<strong>en</strong>os grave y ésta es u<strong>na</strong> <strong>de</strong><br />

las razones por las que la gravedad <strong>de</strong> la<br />

<strong>en</strong>fermedad pue<strong>de</strong> variar <strong>de</strong> un año a<br />

otro.<br />

El virus <strong>de</strong> la mixomatosis se transmite<br />

principalm<strong>en</strong>te a través <strong>de</strong> artrópodos<br />

chupadores <strong>de</strong> sangre (pulgas y mosquitos)<br />

que actúan como vectores o<br />

transmisores <strong>de</strong>l virus <strong>de</strong>s<strong>de</strong> un conejo<br />

<strong>en</strong>fermo a uno sano. Las lesiones produci<strong>das</strong><br />

por la <strong>en</strong>fermedad son muy características,<br />

con la exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> mixomas o<br />

abultami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> la piel (son <strong>en</strong> realidad<br />

las zo<strong>na</strong>s don<strong>de</strong> se replica el virus y suel<strong>en</strong><br />

coincidir con el lugar don<strong>de</strong> el artrópodo<br />

picó al conejo y le inoculó el virus), <strong>en</strong><br />

orejas, cabeza, hocico, m<strong>en</strong>tón, párpados,<br />

espalda y <strong>en</strong> m<strong>en</strong>or medida extremi-<br />

da<strong>de</strong>s. También son características la<br />

inflamación y e<strong>de</strong>ma <strong>de</strong> los párpados,<br />

cabeza y g<strong>en</strong>itales. Los animales ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

dificulta<strong>de</strong>s <strong>para</strong> comer, se <strong>de</strong>bilitan, y<br />

suel<strong>en</strong> morir a consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> otras<br />

<strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s secundarias como consecu<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> la <strong>de</strong>presión <strong>de</strong> su sistema<br />

inmunológico o bi<strong>en</strong> porque la <strong>en</strong>fermedad<br />

facilita que sean <strong>de</strong>predados.<br />

La dinámica <strong>de</strong> la <strong>en</strong>fermedad <strong>en</strong> el<br />

campo está <strong>de</strong>termi<strong>na</strong>da por la cantidad<br />

<strong>de</strong> artrópodos vectores y por la exist<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> conejos jóv<strong>en</strong>es que son todavía susceptibles<br />

a la infección. (En la práctica la<br />

casi totalidad <strong>de</strong> los conejos adultos son<br />

resist<strong>en</strong>tes a la mixomatosis porque ya la<br />

superaron cuando eran jóv<strong>en</strong>es). Por este<br />

motivo el periodo <strong>de</strong> aparición <strong>de</strong> la <strong>en</strong>fermedad<br />

pue<strong>de</strong> variar <strong>de</strong> un año <strong>para</strong> otro.<br />

Los brotes <strong>de</strong> mixomatosis durante el<br />

invierno y primavera están asociados al<br />

reclutami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> nuevos conejos juv<strong>en</strong>iles<br />

con la reproducción <strong>de</strong> la especie.<br />

15 • el conejo <strong>de</strong> monte


Mixomatosis y <strong>en</strong>fermedad hemorrágica vírica:<br />

implicaciones <strong>para</strong> la gestión cinegética<br />

Conejo muerto por Enfermedad Hemorrágica. En este caso el signo más visible es la salida discreta<br />

<strong>de</strong> líquido sanguinol<strong>en</strong>to por las fosas <strong>na</strong>sales, manchando el hocico <strong>de</strong>l animal. Este signo no es constante<br />

y muchos <strong>de</strong> los conejos muertos por esta <strong>en</strong>fermedad no lo exhib<strong>en</strong>.<br />

Durante estos brotes la pulga <strong>de</strong> invierno,<br />

llamada Spylopsilus cuniculi, es el principal<br />

vector <strong>de</strong>l virus <strong>en</strong>tre los conejos.<br />

Esta pulga necesita chupar sangre tanto<br />

<strong>de</strong> conejas gestantes como <strong>de</strong> gazapos<br />

<strong>para</strong> po<strong>de</strong>r reproducirse y su máxima<br />

población está asociada a la reproducción<br />

<strong>de</strong>l conejo. Posteriorm<strong>en</strong>te el brote <strong>de</strong><br />

mixomatosis pue<strong>de</strong> ext<strong>en</strong><strong>de</strong>rse hasta<br />

fi<strong>na</strong>les <strong>de</strong> primavera y verano gracias al<br />

increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> otras especies <strong>de</strong> pulgas<br />

que también transmit<strong>en</strong> el virus y que<br />

necesitan <strong>de</strong> temperaturas más eleva<strong>das</strong><br />

<strong>para</strong> po<strong>de</strong>r multiplicarse. En el caso <strong>de</strong><br />

que el brote <strong>de</strong> mixomatosis inverno-primaveral<br />

no haya t<strong>en</strong>ido lugar o haya sido<br />

muy débil, y u<strong>na</strong> gran parte <strong>de</strong>l conting<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong> conejos juv<strong>en</strong>iles no haya sido<br />

infectado, pue<strong>de</strong>n t<strong>en</strong>er lugar los brotes<br />

<strong>de</strong> mixomatosis característicos <strong>de</strong>l verano<br />

y otoño, que afectan a conejos juv<strong>en</strong>iles<br />

y subadultos y <strong>en</strong> los cuales son los<br />

mosquitos, y <strong>en</strong> m<strong>en</strong>or medida algu<strong>na</strong>s<br />

especies <strong>de</strong> pulgas, los principales vectores<br />

<strong>de</strong>l virus. U<strong>na</strong> vez haya remitido el<br />

el conejo <strong>de</strong> monte • 16<br />

brote <strong>de</strong> mixomatosis, el sigui<strong>en</strong>te no<br />

ocurrirá hasta que haya u<strong>na</strong> nueva cohorte<br />

<strong>de</strong> juv<strong>en</strong>iles susceptibles y u<strong>na</strong> cantidad<br />

sufici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> vectores.<br />

Enfermedad hemorrágico vírica<br />

También <strong>de</strong>nomi<strong>na</strong>da con las siglas<br />

VHD, o RHD, es también u<strong>na</strong> <strong>en</strong>fermedad<br />

vírica. Es u<strong>na</strong> <strong>en</strong>fermedad <strong>de</strong> muy<br />

reci<strong>en</strong>te aparición, si<strong>en</strong>do <strong>de</strong>tectada<br />

por primera vez <strong>en</strong> España <strong>en</strong> 1988. Al<br />

parecer el virus causante <strong>de</strong> la <strong>en</strong>fermedad<br />

se originó <strong>de</strong> partir <strong>de</strong> la mutación<br />

<strong>de</strong> un virus no patóg<strong>en</strong>o ya exist<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />

los conejos. La <strong>en</strong>fermedad es <strong>en</strong> realidad<br />

u<strong>na</strong> hepatitis vírica, y como tal afecta<br />

a to<strong>das</strong> las funciones propias <strong>de</strong> este<br />

órgano, incluida la <strong>de</strong> la coagulación <strong>de</strong> la<br />

sangre, por lo que u<strong>na</strong> <strong>de</strong> las lesiones<br />

más llamativa es la congestión y la exist<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> hemorragias <strong>en</strong> los órganos <strong>de</strong><br />

los conejos muertos por esta <strong>en</strong>fermedad,<br />

<strong>de</strong> ahí el adjetivo <strong>de</strong> hemorrágica. El<br />

virus se transmite por vía directa, a través<br />

<strong>de</strong>l aire, por simple contacto <strong>de</strong> conejo a


conejo, o bi<strong>en</strong> a través <strong>de</strong> excrem<strong>en</strong>tos y<br />

otras secreciones, objetos contami<strong>na</strong>dos<br />

y por artrópodos como las moscas, que<br />

pue<strong>de</strong>n actuar como simples transportadores<br />

<strong>de</strong>l virus <strong>de</strong>s<strong>de</strong> un cadáver a un<br />

conejo sano. El curso <strong>de</strong> la <strong>en</strong>fermedad<br />

es muy rápido y los animales pue<strong>de</strong>n<br />

morir <strong>en</strong> pocas horas, por lo que exter<strong>na</strong>m<strong>en</strong>te<br />

no muestran síntoma <strong>de</strong> ningu<strong>na</strong><br />

<strong>en</strong>fermedad y su estado físico es bu<strong>en</strong>o.<br />

La <strong>en</strong>fermedad cursa con u<strong>na</strong> elevada<br />

mortalidad que ronda el 90% <strong>de</strong> los conejos<br />

infectados, tanto <strong>en</strong>tre conejos adultos<br />

como subadultos y juv<strong>en</strong>iles.<br />

Unicam<strong>en</strong>te los conejos con eda<strong>de</strong>s<br />

m<strong>en</strong>ores a las 4-8 sema<strong>na</strong>s muestran<br />

resist<strong>en</strong>cia a la <strong>en</strong>fermedad, <strong>de</strong> tal manera<br />

que pue<strong>de</strong>n ser infectados por el virus<br />

pero sin morir o sufri<strong>en</strong>do u<strong>na</strong> mortalidad<br />

muy baja, y adquiri<strong>en</strong>do resist<strong>en</strong>cia fr<strong>en</strong>te<br />

a posteriores infecciones <strong>de</strong>l virus.<br />

El curso <strong>de</strong> la <strong>en</strong>fermedad <strong>en</strong> el campo es<br />

muy variable <strong>de</strong> u<strong>na</strong> zo<strong>na</strong> a otra. Los brotes<br />

<strong>de</strong> <strong>en</strong>fermedad suel<strong>en</strong> estar asocia-<br />

Integrantes <strong>de</strong> la sociedad <strong>de</strong> caza, procedi<strong>en</strong>do a la vacu<strong>na</strong>ción <strong>de</strong> conejos<br />

dos a la reproducción <strong>de</strong> la especie, ya<br />

que el reclutami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> nuevos conejos<br />

susceptibles al virus facilita su transmisión<br />

<strong>en</strong>tre la población. Dep<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>de</strong><br />

la <strong>de</strong>nsidad poblacio<strong>na</strong>l y <strong>de</strong> la int<strong>en</strong>sidad<br />

<strong>de</strong> la reproducción los brotes <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermedad<br />

pue<strong>de</strong>n t<strong>en</strong>er lugar a lo largo <strong>de</strong> todo<br />

el año y con difer<strong>en</strong>te int<strong>en</strong>sidad, <strong>en</strong> función<br />

<strong>de</strong> la <strong>de</strong>nsidad y cantidad <strong>de</strong> conejos<br />

susceptibles que hay <strong>en</strong> el total <strong>de</strong> la<br />

población.<br />

Implicaciones <strong>en</strong> la gestión cinegética<br />

Las implicaciones <strong>de</strong> ambas <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s<br />

<strong>en</strong> la gestión cinegética son evi<strong>de</strong>ntes,<br />

a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> la fuerte y g<strong>en</strong>eralizada<br />

reducción <strong>en</strong> la <strong>de</strong>nsidad <strong>de</strong> conejos, lo<br />

más característico es el imprevisible<br />

impacto <strong>de</strong> las <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s a lo largo<br />

<strong>de</strong>l año, lo que hace que las previsiones<br />

<strong>para</strong> el aprovechami<strong>en</strong>to cinegético<br />

<strong>de</strong>ban ser revisa<strong>das</strong> constantem<strong>en</strong>te.<br />

Des<strong>de</strong> su aparición se han utilizado difer<strong>en</strong>tes<br />

herrami<strong>en</strong>tas <strong>para</strong> int<strong>en</strong>tar reducir<br />

17 • el conejo <strong>de</strong> monte


Mixomatosis y <strong>en</strong>fermedad hemorrágica vírica:<br />

implicaciones <strong>para</strong> la gestión cinegética<br />

La lucha fr<strong>en</strong>te a los vectores <strong>de</strong> la mixomatosis<br />

mediante la fumigación <strong>de</strong> las madrigueras con<br />

insecticida requiere un mínimo equipami<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

seguridad <strong>para</strong> evitar intoxicaciones. La eficacia<br />

<strong>de</strong>l método <strong>para</strong> luchar contra la <strong>en</strong>fermedad parece<br />

ser muy baja.<br />

el impacto <strong>de</strong> estas <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s <strong>en</strong> las<br />

poblaciones <strong>de</strong> conejo silvestre, especialm<strong>en</strong>te<br />

el control <strong>de</strong> las poblaciones <strong>de</strong><br />

vectores <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong> la mixomatosis y<br />

las campañas <strong>de</strong> vacu<strong>na</strong>ción <strong>en</strong> el caso<br />

<strong>de</strong> ambas <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s.<br />

La lucha contra los vectores <strong>de</strong> la mixomatosis<br />

se suele basar <strong>en</strong> reducir las<br />

poblaciones <strong>de</strong> pulgas que viv<strong>en</strong> <strong>en</strong> el<br />

interior <strong>de</strong> las madrigueras <strong>de</strong> los conejos<br />

mediante la utilización <strong>de</strong> insectici<strong>das</strong>. Si<br />

bi<strong>en</strong> exist<strong>en</strong> opiniones y com<strong>en</strong>tarios<br />

<strong>para</strong> todos los gustos <strong>en</strong> el ámbito cinegético,<br />

es cierto que los escasos trabajos<br />

realizados sugier<strong>en</strong> que la eficacia <strong>de</strong>l tratami<strong>en</strong>to<br />

<strong>para</strong> controlar las poblaciones<br />

<strong>de</strong> pulgas, incluso con gran<strong>de</strong>s inversiones<br />

<strong>de</strong> esfuerzo y medios, es muy baja, y<br />

que lo es todavía m<strong>en</strong>os <strong>para</strong> el control<br />

el conejo <strong>de</strong> monte • 18<br />

<strong>de</strong> la <strong>en</strong>fermedad, pues la lucha contra<br />

otros vectores como los mosquitos es<br />

casi imposible a los niveles pret<strong>en</strong>didos.<br />

Ello sin olvidar el negativo impacto<br />

medioambi<strong>en</strong>tal que conlleva la utilización<br />

<strong>de</strong> productos insectici<strong>das</strong>.<br />

Respecto a las campañas <strong>de</strong> vacu<strong>na</strong>ción<br />

como métodos <strong>de</strong> lucha contra ambas<br />

<strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s existe también u<strong>na</strong> gran<br />

controversia, suscitada tanto por la<br />

diversidad <strong>de</strong> opiniones, la sobre-abundancia<br />

<strong>de</strong> información car<strong>en</strong>te <strong>de</strong> todo<br />

rigor y la todavía escasa información<br />

ci<strong>en</strong>tífica al respecto. La utilización <strong>de</strong><br />

campañas <strong>de</strong> vacu<strong>na</strong>ción <strong>para</strong> controlar<br />

dos <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s como éstas, <strong>de</strong> rápida<br />

difusión y elevada mortalidad y <strong>en</strong><br />

u<strong>na</strong> especie silvestre y caracterizada<br />

a<strong>de</strong>más por su elevada mortalidad <strong>na</strong>tural<br />

(es u<strong>na</strong> especie presa) repres<strong>en</strong>ta un<br />

<strong>de</strong>safío casi imposible <strong>de</strong> conseguir<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> la lógica epi<strong>de</strong>miológica. Si a ello<br />

añadimos el efecto secundario que produc<strong>en</strong><br />

las vacu<strong>na</strong>s, especialm<strong>en</strong>te algu<strong>na</strong>s<br />

<strong>de</strong> mixomatosis, <strong>de</strong>teriorando la<br />

condición física <strong>de</strong> los conejos recién<br />

vacu<strong>na</strong>dos y el gran trastorno que supone<br />

<strong>para</strong> los conejos el ser capturados es<br />

<strong>de</strong> suponer que con los medios actualm<strong>en</strong>te<br />

disponibles, la utilización <strong>de</strong> campañas<br />

<strong>de</strong> vacu<strong>na</strong>ción <strong>para</strong> promover<br />

poblaciones <strong>na</strong>turales <strong>de</strong> conejo silvestre<br />

probablem<strong>en</strong>te t<strong>en</strong>ga un efecto mínimo<br />

<strong>en</strong> la mayoría <strong>de</strong> los casos, o incluso<br />

negativo como sugier<strong>en</strong> algunos estudios<br />

teóricos.<br />

Todo lo expuesto no quiere <strong>de</strong>cir que<br />

haya que <strong>de</strong>sterrar <strong>de</strong>finitivam<strong>en</strong>te el<br />

uso <strong>de</strong> vacu<strong>na</strong>s <strong>en</strong> la gestión <strong>de</strong> esta<br />

especie, sino que simplem<strong>en</strong>te el uso<br />

que se ha v<strong>en</strong>ido haci<strong>en</strong>do <strong>de</strong> ellas, <strong>en</strong><br />

g<strong>en</strong>eral, no parece ser el más a<strong>de</strong>cuado<br />

o eficaz. De hecho, el avance <strong>en</strong> el


Vacu<strong>na</strong>s comerciales<br />

y material <strong>para</strong> vacu<strong>na</strong>ción<br />

conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> la epi<strong>de</strong>miología <strong>de</strong><br />

estas <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s sugiere que <strong>en</strong> el<br />

futuro, herrami<strong>en</strong>tas como la vacu<strong>na</strong><br />

recombi<strong>na</strong>nte mixo-RHD con transmisión<br />

limitada <strong>en</strong>tre los propios conejos<br />

u otras tecnologías que permitan la<br />

inmunización <strong>de</strong> los conejos sin necesidad<br />

<strong>de</strong> capturarlos, podrían jugar un<br />

papel crucial <strong>en</strong> la recuperación <strong>de</strong> las<br />

poblaciones <strong>de</strong> conejos, aunque <strong>para</strong><br />

ello todavía quedan algunos aspectos<br />

importantes por investigar.<br />

La gravedad <strong>de</strong> la <strong>en</strong>fermedad <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> tanto <strong>de</strong>l tipo <strong>de</strong> cepa vírica implicada<br />

como <strong>de</strong> factores inher<strong>en</strong>tes al propio conejo y al <strong>en</strong>torno:<br />

Resist<strong>en</strong>cia g<strong>en</strong>ética:<br />

A lo largo <strong>de</strong> los años se ha producido un increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> la resist<strong>en</strong>cia g<strong>en</strong>ética <strong>de</strong> los<br />

conejos silvestres hacia el virus <strong>de</strong> la mixomatosis.<br />

Resist<strong>en</strong>cia adquirida:<br />

Los animales que han superado la <strong>en</strong>fermedad adquier<strong>en</strong> resist<strong>en</strong>cia fr<strong>en</strong>te a nuevas<br />

infecciones<br />

Inmunidad pater<strong>na</strong>l:<br />

De mecanismo aún no bi<strong>en</strong> conocido, los hijos <strong>de</strong> machos que han pasado la <strong>en</strong>fermedad<br />

son más resist<strong>en</strong>tes a la misma.<br />

La edad:<br />

La <strong>en</strong>fermedad <strong>en</strong> conejos subadultos y adultos es m<strong>en</strong>os grave que <strong>en</strong> conejos jóv<strong>en</strong>es.<br />

El estado fisiológico:<br />

Animales con <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cias alim<strong>en</strong>tarias o débiles sufr<strong>en</strong> un cuadro más grave <strong>de</strong> la<br />

<strong>en</strong>fermedad.<br />

Temperatura ambi<strong>en</strong>tal:<br />

Temperaturas ambi<strong>en</strong>tales eleva<strong>das</strong> disminuy<strong>en</strong> la gravedad <strong>de</strong> la misma, mi<strong>en</strong>tras que<br />

bajas temperaturas la increm<strong>en</strong>tan.<br />

19 • el conejo <strong>de</strong> monte


4<br />

Vic<strong>en</strong>te Piorno González<br />

Jefe Servicio <strong>de</strong>l C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> investigación medioambi<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> Lourizán<br />

La gestión cinegética <strong>de</strong>l<br />

conejo <strong>de</strong> monte <strong>en</strong> <strong>Galicia</strong>:<br />

perspectivas g<strong>en</strong>erales<br />

La importancia <strong>de</strong>l conejo <strong>de</strong> monte y su<br />

situación actual<br />

El conejo <strong>de</strong> monte es, con mucho, la<br />

principal especie <strong>de</strong> caza m<strong>en</strong>or <strong>en</strong><br />

<strong>Galicia</strong>. Las capturas <strong>de</strong> esta especie<br />

repres<strong>en</strong>tan <strong>en</strong> torno al 75 % <strong>de</strong>l total <strong>de</strong><br />

las piezas <strong>de</strong> caza m<strong>en</strong>or <strong>en</strong> nuestra<br />

Comunidad. Le sigue a consi<strong>de</strong>rable distancia<br />

la perdiz, con un 14 %. Esta impor-<br />

el conejo <strong>de</strong> monte • 20<br />

tancia ti<strong>en</strong>e un reflejo equival<strong>en</strong>te <strong>en</strong> lo<br />

que se refiere a número <strong>de</strong> cazadores y<br />

terr<strong>en</strong>os <strong>de</strong>dicados a su caza. A<strong>de</strong>más,<br />

esta especie ti<strong>en</strong>e u<strong>na</strong> importancia ecológica<br />

crucial, como presa <strong>de</strong> numerosas<br />

aves rapaces y mamíferos carnívoros.<br />

Muchas <strong>de</strong> estas especies <strong>de</strong> predadores


se hallan <strong>en</strong> u<strong>na</strong> situación <strong>de</strong> ame<strong>na</strong>za <strong>en</strong><br />

<strong>Galicia</strong>, como es el caso <strong>de</strong>l Águila real, el<br />

Águila perdicera o el Búho real.<br />

El conejo ha sido tradicio<strong>na</strong>lm<strong>en</strong>te u<strong>na</strong><br />

especie muy abundante <strong>en</strong> <strong>Galicia</strong>, pese a<br />

tratarse u<strong>na</strong> zo<strong>na</strong> un tanto margi<strong>na</strong>l <strong>para</strong><br />

u<strong>na</strong> especie <strong>de</strong> hábitats mediterráneos.<br />

Esta abundancia y su pres<strong>en</strong>cia muy<br />

ext<strong>en</strong>dida son las razones que se hallan<br />

<strong>de</strong>trás <strong>de</strong> su importancia cinegética y<br />

ecológica. En los últimos veinte años, sus<br />

números se han visto drásticam<strong>en</strong>te<br />

reducidos. Como dato <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia el<br />

volum<strong>en</strong> <strong>de</strong> capturas <strong>en</strong> <strong>Galicia</strong> es actualm<strong>en</strong>te<br />

m<strong>en</strong>os <strong>de</strong> la mitad que a principios<br />

<strong>de</strong> los años 80.<br />

Causas <strong>de</strong>l <strong>de</strong>clive. La causa principal <strong>de</strong><br />

esta disminución son dos patologías víricas<br />

bi<strong>en</strong> conoci<strong>das</strong>, la Mixomatosis y la<br />

Enfermedad Hemorrágica Vírica (EHV).<br />

Ambas tuvieron <strong>en</strong> el mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> su aparición<br />

un impacto dramático sobre las<br />

poblaciones <strong>de</strong> conejo. Actualm<strong>en</strong>te su<br />

efecto se ha mo<strong>de</strong>rado, pero han adquirido<br />

carácter <strong>en</strong>démico, y constituy<strong>en</strong> un<br />

importante factor limitante <strong>para</strong> la especie.<br />

Otro importante factor limitante <strong>para</strong> sus<br />

poblaciones es la alteración <strong>de</strong>l hábitat.<br />

El conejo es u<strong>na</strong> especie <strong>de</strong> medios abiertos.<br />

Su hábitat idóneo son zo<strong>na</strong>s <strong>de</strong> matorral<br />

con un mosaico <strong>de</strong> vegetación herbácea,<br />

don<strong>de</strong> el conejo <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra a la vez<br />

refugio y alim<strong>en</strong>to. Este tipo <strong>de</strong> medio,<br />

tradicio<strong>na</strong>lm<strong>en</strong>te abundante <strong>en</strong> el monte<br />

gallego, se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra actualm<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />

<strong>de</strong>clive. Se trata por otra parte <strong>de</strong> un<br />

medio con un alto valor ecológico, que<br />

alberga a gran número <strong>de</strong> especies ame<strong>na</strong>za<strong>das</strong><br />

y que <strong>en</strong>globa varias categorías<br />

<strong>de</strong> hábitats protegidos.<br />

U<strong>na</strong> <strong>de</strong> las causas <strong>de</strong> este <strong>de</strong>clive ha sido<br />

el abandono <strong>de</strong> los usos tradicio<strong>na</strong>les <strong>de</strong>l<br />

Señalización <strong>de</strong> un Tecor.<br />

monte, que ha llevado <strong>en</strong> algu<strong>na</strong>s zo<strong>na</strong>s a<br />

la proliferación <strong>de</strong>l matorral y a la pérdida<br />

<strong>de</strong> los claros con vegetación herbácea,<br />

fundam<strong>en</strong>tales <strong>para</strong> la alim<strong>en</strong>tación. Este<br />

abandono también se ha asociado con los<br />

inc<strong>en</strong>dios forestales, responsables <strong>de</strong> la<br />

<strong>de</strong>strucción <strong>de</strong> amplias zo<strong>na</strong>s <strong>de</strong> hábitat<br />

favorable <strong>para</strong> los conejos. Por otra parte,<br />

un gran parte <strong>de</strong> la superficie <strong>de</strong> matorral<br />

apta <strong>para</strong> la especie ha sido sustituida <strong>en</strong><br />

los últimos 15 o 20 años por plantaciones<br />

forestales. A<strong>de</strong>más, algunos trabajos<br />

forestales, especialm<strong>en</strong>te las cortas <strong>de</strong><br />

matorral, pue<strong>de</strong>n t<strong>en</strong>er un impacto sobre<br />

los conejos muy acusado si no se realizan<br />

con la metodología a<strong>de</strong>cuada (mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> zo<strong>na</strong>s sin <strong>de</strong>sbrozar <strong>para</strong> refugio,<br />

y protección <strong>de</strong> las madrigueras).<br />

La gestión cinegética <strong>de</strong>l conejo no ha<br />

conseguido mitigar el <strong>de</strong>clive. El manejo<br />

<strong>de</strong> la especie pres<strong>en</strong>ta importantes<br />

<strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cias. Debido fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te<br />

a la falta <strong>de</strong> información y a la escasez<br />

<strong>de</strong> recursos, las prácticas <strong>de</strong> manejo<br />

basa<strong>das</strong> <strong>en</strong> los avances ci<strong>en</strong>tíficos no han<br />

sido emplea<strong>das</strong> a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te. Ha predomi<strong>na</strong>do<br />

la i<strong>na</strong>cción, o <strong>en</strong> otros casos,<br />

las medi<strong>das</strong> más tradicio<strong>na</strong>les, <strong>de</strong> las que<br />

se ha probado su ineficacia. Por otra<br />

21 • el conejo <strong>de</strong> monte


La gestión cinegética <strong>de</strong>l conejo <strong>de</strong> monte<br />

<strong>en</strong> <strong>Galicia</strong>: perspectivas g<strong>en</strong>erales<br />

Conejos híbridos criados <strong>en</strong> cautividad.<br />

parte, tampoco se han hecho los sufici<strong>en</strong>tes<br />

esfuerzos <strong>para</strong> conocer la<br />

situación actual <strong>de</strong> la especie, <strong>para</strong><br />

regular a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te su caza y sus<br />

prácticas <strong>de</strong> gestión, ni <strong>para</strong> difundir<br />

los conocimi<strong>en</strong>tos actualm<strong>en</strong>te disponibles<br />

sobre su manejo.<br />

Es especialm<strong>en</strong>te preocupante el ext<strong>en</strong>dido<br />

empleo <strong>de</strong> las repoblaciones con<br />

conejos híbridos <strong>de</strong> doméstico o silvestres<br />

<strong>de</strong>l c<strong>en</strong>tro p<strong>en</strong>insular. Esta práctica,<br />

probablem<strong>en</strong>te la más frecu<strong>en</strong>te <strong>en</strong> los<br />

TECORES gallegos, ti<strong>en</strong>e importantes<br />

riesgos g<strong>en</strong>éticos y sanitarios comprobados<br />

<strong>en</strong> investigaciones ci<strong>en</strong>tíficas. Lo<br />

elevado <strong>de</strong> estos riesgos, que conllevan<br />

ya no ineficacia, sino posibles<br />

efectos perjudiciales hace necesario<br />

un cambio urg<strong>en</strong>te <strong>en</strong> la forma <strong>de</strong><br />

hacer repoblaciones.<br />

PERSPECTIVAS DE FUTURO PARA LA<br />

GESTIÓN DE LA ESPECIE<br />

Un planteami<strong>en</strong>to que permita gestio<strong>na</strong>r<br />

a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te el conejo <strong>de</strong> monte <strong>en</strong><br />

<strong>Galicia</strong> <strong>de</strong>be t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta el actual<br />

estado <strong>de</strong> la especie y sus problemas, la<br />

el conejo <strong>de</strong> monte • 22<br />

necesidad <strong>de</strong> que la gestión esté guiada<br />

por datos fiables y basada <strong>en</strong> los resultados<br />

<strong>de</strong> la investigación ci<strong>en</strong>tífica, y la<br />

necesidad <strong>de</strong> u<strong>na</strong> importante implicación<br />

<strong>de</strong> Administración y cazadores trabajando<br />

conjuntam<strong>en</strong>te.<br />

De los tres principales factores limitantes<br />

<strong>de</strong> la especie, las <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s son el<br />

que ofrece m<strong>en</strong>os posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ción<br />

directa. Las investigaciones más<br />

reci<strong>en</strong>tes indican que la lucha directa contra<br />

ellas no parece practicable, que se<br />

<strong>de</strong>be asumir la conviv<strong>en</strong>cia con ellas a<br />

largo plazo y que la aproximación más<br />

a<strong>de</strong>cuada <strong>de</strong>be ser la lucha indirecta,<br />

basada <strong>en</strong> la mejora <strong>de</strong> las condiciones<br />

ecológicas <strong>para</strong> lograr poblaciones que<br />

<strong>de</strong> forma <strong>na</strong>tural result<strong>en</strong> m<strong>en</strong>os afecta<strong>das</strong><br />

por las <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s.<br />

La conservación <strong>de</strong>l hábitat, <strong>en</strong> la medida<br />

<strong>en</strong> está <strong>en</strong> parte <strong>de</strong>termi<strong>na</strong>da por interv<strong>en</strong>ciones<br />

huma<strong>na</strong>s permite un mayor<br />

marg<strong>en</strong> <strong>de</strong> actuación. En este s<strong>en</strong>tido,<br />

nos <strong>en</strong>contramos con dos problemas fundam<strong>en</strong>tales.<br />

Por un lado, zo<strong>na</strong>s don<strong>de</strong><br />

algunos usos <strong>de</strong>l suelo, especialm<strong>en</strong>te el<br />

uso forestal, alteran el hábitat <strong>de</strong>l conejo.


La solución <strong>en</strong> estos casos pasa por un<br />

<strong>en</strong>t<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to con el sector forestal,<br />

int<strong>en</strong>tando conseguir que mediante criterios<br />

<strong>de</strong> or<strong>de</strong><strong>na</strong>ción <strong>de</strong>l territorio y <strong>de</strong> bue<strong>na</strong>s<br />

prácticas forestales, la caza se contemple<br />

como un uso valioso <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l<br />

aprovechami<strong>en</strong>to integral <strong>de</strong>l monte. Por<br />

otro lado, <strong>en</strong> aquellas otras zo<strong>na</strong>s don<strong>de</strong><br />

no existan esos usos <strong>de</strong>sfavorables, será<br />

más fácil la aplicación <strong>de</strong> técnicas <strong>de</strong><br />

mejora <strong>de</strong>l hábitat. En estos casos, el<br />

principal reto será conseguir la autorización<br />

<strong>de</strong> propietarios y los recursos económicos<br />

necesarios, dado que estas técnicas<br />

suel<strong>en</strong> t<strong>en</strong>er un coste alto.<br />

La gestión y el aprovechami<strong>en</strong>to cinegético<br />

<strong>de</strong> las poblaciones <strong>de</strong> conejo<br />

constituy<strong>en</strong> el aspecto que ofrece<br />

mayores oportunida<strong>de</strong>s <strong>para</strong> el cambio,<br />

pues son <strong>en</strong>teram<strong>en</strong>te controlables<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l ámbito <strong>de</strong> la caza. Para<br />

ello <strong>de</strong>be impulsarse un mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> gestión<br />

integral <strong>de</strong> la especie, respaldado por<br />

los conocimi<strong>en</strong>tos ci<strong>en</strong>tíficos actuales y<br />

que sea asumido por los cazadores.<br />

Esta gestión <strong>de</strong>be basarse <strong>en</strong> u<strong>na</strong> serie<br />

<strong>de</strong> elem<strong>en</strong>tos que se relacio<strong>na</strong>n a continuación<br />

y que son tratados con más <strong>de</strong>talle<br />

<strong>en</strong> sucesivos capítulos <strong>de</strong> este libro:<br />

"Seguimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> la abundancia”. Es sin<br />

duda el aspecto más importante, y uno <strong>de</strong><br />

los más <strong>de</strong>scuidados. Las variaciones <strong>en</strong><br />

el número <strong>de</strong> conejos <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser el criterio<br />

fundam<strong>en</strong>tal <strong>para</strong> la toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones<br />

<strong>de</strong> gestión, especialm<strong>en</strong>te a la hora<br />

<strong>de</strong> fijar el régim<strong>en</strong> <strong>de</strong> capturas.<br />

"Regulación <strong>de</strong> la caza”. Mediante la aplicación<br />

<strong>de</strong> unos planes <strong>de</strong> or<strong>de</strong><strong>na</strong>ción y<br />

aprovechami<strong>en</strong>to realistas y bi<strong>en</strong> diseñados,<br />

<strong>de</strong>be procurarse que las capturas <strong>de</strong><br />

conejo se correspondan con su abundancia.<br />

"Manejo <strong>de</strong>l hábitat”. Basado <strong>en</strong> la crea-<br />

ción <strong>de</strong> mosaicos <strong>de</strong> matorral y herbáceas<br />

(mediante <strong>de</strong>sbroces <strong>de</strong> matorral y<br />

siembras <strong>en</strong> pequeñas parcelas) y <strong>en</strong> la<br />

construcción <strong>de</strong> vivares artificiales don<strong>de</strong><br />

las características <strong>de</strong>l suelo lo aconsej<strong>en</strong>.<br />

"Recuperación <strong>de</strong> las zo<strong>na</strong>s don<strong>de</strong> el<br />

conejo ha <strong>de</strong>saparecido, mediante el<br />

empleo pru<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> las repoblaciones<br />

(usando siempre conejos silvestres<br />

autóctonos proce<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> la cría <strong>en</strong> condiciones<br />

<strong>de</strong> semilibertad) y con las medi<strong>das</strong><br />

<strong>de</strong> acompañami<strong>en</strong>to a<strong>de</strong>cua<strong>das</strong>.<br />

Percha <strong>de</strong> conejos <strong>de</strong> un día <strong>de</strong> caza.<br />

23 • el conejo <strong>de</strong> monte


5<br />

Carlos Calvete<br />

C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Investigación y Tecnología Agroalim<strong>en</strong>taria <strong>de</strong> Aragón (CITA)<br />

Métodos <strong>de</strong> evaluación <strong>de</strong><br />

la abundancia<br />

Conocer la <strong>de</strong>nsidad real <strong>de</strong> conejos es<br />

uno <strong>de</strong> los objetivos más importantes<br />

<strong>para</strong> gestio<strong>na</strong>r la especie. Saber cuántos<br />

conejos hay <strong>en</strong> un coto o cómo se distribuye<br />

su abundancia <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l mismo<br />

es u<strong>na</strong> información básica <strong>para</strong> tomar<br />

<strong>de</strong>cisiones respecto a la int<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong>l<br />

aprovechami<strong>en</strong>to cinegético por ejemplo,<br />

pero también <strong>para</strong> conocer la evolución<br />

<strong>na</strong>tural <strong>de</strong> las poblaciones o <strong>de</strong> su respuesta<br />

ante cualquier medida <strong>de</strong> manejo<br />

que se haya puesto <strong>en</strong> práctica (ej. repo-<br />

De los conejos que se cazan es posible extraer información muy útil <strong>para</strong> la gestión <strong>de</strong> la especie. En la<br />

fotografía recu<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los animales cazados y <strong>de</strong>termi<strong>na</strong>ción <strong>de</strong> su edad mediante la palpación <strong>de</strong>l cartílago<br />

<strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to.<br />

el conejo <strong>de</strong> monte • 24<br />

blaciones o manejo <strong>de</strong>l hábitat). No obstante,<br />

si algo caracteriza a esta especie es<br />

la dificultad <strong>para</strong> estimar su <strong>de</strong>nsidad<br />

poblacio<strong>na</strong>l, tanto por su carácter mimético<br />

respecto al <strong>en</strong>torno como por sus<br />

hábitos hipogeos al vivir <strong>en</strong> el interior <strong>de</strong><br />

madrigueras. Por este motivo, <strong>en</strong> la<br />

mayoría <strong>de</strong> las ocasiones nos conformamos<br />

con hacer simples estimas <strong>de</strong> la<br />

abundancia poblacio<strong>na</strong>l que nos permit<strong>en</strong><br />

com<strong>para</strong>r la cantidad <strong>de</strong> conejos que hay<br />

<strong>de</strong> u<strong>na</strong> zo<strong>na</strong> a otra o <strong>de</strong> un período <strong>de</strong>


tiempo a otro sin necesidad <strong>de</strong> conocer el<br />

número exacto <strong>de</strong> conejos.<br />

Exist<strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes índices <strong>de</strong> abundancia<br />

que son muy utilizados <strong>para</strong> estimar las<br />

variaciones <strong>de</strong> abundancia <strong>de</strong> las poblaciones<br />

<strong>de</strong> conejos, como pue<strong>de</strong>n ser la<br />

<strong>de</strong>nsidad <strong>de</strong> excrem<strong>en</strong>tos, <strong>de</strong> letri<strong>na</strong>s, <strong>de</strong><br />

madrigueras, etc. No obstante, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el<br />

pragmatismo que impone la gestión cinegética,<br />

estos índices no suel<strong>en</strong> resultar<br />

muy útiles. Por el contrario, el registro <strong>de</strong><br />

conejos cazados o el conteo <strong>de</strong> conejos<br />

vistos a lo largo <strong>de</strong> recorridos realizados<br />

<strong>en</strong> el coto son los dos métodos con<br />

mayor facilidad <strong>de</strong> uso <strong>en</strong> el <strong>en</strong>torno cinegético.<br />

El registro <strong>de</strong> conejos cazados a lo largo<br />

<strong>de</strong> u<strong>na</strong> temporada <strong>de</strong> caza o durante un<br />

intervalo <strong>de</strong> la misma es u<strong>na</strong> herrami<strong>en</strong>ta<br />

muy útil <strong>para</strong> estimar las variaciones<br />

<strong>de</strong> la abundancia poblacio<strong>na</strong>l <strong>de</strong> la especie<br />

y u<strong>na</strong> <strong>de</strong> las más aplica<strong>das</strong> <strong>para</strong> su<br />

gestión aunque <strong>en</strong> la mayoría <strong>de</strong> las ocasiones<br />

se haga <strong>de</strong> forma intuitiva y con<br />

escaso rigor. Para obt<strong>en</strong>er con éste<br />

método un índice <strong>de</strong> abundancia fiable es<br />

necesario conocer o controlar el esfuerzo<br />

<strong>de</strong> caza que se ha aplicado así como<br />

t<strong>en</strong>er u<strong>na</strong> estima fiable <strong>de</strong> cuántos conejos<br />

se han cazado realm<strong>en</strong>te. Ello implica<br />

conocer con cierta exactitud cuántos<br />

cazadores y durante cuanto tiempo han<br />

estado <strong>de</strong>dicados a la caza <strong>de</strong>l conejo y<br />

cuántos ejemplares se han cobrado. Para<br />

que sea com<strong>para</strong>ble <strong>de</strong> un año a otro el<br />

esfuerzo <strong>de</strong> caza se pue<strong>de</strong> medir, por<br />

ejemplo, <strong>en</strong> jor<strong>na</strong><strong>das</strong> <strong>de</strong> caza totales, esto<br />

es, el sumatorio <strong>de</strong> las jor<strong>na</strong><strong>das</strong> <strong>de</strong>dica<strong>das</strong><br />

por todos los cazadores a cazar esta<br />

especie. El índice <strong>de</strong> abundancia, que se<br />

mediría <strong>en</strong> conejos cazados por jor<strong>na</strong>da,<br />

se obt<strong>en</strong>dría simplem<strong>en</strong>te dividi<strong>en</strong>do el<br />

número <strong>de</strong> conejos cazados por el esfuer-<br />

Muestras <strong>de</strong> abundancia.<br />

zo <strong>de</strong> caza. A modo <strong>de</strong> ejemplo pongamos<br />

que un día A, sal<strong>en</strong> tres cazadores<br />

que consigu<strong>en</strong> cobrar 9 conejos <strong>en</strong>tre los<br />

tres, mi<strong>en</strong>tras que otro día B sal<strong>en</strong> otros<br />

dos cazadores que consigu<strong>en</strong> abatir 11<br />

conejos <strong>en</strong>tre todos. Si queremos calcular<br />

un índice <strong>de</strong> abundancia <strong>de</strong> la población<br />

<strong>de</strong> conejos, sabemos que el número<br />

total <strong>de</strong> conejos cazados es <strong>de</strong> 20 y que<br />

el número total <strong>de</strong> jor<strong>na</strong><strong>das</strong> <strong>de</strong> caza es <strong>de</strong><br />

5 (tres <strong>de</strong>l día A más dos <strong>de</strong>l día B), por lo<br />

que el índice <strong>de</strong> abundancia sería 20/5=4<br />

conejos cazados por jor<strong>na</strong>da.<br />

Obviam<strong>en</strong>te, <strong>para</strong> que este índice <strong>de</strong><br />

abundancia sea com<strong>para</strong>ble <strong>de</strong> un año a<br />

25 • el conejo <strong>de</strong> monte


Métodos <strong>de</strong> evaluación <strong>de</strong> la abundancia<br />

Vehículo utilizado habitualm<strong>en</strong>te <strong>para</strong> la elaboración <strong>de</strong> c<strong>en</strong>sos <strong>de</strong> conejos <strong>en</strong> el campo.<br />

otro, es necesario que la caza se practique<br />

<strong>en</strong> las mismas zo<strong>na</strong>s <strong>de</strong>l coto y sobre<br />

las mismas poblaciones <strong>de</strong> conejos.<br />

También es recom<strong>en</strong>dable que este índice<br />

se estime únicam<strong>en</strong>te con los datos<br />

<strong>de</strong> los primeros días <strong>de</strong> caza <strong>de</strong> la temporada.<br />

Entre los mayores problemas que ti<strong>en</strong>e el<br />

uso <strong>de</strong> este índice <strong>de</strong> abundancia está la<br />

dificultad <strong>para</strong> conocer con exactitud<br />

tanto el número <strong>de</strong> conejos cazados<br />

como el esfuerzo <strong>de</strong> caza aplicado, algo<br />

que, por la propia idiosincrasia <strong>de</strong>l mundo<br />

cinegético, está al alcance <strong>de</strong> muy pocas<br />

socieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> cazadores. Otro gran problema<br />

es que es un índice que se obti<strong>en</strong>e<br />

a posteriori u<strong>na</strong> vez iniciado el aprovechami<strong>en</strong>to<br />

cinegético, por lo que resulta<br />

poco eficaz como herrami<strong>en</strong>ta <strong>para</strong> prev<strong>en</strong>ir<br />

u<strong>na</strong> caza excesiva.<br />

El conteo <strong>de</strong> conejos a lo largo <strong>de</strong> un<br />

recorrido fijo es, por el contrario, un<br />

método más fácil <strong>de</strong> implem<strong>en</strong>tar que el<br />

el conejo <strong>de</strong> monte • 26<br />

anterior, con la v<strong>en</strong>taja <strong>de</strong> que no <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong><br />

tanto <strong>de</strong> la colaboración <strong>de</strong> los socios<br />

<strong>para</strong> po<strong>de</strong>r ser llevado a cabo. La forma<br />

más fácil <strong>de</strong> obt<strong>en</strong>er un índice <strong>de</strong> abundancia<br />

mediante este método es<br />

mediante el conteo <strong>de</strong> conejos vistos a<br />

lo largo <strong>de</strong> un recorrido fijo realizado<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> vehículo. El mom<strong>en</strong>to más a<strong>de</strong>cuado<br />

<strong>para</strong> realizarlo es u<strong>na</strong> hora justo<br />

antes <strong>de</strong>l anochecer y su longitud <strong>de</strong>be<br />

ser <strong>de</strong> varios kilómetros. La velocidad<br />

durante el recorrido <strong>de</strong>be ser aproximadam<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong>tre 10-20km/h. Es conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te<br />

que se comi<strong>en</strong>ce el c<strong>en</strong>so siempre por el<br />

mismo extremo <strong>de</strong>l recorrido <strong>para</strong> evitar<br />

variaciones in<strong>de</strong>sea<strong>das</strong> <strong>en</strong> los conteos.<br />

El recorrido no <strong>de</strong>be transcurrir nunca<br />

dos veces por el mismo sitio, <strong>para</strong> evitar<br />

contar dos veces el mismo conejo. Como<br />

la actividad <strong>de</strong> los conejos <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> estrecham<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong> las condiciones climáticas,<br />

los recorridos no <strong>de</strong>b<strong>en</strong> realizarse <strong>en</strong> días<br />

consi<strong>de</strong>rados anormales, con vi<strong>en</strong>to, llu-


via, o cuando se prevea un empeorami<strong>en</strong>to<br />

inmediato (<strong>en</strong> 24 horas) <strong>de</strong> las condiciones<br />

climáticas, ni tampoco <strong>en</strong> el primer<br />

día <strong>de</strong> condiciones favorables <strong>de</strong>spués<br />

<strong>de</strong> un período <strong>de</strong> varios días <strong>de</strong> mal<br />

tiempo, ya que <strong>en</strong> estos casos los conteos<br />

estarán muy distorsio<strong>na</strong>dos.<br />

Para monitorizar la evolución <strong>de</strong> la población<br />

<strong>de</strong> conejos <strong>de</strong> un año <strong>para</strong> otro es<br />

sufici<strong>en</strong>te con realizar u<strong>na</strong> sola estima <strong>de</strong><br />

abundancia <strong>en</strong> un mes concreto todos los<br />

años, normalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el mes previo al<br />

aprovechami<strong>en</strong>to cinegético. Es recom<strong>en</strong>dable<br />

recorrer al m<strong>en</strong>os 5 veces (o<br />

mejor 7) el/los recorrido/s <strong>en</strong> días más o<br />

m<strong>en</strong>os consecutivos (si las condiciones<br />

climáticas lo permit<strong>en</strong>) con el fin <strong>de</strong> obt<strong>en</strong>er<br />

estimas fiables.<br />

La elaboración <strong>de</strong> estos datos será como<br />

sigue:<br />

-Tanto los datos <strong>de</strong>l recorrido <strong>en</strong> el que se<br />

hayan contado más conejos como <strong>en</strong> el<br />

que se hayan contado m<strong>en</strong>os se excluy<strong>en</strong><br />

<strong>de</strong>l análisis. Los conteos <strong>de</strong> los otros tres<br />

recorridos intermedios se suman y posteriorm<strong>en</strong>te<br />

se divi<strong>de</strong>n por 3. El resultado<br />

es el número medio <strong>de</strong> conejos avistados<br />

por recorrido. Formalm<strong>en</strong>te este dato se<br />

suele dividir por el número total <strong>de</strong> kilómetros<br />

<strong>de</strong> que consta el recorrido y se<br />

expresa <strong>en</strong> número medio <strong>de</strong> conejos vistos<br />

por kilómetro <strong>de</strong> recorrido, <strong>de</strong>nomi<strong>na</strong>do<br />

también índice kilométrico <strong>de</strong> abundancia<br />

(IKA).<br />

El conteo <strong>de</strong> conejos a lo largo <strong>de</strong> un<br />

recorrido es u<strong>na</strong> metodología que, bajo<br />

ciertas condiciones <strong>de</strong> aplicación, permite<br />

obt<strong>en</strong>er estimas (siempre aproxima<strong>das</strong>)<br />

<strong>de</strong> la <strong>de</strong>nsidad real <strong>de</strong> conejos.<br />

El principal problema es que los conejos<br />

no se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran distribuidos homogéneam<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> un coto, sino que suel<strong>en</strong><br />

ser más abundantes <strong>en</strong> algunos tipos<br />

<strong>de</strong> hábitat que <strong>en</strong> otros, y <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> un<br />

mismo hábitat su abundancia suele estar<br />

asociada a <strong>de</strong>termi<strong>na</strong>dos elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>l<br />

paisaje. Como ejemplo g<strong>en</strong>eral se podría<br />

<strong>de</strong>cir que los conejos son más abundantes<br />

<strong>en</strong> las zo<strong>na</strong>s que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> campos <strong>de</strong><br />

cultivo <strong>en</strong> com<strong>para</strong>ción a las zo<strong>na</strong>s que<br />

únicam<strong>en</strong>te cu<strong>en</strong>tan con vegetación <strong>na</strong>tural,<br />

pero que <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> aquellas, los conejos<br />

son más abundantes <strong>en</strong> los ecotonos<br />

o zo<strong>na</strong>s limítrofes <strong>en</strong>tre matorral y los propios<br />

campos <strong>de</strong> cultivos. El problema <strong>de</strong><br />

realizar el conteo <strong>de</strong> conejos a lo largo <strong>de</strong><br />

caminos es que éstos, normalm<strong>en</strong>te, no<br />

son repres<strong>en</strong>tativos <strong>de</strong> los hábitat y paisajes<br />

<strong>de</strong>l coto, ya que ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n, por ejemplo,<br />

a transcurrir casi siempre <strong>en</strong> las zo<strong>na</strong>s<br />

limítrofes <strong>en</strong>tre cultivos y matorral o por<br />

el fondo <strong>de</strong> valles, o por las zo<strong>na</strong>s más lla<strong>na</strong>s,<br />

por lo que las estimas <strong>de</strong> <strong>de</strong>nsidad<br />

obt<strong>en</strong>i<strong>das</strong> están siempre muy sesga<strong>das</strong>.<br />

U<strong>na</strong> variante <strong>de</strong>l método muy interesante<br />

<strong>para</strong> obt<strong>en</strong>er estimas <strong>de</strong> <strong>de</strong>nsidad real <strong>de</strong><br />

la población <strong>de</strong> conejos es realizar los<br />

recorridos a pie. Estos recorridos se<br />

<strong>de</strong>b<strong>en</strong> iniciar unos 30 minutos antes <strong>de</strong>l<br />

anochecer y acabar cuando todavía haya<br />

visibilidad sufici<strong>en</strong>te <strong>para</strong> <strong>de</strong>tectar a los<br />

conejos a sufici<strong>en</strong>te distancia por lo que<br />

no es recom<strong>en</strong>dable que su longitud sea<br />

superior a los 500-1000m <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do<br />

<strong>de</strong> la orografía, paisaje y <strong>de</strong> la <strong>de</strong>nsidad<br />

<strong>de</strong> conejos. La v<strong>en</strong>taja <strong>de</strong> ir a pie es que<br />

se pue<strong>de</strong>n realizar monte a través y por lo<br />

tanto es factible diseñar u<strong>na</strong> serie <strong>de</strong><br />

recorridos que, a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te distribuidos<br />

por el coto, nos proporcion<strong>en</strong> estimas<br />

útiles <strong>de</strong> la <strong>de</strong>nsidad real. Es conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te<br />

que <strong>para</strong> cada hábitat que haya<br />

<strong>en</strong> el coto se realice u<strong>na</strong> estima in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>nsidad con sus correspondi<strong>en</strong>tes<br />

recorridos, o al m<strong>en</strong>os que, la<br />

distancia total recorrida a lo largo <strong>de</strong><br />

27 • el conejo <strong>de</strong> monte


Métodos <strong>de</strong> evaluación <strong>de</strong> la abundancia<br />

Clara muestra <strong>de</strong> la actividad <strong>de</strong> los conejos.<br />

todos los transectos realizados <strong>en</strong> el coto<br />

discurra por todos los hábitats pres<strong>en</strong>tes<br />

<strong>en</strong> el mismo <strong>de</strong> manera proporcio<strong>na</strong>l al<br />

área ocupada por éstos <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l coto.<br />

Es <strong>de</strong>cir, si <strong>en</strong> un coto t<strong>en</strong>emos un área<br />

emin<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te arbustiva que ocupa el<br />

30% <strong>de</strong> la superficie <strong>de</strong>l coto y el resto<br />

<strong>de</strong>l coto está ocupado por un paisaje agrícola<br />

<strong>en</strong> el que se mezclan los campos <strong>de</strong><br />

cultivos con pequeñas áreas <strong>de</strong> vegetación<br />

<strong>na</strong>tural, t<strong>en</strong>dríamos dos opciones: a)<br />

estimar la <strong>de</strong>nsidad <strong>para</strong> cada u<strong>na</strong> <strong>de</strong> las<br />

áreas <strong>de</strong> forma in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te, con lo cual<br />

la <strong>de</strong>nsidad total <strong>de</strong> conejos <strong>para</strong> todo el<br />

coto se calcularía t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta la<br />

proporción <strong>de</strong> superficie ocupada por<br />

cada área (esta opción es la más correcta)<br />

o b) la longitud total <strong>de</strong> los recorridos<br />

transcurriría <strong>de</strong> forma proporcio<strong>na</strong>l a la<br />

superficie ocupada por las dos áreas. Es<br />

<strong>de</strong>cir, si por ejemplo, todos los recorridos<br />

el conejo <strong>de</strong> monte • 28<br />

ti<strong>en</strong><strong>en</strong> la misma longitud, se podrían realizar<br />

7 recorridos <strong>en</strong> el área <strong>de</strong> campos <strong>de</strong><br />

cultivo y 3 <strong>en</strong> el área <strong>de</strong> matorral. De esta<br />

manera los datos combi<strong>na</strong>dos <strong>de</strong> los 10<br />

recorridos son u<strong>na</strong> estima <strong>de</strong> <strong>de</strong>nsidad<br />

<strong>para</strong> el total <strong>de</strong>l coto, si bi<strong>en</strong> m<strong>en</strong>os precisa<br />

que la opción anterior.<br />

Para la estima <strong>de</strong> <strong>de</strong>nsida<strong>de</strong>s absolutas a<br />

partir <strong>de</strong>l conteo <strong>de</strong> conejos a lo largo <strong>de</strong><br />

recorridos normalm<strong>en</strong>te es necesario<br />

medir <strong>para</strong> cada conejo avistado la distancia<br />

perp<strong>en</strong>dicular <strong>de</strong>s<strong>de</strong> don<strong>de</strong> estaba<br />

antes <strong>de</strong> ser estorbado por el paso <strong>de</strong>l<br />

c<strong>en</strong>sador al c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> la linea <strong>de</strong> progresión<br />

<strong>de</strong>l recorrido y <strong>de</strong>spués utilizar sofisticados<br />

algoritmos matemáticos <strong>para</strong> calcular<br />

las estimas <strong>de</strong> <strong>de</strong>nsidad <strong>en</strong> función<br />

<strong>de</strong> la <strong>de</strong>tectabilidad <strong>de</strong> los conejos, pues<br />

hay que recordar que ésta no es lo mismo<br />

<strong>en</strong> áreas abiertas (máxima <strong>de</strong>tectabilidad)<br />

que <strong>en</strong> áreas con <strong>de</strong>nsa cobertura vege-


tal, don<strong>de</strong> u<strong>na</strong> gran parte <strong>de</strong> los conejos<br />

pue<strong>de</strong>n pasar <strong>de</strong>sapercibidos al c<strong>en</strong>sador.<br />

Esta complejidad <strong>de</strong> cálculo es lo<br />

que hace que el método sea poco usado<br />

<strong>en</strong> la práctica, sin embargo u<strong>na</strong> aproximación<br />

que se ha comprobado que da bu<strong>en</strong>os<br />

resultados a la vez que simplifica<br />

extraordi<strong>na</strong>riam<strong>en</strong>te el método es contar<br />

simplem<strong>en</strong>te los conejos que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran<br />

<strong>en</strong>tre 0 y 2m a cada lado <strong>de</strong> la línea<br />

<strong>de</strong> progresión <strong>de</strong>l c<strong>en</strong>sador. Esta simplificación<br />

permite obt<strong>en</strong>er estimas com<strong>para</strong>bles<br />

incluso <strong>en</strong> medios <strong>en</strong> los que la<br />

<strong>de</strong>tectabilidad <strong>de</strong> los conejos no es la<br />

misma. La estima <strong>de</strong> <strong>de</strong>nsidad absoluta<br />

se obti<strong>en</strong>e simplem<strong>en</strong>te dividi<strong>en</strong>do el<br />

número medio <strong>de</strong> conejos vistos por<br />

Método <strong>para</strong> la evaluación <strong>de</strong>l estado <strong>de</strong> las poblaciones <strong>de</strong> conejo silvestre.<br />

unidad <strong>de</strong> longitud y multiplicándola<br />

por el factor 0,7. Si la unidad <strong>de</strong> longitud<br />

son 100m, la <strong>de</strong>nsidad es estimada <strong>en</strong><br />

conejos/ha y si la longitud se mi<strong>de</strong> <strong>en</strong> km,<br />

la <strong>de</strong>nsidad se estima <strong>en</strong> conejos/km2.<br />

Obviam<strong>en</strong>te, cuando el c<strong>en</strong>sador va avanzando<br />

por el recorrido <strong>de</strong>berá hacerlo con<br />

cuidado <strong>para</strong> <strong>de</strong>tectar, no sólo los conejos<br />

que va levantando <strong>en</strong> las cercanías,<br />

sino también aquellos que son estorbados<br />

varias <strong>de</strong>ce<strong>na</strong>s <strong>de</strong> metros por <strong>de</strong>lante<br />

<strong>de</strong> él, por lo que <strong>de</strong>berá t<strong>en</strong>er muy<br />

claro por dón<strong>de</strong> transcurre el recorrido<br />

<strong>para</strong> po<strong>de</strong>r contar únicam<strong>en</strong>te aquellos<br />

conejos que antes <strong>de</strong> ser estorbados se<br />

<strong>en</strong>contraban <strong>en</strong> la banda c<strong>en</strong>tral <strong>de</strong> 4m <strong>de</strong><br />

ancho <strong>de</strong>l recorrido. Unos prismáticos y<br />

29 • el conejo <strong>de</strong> monte


Métodos <strong>de</strong> evaluación <strong>de</strong> la abundancia<br />

Señales evi<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> la pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> conejos.<br />

sigilo son herrami<strong>en</strong>tas indisp<strong>en</strong>sables<br />

<strong>para</strong> hacer un bu<strong>en</strong> c<strong>en</strong>so.<br />

Para estimar la <strong>de</strong>nsidad <strong>de</strong> un hábitat<br />

por este método, será sufici<strong>en</strong>te con los<br />

datos <strong>de</strong> 3 a 7 recorridos (<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> la<br />

superficie a cubrir), y <strong>de</strong>s<strong>de</strong> luego es<br />

necesario que el conteo se haga al m<strong>en</strong>os<br />

tres veces <strong>en</strong> cada recorrido y <strong>en</strong> m<strong>en</strong>os<br />

<strong>de</strong> un mes <strong>para</strong> obt<strong>en</strong>er estimas precisas.<br />

Si todo va bi<strong>en</strong>, el número <strong>de</strong> conejos<br />

contados <strong>en</strong> un mismo recorrido será<br />

muy similar <strong>en</strong>tre las difer<strong>en</strong>tes repeticiones.<br />

Si no es así, algo se ha hecho mal y<br />

será necesario repetir hasta conseguir<br />

u<strong>na</strong> cierta uniformidad <strong>de</strong> los datos, <strong>de</strong>sechando<br />

los datos <strong>de</strong> aquellos conteos<br />

que sean excesivam<strong>en</strong>te difer<strong>en</strong>tes.<br />

Como ejemplo <strong>de</strong> cálculo, supongamos<br />

que diseñamos tres recorridos <strong>de</strong> 500m,<br />

el conejo <strong>de</strong> monte • 30<br />

1000m y 700m <strong>de</strong> longitud <strong>para</strong> estimar la<br />

<strong>de</strong>nsidad <strong>en</strong> un hábitat <strong>de</strong>termi<strong>na</strong>do, y<br />

supongamos que recorremos tres veces<br />

cada recorrido contando un total <strong>de</strong> 22<br />

conejos <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> la banda <strong>de</strong> 4m <strong>de</strong><br />

ancho. La distancia total recorrida es <strong>de</strong><br />

(500+1000+700)x3=6.600m, por lo que<br />

el número medio <strong>de</strong> conejos vistos cada<br />

100m <strong>de</strong> recorrido es 22/6.6=3,33 conejos/100m.<br />

Multiplicando este valor por<br />

0,7, la estima <strong>de</strong> <strong>de</strong>nsidad será <strong>de</strong><br />

3,33x0,7=2,3 conejos/ha. Como vemos<br />

pues, con esta modificación <strong>de</strong>l método<br />

será posible obt<strong>en</strong>er a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> un índice<br />

<strong>de</strong> abundancia igual o más fiable que el<br />

obt<strong>en</strong>ido <strong>de</strong>s<strong>de</strong> un recorrido realizado <strong>en</strong><br />

automóvil, u<strong>na</strong> estima <strong>de</strong> <strong>de</strong>nsidad absoluta<br />

muy práctica a la hora <strong>de</strong> prever<br />

cupos <strong>de</strong> caza.


Figura repres<strong>en</strong>tativa <strong>de</strong>l método utilizado <strong>para</strong> establecer la pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> conejos.<br />

Ley<strong>en</strong>da figura c<strong>en</strong>sos:<br />

Esta figura repres<strong>en</strong>ta un caso característico <strong>de</strong> un coto <strong>en</strong> el que parte <strong>de</strong>l mismo está<br />

ocupado por un área ocupada <strong>en</strong> su totalidad por matorral (color ver<strong>de</strong>) y el resto por<br />

un área <strong>en</strong> la que se mezclan cultivos (color amarillo) con zo<strong>na</strong>s <strong>de</strong> matorral. La línea<br />

<strong>de</strong> color rojo repres<strong>en</strong>ta el trayecto característico <strong>de</strong> un camino que discurre sigui<strong>en</strong>do<br />

las lin<strong>de</strong>s <strong>en</strong>tre los cultivos y el área <strong>de</strong> matorral. En el caso <strong>de</strong> realizar los conteos<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> un vehículo o andando a lo largo <strong>de</strong>l camino, la <strong>de</strong>nsidad <strong>de</strong> conejos estimada<br />

<strong>para</strong> el total <strong>de</strong>l coto será sobreestimada, pues las mayores <strong>de</strong>nsida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> esta<br />

especie suel<strong>en</strong> t<strong>en</strong>er lugar <strong>en</strong> los límites <strong>en</strong>tre cultivos y matorral. Así pues, únicam<strong>en</strong>te<br />

sería posible utilizar los datos <strong>de</strong> los conteos <strong>en</strong> el camino como un simple índice<br />

<strong>de</strong> abundancia. Por el contrario, el conteo <strong>de</strong> conejos a lo largo <strong>de</strong> los tres recorridos<br />

a pie (<strong>en</strong> color azul) serviría, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> cómo índice <strong>de</strong> abundancia, <strong>para</strong> realizar estimas<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>nsidad absoluta, puesto que su trayectoria discurre <strong>de</strong> forma repres<strong>en</strong>tativa<br />

a lo largo <strong>de</strong> todos los compon<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l paisaje <strong>de</strong>l coto, es <strong>de</strong>cir, área <strong>de</strong> matorral<br />

homogéneo y campos <strong>de</strong> cultivo así como las formaciones <strong>de</strong> vegetación <strong>na</strong>tural intercala<strong>das</strong><br />

<strong>en</strong>tre éstos.<br />

31 • el conejo <strong>de</strong> monte


6<br />

Carlos Calvete<br />

C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Investigación y Tecnología Agroalim<strong>en</strong>taria <strong>de</strong> Aragón (CITA)<br />

La regulación <strong>de</strong> la caza<br />

La <strong>de</strong>termi<strong>na</strong>ción <strong>de</strong>l aprovechami<strong>en</strong>to<br />

cinegético <strong>en</strong> u<strong>na</strong> especie como el conejo<br />

es poco precisa <strong>de</strong>bido al carácter<br />

oportunista <strong>de</strong> su reproducción y a las<br />

fuertes variaciones que sufr<strong>en</strong> sus<br />

poblaciones <strong>en</strong> breves espacios <strong>de</strong><br />

tiempo como consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s.<br />

También influye las marca<strong>das</strong><br />

el conejo <strong>de</strong> monte • 32<br />

difer<strong>en</strong>cias que exist<strong>en</strong> <strong>en</strong>tre la productividad<br />

<strong>de</strong> poblaciones <strong>de</strong> conejos situa<strong>das</strong><br />

<strong>en</strong> áreas difer<strong>en</strong>tes o <strong>en</strong> u<strong>na</strong> misma área<br />

<strong>de</strong> un año <strong>para</strong> otro. Por este motivo el<br />

aprovechami<strong>en</strong>to cinegético se <strong>de</strong>be<br />

<strong>de</strong>termi<strong>na</strong>r a nivel más o m<strong>en</strong>os local y<br />

ajustando los cupos <strong>de</strong> caza mediante<br />

tanteo, es <strong>de</strong>cir <strong>en</strong> función <strong>de</strong> los datos


La caza está regulado por los Planes <strong>de</strong> Or<strong>de</strong><strong>na</strong>ción Cinegéticos.<br />

obt<strong>en</strong>idos años atrás sobre la evolución<br />

<strong>de</strong> la abundancia poblacio<strong>na</strong>l y <strong>de</strong>l número<br />

<strong>de</strong> animales cazados.<br />

Los datos necesarios <strong>para</strong> u<strong>na</strong> correcta<br />

gestión cinegética son:<br />

a) Estima <strong>de</strong> la abundancia poblacio<strong>na</strong>l<br />

antes <strong>de</strong>l período <strong>de</strong> caza<br />

b) Estima <strong>de</strong> la reproducción <strong>de</strong> la<br />

población<br />

c) Tabla <strong>de</strong> caza <strong>de</strong> años anteriores.<br />

La estima <strong>de</strong> la abundancia poblacio<strong>na</strong>l<br />

se <strong>de</strong>be realizar con la metodología <strong>de</strong>finida<br />

<strong>en</strong> el anterior apartado.<br />

Lógicam<strong>en</strong>te la estima se <strong>de</strong>be realizar <strong>en</strong><br />

el mes previo antes <strong>de</strong>l aprovechami<strong>en</strong>to<br />

cinegético, por lo que si se prevé la caza<br />

<strong>en</strong> verano (<strong>de</strong>scaste) y la caza <strong>en</strong> invierno<br />

(temporada normal) será necesario realizar<br />

dos estimas <strong>de</strong> abundancia, u<strong>na</strong> antes<br />

<strong>de</strong>l <strong>de</strong>scaste y otra antes <strong>de</strong>l inicio <strong>de</strong> la<br />

temporada normal, con el fin <strong>de</strong> obt<strong>en</strong>er<br />

datos sobre aprovechami<strong>en</strong>to cinegético<br />

<strong>para</strong> ambos períodos <strong>de</strong> caza y no sobreexplotar<br />

la población.<br />

La estima <strong>de</strong> la reproducción <strong>de</strong> la población<br />

se obti<strong>en</strong>e calculando la proporción<br />

<strong>de</strong> juv<strong>en</strong>iles y adultos que se cazan. No<br />

obstante hay que t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que la<br />

caza es selectiva y la proporción cazada<br />

no es la real, pero comparándola con los<br />

datos obt<strong>en</strong>idos otros años nos pue<strong>de</strong><br />

dar u<strong>na</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> cómo ha sido la reproducción<br />

ese año.<br />

La estima <strong>de</strong> la proporción <strong>de</strong> juv<strong>en</strong>iles y<br />

adultos se realiza mediante la palpación<br />

<strong>de</strong>l cartílago <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to. Tanto los<br />

juv<strong>en</strong>iles como los subadultos pres<strong>en</strong>tan<br />

un abultami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l cartílago <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>en</strong> la epífisis <strong>de</strong>l cúbito (extremidad<br />

anterior) que <strong>de</strong>saparece hacia los 7-<br />

9 meses <strong>de</strong> vida. Este abultami<strong>en</strong>to se<br />

<strong>de</strong>tecta mediante palpación. Flexio<strong>na</strong>ndo<br />

levem<strong>en</strong>te la muñeca <strong>de</strong>l conejo, el cartílago<br />

<strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to se pue<strong>de</strong> palpar <strong>en</strong> la<br />

parte exterior <strong>de</strong> la pata, un poco por<br />

<strong>en</strong>cima <strong>de</strong> la articulación. No hay que<br />

confundirlo con la promin<strong>en</strong>cia ósea propia<br />

<strong>de</strong> la articulación (más pequeña y puntiaguda)<br />

que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra justo por <strong>de</strong>bajo<br />

<strong>de</strong>l cartílago <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to y justo <strong>en</strong><br />

la articulación <strong>de</strong> la muñeca tanto <strong>en</strong><br />

conejos juv<strong>en</strong>iles como adultos. El tama-<br />

33 • el conejo <strong>de</strong> monte


La regulación <strong>de</strong> la caza<br />

Daños <strong>en</strong> los cultivos.<br />

ño <strong>de</strong>l cartílago <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to es más<br />

notable <strong>en</strong> los conejos más jóv<strong>en</strong>es y va<br />

disminuy<strong>en</strong>do su tamaño conforme el<br />

animal va completando su <strong>de</strong>sarrollo, <strong>de</strong><br />

tal manera que cerca <strong>de</strong> su fi<strong>na</strong>lización el<br />

abultami<strong>en</strong>to se convierte <strong>en</strong> u<strong>na</strong> leve<br />

cresta o incluso <strong>en</strong> u<strong>na</strong> pequeña h<strong>en</strong>didura<br />

que acaba <strong>de</strong>sapareci<strong>en</strong>do.<br />

Para la obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> la tabla <strong>de</strong> caza lo<br />

más recom<strong>en</strong>dable es conocer el número<br />

total <strong>de</strong> conejos cazados. No obstante,<br />

es recom<strong>en</strong>dable obt<strong>en</strong>er también estimaciones<br />

<strong>de</strong>l número <strong>de</strong> cazadores, <strong>de</strong>l<br />

número <strong>de</strong> jor<strong>na</strong><strong>das</strong> <strong>de</strong> caza, así como <strong>de</strong>l<br />

número medio <strong>de</strong> conejos cobrados por<br />

cazador <strong>en</strong> un día. Ello permitirá <strong>en</strong> un<br />

futuro ajustar el esfuerzo <strong>de</strong> caza aplicado<br />

tanto <strong>en</strong> función <strong>de</strong>l número <strong>de</strong> conejos<br />

cobrados, como <strong>en</strong> función <strong>de</strong>l número<br />

<strong>de</strong> cazadores pres<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> el coto, o <strong>de</strong><br />

los días posibles <strong>de</strong> caza.<br />

el conejo <strong>de</strong> monte • 34<br />

Con la estima <strong>de</strong> estos tres datos a lo<br />

largo <strong>de</strong> sucesivos años es posible ir ajustando<br />

paulati<strong>na</strong>m<strong>en</strong>te el aprovechami<strong>en</strong>to<br />

cinegético al objetivo <strong>de</strong> gestión <strong>de</strong>finido<br />

cada uno <strong>de</strong> los años (increm<strong>en</strong>tar,<br />

mant<strong>en</strong>er o reducir la abundancia poblacio<strong>na</strong>l).<br />

A pesar <strong>de</strong> la larga tradición exist<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong> nuestro país <strong>en</strong> el aprovechami<strong>en</strong>to<br />

cinegético <strong>de</strong> esta especie, todavía <strong>en</strong> la<br />

actualidad no están muy claras las i<strong>de</strong>as<br />

respecto a qué período <strong>de</strong>l año es el<br />

más apropiado cazar al conejo, existi<strong>en</strong>do<br />

opiniones y razo<strong>na</strong>mi<strong>en</strong>tos opuestos<br />

respecto a las v<strong>en</strong>tajas y <strong>de</strong>sv<strong>en</strong>tajas <strong>de</strong><br />

cazar el conejo, bi<strong>en</strong> poco <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> su<br />

reproducción, lo que se suele <strong>de</strong>nomi<strong>na</strong>r<br />

"<strong>de</strong>scaste" <strong>en</strong> muchas regiones o "caza <strong>en</strong><br />

verano" o bi<strong>en</strong> al inicio <strong>de</strong> la reproducción<br />

o "caza <strong>en</strong> invierno", que ha sido el periodo<br />

tradicio<strong>na</strong>l. Las implicaciones <strong>de</strong> cazar<br />

<strong>en</strong> uno u otro periodo todavía no están<br />

claras y será necesaria más investigación<br />

<strong>para</strong> t<strong>en</strong>er sufici<strong>en</strong>tes elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> juicio.<br />

La caza realizada poco <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> la<br />

reproducción <strong>de</strong> la especie se suele practicar<br />

<strong>para</strong> reducir la <strong>de</strong>nsidad <strong>de</strong> población<br />

<strong>en</strong> áreas don<strong>de</strong> exist<strong>en</strong> importantes<br />

daños a la agricultura, aunque <strong>en</strong> la actualidad<br />

también se suele practicar porque el<br />

número <strong>de</strong> conejos que se cazan es superior<br />

que cuando se caza <strong>en</strong> invierno, <strong>de</strong> tal<br />

manera que los r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>tos cinegéticos<br />

son superiores <strong>para</strong> u<strong>na</strong> misma población.<br />

No obstante se ha <strong>de</strong>mostrado que<br />

<strong>en</strong> este período, si bi<strong>en</strong> existe u<strong>na</strong> selección<br />

<strong>de</strong> la caza hacia los animales <strong>na</strong>cidos<br />

<strong>en</strong> el año no existe ningu<strong>na</strong> selección <strong>de</strong><br />

caza hacia ninguno <strong>de</strong> los sexos, es <strong>de</strong>cir,<br />

se capturan tanto machos como hembras.<br />

Por este motivo, la práctica <strong>de</strong> este<br />

aprovechami<strong>en</strong>to cinegético <strong>en</strong> poblacio-


La actividad cinegética contribuye a evitar daños <strong>en</strong> la agricultura y regula el exceso <strong>de</strong> ejemplares.<br />

nes <strong>de</strong> baja-media <strong>de</strong>nsidad y sin ningún<br />

control, pue<strong>de</strong> producir con mayor facilidad<br />

la sobre-explotación <strong>de</strong> la población<br />

que si se practica la caza <strong>en</strong> invierno.<br />

Por el contrario, se ha <strong>de</strong>mostrado que la<br />

práctica <strong>de</strong> la caza al inicio <strong>de</strong>l periodo<br />

reproductor <strong>de</strong> la especie ti<strong>en</strong>e más<br />

impacto sobre los machos, los cuales ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

aproximadam<strong>en</strong>te u<strong>na</strong> probabilidad 7<br />

veces superior a ser cazados que las<br />

hembras, y <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> éstos, los machos<br />

<strong>de</strong>l año dos veces más probabilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

ser cazados que los machos más viejos,<br />

por lo que el impacto <strong>de</strong> la caza <strong>en</strong> esta<br />

época <strong>de</strong>l año se minimiza al actuar más<br />

sobre los machos, si<strong>en</strong>do la población <strong>de</strong><br />

conejos m<strong>en</strong>os susceptible a ser sobreexplotada<br />

si hay aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> gestión cinegética.<br />

El verda<strong>de</strong>ro riesgo <strong>de</strong> sobreexplotación<br />

aparece cuando el aprovechami<strong>en</strong>to<br />

cinegético se exti<strong>en</strong><strong>de</strong> más<br />

allá <strong>de</strong>l inicio <strong>de</strong>l período reproductor,<br />

pues es <strong>en</strong>tonces cuando la caza inci<strong>de</strong><br />

sobre las hembras que están gestantes o<br />

<strong>en</strong> fase <strong>de</strong> lactación <strong>de</strong> sus crías.<br />

En aquellas poblaciones <strong>de</strong> baja <strong>de</strong>nsidad,<br />

o don<strong>de</strong> se pret<strong>en</strong>da fom<strong>en</strong>tar la<br />

especie, las medi<strong>das</strong> más eficaces <strong>para</strong><br />

reducir el impacto cinegético es reducir el<br />

esfuerzo <strong>de</strong> captura durante las primeras<br />

jor<strong>na</strong><strong>das</strong> <strong>de</strong> caza (estableci<strong>en</strong>do cupos<br />

por cazador) y acortar la temporada.<br />

35 • el conejo <strong>de</strong> monte


7<br />

Rafael Villafuerte y Francisca Castro<br />

Instituto <strong>de</strong> Investigación <strong>en</strong> Recursos Cinegéticos, IREC (CSIC, UCLM, JCLM)<br />

Mejora <strong>de</strong>l hábitat:<br />

manejo <strong>de</strong> la vegetación y<br />

madrigueras<br />

El conejo es u<strong>na</strong> especie que vive <strong>en</strong> grupos<br />

sociales cuya unidad básica es el<br />

grupo familiar constituido, g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te,<br />

por unos cuatro o cinco individuos. El<br />

área <strong>de</strong> campeo <strong>de</strong> los grupos familiares<br />

ti<strong>en</strong>e u<strong>na</strong> superficie media <strong>de</strong> u<strong>na</strong>s tres<br />

hectáreas <strong>en</strong> las que <strong>de</strong>b<strong>en</strong> existir zo<strong>na</strong>s<br />

<strong>de</strong> refugio, zo<strong>na</strong>s <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tación y zo<strong>na</strong>s<br />

<strong>de</strong> cría. De u<strong>na</strong> manera muy g<strong>en</strong>eral, el<br />

matorral asegura la disponibilidad <strong>de</strong><br />

zo<strong>na</strong>s <strong>de</strong> refugio mi<strong>en</strong>tras que las zo<strong>na</strong>s<br />

abiertas proporcio<strong>na</strong>n los lugares <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tación.<br />

La pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> suelos con<br />

Construcción <strong>de</strong> un vivar artificial o biotopo.<br />

el conejo <strong>de</strong> monte • 36<br />

facilidad <strong>para</strong> que los conejos construyan<br />

madrigueras suele ser otro <strong>de</strong> los requerimi<strong>en</strong>tos<br />

<strong>para</strong> esta especie, si<strong>en</strong>do <strong>en</strong><br />

ocasiones limitante, no <strong>en</strong> vano, <strong>en</strong> un<br />

trabajo reci<strong>en</strong>te <strong>de</strong>mostramos que la<br />

recuperación <strong>de</strong>l conejo se ha producido<br />

<strong>en</strong> mayor medida <strong>en</strong> los lugares don<strong>de</strong> el<br />

terr<strong>en</strong>o facilita la construcción <strong>de</strong> madrigueras.<br />

En resum<strong>en</strong>, los lugares <strong>de</strong> ecotono<br />

<strong>en</strong> los que se combi<strong>na</strong>n el matorral<br />

y las zo<strong>na</strong>s abiertas, junto con suelos<br />

blandos, constituy<strong>en</strong> un hábitat i<strong>de</strong>al<br />

<strong>para</strong> los conejos.


Detalle <strong>de</strong> la estructura inter<strong>na</strong> <strong>de</strong> un vivar.<br />

Aunque se suele consi<strong>de</strong>rar las llega<strong>das</strong><br />

<strong>de</strong> la mixomatosis y <strong>de</strong> la <strong>en</strong>fermedad<br />

hemorrágica como las causantes <strong>de</strong> la<br />

gran disminución <strong>de</strong> las poblaciones <strong>de</strong><br />

conejo, la realidad es que la reducción <strong>de</strong><br />

las poblaciones se había iniciado con<br />

anterioridad como consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> la<br />

pérdida <strong>de</strong> hábitat. Por u<strong>na</strong> parte, el abandono<br />

<strong>de</strong>l medio rural (especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />

las áreas <strong>de</strong> montaña) ha <strong>de</strong>termi<strong>na</strong>do la<br />

perdida <strong>de</strong> cultivos y pastos, y su posterior<br />

colonización por el matorral creando<br />

medios muy cerrados con poca disponibilidad<br />

<strong>de</strong> alim<strong>en</strong>to <strong>para</strong> el conejo. Por otra<br />

parte, la conc<strong>en</strong>tración parcelaria <strong>en</strong> las<br />

tierras bajas y la t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia a los monocultivos<br />

ha favorecido ambi<strong>en</strong>tes don<strong>de</strong> se<br />

han reducido o elimi<strong>na</strong>do las áreas <strong>de</strong><br />

refugio y no se garantiza la disponibilidad<br />

<strong>de</strong> alim<strong>en</strong>to a lo largo <strong>de</strong>l año.<br />

A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> los cambios producidos por<br />

las prácticas agrícolas, otro <strong>de</strong> los factores<br />

que han incidido negativam<strong>en</strong>te sobre<br />

la calidad <strong>de</strong>l hábitat <strong>para</strong> los conejos ha<br />

sido la int<strong>en</strong>sificación <strong>de</strong> la ga<strong>na</strong><strong>de</strong>ría así<br />

como el consi<strong>de</strong>rable increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> la<br />

abundancia <strong>de</strong> especies <strong>de</strong> caza mayor.<br />

Estos hechos han provocado un increm<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> la compet<strong>en</strong>cia por el alim<strong>en</strong>to<br />

y u<strong>na</strong> <strong>de</strong>gradación consi<strong>de</strong>rable <strong>de</strong>l hábitat<br />

<strong>de</strong> los conejos.<br />

Dada la situación actual, la recuperación<br />

<strong>de</strong>l hábitat <strong>para</strong> el conejo pres<strong>en</strong>ta<br />

varios fr<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> actuación a diversas<br />

escalas:<br />

a) Desarrollo a nivel europeo, <strong>na</strong>cio<strong>na</strong>l y<br />

regio<strong>na</strong>l <strong>de</strong> políticas agrarias <strong>en</strong> las que<br />

se favorezcan zo<strong>na</strong>s mixtas <strong>de</strong> bosque y<br />

pastos<br />

b) Disminución <strong>de</strong> la presión ejercida por<br />

el ga<strong>na</strong>do doméstico y/o las especies <strong>de</strong><br />

caza mayor<br />

37 • el conejo <strong>de</strong> monte


Mejora <strong>de</strong>l hábitat: manejo <strong>de</strong> la<br />

vegetación y madrigueras<br />

Vivar artificial cercado.<br />

c) Prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> la pérdida <strong>de</strong> hábitat y<br />

restauración <strong>de</strong> las zo<strong>na</strong>s <strong>de</strong>teriora<strong>das</strong>,<br />

particularm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> áreas clave <strong>para</strong> unir<br />

poblaciones fragm<strong>en</strong>ta<strong>das</strong>. De esta<br />

forma se podría reducir también el impacto<br />

<strong>de</strong> las <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s virales <strong>de</strong>l conejo<br />

d) Actuaciones locales <strong>para</strong> mejora <strong>de</strong>l<br />

hábitat con el objetivo <strong>de</strong> increm<strong>en</strong>tar el<br />

alim<strong>en</strong>to disponible, aum<strong>en</strong>tar los puntos<br />

<strong>de</strong> agua, pot<strong>en</strong>ciar los refugios o disminuir<br />

las pérdi<strong>das</strong> (por <strong>de</strong>predación, <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s<br />

o por la actividad cinegética)<br />

En los sigui<strong>en</strong>tes apartados se pres<strong>en</strong>tan<br />

u<strong>na</strong> serie <strong>de</strong> recom<strong>en</strong>daciones <strong>para</strong> la<br />

ejecución <strong>de</strong> dos <strong>de</strong> los aspectos <strong>de</strong>l último<br />

punto (manejo <strong>de</strong> la vegetación <strong>para</strong><br />

increm<strong>en</strong>tar el alim<strong>en</strong>to disponible y<br />

pot<strong>en</strong>ciación <strong>de</strong> los refugios a través <strong>de</strong> la<br />

creación <strong>de</strong> madrigueras o vivares artifi-<br />

el conejo <strong>de</strong> monte • 38<br />

ciales), todo ello con el objetivo <strong>de</strong> optimizar<br />

los requerimi<strong>en</strong>tos ecológicos <strong>de</strong>l<br />

conejo y basado <strong>en</strong> los resultados <strong>de</strong><br />

diversos trabajos <strong>de</strong> investigación, así<br />

como <strong>en</strong> el <strong>éxito</strong> obt<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> aplicaciones<br />

previas.<br />

Manejo <strong>de</strong> la vegetación<br />

En algu<strong>na</strong>s zo<strong>na</strong>s se ha comprobado<br />

que la mejora <strong>de</strong>l hábitat a través <strong>de</strong>l<br />

increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l alim<strong>en</strong>to ha sido u<strong>na</strong><br />

bue<strong>na</strong> herrami<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> manejo <strong>para</strong><br />

aum<strong>en</strong>tar la abundancia <strong>de</strong> conejos a<br />

largo plazo. La razón es que con frecu<strong>en</strong>cia<br />

la disponibilidad <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>to es un<br />

factor limitante <strong>de</strong>l crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> las<br />

poblaciones <strong>de</strong> conejos, por lo que la<br />

mejora <strong>de</strong> las condiciones alim<strong>en</strong>ticias<br />

pue<strong>de</strong> contribuir a u<strong>na</strong> rápida recupera-


ción, u<strong>na</strong> vez elimi<strong>na</strong>da o reducida la<br />

causa que <strong>de</strong>termi<strong>na</strong>ra su disminución.<br />

El increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l alim<strong>en</strong>to disponible<br />

pue<strong>de</strong> conseguirse mediante la creación<br />

<strong>de</strong> nuevas parcelas <strong>de</strong> pastizal o bi<strong>en</strong><br />

mediante la recuperación <strong>de</strong> parcelas<br />

antiguas. Con frecu<strong>en</strong>cia se produce la<br />

colonización por especies leñosas <strong>de</strong><br />

antiguas zo<strong>na</strong>s <strong>de</strong> pastizal <strong>na</strong>tural; <strong>en</strong><br />

estas ocasiones es conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te aclarar el<br />

matorral mediante la elimi<strong>na</strong>ción <strong>de</strong> pies<br />

<strong>de</strong> las especies m<strong>en</strong>os interesantes,<br />

siempre con el m<strong>en</strong>or impacto posible<br />

sobre el estrato herbáceo. En el caso <strong>de</strong><br />

t<strong>en</strong>er que crear nuevas parcelas <strong>de</strong> pastizal,<br />

se realizará la elimi<strong>na</strong>ción <strong>de</strong> la vegetación<br />

leñosa a mano o con <strong>de</strong>sbrozadora mecánica,<br />

y siembra posterior <strong>de</strong> herbáceas.<br />

Hay varios aspectos fundam<strong>en</strong>tales <strong>para</strong><br />

garantizar el <strong>éxito</strong> <strong>de</strong> las parcelas: su<br />

tamaño, su forma y las especies vegeta-<br />

Parcelas <strong>de</strong> siembra crea<strong>das</strong> <strong>en</strong> zo<strong>na</strong> <strong>de</strong> matorral muy <strong>de</strong>nso<br />

les que se siembran. Uno <strong>de</strong> los errores<br />

más frecu<strong>en</strong>tes durante el manejo <strong>de</strong> la<br />

vegetación es la elimi<strong>na</strong>ción drástica <strong>de</strong><br />

matorral <strong>en</strong> parcelas <strong>de</strong> gran tamaño.<br />

Diversos trabajos <strong>de</strong> investigación han<br />

puesto <strong>de</strong> manifiesto que el conejo abando<strong>na</strong><br />

los lugares <strong>de</strong> refugio <strong>para</strong> a<strong>de</strong>ntrarse<br />

<strong>en</strong> las zo<strong>na</strong>s abiertas, pero a un máximo<br />

<strong>de</strong> 100m y si<strong>en</strong>do los primeros 20<br />

metros los que los conejos mejor optimizan.<br />

Por tanto, las parcelas trata<strong>das</strong><br />

<strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser inferiores a u<strong>na</strong> hectárea, si<strong>en</strong>do<br />

el tamaño <strong>de</strong> bor<strong>de</strong> a bor<strong>de</strong> no superior<br />

a los 40m. Resulta por tanto preferible<br />

un mayor número <strong>de</strong> parcelas <strong>de</strong> pequeño<br />

tamaño que m<strong>en</strong>os parcelas <strong>de</strong> mayor<br />

tamaño.<br />

Otro aspecto a consi<strong>de</strong>rar es la forma <strong>de</strong><br />

la parcela tratada: los conejos utilizan prefer<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te<br />

las zo<strong>na</strong>s <strong>de</strong> ecotono <strong>en</strong>tre<br />

matorral y pastizal, por lo que <strong>para</strong> obte-<br />

39 • el conejo <strong>de</strong> monte


Mejora <strong>de</strong>l hábitat: manejo <strong>de</strong> la<br />

vegetación y madrigueras<br />

Vivares habitados.<br />

ner u<strong>na</strong> mayor relación perímetro/superficie<br />

será preferible la creación <strong>de</strong> parcelas<br />

con bor<strong>de</strong>s sinuosos, <strong>en</strong> lugar <strong>de</strong> líneas<br />

rectas. Por ello, se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> evitar las parcelas<br />

cuadra<strong>das</strong> o redon<strong>de</strong>a<strong>das</strong>, si<strong>en</strong>do preferible<br />

las <strong>de</strong> formas irregulares.<br />

Durante la disminución <strong>de</strong>l matorral <strong>de</strong>be<br />

evitarse la acumulación <strong>de</strong> leña m<strong>en</strong>uda<br />

<strong>en</strong> el suelo, por dos razones: a) si la leña<br />

es muy abundante pue<strong>de</strong> dificultar el <strong>de</strong>sarrollo<br />

<strong>de</strong>l estrato herbáceo, y b) la acumulación<br />

<strong>de</strong> leña pue<strong>de</strong> obstaculizar el<br />

acceso <strong>de</strong> los conejos a la parcela. En<br />

este s<strong>en</strong>tido se recomi<strong>en</strong>da utilizar métodos<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>sbroce que no <strong>de</strong>n lugar a la<br />

acumulación <strong>de</strong> restos <strong>de</strong> leña <strong>en</strong> la zo<strong>na</strong><br />

tratada, si<strong>en</strong>do i<strong>de</strong>al el <strong>de</strong>sbroce y la retirada<br />

<strong>de</strong> la leña a mano <strong>en</strong> parcelas pequeñas.<br />

De manera análoga, <strong>de</strong>be evitarse el<br />

roturado <strong>de</strong> las parcelas con grada pro-<br />

el conejo <strong>de</strong> monte • 40<br />

funda, <strong>para</strong> así evitar la <strong>de</strong>saparición <strong>de</strong>l<br />

estrato herbáceo exist<strong>en</strong>te bajo el matorral,<br />

así como la alteración <strong>de</strong>l banco <strong>de</strong><br />

semillas <strong>de</strong>l pasto.<br />

Por último, si se recurre a la siembra <strong>de</strong><br />

la parcela con semillas <strong>de</strong> plantas herbáceas<br />

<strong>de</strong>b<strong>en</strong> utilizarse especies <strong>de</strong> gramíneas<br />

vivaces y leguminosas. Las<br />

especies vivaces, como la grama, manti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

su condición nutritiva durante más<br />

tiempo y se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran disponibles la<br />

mayor parte <strong>de</strong>l año, mi<strong>en</strong>tras que las<br />

leguminosas aum<strong>en</strong>tan consi<strong>de</strong>rablem<strong>en</strong>te<br />

la calidad nutritiva <strong>de</strong> los céspe<strong>de</strong>s<br />

<strong>en</strong> los que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran pres<strong>en</strong>tes y son<br />

especies altam<strong>en</strong>te a<strong>de</strong>cua<strong>das</strong> <strong>para</strong> los<br />

conejos. Por el contrario, no son recom<strong>en</strong>dables<br />

las especies <strong>de</strong> cereal <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to<br />

rápido (ave<strong>na</strong> o cebada) por dos<br />

razones: a) su crecimi<strong>en</strong>to limita su acce-


sibilidad <strong>para</strong> los conejos, y b) cuando<br />

maduran pier<strong>de</strong>n rápidam<strong>en</strong>te su condición<br />

nutritiva <strong>para</strong> los lagomorfos por lo<br />

que son consumi<strong>das</strong> por estos <strong>en</strong><br />

m<strong>en</strong>or medida y gran parte <strong>de</strong> la siembra<br />

no es aprovechada.<br />

Construcción <strong>de</strong> madrigueras<br />

En algu<strong>na</strong>s zo<strong>na</strong>s la escasez <strong>de</strong> refugios<br />

pue<strong>de</strong> ser un factor limitante <strong>para</strong> conseguir<br />

u<strong>na</strong> mayor <strong>de</strong>nsidad <strong>de</strong> conejos.<br />

Este hecho suele ocurrir cuando el sustrato<br />

no es a<strong>de</strong>cuado <strong>para</strong> la construcción<br />

<strong>de</strong> madrigueras y los conejos acaban utilizando<br />

huecos <strong>en</strong>tre piedras, pequeñas<br />

gazaperas <strong>en</strong> el matorral, etc., es <strong>de</strong>cir,<br />

otras opciones que increm<strong>en</strong>tan su vulnerabilidad<br />

ante los <strong>de</strong>predadores (ver el<br />

apartado: El conejo y los <strong>de</strong>predadores).<br />

Este problema pue<strong>de</strong> solucio<strong>na</strong>rse <strong>de</strong><br />

dos formas: pre<strong>para</strong>ndo zo<strong>na</strong>s atractivas<br />

<strong>para</strong> los conejos <strong>para</strong> que construyan<br />

madrigueras <strong>de</strong> forma <strong>na</strong>tural, o bi<strong>en</strong><br />

construyéndoles madrigueras artificiales.<br />

En zo<strong>na</strong>s lla<strong>na</strong>s con poca profundidad<br />

pue<strong>de</strong>n colocarse montículos <strong>de</strong> are<strong>na</strong> y<br />

tierra simulando u<strong>na</strong> coli<strong>na</strong> <strong>de</strong> 2-3m3<br />

disemi<strong>na</strong>dos por u<strong>na</strong> superficie <strong>de</strong> 3-<br />

4Has, <strong>para</strong> favorecer su uso por los conejos.<br />

Si se ubican <strong>en</strong> zo<strong>na</strong>s cerra<strong>das</strong> o bi<strong>en</strong><br />

se siembran plantas espinosas a su alre<strong>de</strong>dor,<br />

pue<strong>de</strong>n constituir zo<strong>na</strong>s seguras<br />

<strong>para</strong> los gazapos cuando salgan <strong>de</strong> la<br />

madriguera, ya que los conejos más jóv<strong>en</strong>es<br />

suel<strong>en</strong> moverse <strong>en</strong> el <strong>en</strong>torno inmediato<br />

<strong>de</strong> su cámara <strong>de</strong> cría. Otro caso<br />

difer<strong>en</strong>te son los terr<strong>en</strong>os ricos <strong>en</strong> óxidos<br />

que forman u<strong>na</strong> cubierta superficial <strong>de</strong><br />

varios c<strong>en</strong>tímetros <strong>de</strong> grosor y gran dureza,<br />

lo que dificulta e incluso impi<strong>de</strong> la<br />

excavación <strong>de</strong> madrigueras por parte <strong>de</strong><br />

los conejos. La simple rotura <strong>de</strong> esta<br />

capa superficial más dura posibilita el<br />

acceso <strong>de</strong> los conejos a los terr<strong>en</strong>os Cierre aclimatación<br />

más blandos.<br />

Pero exist<strong>en</strong> ocasiones <strong>en</strong> las que el tipo<br />

<strong>de</strong> suelo no permite a los animales hacer<br />

estructuras subterráneas dura<strong>de</strong>ras, bi<strong>en</strong><br />

sea por su excesiva dureza (por ejemplo<br />

<strong>en</strong> suelos <strong>de</strong> pizarra), por su poca consist<strong>en</strong>cia<br />

(suelos altam<strong>en</strong>te ar<strong>en</strong>osos), por<br />

su escasa profundidad, o por la proximidad<br />

<strong>de</strong>l nivel freático (la muerte por inundación<br />

es u<strong>na</strong> <strong>de</strong> las principales pérdi<strong>das</strong><br />

<strong>en</strong>tre los gazapos). En estas situaciones<br />

pue<strong>de</strong> ser conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te la construcción <strong>de</strong><br />

madrigueras artificiales que, <strong>para</strong> ser<br />

pot<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te exitosas, <strong>de</strong>b<strong>en</strong> respon<strong>de</strong>r<br />

a la necesidad <strong>de</strong> refugio <strong>para</strong> el<br />

conejo. La metodología <strong>de</strong> construcción<br />

<strong>de</strong> un vivar es s<strong>en</strong>cilla, y existe bastante<br />

flexibilidad <strong>en</strong> el tipo <strong>de</strong> materiales a utilizar,<br />

pero la realidad es que muchos <strong>de</strong> los<br />

vivares artificiales no son efectivos <strong>de</strong>bido<br />

a graves errores <strong>en</strong> su construcción y<br />

emplazami<strong>en</strong>to.<br />

41 • el conejo <strong>de</strong> monte


Mejora <strong>de</strong>l hábitat: manejo <strong>de</strong> la<br />

vegetación y madrigueras<br />

En la zo<strong>na</strong>s <strong>de</strong> mucha cobertura vegetal, es<br />

imprescindible la instalación <strong>de</strong> vivares.<br />

A continuación se pres<strong>en</strong>tan u<strong>na</strong>s directrices<br />

g<strong>en</strong>erales <strong>para</strong> la construcción <strong>de</strong><br />

vivares artificiales, sigui<strong>en</strong>do u<strong>na</strong> metodología<br />

básica que ha sido utilizada <strong>en</strong><br />

varias zo<strong>na</strong>s con u<strong>na</strong> gran efectividad.<br />

La construcción <strong>de</strong> los vivares se realiza a<br />

partir <strong>de</strong> materiales <strong>na</strong>turales que se van<br />

superponi<strong>en</strong>do <strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes fases <strong>de</strong><br />

construcción sobre u<strong>na</strong> estructura <strong>de</strong><br />

palets <strong>de</strong> ma<strong>de</strong>ra, obt<strong>en</strong>iéndose u<strong>na</strong><br />

estructura circular o elíptica. Los vivares<br />

se constituy<strong>en</strong> con cuatro pisos <strong>de</strong> cuatro<br />

o seis palets cada uno que se colocan<br />

directam<strong>en</strong>te sobre el suelo sin necesidad<br />

<strong>de</strong> excavación previa. Los palets han <strong>de</strong><br />

ser robustos y con un grosor <strong>de</strong> al m<strong>en</strong>os<br />

dos c<strong>en</strong>tímetros. Las dim<strong>en</strong>siones podrán<br />

oscilar <strong>en</strong>tre 110 y 130cm <strong>de</strong> lado y <strong>de</strong>berán<br />

estar totalm<strong>en</strong>te cerrados <strong>en</strong> su parte<br />

superior, <strong>para</strong> evitar que la tierra p<strong>en</strong>etre<br />

al interior <strong>de</strong>l vivar (<strong>en</strong> el caso <strong>de</strong> que pre-<br />

el conejo <strong>de</strong> monte • 42<br />

s<strong>en</strong>t<strong>en</strong> aberturas muy amplias se colocará<br />

sobre ellos u<strong>na</strong> tela <strong>de</strong> arpillera <strong>para</strong> reducir<br />

el paso <strong>de</strong> tierra). Nunca <strong>de</strong>be emplearse<br />

material plástico <strong>para</strong> esta fi<strong>na</strong>lidad.<br />

Estos vivares t<strong>en</strong>drán al m<strong>en</strong>os dos <strong>en</strong>tra<strong>das</strong><br />

<strong>para</strong> facilitar la introducción <strong>de</strong> los<br />

conejos, y la <strong>en</strong>trada y salida hasta que<br />

los animales construyan nuevas bocas.<br />

Las <strong>en</strong>tra<strong>das</strong> pue<strong>de</strong>n ser tubos robustos<br />

<strong>de</strong> PVC o similar <strong>de</strong> unos 120cm <strong>de</strong> longitud<br />

y <strong>de</strong> un diámetro interior <strong>de</strong> al m<strong>en</strong>os<br />

12cm, que conect<strong>en</strong> con el interior <strong>de</strong><br />

alguno <strong>de</strong> los pisos <strong>de</strong> palets. Estos tubos<br />

se colocarán <strong>de</strong> manera que sobresalgan<br />

unos 30cm <strong>de</strong>l vivar (también pue<strong>de</strong>n<br />

<strong>de</strong>jarse con u<strong>na</strong> mayor longitud, por ejemplo<br />

50cm o más, <strong>para</strong> que así no que<strong>de</strong>n<br />

cubiertos con tierra durante la construc-<br />

ción). Posteriorm<strong>en</strong>te, justo antes <strong>de</strong> la<br />

introducción <strong>de</strong> los conejos, se proce<strong>de</strong>rá<br />

a recortar el sobrante. Asimismo, es muy<br />

importante que estos tubos estén horizontales<br />

(<strong>en</strong> caso contrario los conejos resbalarían),<br />

y que las <strong>en</strong>tra<strong>das</strong> se mant<strong>en</strong>gan<br />

cerra<strong>das</strong> durante el proceso <strong>de</strong> construcción<br />

y hasta la introducción <strong>de</strong> los conejos<br />

(puesto que es frecu<strong>en</strong>te que se <strong>en</strong>run<strong>en</strong>).<br />

Alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> los palets y a unos 100cm <strong>de</strong><br />

distancia <strong>de</strong> sus bor<strong>de</strong>s se dispondrá u<strong>na</strong>


arrera <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> unos 50cm <strong>de</strong><br />

altura, constituida por piedras y/o troncos,<br />

<strong>para</strong> la sujeción <strong>de</strong> los difer<strong>en</strong>tes materiales<br />

que constituy<strong>en</strong> el vivar. Esta barrera<br />

pue<strong>de</strong> reforzarse con la colocación <strong>de</strong><br />

troncos que facilit<strong>en</strong> la sujeción <strong>de</strong> la<br />

estructura. A continuación se irán colocando<br />

progresivam<strong>en</strong>te capas <strong>de</strong> ramas y tierra<br />

<strong>para</strong> completar la estructura.<br />

No hay unos tamaños <strong>de</strong>finidos <strong>para</strong> la<br />

construcción <strong>de</strong> los vivares, pero si se pret<strong>en</strong><strong>de</strong><br />

albergar <strong>en</strong> su interior un grupo<br />

familiar <strong>de</strong> conejos, es recom<strong>en</strong>dable que<br />

el radio mayor no sea muy inferior a los<br />

UBICACIÓN<br />

ESTRUCTURA<br />

EFICACIA<br />

5m y el eje m<strong>en</strong>or (<strong>en</strong> el caso <strong>de</strong> forma<br />

elíptica) sea <strong>de</strong> unos 3m. La altura inicial,<br />

si se pret<strong>en</strong><strong>de</strong> que el vivar sea muy dura<strong>de</strong>ro,<br />

<strong>de</strong>bería ser superior a 1,5 m, si bi<strong>en</strong><br />

con el paso <strong>de</strong>l tiempo se produce el as<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> los materiales y disminuye la<br />

altura <strong>de</strong> la estructura. Por otra parte, no<br />

exist<strong>en</strong> estudios que indiqu<strong>en</strong> a qué distancia<br />

<strong>de</strong>b<strong>en</strong> colocarse unos vivares <strong>de</strong><br />

otros, ni la <strong>de</strong>nsidad óptima por hectárea,<br />

ya que estos parámetros pue<strong>de</strong>n variar<br />

mucho con la estructura y capacidad <strong>de</strong><br />

carga <strong>de</strong>l hábitat don<strong>de</strong> se ubiqu<strong>en</strong>. No<br />

obstante, según nuestra experi<strong>en</strong>cia pre-<br />

PRINCIPALES ERRORES EN LA CONSTRUCCIÓN DE VIVARES<br />

• Ubicados <strong>en</strong> el c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> parcelas <strong>de</strong> siembra y excesivam<strong>en</strong>te alejados<br />

<strong>de</strong>l matorral<br />

• Construidos <strong>en</strong> zo<strong>na</strong>s <strong>en</strong>charcables<br />

• Situados <strong>en</strong> zo<strong>na</strong>s rocosas y suelo muy duros que impi<strong>de</strong>n la excavación<br />

• Construidos <strong>en</strong> zo<strong>na</strong>s <strong>de</strong> matorral <strong>de</strong>nso<br />

• Ubicados <strong>en</strong>cima <strong>de</strong> madrigueras <strong>en</strong> uso<br />

• Situados, por comodidad, a lo largo <strong>de</strong> caminos sin t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta la idoneidad<br />

<strong>de</strong> su ubicación concreta<br />

• Uso <strong>de</strong> piedras pequeñas dispuestas sin oqueda<strong>de</strong>s impidi<strong>en</strong>do el acceso<br />

<strong>de</strong> los conejos<br />

• Utilización <strong>de</strong> plásticos <strong>para</strong> sust<strong>en</strong>tar las capas <strong>de</strong> tierra<br />

• Uso <strong>de</strong> estructuras prefabrica<strong>das</strong> que provocan alta con<strong>de</strong>nsación <strong>de</strong><br />

humedad y temperaturas extremas<br />

• Uso <strong>de</strong> estructuras inter<strong>na</strong>s que no permit<strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> túneles y<br />

cámaras<br />

• No utilización <strong>de</strong> estructura inter<strong>na</strong>, consisti<strong>en</strong>do <strong>en</strong> un mero amonto<strong>na</strong>mi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> tierra que acabará compactándose<br />

Falta <strong>de</strong> seguimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l uso <strong>de</strong> los vivares <strong>para</strong> <strong>de</strong>termi<strong>na</strong>r su eficacia y, <strong>en</strong><br />

caso necesario, diseño <strong>de</strong> las medi<strong>das</strong> correctoras<br />

43 • el conejo <strong>de</strong> monte


Mejora <strong>de</strong>l hábitat: manejo <strong>de</strong> la<br />

vegetación y madrigueras<br />

Materiales habituales <strong>en</strong> <strong>Galicia</strong> <strong>para</strong> la construción <strong>de</strong> vivares tal y como se muestra <strong>en</strong> las<br />

imág<strong>en</strong>es.<br />

via, alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 20 vivares situados a<br />

distancias mínimas <strong>en</strong>tre 15-25m <strong>en</strong>tre<br />

ellos pue<strong>de</strong>n ser a<strong>de</strong>cua<strong>das</strong>.<br />

Fi<strong>na</strong>lm<strong>en</strong>te, si los vivares se construy<strong>en</strong><br />

el conejo <strong>de</strong> monte • 44<br />

con el objetivo <strong>de</strong> realizar u<strong>na</strong> repoblación<br />

<strong>de</strong> conejos con posterioridad, resulta conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te<br />

la colocación <strong>de</strong> u<strong>na</strong> malla tipo<br />

gallinero que ro<strong>de</strong>e al vivar y que impida la


salida <strong>de</strong> los animales durante los primeros<br />

días tras la suelta. De esta forma se<br />

favorece la superviv<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los animales<br />

y el as<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> la zo<strong>na</strong>.<br />

En conclusión<br />

En el conjunto <strong>de</strong> actuaciones <strong>para</strong> la<br />

mejora <strong>de</strong>l hábitat <strong>de</strong>l conejo silvestre<br />

ha primado la construcción <strong>de</strong> vivares<br />

artificiales fr<strong>en</strong>te a la realización <strong>de</strong> tratami<strong>en</strong>tos<br />

<strong>de</strong> la vegetación, <strong>para</strong> mejora<br />

<strong>de</strong> las condiciones alim<strong>en</strong>ticias <strong>de</strong> <strong>en</strong>claves<br />

concretos. Esta <strong>de</strong>cisión parece estar<br />

motivada por el conv<strong>en</strong>cimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> que la<br />

disponibilidad <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>to no ha sido uno<br />

<strong>de</strong> los factores <strong>de</strong>termi<strong>na</strong>ntes <strong>de</strong> la escasez<br />

<strong>de</strong> conejos <strong>en</strong> áreas <strong>en</strong> las que antes<br />

era abundante. Si bi<strong>en</strong> esto pue<strong>de</strong> aceptarse<br />

<strong>para</strong> la mayor parte <strong>de</strong> los emplazami<strong>en</strong>tos,<br />

hay que consi<strong>de</strong>rar que la mejo-<br />

ra sustancial <strong>de</strong> las condiciones alim<strong>en</strong>ticias<br />

<strong>de</strong> u<strong>na</strong> población <strong>de</strong> conejos pue<strong>de</strong><br />

contribuir a u<strong>na</strong> rápida recuperación <strong>de</strong> la<br />

misma u<strong>na</strong> vez <strong>de</strong>saparecida o mitigada la<br />

causa que <strong>de</strong>terminó su disminución, por<br />

lo que los tratami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> vegetación,<br />

<strong>en</strong>focados a g<strong>en</strong>erar mejores condiciones<br />

<strong>de</strong> hábitat <strong>para</strong> los conejos, no <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser<br />

<strong>de</strong>scartados <strong>de</strong> forma g<strong>en</strong>érica.<br />

Asimismo, dichos tratami<strong>en</strong>tos acompañados<br />

<strong>de</strong> la construcción <strong>de</strong> vivares y, <strong>en</strong><br />

caso <strong>de</strong> que la abundancia inicial <strong>de</strong> conejos<br />

sea <strong>de</strong>masiado baja, la introducción <strong>de</strong><br />

animales <strong>en</strong> los vivares construidos,<br />

pue<strong>de</strong> constituir u<strong>na</strong> medida <strong>de</strong> manejo<br />

muy efectiva <strong>para</strong> la recuperación <strong>de</strong> las<br />

poblaciones <strong>de</strong> conejo. En este caso es<br />

conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te que se sigan las recom<strong>en</strong>daciones<br />

estableci<strong>das</strong> <strong>en</strong> el apartado <strong>de</strong><br />

Repoblaciones.<br />

45 • el conejo <strong>de</strong> monte


8<br />

Las repoblaciones <strong>de</strong> conejo se han<br />

convertido <strong>en</strong> u<strong>na</strong> <strong>de</strong> las medi<strong>das</strong> <strong>de</strong><br />

gestión cinegética más frecu<strong>en</strong>tes y<br />

populares <strong>de</strong> los últimos años, realizándose<br />

también con fines <strong>de</strong> conservación.<br />

Así, <strong>en</strong> un trabajo realizado <strong>en</strong> los<br />

últimos años <strong>en</strong> el c<strong>en</strong>tro y sur p<strong>en</strong>insular,<br />

hemos evi<strong>de</strong>nciado que el 40% <strong>de</strong> los<br />

acotados cinegéticos habían realizado<br />

repoblaciones <strong>de</strong> conejo, y que el objetivo<br />

<strong>de</strong> las repoblaciones <strong>en</strong> un 92% <strong>de</strong> los<br />

casos era la actividad cinegética, mi<strong>en</strong>tras<br />

que <strong>en</strong> el resto la fi<strong>na</strong>lidad era conservar<br />

<strong>de</strong>predadores ame<strong>na</strong>zados. Lo<br />

más preocupante es que <strong>en</strong> la mayor<br />

parte <strong>de</strong> los casos (46%), se hace <strong>de</strong><br />

el conejo <strong>de</strong> monte • 46<br />

Rafael Villafuerte y Francisca Castro<br />

Instituto <strong>de</strong> Investigación <strong>en</strong> Recursos Cinegéticos, IREC (CSIC, UCLM, JCLM)<br />

Repoblaciones<br />

manera ilegal, adoleci<strong>en</strong>do <strong>de</strong> alguno o<br />

varios <strong>de</strong> los permisos correspondi<strong>en</strong>tes.<br />

Aunque se ha estimado u<strong>na</strong> cifra anual <strong>de</strong><br />

medio millón <strong>de</strong> conejos trasladados<br />

legalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> Francia y la P<strong>en</strong>ínsula<br />

Ibérica, es probable que esta cifra sea<br />

mucho mayor.<br />

La Unión Inter<strong>na</strong>cio<strong>na</strong>l <strong>para</strong> la<br />

Inmovilización <strong>de</strong>l conejo y marcaje individualizado con crotales metálicos <strong>para</strong> <strong>de</strong>termi<strong>na</strong>r la eficacia<br />

<strong>de</strong> la repobalción.


Muestra evi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong>l fracaso <strong>de</strong> las repoblaciones mal realiza<strong>das</strong> <strong>en</strong> <strong>Galicia</strong>.<br />

Conservación <strong>de</strong> la Naturaleza (UICN)<br />

establece que las repoblaciones son a<strong>de</strong>cua<strong>das</strong><br />

únicam<strong>en</strong>te si: a) la población ha<br />

disminuido mucho y pue<strong>de</strong>n existir problemas<br />

<strong>de</strong> consanguinidad, o b) si la<br />

recuperación <strong>na</strong>tural <strong>de</strong> la población<br />

pue<strong>de</strong> ser muy l<strong>en</strong>ta, o c) si existe aislami<strong>en</strong>to<br />

<strong>en</strong>tre las poblaciones.<br />

Asimismo, <strong>en</strong> sus recom<strong>en</strong>daciones<br />

sugiere la utilización <strong>de</strong> manejos <strong>de</strong><br />

hábitat <strong>para</strong> evitar, <strong>en</strong> lo posible, la necesidad<br />

<strong>de</strong> realizar repoblaciones.<br />

Pero la popularidad <strong>de</strong> la que gozan las<br />

repoblaciones es un hecho g<strong>en</strong>eralizado,<br />

quizás motivado por el rápido increm<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> la abundancia que pue<strong>de</strong>n conllevar, o<br />

que se les suele presuponer. De esta<br />

forma se int<strong>en</strong>tan satisfacer las <strong>de</strong>man<strong>das</strong><br />

<strong>de</strong> un mayor número <strong>de</strong> conejos <strong>para</strong><br />

la sigui<strong>en</strong>te temporada cinegética y, <strong>en</strong> el<br />

caso <strong>de</strong>l águila imperial ibérica y <strong>de</strong>l lince<br />

ibérico, aportarles <strong>de</strong> forma individualizada<br />

u<strong>na</strong> cantidad sufici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>to.<br />

Estos planteami<strong>en</strong>tos a corto plazo no<br />

suel<strong>en</strong> respon<strong>de</strong>r a las necesida<strong>de</strong>s<br />

actuales <strong>de</strong> conservación <strong>de</strong> las poblaciones<br />

<strong>de</strong> conejo, que requier<strong>en</strong> <strong>de</strong> objetivos<br />

a medio y largo plazo. Quizás por estas<br />

razones, las medi<strong>das</strong> <strong>de</strong> gestión basa<strong>das</strong><br />

únicam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> repoblaciones no suel<strong>en</strong> ir<br />

acompaña<strong>das</strong> <strong>de</strong>l <strong>éxito</strong> esperado, <strong>en</strong> contraposición<br />

a medi<strong>das</strong> como el manejo<br />

<strong>de</strong>l hábitat que sí ha <strong>de</strong>mostrado su eficacia,<br />

como se vio <strong>en</strong> el capítulo previo.<br />

A pesar <strong>de</strong> lo expuesto anteriorm<strong>en</strong>te,<br />

las repoblaciones seguirán realizándose<br />

con fines cinegéticos y, <strong>en</strong> algu<strong>na</strong>s ocasiones,<br />

como la pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>de</strong>predadores<br />

ame<strong>na</strong>zados o la necesidad <strong>de</strong> un<br />

increm<strong>en</strong>to rápido <strong>de</strong> la abundancia,<br />

pue<strong>de</strong>n constituir u<strong>na</strong> medida inicial a<strong>de</strong>cuada<br />

si se ejecutan correctam<strong>en</strong>te. Por<br />

47 • el conejo <strong>de</strong> monte


Repoblaciones<br />

ello, a lo largo <strong>de</strong> este capítulo se van a<br />

<strong>de</strong>sarrollar algu<strong>na</strong>s recom<strong>en</strong>daciones<br />

g<strong>en</strong>erales a t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta, muchas <strong>de</strong><br />

las cuáles son el resultado <strong>de</strong> trabajos se<br />

investigación que hemos realizado <strong>en</strong> los<br />

últimos años, a la vez que se explican los<br />

problemas asociados con estos manejos.<br />

Con el objetivo <strong>de</strong> facilitar su consulta se<br />

han incluido <strong>en</strong> tres apartados consecutivos:<br />

a) consi<strong>de</strong>raciones previas a la suelta,<br />

b) el transporte y la liberación, y c)<br />

actuaciones <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> la suelta.<br />

Previam<strong>en</strong>te a cualquier actuación es<br />

necesario establecer el objetivo <strong>de</strong> la<br />

repoblación que, <strong>en</strong> la mayor parte <strong>de</strong> las<br />

ocasiones; suele ser aum<strong>en</strong>tar la abundancia<br />

<strong>de</strong> conejo <strong>en</strong> u<strong>na</strong> zo<strong>na</strong>. I<strong>de</strong>alm<strong>en</strong>te<br />

este aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong>bería plantearse a<br />

medio/largo plazo y no como un mero<br />

increm<strong>en</strong>to puntual que requiera <strong>de</strong> reforzami<strong>en</strong>tos<br />

posteriores <strong>para</strong> ser estable <strong>en</strong><br />

el tiempo. Esta premisa <strong>de</strong>bería consi<strong>de</strong>rarse<br />

in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>de</strong> que la<br />

razón <strong>de</strong> la repoblación sea con fines<br />

cinegéticos o <strong>de</strong> conservación.<br />

Consi<strong>de</strong>raciones previas a la suelta<br />

El hábitat y los aspectos legales<br />

U<strong>na</strong> vez <strong>de</strong>termi<strong>na</strong><strong>das</strong> las causas que han<br />

provocado la disminución <strong>de</strong> la abundancia<br />

<strong>de</strong> conejo, establecida la capacidad <strong>de</strong><br />

carga <strong>de</strong>l medio y, <strong>en</strong> caso necesario, realiza<strong>das</strong><br />

las mejoras <strong>de</strong> hábitat necesarias<br />

<strong>para</strong> favorecer el increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> la abundancia<br />

<strong>de</strong> conejo, así como comprobada<br />

la viabilidad futura <strong>de</strong> la población <strong>en</strong> ese<br />

hábitat, se <strong>de</strong>sarrollarán las difer<strong>en</strong>tes<br />

fases <strong>de</strong> la repoblación. Téngase <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta<br />

que resulta prácticam<strong>en</strong>te imposible<br />

recuperar u<strong>na</strong> especie sin actuar previam<strong>en</strong>te<br />

sobre el hábitat corrigi<strong>en</strong>do factores<br />

que inci<strong>de</strong>n negativam<strong>en</strong>te.<br />

Un factor <strong>de</strong>termi<strong>na</strong>nte <strong>para</strong> favorecer<br />

el conejo <strong>de</strong> monte • 48<br />

la adaptación <strong>de</strong> los animales liberados<br />

al nuevo hábitat es el grado <strong>de</strong> similitud<br />

que pres<strong>en</strong>tan las características <strong>de</strong>l<br />

hábitat <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> y el <strong>de</strong> suelta, por lo<br />

que siempre que sea posible resultará<br />

conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te seleccio<strong>na</strong>r un lugar <strong>de</strong><br />

proce<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> características pareci<strong>das</strong><br />

a la zo<strong>na</strong> <strong>de</strong> suelta.<br />

Como es lógico, el paso previo a estas<br />

actuaciones requiere <strong>de</strong>l cumplimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> todos los aspectos legales necesarios<br />

y asegurarse <strong>de</strong> que se cu<strong>en</strong>ta con las<br />

autorizaciones correspondi<strong>en</strong>tes (que la<br />

medida esté incluida <strong>en</strong> el Plan <strong>de</strong><br />

Or<strong>de</strong><strong>na</strong>ción Cinegética, autorización <strong>de</strong><br />

las autorida<strong>de</strong>s compet<strong>en</strong>tes, guía <strong>de</strong> orig<strong>en</strong><br />

y sanidad pecuaria, etc.).<br />

La g<strong>en</strong>ética<br />

En la P<strong>en</strong>ínsula Ibérica coexist<strong>en</strong> dos<br />

subespecies <strong>de</strong> conejo: Oryctolagus cuni-<br />

Vista g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> un <strong>de</strong>sbroce<br />

culus algirus <strong>en</strong> el sureste p<strong>en</strong>ínsular y<br />

Oryctolagus cuniculus cuniculus <strong>en</strong> el<br />

noroeste, existi<strong>en</strong>do u<strong>na</strong> franja <strong>na</strong>tural <strong>de</strong><br />

solapami<strong>en</strong>to <strong>en</strong>tre ambas. Las dos<br />

subespecies pres<strong>en</strong>tan algu<strong>na</strong>s difer<strong>en</strong>cias<br />

morfológicas y podrían existir también<br />

variaciones ecológicas, fisiológicas y<br />

comportam<strong>en</strong>tales.<br />

Únicam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>b<strong>en</strong> utilizarse <strong>para</strong> las<br />

repoblaciones conejos <strong>de</strong> la misma<br />

subespecie que la pres<strong>en</strong>te <strong>en</strong> la zo<strong>na</strong>


Jaulas <strong>para</strong> la cria <strong>de</strong> conejos híbridos.<br />

<strong>en</strong> la que se va a realizar la suelta. De<br />

hecho, la legislación prohíbe la introducción<br />

<strong>de</strong> subespecies fuera <strong>de</strong> su rango <strong>de</strong><br />

distribución, si bi<strong>en</strong> <strong>en</strong> la actualidad no se<br />

han <strong>de</strong>sarrollado aún herrami<strong>en</strong>tas legales<br />

<strong>para</strong> regular estos aspectos. El resultado:<br />

las repoblaciones están alterando la<br />

distribución g<strong>en</strong>ética <strong>de</strong> las subespecies<br />

y nuestras investigaciones <strong>de</strong>muestran<br />

que <strong>en</strong> estos mom<strong>en</strong>tos la zo<strong>na</strong> <strong>de</strong> coe-<br />

Liberación <strong>de</strong> los conejos <strong>en</strong> un vivar artificial.<br />

xist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> ambas subespecies es<br />

mucho mayor que la reportada <strong>en</strong> trabajos<br />

previos.<br />

Obt<strong>en</strong>er garantías <strong>de</strong>l orig<strong>en</strong> g<strong>en</strong>ético <strong>de</strong><br />

los conejos ha <strong>de</strong> ser uno <strong>de</strong> los objetivos<br />

previos a la utilización <strong>de</strong> los animales<br />

<strong>para</strong> u<strong>na</strong> repoblación, máxime <strong>en</strong> zo<strong>na</strong>s<br />

como <strong>Galicia</strong> <strong>en</strong> las que tradicio<strong>na</strong>lm<strong>en</strong>te<br />

se han utilizado también animales con orig<strong>en</strong><br />

doméstico. Las razones son obvias:<br />

la introducción <strong>de</strong> animales <strong>de</strong> distinto<br />

orig<strong>en</strong> g<strong>en</strong>ético pue<strong>de</strong>n suponer riesgos<br />

ecológicos, sanitarios y, por<br />

supuesto, g<strong>en</strong>éticos <strong>para</strong> la población<br />

<strong>na</strong>tiva.<br />

Estos riesgos se reduc<strong>en</strong> cuando las<br />

poblaciones do<strong>na</strong>doras se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran<br />

próximas a la zo<strong>na</strong> <strong>de</strong> repoblación, lo<br />

cuál aseguraría también u<strong>na</strong> mejor adaptación<br />

<strong>de</strong> los animales repoblados: téngase<br />

<strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que las dos subespecies <strong>de</strong><br />

conejo viv<strong>en</strong> <strong>en</strong> zo<strong>na</strong>s con difer<strong>en</strong>tes<br />

49 • el conejo <strong>de</strong> monte


Repoblaciones<br />

Marcaje y control <strong>de</strong> ejemplares <strong>para</strong> po<strong>de</strong>r <strong>de</strong>termi<strong>na</strong>r la eficacia <strong>de</strong> la repoblación.<br />

características climáticas, tipos <strong>de</strong> hábitats<br />

y comunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>de</strong>predadores.<br />

Aspectos santarios<br />

Resulta conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te que los animales utilizados<br />

<strong>en</strong> las repoblaciones se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tr<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong> bu<strong>en</strong> estado <strong>de</strong> salud, no si<strong>en</strong>do<br />

recom<strong>en</strong>dable utilizar animales que pres<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />

síntomas <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s (por<br />

ejemplo mixomatosis) durante la repoblación.<br />

La UICN indica que las repoblaciones<br />

con animales <strong>de</strong> otras regiones pue<strong>de</strong>n<br />

suponer la introducción <strong>de</strong> parásitos o<br />

cepas <strong>de</strong> virus difer<strong>en</strong>tes a las <strong>de</strong>l<br />

medio <strong>en</strong> que se introduc<strong>en</strong> provocando<br />

un increm<strong>en</strong>to <strong>en</strong> la mortalidad <strong>de</strong><br />

los animales autóctonos. En el conejo<br />

silvestre se ha comprobado que difer<strong>en</strong>tes<br />

poblaciones pue<strong>de</strong>n ser afecta<strong>das</strong> por<br />

cepas <strong>de</strong> virus difer<strong>en</strong>tes, por lo que a<br />

veces las repoblaciones han provocado<br />

un mayor impacto <strong>de</strong> la mixomatosis y <strong>de</strong><br />

el conejo <strong>de</strong> monte • 50<br />

la <strong>en</strong>fermedad hemorrágica. Por tanto,<br />

ésta es otra <strong>de</strong> las razones por las que los<br />

animales <strong>para</strong> repoblar <strong>de</strong>berían proce<strong>de</strong>r<br />

<strong>de</strong> zo<strong>na</strong>s próximas al área a manejar.<br />

La sobreexplotación<br />

Las repoblaciones pue<strong>de</strong>n t<strong>en</strong>er a medio<br />

plazo un impacto negativo sobre las<br />

poblaciones do<strong>na</strong>doras, provocando que<br />

poblaciones abundantes disminuyan sus<br />

efectivos y sean más susceptibles a las<br />

<strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s y a los predadores. El <strong>de</strong>sarrollo<br />

<strong>de</strong> medi<strong>das</strong> <strong>para</strong> la extracción sost<strong>en</strong>ible<br />

<strong>de</strong> efectivos <strong>de</strong> estas poblaciones<br />

constituye un aspecto a priorizar <strong>para</strong><br />

asegurar su estabilidad. Como se indicará<br />

más a<strong>de</strong>lante, hemos comprobado que el<br />

mejor mom<strong>en</strong>to <strong>para</strong> realizar las repoblaciones<br />

es justo antes <strong>de</strong> que se inicie la<br />

reproducción, precisam<strong>en</strong>te el peor periodo<br />

<strong>para</strong> extraer animales <strong>de</strong> la población<br />

do<strong>na</strong>dora sin afectar su sost<strong>en</strong>ibilidad<br />

futura.


El transporte y la liberación <strong>de</strong> los conejos<br />

Manejo, transporte y marcaje<br />

El manejo <strong>de</strong> los animales <strong>de</strong>be realizarse<br />

con rapi<strong>de</strong>z y evitando los ruidos <strong>para</strong><br />

int<strong>en</strong>tar reducir, <strong>en</strong> la medida <strong>de</strong> lo posible,<br />

el estrés que conlleva la manipulación.<br />

Los animales <strong>de</strong>b<strong>en</strong> sujetarse por la<br />

piel <strong>de</strong>l lomo y nunca por las orejas o<br />

patas traseras.<br />

El transporte <strong>de</strong> los conejos <strong>de</strong>be <strong>de</strong><br />

hacerse <strong>en</strong> medios a<strong>de</strong>cuados y protegidos<br />

<strong>de</strong> las inclem<strong>en</strong>cias <strong>de</strong>l tiempo. Lo<br />

animales <strong>de</strong>b<strong>en</strong> disponerse <strong>de</strong> manera<br />

que se permita u<strong>na</strong> v<strong>en</strong>tilación a<strong>de</strong>cuada<br />

y, prefer<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, <strong>de</strong>b<strong>en</strong> viajar <strong>en</strong><br />

p<strong>en</strong>umbra.<br />

El número <strong>de</strong> animales introducido <strong>en</strong><br />

cada jaula <strong>de</strong> transporte <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>rá <strong>de</strong>l<br />

tamaño <strong>de</strong> ésta, no si<strong>en</strong>do conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te<br />

que supere los cinco o seis animales por<br />

compartimi<strong>en</strong>to. La altura <strong>de</strong> las jaulas<br />

<strong>de</strong>be impedir el amonto<strong>na</strong>mi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> unos<br />

animales sobre otros, por lo que no <strong>de</strong>berían<br />

exce<strong>de</strong>r los 20 cm <strong>de</strong> altura. La base<br />

<strong>de</strong> la jaula <strong>de</strong>bería impedir que los animales<br />

introduzcan sus patas <strong>en</strong> el <strong>en</strong>rejillado,<br />

ya que esto suele ser u<strong>na</strong> <strong>de</strong> las causas<br />

<strong>de</strong> rotura <strong>de</strong> patas más comunes <strong>en</strong><br />

los traslados. Para impedirlo, basta con<br />

emplear tela plástica <strong>de</strong> luz pequeña <strong>en</strong> la<br />

base <strong>de</strong> la jaula.<br />

U<strong>na</strong> vez fi<strong>na</strong>lizado el transporte los<br />

conejos <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser marcados individualm<strong>en</strong>te<br />

antes <strong>de</strong> proce<strong>de</strong>r a su suelta, si<br />

no se ha hecho con anterioridad. El marcaje<br />

permitirá i<strong>de</strong>ntificar estos animales<br />

como proce<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> u<strong>na</strong> repoblación y<br />

difer<strong>en</strong>ciarlos <strong>de</strong> los autóctonos. Se recomi<strong>en</strong>da<br />

el uso <strong>de</strong> crotales metálicos<br />

numerados, muy apropiados por su<br />

pequeño tamaño y su reducida tasa <strong>de</strong><br />

pérdida. Es aconsejable ponerlos <strong>en</strong> la<br />

Caja adaptada <strong>para</strong> el transporte <strong>de</strong> conejos y materiales utilizados <strong>para</strong> el marcaje <strong>de</strong> los conejos.<br />

51 • el conejo <strong>de</strong> monte


Repoblaciones<br />

Vivar artificial con cercado <strong>de</strong> aclimatación y jaulas-trampa <strong>para</strong> la captura <strong>de</strong> los conejos<br />

base <strong>de</strong>l pabellón auricular y <strong>en</strong> el bor<strong>de</strong><br />

externo don<strong>de</strong> el porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> perdi<strong>das</strong><br />

es m<strong>en</strong>or. No se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> utilizar crotales <strong>de</strong><br />

colores porque facilitan la <strong>de</strong>tección <strong>de</strong><br />

los conejos por parte <strong>de</strong> sus <strong>de</strong>predadores.<br />

La suelta y la aclimatación<br />

El <strong>éxito</strong> <strong>de</strong> la repoblación <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> la<br />

superviv<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los animales liberados<br />

y <strong>de</strong> su as<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> la zo<strong>na</strong>. Los primeros<br />

días tras la suelta resultan cruciales:<br />

los animales han sufrido el estrés <strong>de</strong><br />

la captura y el transporte y han <strong>de</strong> familiarizarse<br />

con un nuevo hábitat <strong>en</strong> el que<br />

buscar alim<strong>en</strong>to y refugio. Estas situaciones<br />

favorec<strong>en</strong> un increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l estrés y<br />

pue<strong>de</strong>n hacer que los conejos sean más<br />

susceptibles a la <strong>de</strong>predación.<br />

Los resultados obt<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> diversos trabajos<br />

<strong>de</strong> investigación que hemos realizado<br />

nos confirman la conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> realizar<br />

u<strong>na</strong> aclimatación <strong>de</strong> los animales a la<br />

zo<strong>na</strong>. Para ello resulta <strong>de</strong> gran utilidad la<br />

construcción <strong>de</strong> madrigueras o vivares<br />

con un cercado que impida la salida <strong>de</strong><br />

el conejo <strong>de</strong> monte • 52<br />

los conejos durante los primeros días tras<br />

la suelta. Los b<strong>en</strong>eficios <strong>de</strong> estas medi<strong>das</strong><br />

son varios: a) la captura, el transporte,<br />

etc., supon<strong>en</strong> <strong>para</strong> los conejos un elevado<br />

estrés que pue<strong>de</strong> conllevar a un<br />

severo <strong>de</strong>terioro <strong>de</strong> su condición física, y<br />

por <strong>en</strong><strong>de</strong>, <strong>de</strong> u<strong>na</strong> mayor <strong>de</strong>predación, por<br />

lo que se pue<strong>de</strong> reducir el impacto <strong>de</strong>l<br />

estrés <strong>para</strong> favorecer su superviv<strong>en</strong>cia, b)<br />

se facilita la adaptación <strong>de</strong> los animales a<br />

la nueva zo<strong>na</strong> y la disponibilidad <strong>de</strong> refugio<br />

y alim<strong>en</strong>to durante los primeros días,<br />

c) se disminuye el impacto <strong>de</strong> la <strong>de</strong>predación<br />

y d) se reduce la distancia <strong>de</strong> dispersión<br />

<strong>de</strong> los conejos favoreci<strong>en</strong>do su establecimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>en</strong> la zo<strong>na</strong>.<br />

Otros aspectos a t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta durante<br />

la suelta <strong>de</strong> los conejos son los sigui<strong>en</strong>tes:<br />

- Las repoblaciones realiza<strong>das</strong> durante la<br />

estación reproductora son m<strong>en</strong>os exitosas<br />

que <strong>en</strong> otras épocas (si<strong>en</strong>do incluso<br />

negativas <strong>para</strong> la reproducción <strong>de</strong> los animales<br />

autóctonos)<br />

- La fase <strong>de</strong> as<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los anima-


les se reduce cuando la repoblación se<br />

realiza antes <strong>de</strong> la época reproductora: la<br />

disponibilidad <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>to es mayor y los<br />

efectivos poblacio<strong>na</strong>les son más bajos<br />

- Es preferible realizar las actuaciones <strong>de</strong><br />

repoblación <strong>en</strong> áreas pequeñas (2-4 Has),<br />

no dispersando el esfuerzo <strong>en</strong> todo el<br />

acotado<br />

- La superviv<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los conejos es<br />

mayor cuando se liberan <strong>en</strong> grupos<br />

pequeños que cuando se hace <strong>en</strong> gran<strong>de</strong>s<br />

grupos <strong>en</strong> un mismo punto<br />

- La calidad <strong>de</strong>l hábitat es un factor clave<br />

<strong>en</strong> el <strong>éxito</strong> <strong>de</strong> la repoblación: conejos liberados<br />

<strong>en</strong> zo<strong>na</strong>s con baja cobertura ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

mayor mortalidad y mayor distancia <strong>de</strong><br />

dispersión que <strong>en</strong> zo<strong>na</strong>s <strong>de</strong> alta cobertura<br />

- U<strong>na</strong> vez liberados los animales se <strong>de</strong>be<br />

abando<strong>na</strong>r la zo<strong>na</strong> cuanto antes y evitar<br />

molestias a los animales durante los días<br />

sigui<strong>en</strong>tes<br />

- No se <strong>de</strong>be cazar <strong>en</strong> la zo<strong>na</strong> <strong>de</strong> suelta,<br />

si<strong>en</strong>do recom<strong>en</strong>dable establecer u<strong>na</strong><br />

reserva <strong>en</strong> esa zo<strong>na</strong><br />

Actuaciones <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> la suelta<br />

El seguimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> la población permite<br />

a<strong>na</strong>lizar el <strong>éxito</strong> o fracaso <strong>de</strong> la repoblación,<br />

averiguar qué factores han afectando<br />

y establecer posibles variaciones <strong>en</strong> la<br />

metodología <strong>de</strong> cara a futuras repoblaciones<br />

<strong>en</strong> la zo<strong>na</strong>. Al m<strong>en</strong>os <strong>de</strong>berían realizarse<br />

las sigui<strong>en</strong>tes actuaciones: a) realizar<br />

estimas <strong>de</strong> la abundancia <strong>de</strong> conejo,<br />

b) observar indicios <strong>de</strong> increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> la<br />

pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>de</strong>predadores, c) a<strong>na</strong>lizar las<br />

causas <strong>de</strong> mortalidad <strong>de</strong> los conejos liberados,<br />

realizando prospecciones durante<br />

los días posteriores a la suelta.<br />

En conclusión<br />

Los trabajos <strong>de</strong> investigación constituy<strong>en</strong><br />

la base <strong>para</strong> establecer las medi<strong>das</strong> más<br />

a<strong>de</strong>cua<strong>das</strong> <strong>para</strong> la gestión <strong>de</strong> las poblaciones.<br />

Hasta la fecha se ha avanzado<br />

mucho, pero aún quedan muchas incógnitas<br />

por resolver.<br />

Con el objetivo <strong>de</strong> avanzar más <strong>en</strong> este<br />

conocimi<strong>en</strong>to, hace cuatro años realizamos<br />

u<strong>na</strong> repoblación <strong>de</strong> conejos <strong>en</strong> la<br />

Sierra Norte <strong>de</strong> Sevilla, <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> las<br />

medi<strong>das</strong> comp<strong>en</strong>satorias por la construcción<br />

<strong>de</strong>l embalse <strong>de</strong> Melo<strong>na</strong>res. El objetivo<br />

<strong>de</strong> este trabajo era el establecimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> u<strong>na</strong> población estable <strong>de</strong> conejo silvestre,<br />

sin reforzami<strong>en</strong>tos posteriores, y<br />

<strong>en</strong> equilibrio <strong>na</strong>tural con las <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s<br />

por lo que los animales no fueron<br />

vacu<strong>na</strong>dos contra mixomatosis ni <strong>en</strong>fermedad<br />

hemorrágica.<br />

El <strong>éxito</strong> <strong>de</strong> la repoblación se basa <strong>en</strong><br />

manejos previos <strong>de</strong> hábitat at<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do a<br />

los requerimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> los animales, <strong>en</strong> la<br />

liberación <strong>de</strong> conejos <strong>en</strong> núcleos <strong>de</strong> alta<br />

<strong>de</strong>nsidad utilizando cercados <strong>de</strong> aclimatación,<br />

y <strong>en</strong> el seguimi<strong>en</strong>to continuo <strong>de</strong> las<br />

actuaciones. En cuatro años no se han<br />

realizado nuevas introducciones <strong>de</strong> animales<br />

y los resultados obt<strong>en</strong>idos hasta<br />

ahora (medidos como superviv<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

animales y productividad) confirman el<br />

<strong>éxito</strong> alcanzado.<br />

Hábitat <strong>de</strong> baja calidad <strong>para</strong> las repoblaciones.<br />

53 • el conejo <strong>de</strong> monte


9<br />

Vic<strong>en</strong>te Piorno González<br />

Jefe Servicio <strong>de</strong>l C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> investigación medioambi<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> Lourizán<br />

Obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> los conejos <strong>para</strong><br />

repoblación<br />

INTRODUCCIÓN<br />

El orig<strong>en</strong> <strong>de</strong> los conejos empleados <strong>en</strong><br />

las repoblaciones va a condicio<strong>na</strong>r <strong>en</strong><br />

gran medida la eficacia y los riesgos<br />

g<strong>en</strong>éticos y sanitarios que éstas llevan<br />

asocia<strong>das</strong>. Lo más a<strong>de</strong>cuado es sin duda<br />

la captura <strong>de</strong> conejos silvestres <strong>en</strong> u<strong>na</strong><br />

zo<strong>na</strong> cerca<strong>na</strong>. La proximidad reduce al<br />

mínimo los riesgos g<strong>en</strong>éticos, pues los<br />

conejos introducidos y los resi<strong>de</strong>ntes<br />

serán muy similares. También serán bajos<br />

los sanitarios, pues las poblaciones próximas<br />

ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n a compartir sus patóg<strong>en</strong>os,<br />

si<strong>en</strong>do por tanto improbable la introducción<br />

<strong>de</strong> nuevas <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s. A<strong>de</strong>más,<br />

estaremos empleando conejos silvestres<br />

adaptados a las condiciones locales y<br />

sometidos a un transporte <strong>de</strong> corta dura-<br />

el conejo <strong>de</strong> monte • 54<br />

ción, puntos ambos que favorec<strong>en</strong> la eficacia.<br />

Sin embargo, no siempre es posible<br />

emplear capturas <strong>en</strong> la zo<strong>na</strong> como fu<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong> conejos. En estos casos, suele recurrirse<br />

a conejos silvestres <strong>de</strong> zo<strong>na</strong>s aleja<strong>das</strong><br />

o a la cría <strong>en</strong> cautividad. La primera<br />

opción pres<strong>en</strong>ta importantes problemas.<br />

La distancia <strong>en</strong>tre población do<strong>na</strong>nte y<br />

receptora supone increm<strong>en</strong>tar el riesgo<br />

<strong>de</strong> alteraciones <strong>de</strong> la estructura g<strong>en</strong>ética<br />

y el <strong>de</strong> introducir ag<strong>en</strong>tes patóg<strong>en</strong>os<br />

o variantes <strong>de</strong> ellos no exist<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> la<br />

población local. También conlleva el<br />

empleo <strong>de</strong> animales adaptados a las<br />

condiciones <strong>de</strong> zo<strong>na</strong>s aleja<strong>das</strong> y<br />

sometidos a un fuerte estrés por la


captura y transporte.<br />

La cautividad durante mucho tiempo no<br />

ha sido u<strong>na</strong> alter<strong>na</strong>tiva válida.<br />

G<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te se lleva a cabo <strong>en</strong> jaulas,<br />

empleando técnicas <strong>de</strong> cunicultura industrial.<br />

Sin embargo, es difícil criar conejos<br />

<strong>de</strong> monte <strong>en</strong> estas condiciones. Por ello<br />

se ha recurrido con frecu<strong>en</strong>cia a la hibridación<br />

con razas domésticas <strong>para</strong> solucio<strong>na</strong>r<br />

estos problemas, pero g<strong>en</strong>erando<br />

otros nuevos. Los conejos criados <strong>en</strong><br />

estas condiciones supon<strong>en</strong> u<strong>na</strong> ame<strong>na</strong>za<br />

<strong>para</strong> el patrimonio g<strong>en</strong>ético <strong>de</strong> los<br />

conejos silvestres <strong>de</strong> la zo<strong>na</strong>, pue<strong>de</strong>n<br />

introducir todo un conjunto <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s<br />

propias <strong>de</strong> las granjas y se hallan<br />

mal adaptados a la vida <strong>en</strong> libertad, con<br />

lo que su superviv<strong>en</strong>cia será muy baja.<br />

U<strong>na</strong> alter<strong>na</strong>tiva a la cría <strong>de</strong> híbridos <strong>en</strong><br />

jaula son los cercados <strong>en</strong> los que los<br />

conejos son mant<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> condiciones<br />

similares a la libertad, lo que permite evitar<br />

los problemas m<strong>en</strong>cio<strong>na</strong>dos. Se<br />

pue<strong>de</strong> emplear conejo <strong>de</strong> monte sin recurrir<br />

a la hibridación, respetando las características<br />

g<strong>en</strong>éticas <strong>de</strong> esta especie, con<br />

u<strong>na</strong> mayor capacidad <strong>de</strong> adaptación a las<br />

condiciones locales y con un m<strong>en</strong>or riesgo<br />

<strong>de</strong> introducción <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s.<br />

A<strong>de</strong>más, las condiciones <strong>de</strong> cría, al ser<br />

mucho más pareci<strong>das</strong> a las <strong>na</strong>turales<br />

aum<strong>en</strong>tan la adaptación al medio <strong>na</strong>tural<br />

<strong>en</strong> el mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> la suelta. Este método,<br />

sin duda el más a<strong>de</strong>cuado <strong>para</strong> obt<strong>en</strong>er<br />

conejos <strong>en</strong> <strong>Galicia</strong>, se <strong>de</strong>scribe a continuación<br />

2. INSTALACIONES NECESARIAS<br />

El diseño <strong>de</strong> un cercado <strong>de</strong> cría <strong>de</strong> conejo<br />

<strong>en</strong> semilibertad se fundam<strong>en</strong>ta <strong>en</strong><br />

dos principios básicos. Por un lado,<br />

reproducir los elem<strong>en</strong>tos básicos <strong>de</strong> su<br />

hábitat <strong>na</strong>tural, a fin <strong>de</strong> facilitar la reproducción<br />

<strong>de</strong> los conejos silvestres y maximizar<br />

su adaptación al medio <strong>na</strong>tural u<strong>na</strong><br />

vez liberados. Para ello es necesario crear<br />

zo<strong>na</strong>s <strong>de</strong> madrigueras, don<strong>de</strong> los conejos<br />

se refugian y reproduc<strong>en</strong>, y zo<strong>na</strong>s <strong>de</strong><br />

vegetación herbácea don<strong>de</strong> se alim<strong>en</strong>t<strong>en</strong>.<br />

Por otro, disponer <strong>de</strong> un diseño que facilite<br />

al máximo las capturas. Esta cuestión<br />

ti<strong>en</strong>e u<strong>na</strong> importancia crítica, puesto que<br />

<strong>de</strong> lo contrario será imposible el manejo<br />

productivo y sanitario <strong>de</strong> la instalación.<br />

Para ello, las madrigueras <strong>de</strong>b<strong>en</strong> aislarse<br />

<strong>de</strong> la zo<strong>na</strong> <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tación mediante un<br />

vallado con compuertas. Esta disposición<br />

obliga a los conejos a pasar diariam<strong>en</strong>te<br />

por esas compuertas, lo que se aprovechará<br />

<strong>para</strong> las capturas.<br />

Zanja exter<strong>na</strong> con protección anti-fuga.<br />

55 • el conejo <strong>de</strong> monte


Obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> los conejos <strong>para</strong> repoblaciones<br />

Valla fi<strong>na</strong>lizada con parte superior <strong>en</strong> forma <strong>de</strong> T<br />

Pi<strong>en</strong>so medicam<strong>en</strong>toso <strong>para</strong> el control <strong>de</strong> parásitos<br />

internos. Captura<strong>de</strong>ro<br />

el conejo <strong>de</strong> monte • 56<br />

La producción <strong>de</strong> conejos <strong>en</strong> régim<strong>en</strong> <strong>de</strong><br />

semilibertad requiere <strong>de</strong> un terr<strong>en</strong>o <strong>de</strong><br />

unos 3000 - 3.500 m2 aproximadam<strong>en</strong>te,<br />

<strong>de</strong> los que unos 2.500 se <strong>de</strong>dicarán a la<br />

zo<strong>na</strong> <strong>de</strong> producción principal y el resto a<br />

instalaciones auxiliares. Si se <strong>de</strong>sea u<strong>na</strong><br />

mayor producción, se aconseja increm<strong>en</strong>tar<br />

el número <strong>de</strong> cierres, pero mant<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do<br />

estas medi<strong>das</strong> <strong>de</strong> forma aproximada<br />

<strong>para</strong> cada uno <strong>de</strong> ellos. Cierres <strong>de</strong> u<strong>na</strong><br />

superficie mucho mayor dificultan consi<strong>de</strong>rablem<strong>en</strong>te<br />

el manejo, especialm<strong>en</strong>te<br />

las capturas. El terr<strong>en</strong>o ti<strong>en</strong>e que estar<br />

bi<strong>en</strong> dre<strong>na</strong>do, no si<strong>en</strong>do váli<strong>das</strong> zo<strong>na</strong>s<br />

con t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia al <strong>en</strong>charcami<strong>en</strong>to. Estará<br />

ubicado <strong>en</strong> u<strong>na</strong> zo<strong>na</strong> soleada y un bu<strong>en</strong><br />

suelo que permita el crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> vegetación<br />

herbácea. Es muy recom<strong>en</strong>dable<br />

disponer <strong>de</strong> agua <strong>para</strong> el riego <strong>de</strong> la pra<strong>de</strong>ra.<br />

Los cierres han <strong>de</strong> estar ro<strong>de</strong>ados por<br />

u<strong>na</strong> valla con u<strong>na</strong> altura no inferior a los<br />

dos metros, así como profundizar <strong>en</strong> el<br />

suelo al m<strong>en</strong>os medio metro. La zanja<br />

excavada pue<strong>de</strong> relle<strong>na</strong>rse con u<strong>na</strong><br />

cim<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> hormigón, o bi<strong>en</strong> <strong>en</strong>terrando<br />

u<strong>na</strong> malla metálica, que <strong>para</strong>


mayor seguridad pue<strong>de</strong> doblarse <strong>en</strong><br />

forma <strong>de</strong> L <strong>en</strong> su parte inferior. Si la<br />

<strong>de</strong>predación causa problemas, pue<strong>de</strong><br />

cubrirse el cercado <strong>en</strong> su parte superior<br />

con u<strong>na</strong> red <strong>de</strong> nylon ligera.<br />

El interior <strong>de</strong>l cercado se divi<strong>de</strong> <strong>en</strong> dos<br />

partes, u<strong>na</strong> <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tación y otra <strong>de</strong><br />

refugio, se<strong>para</strong><strong>das</strong> por u<strong>na</strong> valla con<br />

unos pasos <strong>en</strong> ella, que puedan bloquearse<br />

a voluntad. En la zo<strong>na</strong> <strong>de</strong> refugio<br />

se instalarán vivares artificiales dispuestos<br />

<strong>en</strong> línea, don<strong>de</strong> los conejos excavarán<br />

sus madrigueras. La zo<strong>na</strong> <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tación<br />

consistirá <strong>en</strong> u<strong>na</strong> pra<strong>de</strong>ra, <strong>en</strong> la que a<strong>de</strong>más<br />

se ubicarán los come<strong>de</strong>ros. Con esta<br />

división, se aprovecha el ciclo <strong>de</strong> actividad<br />

<strong>de</strong> los conejos, que se mant<strong>en</strong>drán<br />

<strong>en</strong> la zo<strong>na</strong> <strong>de</strong> refugio durante el día y<br />

pasarán a la <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tación durante la<br />

noche. Cuando nos interese capturarlos,<br />

Come<strong>de</strong>ro<br />

bloquearemos <strong>de</strong> noche los pasos <strong>en</strong>tre<br />

las dos zo<strong>na</strong>s, <strong>de</strong> forma que los conejos<br />

quedarán aislados <strong>en</strong> la zo<strong>na</strong> <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tación.<br />

I<strong>de</strong>alm<strong>en</strong>te, la zo<strong>na</strong> <strong>de</strong> vivares se<br />

ubicará <strong>en</strong> la zo<strong>na</strong> c<strong>en</strong>tral, <strong>de</strong>jando la zo<strong>na</strong><br />

<strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tación dividida <strong>en</strong> dos mita<strong>de</strong>s.<br />

Esto maximizará el uso <strong>de</strong> la zo<strong>na</strong> <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tación,<br />

pues los conejos ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n a<br />

usar las zo<strong>na</strong>s más próximas al refugio.<br />

También permitirá bloquear algu<strong>na</strong> <strong>de</strong> las<br />

dos mita<strong>de</strong>s <strong>en</strong> caso <strong>de</strong> que sean necesarias<br />

operaciones <strong>de</strong> mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to<br />

(resiembra, tratami<strong>en</strong>tos fitosanitarios).<br />

En la zo<strong>na</strong> <strong>de</strong> refugio se instalarán varios<br />

vivares artificiales. Su número variará <strong>en</strong><br />

función <strong>de</strong> las dim<strong>en</strong>siones <strong>de</strong> la parcela,<br />

pero con carácter ori<strong>en</strong>tativo <strong>de</strong>berá disponerse<br />

<strong>de</strong> <strong>en</strong>tre 6 y 8 vivares <strong>para</strong> un<br />

cercado <strong>de</strong> cría <strong>de</strong> 2500 m2. Los vivares<br />

artificiales son u<strong>na</strong>s estructuras piramida-<br />

57 • el conejo <strong>de</strong> monte


Obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> los conejos <strong>para</strong> repoblaciones<br />

Puertas <strong>de</strong> acceso a la zo<strong>na</strong> <strong>de</strong> vivares.<br />

Imprescindibles <strong>para</strong> garantizar el <strong>éxito</strong> <strong>en</strong> el<br />

mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> la captura.<br />

el conejo <strong>de</strong> monte • 58<br />

les, <strong>de</strong> unos 25 m2 <strong>de</strong> base y unos 2 m <strong>de</strong><br />

altura, compuestas <strong>de</strong> piedras con el<br />

tamaño sufici<strong>en</strong>te como <strong>para</strong> <strong>de</strong>jar huecos<br />

<strong>en</strong>tre ellas y cubiertas <strong>de</strong> tierra <strong>en</strong><br />

abundancia. En ella los conejos pue<strong>de</strong>n<br />

excavar sus madrigueras con facilidad y<br />

seguridad, a salvo <strong>de</strong> <strong>en</strong>charcami<strong>en</strong>tos. A<br />

la hora <strong>de</strong> construirlos es importante que<br />

<strong>en</strong>tre las piedras que<strong>de</strong>n espacios sufici<strong>en</strong>tes<br />

<strong>para</strong> los conejos y que se emplee<br />

abundante cantidad <strong>de</strong> tierra con alto<br />

cont<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> materia orgánica ("tierra<br />

negra"), pues es la que ti<strong>en</strong>e las características<br />

más a<strong>de</strong>cua<strong>das</strong>. Es conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te<br />

el se<strong>para</strong>r unos <strong>de</strong> otros mediante malla<br />

metálica, a fin <strong>de</strong> reducir la compet<strong>en</strong>cia<br />

y territorialidad <strong>en</strong>tre reproductores.<br />

La zo<strong>na</strong> <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tación, que ocupará el<br />

90 % <strong>de</strong>l cercado, dispondrá <strong>de</strong> u<strong>na</strong> pra<strong>de</strong>ra<br />

<strong>para</strong> la alim<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> los conejos.<br />

Es conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te emplear especies prat<strong>en</strong>ses<br />

per<strong>en</strong>nes, <strong>de</strong> porte bajo y con resist<strong>en</strong>cia<br />

al pastoreo. Un sistema <strong>de</strong> riego<br />

permitirá aum<strong>en</strong>tar la producción <strong>de</strong> hierba,<br />

y por tanto <strong>de</strong> conejos. Es conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te<br />

instalar bebe<strong>de</strong>ros y come<strong>de</strong>ros que<br />

servirán principalm<strong>en</strong>te <strong>para</strong> administrar<br />

medicam<strong>en</strong>tos a través <strong>de</strong>l agua y <strong>de</strong>l<br />

pi<strong>en</strong>so, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> suministrar alim<strong>en</strong>to y<br />

agua <strong>en</strong> caso <strong>de</strong> necesidad.<br />

Deberán instalarse <strong>en</strong> la pra<strong>de</strong>ra algunos<br />

captura<strong>de</strong>ros, esto es, estructuras <strong>de</strong><br />

refugio provisio<strong>na</strong>l que ayudarán <strong>en</strong> la<br />

captura <strong>de</strong> los animales. Se obti<strong>en</strong><strong>en</strong> bu<strong>en</strong>os<br />

resultados con pequeñas casetas <strong>de</strong><br />

ladrillo o bloque <strong>de</strong> hormigón, con u<strong>na</strong><br />

abertura a ras <strong>de</strong> suelo y u<strong>na</strong> compuerta<br />

<strong>de</strong> chapa <strong>en</strong> su parte superior. Es muy<br />

importante que <strong>en</strong> la pra<strong>de</strong>ra no exista<br />

ningún elem<strong>en</strong>to más que permita refugiarse<br />

a los conejos. En caso <strong>de</strong> que así<br />

sea (por ejemplo, casetas <strong>de</strong> protección<br />

<strong>de</strong> come<strong>de</strong>ros) <strong>de</strong>be po<strong>de</strong>r acce<strong>de</strong>rse


Sistema <strong>de</strong> riego <strong>para</strong> mant<strong>en</strong>er <strong>en</strong> bu<strong>en</strong> estado la pra<strong>de</strong>ra. A la <strong>de</strong>recha: Detalle contro <strong>de</strong> riego.<br />

fácilm<strong>en</strong>te a los conejos que se escondan<br />

allí. Por el mismo motivo, la vegetación<br />

exist<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el cercado <strong>de</strong>be ser sólo<br />

vegetación herbácea <strong>de</strong> porte bajo.<br />

Cualquier cambio <strong>en</strong> estas cuestiones<br />

complicará <strong>en</strong>ormem<strong>en</strong>te o incluso impedirá<br />

las capturas.<br />

Es conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te disponer <strong>de</strong> un cercado<br />

<strong>de</strong> apoyo, consist<strong>en</strong>te <strong>en</strong> un segundo<br />

cercado <strong>de</strong> unos 500 - 1.000 m2, con<br />

características similares a la zo<strong>na</strong> <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tación<br />

<strong>de</strong>l cercado principal: u<strong>na</strong> pra<strong>de</strong>ra,<br />

come<strong>de</strong>ros y bebe<strong>de</strong>ros y unos<br />

refugios provisio<strong>na</strong>les que permitan el<br />

cobijo <strong>de</strong> los conejos y su captura <strong>para</strong> la<br />

suelta. Este cierre nos permitirá realizar<br />

extracciones <strong>de</strong>l cierre principal <strong>de</strong> forma<br />

regular, sin <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>de</strong> las posibilida<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> llevar a cabo sueltas <strong>en</strong> cada mom<strong>en</strong>-<br />

to. También servirá <strong>para</strong> mant<strong>en</strong>er <strong>en</strong> él a<br />

los conejos hasta que alcanc<strong>en</strong> u<strong>na</strong> edad<br />

a<strong>de</strong>cuada <strong>para</strong> la suelta, cuando esto sea<br />

necesario. Un cobertizo resultará también<br />

muy útil como almacén y como lugar<br />

don<strong>de</strong> manipular los conejos a salvo <strong>de</strong><br />

las inclem<strong>en</strong>cias meteorológicas.<br />

3. MANEJO DEL CERCADO<br />

El primer paso <strong>en</strong> el manejo es la introducción<br />

<strong>de</strong> los reproductores. Los conejos<br />

<strong>de</strong>berán ser <strong>de</strong> monte, nunca híbridos,<br />

y capturados <strong>en</strong> el campo <strong>en</strong> u<strong>na</strong><br />

zo<strong>na</strong> lo más próxima posible. En caso <strong>de</strong><br />

que se sospeche <strong>de</strong> la pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> animales<br />

híbridos <strong>en</strong> el campo es aconsejable<br />

realizar análisis g<strong>en</strong>éticos. Los conejos<br />

<strong>de</strong>berán pasar u<strong>na</strong> cuar<strong>en</strong>te<strong>na</strong> <strong>de</strong> al<br />

m<strong>en</strong>os 15 días, <strong>en</strong> la que se <strong>de</strong>scartarán<br />

59 • el conejo <strong>de</strong> monte


Obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> los conejos <strong>para</strong> repoblaciones<br />

Conejo con Cocidios Fruto <strong>de</strong> un trabajo bi<strong>en</strong> hecho.<br />

los animales con signos <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermedad,<br />

se vacu<strong>na</strong>rán contra la mixomatosis y<br />

<strong>en</strong>fermedad hemorrágica vírica y se <strong>de</strong>s<strong>para</strong>sitarán.<br />

Para un cercado <strong>de</strong> las<br />

dim<strong>en</strong>siones propuestas se recomi<strong>en</strong>da<br />

introducir alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 35 reproductores,<br />

unos 10-12 machos y u<strong>na</strong>s 20-25 hembras.<br />

Periódicam<strong>en</strong>te se realizarán capturas <strong>en</strong><br />

el cercado. Para ello, al anochecer bloquearemos<br />

las compuertas <strong>en</strong>tre los vivares<br />

y las zo<strong>na</strong>s <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tación. Este bloqueo<br />

se realizará <strong>en</strong> un único s<strong>en</strong>tido,<br />

permiti<strong>en</strong>do la salida <strong>de</strong> los conejos hacia<br />

la pra<strong>de</strong>ra, pero no su regreso. A la maña<strong>na</strong><br />

sigui<strong>en</strong>te será fácil capturar a los conejos<br />

<strong>en</strong> la pra<strong>de</strong>ra con la ayuda <strong>de</strong> los captura<strong>de</strong>ros<br />

instalados <strong>en</strong> ella. Es conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te<br />

disponer <strong>de</strong> cajas <strong>de</strong> transporte<br />

bi<strong>en</strong> v<strong>en</strong>tila<strong>das</strong> <strong>para</strong> mant<strong>en</strong>er <strong>en</strong> ellas a<br />

el conejo <strong>de</strong> monte • 60<br />

los conejos hasta su manipulación.<br />

Es <strong>de</strong> gran importancia no permitir que<br />

el número <strong>de</strong> conejos aum<strong>en</strong>te mucho,<br />

pues esto daría lugar a problemas <strong>de</strong><br />

agresividad, sanitarios (sobre todo por<br />

parásitos) y <strong>de</strong> <strong>de</strong>terioro <strong>de</strong> la pra<strong>de</strong>ra.<br />

De aquí la importancia <strong>de</strong> disponer <strong>de</strong> cierres<br />

<strong>de</strong> apoyo, pues así siempre dispondremos<br />

<strong>de</strong> un lugar a don<strong>de</strong> retirar los<br />

conejos capturados. Como norma g<strong>en</strong>eral,<br />

durante la época <strong>de</strong> reproducción,<br />

<strong>de</strong>b<strong>en</strong> realizarse capturas al m<strong>en</strong>os u<strong>na</strong><br />

vez al mes.<br />

En estas capturas, los animales adultos,<br />

los reproductores, serán <strong>de</strong>vueltos al cercado<br />

<strong>de</strong>spués <strong>de</strong> su i<strong>de</strong>ntificación, u<strong>na</strong><br />

breve comprobación <strong>de</strong> su estado, y <strong>de</strong><br />

ser necesario, tras los tratami<strong>en</strong>tos<br />

correspondi<strong>en</strong>tes. Los gazapos y juv<strong>en</strong>iles<br />

capturados por primera vez <strong>de</strong>berán


ser pre<strong>para</strong>dos <strong>para</strong> la suelta, marcándolos,<br />

vacunándolos y <strong>de</strong>s<strong>para</strong>sitándolos.<br />

Hasta el mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> la suelta los conejos<br />

<strong>de</strong>b<strong>en</strong> trasladarse al cierre <strong>de</strong> apoyo.<br />

Es <strong>de</strong> vital importancia disponer <strong>de</strong> información<br />

<strong>de</strong>tallada sobre los conejos exist<strong>en</strong>tes<br />

<strong>en</strong> el cierre. Para ello es necesaria<br />

la i<strong>de</strong>ntificación individual, mediante marcas<br />

metálicas, que pose<strong>en</strong> u<strong>na</strong> numeración<br />

correlativa y que se colocan <strong>en</strong> la<br />

oreja mediante un aplicador. Es fundam<strong>en</strong>tal<br />

también disponer <strong>de</strong> registros<br />

a<strong>de</strong>cuados <strong>en</strong> forma <strong>de</strong> fichas don<strong>de</strong> ano- Para la realización <strong>de</strong> este tipo <strong>de</strong> infraestructuras,<br />

taremos los reproductores exist<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> es necesaria la implicación <strong>de</strong> la administración e<br />

el cierre, los capturados y los que salgan imprescindible el compromiso <strong>de</strong> los cazadores.<br />

con <strong>de</strong>stino al campo.<br />

El resto <strong>de</strong>l manejo es relativam<strong>en</strong>te s<strong>en</strong>cillo.<br />

Los cuidados diarios se limitan a u<strong>na</strong><br />

revisión g<strong>en</strong>eral y a la reposición <strong>de</strong> agua<br />

y pi<strong>en</strong>so si fuese necesario. En estas revisiones<br />

se comprobará si exist<strong>en</strong> galerías<br />

<strong>en</strong> la zo<strong>na</strong> <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tación, <strong>para</strong> taparlas<br />

antes <strong>de</strong> que aum<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>de</strong> tamaño. Es <strong>de</strong><br />

gran importancia también el mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> la pra<strong>de</strong>ra, pues constituye el<br />

alim<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los conejos. Deberá regarse,<br />

fertilizarse y mant<strong>en</strong>erse <strong>en</strong> un estado<br />

a<strong>de</strong>cuado.<br />

Otro aspecto al que <strong>de</strong>be prestarse<br />

mucha at<strong>en</strong>ción es al manejo sanitario.<br />

Los reproductores <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser revacu<strong>na</strong>dos<br />

fr<strong>en</strong>te a Mixomatosis y EHV, y <strong>de</strong>s<strong>para</strong>sitados<br />

al m<strong>en</strong>os u<strong>na</strong> vez al año, aprovechando<br />

u<strong>na</strong> <strong>de</strong> las capturas. En estas<br />

condiciones <strong>de</strong> cautividad, especialm<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong> zo<strong>na</strong>s <strong>de</strong> clima húmedo, los<br />

coccidios, unos parásitos <strong>de</strong>l sistema<br />

digestivo, suel<strong>en</strong> ser el problema sanitario<br />

más importante. Se recomi<strong>en</strong>da<br />

por ello tratar ruti<strong>na</strong>riam<strong>en</strong>te cada mes o<br />

dos con pi<strong>en</strong>sos medicados al efecto. Es<br />

necesario que el manejo sanitario <strong>de</strong> un<br />

cierre sea supervisado por un veteri<strong>na</strong>rio. Detalle cierre superior<br />

61 • el conejo <strong>de</strong> monte


10<br />

el conejo <strong>de</strong> monte • 62<br />

Rafael Villafuerte y Francisca Castro<br />

Instituto <strong>de</strong> Investigación <strong>en</strong> Recursos Cinegéticos, IREC (CSIC, UCLM, JCLM)<br />

Grupo <strong>de</strong> perros asilvestrados cazando conejos <strong>en</strong> un refugio artificial<br />

El conejo <strong>de</strong> monte y los<br />

predadores<br />

Des<strong>de</strong> antiguo, se ha asociado u<strong>na</strong> elevada<br />

abundancia <strong>de</strong> <strong>de</strong>termi<strong>na</strong>dos <strong>de</strong>predadores<br />

como un mal síntoma <strong>para</strong> las<br />

poblaciones <strong>de</strong> conejos, y todavía hoy, se<br />

achaca a la <strong>de</strong>predación la mayor causa<br />

<strong>de</strong> pérdi<strong>das</strong> <strong>de</strong> las poblaciones <strong>de</strong> esta<br />

especie, olvidando los efectos <strong>de</strong> las<br />

<strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s o <strong>de</strong> los múltiples cambios<br />

<strong>de</strong>l hábitat que se han producido, especialm<strong>en</strong>te<br />

durante la última mitad <strong>de</strong>l<br />

siglo pasado. Puesto que antaño el valor<br />

<strong>de</strong> la diversidad biológica no t<strong>en</strong>ía la<br />

importancia <strong>de</strong> hoy <strong>en</strong> día, y mucho<br />

m<strong>en</strong>os <strong>en</strong> com<strong>para</strong>ción con la que llegó a<br />

t<strong>en</strong>er la caza, no es <strong>de</strong> extrañar que hasta<br />

mitad <strong>de</strong> los años set<strong>en</strong>ta se inc<strong>en</strong>tivara<br />

la "extinción <strong>de</strong> alimañas" <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la propia<br />

Administración, empleándose casi cualquier<br />

medida necesaria <strong>para</strong> la elimi<strong>na</strong>ción<br />

<strong>de</strong> los <strong>de</strong>predadores <strong>de</strong> la caza<br />

m<strong>en</strong>or. Todavía hoy <strong>en</strong> día, y <strong>para</strong> algunos<br />

gestores y cazadores, la conservación<br />

<strong>de</strong> las especies <strong>de</strong>predadoras parece<br />

ser antagónica a la actividad cinegética.<br />

Este antagonismo no es unidireccio<strong>na</strong>l,<br />

existi<strong>en</strong>do también conservacionistas<br />

que consi<strong>de</strong>ran la caza como incompatible<br />

con la conservación, por lo que se<br />

solicita cada vez más la reducción <strong>de</strong> esta<br />

actividad, llegándose <strong>en</strong> casos extremos,


a exigirse su abolición.<br />

La realidad es que ni los <strong>de</strong>predadores<br />

son tan "dañinos" ni la caza es tan antagónica<br />

a la conservación. Por ello, los argum<strong>en</strong>tos<br />

con los que hoy <strong>en</strong> día se cu<strong>en</strong>ta<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista ci<strong>en</strong>tífico pue<strong>de</strong>n<br />

ser muy útiles <strong>para</strong> que se abandon<strong>en</strong> las<br />

posiciones más distantes, y se acerqu<strong>en</strong><br />

ambas actitu<strong>de</strong>s hacia un punto más c<strong>en</strong>tral,<br />

don<strong>de</strong> posiblem<strong>en</strong>te exista un equilibrio<br />

<strong>de</strong> mutuo b<strong>en</strong>eficio.<br />

Si bi<strong>en</strong> es cierto que la persecución<br />

huma<strong>na</strong> hacia las rapaces y carnívoros ha<br />

sido posiblem<strong>en</strong>te el factor más importante<br />

<strong>en</strong> la disminución y extinción local<br />

<strong>de</strong> muchas especies <strong>de</strong>predadoras, también<br />

es cierto, como veremos más a<strong>de</strong>lante,<br />

que la gestión cinegética está si<strong>en</strong>do<br />

responsable (indirectam<strong>en</strong>te) <strong>de</strong> su<br />

conservación <strong>en</strong> algu<strong>na</strong>s situaciones.<br />

A continuación vamos a mostrar algunos<br />

<strong>de</strong> los aspectos que suel<strong>en</strong> discutirse, a<br />

veces no muy sere<strong>na</strong>m<strong>en</strong>te, cuando se<br />

tratan conjuntam<strong>en</strong>te al conejo y sus<br />

<strong>de</strong>predadores. Concretam<strong>en</strong>te, a<strong>na</strong>lizaremos<br />

la importancia <strong>de</strong> esta especie <strong>en</strong> el<br />

mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> la diversidad <strong>de</strong> <strong>de</strong>predadores,<br />

mostraremos algu<strong>na</strong>s facetas<br />

ecológicas <strong>de</strong> la relación <strong>de</strong>predadorpresa,<br />

y discutiremos sobre el control <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>predadores <strong>en</strong> la actualidad, así como<br />

<strong>de</strong>l futuro <strong>de</strong> esta gestión cinegética.<br />

El conejo y la diversidad <strong>de</strong> <strong>de</strong>predadores<br />

En la P<strong>en</strong>ínsula Ibérica existe u<strong>na</strong> <strong>de</strong> las<br />

más diversas comunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>de</strong>predadores<br />

<strong>de</strong> Europa, ya que las 33 especies<br />

<strong>de</strong> rapaces exist<strong>en</strong>tes repres<strong>en</strong>tan más<br />

<strong>de</strong>l 60% <strong>de</strong> las que exist<strong>en</strong> <strong>en</strong> todo el<br />

contin<strong>en</strong>te. Puesto que muchos <strong>de</strong> ellos<br />

se alim<strong>en</strong>tan <strong>de</strong>l lagomorfo, el futuro <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>predadores y conejos <strong>en</strong> España está<br />

íntimam<strong>en</strong>te relacio<strong>na</strong>do. De esta forma,<br />

17 rapaces y 9 carnívoros <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>n <strong>de</strong>l<br />

conejo, y por ello cada vez más se solicita<br />

que la gestión cinegética <strong>de</strong>l conejo <strong>de</strong><br />

monte se haga p<strong>en</strong>sando <strong>en</strong> que se trata<br />

<strong>de</strong> u<strong>na</strong> especie clave <strong>de</strong> los ecosistemas<br />

ibéricos, y no solo como u<strong>na</strong> mera especie<br />

<strong>de</strong> valor cinegético. Los casos más<br />

emblemáticos <strong>en</strong> la conservación <strong>de</strong> los<br />

<strong>de</strong>predadores son precisam<strong>en</strong>te las especies<br />

más "conejo-<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes", como el<br />

lince ibérico y el águila imperial ibérica, el<br />

felino más ame<strong>na</strong>zado <strong>de</strong>l mundo y la<br />

rapaz más ame<strong>na</strong>zada <strong>de</strong> Europa.<br />

No es sorpr<strong>en</strong><strong>de</strong>nte que reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te<br />

hayamos comprobado que el número <strong>de</strong><br />

aves rapaces ame<strong>na</strong>za<strong>das</strong> <strong>de</strong> u<strong>na</strong> localidad<br />

<strong>de</strong>termi<strong>na</strong>da esté estrecham<strong>en</strong>te<br />

ligado a la abundancia <strong>de</strong> conejos. Es por<br />

ello que, <strong>en</strong>tre las primeras medi<strong>das</strong> <strong>de</strong><br />

conservación <strong>para</strong> la gran mayoría <strong>de</strong> los<br />

<strong>de</strong>predadores ame<strong>na</strong>zados españoles, se<br />

<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tre la recuperación <strong>de</strong> las poblaciones<br />

<strong>de</strong> conejo.En un estudio reci<strong>en</strong>te,<br />

<strong>de</strong>mostramos que la abundancia <strong>de</strong><br />

conejos es mayor <strong>en</strong> aquellas áreas<br />

cinegéticas <strong>en</strong> las que son valorados<br />

como especie cinegética, segui<strong>das</strong> por<br />

Captura <strong>de</strong> zorros con la ayuda <strong>de</strong> perros <strong>de</strong><br />

madriguera<br />

63 • el conejo <strong>de</strong> monte


El conejo <strong>de</strong> monte y los predadores<br />

EL CONEJO Y LOS DEPREDADORES<br />

Mortalidad por <strong>de</strong>predación sobre las distintas eda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los conejos<br />

(<strong>en</strong> barras) y proporción <strong>de</strong> dichas pérdi<strong>das</strong> <strong>de</strong>bi<strong>das</strong> a carnivos y rapaces<br />

(<strong>en</strong> sectores)<br />

áreas <strong>de</strong> caza don<strong>de</strong> otras especies cinegéticas<br />

son las más aprecia<strong>das</strong>, quedando<br />

<strong>en</strong> último lugar algunos espacios <strong>na</strong>turales<br />

protegidos, don<strong>de</strong> precisam<strong>en</strong>te su<br />

valor radica <strong>en</strong> la pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>de</strong>predadores<br />

<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l conejo. Puesto<br />

que el valor <strong>en</strong> cuanto a biodiversidad <strong>de</strong><br />

estas áreas cinegéticas <strong>de</strong> mayor <strong>de</strong>nsidad<br />

<strong>de</strong> conejos es también elevado,<br />

queda clara la necesidad <strong>de</strong> mant<strong>en</strong>er la<br />

bue<strong>na</strong> gestión cinegética realizada, a la<br />

vez que, tal vez, cambiar la que se realice<br />

<strong>en</strong> algu<strong>na</strong>s áreas protegi<strong>das</strong>.<br />

Depredación y riesgo <strong>de</strong> <strong>de</strong>predación<br />

La <strong>de</strong>predación, <strong>de</strong> u<strong>na</strong> manera directa,<br />

el conejo <strong>de</strong> monte • 64<br />

es responsable <strong>de</strong> muchas pérdi<strong>das</strong> <strong>de</strong><br />

las poblaciones <strong>de</strong> conejo. Se ha calculado<br />

que antes <strong>de</strong> salir por primera vez <strong>de</strong><br />

la cámara <strong>de</strong> cría, el 20% <strong>de</strong> los gazapos<br />

serán <strong>de</strong>predados fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te por<br />

carnívoros (básicam<strong>en</strong>te zorros). Sin<br />

embargo, el mayor problema <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el<br />

punto <strong>de</strong> vista <strong>de</strong> la <strong>de</strong>predación lo ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

los juv<strong>en</strong>iles, ya que el 75% <strong>de</strong> ellos serán<br />

repartidos casi al 50% <strong>en</strong>tre rapaces y<br />

carnívoros. Aunque este valor pueda<br />

parecer elevado, se <strong>de</strong>be t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta<br />

que realm<strong>en</strong>te la mitad <strong>de</strong> estos conejos<br />

no pudieron escapar a la <strong>de</strong>predación por<br />

estar <strong>en</strong>fermos o <strong>de</strong>bilitados por las<br />

<strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s (principalm<strong>en</strong>te la mixo-


Método <strong>de</strong> caza ilegal <strong>en</strong> <strong>Galicia</strong>.<br />

matosis). U<strong>na</strong> vez superada la difícil edad<br />

juv<strong>en</strong>il, la mayor parte <strong>de</strong> los conejos<br />

adultos escapará a la <strong>de</strong>predación, siempre<br />

que no se vean afectados por otros<br />

procesos infecciosos (por ejemplo <strong>en</strong>fermedad<br />

hemorrágica <strong>de</strong>l conejo), y se<br />

mant<strong>en</strong>gan intactas las medi<strong>das</strong> <strong>de</strong>l<br />

medio que le confier<strong>en</strong> protección (madrigueras,<br />

cobertura <strong>de</strong> matorral, etc.). En<br />

g<strong>en</strong>eral, los machos son más <strong>de</strong>predados<br />

por las rapaces, mi<strong>en</strong>tras que las hembras<br />

lo son más por los carnívoros. El tipo<br />

<strong>de</strong> hábitat <strong>de</strong>termi<strong>na</strong>rá la mejor o peor<br />

facilidad <strong>para</strong> la <strong>de</strong>predación por u<strong>na</strong><br />

clase u otra <strong>de</strong> <strong>de</strong>predadores. Así, por<br />

ejemplo, las rapaces diur<strong>na</strong>s serán más<br />

efectivas <strong>en</strong> áreas poco cubiertas <strong>de</strong><br />

vegetación, mi<strong>en</strong>tras que carnívoros<br />

como el zorro t<strong>en</strong>drán más eficacia <strong>en</strong><br />

áreas don<strong>de</strong> la cobertura vegetal sea<br />

mayor y no se prodigu<strong>en</strong> las madrigueras.<br />

Se <strong>de</strong>be consi<strong>de</strong>rar que la mayor parte<br />

<strong>de</strong> la <strong>de</strong>predación sufrida por los conejos<br />

se <strong>de</strong>be a los <strong>de</strong>predadores "oportunistas",<br />

como el zorro o los milanos<br />

negros, mi<strong>en</strong>tras que el impacto <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>predación más bajo correspon<strong>de</strong> a los<br />

<strong>de</strong>nomi<strong>na</strong>dos <strong>de</strong>predadores "especialistas"<br />

(lince ibérico o águila imperial), que<br />

actuarían como "<strong>de</strong>predadores pru<strong>de</strong>ntes"<br />

al no incidir <strong>en</strong> exceso sobre su presa<br />

principal, al contrario que harán los g<strong>en</strong>eralistas,<br />

que consumirán todos los conejos<br />

que estén a su alcance, mi<strong>en</strong>tras no<br />

haya otro alim<strong>en</strong>to disponible que <strong>en</strong>trañe<br />

m<strong>en</strong>or dificultad <strong>en</strong> su captura y consumo.<br />

Aunque parezca <strong>para</strong>dójico, el efecto <strong>de</strong><br />

los <strong>de</strong>predadores sobre las presas es<br />

mayor no por las pérdi<strong>das</strong> que se produc<strong>en</strong><br />

directam<strong>en</strong>te por su captura y consumo,<br />

sino por el efecto indirecto <strong>de</strong>l miedo<br />

que produc<strong>en</strong>. La percepción <strong>de</strong> riesgo a<br />

ser <strong>de</strong>predado (el miedo a la <strong>de</strong>predación),<br />

hace que se increm<strong>en</strong>t<strong>en</strong> las estrategias<br />

<strong>de</strong>f<strong>en</strong>sivas. Cualquiera <strong>de</strong> estas<br />

estrategias consume <strong>en</strong> mayor o m<strong>en</strong>or<br />

medida u<strong>na</strong> <strong>en</strong>ergía y un tiempo que irán<br />

<strong>de</strong>sgastando paulati<strong>na</strong>m<strong>en</strong>te la presa,<br />

haciéndola más y más vulnerable. En<br />

65 • el conejo <strong>de</strong> monte


El conejo <strong>de</strong> monte y los predadores<br />

Gato asilvestrado<br />

otras palabras, a medida que increm<strong>en</strong>ta<br />

el miedo a la <strong>de</strong>predación, los conejos<br />

estarán m<strong>en</strong>os tiempo <strong>de</strong>dicados a conseguir<br />

comida y reproducirse, aunque el<br />

efecto directo <strong>de</strong> la <strong>de</strong>predación <strong>en</strong> si<br />

mismo no sea muy importante.<br />

Así, por ejemplo, se ha comprobado que<br />

el simple olor <strong>de</strong>l <strong>de</strong>predador (por ejemplo<br />

con heces <strong>de</strong> zorro), hace disminuir la<br />

condición física <strong>de</strong> los conejos incluso sin<br />

la pres<strong>en</strong>cia real <strong>de</strong>l <strong>de</strong>predador. A la<br />

larga, este miedo b<strong>en</strong>eficia <strong>de</strong> nuevo a los<br />

<strong>de</strong>predadores (al causante o a otros) que<br />

t<strong>en</strong>drán <strong>en</strong> más ocasiones presas que<br />

habrán <strong>de</strong> arriesgarse <strong>para</strong> mejorar su<br />

mala condición física tras un largo periodo<br />

<strong>de</strong> espera por estar afectados por el<br />

miedo.<br />

Auto-regulación y regulación por predadores:<br />

la trampa <strong>de</strong>l <strong>de</strong>predador<br />

El efecto <strong>de</strong> los <strong>de</strong>predadores es más evi<strong>de</strong>nte<br />

a bajas <strong>de</strong>nsida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> conejos. Los<br />

<strong>de</strong>predadores son capaces <strong>de</strong> regular las<br />

poblaciones <strong>de</strong> presas sólo cuando éstas<br />

no son muy abundantes. Por <strong>de</strong>cirlo así,<br />

el conejo <strong>de</strong> monte • 66<br />

poblaciones <strong>de</strong> alta <strong>de</strong>nsidad <strong>de</strong> conejos<br />

se auto-regulan, llegando a alcanzar un<br />

umbral <strong>de</strong> <strong>de</strong>nsidad que estará más o<br />

m<strong>en</strong>os alto <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>de</strong> la cantidad y<br />

calidad <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>to disponible (capacidad<br />

<strong>de</strong> carga <strong>de</strong>l medio) y por la propia especie<br />

(f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os <strong>de</strong> compet<strong>en</strong>cia fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te).<br />

En esta circunstancia los<br />

<strong>de</strong>predadores serían incapaces <strong>de</strong> "controlar"<br />

a su presa. Por el contrario, a baja<br />

<strong>de</strong>nsidad, los <strong>de</strong>predadores pue<strong>de</strong>n mant<strong>en</strong>er<br />

las poblaciones <strong>de</strong> conejo bajo un<br />

umbral <strong>de</strong> abundancia muy inferior al <strong>de</strong><br />

la capacidad <strong>de</strong> carga <strong>de</strong>l medio.<br />

Lógicam<strong>en</strong>te, la población <strong>de</strong> conejos<br />

podría increm<strong>en</strong>tarse hasta su capacidad<br />

<strong>de</strong> carga, pero los <strong>de</strong>predadores lo impi<strong>de</strong>n,<br />

al mant<strong>en</strong>er la población a un nivel<br />

<strong>de</strong> muy baja abundancia y sometidos a lo<br />

que se vi<strong>en</strong>e a <strong>de</strong>nomi<strong>na</strong>r como "la trampa<br />

o el pozo <strong>de</strong> la <strong>de</strong>predación".<br />

Es muy difícil conocer si u<strong>na</strong> población <strong>de</strong><br />

conejos se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> u<strong>na</strong> u otra situación,<br />

pero la teoría predice que se pue<strong>de</strong><br />

pasar <strong>de</strong>l primer caso al segundo por<br />

algún factor que haga disminuir bruscam<strong>en</strong>te<br />

la presa. Como se ha visto <strong>en</strong> capítulos<br />

prece<strong>de</strong>ntes, tanto la mixomatosis<br />

como la <strong>en</strong>fermedad hemorrágica, o<br />

ambas, podrían haber conducido a algu<strong>na</strong>s<br />

poblaciones a bajos niveles poblacio<strong>na</strong>les,<br />

llegando a alcanzar algu<strong>na</strong>s <strong>de</strong><br />

ellas los niveles requeridos <strong>para</strong> estar<br />

inmersas <strong>en</strong> el pozo <strong>de</strong> la <strong>de</strong>predación.<br />

En cualquier caso, la única manera <strong>de</strong><br />

"salir" <strong>de</strong> esta trampa es que la población<br />

<strong>de</strong> conejos increm<strong>en</strong>te <strong>para</strong> así<br />

superar el nivel <strong>de</strong> abundancia mínimo<br />

que le condujo bajo la trampa <strong>de</strong> la<br />

<strong>de</strong>predación. De esta manera, la población<br />

increm<strong>en</strong>tará, más o m<strong>en</strong>os rápidam<strong>en</strong>te,<br />

<strong>para</strong> llegar al umbral <strong>de</strong> equilibrio<br />

dado por la capacidad <strong>de</strong> carga <strong>de</strong>l<br />

medio, pasando <strong>de</strong> u<strong>na</strong> regulación por los


<strong>de</strong>predadores a u<strong>na</strong> autorregulación.<br />

Aunque teóricam<strong>en</strong>te a través <strong>de</strong>l empleo<br />

<strong>de</strong> repoblaciones, o increm<strong>en</strong>tando el<br />

pot<strong>en</strong>cial reproductivo <strong>de</strong> la especie, se<br />

podría superar el umbral m<strong>en</strong>cio<strong>na</strong>do y tal<br />

vez salir <strong>de</strong> la trampa <strong>de</strong> la <strong>de</strong>predación,<br />

también es cierto, y más intuitivo, realizar<br />

medi<strong>das</strong> <strong>de</strong> gestión <strong>en</strong>cami<strong>na</strong><strong>das</strong> a disminuir,<br />

al m<strong>en</strong>os temporalm<strong>en</strong>te, el efecto<br />

<strong>de</strong> los <strong>de</strong>predadores.<br />

El control <strong>de</strong> la <strong>de</strong>predación<br />

La percepción <strong>de</strong> que la abundancia <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>termi<strong>na</strong>dos <strong>de</strong>predadores ha aum<strong>en</strong>tado<br />

a la par que han disminuido algu<strong>na</strong>s<br />

especies <strong>de</strong> caza m<strong>en</strong>or es un hecho<br />

g<strong>en</strong>eralizado, si bi<strong>en</strong> la humanización es<br />

el principal factor implicado <strong>en</strong> el increm<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> la mayor parte <strong>de</strong> los <strong>de</strong>predadores<br />

oportunistas. La pres<strong>en</strong>cia aún <strong>de</strong><br />

verte<strong>de</strong>ros <strong>de</strong> residuos sólidos urbanos<br />

<strong>de</strong>scubiertos y no cercados (a pesar <strong>de</strong><br />

las nuevas normativas <strong>de</strong> la Unión<br />

Europea), y la exist<strong>en</strong>cia durante años <strong>de</strong><br />

ga<strong>na</strong>do muerto, permit<strong>en</strong> el mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to,<br />

por ejemplo, <strong>de</strong> elevados niveles<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>nsidad <strong>de</strong> zorros y perros asilvestrados.<br />

En este s<strong>en</strong>tido, se ha <strong>de</strong>mostrado<br />

que el ga<strong>na</strong>do muerto abando<strong>na</strong>do <strong>en</strong> el<br />

campo pue<strong>de</strong> increm<strong>en</strong>tar hasta 10 veces<br />

la población <strong>de</strong> estos cánidos.<br />

Se <strong>de</strong>be t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que los métodos <strong>de</strong> control<br />

<strong>de</strong>berían ser selectivos y no masivos. De otra<br />

parte, lo que les resta es que sean eficaces.<br />

En g<strong>en</strong>eral, se suel<strong>en</strong> criticar los<br />

métodos que se autorizan <strong>para</strong> el control<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>predadores g<strong>en</strong>eralistas (el único<br />

permitido), y por <strong>de</strong>sgracia todavía son<br />

muchos los que emplean métodos ilegales,<br />

que <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser impedidos a toda<br />

costa. Aunque disponemos <strong>de</strong> pocos<br />

datos ci<strong>en</strong>tíficos <strong>de</strong>l efecto que el control<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>predadores t<strong>en</strong>dría sobre los conejos<br />

<strong>en</strong> España, si que se ti<strong>en</strong>e muy claro<br />

La caza como importante herrami<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> gestión.<br />

que se trata <strong>de</strong> u<strong>na</strong> medida cara económicam<strong>en</strong>te,<br />

e ineficaz si no se realiza por<br />

profesio<strong>na</strong>les que son realm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> los<br />

que <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> la efectividad. Por ello, abogamos<br />

por la figura <strong>de</strong>l especialista <strong>en</strong> el<br />

control <strong>de</strong> <strong>de</strong>predadores como medida<br />

<strong>de</strong> gestión, allí don<strong>de</strong> sea necesaria.<br />

Si es difícil saber cuándo es necesario el<br />

control <strong>de</strong> <strong>de</strong>predadores, también lo es<br />

<strong>de</strong>termi<strong>na</strong>r el grado <strong>de</strong> aplicación requerido<br />

(¿cuántos animales han <strong>de</strong> extraerse,<br />

<strong>en</strong> qué superficie?, etc.), o la duración <strong>de</strong><br />

su aplicación. No obstante, no <strong>de</strong>bemos<br />

olvidar que más que controlar a los <strong>de</strong>predadores<br />

se <strong>de</strong>bería controlar su efecto,<br />

esto es, la <strong>de</strong>predación.<br />

De hecho, teóricam<strong>en</strong>te, es más barato y<br />

más dura<strong>de</strong>ro controlar la <strong>de</strong>predación al<br />

disminuir el riesgo <strong>de</strong> <strong>de</strong>predación percibido<br />

por los conejos, esto es, su miedo a<br />

ser <strong>de</strong>predados. El aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> cobertura<br />

<strong>en</strong> áreas <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>to, la creación <strong>de</strong> refugios<br />

bi<strong>en</strong> distribuidos, o incluso el pot<strong>en</strong>ciar<br />

mayores grupos <strong>de</strong> conejos (que<br />

colaborarían <strong>en</strong> la vigilancia o el mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> las madrigueras), pue<strong>de</strong> ser<br />

u<strong>na</strong> medida <strong>de</strong> gran ayuda <strong>para</strong> disminuir<br />

las pérdi<strong>das</strong> directas o indirectas por<br />

67 • el conejo <strong>de</strong> monte


El conejo <strong>de</strong> monte y los predadores<br />

Método <strong>de</strong> control <strong>de</strong> predadores selectivo.<br />

<strong>de</strong>predación.<br />

Sin <strong>en</strong>trar <strong>en</strong> mayores <strong>de</strong>talles acerca <strong>de</strong>l<br />

marco legal, lo cierto es que la metodología<br />

<strong>para</strong> el control <strong>de</strong> <strong>de</strong>predadores es<br />

aún u<strong>na</strong> asig<strong>na</strong>tura p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>en</strong> nuestro<br />

país. Esto es especialm<strong>en</strong>te claro <strong>en</strong> el<br />

tema <strong>de</strong>l control <strong>de</strong> zorros, por lo que <strong>en</strong><br />

a<strong>de</strong>lante utilizaremos a esta especie<br />

como ejemplo <strong>de</strong> la problemática.<br />

La alta capacidad reproductiva y dispersiva<br />

<strong>de</strong> los zorros dificultan sobremanera<br />

su control. El área <strong>de</strong> m<strong>en</strong>or abundancia<br />

por el control pue<strong>de</strong> ser ocupada <strong>de</strong><br />

manera más o m<strong>en</strong>os inmediata por otros<br />

congéneres prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> áreas más o<br />

m<strong>en</strong>os colindantes. Por ello, incluso<br />

pue<strong>de</strong> ocurrir que la extracción <strong>de</strong> animales<br />

provoque un efecto inverso, haci<strong>en</strong>do<br />

que el número <strong>de</strong> zorros que visitan la<br />

zo<strong>na</strong> controlada sea mayor que antes <strong>de</strong><br />

su control. Este es el <strong>de</strong>nomi<strong>na</strong>do "efecto<br />

sumi<strong>de</strong>ro". Por este motivo, <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral su<br />

control <strong>de</strong>berá realizarse actuando sobre<br />

gran<strong>de</strong>s superficies, <strong>de</strong>jando el área c<strong>en</strong>tral<br />

(don<strong>de</strong> se pret<strong>en</strong><strong>de</strong> evitar <strong>en</strong> mayor<br />

medida la <strong>de</strong>predación por zorro) más<br />

el conejo <strong>de</strong> monte • 68<br />

libre <strong>de</strong> este proceso.<br />

Lógicam<strong>en</strong>te, las campañas <strong>de</strong> control<br />

son más efectivas cuando se realizan<br />

todo el año, aunque esto supone un<br />

esfuerzo muy superior a si se c<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> el<br />

periodo previo a la época <strong>de</strong> mayor vulnerabilidad<br />

<strong>de</strong>l conejo. Como se ha visto<br />

anteriorm<strong>en</strong>te, los juv<strong>en</strong>iles y gazapos<br />

son los más afectados por la <strong>de</strong>predación<br />

por zorros, por lo que la campaña <strong>de</strong> control<br />

óptima sería aquella que controlase la<br />

actividad <strong>de</strong> los zorros <strong>en</strong> el periodo compr<strong>en</strong>dido<br />

<strong>en</strong>tre el inicio <strong>de</strong> la reproducción<br />

<strong>de</strong>l conejo, reduciéndose así la<br />

<strong>de</strong>predación <strong>en</strong> gazaperas y madrigueras,<br />

y hasta <strong>en</strong>trado el verano, cuando los<br />

conejos ya han adquirido tamaños mayores,<br />

si<strong>en</strong>do m<strong>en</strong>os vulnerables a la <strong>de</strong>predación.<br />

El control mediante esperas, aguardos y<br />

bati<strong>das</strong>, o el empleo <strong>de</strong> perros <strong>de</strong> madriguera<br />

es un método muy <strong>de</strong>mandado <strong>en</strong><br />

algu<strong>na</strong>s regiones españolas. La eficacia<br />

<strong>de</strong> su empleo pue<strong>de</strong> ser muy <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong> las características <strong>de</strong>l hábitat.<br />

Actualm<strong>en</strong>te, cajas trampa y lazos amorti-


guados, son las medi<strong>das</strong> más ampliam<strong>en</strong>te<br />

solicita<strong>das</strong> y autoriza<strong>das</strong>, aunque<br />

su eficacia está lejos <strong>de</strong> ser la óptima.<br />

A<strong>de</strong>más, el control <strong>de</strong> <strong>de</strong>predadores<br />

exige la captura, manejo y muerte <strong>de</strong> los<br />

animales, razones por las que urge que se<br />

optimice todo el proceso, incluy<strong>en</strong>do<br />

aspectos como el bi<strong>en</strong>estar animal, seguridad<br />

<strong>para</strong> la perso<strong>na</strong> que realiza el control,<br />

y sobre todo la eficacia. Por ejemplo,<br />

a fi<strong>na</strong>les <strong>de</strong> 2005, el Parlam<strong>en</strong>to Europeo<br />

rechazó u<strong>na</strong> Propuesta <strong>de</strong> Directiva sobre<br />

normas <strong>de</strong> captura no cruel <strong>de</strong> especies<br />

animales, basándose <strong>en</strong> la "escasa base<br />

ci<strong>en</strong>tífica <strong>de</strong> los estándares propuestos".<br />

Por todo ello, es evi<strong>de</strong>nte que estamos<br />

lejos <strong>de</strong> que esta medida <strong>de</strong> control<br />

pueda ser utilizada como medida eficaz<br />

<strong>de</strong> gestión, si no se acompaña conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong> trabajos <strong>de</strong> investigación más<br />

rigurosos.<br />

La realidad <strong>de</strong>l control <strong>de</strong> <strong>de</strong>predadores<br />

<strong>en</strong> el siglo XXI<br />

Aunque exist<strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes administraciones<br />

que están promovi<strong>en</strong>do estudios<br />

serios sobre el efecto <strong>de</strong> la <strong>de</strong>predación<br />

sobre las especies cinegéticas y las medi<strong>das</strong><br />

concretas <strong>para</strong> su limitación, la realidad<br />

es que no se ti<strong>en</strong>e todavía experi<strong>en</strong>cia<br />

sufici<strong>en</strong>te sobre el tema. Sin embargo,<br />

está claro que ante la actitud restrictiva<br />

<strong>de</strong> algu<strong>na</strong>s administraciones, quizá presio<strong>na</strong><strong>das</strong><br />

<strong>en</strong> exceso por algunos conservacionistas<br />

más extremistas, exist<strong>en</strong><br />

todavía gestores y cazadores que se<br />

toman la justicia <strong>de</strong> su mano, "linchando"<br />

<strong>de</strong>predadores sean o no culpables.<br />

Precisam<strong>en</strong>te esta actitud es la que hace<br />

que se justifique el espectacular crecimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong>l sector anti-caza <strong>de</strong> nuestra<br />

sociedad.<br />

Para el público g<strong>en</strong>eral, <strong>de</strong>sconocedor <strong>de</strong><br />

otras medi<strong>das</strong> <strong>de</strong> gestión <strong>de</strong> la caza que<br />

son fundam<strong>en</strong>tales <strong>para</strong> la preservación<br />

<strong>de</strong>l medio ambi<strong>en</strong>te, el control <strong>de</strong> <strong>de</strong>predadores<br />

es posiblem<strong>en</strong>te el argum<strong>en</strong>to<br />

principal <strong>para</strong> no <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r esta actividad.<br />

Por ello, realm<strong>en</strong>te sólo <strong>de</strong>be emplearse<br />

don<strong>de</strong> se t<strong>en</strong>ga clara su necesidad, y <strong>en</strong><br />

su caso, efectuarlo hasta el límite preciso<br />

<strong>para</strong> mant<strong>en</strong>er las poblaciones <strong>de</strong> conejo<br />

<strong>de</strong> monte no regulado por los <strong>de</strong>predadores.<br />

No olvi<strong>de</strong>mos que el cazador es un<br />

<strong>de</strong>predador importante (<strong>en</strong> áreas cinegéticas<br />

su efecto es mayor a la suma <strong>de</strong> los<br />

<strong>de</strong>predadores silvestres), y que también<br />

se le pue<strong>de</strong> incluir como <strong>de</strong>predador cuyo<br />

efecto pue<strong>de</strong> ser controlado antes que<br />

hacer uso <strong>de</strong> otros métodos más controvertidos.<br />

Fi<strong>na</strong>lm<strong>en</strong>te, a pesar <strong>de</strong> que muchos<br />

cazadores y gestores no han pret<strong>en</strong>dido<br />

que con su gestión cinegética se increm<strong>en</strong>tas<strong>en</strong><br />

o mantuvies<strong>en</strong> las poblaciones<br />

<strong>de</strong> predadores, lo cierto es que los<br />

cotos <strong>de</strong> caza bi<strong>en</strong> gestio<strong>na</strong>dos son precisam<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong> los que comprobamos la<br />

exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> u<strong>na</strong> mayor diversidad <strong>de</strong><br />

predadores, mi<strong>en</strong>tras que la <strong>de</strong>nsidad<br />

<strong>de</strong> predadores g<strong>en</strong>eralistas era proporcio<strong>na</strong>lm<strong>en</strong>te<br />

más baja, in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong> que se realice o no un control<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>predadores.<br />

Por lo tanto, si <strong>en</strong> el futuro se consigue<br />

que se incluya el control <strong>de</strong> la <strong>de</strong>predación<br />

<strong>en</strong>tre las medi<strong>das</strong> testa<strong>das</strong> como<br />

útiles <strong>en</strong> la gestión cinegética, no c<strong>en</strong>trada<br />

únicam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el control (elimi<strong>na</strong>ción)<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>predadores, es probable que<br />

el sector cinegético consiga recuperar<br />

aún más las diezma<strong>das</strong> poblaciones <strong>de</strong><br />

conejo, pero lo que es más importante,<br />

se favorecerá que el resto <strong>de</strong> la sociedad<br />

consi<strong>de</strong>re la gestión cinegética<br />

como u<strong>na</strong> herrami<strong>en</strong>ta útil y necesaria<br />

<strong>para</strong> la conservación <strong>de</strong> la <strong>na</strong>turaleza.<br />

69 • el conejo <strong>de</strong> monte


CONCLUSIÓN:<br />

Esperamos que la lectura <strong>de</strong> este libro, le aportara algo <strong>de</strong> luz acerca<br />

<strong>de</strong> este complicado mundo.<br />

Po<strong>de</strong>mos garantizarle que fue hecho con todo nuestro cariño e ilusión,<br />

así como con gran esfuerzo. Sólo con que le sirva <strong>para</strong> reflexio<strong>na</strong>r<br />

sobre la situación actual y su compromiso con la misma nos damos por<br />

satisfechos. En caso contrario también, pues hemos experim<strong>en</strong>tado el<br />

inm<strong>en</strong>so placer que produce la satisfacción <strong>de</strong> saberse <strong>en</strong> la posesión<br />

<strong>de</strong>l <strong>de</strong>ber cumplido.<br />

REFERENCIAS SELECCIONADAS<br />

• Calvete, C., Angulo, E., Estrada, R., Mor<strong>en</strong>o, S. y Villafuerte, R. (2005) Quarantine l<strong>en</strong>gth and sur-<br />

vival of translocated European wild rabbits. Jour<strong>na</strong>l of Wildlife Ma<strong>na</strong>gem<strong>en</strong>t, 69 (3): 1063-1072<br />

• González,P. (1998) Consi<strong>de</strong>raciones sobre la superviv<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los gazapos <strong>de</strong> conejo <strong>de</strong> monte<br />

g<strong>en</strong>éticam<strong>en</strong>te puro explotado <strong>en</strong> jaula. Lagomorpha 95, 30-36.<br />

• Parer, I, Sobey, W. R. y Conolly, D. (1987) Reproduction of the wild rabbit (Oryctolagus. cuniculus)<br />

un<strong>de</strong>r varying <strong>de</strong>grees of confinem<strong>en</strong>t. C.S.I.R.O. Division of Wildlife and Rangelands Research,<br />

Technical Paper Nº 36.<br />

• Piorno, V. (2006) Gestión cinegética y conservación <strong>de</strong>l conejo <strong>de</strong> monte. Tesis Doctoral,<br />

Universidad <strong>de</strong> Vigo.<br />

• Villafuerte, R. Estudio <strong>para</strong> establecer criterios objetivos <strong>para</strong> la valoración y manejo <strong>de</strong> las pobla-<br />

ciones <strong>de</strong> conejo <strong>en</strong> Andalucía, IARA. 1989.<br />

• Villafuerte, R. Riesgo <strong>de</strong> predación y estratégia <strong>de</strong>f<strong>en</strong>siva <strong>de</strong>l conejo <strong>en</strong> el Parque Nacio<strong>na</strong>l <strong>de</strong><br />

Doña<strong>na</strong>, Tésis doctoral 1994.<br />

• Angulo, E. (2003). Factores que afectan a la distribución y abundancia <strong>de</strong>l conejo <strong>en</strong> Andalucía.<br />

Tesis Doctoral, Universidad Complut<strong>en</strong>se <strong>de</strong> Madrid.<br />

• Delibes-Mateos, M. (2006). Relaciones <strong>en</strong>tre los cambios poblacio<strong>na</strong>les <strong>de</strong>l conejo, la gestión<br />

cinegética, el hábitat y los <strong>de</strong>predadores: implicaciones <strong>para</strong> la conservación.<br />

• Tesis Doctoral, Universidad <strong>de</strong> Castilla La Mancha.<br />

• Ferreira, C. & Alves, P.C. (2006). Gestão <strong>de</strong> populações <strong>de</strong> coelho-bravo (Oryctolagus cuniculus<br />

algirus). Fe<strong>de</strong>ração Al<strong>en</strong>teja<strong>na</strong> <strong>de</strong> Caçadores (Eds).<br />

• Palomo, L.J & Gisbert, J. (2002). Atlas <strong>de</strong> los mamíferos terrestres <strong>de</strong> España. Dirección G<strong>en</strong>eral<br />

<strong>de</strong> Conservación <strong>de</strong> la Naturaleza-SECEM-SECEMU, Madrid.<br />

el conejo <strong>de</strong> monte • 70


El conejo silvestre pert<strong>en</strong>ece a la Familia <strong>de</strong> los<br />

Lepóridos, <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> la cual exist<strong>en</strong>, <strong>en</strong>tre otros,<br />

tres géneros bi<strong>en</strong> difer<strong>en</strong>ciados, el Género. Lepus,<br />

el Sylvilagus, y el Género Oryctolagus, <strong>en</strong> el que<br />

existe u<strong>na</strong> sola especie, Oryctolagus cuniculus<br />

(conejo Europeo).<br />

En la P<strong>en</strong>ínsula Ibérica el Oryctolagus cunículus<br />

cu<strong>en</strong>ta con dos subespecies:<br />

Oryctolagus cuniculus cuniculus: es la subespecie<br />

<strong>de</strong> mayor tamaño y está distribuida por el<br />

nor<strong>de</strong>ste p<strong>en</strong>insular.<br />

Oryctolagus cuniculus algirus: es <strong>de</strong> m<strong>en</strong>or<br />

tamaño corporal y está distribuida por un área que<br />

abarca <strong>Galicia</strong>, Portugal y sudoeste <strong>de</strong> la<br />

P<strong>en</strong>ínsula.<br />

En el resto <strong>de</strong> la P<strong>en</strong>ínsula ibérica,coexist<strong>en</strong> hibrida<strong>das</strong><br />

<strong>en</strong> mayor o m<strong>en</strong>or grado poblaciones <strong>de</strong><br />

ambas subespecies.

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!