17.05.2013 Views

El cambio de paradigma en la concepción del retraso mental

El cambio de paradigma en la concepción del retraso mental

El cambio de paradigma en la concepción del retraso mental

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

EL CAMBIO DE PARADIGMA EN LA CONCEPCION DEL RETRASO<br />

MENTAL: LA NUEVA DEFINICION DE LA AAMR<br />

Miguel Angel Verdugo Alonso<br />

SIGLO CERO, 1994


<strong>El</strong> texto incluido a continuación pert<strong>en</strong>ece al capítulo 11 sobre "Personas con <strong>retraso</strong><br />

m<strong>en</strong>tal" y parte <strong>de</strong>l capítulo 12 sobre "Evaluación y tratami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> el <strong>retraso</strong> m<strong>en</strong>tal" <strong>de</strong>l<br />

libro Personas con discapacidad. En <strong>la</strong> perspectiva <strong>de</strong>l Siglo XXI. , dirigido por M.A.<br />

Verdugo, y que está a punto <strong>de</strong> publicar <strong>la</strong> editorial Siglo Veintiuno. Agra<strong>de</strong>cemos el<br />

permiso para su publicación <strong>en</strong> <strong>la</strong> revista con motivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> celebración <strong>de</strong>l 25 aniversario<br />

<strong>de</strong>l nacimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Siglo Cero.<br />

AAMR, 1992 2 M.A. Verdugo


INTRODUCCION<br />

La <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cia m<strong>en</strong>tal ha estado pres<strong>en</strong>te a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> toda <strong>la</strong> humanidad. Ya <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

literatura griega aparec<strong>en</strong> refer<strong>en</strong>cias sobre personas que se asemejan a los retrasados<br />

m<strong>en</strong>tales. También <strong>la</strong>s momias egipcias pres<strong>en</strong>tan signos <strong>de</strong> haber sufrido <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s<br />

re<strong>la</strong>cionadas con <strong>la</strong> <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cia m<strong>en</strong>tal. En <strong>la</strong> Europa medieval los retrasados m<strong>en</strong>tales<br />

eran consi<strong>de</strong>rados como caprichos <strong>de</strong> <strong>la</strong> naturaleza y <strong>en</strong> algunos casos aceptados como<br />

bufones, o se les consi<strong>de</strong>raba seres malignos re<strong>la</strong>cionados con el diablo. Sin embargo, <strong>la</strong><br />

compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> <strong>la</strong> naturaleza <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cia m<strong>en</strong>tal y su diagnóstico se han <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do<br />

muy l<strong>en</strong>tam<strong>en</strong>te.<br />

<strong>El</strong> <strong>retraso</strong> m<strong>en</strong>tal es <strong>en</strong> realidad una categoría diagnóstica <strong>de</strong>finida arbitrariam<strong>en</strong>te, y<br />

que ha cambiado sustantiva y frecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> los años (Lan<strong>de</strong>sman y Ramey,<br />

1989). De <strong>la</strong>s concepciones orgánicas o biologicistas iniciales se pasó a <strong>la</strong>s concepciones<br />

exclusivam<strong>en</strong>te psicométricas a principios <strong>de</strong>l pres<strong>en</strong>te siglo, <strong>la</strong>s cuales establecieron un<br />

límite arbitrario a partir <strong>de</strong>l cual se <strong>de</strong>nominaba a <strong>la</strong>s personas como "retrasados<br />

m<strong>en</strong>tales". Posteriorm<strong>en</strong>te, se ha ido avanzado muy l<strong>en</strong>tam<strong>en</strong>te hacia una <strong>concepción</strong><br />

multidim<strong>en</strong>sional <strong>de</strong>l <strong>retraso</strong> m<strong>en</strong>tal que es <strong>la</strong> que vi<strong>en</strong>e por primera vez ampliam<strong>en</strong>te<br />

recogida <strong>en</strong> <strong>la</strong> reci<strong>en</strong>te <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> <strong>la</strong> Asociación Americana sobre Retraso M<strong>en</strong>tal<br />

(AAMR) (Luckasson, Coulter, Polloway, Reiss, Schalock, Snell, Spitalnik, y Stark, 1992).<br />

Los <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>tes m<strong>en</strong>tales son tan distintos <strong>en</strong>tre sí como lo somos <strong>la</strong>s personas no<br />

<strong>de</strong>fici<strong>en</strong>tes <strong>en</strong>tre nosotros. La <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cia m<strong>en</strong>tal no es una condición que separe a los<br />

sujetos <strong>de</strong>l resto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas, pues más que un estado cualitativam<strong>en</strong>te distinto <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

normalidad se aloja <strong>en</strong> un continuo junto a el<strong>la</strong>. A<strong>de</strong>más, no es una única condición sino<br />

que se refiere a una amplia categoría <strong>de</strong> personas que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> común su pobre ejecución<br />

<strong>en</strong> los tests <strong>de</strong> intelig<strong>en</strong>cia y <strong>en</strong> los apr<strong>en</strong>dizajes esco<strong>la</strong>res y <strong>en</strong> <strong>la</strong> vida, y que muestran<br />

incompet<strong>en</strong>cia para manejar sus propios asuntos con in<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia.<br />

En el pres<strong>en</strong>te artículo se expon<strong>en</strong> <strong>en</strong> primer lugar <strong>la</strong>s distintas concepciones<br />

mant<strong>en</strong>idas a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia. Posteriorm<strong>en</strong>te, se analizan <strong>la</strong>s <strong>de</strong>finiciones<br />

propuestas por <strong>la</strong> AAMR <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1959, haci<strong>en</strong>do especial énfasis <strong>en</strong> <strong>la</strong> última <strong>de</strong>finición <strong>de</strong><br />

1992. Se analizan también <strong>la</strong>s implicaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> nueva <strong>de</strong>finición. Finalm<strong>en</strong>te, se<br />

incluy<strong>en</strong> unas conclusiones sobre lo que cabe esperar <strong>de</strong>l futuro inmediato.<br />

EVOLUCIÓN HISTÓRICA DE LAS CONCEPCIONES<br />

La evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s concepciones y tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas con <strong>retraso</strong> m<strong>en</strong>tal<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s últimas décadas pue<strong>de</strong>n <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>rse como "un cuarto <strong>de</strong> siglo prometedor" tal como<br />

titu<strong>la</strong> Scheer<strong>en</strong>berger (1987) su ultimo libro sobre <strong>la</strong> historia <strong>de</strong>l <strong>retraso</strong> m<strong>en</strong>tal. Sin<br />

AAMR, 1992 3 M.A. Verdugo


embargo, <strong>la</strong>s <strong>de</strong>finiciones y concepciones actuales <strong>de</strong>l <strong>retraso</strong> m<strong>en</strong>tal todavía muestran<br />

influ<strong>en</strong>cias <strong>de</strong>l p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do durante varios siglos (Wodrich, 1986). En este<br />

s<strong>en</strong>tido, po<strong>de</strong>mos hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong> tres t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias históricas <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong>l <strong>retraso</strong> m<strong>en</strong>tal<br />

(Scheer<strong>en</strong>berger, 1983):<br />

a) <strong>El</strong> <strong>retraso</strong> m<strong>en</strong>tal se i<strong>de</strong>ntificó <strong>en</strong> primer lugar con <strong>la</strong> incompet<strong>en</strong>cia para<br />

satisfacer <strong>la</strong>s <strong>de</strong>mandas <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida (Wodrich, 1986). Inicialm<strong>en</strong>te el concepto surge<br />

como una necesidad social, con el fin <strong>de</strong> proteger los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> propiedad <strong>de</strong> los ricos.<br />

Así, <strong>en</strong> 1324 se promulgó <strong>la</strong> ley "King's Act" <strong>en</strong> <strong>la</strong> que a los <strong>de</strong>nominados "idiotas" se les<br />

consi<strong>de</strong>raba incapaces <strong>de</strong> manejar sus propios negocios, por lo que sus propieda<strong>de</strong>s<br />

pasaban inmediatam<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> corona.<br />

b) <strong>El</strong> King's Act también distinguió "idiota", consi<strong>de</strong>rado como un estado congénito<br />

y sin posibilidad <strong>de</strong> remitir, <strong>de</strong> "lunático", que se asumía como un estado transitorio,<br />

si<strong>en</strong>do <strong>la</strong> habilidad m<strong>en</strong>tal <strong>de</strong>ficitaria lo que distinguía ambas condiciones. Se cu<strong>en</strong>ta con<br />

<strong>de</strong>scripciones históricas como <strong>la</strong> <strong>de</strong> Sir Fitzherbert <strong>en</strong> 1534: "idiota es aquel<strong>la</strong> persona<br />

que no sabe contar o nombrar veinte p<strong>en</strong>iques, que no dice quién fué su padre o su madre,<br />

ni que años ti<strong>en</strong>e,..." (Scheer<strong>en</strong>berger, 1983). A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> estas <strong>de</strong>scripciones funcionales,<br />

<strong>la</strong> habilidad m<strong>en</strong>tal requería una evaluación y su importancia diagnóstica se vió<br />

consolidada con el trabajo ci<strong>en</strong>tífico <strong>de</strong> Binet a comi<strong>en</strong>zos <strong>de</strong> nuestro siglo. Es por tanto <strong>la</strong><br />

falta <strong>de</strong> una habilidad cognitiva g<strong>en</strong>eral lo que vi<strong>en</strong>e a reconocerse como una segunda<br />

t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia histórica <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> <strong>retraso</strong> m<strong>en</strong>tal.<br />

c) La tercera t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia provino <strong>de</strong> los médicos que fueron qui<strong>en</strong>es primero se<br />

ocuparon <strong>de</strong> <strong>la</strong> evaluación <strong>de</strong>l <strong>retraso</strong> m<strong>en</strong>tal, a través <strong>de</strong>l análisis <strong>de</strong> su etiología. Asumían<br />

que <strong>la</strong> condición <strong>de</strong> <strong>retraso</strong> era causada por una patología orgánica pero fueron incapaces<br />

<strong>de</strong> localizar signos objetivos distintivos <strong>de</strong>l <strong>retraso</strong> m<strong>en</strong>tal.<br />

Es <strong>de</strong> <strong>de</strong>stacar que hasta el siglo XIX el <strong>retraso</strong> m<strong>en</strong>tal no tuvo una<br />

conceptualización c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te difer<strong>en</strong>ciada <strong>de</strong> otras patologías. En los primeros trabajos no<br />

se difer<strong>en</strong>ciaba al <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>te m<strong>en</strong>tal <strong>de</strong>l sordomudo, criminal, epiléptico o loco. Se<br />

consi<strong>de</strong>raba a m<strong>en</strong>udo como una variante <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>m<strong>en</strong>cia. Por otro <strong>la</strong>do se <strong>en</strong>t<strong>en</strong>día<br />

frecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te que sus causas estaban re<strong>la</strong>cionadas con una patología biológica. En<br />

1818, Esquirol p<strong>la</strong>ntea por primera vez <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> idiota, difer<strong>en</strong>ciándo<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>m<strong>en</strong>cia y <strong>de</strong> <strong>la</strong> confusión m<strong>en</strong>tal. Según este autor, el <strong>retraso</strong> m<strong>en</strong>tal se caracteriza por<br />

ser un déficit intelectual constatable, <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> orgánico, e incurable. Se trataría así <strong>de</strong> un<br />

estado <strong>de</strong> ag<strong>en</strong>esia intelectual, <strong>en</strong> que <strong>la</strong> intelig<strong>en</strong>cia nunca ha llegado a <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>rse, a<br />

difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>m<strong>en</strong>cia que constituiría una alteración irreversible.<br />

AAMR, 1992 4 M.A. Verdugo


En el siglo XIX se comi<strong>en</strong>zan a <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r int<strong>en</strong>tos educativos y terapéuticos, <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

perspectivas humanitarias y románticas. La primera experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> educación y tratami<strong>en</strong>to<br />

es llevada a cabo por Jean Itard. Itard, influ<strong>en</strong>ciado por <strong>la</strong>s i<strong>de</strong>as <strong>de</strong> Locke, <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> que<br />

<strong>la</strong>s capacida<strong>de</strong>s humanas son casi infinitas y están <strong>de</strong>terminadas por el ambi<strong>en</strong>te. De esta<br />

forma utiliza una varidad <strong>de</strong> técnicas para educar y socializar al "niño salvaje <strong>de</strong> Aveyron".<br />

Aunque el niño no llegó a convertirse <strong>en</strong> una persona normal, Itard <strong>de</strong>mostró que una<br />

persona diagnósticada <strong>de</strong> "idiota", podía llegar a apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>de</strong>terminadas habilida<strong>de</strong>s<br />

sociales con un <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to sistemático a<strong>de</strong>cuado. Este primer int<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Jean Itard,<br />

aunque no fue calificado como positivo <strong>en</strong> su época, tuvo importantes repercusiones a lo<br />

<strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l siglo XIX, como lo <strong>de</strong>muestran los trabajos <strong>de</strong> su discípulo Seguin, qui<strong>en</strong><br />

publicó el primer tratado sobre <strong>la</strong> <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cia ("La instrucción fisiológica y moral <strong>de</strong> los<br />

idiotas") y <strong>de</strong>mostró <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ar a los retrasados m<strong>en</strong>tales hasta límites<br />

previam<strong>en</strong>te inimaginables, a través <strong>de</strong> su sistema educativo l<strong>la</strong>mado "Método<br />

Fisiológico".<br />

En los últimos años <strong>de</strong>l siglo XIX y principios <strong>de</strong>l siglo XX predominan <strong>la</strong>s teorías<br />

darwinistas que <strong>de</strong>fi<strong>en</strong><strong>de</strong>n <strong>la</strong> eug<strong>en</strong>esia, sigui<strong>en</strong>do el p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> selección natural<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> teoría evolucionista, y <strong>la</strong>s instituciones se conviert<strong>en</strong> <strong>en</strong> asilos que proporcionan<br />

cuidados meram<strong>en</strong>te materiales o asist<strong>en</strong>ciales. Sin embargo, el estudio ci<strong>en</strong>tífico <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cia m<strong>en</strong>tal comi<strong>en</strong>aza a aportar c<strong>la</strong>ves importantes para <strong>la</strong> compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

naturaleza <strong>de</strong> esta. A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> distinguirse c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad m<strong>en</strong>tal, se toma<br />

conci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s múltiples causas y niveles <strong>de</strong> <strong>retraso</strong>, y gracias al <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> los tests<br />

<strong>de</strong> intelig<strong>en</strong>cia se unifica el criterio diagnóstico y se favorece <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> au<strong>la</strong>s<br />

específicas para el retrasado m<strong>en</strong>tal.<br />

En el siglo XX <strong>la</strong>s <strong>de</strong>finiciones se basan es<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> los dos criterios<br />

sigui<strong>en</strong>tes, o bi<strong>en</strong>, <strong>en</strong> uno sólo <strong>de</strong> ellos: 1) distribuciones estadísticas <strong>de</strong> <strong>la</strong> intelig<strong>en</strong>cia,<br />

asignando <strong>de</strong>terminado nivel <strong>de</strong> <strong>retraso</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> ejecución intelectual, y 2) problemas <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

conducta adaptativa. Las <strong>de</strong>finiciones y c<strong>la</strong>sificaciones sociológicas han sido <strong>la</strong>s que han<br />

puesto mayor énfasis <strong>en</strong> el criterio <strong>de</strong> "a<strong>de</strong>cuación social". <strong>El</strong> fracaso para adaptarse al<br />

ambi<strong>en</strong>te (incompet<strong>en</strong>cia o ina<strong>de</strong>cuación social <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas con <strong>retraso</strong> m<strong>en</strong>tal)<br />

constituye el criterio fundam<strong>en</strong>tal <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición clásica y ha sido adoptada por diversos<br />

autores.<br />

Tredgold (Tredgold, 1937) propuso una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s concepciones clásicas al concebir al<br />

retrasado m<strong>en</strong>tal como aquel<strong>la</strong> persona incapaz <strong>de</strong> llevar una vida adulta in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te.<br />

En primer lugar, dividió <strong>la</strong>s anormalida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> m<strong>en</strong>te <strong>en</strong> tres grupos: alteración m<strong>en</strong>tal,<br />

<strong>de</strong>terioro m<strong>en</strong>tal y <strong>de</strong>sarrollo incompleto. La “Defici<strong>en</strong>cia m<strong>en</strong>tal” (o <strong>retraso</strong> m<strong>en</strong>tal)<br />

podría aplicarse a todos los grupos. Si bi<strong>en</strong> el neurótico y el psicótico pue<strong>de</strong>n t<strong>en</strong>er<br />

problemas simi<strong>la</strong>res a los <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas con <strong>retraso</strong>, estas personas sufr<strong>en</strong> una pérdida<br />

AAMR, 1992 5 M.A. Verdugo


<strong>de</strong> capacidad más que una aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma. Incluso, <strong>la</strong> persona psicótica pue<strong>de</strong><br />

recuperar su capacidad, mi<strong>en</strong>tras que <strong>la</strong> persona retardada podría consi<strong>de</strong>rarse como una<br />

persona perman<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te afectada. <strong>El</strong> <strong>retraso</strong> m<strong>en</strong>tal se correspon<strong>de</strong>ría más con el<br />

término “am<strong>en</strong>cia” (aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> m<strong>en</strong>te), mi<strong>en</strong>tras que <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad m<strong>en</strong>tal se<br />

re<strong>la</strong>cionaría con el término “<strong>de</strong>m<strong>en</strong>cia” (pérdida <strong>de</strong> m<strong>en</strong>te). Para Tredgold, <strong>la</strong> <strong>concepción</strong><br />

<strong>de</strong> “<strong>retraso</strong> m<strong>en</strong>tal” incluye: <strong>de</strong>sarrollo incompleto, ineducable educativam<strong>en</strong>te<br />

(incapacidad <strong>de</strong> b<strong>en</strong>eficiarse <strong>de</strong>l sistema educativo ordinario), bajo C.I., incapacidad para<br />

mant<strong>en</strong>er una vida in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te, y comportami<strong>en</strong>to g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong>sadaptativo. Exist<strong>en</strong> varias<br />

connotaciones asociadas al concepto <strong>de</strong> Tredgold <strong>de</strong>l <strong>retraso</strong> m<strong>en</strong>tal, simi<strong>la</strong>res a <strong>la</strong>s<br />

asociadas con otras <strong>de</strong>finiciones tradicionales: a) supone un <strong>de</strong>sarrollo m<strong>en</strong>tal <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>te o<br />

incompleto que aparece a una edad temprana <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida (antes <strong>de</strong> los 18 años); 2) <strong>la</strong><br />

etiología pue<strong>de</strong> residir <strong>en</strong> factores hereditarios o <strong>en</strong> <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cias o lesiones pre, peri o<br />

postnatales; 3) <strong>la</strong> lesión se localiza fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el cerebro; 4) es básicam<strong>en</strong>te<br />

incurable y sin posibilidad <strong>de</strong> mejoras sustanciales; y 5) <strong>la</strong> condición no experim<strong>en</strong>ta<br />

gran<strong>de</strong>s variaciones.<br />

Doll (1941, 1953) sugirió una <strong>de</strong>finición <strong>en</strong> <strong>la</strong> que aparec<strong>en</strong> seis conceptos que se<br />

han consi<strong>de</strong>rado es<strong>en</strong>ciales para una a<strong>de</strong>cuada <strong>de</strong>finición <strong>de</strong>l <strong>retraso</strong> m<strong>en</strong>tal:<br />

Incompet<strong>en</strong>cia social, <strong>de</strong>bida a <strong>la</strong> subnormalidad, <strong>de</strong>sarrollo estancado, que se manti<strong>en</strong>e <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> madurez, <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> constitucional y es<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te incurable. También Kanner (1957)<br />

estableció que el grado <strong>de</strong> <strong>de</strong>bilidad m<strong>en</strong>tal estaba re<strong>la</strong>cionado con el grado <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia social <strong>de</strong>l sujeto. Sin embargo, <strong>la</strong> adopción <strong>de</strong>l criterio <strong>de</strong> inadaptación<br />

<strong>en</strong>t<strong>en</strong>dido como consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un bajo C.I. como único requisito, fue objeto <strong>de</strong><br />

numerosas críticas referidas a <strong>la</strong> dificultad <strong>de</strong> medir con fiabilidad el fracaso <strong>en</strong> adaptación<br />

social, y que apuntaban <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> que los déficits <strong>en</strong> adaptación social pudieran<br />

<strong>de</strong>berse a causas difer<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong>s habilida<strong>de</strong>s m<strong>en</strong>tales <strong>de</strong>ficitarias. Se indicó por ejemplo<br />

que un sujeto podía ser consi<strong>de</strong>rado retrasado <strong>en</strong> un ambi<strong>en</strong>te y no <strong>en</strong> otro.<br />

Po<strong>de</strong>mos resumir <strong>la</strong> evolución histórica <strong>de</strong> <strong>la</strong>s concepciones <strong>de</strong>l <strong>retraso</strong> o <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cia<br />

m<strong>en</strong>tal haci<strong>en</strong>do refer<strong>en</strong>cia a dos mom<strong>en</strong>tos históricos c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te distintos. Uno antes <strong>de</strong>l<br />

siglo XIX, <strong>en</strong> que el <strong>retraso</strong> m<strong>en</strong>tal no se difer<strong>en</strong>ciaba <strong>de</strong> otras alteraciones y era<br />

consi<strong>de</strong>rado como una variante <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>m<strong>en</strong>cia, cuyas causas se atribuían a bases<br />

orgánicas, biológicas o innatas. Y otro, a partir <strong>de</strong>l siglo XIX, cuando se difer<strong>en</strong>ció<br />

c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>m<strong>en</strong>cia y <strong>de</strong> otras patologías, aunque <strong>de</strong> algún modo hasta 1959 sigu<strong>en</strong><br />

vig<strong>en</strong>tes <strong>la</strong>s tesis biologicistas <strong>de</strong>l <strong>retraso</strong> m<strong>en</strong>tal, consi<strong>de</strong>rando este como una alteración<br />

constitucional <strong>de</strong>l sistema nervioso c<strong>en</strong>tral. A partir <strong>de</strong> 1959, <strong>la</strong>s propuestas <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Asociación Americana sobre personas con Defici<strong>en</strong>cia M<strong>en</strong>tal (AAMD) -que a mediados<br />

<strong>de</strong> los años och<strong>en</strong>ta pasó a <strong>de</strong>nominarse Asociación Americana sobre personas con<br />

AAMR, 1992 6 M.A. Verdugo


Retraso M<strong>en</strong>tal (AAMR)- marcarán <strong>la</strong> pauta <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>concepción</strong> vig<strong>en</strong>te más aceptada <strong>en</strong><br />

medios ci<strong>en</strong>tíficos y profesionales. A esas <strong>de</strong>finiciones <strong>de</strong>dicamos el sigui<strong>en</strong>te apartado.<br />

DE LOS AÑOS SESENTA A LOS AÑOS OCHENTA<br />

En el siglo XX el concepto <strong>de</strong> <strong>retraso</strong> m<strong>en</strong>tal se ha estudiado <strong>de</strong>s<strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes<br />

<strong>en</strong>foques hasta que se ha llegado a una <strong>de</strong>finición unificada. Los mo<strong>de</strong>los psicológicos<br />

más importantes <strong>de</strong> análisis <strong>de</strong>l <strong>retraso</strong> m<strong>en</strong>tal han sido el psicométrico, el evolutivo, el<br />

psicodinámico, el cognitivo, y el <strong>de</strong>l análisis funcional o comportam<strong>en</strong>tal (Fierro, 1984;<br />

Rubio, 1987). Otros dos mo<strong>de</strong>los importantes son los <strong>de</strong>nominados Escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> Ginebra<br />

y Escue<strong>la</strong> Soviética (B<strong>en</strong>e<strong>de</strong>t, 1991). No hay que olvidar también <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> otros<br />

mo<strong>de</strong>los no psicológicos como son el mo<strong>de</strong>lo médico y el mo<strong>de</strong>lo sociológico. Des<strong>de</strong><br />

una perspectiva aplicada, los mo<strong>de</strong>los han evolucionado l<strong>en</strong>tam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>s<strong>de</strong> una<br />

predominancia <strong>de</strong> los criterios psicométricos que exclusivam<strong>en</strong>te t<strong>en</strong>ían <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta el C.I.<br />

hasta incorporar más o m<strong>en</strong>os explícitam<strong>en</strong>te los aspectos <strong>de</strong> adaptación social. A partir<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> segunda mitad <strong>de</strong>l pres<strong>en</strong>te siglo han sido <strong>la</strong>s <strong>de</strong>finiciones propuestas por <strong>la</strong> AAMR<br />

<strong>la</strong>s que, por su perspectiva más integradora, han recibido una mayor aceptación <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

comunidad ci<strong>en</strong>tífica y profesional.<br />

En el comi<strong>en</strong>zo <strong>de</strong> los años ses<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> <strong>en</strong>tonces <strong>de</strong>nominada Asociación Americana<br />

sobre Defici<strong>en</strong>cia M<strong>en</strong>tal (AAMD) publica el Manual sobre terminología y c<strong>la</strong>sificación<br />

<strong>en</strong> el <strong>retraso</strong> m<strong>en</strong>tal (Heber, 1959, 1961) que propone una <strong>de</strong>finición ampliam<strong>en</strong>te<br />

aceptada:<br />

"<strong>El</strong> <strong>retraso</strong> m<strong>en</strong>tal está re<strong>la</strong>cionado con un funcionami<strong>en</strong>to intelectual g<strong>en</strong>eral<br />

por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> <strong>la</strong> media, que se origina <strong>en</strong> el periodo <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo, y se asocia<br />

con <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> el comportami<strong>en</strong>to adaptativo".<br />

<strong>El</strong> funcionami<strong>en</strong>to intelectual por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> <strong>la</strong> media se refería a <strong>la</strong> ejecución <strong>en</strong> un<br />

test <strong>de</strong> intelig<strong>en</strong>cia por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> <strong>la</strong> media <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> una o más <strong>de</strong>sviaciones<br />

típicas, y el periodo <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo se <strong>en</strong>t<strong>en</strong>día <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el nacimi<strong>en</strong>to hasta los 16 años. Pero,<br />

era <strong>la</strong> <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> el comportam<strong>en</strong>to adaptativo lo que constituía el criterio distintivo <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> <strong>de</strong>finición. Se introducía el criterio doble <strong>de</strong> ejecución <strong>de</strong>ficitaria <strong>en</strong> funcionami<strong>en</strong>to<br />

intelectual y <strong>en</strong> adaptación social. Por otro <strong>la</strong>do, <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición no asume el carácter<br />

constitucional <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cia como requisito y hace refer<strong>en</strong>cia al funcionami<strong>en</strong>to actual<br />

más que, como se v<strong>en</strong>ía haci<strong>en</strong>do tradicionalm<strong>en</strong>te, al mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> aparición. Más aún, <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>finición no <strong>de</strong>scartaba <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción, cura, o mejora <strong>de</strong>l <strong>retraso</strong> m<strong>en</strong>tal y<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s consecu<strong>en</strong>cias asociadas.<br />

De <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> <strong>la</strong> AAMD se <strong>de</strong>rivaba <strong>la</strong> distinción <strong>en</strong>tre cinco niveles <strong>de</strong> <strong>retraso</strong><br />

<strong>en</strong> función <strong>de</strong>l número <strong>de</strong> <strong>de</strong>sviaciones típicas <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> media. De esta manera se<br />

abandonaba <strong>la</strong> división tripartita <strong>de</strong>l <strong>retraso</strong> m<strong>en</strong>tal <strong>en</strong> <strong>la</strong>s categorías más peyorativas que<br />

AAMR, 1992 7 M.A. Verdugo


se han utilizado con <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción: morón, imbécil e idiota. Los cinco niveles propuestos y<br />

los rangos <strong>de</strong> C.I. basados <strong>en</strong> <strong>la</strong>s puntuaciones <strong>de</strong>l Stanford-Binet eran: Límite (83-67),<br />

ligero (66-50), mo<strong>de</strong>rado (49-33), severo (32-16), y profundo (16). <strong>El</strong> nuevo concepto sin<br />

embargo, daba prioridad al comportami<strong>en</strong>to adaptativo para <strong>de</strong>terminar el <strong>retraso</strong> m<strong>en</strong>tal.<br />

La <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> <strong>la</strong> AAMD ha ido modificándose a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l tiempo con el fin <strong>de</strong><br />

proporcionar una conceptualización más exacta. Así, <strong>en</strong> 1973 <strong>la</strong> Sociedad Americana <strong>de</strong><br />

Defici<strong>en</strong>cia M<strong>en</strong>tal publicó una <strong>de</strong>finición ligeram<strong>en</strong>te revisada (Grossman, 1973):<br />

"<strong>El</strong> <strong>retraso</strong> m<strong>en</strong>tal se refiere a un funcionami<strong>en</strong>to intelectual g<strong>en</strong>eral<br />

significativam<strong>en</strong>te inferior a <strong>la</strong> media que existe concurr<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te con déficits<br />

<strong>en</strong> conducta adaptativa, y que se manifiesta durante el periodo <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo".<br />

Si bi<strong>en</strong> el concepto continúa <strong>en</strong>fatizando <strong>la</strong> medida <strong>de</strong> intelig<strong>en</strong>cia y el<br />

comportami<strong>en</strong>to adaptativo, ahora con <strong>la</strong> inclusión <strong>de</strong>l término "significativam<strong>en</strong>te" se<br />

elimina <strong>de</strong> <strong>la</strong> c<strong>la</strong>sificación <strong>la</strong> categoría <strong>de</strong> "límite". De esta forma se re<strong>de</strong>fine<br />

psicométricam<strong>en</strong>te el concepto, consi<strong>de</strong>rando necesario para el diagnóstico <strong>de</strong> <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cia<br />

m<strong>en</strong>tal estar a dos o más <strong>de</strong>sviaciones típicas, y no una, por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> <strong>la</strong> media. A su vez<br />

<strong>la</strong>s subcategorías o niveles <strong>de</strong> <strong>retraso</strong> m<strong>en</strong>tal se reduc<strong>en</strong> a cuatro con sus correspondi<strong>en</strong>tes<br />

niveles <strong>de</strong> C.I. según <strong>la</strong> prueba <strong>de</strong> Stanford-Binet: Ligero (67-52), medio (51-36), severo<br />

(35-20) y profundo (19 y por <strong>de</strong>bajo).<br />

En 1977 <strong>la</strong> revisión <strong>de</strong>l manual <strong>de</strong> <strong>la</strong> AAMD manti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> misma <strong>de</strong>finición y los<br />

cuatro niveles <strong>de</strong> <strong>retraso</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> c<strong>la</strong>sificación. Pero su editor, Grossman (1977) indica <strong>la</strong><br />

dificultad <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r un sistema <strong>de</strong> c<strong>la</strong>sificación preciso por una serie <strong>de</strong> razones.:<br />

1. <strong>El</strong> <strong>retraso</strong> m<strong>en</strong>tal no constituye una <strong>en</strong>fermedad, síndrome o síntoma único, es un<br />

estado <strong>de</strong> discapacidad que se reconoce <strong>en</strong> el comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l sujeto y cuyas causas<br />

son múltiples.<br />

2. Sujetos con el mismo diagnóstico médico y el mismo nivel <strong>de</strong> intelig<strong>en</strong>cia y<br />

comportami<strong>en</strong>to adaptativo pue<strong>de</strong>n diferir ampliam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> sus habilida<strong>de</strong>s, <strong>en</strong> los signos y<br />

estigmas asociados, y <strong>en</strong> una serie <strong>de</strong> características que no son t<strong>en</strong>idas <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

evaluaciones médicas y psicológicas utilizadas para construir <strong>la</strong>s c<strong>la</strong>sificiaciones.<br />

3. Es difícil ponerse <strong>de</strong> acuerdo <strong>en</strong> <strong>la</strong>s dim<strong>en</strong>siones que distingu<strong>en</strong> el <strong>retraso</strong> m<strong>en</strong>tal<br />

<strong>de</strong>l autismo, <strong>de</strong> los trastornos emocionales y <strong>de</strong> los trastornos <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje.<br />

En 1983 <strong>la</strong> Sociedad Americana <strong>de</strong> Defici<strong>en</strong>cia M<strong>en</strong>tal publicó una nueva <strong>de</strong>finición<br />

ligeram<strong>en</strong>te revisada y <strong>de</strong> mayor utilidad y c<strong>la</strong>ridad (Grossman , 1983):<br />

"<strong>El</strong> <strong>retraso</strong> m<strong>en</strong>tal se refiere a un funcionami<strong>en</strong>to intelectual g<strong>en</strong>eral<br />

significativam<strong>en</strong>te inferior a <strong>la</strong> media que resulta o va asociado con déficits<br />

AAMR, 1992 8 M.A. Verdugo


concurr<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>la</strong> conducta adaptativa, y que se manifiesta durante el periodo<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo".<br />

En esta ocasión un funcionami<strong>en</strong>to intelectual por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> <strong>la</strong> media se refiere a <strong>la</strong><br />

obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> puntuaciones <strong>de</strong> 70/75 o inferiores <strong>en</strong> medidas estandarizadas <strong>de</strong><br />

intelig<strong>en</strong>cia. En <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición adoptada, es el concepto <strong>de</strong> conducta adaptativa el que<br />

comi<strong>en</strong>za a recibir más at<strong>en</strong>ción dada <strong>la</strong> ambigüedad con <strong>la</strong> que se suele formu<strong>la</strong>r y <strong>la</strong><br />

dificultad para evaluarlo. <strong>El</strong> <strong>de</strong>bate sobre <strong>la</strong> conducta adaptativa como criterio para<br />

i<strong>de</strong>ntificar el <strong>retraso</strong> m<strong>en</strong>tal es <strong>en</strong> estas décadas muy int<strong>en</strong>so (Heber, 1961; C<strong>la</strong>us<strong>en</strong>, 1967;<br />

Grossman, 1973, 1977, 1983; Halpern, 1968; Zigler, Bal<strong>la</strong>, y Hodapp, 1984; <strong>en</strong>tre otros<br />

muchos).<br />

<strong>El</strong> déficit <strong>en</strong> <strong>la</strong> conducta adaptativa se refiere "a <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong>l funcionami<strong>en</strong>to diario<br />

afrontando <strong>la</strong>s <strong>de</strong>mandas ambi<strong>en</strong>tales" (Grossman, 1983, p. 42). Esto es <strong>de</strong>finido<br />

expresam<strong>en</strong>te como "limitaciones significativas <strong>en</strong> <strong>la</strong> eficacia individual <strong>en</strong> satisfacer los<br />

patrones <strong>de</strong> maduración, apr<strong>en</strong>dizaje, in<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia personal y responsabilidad social<br />

esperados para su edad y grupo cultural, tal como se <strong>de</strong>terminan por evaluación clínica y,<br />

frecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, por esca<strong>la</strong>s estandarizadas" ((Grossman, 1983, p. 11). Esto lleva a<br />

p<strong>la</strong>ntear una c<strong>la</strong>sificación <strong>de</strong> <strong>la</strong> conducta adaptativa <strong>en</strong> tres etapas evolutivas difer<strong>en</strong>tes<br />

(Grossman, 1983): A) Durante <strong>la</strong> infancia o niñez temprana: Desarrollo <strong>de</strong> habilida<strong>de</strong>s<br />

s<strong>en</strong>soriomotoras, <strong>de</strong> comunicación, <strong>de</strong> autoayuda y <strong>de</strong> socialización; B) Durante <strong>la</strong> niñez y<br />

adolesc<strong>en</strong>cia temprana: Aplicación <strong>de</strong> habilida<strong>de</strong>s académicas basicas a <strong>la</strong> vida diaria,<br />

Aplicación <strong>de</strong> juicio y razonami<strong>en</strong>to apropiados <strong>en</strong> el dominio <strong>de</strong>l ambi<strong>en</strong>te y Habilida<strong>de</strong>s<br />

sociales; y C) Durante <strong>la</strong> adolesc<strong>en</strong>cia tardía y <strong>la</strong> edad adulta: Ejecuciones y<br />

responsabilida<strong>de</strong>s sociales y profesionales.<br />

Los principales <strong>cambio</strong>s <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>concepción</strong> y <strong>de</strong>finición <strong>de</strong>l <strong>retraso</strong> m<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> los<br />

años ses<strong>en</strong>ta y och<strong>en</strong>ta han supuesto (Lan<strong>de</strong>sman y Ramey, 1989):<br />

a. La incorporación <strong>de</strong>l concepto <strong>de</strong> conducta adaptativa como parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición.<br />

b. La reducción <strong>de</strong>l límite <strong>de</strong> <strong>la</strong> puntuación <strong>de</strong> C.I., quedando excluidas <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>finición aquel<strong>la</strong>s personas con un C.I. <strong>en</strong>tre 70 y 85, que se consi<strong>de</strong>ran con intelig<strong>en</strong>cia<br />

baja y no con <strong>retraso</strong> m<strong>en</strong>tal.<br />

c. La ext<strong>en</strong>sión <strong>de</strong>l límite superior <strong>de</strong> edad para el diagnóstico inicial (<strong>en</strong> primer<br />

lugar para ofrecer servicio a un mayor número <strong>de</strong> adolesc<strong>en</strong>tes y jóv<strong>en</strong>es que pres<strong>en</strong>tan<br />

<strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cia neurológica severa, y <strong>en</strong> segundo lugar para incluir a todos aquellos sujetos<br />

que pue<strong>de</strong>n pres<strong>en</strong>tar <strong>retraso</strong> m<strong>en</strong>tal como consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> acci<strong>de</strong>ntes y abuso <strong>de</strong><br />

sustancias tóxicas).<br />

AAMR, 1992 9 M.A. Verdugo


concepto.<br />

d. Desechar <strong>la</strong> noción <strong>de</strong> perman<strong>en</strong>cia a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> toda <strong>la</strong> vida como parte <strong>de</strong>l<br />

Estos <strong>cambio</strong>s surg<strong>en</strong> <strong>en</strong> primer lugar ante <strong>la</strong> evi<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> que <strong>la</strong> utilización<br />

exclusiva <strong>de</strong> <strong>la</strong>s puntuaciones <strong>de</strong> C.I. no predice a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te el nivel <strong>de</strong><br />

funcionami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong> edad adulta y, <strong>en</strong> segundo lugar, ante los resultados <strong>de</strong> numerosos<br />

estudios que <strong>de</strong>muestran que <strong>la</strong>s interv<strong>en</strong>ciones específicas y los ambi<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> apoyo<br />

pue<strong>de</strong>n facilitar <strong>en</strong>ormem<strong>en</strong>te el <strong>de</strong>sarrollo y <strong>la</strong> mejora <strong>de</strong> sujetos con puntuaciones muy<br />

bajas <strong>de</strong> C.I. La noción <strong>de</strong> <strong>retraso</strong> m<strong>en</strong>tal como una característica perman<strong>en</strong>te <strong>de</strong> una<br />

persona se ha visto modificada gracias a los estudios etnográficos y longitudinales y a los<br />

datos empíricos obt<strong>en</strong>idos, <strong>en</strong> los que se pue<strong>de</strong> ver cómo muchos chicos consi<strong>de</strong>rados<br />

<strong>de</strong>fici<strong>en</strong>tes m<strong>en</strong>tales medios durante su esco<strong>la</strong>rización no son etiquetados como tales <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>s etapas previa y posterior a <strong>la</strong> escue<strong>la</strong>.<br />

Parale<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te a los <strong>cambio</strong>s <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>concepción</strong> <strong>de</strong>l <strong>retraso</strong> m<strong>en</strong>tal, se va produci<strong>en</strong>do<br />

una evolución más optimista y positiva <strong>en</strong> el tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l <strong>retraso</strong> m<strong>en</strong>tal: p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>tos<br />

normalizadores e integradores, <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> métodos más eficaces, consi<strong>de</strong>ración <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

modificabilidad cognitiva <strong>en</strong> distintas eda<strong>de</strong>s y <strong>la</strong> emerg<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> movimi<strong>en</strong>tos<br />

reivindicadores <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas con <strong>retraso</strong> m<strong>en</strong>tal. En <strong>la</strong> actualidad son<br />

comunes <strong>la</strong>s refer<strong>en</strong>cias a <strong>la</strong> normalización, <strong>de</strong>sinstitucionalización, ambi<strong>en</strong>te m<strong>en</strong>os<br />

restrictivo, integración, inclusión, calidad <strong>de</strong> vida, y conceptos simi<strong>la</strong>res. Estas pa<strong>la</strong>bras<br />

constituy<strong>en</strong> un reflejo <strong>de</strong>l actual <strong>en</strong>foque más positivo y esperanzador para estas personas,<br />

más humano y también más tecnológico.<br />

Sin embargo, <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> Grossman <strong>de</strong> 1983, continuaba sin darse<br />

respuesta a <strong>la</strong> pregunta <strong>de</strong> si <strong>la</strong> <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cia m<strong>en</strong>tal podía seguir si<strong>en</strong>do consi<strong>de</strong>rada como<br />

una categoría diagnóstica única con subcategorías difer<strong>en</strong>ciadas a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> un continuo<br />

(ligero, medio, severo y profundo) dado que el constructo no ha <strong>de</strong>mostrado nunca una<br />

a<strong>de</strong>cuada utilidad predictiva. Por ello, Lan<strong>de</strong>sman y Ramey (1989) y algunos otros<br />

autores y profesionales recomi<strong>en</strong>dan <strong>la</strong> <strong>de</strong>saparición <strong>de</strong>l <strong>retraso</strong> m<strong>en</strong>tal como categoría<br />

diagnóstica clínica, para ser reemp<strong>la</strong>zado por evaluaciones y <strong>de</strong>scripciones que reflej<strong>en</strong> una<br />

visión más integrada <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia ambi<strong>en</strong>tal bio-social y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s compet<strong>en</strong>cias ordinarias<br />

<strong>de</strong> cognición, adaptación social, y estatus emocional <strong>de</strong> los niños. Se p<strong>la</strong>ntea adoptar un<br />

nuevo sistema que consiste <strong>en</strong> <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> perfiles <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

compet<strong>en</strong>cias <strong>de</strong>l sujeto y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s dificulta<strong>de</strong>s funcionales, re<strong>la</strong>cionándolo con <strong>la</strong> evaluación<br />

<strong>de</strong> sus ambi<strong>en</strong>tes biosociales. Esta estrategia requiere al m<strong>en</strong>os tres pasos:<br />

1. Evaluar <strong>de</strong> forma sistemática <strong>la</strong>s áreas fuertes y débiles <strong>de</strong>l niño, <strong>en</strong> los ambitos<br />

funcionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> cognición, comportami<strong>en</strong>to socioafectivo y funcionami<strong>en</strong>to<br />

AAMR, 1992 10 M.A. Verdugo


s<strong>en</strong>soriomotor. Tanto <strong>la</strong> evaluación estandarizada como <strong>la</strong>s observaciones clínicas podrían<br />

proporcionar información <strong>de</strong> gran valor.<br />

2. Evaluar, a<strong>de</strong>más, los factores facilitadores y los obstaculos significativos para el<br />

progreso <strong>de</strong>l sujeto <strong>en</strong> <strong>la</strong>s áreas previam<strong>en</strong>te m<strong>en</strong>cionadas, <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> los principales<br />

contextos <strong>en</strong> que este se <strong>de</strong>s<strong>en</strong>vuelve. Las variables ecológicas pue<strong>de</strong>n conceptualizarse<br />

como aquel<strong>la</strong>s es<strong>en</strong>ciales para un <strong>de</strong>sarrollo normal, aquel<strong>la</strong>s que mejoran el <strong>de</strong>sarrollo <strong>en</strong><br />

términos tanto cuantitativos como cualitativos, y aquel<strong>la</strong>s que suprim<strong>en</strong> o inhib<strong>en</strong> el<br />

<strong>de</strong>sarrollo.<br />

3. <strong>El</strong> progreso <strong>de</strong>l niño <strong>de</strong>bería consi<strong>de</strong>rarse <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> un contexto con una<br />

perspectiva temporal. Es <strong>de</strong>cir, para estimar <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo sería necesario obt<strong>en</strong>er un<br />

mínimo <strong>de</strong> dos medidas <strong>de</strong>l niño <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> su ambi<strong>en</strong>te biosocial. Este tipo <strong>de</strong> evaluación<br />

c<strong>en</strong>trada <strong>en</strong> el niño y <strong>en</strong> el ambi<strong>en</strong>te, mejoraría <strong>la</strong> compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> los efectos <strong>de</strong><br />

interacción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s variables <strong>de</strong>l ambi<strong>en</strong>te y <strong>de</strong>l sujeto <strong>en</strong> <strong>la</strong> ejecución actual.<br />

En 1992, <strong>la</strong> AAMR rep<strong>la</strong>nteó <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> <strong>retraso</strong> m<strong>en</strong>tal con <strong>cambio</strong>s <strong>de</strong> tal<br />

importancia y con tales implicaciones <strong>de</strong>s<strong>de</strong> todos los puntos <strong>de</strong> vista (<strong>concepción</strong> global<br />

<strong>de</strong>l constructo, prácticas profesionales, mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> servicios, etc...) que requiere una<br />

at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ida, por lo que se trata porm<strong>en</strong>orizadam<strong>en</strong>te a continuación.<br />

EL CAMBIO DE PARADIGMA DE LA DEFINICION DE 1992<br />

Significación <strong>de</strong> <strong>la</strong> nueva propuesta<br />

La <strong>de</strong>finición adoptada <strong>en</strong> 1992 por <strong>la</strong> Asociación Americana sobre Retraso M<strong>en</strong>tal<br />

(AAMR) (Luckasson et al., 1992) repres<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> <strong>concepción</strong> <strong>de</strong>l <strong>retraso</strong> m<strong>en</strong>tal que va a<br />

estar vig<strong>en</strong>te <strong>de</strong> manera más ext<strong>en</strong>dida <strong>en</strong> los años finales <strong>de</strong>l siglo XX. Sus implicaciones<br />

para <strong>la</strong>s prácticas profesionales y los mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> los servicios son <strong>de</strong> tal<br />

importancia que se requiere un conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>do <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma por parte <strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s<br />

personas que están implicadas <strong>en</strong> su práctica profesional o <strong>en</strong> su conviv<strong>en</strong>cia diaria con <strong>la</strong><br />

pob<strong>la</strong>ción. Es una apuesta para el futuro, apuesta que pret<strong>en</strong><strong>de</strong> mejorar los sistemas <strong>de</strong><br />

at<strong>en</strong>ción profesional con el fin <strong>de</strong> lograr mayor calidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción.<br />

La <strong>concepción</strong> <strong>de</strong>l <strong>retraso</strong> m<strong>en</strong>tal adoptada por <strong>la</strong> AAMR supone una modificación<br />

tan sustancial respecto a <strong>la</strong>s anteriores que se <strong>la</strong> pue<strong>de</strong> calificar <strong>de</strong> <strong>cambio</strong> <strong>de</strong> <strong>paradigma</strong>.<br />

Muchas van a ser <strong>la</strong>s razones para ello. Pero, indudablem<strong>en</strong>te <strong>de</strong>staca el énfasis dado al<br />

ambi<strong>en</strong>te fr<strong>en</strong>te al individuo. <strong>El</strong> <strong>retraso</strong> m<strong>en</strong>tal no se consi<strong>de</strong>ra un rasgo absoluto <strong>de</strong>l<br />

individuo, sino una expresión <strong>de</strong> <strong>la</strong> interacción <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> persona con un funcionami<strong>en</strong>to<br />

intelectual limitado y el <strong>en</strong>torno. La tarea es<strong>en</strong>cial no va a ser diagnosticar y c<strong>la</strong>sificar a los<br />

individuos con <strong>retraso</strong> m<strong>en</strong>tal y con esa información <strong>de</strong>terminar los tratami<strong>en</strong>tos y<br />

AAMR, 1992 11 M.A. Verdugo


servicios que necesitan, sino evaluarlos multidim<strong>en</strong>sionalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> base a su interacción<br />

con los contextos <strong>en</strong> los que se <strong>de</strong>s<strong>en</strong>vuelv<strong>en</strong> y basándose <strong>en</strong> esa evaluación <strong>de</strong>l individuo<br />

y el ambi<strong>en</strong>te <strong>de</strong>terminar los tratami<strong>en</strong>tos y servicios necesitados. Por ello, no se<br />

c<strong>la</strong>sificará a los sujetos <strong>en</strong> virtud <strong>de</strong> su C.I. sino que se c<strong>la</strong>sificará el tipo e int<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong><br />

apoyos que necesitan. De esta manera, <strong>en</strong> lugar <strong>de</strong> establecer un sistema <strong>de</strong> c<strong>la</strong>sificación<br />

basado <strong>en</strong> los niveles <strong>de</strong> intelig<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l sujeto (ligero, medio, severo y profundo), se<br />

propone un sistema <strong>de</strong> c<strong>la</strong>sificación basado <strong>en</strong> <strong>la</strong> int<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong> los apoyos que requier<strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>s personas con <strong>retraso</strong> m<strong>en</strong>tal (limitado, intermit<strong>en</strong>te, ext<strong>en</strong>so y g<strong>en</strong>eralizado).<br />

Mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong> anteriores <strong>de</strong>finiciones se hab<strong>la</strong>ba que junto al déficit <strong>en</strong> intelig<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong>bía existir un déficit <strong>en</strong> <strong>la</strong> conducta adaptativa, <strong>en</strong> esta ocasión se hab<strong>la</strong> <strong>de</strong> "limitaciones<br />

<strong>en</strong> dos o más áreas <strong>de</strong> habilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> adaptación". Esas áreas se concretan <strong>en</strong> diez<br />

dominios o dim<strong>en</strong>siones <strong>de</strong> comportami<strong>en</strong>tos difer<strong>en</strong>tes: comunicación, auto-cuidado,<br />

vida <strong>en</strong> el hogar, habilida<strong>de</strong>s sociales, utilización <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad, autodirección, salud y<br />

seguridad, habilida<strong>de</strong>s académicas funcionales, tiempo libre, y trabajo. Lo más importante<br />

es <strong>la</strong> modificación <strong>de</strong>l concepto <strong>de</strong> "conducta o comportami<strong>en</strong>to adaptativo". Fr<strong>en</strong>te a un<br />

<strong>en</strong>t<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to global <strong>de</strong>l mismo, que permitiría su evaluación <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, se opta por <strong>la</strong><br />

especificación <strong>de</strong> dominios concretos <strong>de</strong> <strong>la</strong> adaptación. Esos dominios o áreas van <strong>en</strong><br />

consonancia con los p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>tos realizados <strong>en</strong> algunos programas y currículos <strong>de</strong> los<br />

últimos años como es el Currículo basado <strong>en</strong> <strong>la</strong> comunidad <strong>de</strong> Siracusa para alumnos<br />

con discapacida<strong>de</strong>s mo<strong>de</strong>radas y severas (Ford, Schorr, Meyer, Daverrn, B<strong>la</strong>ck y<br />

Dempsey, 1989) o los Programas Conductuales Alternativos (PCA) (Verdugo, 1989, <strong>en</strong><br />

pr<strong>en</strong>sa).<br />

La nueva <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> <strong>la</strong> AAMR integra <strong>la</strong>s t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias y <strong>de</strong>sarrollos más avanzados<br />

habidos <strong>en</strong> los últimos años <strong>en</strong> <strong>la</strong> investigación y <strong>en</strong> los servicios y prácticas<br />

profesionales. Tras el mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong>finicional pres<strong>en</strong>tado, que ti<strong>en</strong>e un carácter integrador <strong>de</strong><br />

distintas perspectivas, se pue<strong>de</strong>n apreciar fuertes influ<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> los mo<strong>de</strong>los ecológicos y<br />

comportam<strong>en</strong>tales que ac<strong>en</strong>túan el estudio <strong>de</strong>l carácter interactivo <strong>de</strong>l comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l<br />

individuo <strong>en</strong> su re<strong>la</strong>ción con ambi<strong>en</strong>tes concretos. Por esa razón, se subraya el análisis<br />

específico <strong>de</strong> distintas áreas <strong>de</strong>l comportami<strong>en</strong>to adaptativo, <strong>de</strong> los ambi<strong>en</strong>tes y <strong>de</strong> los<br />

apoyos que <strong>en</strong> ellos necesita el individuo. Todo ello se hace sin olvidar el criterio<br />

psicométrico <strong>en</strong> el diagnóstico <strong>de</strong> <strong>retraso</strong> m<strong>en</strong>tal. Pero, esa medida cuantitativa ya no<br />

t<strong>en</strong>drá el peso tan <strong>de</strong>terminante que tuvo, y c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te no es <strong>la</strong> indicada para <strong>de</strong>cidir los<br />

programas o emp<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas así diagnosticadas.<br />

<strong>El</strong> <strong>retraso</strong> m<strong>en</strong>tal como categoría diagnóstica<br />

AAMR, 1992 12 M.A. Verdugo


La Asociación Americana sobre Retraso M<strong>en</strong>tal (AAMR) <strong>de</strong>nomina a su nov<strong>en</strong>a<br />

edición <strong>de</strong>l manual <strong>de</strong> c<strong>la</strong>sificación y diagnóstico: Retraso M<strong>en</strong>tal. Definición,<br />

c<strong>la</strong>sificación y sistemas <strong>de</strong> apoyos. <strong>El</strong> término "Retraso M<strong>en</strong>tal" se manti<strong>en</strong>e a pesar <strong>de</strong><br />

que <strong>en</strong> los últimos años muchas personas con <strong>retraso</strong> m<strong>en</strong>tal y diversos profesionales<br />

v<strong>en</strong>ían rec<strong>la</strong>mando <strong>la</strong> <strong>de</strong>saparición <strong>de</strong>l <strong>retraso</strong> m<strong>en</strong>tal como categoría diagnóstica. Las<br />

razones para abogar por esa <strong>de</strong>saparición se basan <strong>en</strong> el carácter estigmatizador <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

etiqueta y su frecu<strong>en</strong>te uso erróneo como "un resum<strong>en</strong> global sobre seres humanos<br />

complejos" (Luckasson et al., 1992, p. xi). Fr<strong>en</strong>te al uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> categoría es el perfil único<br />

<strong>de</strong> habilida<strong>de</strong>s cognitivas, <strong>de</strong> adaptación, y educativas, así como el status biomédico<br />

asociado con cada sujeto, lo que nos sirve para p<strong>la</strong>nificar e interv<strong>en</strong>ir individualm<strong>en</strong>te<br />

(Lan<strong>de</strong>sman y Ramey, 1989). La c<strong>la</strong>sificación por muy precisa que sea nunca parece dar<br />

respuestas a <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ción individual.<br />

Tras numerosas <strong>de</strong>liberaciones, <strong>la</strong> AAMR consi<strong>de</strong>ró que todavía no es el mom<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> eliminar <strong>la</strong> etiqueta <strong>retraso</strong> m<strong>en</strong>tal, aunque reconoce su carácter estigmatizador sobre los<br />

individuos. <strong>El</strong> propósito <strong>de</strong>l manual públicado fué precisam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>finir y crear un sistema<br />

contemporáneo <strong>de</strong> c<strong>la</strong>sificación que diera respuestas a <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas con<br />

<strong>retraso</strong> m<strong>en</strong>tal <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad. Los <strong>cambio</strong>s propuestos, que c<strong>la</strong>sifican necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

apoyo y no tipos <strong>de</strong> individuo, van dirigidos a subsanar errores <strong>de</strong>rivados <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>concepción</strong><br />

anterior.<br />

<strong>El</strong> <strong>de</strong>bate sobre los efectos que <strong>la</strong> etiquetación y c<strong>la</strong>sificación ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s personas<br />

con <strong>retraso</strong> m<strong>en</strong>tal es antiguo <strong>en</strong> <strong>la</strong> literatura profesional, y resulta <strong>de</strong> interés resumir aquí<br />

algunos <strong>de</strong> sus aspectos fundam<strong>en</strong>tales (para una información más <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ida sobre este<br />

tema consultar Verdugo, 1994). Mi<strong>en</strong>tras que unos autores argum<strong>en</strong>tan que <strong>la</strong><br />

c<strong>la</strong>sificación sirve para conseguir servicios, otros dic<strong>en</strong> que <strong>la</strong> etiquetación estigmatiza a<br />

<strong>la</strong>s personas y origina el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> actitu<strong>de</strong>s negativas hacia ellos (Dickie, 1982;<br />

Gal<strong>la</strong>gher, 1976; Hobbs, 1975; Langone, 1990; MacMil<strong>la</strong>n, 1982; Mey<strong>en</strong>, 1988; Meyers,<br />

MacMil<strong>la</strong>n y Yoshida, 1978; Roger, 1982; Smith y Neisworth, 1975).<br />

Los prinicipales razones para oponerse a c<strong>la</strong>sificaciones <strong>en</strong> los ambi<strong>en</strong>tes educativos<br />

se c<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> que: a) se magnifican <strong>la</strong>s áreas débiles; b) se causa <strong>en</strong> los maestros <strong>la</strong><br />

l<strong>la</strong>mada profecía autocumplida que explica porque los estudiantes no hac<strong>en</strong> progresos; c)<br />

los estudiantes adquieran un auto-concepto negativo; y d) se permite a los profesionales<br />

t<strong>en</strong>er a los alumnos fuera <strong>de</strong> los programas educativos corri<strong>en</strong>tes (Langone, 1990). Otras<br />

razones se refier<strong>en</strong> a que categorizar o c<strong>la</strong>sificar pue<strong>de</strong>: a) conducir a una jerarquía social;<br />

b) ser visto por los profesionales como el final <strong>de</strong> un proceso y por tanto no llevar al<br />

<strong>cambio</strong>; y c) llevarnos a ignorar los complejos problemas sociales y ecológicos que<br />

necesitan ser reformados (Gal<strong>la</strong>gher, 1976). También se alu<strong>de</strong> al estigma, a <strong>la</strong> resist<strong>en</strong>cia a<br />

<strong>la</strong>s etiquetas p<strong>la</strong>nteada por grupos minoritarios, al increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l coste económico <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

AAMR, 1992 13 M.A. Verdugo


at<strong>en</strong>ción educativa, y al exceso <strong>de</strong> burocracia y regu<strong>la</strong>ción para <strong>de</strong>finir sus límites<br />

(Reynolds y Birch, 1988). <strong>El</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> perspectiva sociológica <strong>en</strong> psicopatología ha<br />

analizado los efectos <strong>de</strong>structivos sobre el individuo <strong>de</strong>l etiquetaje (Morey, Skinner y<br />

B<strong>la</strong>shfield, 1986): Etiquetar a los individuos con frecu<strong>en</strong>cia sirve para <strong>de</strong>valuar su auto-<br />

concepto <strong>en</strong> tal manera que les impi<strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r una adaptación social y profesional<br />

satisfactorias. A<strong>de</strong>más, <strong>la</strong> etiqueta excusa al sujeto etiquetado <strong>de</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s y<br />

conductas posteriores como efecto <strong>de</strong> que ya no es "responsable" <strong>de</strong> sus acciones (Szasz,<br />

1966).<br />

Las posibles v<strong>en</strong>tajas <strong>de</strong>l uso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s c<strong>la</strong>sificaciones y etiquetas, según se ha<br />

argum<strong>en</strong>tado por algunos autores (ver Verdugo, 1994), son que se utiliza un conjunto <strong>de</strong><br />

procedimi<strong>en</strong>tos estandard y replicable, que se mi<strong>de</strong> <strong>la</strong> ejecución actual y no el pot<strong>en</strong>cial<br />

futuro que es un constructo hipotético, que se c<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> tareas re<strong>la</strong>cionadas con el<br />

<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l alumno que requier<strong>en</strong> <strong>la</strong> medida <strong>de</strong> contextos y expectativas apropiadas a su<br />

edad, y que se facilita <strong>la</strong> toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones, <strong>la</strong> financiación, <strong>la</strong> evaluación, <strong>la</strong> prestación <strong>de</strong><br />

servicios, el establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> parámetros para <strong>la</strong> investigación, <strong>la</strong> comunicación, y <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>terminación <strong>de</strong> <strong>la</strong> preval<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción.<br />

<strong>El</strong> problema es<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> <strong>la</strong>s c<strong>la</strong>sificaciones <strong>de</strong>l <strong>retraso</strong> m<strong>en</strong>tal resi<strong>de</strong> <strong>en</strong> su falta <strong>de</strong><br />

conexión con el proceso <strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ción. Las etiquetas únicam<strong>en</strong>te permit<strong>en</strong> obt<strong>en</strong>er<br />

conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los individuos y tomar <strong>de</strong>cisiones sobre su tratami<strong>en</strong>to (educativo,<br />

psicológico, social, etc...) <strong>de</strong> una manera muy g<strong>en</strong>eral. Los sistemas <strong>de</strong> c<strong>la</strong>sificación<br />

pue<strong>de</strong>n t<strong>en</strong>er su utilidad, pero esa utilidad no está <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad <strong>en</strong> prestar información<br />

para <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nificación <strong>de</strong> los programas. La nueva <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> <strong>la</strong> AAMR pret<strong>en</strong><strong>de</strong><br />

precisam<strong>en</strong>te respon<strong>de</strong>r más a esas necesida<strong>de</strong>s prácticas <strong>de</strong> p<strong>la</strong>nificación e interv<strong>en</strong>ción.<br />

Los problemas <strong>de</strong>scritos <strong>de</strong> <strong>la</strong> c<strong>la</strong>sificación <strong>de</strong>l <strong>retraso</strong> m<strong>en</strong>tal pue<strong>de</strong>n estar, más que <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

bondad o maldad <strong>de</strong> <strong>la</strong> c<strong>la</strong>sificación <strong>en</strong> sí, <strong>en</strong> los sistemas tradicionales utilizados, <strong>en</strong> el<br />

proceso <strong>de</strong> hacer<strong>la</strong>, y <strong>en</strong> el uso que damos a <strong>la</strong> misma.<br />

Respecto al estigma g<strong>en</strong>erado por el etiquetaje, parece oportuno el no recom<strong>en</strong>dar <strong>la</strong><br />

utilización <strong>de</strong> categorías <strong>de</strong> c<strong>la</strong>sificación para i<strong>de</strong>ntificar a aquellos individuos que<br />

pres<strong>en</strong>tan niveles <strong>de</strong> afectación <strong>en</strong> el límite superior <strong>de</strong> <strong>la</strong> categoría. Por el contrario, <strong>en</strong><br />

pob<strong>la</strong>ciones cuya afectación es notoria, el mismo uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> etiqueta pue<strong>de</strong> resultar <strong>de</strong><br />

ayuda <strong>en</strong> <strong>de</strong>terminar <strong>la</strong>s expectativas apropiadas, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> otros posibles b<strong>en</strong>eficios.<br />

Definición <strong>de</strong> Retraso M<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> <strong>la</strong> AAMR<br />

AAMR, 1992 14 M.A. Verdugo


Retraso m<strong>en</strong>tal hace refer<strong>en</strong>cia a limitaciones sustanciales <strong>en</strong> el<br />

funcionami<strong>en</strong>to actual. Se caracteriza por un funcionami<strong>en</strong>to<br />

intelectual significativam<strong>en</strong>te inferior a <strong>la</strong> media, que<br />

g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te coexiste junto a limitaciones <strong>en</strong> dos o más <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

sigui<strong>en</strong>tes áreas <strong>de</strong> habilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> adaptación: comunicación,<br />

auto-cuidado, vida <strong>en</strong> el hogar, habilida<strong>de</strong>s sociales, utilización<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad, autodirección, salud y seguridad, habilida<strong>de</strong>s<br />

académicas funcionales, tiempo libre, y trabajo. <strong>El</strong> <strong>retraso</strong> m<strong>en</strong>tal<br />

se ha <strong>de</strong> manifestar antes <strong>de</strong> los 18 años <strong>de</strong> edad. (Luckasson et<br />

al., 1992, p. 1)<br />

Esta <strong>de</strong>finicion asume a<strong>de</strong>más los sigui<strong>en</strong>tes postu<strong>la</strong>dos:<br />

1) Una evaluación válida ha <strong>de</strong> consi<strong>de</strong>rar <strong>la</strong> diversidad cultural y lingüística, así<br />

como <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> aspectos comunicativos y comportam<strong>en</strong>tales,<br />

2) La exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> limitaciones <strong>en</strong> habilida<strong>de</strong>s adaptativas ha <strong>de</strong> t<strong>en</strong>er lugar <strong>en</strong> un<br />

contexto comunitario típico para iguales <strong>en</strong> edad, y requerir apoyos<br />

individualizados,<br />

3) A m<strong>en</strong>udo, junto a limitaciones adaptativas específicas, coexist<strong>en</strong> pot<strong>en</strong>cialida<strong>de</strong>s<br />

<strong>en</strong> otras áreas adaptativas o capacida<strong>de</strong>s personales, y<br />

4) G<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te, el funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> persona con <strong>retraso</strong> m<strong>en</strong>tal mejorará si se<br />

le proporcionan los apoyos apropiados durante un período <strong>de</strong> tiempo continuado.<br />

Explicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición<br />

<strong>El</strong> Retraso m<strong>en</strong>tal hace refer<strong>en</strong>cia a limitaciones sustanciales <strong>en</strong> el funcionami<strong>en</strong>to<br />

actual... <strong>El</strong> <strong>retraso</strong> m<strong>en</strong>tal se <strong>de</strong>fine como una dificultad es<strong>en</strong>cial <strong>en</strong> el apr<strong>en</strong>dizaje y<br />

ejecución <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminadas habilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida diaria. Deb<strong>en</strong> existir limitaciones<br />

funcionales re<strong>la</strong>cionadas con <strong>la</strong> intelig<strong>en</strong>cia conceptual, práctica y social. Dichas áreas<br />

están afectadas específicam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el <strong>retraso</strong> m<strong>en</strong>tal, mi<strong>en</strong>tras que otras capacida<strong>de</strong>s<br />

personales (p. ej. salud y temperam<strong>en</strong>to) pue<strong>de</strong>n no estarlo.<br />

Se caracteriza por un funcionami<strong>en</strong>to intelectual significativam<strong>en</strong>te inferior a <strong>la</strong><br />

media... Se <strong>de</strong>fine como un C.I. <strong>de</strong> aproximadam<strong>en</strong>te 70-75 o inferior, obt<strong>en</strong>ido mediante<br />

evaluaciones realizadas con uno o más test <strong>de</strong> intelig<strong>en</strong>cia, administrados individualm<strong>en</strong>te<br />

y <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos para evaluar el funcionami<strong>en</strong>to intelectual. Estos datos <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser revisados<br />

AAMR, 1992 15 M.A. Verdugo


por un equipo multidisciplinar y validados con informaciones obt<strong>en</strong>idas mediante test<br />

adicionales o información evaluativa <strong>de</strong> distinta proce<strong>de</strong>ncia.<br />

Coexiste junto a limitaciones <strong>en</strong> dos o más <strong>de</strong> <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes áreas <strong>de</strong> habilida<strong>de</strong>s<br />

adaptativas funcionales... Deb<strong>en</strong> existir limitaciones <strong>en</strong> habilida<strong>de</strong>s adaptativas, ya que un<br />

funcionami<strong>en</strong>to intelectual limitado, por sí sólo, no es sufici<strong>en</strong>te para un diagnostico <strong>de</strong><br />

<strong>retraso</strong> m<strong>en</strong>tal. A<strong>de</strong>más, su impacto <strong>de</strong>be ser lo sufici<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te amplio como para afectar,<br />

al m<strong>en</strong>os, a dos áreas difer<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> habilida<strong>de</strong>s adaptativas.<br />

Comunicación, autocuidado, vida <strong>en</strong> el hogar, habilida<strong>de</strong>s sociales, utilización <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> comunidad, auto-direción, salud y seguridad, habilida<strong>de</strong>s académicas funcionales,<br />

tiempo libre y trabajo... Estas áreas son es<strong>en</strong>ciales para un a<strong>de</strong>cuado funcionami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

vida y, con frecu<strong>en</strong>cia, <strong>la</strong>s personas con <strong>retraso</strong> m<strong>en</strong>tal requier<strong>en</strong> apoyo <strong>en</strong> <strong>la</strong>s mismas.<br />

Dado que <strong>la</strong>s <strong>de</strong>strezas relevantes <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> cada área <strong>de</strong> habilida<strong>de</strong>s adaptativas pue<strong>de</strong>n<br />

variar con <strong>la</strong> edad, <strong>la</strong> evaluación <strong>de</strong>l funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>be t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> edad<br />

cronológica <strong>de</strong> <strong>la</strong> persona.<br />

<strong>El</strong> <strong>retraso</strong> m<strong>en</strong>tal <strong>de</strong>be manifestarse antes <strong>de</strong> los 18 años <strong>de</strong> edad... Los 18 años,<br />

aproximadam<strong>en</strong>te, constituy<strong>en</strong> <strong>la</strong> edad <strong>en</strong> que un individuo <strong>en</strong> nuestra sociedad asume<br />

g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te roles <strong>de</strong> adulto. En otras socieda<strong>de</strong>s, don<strong>de</strong> se adopt<strong>en</strong> criterios distintos,<br />

podría ser más apropiado establecer otra edad.<br />

Estructura g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición<br />

Exist<strong>en</strong> tres elem<strong>en</strong>tos c<strong>la</strong>ve <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong>l <strong>retraso</strong> m<strong>en</strong>tal: capacida<strong>de</strong>s (o<br />

compet<strong>en</strong>cias), <strong>en</strong>tornos, y funcionami<strong>en</strong>to. Esto se pue<strong>de</strong> mostrar gráficam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

Figura 11.1.<br />

AAMR, 1992 16 M.A. Verdugo


Figura 11.1 Conceptos c<strong>la</strong>ve <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición<br />

Capacida<strong>de</strong>s<br />

- Intelig<strong>en</strong>cia<br />

- Habilida<strong>de</strong>s<br />

adaptativas<br />

Funcionami<strong>en</strong>to<br />

Apoyos<br />

Entornos<br />

- Hogar<br />

- Trabajo/Escue<strong>la</strong><br />

- Comunidad<br />

Fu<strong>en</strong>te: Adaptado <strong>de</strong> Luckasson et al. (1992)<br />

Por capacida<strong>de</strong>s se <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n aquellos atributos que hac<strong>en</strong> posible un<br />

funcionami<strong>en</strong>to a<strong>de</strong>cuado <strong>en</strong> <strong>la</strong> sociedad. Incluye, tanto <strong>la</strong>s capacida<strong>de</strong>s inher<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> un<br />

individuo como su habilidad para funcionar <strong>en</strong> un contexto social o "compet<strong>en</strong>cia social".<br />

Por tanto, una persona con <strong>retraso</strong> m<strong>en</strong>tal pres<strong>en</strong>tará limitaciones <strong>en</strong> <strong>la</strong> intelig<strong>en</strong>cia<br />

conceptual (cognición y apr<strong>en</strong>dizaje) y <strong>en</strong> <strong>la</strong> intelig<strong>en</strong>cia práctica y socal , que son <strong>la</strong> base<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s habilida<strong>de</strong>s adaptativas. La intelig<strong>en</strong>cia práctica hace refer<strong>en</strong>cia a <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong><br />

manejarse por uno mismo, como persona in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> <strong>la</strong> realización <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> vida diaria. Este tipo <strong>de</strong> intelig<strong>en</strong>cia es fundam<strong>en</strong>tal para <strong>la</strong> adquisición <strong>de</strong> habilida<strong>de</strong>s<br />

s<strong>en</strong>soriomotoras, <strong>de</strong> autocuidado (p.ej. comida, bebida, aseo) y habilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> seguridad o<br />

protección (p.ej. evitar peligros o prev<strong>en</strong>ir acci<strong>de</strong>ntes). Por su parte, <strong>la</strong> intelig<strong>en</strong>cia social se<br />

<strong>de</strong>fine como <strong>la</strong> habilidad para <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong>s expectativas sociales y el comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

otros y para juzgar a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te cómo comportarse <strong>en</strong> situaciones sociales. Es<br />

fundam<strong>en</strong>tal para <strong>la</strong> adquisición <strong>de</strong> habilida<strong>de</strong>s adaptativas tales como <strong>la</strong>s habilida<strong>de</strong>s<br />

sociales, comunicación, vida <strong>en</strong> el hogar o utilización <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad.<br />

<strong>El</strong> <strong>en</strong>torno se concibe como "aquellos lugares don<strong>de</strong> <strong>la</strong> persona vive, apr<strong>en</strong><strong>de</strong>, juega,<br />

trabaja, se socializa e interactúa". Este mo<strong>de</strong>lo supone una consi<strong>de</strong>ración más equilibrada<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s capacida<strong>de</strong>s individuales y <strong>la</strong>s <strong>de</strong>mandas y restricciones <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>terminados <strong>en</strong>tornos.<br />

Finalm<strong>en</strong>te, el <strong>retraso</strong> m<strong>en</strong>tal implica limitaciones intelectuales específicas (<strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

intelig<strong>en</strong>cia conceptual, práctica y social) que afectan a <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> persona para<br />

afrontar los <strong>de</strong>safíos <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida diaria <strong>en</strong> <strong>la</strong> comunidad. Si, aún existi<strong>en</strong>do limitaciones,<br />

AAMR, 1992 17 M.A. Verdugo


éstas no afectaran a su funcionami<strong>en</strong>to, <strong>en</strong>tonces no se podría hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>retraso</strong> m<strong>en</strong>tal.<br />

Esta afectación ha <strong>de</strong> darse, tal y como establece <strong>la</strong> nueva <strong>de</strong>finición, <strong>en</strong> dos o más áreas <strong>de</strong><br />

habilida<strong>de</strong>s adaptativas. Por otro <strong>la</strong>do, dado que el <strong>retraso</strong> m<strong>en</strong>tal hace refer<strong>en</strong>cia al<br />

funcionami<strong>en</strong>to pres<strong>en</strong>te, más que a un estado perman<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> función <strong>de</strong> <strong>la</strong>s habilida<strong>de</strong>s<br />

adaptativas exist<strong>en</strong>tes y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>mandas que se producan a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l ciclo vital, un<br />

persona con limitaciones intelectuales podría (al m<strong>en</strong>os, teóricam<strong>en</strong>te) quedar excluida, <strong>en</strong><br />

un mom<strong>en</strong>to dado, <strong>de</strong> los criterios <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> <strong>retraso</strong> m<strong>en</strong>tal.<br />

Diagnóstico y sistemas <strong>de</strong> apoyo<br />

Enfoque multidim<strong>en</strong>sional<br />

La nueva <strong>de</strong>finición está basada <strong>en</strong> un <strong>en</strong>foque multidim<strong>en</strong>sional que pret<strong>en</strong><strong>de</strong><br />

ampliar <strong>la</strong> conceptualización <strong>de</strong>l <strong>retraso</strong> m<strong>en</strong>tal, evitar <strong>la</strong> confianza <strong>de</strong>positada <strong>en</strong> el C.I.<br />

como criterio para asignar un nivel <strong>de</strong> discapacidad, y re<strong>la</strong>cionar <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s<br />

individuales <strong>de</strong>l sujeto con los niveles <strong>de</strong> apoyo apropiados. Esta ori<strong>en</strong>tación permite<br />

<strong>de</strong>scribir los <strong>cambio</strong>s que se produc<strong>en</strong> a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l tiempo y evaluar <strong>la</strong>s respuestas <strong>de</strong>l<br />

individuo a <strong>la</strong>s <strong>de</strong>mandas pres<strong>en</strong>tes, a los <strong>cambio</strong>s <strong>de</strong>l <strong>en</strong>torno y a <strong>la</strong>s interv<strong>en</strong>ciones<br />

educativas y terapéuticas.<br />

Para ello, <strong>la</strong> AAMR establece cuatro dim<strong>en</strong>siones difer<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> evaluación:<br />

funcionami<strong>en</strong>to intelectual y habilida<strong>de</strong>s adaptativas; consi<strong>de</strong>raciones psicológicoemocionales;<br />

consi<strong>de</strong>raciones físicas, <strong>de</strong> salud y etiológicas; y consi<strong>de</strong>raciones<br />

ambi<strong>en</strong>tales. Esta propuesta pue<strong>de</strong> t<strong>en</strong>er repercusiones importantes y prometedoras <strong>en</strong> su<br />

aplicación a otros tipos <strong>de</strong> discapacidad: psíquica, física, s<strong>en</strong>sorial y pluri<strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cias. En el<br />

Cuadro sigui<strong>en</strong>te se recog<strong>en</strong> <strong>la</strong>s Dim<strong>en</strong>siones contemp<strong>la</strong>das.<br />

Dim<strong>en</strong>sión I: Funcionami<strong>en</strong>to Intelectual y Habilida<strong>de</strong>s Adaptativas<br />

Dim<strong>en</strong>sión II:Consi<strong>de</strong>raciones Psicológicas/Emocionales<br />

Dim<strong>en</strong>sión III:Consi<strong>de</strong>raciones físicas/Salud/etiológicas<br />

Dim<strong>en</strong>sión IV:Consi<strong>de</strong>raciones ambi<strong>en</strong>tales<br />

<strong>El</strong> <strong>en</strong>foque multidim<strong>en</strong>sional requiere <strong>de</strong>scribir a <strong>la</strong> persona con <strong>retraso</strong> m<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> un<br />

modo compr<strong>en</strong>sivo y global, <strong>de</strong>terminando y analizando: 1) La exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>retraso</strong><br />

m<strong>en</strong>tal, fr<strong>en</strong>te a otras posibles condiciones <strong>de</strong> discapacidad; 2) <strong>la</strong>s pot<strong>en</strong>cialida<strong>de</strong>s y<br />

limitaciones exist<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> aspectos psicológicos, emocionales, físicos y <strong>de</strong> salud; 3) <strong>la</strong>s<br />

características <strong>de</strong> los <strong>en</strong>tornos habituales <strong>de</strong>l sujeto (vivi<strong>en</strong>da, escue<strong>la</strong>/trabajo, y<br />

comunidad) que facilitan o impi<strong>de</strong>n el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l sujeto y su satisfacción; y, 4) <strong>la</strong>s<br />

características óptimas <strong>de</strong>l <strong>en</strong>torno que permitan <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r los apoyos necesarios para<br />

facilitar <strong>la</strong> in<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia/ inter<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia, productividad e integración <strong>de</strong> esta persona <strong>en</strong><br />

AAMR, 1992 18 M.A. Verdugo


<strong>la</strong> comunidad. Es un tipo <strong>de</strong> evaluación ecológica y dirigida a al <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> programas<br />

<strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ción.<br />

<strong>El</strong> proceso <strong>de</strong> tres pasos<br />

T<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do pres<strong>en</strong>te estas cuatro dim<strong>en</strong>siones, el proceso <strong>de</strong> evaluación se estructura<br />

<strong>en</strong> una serie <strong>de</strong> pasos que comi<strong>en</strong>za con el diagnóstico difer<strong>en</strong>cial <strong>de</strong>l <strong>retraso</strong> m<strong>en</strong>tal,<br />

continúa con <strong>la</strong> c<strong>la</strong>sificación y <strong>de</strong>scripción <strong>de</strong>l sujeto <strong>en</strong> base a sus pot<strong>en</strong>cialida<strong>de</strong>s y<br />

limitaciones <strong>en</strong> <strong>la</strong>s distintas dim<strong>en</strong>siones y <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción al medio <strong>en</strong> que se <strong>de</strong>s<strong>en</strong>vuelve; y<br />

finaliza con <strong>la</strong> <strong>de</strong>terminación <strong>de</strong> los apoyos necesarios <strong>en</strong> cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s dim<strong>en</strong>siones<br />

propuestas. <strong>El</strong> proceso aparece reflejado <strong>en</strong> el cuadro 11.1.<br />

AAMR, 1992 19 M.A. Verdugo


Cuadro 11.1 <strong>El</strong> proceso <strong>de</strong> tres pasos: Diagnóstico, C<strong>la</strong>sficación y<br />

Sistemas <strong>de</strong> Apoyos<br />

PRIMER PASO.<br />

Diagnóstico <strong>de</strong>l Retraso M<strong>en</strong>tal.<br />

Dim<strong>en</strong>sión I:<br />

Determinar su selección para recibir los apoyos necesarios<br />

Funcionami<strong>en</strong>to<br />

Intelectual y Se diagnostica <strong>retraso</strong> m<strong>en</strong>tal si:<br />

Habilida<strong>de</strong>s 1- <strong>El</strong> funcionami<strong>en</strong>to intelectual <strong>de</strong>l individuo es aproximadam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> 70 a<br />

Adaptativas<br />

75 o inferior.<br />

2- Exist<strong>en</strong> discapacida<strong>de</strong>s significativas <strong>en</strong> dos o más áreas <strong>de</strong> habilida<strong>de</strong>s<br />

adaptativas.<br />

3. La edad <strong>de</strong> comi<strong>en</strong>zo es inferior a los 18 años.<br />

SEGUNDO PASO.<br />

C<strong>la</strong>sificación y Descripción.<br />

Dim<strong>en</strong>sión II:<br />

Consi<strong>de</strong>raciones<br />

Psicológicas/Emocionales<br />

Dim<strong>en</strong>sión III:<br />

Consi<strong>de</strong>raciones<br />

físicas/Salud/<br />

etiológicas<br />

Dim<strong>en</strong>sión IV:<br />

Consi<strong>de</strong>raciones<br />

ambi<strong>en</strong>tales<br />

I<strong>de</strong>ntificar los puntos fuertes y débiles, así como <strong>la</strong><br />

necesidad <strong>de</strong> apoyos.<br />

1- Describir los puntos fuertes y débiles <strong>de</strong>l individuo <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a los<br />

aspectos psicológicos /emocionales.<br />

2- Describir el estado g<strong>en</strong>eral físico y <strong>de</strong> salud <strong>de</strong>l sujeto e indicar <strong>la</strong><br />

etiología <strong>de</strong> su discapacidad.<br />

3- Describir el <strong>en</strong>torno habitual <strong>de</strong>l sujeto y el ambi<strong>en</strong>te óptimo que podría<br />

facilitar su continuo crecimi<strong>en</strong>to y <strong>de</strong>sarrollo.<br />

TERCER PASO.<br />

Perfil e int<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong> los apoyos necesarios.<br />

I<strong>de</strong>ntificación <strong>de</strong> los apoyos necesarios.<br />

I<strong>de</strong>ntificar el tipo y <strong>la</strong> int<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong> los apoyos necesarios <strong>en</strong> cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

cuatro dim<strong>en</strong>siones sigui<strong>en</strong>tes:<br />

1- Dim<strong>en</strong>sión I: Funcionami<strong>en</strong>to intelectual y habilida<strong>de</strong>s adaptativas<br />

2- Dim<strong>en</strong>sión II: Consi<strong>de</strong>raciones Psicológicas/Emocionales.<br />

3- Dim<strong>en</strong>sión III: Consi<strong>de</strong>raciones Físicas/ <strong>de</strong> Salud /Etiológicas.<br />

4- Dim<strong>en</strong>sión IV: Consi<strong>de</strong>raciones sobre el <strong>en</strong>torno.<br />

Esta nueva conceptualización supone una serie <strong>de</strong> <strong>cambio</strong>s significativos fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>finición y c<strong>la</strong>sificación previa, que incluy<strong>en</strong>: <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong> un único código<br />

diagnóstico (<strong>en</strong> base al cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los tres criterios <strong>de</strong> edad <strong>de</strong> aparición, <strong>de</strong><br />

habilida<strong>de</strong>s intelectuales significativam<strong>en</strong>te inferiores a <strong>la</strong> media, y <strong>de</strong> limitaciones <strong>en</strong> dos o<br />

más áreas <strong>de</strong> habilida<strong>de</strong>s adaptativas); <strong>la</strong> <strong>de</strong>scripción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pot<strong>en</strong>cialida<strong>de</strong>s y limitaciones<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> persona <strong>en</strong> <strong>la</strong>s dim<strong>en</strong>siones psicológicas, físicas y ambi<strong>en</strong>tales; y el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> un<br />

perfil <strong>de</strong> los apoyos necesarios, a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuatro dim<strong>en</strong>siones p<strong>la</strong>nteadas.<br />

Fr<strong>en</strong>te a anteriores <strong>de</strong>finiciones ofrece una serie <strong>de</strong> v<strong>en</strong>tajas. Por un <strong>la</strong>do, el análisis<br />

porm<strong>en</strong>orizado <strong>de</strong>l individuo y <strong>de</strong> cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s áreas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que pue<strong>de</strong>n existir<br />

necesida<strong>de</strong>s facilita el diseño <strong>de</strong> programas <strong>de</strong> tratami<strong>en</strong>to y <strong>de</strong> prestación <strong>de</strong> servicios.<br />

Por otro <strong>la</strong>do, permite <strong>de</strong>scribir y valorar los <strong>cambio</strong>s que se produc<strong>en</strong> a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l<br />

tiempo, como consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo personal, <strong>de</strong> los <strong>cambio</strong>s ambi<strong>en</strong>tales, o <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

AAMR, 1992 20 M.A. Verdugo


activida<strong>de</strong>s educativas o terapéuticas. Finalm<strong>en</strong>te, se c<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> <strong>la</strong>s posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l <strong>en</strong>torno<br />

para proporcionar los servicios y apoyos que increm<strong>en</strong>tarán <strong>la</strong>s oportunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> llevar<br />

una vida satisfactoria, ac<strong>en</strong>tuando así <strong>la</strong>s posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to y <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l<br />

sujeto.<br />

Primer paso: diagnóstico <strong>de</strong> <strong>retraso</strong> m<strong>en</strong>tal.<br />

Como ya se ha expuesto, un diagnóstico válido <strong>de</strong> <strong>retraso</strong> m<strong>en</strong>tal <strong>de</strong>be basarse <strong>en</strong><br />

tres criterios: nivel <strong>de</strong> funcionami<strong>en</strong>to intelectual, nivel <strong>de</strong> habilida<strong>de</strong>s adaptativas y edad<br />

cronológica <strong>de</strong> aparición. <strong>El</strong> análisis y <strong>de</strong>terminación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s limitaciones <strong>en</strong> <strong>la</strong>s habilida<strong>de</strong>s<br />

adaptativas <strong>de</strong>be realizarse <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> los <strong>en</strong>tornos comunitarios típicos para los iguales <strong>en</strong><br />

edad, y es necesario re<strong>la</strong>cionarlo con <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s individualizadas <strong>de</strong> apoyo. A<strong>de</strong>más,<br />

para <strong>de</strong>terminar a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te los niveles <strong>de</strong> habilida<strong>de</strong>s adaptativas <strong>de</strong> <strong>la</strong> persona, es<br />

necesario utilizar un instrum<strong>en</strong>to a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te normalizado y estandarizado que permita<br />

establecer el perfil <strong>de</strong> habilida<strong>de</strong>s adaptativas (<strong>de</strong>strezas y limitaciones) exist<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> areas<br />

repres<strong>en</strong>tativas.<br />

Segundo paso: C<strong>la</strong>sificación y <strong>de</strong>scripción.<br />

En este segundo paso es necesario <strong>de</strong>scribir los puntos fuertes y débiles <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

persona, a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuatro dim<strong>en</strong>siones.<br />

Tercer paso: perfil e int<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong> los apoyos necesarios.<br />

<strong>El</strong> tercer paso requiere que un equipo interdisciplinar <strong>de</strong>termine <strong>la</strong> int<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong> los<br />

apoyos que el sujeto necesita <strong>en</strong> cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuatro dim<strong>en</strong>siones. Esto supone un<br />

<strong>cambio</strong> sustancial fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> <strong>concepción</strong> anterior <strong>de</strong>l <strong>retraso</strong> m<strong>en</strong>tal, don<strong>de</strong> el tipo <strong>de</strong><br />

interv<strong>en</strong>ción y expectativas <strong>de</strong> logro v<strong>en</strong>ían <strong>de</strong>terminadas por el CI y por <strong>la</strong>s etiquetas<br />

diagnósticas a que daban lugar los difer<strong>en</strong>tes niveles <strong>de</strong> funcionami<strong>en</strong>to (ligero, medio,<br />

severo y profundo). A partir <strong>de</strong> estos mom<strong>en</strong>tos se establec<strong>en</strong> cuatro niveles posibles <strong>de</strong><br />

int<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong> los apoyos: intermit<strong>en</strong>te, limitado, ext<strong>en</strong>so y g<strong>en</strong>eralizado. Para i<strong>de</strong>ntificar<br />

el perfil e int<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong> los apoyos requeridos es necesario analizar <strong>la</strong>s <strong>de</strong>mandas<br />

ambi<strong>en</strong>tales y los posibles sistemas <strong>de</strong> apoyos (p. ej. personas, prótesis y/o adaptaciones<br />

<strong>de</strong>l <strong>en</strong>torno) que puedan suplir <strong>la</strong>s car<strong>en</strong>cias exist<strong>en</strong>tes. Las int<strong>en</strong>sida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los apoyos se<br />

<strong>de</strong>fin<strong>en</strong> y c<strong>la</strong>sifican <strong>de</strong> <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te manera (ver Cuadro 11.2):<br />

Cuadro 11.2. Definición y ejemplos <strong>de</strong> <strong>la</strong> int<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong> los apoyos<br />

Intermit<strong>en</strong>te<br />

Apoyo "cuando sea necesario". Se caracteriza por su naturaleza episódica. Así, <strong>la</strong> persona no<br />

siempre necesita el(los) apoyo(s), o requiere apoyo <strong>de</strong> corta duración durante mom<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> transición <strong>en</strong> el<br />

AAMR, 1992 21 M.A. Verdugo


ciclo vital (ej. pérdida <strong>de</strong> trabajo o agudización <strong>de</strong> una crisis médica). Los apoyos intermit<strong>en</strong>tes pue<strong>de</strong>n<br />

ser, cuando se proporcion<strong>en</strong>, <strong>de</strong> alta o <strong>de</strong> baja int<strong>en</strong>sidad.<br />

Limitado<br />

Apoyos int<strong>en</strong>sivos caracterizados por su consist<strong>en</strong>cia temporal, por tiempo limitado pero no<br />

intermit<strong>en</strong>te. Pue<strong>de</strong>n requerir un m<strong>en</strong>or número <strong>de</strong> profesionales y m<strong>en</strong>os costes que otros niveles <strong>de</strong><br />

apoyo más int<strong>en</strong>sivos (p. ej. <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to <strong>la</strong>boral por tiempo limitado o apoyos transitorios durante el<br />

período <strong>de</strong> transición <strong>de</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> a <strong>la</strong> vida adulta).<br />

Ext<strong>en</strong>so<br />

Apoyos caracterizados por una implicación regu<strong>la</strong>r (ej. diaria) <strong>en</strong>, al m<strong>en</strong>os, algunos <strong>en</strong>tornos (tales<br />

como el hogar o el trabajo) y sin limitación temporal (ej. apoyo a <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo y apoyo <strong>en</strong> el hogar a <strong>la</strong>rgo<br />

p<strong>la</strong>zo).<br />

G<strong>en</strong>eralizado<br />

Apoyos caracterizados por su constancia, elevada int<strong>en</strong>sidad; proporcionada <strong>en</strong> distintos <strong>en</strong>tornos,<br />

con posibilidad <strong>de</strong> sust<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> vida. Estos apoyos g<strong>en</strong>eralizados suel<strong>en</strong> requerir más personal y mayor<br />

intrusión que los apoyos ext<strong>en</strong>sivos o los <strong>de</strong> tiempo limitado.<br />

En <strong>de</strong>finitiva, fr<strong>en</strong>te a una <strong>concepción</strong> estática <strong>de</strong>l <strong>retraso</strong> m<strong>en</strong>tal se <strong>de</strong>stacan <strong>la</strong>s<br />

posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to y <strong>de</strong>sarrollo personal, y fr<strong>en</strong>te a una consi<strong>de</strong>ración absoluta<br />

<strong>de</strong>l <strong>retraso</strong> m<strong>en</strong>tal como etiqueta inher<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> persona se <strong>en</strong>fatiza su re<strong>la</strong>tividad <strong>en</strong><br />

función <strong>de</strong> los medios o ayudas que le ofrezca su <strong>en</strong>torno para fom<strong>en</strong>tar su<br />

in<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia/inter<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia, productividad e integración <strong>en</strong> <strong>la</strong> comunidad. Todo ello<br />

ti<strong>en</strong>e indudables repercusiones para <strong>la</strong> práctica profesional.<br />

Implicaciones <strong>de</strong>l sistema <strong>de</strong> c<strong>la</strong>sificación<br />

Esta nueva c<strong>la</strong>sificación ti<strong>en</strong>e importantes implicaciones para el sistema <strong>de</strong><br />

prestación <strong>de</strong> servicios para estas personas. La primera hace refer<strong>en</strong>cia a los elem<strong>en</strong>tos<br />

diagnósticos <strong>de</strong>l <strong>retraso</strong> m<strong>en</strong>tal. Así, <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong> un único código diagnóstico <strong>de</strong><br />

<strong>retraso</strong> m<strong>en</strong>tal se aleja <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>concepción</strong> previa, ampliam<strong>en</strong>te basada <strong>en</strong> el CI, que<br />

establecía <strong>la</strong>s categorías <strong>de</strong> ligero, medio, severo y profundo. De este modo, <strong>la</strong> persona es<br />

diagnosticada como retrasado m<strong>en</strong>tal o no, <strong>en</strong> base al cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los tres criterios<br />

<strong>de</strong>: edad <strong>de</strong> aparición, habilida<strong>de</strong>s intelectuales significativam<strong>en</strong>te inferiores a <strong>la</strong> media, y<br />

limitaciones <strong>en</strong> dos o más <strong>de</strong> <strong>la</strong>s diez áreas <strong>de</strong> habilida<strong>de</strong>s adaptativas establecidas.<br />

Los términos <strong>de</strong> retrasado m<strong>en</strong>tal ligero, medio, severo y profundo <strong>de</strong>jan <strong>de</strong><br />

utilizarse. Así, un diagnóstico podría expresarse <strong>de</strong>l sigui<strong>en</strong>te modo: “una persona con<br />

<strong>retraso</strong> m<strong>en</strong>tal que necesita apoyos limitados <strong>en</strong> habilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> comunicación y<br />

habilida<strong>de</strong>s sociales”. Este u otros ejemplos constituy<strong>en</strong> <strong>de</strong>scripciones más funcionales,<br />

relevantes y ori<strong>en</strong>tadas a <strong>la</strong> prestación <strong>de</strong> servicios y al establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> objetivos <strong>de</strong><br />

interv<strong>en</strong>ción, que el sistema <strong>de</strong> etiquetas <strong>en</strong> uso hasta ahora.<br />

AAMR, 1992 22 M.A. Verdugo


En cuanto a sus implicaciones para <strong>la</strong> interv<strong>en</strong>ción con estas personas, <strong>la</strong><br />

importancia que se otorga a los apoyos necesarios refleja el énfasis actual <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to y pot<strong>en</strong>cialida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas; se c<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> <strong>la</strong> elección<br />

personal, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s nociones <strong>de</strong> oportunidad y autonomía; y <strong>en</strong> <strong>la</strong> convicción <strong>de</strong> que estas<br />

personas han <strong>de</strong> estar y <strong>de</strong> pert<strong>en</strong>ecer a <strong>la</strong> comunidad. Esto supone asumir y aplicar <strong>la</strong><br />

noción <strong>de</strong> “rechazo cero” incidi<strong>en</strong>do <strong>en</strong> <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> dar a todas <strong>la</strong>s personas los<br />

apoyos necesarios para fom<strong>en</strong>tar su in<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia/inter<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia, productividad e<br />

integración <strong>en</strong> <strong>la</strong> comunidad.<br />

<strong>El</strong> sistema refleja también el hecho <strong>de</strong> que muchas personas con <strong>retraso</strong> m<strong>en</strong>tal no<br />

pres<strong>en</strong>tan limitaciones <strong>en</strong> todas <strong>la</strong>s áreas <strong>de</strong> habilida<strong>de</strong>s adaptativas y, por tanto, no<br />

necesitan apoyos <strong>en</strong> aquel<strong>la</strong>s áreas no afectadas. Asimismo, supone un <strong>cambio</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>concepción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> prestación <strong>de</strong> servicios, fr<strong>en</strong>te a una ori<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to se<br />

<strong>de</strong>stacan <strong>la</strong>s nociones <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to y <strong>de</strong>sarrollo personal, lo que implica ofrecer unos<br />

servicios continuados y variados para respon<strong>de</strong>r a <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> estas personas.<br />

Estas necesida<strong>de</strong>s se han <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminar a través <strong>de</strong> evaluaciones clínicas y nunca <strong>en</strong><br />

función únicam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> su pert<strong>en</strong><strong>en</strong>cia a una categoría diagnóstica <strong>de</strong>terminada.<br />

En resum<strong>en</strong>, el <strong>en</strong>foque <strong>de</strong> tres pasos <strong>de</strong>scrito pret<strong>en</strong><strong>de</strong> proporcionar una<br />

<strong>de</strong>scripción <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>da <strong>de</strong>l individuo y <strong>de</strong> los apoyos que necesita. <strong>El</strong>lo permite analizar<br />

separadam<strong>en</strong>te todas <strong>la</strong>s áreas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que pue<strong>de</strong>n existir necesida<strong>de</strong>s y, por tanto, requerir<br />

una interv<strong>en</strong>ción, a <strong>la</strong> vez que se reconoce su inter<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia. Asimismo, facilita el<br />

diseño <strong>de</strong> <strong>en</strong>foques <strong>de</strong> tratami<strong>en</strong>to o <strong>de</strong> p<strong>la</strong>nes <strong>en</strong> <strong>la</strong> prestación <strong>de</strong> servicios que t<strong>en</strong>gan <strong>en</strong><br />

cu<strong>en</strong>ta todos los aspectos <strong>de</strong>l funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> persona. Des<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista <strong>de</strong>l<br />

individuo, permite una <strong>de</strong>scripción más a<strong>de</strong>cuada <strong>de</strong> los <strong>cambio</strong>s a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l tiempo,<br />

incluy<strong>en</strong>do <strong>la</strong>s respuestas individuales al <strong>de</strong>sarrollo personal, a los <strong>cambio</strong>s ambi<strong>en</strong>tales, a<br />

<strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s educativas y a <strong>la</strong>s interv<strong>en</strong>ciones terapéuticas. Finalm<strong>en</strong>te, se c<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

posibilidad que ti<strong>en</strong>e el <strong>en</strong>torno <strong>de</strong> proporcionar los servicios y apoyos que increm<strong>en</strong>tarán<br />

<strong>la</strong>s oportunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> llevar una vida personal satisfactoria.<br />

A continuación se analizará separadam<strong>en</strong>te cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s dim<strong>en</strong>siones<br />

consi<strong>de</strong>radas <strong>en</strong> esta nueva Definición, C<strong>la</strong>sificación y Sistemas <strong>de</strong> Apoyos <strong>de</strong>l <strong>retraso</strong><br />

m<strong>en</strong>tal.<br />

Dim<strong>en</strong>siones<br />

Dim<strong>en</strong>sión I. Funcionami<strong>en</strong>to intelectual y habilida<strong>de</strong>s adaptativas<br />

<strong>El</strong> nivel <strong>de</strong> funcionami<strong>en</strong>to intelectual <strong>de</strong>be ser <strong>de</strong>terminado por un profesional<br />

cualificado y con experi<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> el trabajo con personas con <strong>retraso</strong> m<strong>en</strong>tal, qui<strong>en</strong> <strong>de</strong>be<br />

AAMR, 1992 23 M.A. Verdugo


ealizar un exam<strong>en</strong> psicológico <strong>de</strong> <strong>la</strong> intelig<strong>en</strong>cia conceptual <strong>de</strong>l individuo. En algunos<br />

casos pue<strong>de</strong> ser necesario realizar una evaluación interdisciplinar.<br />

<strong>El</strong> criterio para <strong>de</strong>terminar <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una limitación intelectual significativa es<br />

<strong>la</strong> obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> una puntuación <strong>en</strong> r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> intelig<strong>en</strong>cia conceptual <strong>de</strong> alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong><br />

dos o más <strong>de</strong>sviaciones típicas por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> <strong>la</strong> media. Esto supone una puntuación típica<br />

<strong>de</strong> aproximadam<strong>en</strong>te 75-70 o inferior, basándose <strong>en</strong> esca<strong>la</strong>s con una media <strong>de</strong> 100 y una<br />

<strong>de</strong>sviación típica <strong>de</strong> 15. Si <strong>la</strong>s medidas estandarizadas no son pertin<strong>en</strong>tes al caso (p.ej. por<br />

razones <strong>de</strong> diversidad cultural), se <strong>de</strong>be recurrir al juicio clínico. En este caso, una<br />

limitación significativa supone un r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to inferior al alcanzado por aproximadam<strong>en</strong>te<br />

el 97% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas <strong>de</strong> su grupo <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia (<strong>en</strong> términos <strong>de</strong> edad y ambi<strong>en</strong>te<br />

cultural).<br />

Los resultados <strong>de</strong> los test <strong>de</strong> intelig<strong>en</strong>cia constituy<strong>en</strong> tan sólo una parte <strong>de</strong> todo el<br />

proceso <strong>de</strong> evaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong> intelig<strong>en</strong>cia, por ello, es necesario servirse <strong>de</strong> otros medios <strong>de</strong><br />

evaluación y utilizar el juicio clínico para <strong>de</strong>terminar si una puntuación <strong>de</strong> CI dada es<br />

válida o no para un <strong>de</strong>terminado individuo. Dado que el funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l individuo <strong>en</strong><br />

situaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida diaria <strong>de</strong>be ser consist<strong>en</strong>te con el r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to obt<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> medidas<br />

estandarizadas, si no se observa esta congru<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>be ponerse <strong>en</strong> te<strong>la</strong> <strong>de</strong> juicio <strong>la</strong> vali<strong>de</strong>z<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s medidas obt<strong>en</strong>idas a través <strong>de</strong> los test.<br />

A<strong>de</strong>más, es necesario t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que un CI <strong>de</strong> 70 no constituye una puntuación<br />

precisa sino un marg<strong>en</strong> <strong>de</strong> confianza basado <strong>en</strong> parámetros <strong>de</strong>, al m<strong>en</strong>os, un error estandar,<br />

esto equivale a puntuaciones <strong>en</strong>tre 66 y 74 (probabilidad <strong>de</strong> 2/3), o parámetros <strong>de</strong> dos<br />

errores estandar, esto es, puntuaciones <strong>en</strong>tre 62 y 78 (probabilidad <strong>de</strong> un 95/100). Este<br />

hecho <strong>de</strong>be estar pres<strong>en</strong>te <strong>en</strong> todo diagnóstico <strong>de</strong> <strong>retraso</strong> m<strong>en</strong>tal.<br />

Habilida<strong>de</strong>s adaptativas.<br />

<strong>El</strong> término “habilida<strong>de</strong>s adaptativas” sustituye a su precursor “comportami<strong>en</strong>to<br />

adaptativo”, <strong>en</strong> un int<strong>en</strong>to <strong>de</strong> c<strong>la</strong>rificar y superar los problemas conceptuales y<br />

metodológicos <strong>de</strong>rivados <strong>de</strong> éste. Así, fr<strong>en</strong>te a una <strong>concepción</strong> global <strong>de</strong>l comportami<strong>en</strong>to<br />

adaptativo, <strong>de</strong> escasa relevancia para el diagnóstico, se propone el concepto <strong>de</strong> habilida<strong>de</strong>s<br />

adaptativas caracterizado por los sigui<strong>en</strong>tes rasgos:<br />

1) Difer<strong>en</strong>ciación <strong>de</strong> diez áreas <strong>de</strong> habilida<strong>de</strong>s adaptativas, cada una <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s<br />

compuesta por un amplio rango <strong>de</strong> compet<strong>en</strong>cias. Esto ofrece <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> realizar<br />

evaluaciones más precisas, especificando el (<strong>la</strong>s) <strong>de</strong>streza(s) o área(s) afectadas. Supone<br />

a<strong>de</strong>más <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r que, g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te, junto a <strong>de</strong>terminadas limitaciones <strong>en</strong> habilida<strong>de</strong>s<br />

adaptativas coexist<strong>en</strong> <strong>de</strong>strezas <strong>en</strong> otras habilida<strong>de</strong>s adaptativas o <strong>en</strong> otras áreas <strong>de</strong><br />

compet<strong>en</strong>cia personal.<br />

AAMR, 1992 24 M.A. Verdugo


2) Fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> conceptualización y medición tradicional <strong>de</strong> <strong>la</strong>s habilida<strong>de</strong>s<br />

conductuales "<strong>de</strong>sadaptativas" <strong>en</strong>t<strong>en</strong>didas como conductas emitidas <strong>en</strong> exceso e<br />

in<strong>de</strong>seables o inapropiadas, ahora se pasa a consi<strong>de</strong>rar que éstas constituy<strong>en</strong> a m<strong>en</strong>udo<br />

una respuesta a <strong>la</strong>s condiciones ambi<strong>en</strong>tales y, <strong>en</strong> algunos casos, a una falta <strong>de</strong> habilida<strong>de</strong>s<br />

alternativas <strong>de</strong> comunicación . Por esta razón el concepto <strong>de</strong> comportami<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong>sadaptativo se excluye <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dim<strong>en</strong>sión I, quedando incluído <strong>en</strong> <strong>la</strong> Dim<strong>en</strong>sión II.<br />

3) C<strong>la</strong>rificación <strong>de</strong> <strong>la</strong> importancia evolutiva <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminadas <strong>de</strong>strezas. La<br />

importancia <strong>de</strong> contar con un repertorio <strong>de</strong>terminado <strong>de</strong> <strong>de</strong>strezas <strong>en</strong> cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s áreas<br />

adaptativas propuestas <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>rá <strong>de</strong> <strong>la</strong> edad <strong>de</strong>l sujeto, si<strong>en</strong>do pertin<strong>en</strong>te su evaluación<br />

cuando <strong>la</strong> edad cronológica <strong>de</strong>l sujeto así lo <strong>de</strong>termine.<br />

4) Supone un int<strong>en</strong>to <strong>de</strong> otorgar un mayor peso diagnóstico a <strong>la</strong>s habilida<strong>de</strong>s<br />

adaptativas fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> excesiva confianza <strong>de</strong>positada <strong>en</strong> <strong>la</strong>s medidas <strong>de</strong> intelig<strong>en</strong>cia,<br />

favoreci<strong>en</strong>do, a<strong>de</strong>más, el <strong>de</strong>sarrollo y perfecionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> medidas válidas para <strong>la</strong> toma <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>cisiones sobre necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> apoyos y <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> programas.<br />

A continuación se <strong>de</strong>scrib<strong>en</strong> cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s áreas <strong>de</strong> habilida<strong>de</strong>s adaptativas,<br />

incluy<strong>en</strong>do algunos ejemplos concretos que se basan, <strong>en</strong> parte, <strong>en</strong> un sistema <strong>de</strong>scriptivo<br />

<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do por Ford et al. (1989).<br />

1. Comunicación: habilida<strong>de</strong>s que incluy<strong>en</strong> <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r y<br />

transmitir información a través <strong>de</strong> comportami<strong>en</strong>tos simbólicos (p. ej. pa<strong>la</strong>bra hab<strong>la</strong>da,<br />

pa<strong>la</strong>bra escrita/ortografía, símbolos gráficos, l<strong>en</strong>guaje <strong>de</strong> signos) o comportami<strong>en</strong>tos no<br />

simbólicos (p. ej. expresión facial, movimi<strong>en</strong>to corporal, tocar, gestos). Ejemplos<br />

concretos incluy<strong>en</strong> <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r o <strong>de</strong> recibir un consejo, una emoción, una<br />

felicitación, un com<strong>en</strong>tario, una protesta o un rechazo. Habilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> nivel más elevado <strong>de</strong><br />

comunicación (p. ej.escribir una carta) estarían también re<strong>la</strong>cionadas con habilida<strong>de</strong>s<br />

académicas funcionales.<br />

2. Auto-cuidado: habilida<strong>de</strong>s implicadas <strong>en</strong> el aseo, comida, vestido, higi<strong>en</strong>e y<br />

apari<strong>en</strong>cia física.<br />

3. Habilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> vida <strong>en</strong> el hogar: habilida<strong>de</strong>s re<strong>la</strong>cionadas con el funcionami<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l hogar, tales como el cuidado <strong>de</strong> <strong>la</strong> ropa, tareas <strong>de</strong>l hogar, cuidado <strong>de</strong>l hogar,<br />

preparación <strong>de</strong> comidas, p<strong>la</strong>nificación y e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> <strong>la</strong> lista <strong>de</strong> <strong>la</strong> compra, seguridad <strong>en</strong><br />

el hogar, p<strong>la</strong>nificación diaria. Habilida<strong>de</strong>s asociadas incluy<strong>en</strong> <strong>la</strong> ori<strong>en</strong>tación y el<br />

comportami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> el hogar y <strong>en</strong> el vecindario, comunicación <strong>de</strong> prefer<strong>en</strong>cias y<br />

necesida<strong>de</strong>s, interacción social y aplicación <strong>de</strong> habilida<strong>de</strong>s académicas funcionales <strong>en</strong> el<br />

hogar.<br />

AAMR, 1992 25 M.A. Verdugo


4. Habilida<strong>de</strong>s sociales re<strong>la</strong>cionadas con inter<strong>cambio</strong>s sociales con otros individuos,<br />

incluy<strong>en</strong>do el iniciar, mant<strong>en</strong>er y finalizar una interacción con otros; recibir y respon<strong>de</strong>r a<br />

<strong>la</strong>s c<strong>la</strong>ves o pistas situacionales pertin<strong>en</strong>tes; reconocer s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>tos, proporcionar<br />

feedback positivo y negativo; regu<strong>la</strong>r el comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> uno mismo, ser consci<strong>en</strong>te <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> iguales y aceptación <strong>de</strong> éstos; calibrar <strong>la</strong> cantidad y el tipo <strong>de</strong> interacción<br />

con otros; ayudar a otros; hacer y mant<strong>en</strong>er amista<strong>de</strong>s; afrontar <strong>la</strong>s <strong>de</strong>mandas <strong>de</strong> otros;<br />

compartir; <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r el significado <strong>de</strong> <strong>la</strong> honestidad y <strong>de</strong> lo hermoso; contro<strong>la</strong>r los<br />

impulsos; a<strong>de</strong>cuar <strong>la</strong> conducta a <strong>la</strong>s normas; vio<strong>la</strong>r normas y leyes; mostrar un<br />

comportami<strong>en</strong>to socio-sexual apropiado.<br />

5. Utilización <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad: habilida<strong>de</strong>s re<strong>la</strong>cionadas con una a<strong>de</strong>cuada<br />

utilización <strong>de</strong> los recursos <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad incluy<strong>en</strong>do el transporte; comprar <strong>en</strong> ti<strong>en</strong>das,<br />

gran<strong>de</strong>s almac<strong>en</strong>es y <strong>en</strong> supermercados; utilización <strong>de</strong> otros servicios <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad (p.<br />

ej. gasolineras, ti<strong>en</strong>das <strong>de</strong> reparación, consultas médicas); asist<strong>en</strong>cia a <strong>la</strong> iglesia; utilización<br />

<strong>de</strong>l transporte público, escue<strong>la</strong>s, librerías, parques y áreas recreativas, calles y aceras;<br />

asistir al teatro; y visitar otros lugares y ev<strong>en</strong>tos culturales. Habilida<strong>de</strong>s re<strong>la</strong>cionadas<br />

incluy<strong>en</strong> el comportami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong> comunidad, comunicación <strong>de</strong> prefer<strong>en</strong>cias y<br />

necesida<strong>de</strong>s, interacción social y aplicación <strong>de</strong> habilida<strong>de</strong>s académicas funcionales.<br />

6. Auto-dirección: habilida<strong>de</strong>s re<strong>la</strong>cionadas con realizar elecciones, apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r a<br />

seguir un horario, iniciar activida<strong>de</strong>s a<strong>de</strong>cuadas a los lugares, condiciones, horarios, e<br />

intereses personales; completar <strong>la</strong>s tareas necesarias o requeridas; buscar ayuda <strong>en</strong> casos<br />

necesarios; resolver problemas <strong>en</strong> situaciones familiares y <strong>en</strong> situaciones novedosas; y<br />

<strong>de</strong>mostrar asertividad a<strong>de</strong>cuada y habilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> auto-<strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa.<br />

7. Salud y seguridad: Habilida<strong>de</strong>s re<strong>la</strong>cionadas con el mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud,<br />

tales como comer, i<strong>de</strong>ntificar síntomas <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermedad, tratami<strong>en</strong>to, y prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong><br />

acci<strong>de</strong>ntes; primeros auxilios; sexualidad; ajuste físico; consi<strong>de</strong>raciones básicas sobre<br />

seguridad (p. ej. seguir <strong>la</strong>s reg<strong>la</strong>s y leyes, utilizar el cinturón <strong>de</strong> seguridad, cruzar <strong>la</strong>s<br />

calles, interacturar con extraños, buscar ayuda); chequeos médicos regu<strong>la</strong>res; y hábitos<br />

personales. Habilida<strong>de</strong>s re<strong>la</strong>cionadas incluy<strong>en</strong> el protegerse <strong>de</strong> comportami<strong>en</strong>tos<br />

criminales, utilizar un comportami<strong>en</strong>to a<strong>de</strong>cuado <strong>en</strong> <strong>la</strong> comunidad, comunicar prefer<strong>en</strong>cias<br />

y necesida<strong>de</strong>s, participar <strong>en</strong> interacciones sociales, y aplicar habilida<strong>de</strong>s académicas<br />

funcionales.<br />

8. Académicas funcionales: habilida<strong>de</strong>s cognitivas y habilida<strong>de</strong>s re<strong>la</strong>cionadas con<br />

apr<strong>en</strong>dizajes esco<strong>la</strong>res, que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> a<strong>de</strong>más una aplicación directa <strong>en</strong> <strong>la</strong> vida (p. ej. escribir,<br />

leer, utilizar <strong>de</strong> un modo práctico los conceptos matemáticos básicos, conceptos básicos <strong>de</strong><br />

ci<strong>en</strong>cias y todo aquello re<strong>la</strong>cionado con el conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l <strong>en</strong>torno físico y <strong>la</strong> propia<br />

salud y sexualidad; geografía y estudios sociales). Es importante <strong>de</strong>stacar que este área no<br />

AAMR, 1992 26 M.A. Verdugo


se c<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> los logros académicos correspondi<strong>en</strong>tes a un <strong>de</strong>terminado nivel sino, más<br />

bi<strong>en</strong>, <strong>en</strong> <strong>la</strong> adquisición <strong>de</strong> habilida<strong>de</strong>s académicas funcionales <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> vida<br />

in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te<br />

9. Ocio y Tiempo libre: Hace refer<strong>en</strong>cia al <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> intereses variados <strong>de</strong><br />

tiempo libre y ocio (p. ej. <strong>en</strong>tret<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to individual y con otros) que reflej<strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

prefer<strong>en</strong>cias y elecciones personales y, si <strong>la</strong> actividad pudiera ser realizada <strong>en</strong> público, <strong>la</strong>s<br />

normas asociada a <strong>la</strong> edad y a <strong>la</strong> cultura. Las habilida<strong>de</strong>s incluy<strong>en</strong> elecciones e intereses<br />

<strong>de</strong> propia iniciativa, utilización y disfrute <strong>de</strong> <strong>la</strong>s posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> ocio <strong>de</strong>l hogar y <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

comunidad y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s recreativas sólo y con otros; jugar socialm<strong>en</strong>te con otros,<br />

respetar el turno, finalizar o rehusar activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> ocio o recreativas, ampliar <strong>la</strong> duración<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> participación y aum<strong>en</strong>tar el repertorio <strong>de</strong> intereses, conocimi<strong>en</strong>tos, y habilida<strong>de</strong>s.<br />

Habilida<strong>de</strong>s asociadas incluy<strong>en</strong> el comportarse a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> lugares <strong>de</strong> ocio y<br />

tiempo libre, comunicar prefer<strong>en</strong>cias y necesida<strong>de</strong>s, participar <strong>de</strong> <strong>la</strong> interacción social,<br />

aplicar habilida<strong>de</strong>s funcionales académicas, y exhibir habilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> movilidad.<br />

10. Trabajo: habilida<strong>de</strong>s re<strong>la</strong>cionadas con poseer un trabajo a tiempo completo o<br />

parcial <strong>en</strong> <strong>la</strong> comunidad, <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> habilida<strong>de</strong>s <strong>la</strong>borales específicas, comportami<strong>en</strong>to<br />

social apropiado, y habilida<strong>de</strong>s re<strong>la</strong>cionadas con el trabajo (ej. finalizar <strong>la</strong>s tareas,<br />

conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los horarios, habilida<strong>de</strong>s para buscar ayuda; recibir críticas, y mejorar<br />

habilida<strong>de</strong>s; manejo <strong>de</strong>l dinero, localización <strong>de</strong> recursos financieros y aplicación <strong>de</strong> otras<br />

habilida<strong>de</strong>s académicas funcionales; y habilida<strong>de</strong>s re<strong>la</strong>cionadas con el ir y el volver <strong>de</strong>l<br />

trabajo, prepararse para el trabajo, manejo <strong>de</strong> uno mismo mi<strong>en</strong>tras está <strong>en</strong> el trabajo, e<br />

interacción con los compañeros).<br />

La evaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s habilida<strong>de</strong>s adaptativas requiere hacer fr<strong>en</strong>te a una serie <strong>de</strong><br />

problemas, comunes a <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong> cualquier instrum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> medición, como son <strong>la</strong><br />

fiabilidad, vali<strong>de</strong>z, estabilidad, g<strong>en</strong>eralización, predicción y utilización a<strong>de</strong>cuada. Pero<br />

a<strong>de</strong>más, <strong>la</strong> evaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas con <strong>retraso</strong> m<strong>en</strong>tal requiere t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta una serie<br />

<strong>de</strong> precauciones tales como:<br />

1. Debe ser iniciada únicam<strong>en</strong>te si exist<strong>en</strong> razones sufici<strong>en</strong>tes para ello.<br />

2. <strong>El</strong> padre o responsable <strong>de</strong>l chico <strong>de</strong>be dar su cons<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to para llevar<strong>la</strong> a cabo y<br />

ti<strong>en</strong>e <strong>de</strong>recho a participar y a ape<strong>la</strong>r cualquier <strong>de</strong>cisión que se adopte.<br />

3. Las evaluaciones <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser realizadas sólo por profesionales pl<strong>en</strong>am<strong>en</strong>te<br />

cualificados<br />

4. Los procedimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> evaluación <strong>de</strong>b<strong>en</strong> t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> déficits<br />

específicos <strong>en</strong> audición, visón, salud, movilidad y <strong>de</strong>b<strong>en</strong> adaptarse a <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias<br />

AAMR, 1992 27 M.A. Verdugo


sociales, culturales o lingüísticas que puedan existir. Las personas <strong>en</strong>cargadas <strong>de</strong> evaluar<br />

tanto el funcionami<strong>en</strong>to intelectual como <strong>la</strong>s habilida<strong>de</strong>s adaptativas <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser capaces <strong>de</strong><br />

distinguir lo que constituy<strong>en</strong> limitaciones <strong>en</strong> áreas intelectuales o adaptativas <strong>de</strong> lo que<br />

supon<strong>en</strong> problemas asociados con dificulta<strong>de</strong>s s<strong>en</strong>soriales o físicas y <strong>de</strong>b<strong>en</strong> también ser<br />

s<strong>en</strong>sibles al <strong>en</strong>torno <strong>en</strong> el que se <strong>de</strong>s<strong>en</strong>vuelve el sujeto.<br />

5. Se <strong>de</strong>be <strong>de</strong>rivar a especialistas a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ados a toda persona<br />

sospechosa <strong>de</strong> pres<strong>en</strong>tar un problema auditivo, <strong>de</strong> salud o cualquier otro, para garantizar<br />

que se tom<strong>en</strong> <strong>la</strong>s consi<strong>de</strong>raciones especiales necesarias <strong>en</strong> <strong>la</strong> evaluación.<br />

6. Las conclusiones y recom<strong>en</strong>daciones <strong>de</strong>b<strong>en</strong> basarse <strong>en</strong> información provini<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes vías (<strong>en</strong>trevistas con el sujeto o personas relevantes, observaciones directas,<br />

tests estandarizados <strong>de</strong>bidam<strong>en</strong>te adaptados, revisión <strong>de</strong> historiales ). Es necesario,<br />

a<strong>de</strong>más, que otro evaluador realice posteriores aplicaciones <strong>de</strong> los instrum<strong>en</strong>tos utilizados,<br />

<strong>de</strong> modo que los resultados puedan ser promediados. Se subraya así <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

vali<strong>de</strong>z converg<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l juicio clínico.<br />

Dim<strong>en</strong>sión II: Consi<strong>de</strong>raciones psicológicas y emocionales<br />

La mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas que <strong>en</strong>cajan <strong>en</strong> los criterios <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> <strong>retraso</strong><br />

m<strong>en</strong>tal pue<strong>de</strong>n <strong>en</strong>contrarse m<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te sanas y car<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> problemas comportam<strong>en</strong>tales<br />

significativos. Sin embargo, una importante minoría pue<strong>de</strong> requerir algún tipo <strong>de</strong> servicios<br />

<strong>de</strong> salud m<strong>en</strong>tal. La coexist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>retraso</strong> y <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermedad m<strong>en</strong>tal <strong>en</strong> un mismo<br />

individuo constituye un reto, tanto para el diagnóstico como para el tratami<strong>en</strong>to. Esta<br />

dificultad resi<strong>de</strong>, <strong>en</strong>tre otras razones, <strong>en</strong> <strong>la</strong> complejidad <strong>de</strong>l concepto <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermedad<br />

m<strong>en</strong>tal, <strong>en</strong> <strong>la</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> investigaciones <strong>de</strong>finitivas <strong>en</strong> este terr<strong>en</strong>o, <strong>en</strong> <strong>la</strong> escasa<br />

consist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s técnicas diagnósticas habituales, y <strong>en</strong> <strong>la</strong> ina<strong>de</strong>cuada c<strong>la</strong>sificación y<br />

confusión conceptual exist<strong>en</strong>te. Sin embargo, el hecho es que <strong>en</strong>tre un 20% y un 35 % <strong>de</strong><br />

personas no institucionalizadas con <strong>retraso</strong> m<strong>en</strong>tal suel<strong>en</strong> ser diagnosticadas como<br />

"retrasados m<strong>en</strong>tales/<strong>en</strong>fermos m<strong>en</strong>tales". Tal diagnóstico ti<strong>en</strong>e gran<strong>de</strong>s implicaciones,<br />

tanto <strong>en</strong> <strong>la</strong> programación <strong>de</strong> servicios como <strong>en</strong> <strong>la</strong> obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> unos niveles <strong>de</strong> vida<br />

satisfactorios para esta personas.<br />

<strong>El</strong> el capítulo sigui<strong>en</strong>te sobre Evaluación y tratami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> el <strong>retraso</strong> m<strong>en</strong>tal se<br />

incluy<strong>en</strong> unas consi<strong>de</strong>raciones más amplias sobre <strong>la</strong> evaluación e interv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> esta<br />

segunda dim<strong>en</strong>sión. En cuanto a <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nificación <strong>de</strong> servicios, una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s principales<br />

necesida<strong>de</strong>s, tanto para personas con <strong>retraso</strong> m<strong>en</strong>tal como con algún tipo <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermedad<br />

m<strong>en</strong>tal, es <strong>la</strong> imp<strong>la</strong>ntación <strong>de</strong> programas que increm<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

in<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia/inter<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia, productividad, e integración comunitaria. A<strong>de</strong>más, unos<br />

AAMR, 1992 28 M.A. Verdugo


servicios <strong>de</strong> habilitación a<strong>de</strong>cuados <strong>de</strong>b<strong>en</strong> incluir, tanto un apoyo médico o farmacológico<br />

como un apoyo comportam<strong>en</strong>tal.<br />

En re<strong>la</strong>ción a los apoyos psicofarmacológicos, pese a <strong>la</strong> car<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> términos<br />

g<strong>en</strong>erales <strong>de</strong> investigaciones con una metodología rigurosa, algunos estudios parec<strong>en</strong><br />

concluir que una interv<strong>en</strong>ción psicofarmacológica, no muy prolongada ni <strong>de</strong> dosis<br />

elevadas, pue<strong>de</strong> ser muy eficaz para reducir síntomas específicos y para alcanzar un nivel<br />

<strong>de</strong> funcionami<strong>en</strong>to cognitivo más integrado, aum<strong>en</strong>tando su eficacia cuando se combina<br />

con un tratami<strong>en</strong>to interdisciplinar.<br />

En cuanto a los apoyos comportam<strong>en</strong>tales, existe abundante literatura que sugiere<br />

que <strong>la</strong>s personas con <strong>retraso</strong> m<strong>en</strong>tal/<strong>en</strong>fermedad m<strong>en</strong>tal pue<strong>de</strong>n funcionar a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te,<br />

(e incluso mejor, <strong>en</strong> muchos casos) con m<strong>en</strong>os medicación psicotrópica.<br />

Dim<strong>en</strong>sión III: Consi<strong>de</strong>raciones físicas, <strong>de</strong> salud y etiológicas<br />

Los problemas <strong>de</strong> salud <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas con <strong>retraso</strong> m<strong>en</strong>tal no son <strong>en</strong> sí mismos<br />

distintos a los que puedan pres<strong>en</strong>tar <strong>la</strong>s personas sin <strong>retraso</strong> m<strong>en</strong>tal. Sin embargo, sus<br />

efectos pue<strong>de</strong>n ser difer<strong>en</strong>tes, <strong>de</strong>bido a los ambi<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> que estas personas se han <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>s<strong>en</strong>volver y a sus limitadas habilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> afrontami<strong>en</strong>to (p. ej. <strong>de</strong>bido a un pobre<br />

<strong>en</strong>t<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> tratami<strong>en</strong>to, dificulta<strong>de</strong>s <strong>de</strong> comunicación,<br />

interpretación ina<strong>de</strong>cuada <strong>de</strong> síntomas). Por ello, pue<strong>de</strong>n requerir un <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to<br />

individualizado <strong>en</strong> este terr<strong>en</strong>o.<br />

<strong>El</strong> diagnóstico <strong>de</strong>l estado <strong>de</strong> salud <strong>de</strong> toda persona, con o sin <strong>retraso</strong> m<strong>en</strong>tal, requiere<br />

<strong>la</strong> co<strong>la</strong>boración <strong>de</strong>l paci<strong>en</strong>te. En el caso <strong>de</strong> personas con discapacidad pue<strong>de</strong>n existir<br />

problemas <strong>de</strong>rivados <strong>de</strong>:<br />

1) La dificultad <strong>en</strong> reconocer los síntomas. Las personas con <strong>retraso</strong> m<strong>en</strong>tal pue<strong>de</strong>n t<strong>en</strong>er<br />

problemas <strong>en</strong> reconocer que <strong>de</strong>terminados síntomas son inusuales y que indican un<br />

problema <strong>de</strong> salud.<br />

2) Dificulta<strong>de</strong>s <strong>en</strong> <strong>de</strong>scribir los síntomas. Una persona con <strong>retraso</strong> m<strong>en</strong>tal pue<strong>de</strong> t<strong>en</strong>er<br />

problemas para <strong>de</strong>scribir sus síntomas a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te, lo que dificulta el diagnóstico<br />

3 ) Aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> cooperación <strong>en</strong> el exam<strong>en</strong> físico. Muchas personas con <strong>retraso</strong> m<strong>en</strong>tal no<br />

han sido <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>adas a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te y no son capaces <strong>de</strong> respon<strong>de</strong>r a peticiones <strong>de</strong>l<br />

médico tales como “respire profundam<strong>en</strong>te".<br />

4) Pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> problemas múltiples <strong>de</strong> salud. Pue<strong>de</strong> ser difícil interpretar los síntomas<br />

<strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> múltiples problemas <strong>de</strong> salud. Por ello, para diagnosticar <strong>la</strong> causa<br />

<strong>de</strong> un síntoma, se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> conocer los efectos e interacciones <strong>de</strong> cualesquiera otros<br />

AAMR, 1992 29 M.A. Verdugo


problemas <strong>de</strong> salud que puedan existir, así como <strong>de</strong> los tratami<strong>en</strong>tos que se le están<br />

proporcionando.<br />

5) Influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> alteraciones previas. Muchas personas con <strong>retraso</strong> m<strong>en</strong>tal pue<strong>de</strong>n t<strong>en</strong>er<br />

alteraciones previas no re<strong>la</strong>cionadas con los síntomas que se están evaluando. En tales<br />

situaciones, se requiere una cuidadosa distinción <strong>en</strong>tre los efectos <strong>de</strong> alteraciones previas y<br />

los problemas <strong>de</strong> salud actuales.<br />

Una vez que se ha valorado a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te el estado <strong>de</strong> salud <strong>de</strong>l sujeto, se <strong>de</strong>be<br />

realizar el diagnóstico más preciso posible. En algunos casos requerirá realizar más <strong>de</strong><br />

uno. Cada diagnóstico <strong>de</strong>be ser listado separadam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> Dim<strong>en</strong>sión III propuesta,<br />

utilizándo códigos estandarizados tales como <strong>la</strong> C<strong>la</strong>sificación Internacional <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

Enfermeda<strong>de</strong>s (ICD) o <strong>la</strong> Terminología <strong>de</strong> Procedimi<strong>en</strong>tos habituales (CPT), para su<br />

correcta codificación. Si no exist<strong>en</strong> problemas <strong>de</strong> salud, o si exist<strong>en</strong> pot<strong>en</strong>cialida<strong>de</strong>s<br />

especiales (p. ej. capacida<strong>de</strong>s atléticas) <strong>de</strong>be indicarse igualm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> esta Dim<strong>en</strong>sión III y<br />

dado que no exist<strong>en</strong> códigos estandarizados para estos casos, <strong>de</strong>berá ser registrado <strong>en</strong><br />

forma narrativa.<br />

En cuanto a los aspectos etiológicos, <strong>la</strong> consi<strong>de</strong>ración <strong>de</strong> <strong>la</strong> etiología <strong>de</strong>l <strong>retraso</strong><br />

m<strong>en</strong>tal es un aspecto importante <strong>de</strong> <strong>la</strong> c<strong>la</strong>sificación por varias razones:<br />

1. La etiología pue<strong>de</strong> estar asociada a otros problemas <strong>de</strong> salud que influy<strong>en</strong> <strong>en</strong> el<br />

funcionami<strong>en</strong>to físico.<br />

2. La etiología, <strong>en</strong> algunos casos, pue<strong>de</strong> tratarse: un diagnóstico precoz pue<strong>de</strong><br />

permitir un tratami<strong>en</strong>to a<strong>de</strong>cuado y evitar o minimizar el <strong>retraso</strong> m<strong>en</strong>tal<br />

3. Es necesario contar con información epi<strong>de</strong>miológica para diseñar y evaluar<br />

programas <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción específicos.<br />

4. La comparación <strong>de</strong> individuos con <strong>retraso</strong> m<strong>en</strong>tal, con propósitos administrativos,<br />

<strong>de</strong> investigación o clínicos, <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> grupos lo más<br />

homogéneos posible, compuestos por individuos con iguales o simi<strong>la</strong>res<br />

etiologías.<br />

La c<strong>la</strong>sificación etiológica tradicional que dividía <strong>la</strong>s causas <strong>de</strong>l <strong>retraso</strong> m<strong>en</strong>tal <strong>en</strong> dos<br />

amplias categorías (<strong>retraso</strong> m<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> biológico y <strong>retraso</strong> m<strong>en</strong>tal <strong>de</strong>bido a<br />

<strong>de</strong>sv<strong>en</strong>tajas psicosociales), se ha visto refutada por un gran número <strong>de</strong> estudios que<br />

<strong>de</strong>muestran que más <strong>de</strong>l cincu<strong>en</strong>ta por ci<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los casos <strong>de</strong> <strong>retraso</strong> m<strong>en</strong>tal ti<strong>en</strong><strong>en</strong> más <strong>de</strong><br />

un factor causal posible. De ahí que actualm<strong>en</strong>te se adopte una perspectiva<br />

multidim<strong>en</strong>sional, ampliando los posibles factores causales <strong>en</strong> dos direcciones: tipos <strong>de</strong><br />

AAMR, 1992 30 M.A. Verdugo


factores y mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> aparición <strong>de</strong> los mismos. La primera vía contemp<strong>la</strong> cuatro grupos<br />

<strong>de</strong> factores causales: 1) Biomédicos: (p.ej. alteraciones g<strong>en</strong>éticas o malnutrición); 2)<br />

Sociales: (p.ej. capacidad <strong>de</strong> respuesta y estimu<strong>la</strong>ción por parte <strong>de</strong> los adultos); 3)<br />

Comportam<strong>en</strong>tales: (p. ej. abuso <strong>de</strong> sustancias por parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> madre); y, 4) Educativos:<br />

(p.ej. disponibilidad <strong>de</strong> apoyos educativos). La segunda dirección está re<strong>la</strong>cionada con el<br />

concepto <strong>de</strong> causalidad interg<strong>en</strong>eracional , <strong>en</strong>t<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do por tal, <strong>la</strong> influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> factores<br />

pres<strong>en</strong>tes durante una g<strong>en</strong>eración <strong>en</strong> <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te. Actualm<strong>en</strong>te, se consi<strong>de</strong>ra que estas<br />

influ<strong>en</strong>cias, consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> ambi<strong>en</strong>tes adversos, son reversibles y susceptibles <strong>de</strong><br />

prev<strong>en</strong>ción.<br />

La etiología no es un <strong>de</strong>stino: Un individuo pue<strong>de</strong> pres<strong>en</strong>tar una condición<br />

susceptible <strong>de</strong> causar <strong>retraso</strong> m<strong>en</strong>tal y, sin embargo, pres<strong>en</strong>tar un nivel <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>s<strong>en</strong>volvimi<strong>en</strong>to que no se <strong>en</strong>cuadre <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> este diagnóstico. Es importante realizar<br />

una evaluación psicosocial para i<strong>de</strong>ntificar posibles factores sociales, comportam<strong>en</strong>tales, y<br />

educativos que puedan estar ocasionados por o contribuir a <strong>la</strong> ocurr<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l <strong>retraso</strong><br />

m<strong>en</strong>tal. Des<strong>de</strong> una perspectiva interg<strong>en</strong>eracional es importante adquirir información sobre<br />

<strong>la</strong> historia social educativa y psicológica <strong>de</strong> los padres. Por su parte, el exam<strong>en</strong> físico<br />

pue<strong>de</strong> proporcionar evi<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> una c<strong>la</strong>ra etiología asociada con <strong>retraso</strong> m<strong>en</strong>tal, tal como<br />

el Síndrome <strong>de</strong> Down. Sin embargo, g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te no existe una c<strong>la</strong>ra etiología o alteración<br />

biomédica concreta. En estos casos es útil <strong>en</strong>umerar <strong>la</strong>s causas más probables (sin olvidar<br />

los factores psicosociales), realizando así un diagnóstico difer<strong>en</strong>cial <strong>de</strong>l problema,<br />

compuesto por hipótesis <strong>de</strong> causas posibles. Esto optimizará <strong>la</strong> probabilidad <strong>de</strong> realizar un<br />

diagnóstico correcto.<br />

En esta Dim<strong>en</strong>sión III se asume que el individuo ya ha sido diagnosticado <strong>de</strong> <strong>retraso</strong><br />

m<strong>en</strong>tal, conforme a <strong>la</strong> primera Dim<strong>en</strong>sión, por lo que el objetivo <strong>en</strong> este nivel <strong>de</strong>l proceso<br />

resi<strong>de</strong> <strong>en</strong> i<strong>de</strong>ntificar todos aquellos factores causales que puedan resultar operativos.<br />

Dim<strong>en</strong>sión IV: Consi<strong>de</strong>raciones ambi<strong>en</strong>tales<br />

Un importante aspecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> reconceptualización <strong>de</strong>l <strong>retraso</strong> m<strong>en</strong>tal resi<strong>de</strong> <strong>en</strong> su<br />

énfasis <strong>en</strong> <strong>la</strong>s caracteríticas ambi<strong>en</strong>tales que pue<strong>de</strong>n facilitar o impedir el crecimi<strong>en</strong>to,<br />

<strong>de</strong>sarrollo, bi<strong>en</strong>estar y satisfacción <strong>de</strong> <strong>la</strong> persona. Como se muestra <strong>en</strong> <strong>la</strong> figura 11.2, los<br />

<strong>en</strong>tornos saludables ti<strong>en</strong><strong>en</strong> tres características principales: proporcionan oportunida<strong>de</strong>s,<br />

fom<strong>en</strong>tan el bi<strong>en</strong>estar y promuev<strong>en</strong> <strong>la</strong> estabilidad (Schalock y Kiernan, 1990).<br />

AAMR, 1992 31 M.A. Verdugo


11.2 Características <strong>de</strong> un <strong>en</strong>torno saludable<br />

Aum<strong>en</strong>ta el<br />

bi<strong>en</strong>estar<br />

Fom<strong>en</strong>ta<br />

el crecimi<strong>en</strong>to<br />

y <strong>de</strong>sarrollo<br />

Proporciona oportunida<strong>de</strong>s<br />

Promueve <strong>la</strong><br />

Estabilidad<br />

Proporcionar a <strong>la</strong>s personas con <strong>retraso</strong> m<strong>en</strong>tal oportunida<strong>de</strong>s para estimu<strong>la</strong>r su<br />

<strong>de</strong>sarrollo y crecimi<strong>en</strong>to personal es uno <strong>de</strong> los objetivos más importantes. Para ello es<br />

necesario <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r, <strong>en</strong> ambi<strong>en</strong>tes integrados, servicios <strong>de</strong> apoyo a <strong>la</strong> educación, a <strong>la</strong><br />

vivi<strong>en</strong>da, al trabajo, y al ocio y tiempo libre. De esta forma se crean situaciones que<br />

favorec<strong>en</strong> <strong>la</strong> mejora <strong>de</strong> <strong>la</strong> satisfacción con <strong>la</strong> vida; s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> amistad, afecto, y<br />

pert<strong>en</strong><strong>en</strong>cia, prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones sociales; y s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> seguridad<br />

prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l autocontrol y control <strong>de</strong>l ambi<strong>en</strong>te. Un <strong>en</strong>torno óptimo <strong>de</strong>be ofrecer<br />

oportunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>: 1) compartir los lugares habituales que <strong>de</strong>fin<strong>en</strong> <strong>la</strong> vida <strong>en</strong> <strong>la</strong> comunidad;<br />

2) experim<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> autonomía, toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones y control; 3) apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r y llevar a cabo<br />

activida<strong>de</strong>s funcionales y significativas; 4) percibir que se ocupa un lugar válido <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

comunidad; y, 5) participar <strong>en</strong> <strong>la</strong> comunidad, sinti<strong>en</strong>do que se forma parte <strong>de</strong> una red<br />

social <strong>de</strong> familiares y amigos.<br />

Los factores ambi<strong>en</strong>tales más importantes re<strong>la</strong>cionados con el fom<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l bi<strong>en</strong>estar<br />

incluy<strong>en</strong>: el bi<strong>en</strong>estar físico (salud y seguridad personal); material, (confort material y<br />

seguridad económica); social (activida<strong>de</strong>s comunitarias y cívicas); estimu<strong>la</strong>ción y<br />

<strong>de</strong>sarrollo cognitivo; ocio y tiempo libre a<strong>de</strong>cuado; y trabajo interesante y remunerado.<br />

Un ambi<strong>en</strong>te óptimo <strong>de</strong>be ofrecer a<strong>de</strong>más estabilidad, <strong>de</strong>be ser un ambi<strong>en</strong>te predictible y<br />

susceptible <strong>de</strong> control. Esta estabilidad es importante para <strong>la</strong> mejora <strong>de</strong>l apr<strong>en</strong>dizaje y <strong>la</strong><br />

afiliación emocional, facilita <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> sistemas <strong>de</strong> apoyo social y reduce el estress.<br />

Para evaluar <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> estas características <strong>en</strong> un <strong>de</strong>terminado ambi<strong>en</strong>te es<br />

necesario observar a <strong>la</strong> persona <strong>en</strong> su ambi<strong>en</strong>te y respon<strong>de</strong>r a <strong>la</strong>s preguntas re<strong>la</strong>cionadas<br />

con lo que esa persona está haci<strong>en</strong>do, dón<strong>de</strong> lo está haci<strong>en</strong>do, con quién lo está haci<strong>en</strong>do y<br />

qué otra cosa <strong>de</strong>searía hacer o hacer “a<strong>de</strong>más <strong>de</strong>”. <strong>El</strong>lo requiere, asimismo, analizar <strong>la</strong><br />

educación, modo <strong>de</strong> vida y <strong>en</strong>tornos <strong>de</strong> empleo <strong>de</strong>l sujeto, para <strong>de</strong>terminar qué<br />

AAMR, 1992 32 M.A. Verdugo


caracteristicas <strong>de</strong>l <strong>en</strong>torno están facilitando o inhibi<strong>en</strong>do esos factores <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo y<br />

calidad <strong>de</strong> vida.<br />

En el CUadro 11.3 se muestran una serie <strong>de</strong> vías a través <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuáles se pue<strong>de</strong>n<br />

modificar los <strong>en</strong>tornos para aum<strong>en</strong>tar el s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>estar y estabilidad <strong>de</strong> una<br />

persona. Las suger<strong>en</strong>cias están organizadas alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> cuatro areas <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida: física,<br />

social, material y cognitiva.<br />

AAMR, 1992 33 M.A. Verdugo


Cuadro 11.3 Factores ambi<strong>en</strong>tales que aum<strong>en</strong>tan <strong>la</strong> s<strong>en</strong>sación <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>estar y <strong>de</strong><br />

estabilidad <strong>de</strong> una persona<br />

AREA DE LA VIDA FACTOR SUGERENCIAS PARA MAXIMIZAR<br />

FISICA Salud,<br />

estado<br />

físico,<br />

nutrición<br />

MATERIAL Hogar,<br />

posesiones,<br />

ingresos<br />

SOCIAL Pres<strong>en</strong>cia<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

comunidad<br />

COGNITIVA Desarrollo<br />

cognitivo<br />

Fu<strong>en</strong>te: Adaptado <strong>de</strong> Luckasson et al., 1992)<br />

Apoyos<br />

EL FACTOR<br />

- Salvaguardar <strong>la</strong> salud y estado físico <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

persona.<br />

- Asegurar unos a<strong>de</strong>cuados servicios médicos,<br />

oftalmológicos, estomatológicos, <strong>de</strong> terapia física<br />

y nutricionales<br />

- Permitir <strong>la</strong> posesión y control <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

pert<strong>en</strong><strong>en</strong>cias materiales personales.<br />

- Maximizar <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> ingresos disponible<br />

que está bajo el control <strong>de</strong> <strong>la</strong> persona.<br />

- Salvaguardar y promover <strong>la</strong> calidad física <strong>de</strong>l<br />

hogar<br />

- Promover <strong>la</strong> calidad y <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

posesiones <strong>de</strong> <strong>la</strong> persona<br />

- Promover el acceso a <strong>la</strong> comunidad, (ti<strong>en</strong>das,<br />

ocio y servicios educativos).<br />

- Fom<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un amplio número<br />

<strong>de</strong> amigos, miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia, colegas e<br />

iguales.<br />

- Permitir elecciones sobre el hogar,<br />

activida<strong>de</strong>s, posesiones.<br />

- Desarrol<strong>la</strong>r habilida<strong>de</strong>s básicas <strong>de</strong><br />

comunicación, capacida<strong>de</strong>s, auto-ayuda, y<br />

habilida<strong>de</strong>s sociales <strong>de</strong> ocio<br />

- Proporcionar estimu<strong>la</strong>ción, educación, y<br />

<strong>en</strong>tornos <strong>en</strong>riquecedores<br />

- Enseñar habilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones<br />

- Desarrol<strong>la</strong>r compet<strong>en</strong>cia y capacidad para<br />

elegir y tomar <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones<br />

Los apoyos se <strong>de</strong>fin<strong>en</strong> como todos aquellos recursos y estrategias que promuev<strong>en</strong><br />

los intereses y <strong>la</strong>s “causas” <strong>de</strong> individuos con o sin discapacida<strong>de</strong>s; que les capacitan<br />

para acce<strong>de</strong>r a recursos, información y re<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong> <strong>en</strong>tornos <strong>de</strong> trabajo y <strong>de</strong> vida<br />

integrados; y que increm<strong>en</strong>tan su inter<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia/in<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia, productividad,<br />

integración <strong>en</strong> <strong>la</strong> comunidad y satisfacción. Exist<strong>en</strong> varios modos <strong>de</strong> conceptualizar los<br />

tipos <strong>de</strong> apoyo. <strong>El</strong> mo<strong>de</strong>lo propuesto <strong>en</strong> <strong>la</strong> nueva <strong>de</strong>finición (Luckasson et al., 1992) vi<strong>en</strong>e<br />

recogido <strong>en</strong> <strong>la</strong> Figura 11.3:<br />

AAMR, 1992 34 M.A. Verdugo


AAMR, 1992 35 M.A. Verdugo


Los apoyos pue<strong>de</strong>n prov<strong>en</strong>ir <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes fu<strong>en</strong>tes, ya sea uno mismo (habilida<strong>de</strong>s,<br />

compet<strong>en</strong>cias, información...), otros (familia, amigos, compañeros), <strong>la</strong> tecnología (p.ej.<br />

ayudas técnicas), o los servicios (p.ej. <strong>de</strong> habilitación ). Su int<strong>en</strong>sidad y duración pue<strong>de</strong><br />

variar <strong>en</strong> función <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas, situaciones y mom<strong>en</strong>tos vitales. Deb<strong>en</strong> abarcar todas <strong>la</strong>s<br />

posibles facetas <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida <strong>de</strong> <strong>la</strong> persona (hogar, trabajo, comunidad y salud, <strong>en</strong>tre otras).<br />

Los resultados que se esperan obt<strong>en</strong>er <strong>de</strong> su utilización son, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> los ya expuestos:<br />

contribuir al <strong>de</strong>sarrollo personal, social y emocional, fortalecer <strong>la</strong> autoestima y s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong><br />

valía <strong>de</strong>l individuo y ofrecer oportunida<strong>de</strong>s para contribuir a <strong>la</strong> sociedad. <strong>El</strong> principal<br />

objetivo <strong>de</strong> estos apoyos es fom<strong>en</strong>tar una integración con éxito, <strong>de</strong> ahí que, siempre que<br />

sea posible, se recomi<strong>en</strong><strong>de</strong> utilizar apoyos naturales. No obstante, dado que se carece <strong>de</strong><br />

experi<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong> este tipo <strong>de</strong> apoyos, el manual propone una serie <strong>de</strong><br />

directrices para asegurar su eficacia. Estas son, <strong>en</strong>tre otras: 1) Los apoyos naturales han <strong>de</strong><br />

ocurrir <strong>en</strong> <strong>en</strong>tornos ordinarios e integrados; 2) han <strong>de</strong> llevarse a cabo fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te<br />

por individuos que trabajan, viv<strong>en</strong>, o juegan habitualm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> ese <strong>en</strong>torno; 3) han <strong>de</strong> ser<br />

individualizados; 4) <strong>de</strong>b<strong>en</strong> coordinarse a través <strong>de</strong> un responsable; 5) los resultados<br />

obt<strong>en</strong>idos han <strong>de</strong> someterse a una evaluación.<br />

Aplicaciones prácticas<br />

Implicaciones educativas<br />

La nueva <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> <strong>retraso</strong> m<strong>en</strong>tal ti<strong>en</strong>e c<strong>la</strong>ras implicaciones para <strong>la</strong>s prácticas<br />

educativas. A partir <strong>de</strong> estos mom<strong>en</strong>tos, se <strong>de</strong>staca <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> evaluar<br />

fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te el <strong>de</strong>sempeño actual <strong>de</strong>l estudiante, no su pot<strong>en</strong>cial. Los resultados <strong>de</strong><br />

esta evaluación <strong>de</strong>b<strong>en</strong> p<strong>la</strong>smarse <strong>en</strong> un perfil individualizado <strong>de</strong> los apoyos necesarios,<br />

indicando <strong>la</strong> int<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong> los mismos <strong>en</strong> cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s dim<strong>en</strong>siones. <strong>El</strong>lo requiere<br />

asumir unas funciones que van más allá <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estrictam<strong>en</strong>te educativas, tales como<br />

analizar el <strong>en</strong>torno (apoyos exist<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>la</strong> familia, comunidad...), para <strong>de</strong>terminar los<br />

apoyos más a<strong>de</strong>cuados a cada caso.<br />

Fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>, hasta ahora, prepon<strong>de</strong>rancia <strong>de</strong> una evaluación tradicional psicométrica,<br />

se aboga por una evaluación basada <strong>en</strong> <strong>la</strong> observación directa, <strong>en</strong> el juicio clínico, <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

interacción con el estudiante (p. ej. <strong>en</strong>trevistas) y <strong>en</strong> <strong>en</strong>trevistas con terceros (p. ej.<br />

educadores). Se rechaza <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s etiquetas diagnósticas tradicionales para<br />

<strong>de</strong>terminar el emp<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l estudiante, por consi<strong>de</strong>rar que ésto ha dado lugar a<br />

prácticas educativas tales como 1) emp<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>tos rígidos y a veces casi automáticos <strong>en</strong><br />

función <strong>de</strong>l CI; 2) refuerzo <strong>de</strong> juicios sobre <strong>la</strong> capacidad basados <strong>en</strong> el CI y <strong>en</strong> etiquetas<br />

perjudiciales (ej. educable, <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>able) que influy<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s expectativas <strong>de</strong> logro; 3)<br />

<strong>de</strong>cisiones <strong>de</strong> emp<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>to tomadas previas a <strong>la</strong> confección <strong>de</strong> programas educativos<br />

individualizados.<br />

AAMR, 1992 36 M.A. Verdugo


Y fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia a "ajustar" al estudiante a un lugar esco<strong>la</strong>r y un curriculum, se<br />

consi<strong>de</strong>ra fundam<strong>en</strong>tal <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r programas individualizados, <strong>de</strong>bi<strong>en</strong>do el equipo<br />

educativo asumir funciones tales como:<br />

1. Recoger y analizar información <strong>de</strong> evaluaciones multidisciplinares (habilida<strong>de</strong>s y<br />

limitaciones adaptativas, características y necesida<strong>de</strong>s físicas, médicas y psicológicas;<br />

pot<strong>en</strong>cialida<strong>de</strong>s y limitaciones ambi<strong>en</strong>tales).<br />

2. Traducir esos datos <strong>de</strong> evaluación a un perfil <strong>de</strong> apoyos necesarios para<br />

comp<strong>en</strong>sar, mejorar o superar <strong>la</strong> ejecución habitual <strong>de</strong> un estudiante <strong>en</strong> aquel<strong>la</strong>s áreas<br />

específicas don<strong>de</strong> existan car<strong>en</strong>cias.<br />

3. Desarrol<strong>la</strong>r p<strong>la</strong>nes (ej.. <strong>de</strong> transición, <strong>de</strong> educación) para <strong>de</strong>terminar cómo<br />

<strong>de</strong>berán ser proporcionados los servicios educativos o <strong>de</strong> otro tipo, cuando sea pertin<strong>en</strong>te<br />

al caso.<br />

4. Diseñar programas que incluyan al estudiante, <strong>en</strong> el mayor grado posible, <strong>de</strong>ntro<br />

<strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s educativas, sociales y recreativas con iguales sin discapacidad, y<br />

proporcionar los apoyos educativos que favorezcan una integración con éxito, evitando los<br />

programas segregados.<br />

5. Evaluar el progreso el individuo y realizar mejoras basándose <strong>en</strong>, al m<strong>en</strong>os, una<br />

evaluación anual, analizando igualm<strong>en</strong>te los servicios y apoyos que se están prestado y el<br />

grado <strong>de</strong> satisfacción <strong>de</strong>l estudiante y <strong>de</strong> su familia.<br />

Los perfiles <strong>de</strong> apoyo <strong>de</strong>b<strong>en</strong> <strong>de</strong>terminar los apoyos necesarios, <strong>en</strong> función <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

pot<strong>en</strong>cialida<strong>de</strong>s y limitaciones exist<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> el sujeto y <strong>en</strong> su <strong>en</strong>torno. La evaluación <strong>de</strong> los<br />

apoyos necesarios requerirá a m<strong>en</strong>udo métodos prácticos, informales y referidos a un<br />

criterio, más que formales y basados <strong>en</strong> una norma. Una evaluación que pret<strong>en</strong>da servir<br />

para diseñar un programa efectivo, individualizado y educativo ha <strong>de</strong> ser, necesariam<strong>en</strong>te,<br />

informal, continuada y multifacética, y ha <strong>de</strong> contemp<strong>la</strong>r <strong>la</strong> recogida y análisis <strong>de</strong> datos<br />

prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes vías. Los métodos <strong>de</strong> evaluación incluy<strong>en</strong>: a) interacción con el<br />

estudiante; b) observación directa; c) <strong>en</strong>trevistas con los proveedores <strong>de</strong> cuidado; d)<br />

<strong>en</strong>trevistas y observaciones para evaluar <strong>la</strong> actividad <strong>de</strong>l estudiante, así como sus<br />

prefer<strong>en</strong>cias y su capacidad para <strong>de</strong>cidir o elegir; y, e) técnicas alternativas para evaluar<br />

los progresos. Asimismo, se han <strong>de</strong> evaluar los efectos <strong>de</strong> los apoyos proporcionados.<br />

Los apoyos <strong>de</strong>b<strong>en</strong> permitir un avance y mejora <strong>de</strong> <strong>la</strong> integración esco<strong>la</strong>r y<br />

coher<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te con esta i<strong>de</strong>a, se aconseja <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong> apoyos naturales, m<strong>en</strong>os<br />

intrusivos y más eficaces. Se insiste <strong>en</strong> <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> incluir al estudiante, <strong>en</strong> el mayor<br />

AAMR, 1992 37 M.A. Verdugo


grado posible, <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s educativas, sociales y recreativas con iguales sin<br />

discapacidad, evitando los programas segregados.<br />

Uno <strong>de</strong> los principales apoyos que se han <strong>de</strong> proporcionar a nivel esco<strong>la</strong>r consiste<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s adaptaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> instrucción y <strong>de</strong>l curriculum. Ambas son críticas para el éxito <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> integración esco<strong>la</strong>r. Los programas esco<strong>la</strong>res que no está individualizados para reflejar<br />

<strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l estudiante pue<strong>de</strong>n caer <strong>en</strong> versiones repetitivas o "diluidas" <strong>de</strong>l<br />

curriculum ordinario.<br />

La AAMR expone una serie <strong>de</strong> directrices para <strong>la</strong> mejora <strong>de</strong> los <strong>en</strong>foques <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>señanza/apr<strong>en</strong>dizaje. Así, <strong>la</strong>s "mejores prácticas" indican que cuando se <strong>en</strong>señan<br />

habilida<strong>de</strong>s integradas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s rutinas funcionales, más que ais<strong>la</strong>das, los estudiantes con<br />

<strong>retraso</strong> m<strong>en</strong>tal muestran t<strong>en</strong>er una mayor g<strong>en</strong>eralización y ret<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> habilida<strong>de</strong>s. Más<br />

que p<strong>la</strong>nificar <strong>la</strong> instrucción <strong>en</strong> bloques discretos, es necesario <strong>en</strong>señar <strong>la</strong>s habilida<strong>de</strong>s<br />

incluidas naturalm<strong>en</strong>te <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> unas activida<strong>de</strong>s rutinarias. Este principio <strong>de</strong> instrucción<br />

integrada se aplica también a <strong>la</strong> provisión <strong>de</strong> servicios llevada a cabo por fisioterapeutas,<br />

logopedas o terapeutas ocupacionales. Durante los años iniciales (preesco<strong>la</strong>r y primaria),<br />

se <strong>de</strong>be primar <strong>la</strong> inclusión pl<strong>en</strong>a <strong>en</strong> <strong>la</strong>s c<strong>la</strong>ses ordinarias, realizando <strong>la</strong>s adaptaciones<br />

curricu<strong>la</strong>res necesarias. Cuanto mayor sea el estudiante, cobra más importancia el<br />

<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> habilida<strong>de</strong>s <strong>la</strong>borales, habilida<strong>de</strong>s académicas funcionales y habilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

vida in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te. Y, <strong>en</strong> este s<strong>en</strong>tido, <strong>en</strong> <strong>la</strong> medida que sea necesario, se consi<strong>de</strong>ra como<br />

una opción válida <strong>la</strong> instrucción individualizada fuera <strong>de</strong>l contexto <strong>de</strong>l grupo <strong>de</strong> iguales.<br />

Servicios sociales para adultos<br />

La <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> <strong>retraso</strong> m<strong>en</strong>tal, con su especificación <strong>de</strong> habilida<strong>de</strong>s adaptativas, <strong>la</strong><br />

primacía que conce<strong>de</strong> al <strong>en</strong>torno y con su énfasis <strong>en</strong> los apoyos individuales, p<strong>la</strong>ntea retos<br />

importantes para el sistema <strong>de</strong> prestación <strong>de</strong> servicios para adultos dando lugar a un<br />

<strong>cambio</strong> <strong>de</strong> <strong>paradigma</strong> y a una re<strong>de</strong>finición <strong>de</strong> los servicios hacia un mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> apoyos<br />

funcionales. <strong>El</strong> nuevo <strong>paradigma</strong> constituye una tercera fase <strong>en</strong> <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong> los<br />

servicios para individuos con <strong>retraso</strong> m<strong>en</strong>tal. La institucionalización y segregación y, más<br />

reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> <strong>de</strong>sinstitucionalización han <strong>de</strong>sembocado <strong>en</strong> una consi<strong>de</strong>ración <strong>de</strong> estas<br />

personas como ciudadanos <strong>de</strong> pl<strong>en</strong>o <strong>de</strong>recho <strong>en</strong> <strong>la</strong> comunidad. Estos <strong>cambio</strong>s llevan a su<br />

vez a <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> re<strong>de</strong>finir los servicios prestados.<br />

La prestación <strong>de</strong> servicios se concibe como un continuo, asumi<strong>en</strong>do así el principio<br />

<strong>de</strong> un <strong>en</strong>torno lo m<strong>en</strong>os restrictivo posible, y como un complem<strong>en</strong>to ante <strong>la</strong> insufici<strong>en</strong>cia o<br />

ina<strong>de</strong>cuación <strong>de</strong> los apoyos naturales exist<strong>en</strong>tes. Se insiste <strong>en</strong> <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> coordinar<br />

los servicios, facilitando <strong>la</strong> continuidad y acceso a servicios g<strong>en</strong>erales y, cuando sea<br />

AAMR, 1992 38 M.A. Verdugo


necesario, a servicios especializados (ej. opciones <strong>de</strong> empleo integrado, vivi<strong>en</strong>da asistida,<br />

apoyos <strong>de</strong> respiro para <strong>la</strong> familia, <strong>en</strong>tre otros). La provisión <strong>de</strong> servicios <strong>de</strong>be<br />

complem<strong>en</strong>tar a los apoyos naturales y fom<strong>en</strong>tar el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> habilida<strong>de</strong>s adaptativas.<br />

La Definición, C<strong>la</strong>sificación y Sistemas <strong>de</strong> Apoyos actual supone una<br />

reconceptualización <strong>de</strong>l proceso <strong>de</strong> toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones. Así, los servicios <strong>de</strong>b<strong>en</strong> tomar tres<br />

conjuntos específicos <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones: a) diagnóstico <strong>de</strong> <strong>retraso</strong> m<strong>en</strong>tal; b) c<strong>la</strong>sificación y<br />

<strong>de</strong>scripción; y, c) <strong>de</strong>terminación <strong>de</strong> los sistemas <strong>de</strong> apoyo. Estas tres <strong>de</strong>cisiones se han <strong>de</strong><br />

realizar tomando como refer<strong>en</strong>cia <strong>la</strong>s cuatro Dim<strong>en</strong>siones p<strong>la</strong>nteadas. Fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> noción<br />

<strong>de</strong> déficits <strong>de</strong>l individuo, el peso se sitúa <strong>en</strong> <strong>la</strong>s pot<strong>en</strong>cialida<strong>de</strong>s y capacida<strong>de</strong>s, <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

posibilidad <strong>de</strong> increm<strong>en</strong>tar el funcionami<strong>en</strong>to adaptativo, <strong>en</strong> <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> un <strong>en</strong>torno<br />

normalizado, y <strong>en</strong> <strong>la</strong> provisión <strong>de</strong> servicios individualizados y apropiados a <strong>la</strong> edad. Se<br />

insiste <strong>en</strong> <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> buscar "<strong>en</strong>tornos comunitarios típicos para los iguales <strong>en</strong> edad al<br />

individuo" y se consi<strong>de</strong>ra que <strong>la</strong> comunidad, y por tanto <strong>la</strong> familia, constituye el <strong>en</strong>torno<br />

más natural para individuos con <strong>retraso</strong> m<strong>en</strong>tal. Los apoyos a <strong>la</strong>s familias se sigu<strong>en</strong><br />

lógicam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> esta conceptualización.<br />

Dado que el diagnóstico <strong>de</strong> <strong>retraso</strong> m<strong>en</strong>tal <strong>de</strong>scansa <strong>en</strong> <strong>la</strong> evaluación <strong>de</strong> habilida<strong>de</strong>s<br />

adaptativas, <strong>la</strong> especificación <strong>de</strong> habilida<strong>de</strong>s adaptativas sirve para dar un mayor peso a<br />

éstas fr<strong>en</strong>te al funcionami<strong>en</strong>to intelectual para <strong>de</strong>terminar los servicios más a<strong>de</strong>cuados para<br />

cada persona. Otra <strong>de</strong> <strong>la</strong>s repercusiones <strong>de</strong>l énfasis <strong>en</strong> <strong>la</strong>s habilida<strong>de</strong>s adaptativas y <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

importancia que se conce<strong>de</strong> al juicio clínico es <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> contar con profesionales<br />

expertos. Se insiste <strong>en</strong> <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> formar a los profesionales, <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ndo <strong>en</strong> ellos<br />

un cuerpo <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>tos sobre habilida<strong>de</strong>s adaptativas.<br />

<strong>El</strong> <strong>en</strong>torno es también objeto <strong>de</strong> una reconsi<strong>de</strong>ración y análisis. Los contextos<br />

pres<strong>en</strong>tes y los <strong>en</strong>tornos óptimos para el individuo han <strong>de</strong> ser evaluados basándose <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

medida <strong>en</strong> que éstos facilitan <strong>la</strong> integración <strong>en</strong> <strong>la</strong> comunidad. <strong>El</strong> concepto <strong>de</strong> comunidad<br />

está inextricablem<strong>en</strong>te incluido <strong>en</strong> <strong>la</strong> nueva <strong>de</strong>finición <strong>retraso</strong> m<strong>en</strong>tal. La comunidad se<br />

pres<strong>en</strong>ta como el único contexto significativo <strong>en</strong> el cual hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>retraso</strong> m<strong>en</strong>tal. <strong>El</strong> <strong>retraso</strong><br />

m<strong>en</strong>tal, como diagnóstico, ha pasado <strong>de</strong> ser una <strong>de</strong>scripción <strong>de</strong>l funcionami<strong>en</strong>to individual<br />

a constituir un diagnóstico que sólo pue<strong>de</strong> ser realizado <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l contexto <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

comunidad.<br />

En cuanto a <strong>la</strong> int<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong> los apoyos necesarios, <strong>la</strong> severidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> discapacidad<br />

ha sido excluida <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición y, por tanto, el nivel <strong>de</strong> funcionami<strong>en</strong>to intelectual ya no<br />

ha <strong>de</strong> servir para <strong>de</strong>terminar <strong>la</strong>s limitaciones exist<strong>en</strong>tes ni el acceso a un tipo concreto <strong>de</strong><br />

servicios, o contextos comunitarios. Por el contrario, <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición agrupa servicios por<br />

niveles o int<strong>en</strong>sida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> apoyo y reduce <strong>la</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia a <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r servicios o programas<br />

creados para individuos con un nivel <strong>de</strong> funcionami<strong>en</strong>to concreto. Esto disminuye <strong>la</strong><br />

AAMR, 1992 39 M.A. Verdugo


posibilidad <strong>de</strong> que se produzcan bloqueos o rupturas <strong>en</strong>tre servicios y fom<strong>en</strong>ta <strong>la</strong><br />

transición <strong>de</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> al trabajo.<br />

<strong>El</strong> apoyo individual ofrecido para superar <strong>la</strong>s limitaciones <strong>en</strong> habilida<strong>de</strong>s adaptativas<br />

es crucial <strong>en</strong> <strong>la</strong> nueva conceptualización <strong>de</strong>l <strong>retraso</strong> m<strong>en</strong>tal. Este pue<strong>de</strong> t<strong>en</strong>er lugar <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

familia, <strong>en</strong> otros significativos y <strong>en</strong> proveedores <strong>de</strong> servicios públicos o privados. <strong>El</strong><br />

<strong>paradigma</strong> <strong>de</strong> apoyo sustituye <strong>la</strong> confianza <strong>de</strong>positada <strong>en</strong> los programas don<strong>de</strong> los<br />

individuos se v<strong>en</strong> forzados a "ajustarse" a los servicios exist<strong>en</strong>tes, por una prestación <strong>de</strong><br />

servicios más individualizada u ori<strong>en</strong>tada al consumidor. Se consi<strong>de</strong>ra que <strong>la</strong> mejora <strong>en</strong> el<br />

funcionami<strong>en</strong>to y, por tanto, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s habilida<strong>de</strong>s adaptativas, pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

continuada provisión <strong>de</strong> apoyos exist<strong>en</strong>tes que haga posible <strong>la</strong> extinción gradual <strong>de</strong><br />

apoyos más int<strong>en</strong>sivos hacia apoyos m<strong>en</strong>os int<strong>en</strong>sivos. Para ello es fundam<strong>en</strong>tal mant<strong>en</strong>er<br />

un <strong>en</strong>foque c<strong>en</strong>trado <strong>en</strong> el individuo y no <strong>en</strong> los "grupos" o "tipos" <strong>de</strong> cli<strong>en</strong>tes y contar<br />

con mecanismos tales como <strong>la</strong> coordinación <strong>de</strong> servicios.<br />

EL FUTURO INMEDIATO<br />

La <strong>de</strong>finición adoptada por <strong>la</strong> Asociación Americana sobre Retraso M<strong>en</strong>tal es<br />

reconocida ampliam<strong>en</strong>te por su novedad y oportunidad <strong>en</strong> el mom<strong>en</strong>to actual. Lo que no<br />

obsta para que haya g<strong>en</strong>erado ya un cierto <strong>de</strong>bate sobre su a<strong>de</strong>cuación, sus implicaciones,<br />

y sobre sus posibles alternativas (Borthwick-Duffy, 1994; Dybwad y Taylor, 1994;<br />

Gre<strong>en</strong>span, 1994; Jacobson, 1994; Jacobson y Mulick, 1992; MacMil<strong>la</strong>n, Gresham y<br />

Siperstein, 1993). Las críticas c<strong>en</strong>trales y mejor argum<strong>en</strong>tadas a <strong>la</strong> nueva <strong>concepción</strong> se<br />

c<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> (MacMil<strong>la</strong>n, Gresham y Siperstein, 1993):<br />

1) La adopción <strong>de</strong>l criterio <strong>de</strong> 75 puntos <strong>de</strong> C.I. -que pue<strong>de</strong>n llegar hasta 80 puntos<br />

con <strong>la</strong> consi<strong>de</strong>ración <strong>de</strong>l error estandard <strong>de</strong> <strong>la</strong> medida <strong>en</strong> algunos tests- para establecer el<br />

límite <strong>en</strong>tre una persona con o sin <strong>retraso</strong> m<strong>en</strong>tal va a significar que muchas más personas<br />

van a ser diagnosticadas como tales. Por tanto, se va a estigmatizar a un nutrido porc<strong>en</strong>taje<br />

<strong>de</strong> personas que pert<strong>en</strong>ec<strong>en</strong> al núcleo más alto <strong>de</strong>l grupo, y que previam<strong>en</strong>te no eran<br />

consi<strong>de</strong>radas retrasados m<strong>en</strong>tales;<br />

2) La nueva <strong>concepción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s habilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> adaptación fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> conducta<br />

adaptativa ignora aspectos <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas, contribuy<strong>en</strong>do a una mayor falta<br />

<strong>de</strong> fiabilidad <strong>en</strong> el proceso diagnóstico. Por otro <strong>la</strong>do, <strong>la</strong> selección <strong>de</strong> <strong>la</strong>s 10 áreas <strong>de</strong><br />

habilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> adaptación no está empíricam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>rivada, no existi<strong>en</strong>do estudios <strong>de</strong><br />

análisis factorial que vali<strong>de</strong>n <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia e in<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> esos diez dominios.<br />

3) <strong>El</strong> fracaso <strong>de</strong> <strong>la</strong> nueva <strong>de</strong>finición <strong>en</strong> reconocer difer<strong>en</strong>tes subtipos <strong>de</strong> individuos<br />

con <strong>retraso</strong> m<strong>en</strong>tal parece un paso hacia atrás <strong>en</strong> los esfuerzos para compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r el <strong>retraso</strong><br />

AAMR, 1992 40 M.A. Verdugo


m<strong>en</strong>tal. Por un <strong>la</strong>do, existe cierta correspon<strong>de</strong>ncia <strong>en</strong>tre los anteriores niveles <strong>de</strong> <strong>retraso</strong><br />

(ligero, medio, severo y profundo) y los nuevos niveles <strong>de</strong> apoyo (intermit<strong>en</strong>te, limitado,<br />

ext<strong>en</strong>so y g<strong>en</strong>eralizado), por lo que no parece t<strong>en</strong>er s<strong>en</strong>tido el <strong>cambio</strong>. Por otro <strong>la</strong>do, el<br />

nuevo sistema es m<strong>en</strong>os preciso y fiable que el que reemp<strong>la</strong>za. Esto, obliga a esperar el<br />

<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> instrum<strong>en</strong>tos para evaluar los niveles <strong>de</strong> apoyos igual que <strong>de</strong>bemos esperar<br />

nuevos tests <strong>de</strong> habilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> adaptación.<br />

Jacobson (1994) dice que <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición ti<strong>en</strong>e un carácter más sociopolítico que<br />

psicobiológico, habiéndose <strong>de</strong>finido el <strong>retraso</strong> m<strong>en</strong>tal <strong>en</strong> términos compatibles con <strong>la</strong><br />

metamorfosis <strong>de</strong>l rol <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas con discapacidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> cultura occi<strong>de</strong>ntal. De esa<br />

manera se ha ganado <strong>en</strong> conci<strong>en</strong>cia social, pero se ha perdido <strong>en</strong> fundam<strong>en</strong>tación ci<strong>en</strong>tífica.<br />

Borthwick-Duffy (1994) insiste <strong>en</strong> <strong>la</strong>s dificulta<strong>de</strong>s para medir <strong>la</strong> conducta adaptativa por <strong>la</strong><br />

falta <strong>de</strong> vali<strong>de</strong>z <strong>de</strong> constructo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes áreas, y concluye que estando <strong>la</strong><br />

reconceptualización <strong>de</strong>l <strong>retraso</strong> m<strong>en</strong>tal todavía <strong>en</strong> transición hubiera sido más oportuno<br />

actualizar <strong>la</strong> anterior <strong>de</strong>finición y esperar a un mayor cons<strong>en</strong>so para cambiar el <strong>paradigma</strong>.<br />

Gre<strong>en</strong>span (1994) analiza <strong>la</strong> controversia originada por <strong>la</strong> nueva <strong>de</strong>finición como lógica<br />

dada <strong>la</strong> magnitud <strong>de</strong>l <strong>cambio</strong> propuesto y subraya que el nuevo <strong>paradigma</strong> respon<strong>de</strong> a <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>nominada revolución <strong>de</strong> los apoyos: "se ve <strong>la</strong> discapacidad <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

necesida<strong>de</strong>s re<strong>la</strong>tivas <strong>de</strong> apoyos para <strong>de</strong>sempeñar diversos roles sociales prefer<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te<br />

que <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> <strong>la</strong> compet<strong>en</strong>cia/incompet<strong>en</strong>cia re<strong>la</strong>tiva <strong>de</strong> un individuo para <strong>de</strong>sempeñar<br />

esos roles" (p. 547).<br />

En anteriores ocasiones <strong>la</strong>s propuestas <strong>de</strong> <strong>la</strong> AAMR fueron asumidas rapidam<strong>en</strong>te<br />

por <strong>la</strong> Organización Mundial <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud y por <strong>la</strong> Asociación Americana <strong>de</strong> Psiquiatría <strong>en</strong><br />

sus respectivos sistemas y manuales <strong>de</strong> c<strong>la</strong>sificación <strong>de</strong> los trastornos m<strong>en</strong>tales. Dada <strong>la</strong><br />

amplia aceptación internacional y multiprofesional <strong>de</strong> esas propuestas, <strong>la</strong> difusión y<br />

aceptación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> <strong>la</strong> AAMR alcanzó niveles muy altos. Esta vez, <strong>la</strong> tarea será<br />

más ardua que <strong>en</strong> anteriores ocasiones. De hecho, ya se ha publicado un artículo<br />

(MacMil<strong>la</strong>n, Gresham y Siperstein, 1993) proponi<strong>en</strong>do que <strong>en</strong> lugar <strong>de</strong> <strong>la</strong> nueva <strong>de</strong>finición<br />

se mant<strong>en</strong>ga <strong>la</strong> que adopte el DSM-IV <strong>de</strong> <strong>la</strong> Asociación Americana <strong>de</strong> Psiquiatría, el cual<br />

está punto <strong>de</strong> salir y parece que manti<strong>en</strong>e un esquema simi<strong>la</strong>r al <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>finiciones<br />

anteriores <strong>de</strong> <strong>la</strong> AAMR.<br />

Des<strong>de</strong> una perspectiva más amplia y positiva que <strong>la</strong> reflejada por <strong>la</strong>s críticas, parece<br />

que algunas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s aportaciones más novedosas <strong>de</strong> <strong>la</strong> nueva <strong>de</strong>finición como son <strong>la</strong><br />

<strong>concepción</strong> <strong>de</strong>l <strong>retraso</strong> m<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> modo interactivo con el ambi<strong>en</strong>te, su <strong>en</strong>foque<br />

multidim<strong>en</strong>sional <strong>de</strong> <strong>la</strong> evaluación e interv<strong>en</strong>ción, el análisis <strong>de</strong> los tipos e int<strong>en</strong>sida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

apoyos, y el <strong>de</strong>sm<strong>en</strong>uzami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s habilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> adaptación social influirán<br />

<strong>de</strong>cisivam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong>s concepciones futuras <strong>de</strong> otros tipos <strong>de</strong> discapacidad. La dirección<br />

apuntada por <strong>la</strong> nueva <strong>de</strong>finición no cabe duda que va <strong>en</strong> consonancia con <strong>la</strong>s<br />

AAMR, 1992 41 M.A. Verdugo


modificaciones que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> perspectivas prácticas hay que acometer a <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> <strong>de</strong>finir y<br />

c<strong>la</strong>sificar esas <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cias o discapacida<strong>de</strong>s. La propuesta <strong>de</strong> <strong>la</strong> AAMR se pue<strong>de</strong> calificar<br />

<strong>de</strong> pionera <strong>en</strong> este s<strong>en</strong>tido.<br />

La propuesta significa un giro tan radical <strong>de</strong> <strong>la</strong>s concepciones anteriores que<br />

originará más <strong>de</strong>bate y cierta dificultad para su aceptación inmediata. Los <strong>cambio</strong>s<br />

propuestos requier<strong>en</strong> tiempo, así como también requerirán ciertas modificaciones <strong>en</strong> base a<br />

<strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia que se vaya obt<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do. Los gran<strong>de</strong>s <strong>cambio</strong>s siempre han originado<br />

resist<strong>en</strong>cia (Gre<strong>en</strong>span, 1994). No obstante, <strong>la</strong> dirección escogida parece <strong>la</strong> a<strong>de</strong>cuada <strong>en</strong><br />

función <strong>de</strong> <strong>la</strong>s t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias <strong>de</strong> los últimos años, y no cabe duda que es <strong>la</strong> <strong>concepción</strong> <strong>de</strong>l<br />

<strong>retraso</strong> m<strong>en</strong>tal hoy y <strong>en</strong> el futuro inmediato. De acuerdo con Naisbitt (1982; citado por<br />

Bruininks, 1991) <strong>en</strong> su libro sobre <strong>la</strong>s Megat<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias, "el camino más fiable para<br />

anticipar el futuro es <strong>en</strong>t<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do el pres<strong>en</strong>te" pues "<strong>la</strong>s t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias, como los caballos, son<br />

más fáciles <strong>de</strong> conducir <strong>en</strong> <strong>la</strong> dirección que el<strong>la</strong>s ya están tomando" (pp. 2,9). Las<br />

t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias actuales optan con c<strong>la</strong>ridad por <strong>la</strong> integración educativa, <strong>la</strong> inclusión, los<br />

<strong>en</strong>foques basados <strong>en</strong> <strong>la</strong> comunidad, el empleo competitivo y con apoyo, <strong>la</strong> vivi<strong>en</strong>da <strong>en</strong><br />

pisos o resi<strong>de</strong>ncias muy pequeñas, <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas con <strong>retraso</strong> m<strong>en</strong>tal y<br />

sus familias <strong>en</strong> los procesos <strong>de</strong> evaluación y tratami<strong>en</strong>to y <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>cisiones sobre su vida,<br />

<strong>la</strong> integración social, <strong>la</strong> evaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong> eficacia <strong>de</strong> los servicios, <strong>la</strong> mejora <strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong><br />

vida, y otras simi<strong>la</strong>res.<br />

Lograr un <strong>de</strong>sarrollo a<strong>de</strong>cuado <strong>de</strong> esas t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias apuntadas es una tarea díficil que<br />

requerirá el esfuerzo conjunto <strong>de</strong> los distintos colectivos implicados: <strong>la</strong>s personas con<br />

<strong>retraso</strong> m<strong>en</strong>tal, sus familias, los profesionales y <strong>la</strong>s personas que <strong>de</strong>sempeñan puestos <strong>de</strong><br />

responsabilidad política o administrativa <strong>en</strong> el sector público o <strong>de</strong> responsabilidad social <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>s organizaciones no gubernam<strong>en</strong>tales. Se necesita el empuje personal, <strong>la</strong> financiación, <strong>la</strong><br />

p<strong>la</strong>nificación, <strong>la</strong> estimu<strong>la</strong>ción e inc<strong>en</strong>tivación, y <strong>la</strong> evaluación <strong>de</strong> experi<strong>en</strong>cias innovadoras y<br />

mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción para contribuir significativam<strong>en</strong>te a los <strong>cambio</strong>s que se avecinan. Los<br />

tiempos actuales pres<strong>en</strong>tan nuevas realida<strong>de</strong>s que requier<strong>en</strong> nuevos retos. A aquel<strong>la</strong>s<br />

personas involucradas <strong>en</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción al colectivo <strong>de</strong> personas con <strong>retraso</strong> m<strong>en</strong>tal<br />

correspon<strong>de</strong> poner <strong>en</strong> marcha esas transformaciones. Será <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia acumu<strong>la</strong>da <strong>en</strong><br />

base a los nuevos p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>tos <strong>la</strong> que ori<strong>en</strong>tará los <strong>cambio</strong>s futuros a realizar <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>concepción</strong> y <strong>de</strong>finición hoy p<strong>la</strong>nteadas, y <strong>en</strong> <strong>de</strong>finitiva <strong>en</strong> <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r-at<strong>en</strong><strong>de</strong>r a<br />

<strong>la</strong>s personas con <strong>retraso</strong> m<strong>en</strong>tal <strong>en</strong> el futuro.<br />

BIBLIOGRAFIA<br />

B<strong>en</strong>e<strong>de</strong>t, M.J. (1991). Procesos cognitivos <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cia m<strong>en</strong>tal. Concepto,<br />

evaluación y bases para <strong>la</strong> interv<strong>en</strong>ción. Madrid: Pirámi<strong>de</strong>.<br />

AAMR, 1992 42 M.A. Verdugo


Borthwick-Duffy, S. (1994). Review of "M<strong>en</strong>tal Retardation: Definition, C<strong>la</strong>ssification,<br />

and systems of supports". American Journal of M<strong>en</strong>tal Retardation, 98, 541-544.<br />

Bruininks, R.H. (1991). Presi<strong>de</strong>ntial address 1991. M<strong>en</strong>tal Retardation: New realities,<br />

new chall<strong>en</strong>ges. M<strong>en</strong>tal Retardation, 29(5), 239-251.<br />

C<strong>la</strong>us<strong>en</strong>, J.A. (1967). M<strong>en</strong>tal <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cy: Developm<strong>en</strong>t of a concept. American Journal<br />

of M<strong>en</strong>tal Defici<strong>en</strong>cy, 71, 727-745.<br />

Dickie, R.F. (1982). Still crazy after all those years: Another look at the question of<br />

<strong>la</strong>beling and non-categorical conceptions of exceptional childr<strong>en</strong>. Education and<br />

Treatm<strong>en</strong>t of Childr<strong>en</strong>, 5, 355-363.<br />

Doll, E.A. (1941). The ess<strong>en</strong>tials of an inclusive concept of m<strong>en</strong>tal <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cy.<br />

American Journal of M<strong>en</strong>tal Defici<strong>en</strong>cy, 46, 214-219.<br />

Doll, E.A. (1953). The measurem<strong>en</strong>t of social compet<strong>en</strong>ce. Washington: Educational<br />

publishers inc.<br />

Dybwad, G. y Taylor, S.J. (1994). Introduction to Burton B<strong>la</strong>tt's 1977 thoughts.<br />

M<strong>en</strong>tal Retardation, 32, 70.<br />

Fierro, A. (1984) Mo<strong>de</strong>los psicológicos <strong>de</strong> análisis <strong>de</strong>l <strong>retraso</strong> m<strong>en</strong>tal. Papeles <strong>de</strong>l<br />

Colegio <strong>de</strong> Psicólogos, 4, 4-10.Gal<strong>la</strong>gher, J.J. (1976). The sacred and profane use<br />

of <strong>la</strong>beling. M<strong>en</strong>tal Retardation, 14, 2-3.<br />

Ford, A., Scnorr, R., Meyer, L., Davern, L., B<strong>la</strong>ck, J. y Dempsey, P. (1989). The<br />

Syracuse community-refer<strong>en</strong>ced curriculum gui<strong>de</strong> for stu<strong>de</strong>nts with mo<strong>de</strong>rate and<br />

severe disabilities. Baltimore: Brooks.<br />

Gal<strong>la</strong>gher, J.J. (1976). The acred and profane use of <strong>la</strong>beling. M<strong>en</strong>tal Retardation, 14,<br />

2-3.<br />

Gre<strong>en</strong>span, S. (1994). Review of "M<strong>en</strong>tal Retardation: Definition, C<strong>la</strong>ssification, and<br />

systems of supports". American Journal of M<strong>en</strong>tal Retardation, 98, 544-549.<br />

Grossman, H.J. (Ed.) (1973). Manual on terminology and c<strong>la</strong>ssification in m<strong>en</strong>tal<br />

retardation. Washington, D.C.: American Association on M<strong>en</strong>tal Defici<strong>en</strong>cy.<br />

Grossman, H.J. (Ed.) (1977). Manual on terminology and c<strong>la</strong>ssification (Rev. ed.).<br />

Washington, D.C.: American Association on M<strong>en</strong>tal Defici<strong>en</strong>cy.<br />

Grossman, H.J. (1983). C<strong>la</strong>ssification in m<strong>en</strong>tal retardation. (3rd rev.). Washington,<br />

D.C.: American Association on M<strong>en</strong>tal Defici<strong>en</strong>cy.<br />

Halpern, A. (1968). A note on C<strong>la</strong>us<strong>en</strong>'s call for a psychometric <strong>de</strong>finition of m<strong>en</strong>tal<br />

<strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cy. American Journal of M<strong>en</strong>tal Defici<strong>en</strong>cy, 72, 948-949.<br />

Heber, R. (1959). A manual on terminology and c<strong>la</strong>ssification in m<strong>en</strong>tal retardation.<br />

American Journal of M<strong>en</strong>tal Defici<strong>en</strong>cy, 65, 499-500.<br />

Heber, R. (1961). Modifications in the manual on terminology and c<strong>la</strong>ssification in<br />

m<strong>en</strong>tal retardation. American Journal of M<strong>en</strong>tal Defici<strong>en</strong>cy, 56, Monograph<br />

Supplem<strong>en</strong>t (Rev.).<br />

Hobbs, N. (1975). The futures of childr<strong>en</strong>. San Francisco, California: Jossey-Bass.<br />

AAMR, 1992 43 M.A. Verdugo


Jacobson, J.W. (1994). Review of "M<strong>en</strong>tal Retardation: Definition, C<strong>la</strong>ssification, and<br />

systems of supports". American Journal of M<strong>en</strong>tal Retardation, 98, 539-541.<br />

Jacobson, J.W. y Mulick, J.A. (1992). A new <strong>de</strong>finition of m<strong>en</strong>tally retar<strong>de</strong>d or a new<br />

<strong>de</strong>finition of practice. Psychology in M<strong>en</strong>tal Retardation and Developm<strong>en</strong>tal<br />

Disabilities, 18(2), 9-14.<br />

Kanner, L. (1957). Child psychiatry (3rd. ed.). Illinois: Charles E. Merrill.<br />

Lan<strong>de</strong>sman, S. y Ramey, C. (1989) Developm<strong>en</strong>tal psychology and m<strong>en</strong>tal retardation:<br />

integrating sci<strong>en</strong>tific principles with treatm<strong>en</strong>t practices. American Psychologist, 44,<br />

409-415.<br />

Langone, J. (1990). Teaching stu<strong>de</strong>nts with mild and mo<strong>de</strong>rate learning problems.<br />

Boston: Allyn and Bacon.<br />

Luckasson, R., Coulte, D.L., Polloway, E.A., Reiss, S., Schalock, R.L., Snell, M.E.,<br />

Spitalnik, D.M. y Stark, J.A. (1992). M<strong>en</strong>tal Retardation: Definition,<br />

C<strong>la</strong>ssification, and systems of supports. Washington, D.C.: Autor.<br />

MacMil<strong>la</strong>n, D.L. (1982). M<strong>en</strong>tal retardation in school and society. Boston: Little,<br />

Brown.<br />

MacMil<strong>la</strong>n, D.L., Gresham, F.M. y Siperstein, G.N. (1993). Conceptual and<br />

psychometric concerns about the 1992 AAMR <strong>de</strong>finition of m<strong>en</strong>tal retardation.<br />

American Journal of M<strong>en</strong>tal Retardation, 98(3), 325-335.<br />

Mey<strong>en</strong>, E. (1988). A comm<strong>en</strong>tary on special education. En E. Mey<strong>en</strong> y T. Skrtic (Eds.),<br />

Exceptional childr<strong>en</strong> and youth (3rd ed., pp. 3-48). D<strong>en</strong>ver: Love Publishing.<br />

Meyers, C., MacMil<strong>la</strong>n, D. y Yoshida, R. (1978). Validity of psychologists<br />

i<strong>de</strong>ntification of EMR stu<strong>de</strong>nts in the perspective of the California <strong>de</strong>certification<br />

eperi<strong>en</strong>ce. Journal of chool Psychology, 16, 3-15.<br />

Morey, L.C., Skinner, H.A., y B<strong>la</strong>shfield, R.K. (1986) Tr<strong>en</strong>ds in the c<strong>la</strong>ssification ob<br />

abnormal behavior. En A.R. Ciminero, K.S. Calhoun, y H.E. Adams (Eds.),<br />

Handbook of behavioral assessm<strong>en</strong>t. Nueva York: Wiley.<br />

Naisbitt, J. (1982). Megatr<strong>en</strong>ds: T<strong>en</strong> new directions transforming our lives. Nueva<br />

York: Warner Books.<br />

Reynolds, M.C. y Birch, J.W. (1988). Adaptive mainstreaming. A primer for teachers<br />

and principals (3rd ed.). Londres: Longman.<br />

Roger, R. (1982). The problem with good int<strong>en</strong>tions. Education and Treatm<strong>en</strong>t of<br />

Childr<strong>en</strong>, 5, 365-368.<br />

Rubio, V.J. (1987) Estudio <strong>de</strong>l comportami<strong>en</strong>to adaptativo <strong>en</strong> el <strong>retraso</strong> m<strong>en</strong>tal. Madrid:<br />

Universidad Autónoma, Tesis Doctoral sin publicar<br />

Schalock, R.L. y Kiernan, W.E. (1990). Habilitation p<strong>la</strong>nning for adults with<br />

<strong>de</strong>velopm<strong>en</strong>tal disabilities. Nueva York: Springer-Ver<strong>la</strong>g.<br />

Scheer<strong>en</strong>berger, R.C. (1983). A history of m<strong>en</strong>tal retardation. Baltimore, MD: Paul H.<br />

Brookes. [Trad. cast.: Historia <strong>de</strong>l <strong>retraso</strong> m<strong>en</strong>tal. San Sebastián: SIIS/Real<br />

Patronato].<br />

AAMR, 1992 44 M.A. Verdugo


Scheer<strong>en</strong>berger, R.C. (1987). A history of m<strong>en</strong>tal retardation. A quarter c<strong>en</strong>tury of<br />

promise. Baltimore, MD: Paul H. Brookes.<br />

Smith, R.M. y Neisworth, J.T. (1975). The exceptional child: A functional approach.<br />

Nueva York: MacGraw-Hill.<br />

Szasz, T.S. (1966) The psychiatric c<strong>la</strong>ssification of behavior. A strategy of personal<br />

constraint. En L.D. Eron (Ed.), The c<strong>la</strong>ssification of behavior disor<strong>de</strong>rs. Chicago:<br />

Aldine.<br />

Tredgold, A.F. (1937). A textbook of m<strong>en</strong>tal <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cy. Baltimore, MD: William<br />

Wood & Co.<br />

Verdugo, M.A. (1994). Evaluación y c<strong>la</strong>sificación. En M.A. Verdugo (Dir.), Evaluación<br />

curricu<strong>la</strong>r. Una guía para <strong>la</strong> interv<strong>en</strong>ción psicopedagógica. Madrid: Siglo XXI.<br />

Verdugo, M.A. (1989). Programas Conductuales Alternativos: I. Habilida<strong>de</strong>s Sociales.<br />

Madrid: MEPSA.<br />

Verdugo, M.A. (<strong>en</strong> pr<strong>en</strong>sa). Programas Conductuales Alternativos: I. Habilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

Ori<strong>en</strong>tación al Trabajo. Madrid: MEPSA.<br />

Wodrich, D.L. (1986). The terminology and purposes of assessm<strong>en</strong>t. En Wodrich,<br />

D.L. y Joy, J.E. (Eds.) (1986) Multidisciplinary assessm<strong>en</strong>t of childr<strong>en</strong> with<br />

learning disabilities and m<strong>en</strong>tal retardation. Baltimore, Mary<strong>la</strong>nd: P.H. Brookes.<br />

Zigler y Hodapp, R. (1986). On the <strong>de</strong>finition and c<strong>la</strong>ssification of m<strong>en</strong>tal retardation.<br />

American Journal of M<strong>en</strong>tal Retardation, 89, 215-230.<br />

Zigler, E., Bal<strong>la</strong>, D., y Hodapp, R. (1984). On the <strong>de</strong>finition and c<strong>la</strong>ssification of m<strong>en</strong>tal<br />

retardation. American Journal of M<strong>en</strong>tal Retardation, 89, 215-230.<br />

AAMR, 1992 45 M.A. Verdugo

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!