descarga la guía de estudios en formato pdf - Escuela Nacional de ...
descarga la guía de estudios en formato pdf - Escuela Nacional de ...
descarga la guía de estudios en formato pdf - Escuela Nacional de ...
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
Coordinación G<strong>en</strong>eral<br />
Cecilia Medina Gómez<br />
Responsables <strong>de</strong> <strong>la</strong> Estructura Didáctica<br />
María <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Merce<strong>de</strong>s De Agüero Servín<br />
Margarita Mata Acosta<br />
Cecilia Medina Gómez<br />
Asesoría Técnico – Didáctica<br />
Israel Arias García<br />
Julia Alejandra Pérez Morales<br />
Ana Lilia Concepción Ruiz Gil<br />
Magnolia Torres Is<strong>la</strong>s<br />
E<strong>la</strong>boración<br />
Antropología Física<br />
Natalia Bernal Felipe<br />
Nuvia Montserrat Maestro Martínez<br />
Antropología Social<br />
Mauricio González González<br />
Emanuel Rodríguez Domínguez<br />
Arqueología<br />
Jannu Lira A<strong>la</strong>torre<br />
Hay<strong>de</strong>é López Hernán<strong>de</strong>z<br />
Etnohistoria<br />
Amós Alejandro Díaz Barriga Cuevas<br />
Mario Arturo Galván Yáñez<br />
Etnología<br />
Roberto Carlos Garnica Castro<br />
Carlos Alberto Guerrero Torr<strong>en</strong>tera<br />
Historia<br />
Juan Carlos Santan<strong>de</strong>r Ontiveros<br />
C<strong>la</strong>udio Vadillo López<br />
Lingüística<br />
Verónica Reyes Taboada<br />
Merce<strong>de</strong>s Margarita Tapia Berrón<br />
Jefes <strong>de</strong> Carrera<br />
Antropología Física<br />
Hay<strong>de</strong>th Morales Aldana<br />
Antropología Social<br />
María El<strong>en</strong>a Padrón Herrera<br />
Arqueología<br />
Patricia Le<strong>de</strong>sma Bouchán<br />
Etnohistoria<br />
Lilia Isabel López Ferman<br />
Etnología<br />
Laura Yo<strong>la</strong>nda Vázquez Vega<br />
Historia<br />
Aarón Camacho López<br />
Lingüística<br />
Heriberto Sierra Gómez Pedroso<br />
Diseño y Formación<br />
Fernando Arzate Uribe<br />
Diseño <strong>de</strong> Portada<br />
Dayana Itzel Bucio Ortega<br />
3ª edición actualizada 2012<br />
© Escue<strong>la</strong> <strong>Nacional</strong> <strong>de</strong> Antropología e Historia<br />
Periférico Sur y Zapote s/n, col. Isidro Fabe<strong>la</strong>, T<strong>la</strong>lpan, C.P. 14030<br />
Teléfonos: 5606 0197 y 5606 0487 ext. 243<br />
Impreso <strong>en</strong> México
ÍNDICE<br />
Pág.<br />
I. Pres<strong>en</strong>tación ► 5<br />
II. Introducción g<strong>en</strong>eral ► 7<br />
III. Suger<strong>en</strong>cias para utilizar <strong>la</strong> <strong>guía</strong> <strong>de</strong> estudio ► 15<br />
IV. Módulos <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje ► 17<br />
Antropología Física ► 19<br />
Antropología Social ► 59<br />
Arqueología ► 101<br />
Etnohistoria ► 147<br />
Etnología ► 187<br />
Historia ► 227<br />
Lingüística ► 265<br />
V. Las lic<strong>en</strong>ciaturas <strong>de</strong> <strong>la</strong> ENAH ► 309<br />
VI. Estructura <strong>de</strong>l exam<strong>en</strong> <strong>de</strong> admisión y ► 325<br />
hoja <strong>de</strong> respuestas<br />
VII. Respuestas correctas a los ejercicios <strong>de</strong> ► 328<br />
autoevaluación
I. Pres<strong>en</strong>tación<br />
Se dice que <strong>la</strong> antropología nació <strong>de</strong>l interés <strong>de</strong> explicar <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias<br />
<strong>en</strong>tre los seres humanos, para <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r a los “otros”, a los que eran<br />
distintos. En <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los casos, los “otros” habitaban remotos<br />
lugares hasta los que había que <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zarse para que se diera el<br />
<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro con <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>cia. El “otro”, era un personaje elusivo,<br />
preocupantem<strong>en</strong>te distinto. Peligroso, incluso porque su exist<strong>en</strong>cia<br />
mostraba posibilida<strong>de</strong>s alternativas <strong>de</strong> ser <strong>en</strong> el mundo y por ello, ponía<br />
<strong>en</strong> riesgo el or<strong>de</strong>n social establecido.<br />
In<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>de</strong> que <strong>en</strong> algunos casos, como <strong>en</strong> México, ese<br />
“otro” no existiera mas allá <strong>de</strong> ultramar, sino que compartiera el mismo<br />
territorio, <strong>la</strong> antropología ha sido siempre una actividad que implica <strong>la</strong><br />
experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l viaje; real, que se traduce <strong>en</strong> <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zarse a lugares<br />
remotos, o virtual, que implica int<strong>en</strong>tar <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zarse a los confines <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
otredad, para así po<strong>de</strong>r <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>rnos a nosotros mismos. Casi <strong>en</strong> todos<br />
los casos, el viaje ti<strong>en</strong>e también una dim<strong>en</strong>sión temporal, no sólo por <strong>la</strong><br />
duración <strong>de</strong>l mismo, sino porque g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia con <strong>la</strong><br />
difer<strong>en</strong>cia ti<strong>en</strong>e profundas raíces históricas.<br />
La experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l viaje es siempre transformadora, <strong>de</strong>spués <strong>de</strong>l<br />
mismo, el viajero no es ya mas él, se ha transformado, porque el viaje,<br />
<strong>de</strong>manda <strong>de</strong> él otros ojos, otros oídos, otro p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to. Los hay, por<br />
supuesto, que viajan sin mirar a su alre<strong>de</strong>dor, como si lo que quisieran<br />
es que los “otros” los conocieran. Esa es sin duda una pobre<br />
experi<strong>en</strong>cia, al m<strong>en</strong>os para el viajero. Si <strong>la</strong> frase popu<strong>la</strong>r acierta cuando<br />
afirma que los viajes ilustran, no es m<strong>en</strong>os cierto <strong>de</strong>cir que los viajes<br />
transforman.<br />
Con estas primeras páginas, inicias tu propio viaje, hoy nadie sabe,<br />
ni siquiera tú mismo hasta dón<strong>de</strong> te llevará, qué experi<strong>en</strong>cias t<strong>en</strong>drás,<br />
cuál será el <strong>de</strong>stino final <strong>de</strong>l mismo. Lo único que po<strong>de</strong>mos saber es que<br />
el viaje por <strong>la</strong> antropología te transformará como persona, espero que lo<br />
haga <strong>de</strong> una forma que <strong>en</strong>riquezca tu vida y <strong>la</strong> <strong>de</strong> los que te ro<strong>de</strong>an,<br />
porque ser antropólogo implica un reto que ha <strong>de</strong> ser <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tado con<br />
compromiso.<br />
En <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> <strong>Nacional</strong> <strong>de</strong> Antropología e Historia, iniciaron su viaje<br />
<strong>la</strong> gran mayoría <strong>de</strong> los antropólogos <strong>de</strong> este país y <strong>de</strong> muchas otras<br />
naciones. Seguram<strong>en</strong>te su experi<strong>en</strong>cia se <strong>en</strong>riqueció <strong>de</strong> muy diversas<br />
maneras al continuar su viaje por otras instituciones, por otras tierras,<br />
por otros mundos, pero <strong>la</strong> ENAH, seguirá si<strong>en</strong>do, <strong>en</strong> cada caso, esa<br />
primera embarcación a <strong>la</strong> que subieron para iniciar su propio viaje.<br />
5
Pres<strong>en</strong>tación<br />
Por sus au<strong>la</strong>s pasaron los principales protagonistas <strong>de</strong> <strong>la</strong> antropología<br />
mexicana y <strong>de</strong> muchas otras antropologías. Algunos serán probablem<strong>en</strong>te tus<br />
maestros, otros, refer<strong>en</strong>cias obligadas <strong>de</strong> tus lecturas. A muchos t<strong>en</strong>drás aún<br />
<strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> conocerlos, aprovecha sus <strong>en</strong>señanzas, sus experi<strong>en</strong>cias y<br />
sus consejos. Aunque <strong>la</strong> <strong>de</strong>cisión <strong>de</strong> iniciar el viaje es estrictam<strong>en</strong>te individual,<br />
realizarlo es necesariam<strong>en</strong>te colectivo.<br />
Es tu turno, tu viaje está por iniciar, <strong>en</strong> él conocerás muchos lugares y a<br />
muchas personas, no <strong>de</strong>jes <strong>de</strong> poner parte <strong>de</strong> ti <strong>en</strong> todos los lugares que visites<br />
y <strong>en</strong> <strong>la</strong>s personas que <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tres <strong>en</strong> tu camino. Sólo así, tu viaje será<br />
<strong>en</strong>riquecedor para ti y para esos “otros” que a fuerza <strong>de</strong> conocerlos <strong>de</strong>jarán <strong>de</strong><br />
serlo. Sólo una cosa puedo asegurarte, si inicias el viaje, no hay marcha atrás,<br />
no podrás volver a casa, porque tanto el<strong>la</strong> como tú mismo habrán cambiado.<br />
No serás nunca más el mismo, tu casa serán múltiples casas, siempre móviles,<br />
siempre <strong>en</strong> constante transformación. Ese es el precio <strong>de</strong> tu viaje, pero bi<strong>en</strong><br />
mirado es también su virtud.<br />
Que t<strong>en</strong>gas un bu<strong>en</strong> viaje, bi<strong>en</strong>v<strong>en</strong>ido a esa embarcación l<strong>la</strong>mada Escue<strong>la</strong><br />
<strong>Nacional</strong> <strong>de</strong> Antropología e Historia.<br />
6<br />
JOSÉ LUIS VERA CORTÉS<br />
Director <strong>de</strong> <strong>la</strong> ENAH
II. Introducción g<strong>en</strong>eral<br />
La Escue<strong>la</strong> <strong>Nacional</strong> <strong>de</strong> Antropología e Historia (ENAH) ofrece<br />
carreras que permit<strong>en</strong> ingresar <strong>en</strong> <strong>la</strong> dim<strong>en</strong>sión disciplinar que se ocupa <strong>de</strong><br />
estudiar el f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o humano <strong>en</strong> toda su complejidad, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong><br />
reconocer su diversidad a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l tiempo (historia) y a lo ancho <strong>de</strong>l<br />
espacio (antropología) y <strong>la</strong> asociación <strong>de</strong> ambos aspectos (por ello algunos<br />
hab<strong>la</strong>n <strong>de</strong> “antropohistoriadores”).<br />
Por tanto, <strong>la</strong>s disciplinas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s que nos ocupamos <strong>en</strong> esta Escue<strong>la</strong><br />
son complejas: antropología física, antropología social, arqueología,<br />
etnohistoria, etnología, lingüística e historia.<br />
Respecto al ámbito <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to, exist<strong>en</strong> propuestas que sitúan<br />
a <strong>la</strong> antropología como un complejo ci<strong>en</strong>tífico, más que como una ci<strong>en</strong>cia<br />
autónoma, porque <strong>en</strong> su campo <strong>de</strong> acción intervi<strong>en</strong><strong>en</strong> áreas <strong>de</strong><br />
conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> otras disciplinas. Empero, se particu<strong>la</strong>riza el hecho <strong>de</strong> que<br />
<strong>la</strong> antropología ti<strong>en</strong>e que ver con todo lo humano, es <strong>de</strong>cir, se puntualiza<br />
hasta don<strong>de</strong> llegan sus fronteras. En otras pa<strong>la</strong>bras, estudiar nuestras<br />
disciplinas te propone, por un <strong>la</strong>do, compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r aquello que distingue a<br />
nuestra especie <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>más y, por otro, <strong>la</strong> variabilidad biológica y étnica<br />
<strong>en</strong> el tiempo y <strong>en</strong> el espacio. Como podrás observar, estas disciplinas son<br />
especializaciones que <strong>de</strong> alguna manera conforman el l<strong>la</strong>mado campo<br />
antropológico, el cual provi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> una tradición que nació <strong>en</strong> Francia, Gran<br />
Bretaña, Ho<strong>la</strong>nda, Alemania, Estados Unidos y México, principalm<strong>en</strong>te,<br />
países que, sin importar el or<strong>de</strong>n, han contribuido metódica y teóricam<strong>en</strong>te<br />
al estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad <strong>de</strong>l hombre, <strong>en</strong> el pasado y <strong>en</strong> el pres<strong>en</strong>te.<br />
Qui<strong>en</strong>es nos <strong>de</strong>dicamos a estas disciplinas partimos <strong>de</strong> una<br />
posición filosófica, <strong>la</strong> cual establece que <strong>la</strong> diversidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s posibilida<strong>de</strong>s<br />
humanas - que se han dado sucesivam<strong>en</strong>te y se dan simultáneam<strong>en</strong>te -<br />
es posible unificar<strong>la</strong> alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> un objeto <strong>de</strong> estudio. Este objeto es <strong>la</strong><br />
cultura, concebida como <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes posibilida<strong>de</strong>s que un grupo humano<br />
actualiza, <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l gran número <strong>de</strong> pot<strong>en</strong>cialida<strong>de</strong>s, para resolver su<br />
superviv<strong>en</strong>cia, <strong>en</strong> primer lugar, y su mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to, <strong>en</strong> segundo, es <strong>de</strong>cir,<br />
su reproducción y perman<strong>en</strong>cia. Lo anterior implica <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong>l<br />
grupo con su <strong>en</strong>torno <strong>en</strong> el cual se incluy<strong>en</strong> otros grupos humanos) y <strong>la</strong>s<br />
re<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong>tre los miembros <strong>en</strong> el interior <strong>de</strong>l propio grupo. Algunas<br />
concepciones <strong>en</strong> <strong>la</strong> antropología <strong>de</strong>fin<strong>en</strong> a <strong>la</strong> cultura como todo aquello que<br />
<strong>en</strong> el hombre no está <strong>de</strong>terminado directam<strong>en</strong>te por <strong>la</strong> biología y es<br />
transmitido por el apr<strong>en</strong>dizaje y <strong>la</strong> educación.<br />
La her<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>termina <strong>en</strong> el hombre <strong>la</strong> aptitud g<strong>en</strong>eral para adquirir<br />
una cultura cualquiera. Pero ¿cuál será ésta? Dep<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad<br />
1<br />
don<strong>de</strong> se nace y <strong>de</strong> <strong>la</strong> que se recibe <strong>la</strong> crianza.<br />
Convi<strong>en</strong>e seña<strong>la</strong>r que <strong>la</strong> antropología no es una disciplina estática,<br />
por tanto, su rep<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>to es constante; incursiona <strong>en</strong> nuevas<br />
temáticas e interrogantes que le p<strong>la</strong>ntea el estudio sobre el hombre,<br />
muchas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuales no han sido resueltas, incluso son polémicas, por<br />
ejemplo, ¿<strong>la</strong> intelig<strong>en</strong>cia es biológica o social? ¿el l<strong>en</strong>guaje es una<br />
institución social o una facultad cognitiva? ¿<strong>la</strong> cultura es un f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o<br />
exclusivo <strong>de</strong>l ser humano o también <strong>la</strong> pose<strong>en</strong> otros animales?<br />
1 Refer<strong>en</strong>cias tomadas <strong>de</strong>l Boletín <strong>de</strong> Antropología Americana, núm. 17, México, 1989, pp. 145-154.<br />
7
Introducción g<strong>en</strong>eral<br />
Como podrás notar, hay distintas inquietu<strong>de</strong>s que están por<br />
resolverse, cuantiosos problemas intelectuales, sociales y muchos otros,<br />
los cuales se han abordado <strong>en</strong> nuestro país <strong>de</strong>s<strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes puntos <strong>de</strong><br />
vista. En <strong>la</strong> ENAH, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> sus oríg<strong>en</strong>es y durante el sex<strong>en</strong>io car<strong>de</strong>nista,<br />
cuando com<strong>en</strong>zó con sólo antropología física y etnología - se sumó poco<br />
<strong>de</strong>spués lingüística - , se trabajaron únicam<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s situaciones pertin<strong>en</strong>tes<br />
para <strong>la</strong> solución <strong>de</strong>l problema que pres<strong>en</strong>taba <strong>la</strong> cuestión indíg<strong>en</strong>a. Para<br />
ello se contó con <strong>la</strong> asesoría y activa co<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> profesionales <strong>de</strong> los<br />
Estados Unidos. Esa es <strong>la</strong> razón por <strong>la</strong> que nuestra antropología guarda<br />
tantas semejanzas con <strong>la</strong> <strong>de</strong> los vecinos <strong>de</strong>l norte. Des<strong>de</strong> esos oríg<strong>en</strong>es,<br />
los cambios que ha sufrido <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> no han sido pocos, pues ha t<strong>en</strong>ido<br />
gran pres<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> los movimi<strong>en</strong>tos académicos y sociales, <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l país<br />
y fuera <strong>de</strong> él. Vayamos por partes.<br />
2<br />
Un poco <strong>de</strong> historia<br />
Debemos empezar por conocer cómo se inició <strong>la</strong> doc<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
antropología <strong>en</strong> México, a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cátedras y los cursos sobre<br />
antropología física, etnología y l<strong>en</strong>gua indíg<strong>en</strong>a que se impartieron <strong>en</strong> el<br />
Museo <strong>Nacional</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1906 hasta 1929 [Negrete y Cottom, 1995:312]. En<br />
1911 Porfirio Díaz inauguró <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> Internacional <strong>de</strong> Arqueología y<br />
Etnología, que funcionó como c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> investigación <strong>en</strong> dichas materias.<br />
Un distinguido estudiante y <strong>de</strong>spués antropólogo fue Manuel Gamio.<br />
En <strong>la</strong> época car<strong>de</strong>nista se logró concretar <strong>la</strong> integración <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
Escue<strong>la</strong> <strong>Nacional</strong> <strong>de</strong> Antropología, <strong>en</strong> <strong>la</strong> que gracias a una política<br />
educativa y cultural <strong>de</strong> este gobierno se instauró <strong>en</strong> México <strong>la</strong> educación<br />
técnica, popu<strong>la</strong>r y socialista. Fue creado el Instituto Politécnico <strong>Nacional</strong><br />
(IPN) y <strong>en</strong>1937 un Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Antropología como parte <strong>de</strong> su<br />
estructura, <strong>la</strong> cual, al año sigui<strong>en</strong>te, inició <strong>la</strong>s carreras <strong>de</strong> antropología<br />
física y cultural. La formación <strong>de</strong> los antropólogos respondía a <strong>la</strong>s<br />
necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> rescate cultural <strong>de</strong>l pasado y <strong>la</strong> búsqueda <strong>de</strong> <strong>la</strong>s raíces<br />
históricas <strong>de</strong> <strong>la</strong> nación. También respondía a los <strong>de</strong>safíos que implicaron <strong>la</strong><br />
búsqueda <strong>de</strong> un mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo capaz <strong>de</strong> integrar al proyecto<br />
nacional a <strong>la</strong>s masas rurales e indíg<strong>en</strong>as que vivían <strong>en</strong> el atraso y<br />
ais<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to ancestrales, separados <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad nacional por su l<strong>en</strong>gua,<br />
su cultura y sus formas <strong>de</strong> gobierno. Asimismo, <strong>en</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>Nacional</strong><br />
Autónoma <strong>de</strong> México (UNAM) se impartían los <strong>estudios</strong> <strong>de</strong> lingüística<br />
indíg<strong>en</strong>a y arqueología, <strong>en</strong> <strong>la</strong> Facultad <strong>de</strong> Filosofía y Letras.<br />
En ese mom<strong>en</strong>to, <strong>la</strong>s especialida<strong>de</strong>s antropológicas t<strong>en</strong>ían como<br />
objetivo <strong>la</strong> unidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> carrera, conservando su especificidad social y<br />
sigui<strong>en</strong>do el prece<strong>de</strong>nte establecido <strong>en</strong> casos semejantes por el Field<br />
Museum <strong>de</strong> Chicago y el American Museum of Natural History <strong>de</strong> Nueva<br />
York.<br />
A partir <strong>de</strong> 1939 se inició una época <strong>de</strong> suma importancia para el<br />
<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> antropología <strong>en</strong> México. Con <strong>la</strong> creación <strong>de</strong>l Instituto<br />
<strong>Nacional</strong> <strong>de</strong> Antropología e Historia (INAH), el doctor Daniel Rubín <strong>de</strong><br />
Borbol<strong>la</strong> sustituyó al doctor Alfonso Caso <strong>en</strong> <strong>la</strong> jefatura <strong>de</strong>l Departam<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> Antropología <strong>en</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> <strong>Nacional</strong> <strong>de</strong> Ci<strong>en</strong>cias Biológicas; se<br />
institucionalizó <strong>la</strong> antropología y con ello se integraron <strong>la</strong>s carreras <strong>de</strong><br />
2 Extractos tomados <strong>de</strong> “Proyecto <strong>de</strong> evaluación y reestructuración curricu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
lic<strong>en</strong>ciaturas <strong>de</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> <strong>Nacional</strong> <strong>de</strong> Antropología e Historia”, docum<strong>en</strong>to interno <strong>de</strong>l<br />
Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> P<strong>la</strong>neación Académica <strong>de</strong> <strong>la</strong> ENAH, México, 2002.<br />
8
lingüística, arqueología y etnología. En ese mismo año se firmó un<br />
conv<strong>en</strong>io <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> UNAM y el INAH para que ambas instituciones<br />
co<strong>la</strong>boraran <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza <strong>de</strong> <strong>la</strong>s disciplinas antropológicas.<br />
Dejemos que uno <strong>de</strong> los personajes <strong>de</strong> <strong>en</strong>tonces nos cu<strong>en</strong>te cómo<br />
fue <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong>. Beatriz Barba <strong>de</strong> Piña Chán nos re<strong>la</strong>ta:<br />
La Escue<strong>la</strong> <strong>Nacional</strong> <strong>de</strong> Antropología se fundó <strong>en</strong> 1938<br />
<strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l Instituto Politécnico <strong>Nacional</strong>; t<strong>en</strong>ía el propósito<br />
<strong>de</strong> ampliar el horizonte <strong>de</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> <strong>Nacional</strong> <strong>de</strong> Ci<strong>en</strong>cias<br />
Biológicas con una carrera que se ocupara <strong>de</strong>l hombre y su<br />
cultura y su primer director fue el doctor Daniel F. Rubín <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
Borbol<strong>la</strong>.<br />
Por su parte, <strong>la</strong> facultad <strong>de</strong> Filosofía y Letras <strong>de</strong> <strong>la</strong> UNAM<br />
impartía <strong>la</strong>s cátedras <strong>de</strong> arqueología y <strong>de</strong> filología <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong><br />
sus p<strong>la</strong>nes.<br />
En 1940 se fundó el Instituto <strong>Nacional</strong> <strong>de</strong> Antropología e<br />
Historia para resolver los problemas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s etnias<br />
mexicanas, investigar y cuidar <strong>la</strong>s zonas arqueológicas<br />
coloniales y <strong>de</strong> belleza natural, y el <strong>en</strong>tonces presi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> República, Gral. Lázaro Cár<strong>de</strong>nas, le fijó a <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> <strong>la</strong><br />
meta <strong>de</strong> preparar a los ci<strong>en</strong>tíficos que requiriera el naci<strong>en</strong>te<br />
instituto.<br />
En el Museo <strong>Nacional</strong> <strong>de</strong> Antropología, que para esas<br />
fechas estaba <strong>en</strong> <strong>la</strong>s calles <strong>de</strong> Moneda número 13, <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />
principios <strong>de</strong> siglo se habían estado imparti<strong>en</strong>do c<strong>la</strong>ses <strong>de</strong><br />
historia <strong>de</strong> México, arqueología, l<strong>en</strong>guas indíg<strong>en</strong>as,<br />
antropología física y etnología; <strong>de</strong>p<strong>en</strong>día <strong>de</strong> <strong>la</strong> Secretaría <strong>de</strong><br />
Educación Pública y t<strong>en</strong>ía prestigio internacional, ya que<br />
sus au<strong>la</strong>s se habían honrado con figuras universales como<br />
Eduard Seler, Franz Boas, Zelia Nutall y Herman Beyer.<br />
Hubo <strong>en</strong>tonces un acuerdo <strong>en</strong>tre todas <strong>la</strong>s instituciones<br />
para formar una so<strong>la</strong> escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> antropología y el<br />
Politécnico cedió toda <strong>la</strong> carrera que ya t<strong>en</strong>ía organizada; <strong>la</strong><br />
UNAM, sus cátedras y catedráticos, y <strong>en</strong> el Museo se formó<br />
dicho p<strong>la</strong>ntel. De esa manera, <strong>en</strong> los cuatro salones que<br />
están <strong>en</strong> <strong>la</strong> arquería oeste <strong>de</strong>l vetusto edificio funcionó,<br />
ofreci<strong>en</strong>do cuatro especialida<strong>de</strong>s: arqueología,<br />
antropología física, lingüística y etnología. [Barba,<br />
1999:347].<br />
Los p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> estudio <strong>de</strong> aquel <strong>en</strong>tonces no fueron copiados <strong>de</strong><br />
alguna otra parte <strong>de</strong>l mundo sino que fueron e<strong>la</strong>borados por el Colegio <strong>de</strong><br />
Profesores. Para formar <strong>en</strong> los futuros antropólogos una visión g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong><br />
lo que era <strong>la</strong> antropología, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s cuatro especialida<strong>de</strong>s se establecieron<br />
materias obligatorias comunes para el primer año y parte <strong>de</strong>l segundo,<br />
a<strong>de</strong>más, con un <strong>de</strong>terminado número <strong>de</strong> cursos fijos para cada<br />
especialidad y so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te un curso optativo <strong>en</strong> el tercer año [Faulhaber,<br />
1993:33].<br />
En 1942, por iniciativa <strong>de</strong> su primer director, el doctor Alfonso Caso,<br />
el Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Antropología se incorporó al recién formado INAH,<br />
don<strong>de</strong> tomó el nombre <strong>de</strong> Escue<strong>la</strong> <strong>Nacional</strong> <strong>de</strong> Antropología. A partir <strong>de</strong><br />
este acontecimi<strong>en</strong>to se le confirió al INAH <strong>la</strong> responsabilidad <strong>de</strong> impartir <strong>la</strong><br />
<strong>en</strong>señanza <strong>de</strong> antropología y, mediante el acuerdo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Secretaría <strong>de</strong><br />
Educación Pública (SEP) y el conv<strong>en</strong>io con el Colegio <strong>de</strong> México, se<br />
incorporó a <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia.<br />
9<br />
Introducción g<strong>en</strong>eral
Introducción g<strong>en</strong>eral<br />
Innovando <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación superior <strong>de</strong>l país, se estableció <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
ENAH una organización semestral <strong>de</strong> <strong>la</strong> doc<strong>en</strong>cia y <strong>la</strong> obligatoriedad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
prácticas <strong>de</strong> campo, así como <strong>la</strong> exig<strong>en</strong>cia a los estudiantes <strong>de</strong> dominar<br />
dos idiomas extranjeros para graduarse, ya que <strong>la</strong> bibliografía disponible<br />
<strong>en</strong> español era escasa [Olivé, op. cit.:314].<br />
Después <strong>de</strong> cumplir 15 años <strong>de</strong> vida, <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> ya había adquirido<br />
r<strong>en</strong>ombre internacional. El doctor Olivé narra mejor este hecho:<br />
Todavía <strong>en</strong> 1952, al cumplir 15 años <strong>la</strong> ENAH, se consi<strong>de</strong>raba<br />
mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> género y ciertam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> única <strong>en</strong> el mundo que había<br />
establecido <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza unitaria <strong>de</strong> <strong>la</strong> antropología. V<strong>en</strong>ían a el<strong>la</strong><br />
estudiantes <strong>de</strong> todos los países, atraídos por su prestigio [<strong>en</strong> Faulhaber,<br />
op. cit.:37].<br />
En este contexto, <strong>en</strong> <strong>la</strong> ENAH se problematizan situaciones sobre el<br />
patrimonio cultural, <strong>la</strong> cuestión indíg<strong>en</strong>a como otra cultura (alteridad), <strong>la</strong><br />
marginalidad o el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s indias. A<strong>de</strong>más, <strong>la</strong><br />
antropología <strong>de</strong>scubre a los urbanos pobres sigui<strong>en</strong>do a su objeto <strong>de</strong><br />
estudio tradicional - los grupos indíg<strong>en</strong>as -, que <strong>en</strong> ese periodo migran<br />
int<strong>en</strong>sam<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s. Así, se conviert<strong>en</strong> <strong>en</strong> preocupación<br />
antropológica.<br />
En <strong>la</strong> ENAH surgieron nuevos cuestionami<strong>en</strong>tos y problemáticas <strong>de</strong><br />
investigación; por ejemplo, <strong>la</strong> <strong>de</strong>scampesinización, <strong>la</strong> <strong>de</strong>snutrición infantil,<br />
el alcoholismo como problema <strong>de</strong> salud, los as<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>tos urbanos<br />
marginales, <strong>la</strong> ruralización <strong>de</strong>l proceso <strong>de</strong> urbanización o los tipos y formas<br />
<strong>de</strong> migración. Otra vez los antropólogos preparados <strong>en</strong> <strong>la</strong> ENAH ori<strong>en</strong>tan <strong>la</strong><br />
acción <strong>de</strong>l Estado al respecto, co<strong>la</strong>borando con él, o bi<strong>en</strong>, cuestionándolo<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> posiciones contestatarias.<br />
El final <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo estabilizador impactó <strong>la</strong> vida<br />
universitaria, concluyó el sueño <strong>de</strong> que el progreso económico garantizaría<br />
el mínimo <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>estar para todos y <strong>la</strong> ENAH se ligaba cada vez más con<br />
los intereses <strong>de</strong> los grupos <strong>en</strong> <strong>de</strong>sv<strong>en</strong>taja social o <strong>en</strong> proceso <strong>de</strong><br />
proletarización según los conceptos <strong>de</strong> <strong>en</strong>tonces. En esa época el<br />
marxismo se convirtió <strong>en</strong> el paradigma dominante y, junto con él, surgieron<br />
nuevas concepciones <strong>de</strong> vida universitaria, <strong>de</strong> participación amplia y<br />
masiva, que cambiaron rápidam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> dinámica <strong>de</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong>, sus<br />
preocupaciones académicas y el lugar <strong>de</strong>l antropólogo <strong>en</strong> <strong>la</strong> sociedad.<br />
Actualm<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> <strong>Nacional</strong> <strong>de</strong> Antropología e Historia es un<br />
c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> vanguardia <strong>en</strong> <strong>la</strong> doc<strong>en</strong>cia, <strong>la</strong> investigación, <strong>la</strong> creación y <strong>la</strong><br />
difusión <strong>de</strong> teorías, metodologías y técnicas antropológicas e históricas,<br />
articu<strong>la</strong>das a los gran<strong>de</strong>s problemas ci<strong>en</strong>tíficos y sociales, nacionales e<br />
internacionales. Se trata <strong>de</strong> una institución educativa <strong>en</strong>cargada <strong>de</strong> formar<br />
profesionales <strong>en</strong> seis difer<strong>en</strong>tes disciplinas antropológicas y <strong>en</strong> historia y<br />
con seis posgrados, <strong>en</strong> maestría y doctorado. Se impart<strong>en</strong> l<strong>en</strong>guas<br />
indíg<strong>en</strong>as y cursos <strong>de</strong> educación continua (diplomados y seminarios),<br />
capaces <strong>de</strong> fundam<strong>en</strong>tar y diseñar investigaciones con relevancia<br />
ci<strong>en</strong>tífica y social, asÍ como <strong>de</strong> comunicar a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te sus resultados.<br />
Sin lugar a dudas, <strong>la</strong> ENAH es el c<strong>en</strong>tro educativo <strong>de</strong> mayor<br />
tradición y reconocimi<strong>en</strong>to <strong>la</strong>tinoamericano <strong>en</strong> el proceso <strong>de</strong> <strong>en</strong>señanzaapr<strong>en</strong>dizaje<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> antropología, y es <strong>la</strong> única escue<strong>la</strong> <strong>en</strong> América Latina<br />
10
don<strong>de</strong> se impart<strong>en</strong> articu<strong>la</strong>dam<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s siete distintas disciplinas<br />
3<br />
antropológicas anteriorm<strong>en</strong>te seña<strong>la</strong>das.<br />
Antropología física<br />
Como verás más a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte, <strong>la</strong> antropología física es el estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
variabilidad <strong>de</strong> los grupos humanos, <strong>la</strong> cual se ha dado con el paso <strong>de</strong>l<br />
tiempo como resultado <strong>de</strong> <strong>la</strong> adaptación biológica a diversos ambi<strong>en</strong>tes<br />
ecológicos y socioculturales y <strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes niveles: molecu<strong>la</strong>r,<br />
cromosómico, orgánico funcional, pob<strong>la</strong>cional y taxonómico. Pero <strong>la</strong><br />
antropología física no se ha limitado al estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> respuesta biológica al<br />
ambi<strong>en</strong>te sino que se ha preocupado también por <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong>s<br />
adaptaciones culturales al <strong>en</strong>torno y <strong>la</strong>s complejas interre<strong>la</strong>ciones que<br />
resultan; una modificación cultural <strong>en</strong> el medio ambi<strong>en</strong>te pue<strong>de</strong> también<br />
repercutir <strong>de</strong> manera directa <strong>en</strong> <strong>la</strong> respuesta biológica a corto, mediano o<br />
<strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo. La paleoantropología, <strong>la</strong> primatología, <strong>la</strong> somatología, <strong>la</strong><br />
ergonomía, los <strong>estudios</strong> <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to y <strong>de</strong>sarrollo infantil, los <strong>estudios</strong><br />
osteológicos <strong>en</strong> pob<strong>la</strong>ciones prehispánicas y coloniales, así como <strong>la</strong><br />
antropología for<strong>en</strong>se y <strong>la</strong> antropología molecu<strong>la</strong>r, <strong>en</strong>tre otras, han sido<br />
áreas tradicionales <strong>de</strong> investigación <strong>de</strong> los <strong>estudios</strong> antropofísicos <strong>en</strong> los<br />
últimos 30 años. Actualm<strong>en</strong>te, se investigan también temáticas más<br />
específicas como <strong>la</strong> donación <strong>de</strong> órganos, problemas como <strong>la</strong> anorexia y <strong>la</strong><br />
bulimia o <strong>la</strong> sexualidad y <strong>la</strong> discapacidad.<br />
Antropología social<br />
La antropología social estudia, <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura, <strong>la</strong>s instituciones<br />
sociales <strong>de</strong> diversos grupos humanos, ya sean cazadores, recolectores,<br />
horticultores, campesinos, obreros, ag<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> bolsa, industriales,<br />
etcétera. Los temas comúnm<strong>en</strong>te investigados ti<strong>en</strong><strong>en</strong> que ver con <strong>la</strong>s<br />
adaptaciones ecológicas, los cambios socioculturales, <strong>la</strong>s formas <strong>de</strong><br />
organización social, <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones políticas, <strong>la</strong>s normas y los valores, <strong>la</strong>s<br />
cre<strong>en</strong>cias religiosas, <strong>la</strong> cosmovisión, <strong>la</strong> mitología, <strong>la</strong> magia, el arte,<br />
etcétera. Se estudia a <strong>la</strong> sociedad o socieda<strong>de</strong>s: totalida<strong>de</strong>s que <strong>de</strong> alguna<br />
manera se ofrec<strong>en</strong> al observador como <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s empíricas.<br />
Arqueología<br />
El objetivo principal <strong>de</strong> <strong>la</strong> arqueología es el estudio <strong>de</strong>l funcionami<strong>en</strong>to, el<br />
<strong>de</strong>sarrollo y <strong>la</strong> transformación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s y los sistemas culturales;<br />
para ello ha g<strong>en</strong>erado una metodología basada <strong>en</strong> recuperar y analizar <strong>la</strong>s<br />
expresiones materiales <strong>de</strong> <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción que manti<strong>en</strong><strong>en</strong> los grupos con su<br />
medio natural y con su <strong>en</strong>torno social.<br />
La arqueología no sólo trata <strong>de</strong> grupos prehistóricos, sin escritura,<br />
sino también <strong>de</strong> aquéllos que contaban con algún sistema simbólico <strong>de</strong><br />
3 Des<strong>de</strong> que fue fundada, <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> ha ocupado distintos edificios para <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r sus<br />
<strong>la</strong>bores. En 1942 se localizó <strong>en</strong> <strong>la</strong> calle <strong>de</strong> Moneda número 13; ahí. también funcionaba el<br />
Museo <strong>Nacional</strong> <strong>de</strong> Antropología, edificio colonial que hoy alberga al Museo <strong>Nacional</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
Culturas. Diecisiete años <strong>de</strong>spués, <strong>la</strong> ENAH fue reubicada al edifico <strong>de</strong> Mayorazgo <strong>de</strong><br />
Guerrero, <strong>en</strong> <strong>la</strong> misma calle <strong>de</strong> Moneda. De ahí se tras<strong>la</strong>da, <strong>en</strong> 1964, al recién estr<strong>en</strong>ado<br />
Museo <strong>Nacional</strong> <strong>de</strong> Antropología, <strong>en</strong> el parque <strong>de</strong> Chapultepec. Finalm<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> 1979, fue<br />
ubicada <strong>en</strong> su actual espacio, al <strong>la</strong>do <strong>de</strong> <strong>la</strong> pirámi<strong>de</strong> <strong>de</strong> Cuicuilco.<br />
11<br />
Introducción g<strong>en</strong>eral
Introducción g<strong>en</strong>eral<br />
comunicación. La arqueología es un elem<strong>en</strong>to básico <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
complem<strong>en</strong>tación y verificación <strong>de</strong> los hechos históricos, pero también es<br />
aquello que conjunta <strong>la</strong> emoción, el <strong>de</strong>scubrimi<strong>en</strong>to, <strong>la</strong> interpretación y el<br />
susp<strong>en</strong>so que prece<strong>de</strong> al <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> ese algo olvidado o perdido <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
te<strong>la</strong>raña <strong>de</strong>l tiempo. La arqueología se apoya <strong>en</strong> otras disciplinas para<br />
interpretar los pequeños pedazos <strong>de</strong> historia que son recuperados <strong>de</strong>l<br />
contexto y así explicar <strong>la</strong>s distintas formas <strong>de</strong> vida que antecedieron a <strong>la</strong><br />
nuestra.<br />
Etnohistoria<br />
Esta disciplina nació como un área <strong>de</strong> especialización que permitiera<br />
analizar docum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> escritura mesoamericana y confrontarlos para<br />
su validación con el dato etnográfico (actual). Los etnohistoriadores<br />
ampliaron su interés a otras fu<strong>en</strong>tes, problemáticas y campos <strong>de</strong> trabajo,<br />
don<strong>de</strong> <strong>la</strong> conjunción <strong>de</strong> historia y antropología les permitiera esc<strong>la</strong>recer el<br />
mundo <strong>de</strong>l “otro”, in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>de</strong> que éste se <strong>en</strong>contrara <strong>en</strong> el<br />
pasado o <strong>en</strong> el pres<strong>en</strong>te, tratárase <strong>de</strong> un grupo marginado o dominante,<br />
poseyera o no escritura, tratando siempre <strong>de</strong> reconstruir sus sistemas<br />
culturales, o parte <strong>de</strong> ellos, <strong>en</strong> un mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong>terminado o a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> su<br />
<strong>de</strong>v<strong>en</strong>ir.<br />
Etnología<br />
Consiste <strong>en</strong> el estudio <strong>de</strong> los difer<strong>en</strong>tes pueblos, es <strong>de</strong>cir, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
variaciones culturales contemporáneas, a <strong>la</strong>s que po<strong>de</strong>mos t<strong>en</strong>er acceso<br />
por medio <strong>de</strong> <strong>la</strong> observación directa. Asimismo, busca, <strong>en</strong> <strong>la</strong> medida <strong>de</strong> lo<br />
posible, compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong> dinámica interna <strong>de</strong> cada uno <strong>de</strong> los grupos<br />
sociales <strong>en</strong> estudio y uno <strong>de</strong> sus objetivos es <strong>la</strong> explicación <strong>de</strong> los factores,<br />
los mecanismos y <strong>la</strong>s condiciones que <strong>de</strong>terminan los procesos <strong>de</strong>l cambio<br />
sociocultural [...] <strong>en</strong> los que se toma <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que todos los aspectos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
vida humana se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran impregnados <strong>de</strong> significación y remit<strong>en</strong> a <strong>la</strong><br />
función simbólica, es <strong>de</strong>cir, apreh<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong> realidad por medio <strong>de</strong> signos.<br />
Por ello, a esta disciplina se le ha consi<strong>de</strong>rado <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
diversidad cultural <strong>en</strong> el espacio y el tiempo, ya que ofrece perspectivas<br />
para conocer al ser humano a través <strong>de</strong> sus manifestaciones culturales<br />
tangibles e imaginarias, com<strong>en</strong>zando con <strong>la</strong> compr<strong>en</strong>sión particu<strong>la</strong>r <strong>de</strong>l<br />
f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o que estudia para <strong>de</strong>spués pasar a <strong>la</strong> comparación.<br />
Lingüística<br />
Es una especialidad que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra inscrita <strong>en</strong> <strong>la</strong>s ci<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> l<strong>en</strong>guaje,<br />
mismas que se han <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do con <strong>la</strong> finalidad <strong>de</strong> abarcar el conjunto <strong>de</strong><br />
f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os que implica el comportami<strong>en</strong>to comunicativo humano. D<strong>en</strong>tro<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> complejidad <strong>de</strong> los procesos <strong>de</strong>l l<strong>en</strong>guaje, <strong>la</strong> l<strong>en</strong>gua cobra capital<br />
importancia por ser el principal elem<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunicación humana. La<br />
lingüística ti<strong>en</strong>e como objeto <strong>de</strong> estudio el l<strong>en</strong>guaje (verbal, manual,<br />
etcétera), el cual es el c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> los procesos simbólicos y cognitivos y, por<br />
tanto, <strong>de</strong>terminante <strong>de</strong> nuestra condición cultural, así como <strong>de</strong> nuestro<br />
p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to. Específicam<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> lingüística estudia <strong>la</strong>s l<strong>en</strong>guas, trata <strong>de</strong><br />
abarcar toda su complejidad: sus estructuras gramaticales, el cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong><br />
sus construcciones, <strong>la</strong> interacción <strong>de</strong> los hab<strong>la</strong>ntes, <strong>la</strong> influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
cultura, etcétera. La lingüística ti<strong>en</strong>e cabida <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> los f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os que<br />
compon<strong>en</strong> <strong>la</strong> problemática <strong>de</strong> <strong>la</strong> antropología, ya que sin <strong>la</strong> comunicación<br />
12
no es posible <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong> interacción humana, <strong>la</strong> cual se hace posible a<br />
través <strong>de</strong>l l<strong>en</strong>guaje.<br />
Historia<br />
El umbral <strong>de</strong>l siglo XXI ofrece <strong>de</strong>safíos que exig<strong>en</strong> a los historiadores<br />
<strong>en</strong>carar críticam<strong>en</strong>te el pres<strong>en</strong>te, con un compromiso fincado siempre <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
sociedad y <strong>en</strong> <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> mant<strong>en</strong>er viva <strong>la</strong> memoria colectiva, <strong>de</strong><br />
explicar el pasado para <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r nuestro pres<strong>en</strong>te. Así, <strong>la</strong> formación <strong>de</strong><br />
profesionales <strong>en</strong> <strong>la</strong> historia requiere integrar <strong>en</strong>foques teóricos,<br />
metodologías ci<strong>en</strong>tíficas y técnicas específicas <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>das por <strong>la</strong><br />
disciplina a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> su trayectoria para interpretar los procesos<br />
históricos y los f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os sociales <strong>de</strong> <strong>la</strong> actualidad.<br />
Por tanto, el abanico <strong>de</strong> posibilida<strong>de</strong>s temáticas <strong>de</strong> estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
disciplina se ha ori<strong>en</strong>tado a mant<strong>en</strong>er una estrecha re<strong>la</strong>ción con otras como<br />
<strong>la</strong> economía, <strong>la</strong> sociología y <strong>la</strong> geografía, y a re<strong>la</strong>cionarse con ci<strong>en</strong>cias<br />
sociales como <strong>la</strong> antropología, <strong>la</strong> lingüística, <strong>la</strong> psicología, etcétera. De tal<br />
manera, ha mant<strong>en</strong>ido un carácter interdisciplinario cuyo signo ha sido <strong>la</strong><br />
incorporación <strong>de</strong> temas y conceptos retomados <strong>de</strong> otras ci<strong>en</strong>cias sociales,<br />
como el estudio <strong>de</strong>l l<strong>en</strong>guaje y el discurso, o el uso <strong>de</strong>l concepto <strong>de</strong> cultura y<br />
<strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> técnicas etnográficas.<br />
Bibliografía<br />
Ángel Jiménez Lecona<br />
Antonio Félix Reyes<br />
2004<br />
Barba <strong>de</strong> Piña Chán, Beatriz<br />
1999 “La Escue<strong>la</strong> <strong>Nacional</strong> <strong>de</strong> Antropología e Historia <strong>en</strong> los cincu<strong>en</strong>ta”,<br />
<strong>en</strong> 60 años <strong>de</strong> <strong>la</strong> ENAH, México, ENAH.<br />
Faulhaber, Johanna<br />
1993 “Los inicios <strong>de</strong> <strong>la</strong> ENAH y <strong>la</strong> carrera <strong>de</strong> Antropología Física”,<br />
<strong>en</strong> 50 años <strong>de</strong> <strong>la</strong> ENAH, México, ENAH.<br />
Oliv. Negrete y Bolfy Cottom<br />
1995 INAH, una historia, México, vol. II.<br />
13<br />
Introducción g<strong>en</strong>eral
III. Suger<strong>en</strong>cias para utilizar <strong>la</strong><br />
<strong>guía</strong> <strong>de</strong> estudio<br />
La Guía <strong>de</strong> Estudio para el Ingreso a <strong>la</strong>s Lic<strong>en</strong>ciaturas está conformada por<br />
siete módulos <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje, correspondi<strong>en</strong>tes a cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s disciplinas<br />
antropológicas que se impart<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> <strong>Nacional</strong> <strong>de</strong> Antropología e<br />
Historia.<br />
Cada módulo se divi<strong>de</strong> <strong>en</strong> cuatro unida<strong>de</strong>s que pres<strong>en</strong>tan una serie <strong>de</strong><br />
elem<strong>en</strong>tos didácticos que permitirán ori<strong>en</strong>tar tu apr<strong>en</strong>dizaje: <strong>la</strong>s introducciones<br />
<strong>de</strong> cada módulo y <strong>de</strong> cada unidad te re<strong>la</strong>cionarán con <strong>la</strong>s temáticas que aborda<br />
cada disciplina antropológica; <strong>la</strong>s preguntas g<strong>en</strong>eradoras <strong>en</strong>globan <strong>la</strong>s<br />
gran<strong>de</strong>s interrogantes a resolver mediante el cont<strong>en</strong>ido conceptual <strong>de</strong> los<br />
módulos y <strong>la</strong>s unida<strong>de</strong>s; mediante <strong>la</strong>s lecturas y etiquetas didácticas podrás<br />
conocer, compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r y analizar los temas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s unida<strong>de</strong>s, proceso que se<br />
verá reforzado si realizas <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s que se pres<strong>en</strong>tan inmediatam<strong>en</strong>te<br />
<strong>de</strong>spués <strong>de</strong> cada lectura y el repaso, al término <strong>de</strong> cada unidad; al finalizar<br />
cada módulo <strong>en</strong>contrarás un resum<strong>en</strong> que conti<strong>en</strong>e los aspectos más<br />
relevantes <strong>de</strong>l mismo, lo que favorecerá el que reafirmes tu apr<strong>en</strong>dizaje y, por<br />
último, están los ejercicios <strong>de</strong> autoevaluación constituidos por una serie <strong>de</strong><br />
reactivos (indicaciones o preguntas) que, al resolverlos y comparar tus<br />
respuestas con <strong>la</strong>s respuestas correctas que aparec<strong>en</strong> al final <strong>de</strong> esta <strong>guía</strong>, te<br />
darás cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong>l nivel <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje que lograste y, <strong>en</strong> caso dado, <strong>de</strong> aquellos<br />
conceptos que necesitas repasar.<br />
Para que tu preparación académica mediante el estudio <strong>de</strong> esta <strong>guía</strong><br />
sea óptima, consi<strong>de</strong>ra <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes recom<strong>en</strong>daciones:<br />
Ÿ Revisa el cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>guía</strong> y <strong>de</strong> cada módulo, con el propósito<br />
<strong>de</strong> hacer una a<strong>de</strong>cuada p<strong>la</strong>neación <strong>de</strong> tu tiempo para leer y realizar<br />
<strong>la</strong>s diversas activida<strong>de</strong>s que se pres<strong>en</strong>tan. Esta <strong>guía</strong> requiere,<br />
aproximadam<strong>en</strong>te, <strong>de</strong> tres horas diarias <strong>de</strong> estudio, durante dos<br />
meses.<br />
Ÿ Trabaja <strong>la</strong>s unida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> cada módulo según el or<strong>de</strong>n secu<strong>en</strong>cial<br />
<strong>en</strong> que se pres<strong>en</strong>tan. Inicia con <strong>la</strong> lectura <strong>de</strong> <strong>la</strong>s introducciones y<br />
reflexiona sobre <strong>la</strong>s preguntas g<strong>en</strong>eradoras.<br />
Ÿ Realiza <strong>la</strong>s lecturas <strong>en</strong> el or<strong>de</strong>n <strong>en</strong> que aparec<strong>en</strong> y resuelve <strong>la</strong>s<br />
activida<strong>de</strong>s correspondi<strong>en</strong>tes. Para ello, será necesario que<br />
t<strong>en</strong>gas a <strong>la</strong> mano un diccionario, un cua<strong>de</strong>rno y un bolígrafo o lápiz.<br />
Ÿ Exist<strong>en</strong> algunas estrategias <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje que pue<strong>de</strong>s realizar al<br />
estudiar <strong>la</strong>s unida<strong>de</strong>s tales como: subrayar <strong>la</strong>s pa<strong>la</strong>bras c<strong>la</strong>ve o<br />
i<strong>de</strong>as relevantes, escribir <strong>la</strong>s <strong>de</strong>finiciones que <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tres <strong>en</strong> el<br />
diccionario <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pa<strong>la</strong>bras que no hayas <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dido, hacer<br />
pequeños resúm<strong>en</strong>es <strong>de</strong> <strong>la</strong>s lecturas, e<strong>la</strong>borar un glosario con <strong>la</strong>s<br />
pa<strong>la</strong>bras nuevas que vas apr<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do a través <strong>de</strong> <strong>la</strong>s lecturas, etc.<br />
15
Suger<strong>en</strong>cias para utilizar <strong>la</strong> <strong>guía</strong> <strong>de</strong> estudio<br />
Ÿ Al terminar <strong>de</strong> estudiar cada unidad, resuelve <strong>en</strong> tu cua<strong>de</strong>rno el<br />
repaso <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma contestando <strong>la</strong>s preguntas o sigui<strong>en</strong>do <strong>la</strong>s<br />
indicaciones que se pres<strong>en</strong>tan.<br />
Ÿ Cuando hayas terminado <strong>de</strong> estudiar todas <strong>la</strong>s unida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> un<br />
módulo, lee con at<strong>en</strong>ción el resum<strong>en</strong> <strong>de</strong>l mismo y contesta <strong>la</strong>s<br />
preguntas g<strong>en</strong>eradoras, esto te ayudará a realizar una síntesis <strong>de</strong><br />
los conocimi<strong>en</strong>tos adquiridos.<br />
Ÿ Después <strong>de</strong> leer el resum<strong>en</strong>, realiza los ejercicios <strong>de</strong><br />
autoevaluación sigui<strong>en</strong>do <strong>la</strong>s instrucciones que se pres<strong>en</strong>tan <strong>en</strong><br />
cada bloque. Procura realizarlos sin consultar el texto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
lecturas. Una vez que hayas contestado a todos los reactivos,<br />
compara tus respuestas con <strong>la</strong>s respuestas correctas que se<br />
pres<strong>en</strong>tan al final <strong>de</strong> esta <strong>guía</strong> y, <strong>en</strong> caso <strong>de</strong> que uno o varios<br />
reactivos hayan sido contestados incorrectam<strong>en</strong>te, vuelve a<br />
estudiar los aspectos correspondi<strong>en</strong>tes.<br />
Esta <strong>guía</strong> ha sido e<strong>la</strong>borada para que trabajes con el<strong>la</strong> <strong>en</strong> forma<br />
in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te. Estudiar <strong>de</strong> manera in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te exige esfuerzo, <strong>de</strong>dicación,<br />
disciplina, constancia y compromiso, cualida<strong>de</strong>s que seguram<strong>en</strong>te posees y<br />
requerirás al prepararte académicam<strong>en</strong>te para pres<strong>en</strong>tar el exam<strong>en</strong> <strong>de</strong><br />
admisión para ingresar a <strong>la</strong> lic<strong>en</strong>ciatura <strong>de</strong> tu prefer<strong>en</strong>cia.<br />
16
IV. Módulos <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje
INTRODUCCIÓN<br />
Antropología Física<br />
Exist<strong>en</strong> múltiples <strong>de</strong>finiciones sobre qué es <strong>la</strong> antropología física, <strong>la</strong>s cuales<br />
compart<strong>en</strong> un mismo objetivo, estudiar al Hombre como especie animal. Este<br />
criterio unificador y operativo se ha complem<strong>en</strong>tado con conocimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> otras<br />
ci<strong>en</strong>cias sociales, y el resultado ha sido una disciplina sui géneris que ha puesto <strong>en</strong><br />
una perspectiva evolutiva y cultural una misma unidad: el Hombre.<br />
Tomando <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta esta condición, los antropólogos físicos caracterizan<br />
su quehacer como: “el estudio <strong>de</strong>l orig<strong>en</strong>, naturaleza y evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> variabilidad<br />
biológica <strong>de</strong> los grupos humanos <strong>en</strong> su doble dim<strong>en</strong>sión, histórica y espacial,<br />
t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> interacción <strong>de</strong> los factores biológicos, ambi<strong>en</strong>tales<br />
(naturales y artificiales-culturales) y comportam<strong>en</strong>tales (sociales, culturales y<br />
psicológicos) ejerc<strong>en</strong> tanto <strong>en</strong> el común <strong>de</strong> los individuos <strong>de</strong> nuestra especie como<br />
<strong>de</strong> los difer<strong>en</strong>tes grupos y pob<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> Homo sapi<strong>en</strong>s” (Valls, 1995:14).<br />
La antropología física ha dado cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> <strong>la</strong> gran diversidad y variabilidad<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones antiguas y contemporáneas, a través <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong><br />
métodos métricos, morfoscópicos y g<strong>en</strong>éticos <strong>en</strong> su contexto histórico y cultural.<br />
Así, el método antropofísico nos sirve para compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r varios aspectos<br />
involucrados <strong>en</strong> nuestra historia natural y su re<strong>la</strong>ción con otras especies, con los<br />
procesos adaptativos y también, con <strong>la</strong>s manifestaciones culturales observadas<br />
<strong>en</strong> nuestra dim<strong>en</strong>sión biológica.<br />
El hecho <strong>de</strong> que existan caracterizaciones diversas <strong>de</strong> <strong>la</strong> antropología<br />
física es un fiel reflejo <strong>de</strong> <strong>la</strong> pluralidad y alcance <strong>de</strong> <strong>la</strong> disciplina. En el<strong>la</strong> converg<strong>en</strong><br />
evolución, fisiología, medicina, osteología, g<strong>en</strong>ética, ontog<strong>en</strong>ia, ergonomía,<br />
somatología, política, economía, cultura y sociedad. Algunos ejemplos<br />
repres<strong>en</strong>tativos son los <strong>estudios</strong> <strong>de</strong>l crecimi<strong>en</strong>to y <strong>de</strong>sarrollo físico que ocurre <strong>en</strong><br />
un organismo <strong>de</strong>s<strong>de</strong> su fecundación hasta su muerte, y el estudio <strong>de</strong>l cuerpo y sus<br />
formas <strong>en</strong> diversos contextos socioculturales. Esto es importante porque ha<br />
permitido observar el protagonismo <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura y <strong>la</strong> adaptación <strong>en</strong> <strong>la</strong> expresión y<br />
<strong>la</strong> percepción <strong>de</strong> lo que somos. Por lo que los antropólogos físicos han<br />
incorporado otras herrami<strong>en</strong>tas <strong>de</strong> tipo cualitativo para conocer <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones<br />
sociales y <strong>de</strong>scribir <strong>la</strong> realidad tal como <strong>la</strong> experim<strong>en</strong>tan <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones con <strong>la</strong>s<br />
cuales trabaja.<br />
El trabajo <strong>de</strong> campo es el espacio don<strong>de</strong> se pon<strong>en</strong> <strong>en</strong> práctica los<br />
conocimi<strong>en</strong>tos adquiridos <strong>en</strong> el au<strong>la</strong> y diversas habilida<strong>de</strong>s; éste se caracteriza<br />
por t<strong>en</strong>er un alto grado <strong>de</strong> compromiso con <strong>la</strong>s personas con <strong>la</strong>s que se interactúa<br />
y con uno mismo. Ejemplo <strong>de</strong> ello es explicar ampliam<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te lo que el<br />
investigador persigue así como <strong>la</strong> <strong>en</strong>trega <strong>de</strong> resultados <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación.<br />
Parece una tarea s<strong>en</strong>cil<strong>la</strong>, pero <strong>en</strong> <strong>la</strong> práctica no lo es.<br />
Los conocimi<strong>en</strong>tos g<strong>en</strong>erados <strong>en</strong> <strong>la</strong> disciplina han sido aplicados <strong>en</strong><br />
diversos contextos, como proponer programas <strong>de</strong> salud y nutrición, <strong>en</strong> el diseño<br />
<strong>de</strong> artículos <strong>de</strong> uso cotidiano (calzado, ropa, muebles y equipo <strong>de</strong> seguridad), así<br />
como <strong>en</strong> el reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> personas <strong>en</strong> procesos legales. Lo que ha dado<br />
lugar a nuevos espacios <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>la</strong>boral así como el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong><br />
investigaciones interdisciplinarias.<br />
Como te darás cu<strong>en</strong>ta, el campo <strong>de</strong> estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> antropología física es<br />
complejo lo cual abre nuevos retos <strong>en</strong> <strong>la</strong> investigación antropofísica.<br />
Sean bi<strong>en</strong>v<strong>en</strong>idos a <strong>la</strong> Antropología Física<br />
Natalia Bernal Felipe<br />
Nuvia Montserrat Maestro Martínez<br />
19<br />
PREGUNTAS<br />
GENERADORAS<br />
¿De qué manera <strong>la</strong>s<br />
difer<strong>en</strong>tes áreas <strong>de</strong><br />
conocimi<strong>en</strong>to contribuy<strong>en</strong><br />
al estudio <strong>de</strong>l humano<br />
como ser biológico y<br />
sociocultural?<br />
¿Cómo los antropólogos<br />
físicos aportan<br />
conocimi<strong>en</strong>tos para<br />
compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong> diversidad<br />
física y sociocultural <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
especie humana?<br />
A <strong>la</strong> antropología no sólo le<br />
interesa el “aquí y ahora”, sino<br />
que también estudia al hombre<br />
como producto <strong>de</strong> una evolución<br />
biológica y cultural mil<strong>en</strong>aria.<br />
Asimismo, se interesa <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
variabilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción<br />
hombre-ambi<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong>psos<br />
más cortos, como el <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida<br />
humana (una g<strong>en</strong>eración, un<br />
año, un día). También el espacio<br />
(físico) <strong>de</strong>sempeña un papel<br />
fundam<strong>en</strong>tal; <strong>la</strong> vida humana es<br />
distinta <strong>en</strong> <strong>la</strong> selva tropical, <strong>la</strong><br />
tundra, <strong>la</strong> pampa, <strong>en</strong> un<br />
<strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to urbano o <strong>en</strong> una<br />
choza <strong>de</strong> un as<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to<br />
espontáneo cercano a una gran<br />
ciudad” (Vargas, 1988:22).<br />
UNIDADES<br />
I. Evolución y procesos<br />
II. El estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
pob<strong>la</strong>ciones antiguas<br />
III. Ontog<strong>en</strong>ia<br />
IV. Somatología: tipos y<br />
formas <strong>de</strong> los cuerpos y<br />
su re<strong>la</strong>ción con el<br />
<strong>en</strong>torno
Antropología Física<br />
PREGUNTAS<br />
GENERADORAS<br />
¿De qué manera <strong>la</strong> geología<br />
y el clima se involucran <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
evolución humana?<br />
¿Cuáles son los cambios<br />
evolutivos <strong>de</strong> mayor<br />
importancia para los<br />
homínidos <strong>en</strong> <strong>la</strong> etapa<br />
g<strong>la</strong>cial?<br />
¿Cómo influyó el cambio<br />
contin<strong>en</strong>tal <strong>en</strong> <strong>la</strong> dispersión<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> especie humana?<br />
Figura 1. Movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s masas<br />
terrestres.<br />
Fu<strong>en</strong>te: Geology.com<br />
http://geology.com/articles/super contin<strong>en</strong>ts.html<br />
UNIDAD I. Evolución y procesos<br />
Todos los seres vivos, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> bacteria al hombre, pert<strong>en</strong>ec<strong>en</strong> a una única y<br />
misma gran familia que se ha <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do <strong>en</strong> el transcurso <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
Tierra: tal es <strong>la</strong> teoría mo<strong>de</strong>rna <strong>de</strong> <strong>la</strong> evolución, cuya primeras bases ci<strong>en</strong>tíficas se<br />
establecieron a partir <strong>de</strong>l siglo XIX.<br />
D<strong>en</strong>tro <strong>de</strong>l amplio campo <strong>de</strong> <strong>la</strong> antropología física hemos seleccionado<br />
algunos temas importantes, <strong>en</strong>tre ellos, te mostraremos <strong>la</strong> influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
geología y el ambi<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong> los primates, incluido el hombre.<br />
Seguram<strong>en</strong>te, estas lecturas te provocarán más dudas, pero ésa es precisam<strong>en</strong>te<br />
nuestra i<strong>de</strong>a, que te motivemos con esas interrogantes y que <strong>la</strong>s contestes<br />
pau<strong>la</strong>tinam<strong>en</strong>te durante <strong>la</strong> lectura <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>guía</strong>. Actualm<strong>en</strong>te, exist<strong>en</strong> dos gran<strong>de</strong>s<br />
controversias que han obligado a los paleoantropólogos a reconsi<strong>de</strong>rar <strong>la</strong>s<br />
opiniones antes aceptadas con respecto al ritmo y al modo <strong>de</strong> aparición <strong>de</strong>l Homo<br />
sapi<strong>en</strong>s y <strong>la</strong>s especies que le precedieron.<br />
De este modo, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes lecturas se aborda el impacto <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
geología y el clima <strong>en</strong> el proceso evolutivo <strong>de</strong> los primates; a<strong>de</strong>más, se muestran<br />
algunos <strong>de</strong> los principales cambios y adaptaciones <strong>en</strong> <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong>l hombre.<br />
Temario<br />
1. Geología y clima: el telón <strong>de</strong> fondo <strong>de</strong> <strong>la</strong> evolución humana<br />
2. Cambios evolutivos<br />
3. Locomoción bípeda y expansión cerebral<br />
4. El ADN mitocondrial esc<strong>la</strong>rece <strong>la</strong> evolución humana<br />
5. Evolución multirregional<br />
6. Orig<strong>en</strong> reci<strong>en</strong>te <strong>en</strong> África<br />
Lectura 1. Geología y clima: el telón <strong>de</strong> fondo <strong>de</strong> <strong>la</strong> evolución<br />
humana<br />
Roger Lewin. Readaptación por Natalia Bernal Felipe.<br />
En <strong>la</strong> historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida <strong>en</strong> <strong>la</strong> Tierra ha influido <strong>en</strong> gran medida <strong>la</strong> historia <strong>de</strong> los<br />
contin<strong>en</strong>tes. La roca contin<strong>en</strong>tal, que <strong>de</strong>scansa sobre <strong>la</strong> <strong>de</strong>lgada corteza terrestre,<br />
está formada por un mosaico dinámico <strong>de</strong> p<strong>la</strong>cas trabadas <strong>en</strong>tre sí. Las p<strong>la</strong>cas<br />
están <strong>en</strong> perpetuo estado <strong>de</strong> formación o <strong>de</strong>strucción <strong>en</strong> sus diversos márg<strong>en</strong>es y,<br />
por tanto, cada una se mueve <strong>en</strong> conexión con <strong>la</strong>s <strong>de</strong>más, impulsadas por <strong>la</strong>s<br />
corri<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> convección <strong>de</strong>l manto líquido. El acercami<strong>en</strong>to y <strong>la</strong> separación<br />
periódica <strong>de</strong> <strong>la</strong>s masas <strong>de</strong> tierra no sólo afecta a <strong>la</strong> geología <strong>de</strong>l p<strong>la</strong>neta, que<br />
<strong>de</strong>termina <strong>la</strong> interacción <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s bióticas <strong>de</strong>l mundo, sino que<br />
modu<strong>la</strong> asimismo el clima global, pues altera <strong>la</strong> circu<strong>la</strong>ción atmosférica y<br />
oceánica.<br />
Hace unos 225 millones <strong>de</strong> años, <strong>la</strong>s masas terrestres se fundieron <strong>en</strong> un<br />
único supercontin<strong>en</strong>te ecuatorial l<strong>la</strong>mado Pangea pero, <strong>en</strong> el transcurso <strong>de</strong> varios<br />
millones <strong>de</strong> años, <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>cas móviles empezaron a separarse hasta originar <strong>la</strong><br />
cu<strong>en</strong>ca <strong>de</strong>l océano Atlántico (Figura 1).<br />
Hace 65 millones <strong>de</strong> años Norteamérica, Europa y Asia conformaban el<br />
supercontin<strong>en</strong>te boreal <strong>de</strong>nominado Laurasia que gozaba <strong>de</strong> clima cálido <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el<br />
Cretácico superior, pero alcanza su máximo térmico <strong>en</strong> el Paleoc<strong>en</strong>o y Eoc<strong>en</strong>o. De<br />
igual modo; <strong>en</strong> <strong>la</strong> parte austral <strong>de</strong> <strong>la</strong> Tierra se formaba otro supercontinete l<strong>la</strong>mado<br />
Gondwana, el cual estaba conformado por Sudamérica, Australia, India y<br />
Antártida. A partir <strong>de</strong> <strong>en</strong>tonces, los contin<strong>en</strong>tes (tal como los conocemos) <strong>en</strong> su<br />
camino hacia el oeste se alejaron <strong>de</strong>l Ecuador y <strong>la</strong>s dos Américas quedando<br />
unidos <strong>de</strong>s<strong>de</strong> hace 3 millones <strong>de</strong> años.<br />
20
Los restos <strong>de</strong> primate más antiguos que se han <strong>de</strong>scubierto proce<strong>de</strong>n <strong>de</strong><br />
Norteamérica; son di<strong>en</strong>tes <strong>en</strong>contrados <strong>en</strong> un <strong>en</strong>c<strong>la</strong>ve <strong>de</strong> hace 65 millones <strong>de</strong><br />
años <strong>en</strong> Purgatory Hill, Montana. Difícilm<strong>en</strong>te se pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>cir que Montana disfrute<br />
hoy día <strong>de</strong> un clima tropical, por tanto, <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia allí <strong>de</strong> primates fósiles no<br />
parece cuadrar con <strong>la</strong> anterior afirmación <strong>de</strong> que éstos son criaturas <strong>de</strong> los<br />
trópicos.<br />
Entonces po<strong>de</strong>mos inferir que hace 65 millones <strong>de</strong> años Montana t<strong>en</strong>ía<br />
clima cálido, necesario para crear el habitad <strong>de</strong>l Purgatorius (nombre que se le dio<br />
a dicho primate). Los primates, distribuidos por <strong>la</strong> masa terrestre que continuó<br />
formada por Norteamérica y Eurasia, quedaron cada vez más restringidos a <strong>la</strong>s<br />
<strong>la</strong>titu<strong>de</strong>s meridionales, <strong>en</strong> medida que los contin<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>rivaban hacia el Norte. La<br />
<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> los primates respecto a los climas tropicales no se <strong>de</strong>be tanto a <strong>la</strong><br />
necesidad <strong>de</strong> calor, como a <strong>la</strong> disponibilidad <strong>de</strong> hojas, frutos e insectos durante<br />
todo el año, para asegurar su alim<strong>en</strong>tación.<br />
A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> Norteamérica, los primates vivieron también <strong>en</strong> los<br />
contin<strong>en</strong>tes australes a principios <strong>de</strong>l C<strong>en</strong>ozoico, concretam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> África y<br />
Sudamérica. La segunda gran fase <strong>en</strong> <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong> los primates, el orig<strong>en</strong> <strong>de</strong> los<br />
monos, fue hace unos 50 millones <strong>de</strong> años. Aunque los monos <strong>de</strong>l Viejo y Nuevo<br />
Mundo proce<strong>de</strong>n <strong>de</strong> un tronco común, durante <strong>la</strong> mayor parte <strong>de</strong> su historia<br />
evolutiva han permanecido ais<strong>la</strong>dos unos <strong>de</strong> otros.<br />
Los antropomorfos tuvieron su orig<strong>en</strong>, al parecer, <strong>en</strong> África hace unos 30<br />
millones <strong>de</strong> años cuando el contin<strong>en</strong>te se separaba <strong>de</strong> Eurasia. Se pi<strong>en</strong>sa que el<br />
primer antropomorfo es el Aegyptopithecus (Figura 2), una criatura <strong>de</strong>l tamaño <strong>de</strong><br />
un gato cuyos restos fósiles han sido hal<strong>la</strong>dos <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>presión <strong>de</strong> El Fayum, <strong>en</strong><br />
Egipto. Hoy día, el lugar es un <strong>de</strong>sierto, pero 30 millones <strong>de</strong> años atrás era un<br />
espeso bosque.<br />
Cuando África se unió con Eurasia, hace unos 18 millones <strong>de</strong> años, se<br />
produjo un inevitable intercambio <strong>de</strong> fauna <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s dos masas <strong>de</strong> tierra, y los<br />
antropomorfos medraron rápidam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el sur <strong>de</strong> Eurasia. Los oríg<strong>en</strong>es <strong>de</strong>l<br />
gibón y <strong>de</strong>l orangután se remontan más o m<strong>en</strong>os a esta época.<br />
Des<strong>de</strong> hace unos 20 millones <strong>de</strong> años, es <strong>de</strong>cir, a comi<strong>en</strong>zos <strong>de</strong>l Mioc<strong>en</strong>o,<br />
<strong>la</strong> temperatura global que había ido <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do durante algún tiempo,<br />
experim<strong>en</strong>tó un brusco empeorami<strong>en</strong>to y se hizo más estacional. Como resultado<br />
<strong>de</strong> ello el amplio cinturón <strong>de</strong> bosque tropical empezó a reducirse por todo el Viejo<br />
Mundo. Mi<strong>en</strong>tras, el mismo tipo <strong>de</strong> actividad tectónica que movía los contin<strong>en</strong>tes<br />
por todo el p<strong>la</strong>neta empezaba a <strong>de</strong>formar <strong>la</strong> corteza <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> África Ori<strong>en</strong>tal. Esto<br />
produjo un formidable levantami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> K<strong>en</strong>ia y Etiopia, que dio lugar a <strong>la</strong>s<br />
ext<strong>en</strong>sas tierras altas. Con el tiempo, <strong>la</strong> t<strong>en</strong>sión sobre <strong>la</strong> base contin<strong>en</strong>tal resultó<br />
excesiva y empezó a formarse el Gran Valle <strong>de</strong>l Rift. Al mismo tiempo <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia<br />
<strong>de</strong> tierras altas colocaban a <strong>la</strong> región ori<strong>en</strong>tal a resguardo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s lluvias, lo que<br />
provocó allí una mayor reducción <strong>de</strong> los bosques. El resultado <strong>de</strong> todos estos<br />
cambios fue <strong>la</strong> sustitución <strong>de</strong> lo que antes había sido un bosque más o m<strong>en</strong>os<br />
continuo por un complejo mosaico <strong>de</strong> bosques, arboledas y espacios abiertos. El<br />
terr<strong>en</strong>o antes idóneo para los antropomorfos se fue haci<strong>en</strong>do cada vez más<br />
inhóspito. Hacia fines <strong>de</strong>l Mioc<strong>en</strong>o, <strong>en</strong>tre 7 y 5 millones <strong>de</strong> años atrás, coincidió<br />
una brusca caída <strong>de</strong> <strong>la</strong> temperatura a nivel mundial con <strong>la</strong> formación <strong>de</strong>l casquete<br />
<strong>de</strong> hielo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Antártida Occi<strong>de</strong>ntal (Polo Sur); el nivel <strong>de</strong> los mares bajó, el<br />
Mediterráneo casi se secó, el cinturón tropical se estrechó aún más provocando<br />
extinciones g<strong>en</strong>eralizadas <strong>de</strong> primates por todo Eurasia; <strong>la</strong>s pra<strong>de</strong>ras se<br />
ext<strong>en</strong>dieron por África propiciando el auge <strong>de</strong> los animales <strong>de</strong> l<strong>la</strong>nura (veloces y<br />
equipados con di<strong>en</strong>tes capaces <strong>de</strong> pastar <strong>la</strong> hierba dura). Fue <strong>en</strong> <strong>la</strong> misma época<br />
cuando el último ancestro común dio lugar a los hominidos y antecesores <strong>de</strong> los<br />
21<br />
Unidad I<br />
Primate (“los primeros”): el<br />
or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> los primates<br />
compr<strong>en</strong><strong>de</strong> dos subór<strong>de</strong>nes:<br />
antropoi<strong>de</strong>s y prosimios. El <strong>de</strong> los<br />
prosimios se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra integrado<br />
por lémures, tarsios, loris y<br />
gá<strong>la</strong>gos. Éstos se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong><br />
África (Madagascar), India y el<br />
sureste asiático. Los loris y<br />
lémures ti<strong>en</strong><strong>en</strong> los <strong>la</strong>bios<br />
superiores externam<strong>en</strong>te unidos<br />
a <strong>la</strong> nariz por una tira <strong>de</strong> piel<br />
húmeda l<strong>la</strong>mada rhinarium, que<br />
también se pue<strong>de</strong> observar <strong>en</strong> los<br />
hocicos <strong>de</strong> gatos y perros.<br />
Antropomorfo: sujetos con forma<br />
semejante al hombre.<br />
Figura 2. Aegyptopithecus<br />
Fu<strong>en</strong>te: Simmons E. (1987) New faces of<br />
Aegyptopithecus from the Oligoc<strong>en</strong>e of Egypt:<br />
Journal of Human Evolution 16:273-289.<br />
Aegyptopithecus <strong>de</strong>bió pesar unos<br />
6,7 kg. Por <strong>la</strong> morfología <strong>de</strong>ntal<br />
tanto <strong>de</strong> <strong>la</strong> mandíbu<strong>la</strong> superior<br />
como <strong>en</strong> <strong>la</strong> inferior sugiere que<br />
comía hojas y frutas. Era<br />
cuadrúpedo y arboríco<strong>la</strong>.<br />
Hominidae u hominino: “primate<br />
que camina erguido”. Es <strong>de</strong>cir,<br />
pue<strong>de</strong> tratase <strong>de</strong> un antepasado<br />
extinto <strong>de</strong>l hombre, <strong>de</strong> un pari<strong>en</strong>te<br />
co<strong>la</strong>teral o <strong>de</strong> un hombre<br />
auténtico.
Antropología Física<br />
El subor<strong>de</strong>n <strong>de</strong> los antropoi<strong>de</strong>s se<br />
compone <strong>de</strong> dos superfamilias:<br />
1) los ceboi<strong>de</strong>s o monos <strong>de</strong>l Nuevo<br />
Mundo y 2) los monos <strong>de</strong>l Viejo<br />
Mundo, que compr<strong>en</strong><strong>de</strong> a los<br />
cercopitecoi<strong>de</strong>s y a los hominoi<strong>de</strong>s,<br />
los cuales incluy<strong>en</strong> <strong>la</strong>s especies<br />
fósiles y contemporáneas <strong>de</strong> simios y<br />
seres humanos. Los monos <strong>de</strong>l Viejo<br />
y <strong>de</strong>l Nuevo Mundo ti<strong>en</strong><strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes<br />
estructuras <strong>de</strong>ntales que indican una<br />
antigua separación <strong>de</strong>l subor<strong>de</strong>n<br />
prosimio.<br />
Extinción: proceso <strong>de</strong> eliminación o<br />
<strong>de</strong>saparición <strong>de</strong> una especie o taxón<br />
<strong>de</strong> un hábitat o biota <strong>de</strong>terminada,<br />
sin excluir una colonización<br />
posterior prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te <strong>de</strong> otros<br />
lugares.<br />
Braquiar: Desp<strong>la</strong>zarse con ayuda<br />
<strong>de</strong> los brazos, mediante impulsos<br />
p<strong>en</strong>du<strong>la</strong>res.<br />
Figura 3. Australopithecus<br />
afar<strong>en</strong>sis y Homo sapi<strong>en</strong>s.<br />
Fu<strong>en</strong>te: Johanson, White and Copp<strong>en</strong>s (1978)<br />
gran<strong>de</strong>s antropomorfos africanos. Los primeros homíninos eran, igual que los<br />
antropomorfos, <strong>de</strong> caminar bípedo que preferían <strong>la</strong>s arboledas a los bosques y<br />
evitaban <strong>la</strong> sabana abierta. Un segundo <strong>de</strong>terioro <strong>de</strong>l clima se produjo hace<br />
aproximadam<strong>en</strong>te tres millones <strong>de</strong> años, cuando se formó por vez primera el<br />
casquete <strong>de</strong> hielo boreal (Polo Norte), tray<strong>en</strong>do como consecu<strong>en</strong>cia un nuevo<br />
periodo <strong>de</strong> rápida evolución para los animales adaptados a vivir <strong>en</strong> espacios<br />
abiertos. Esta fue una época <strong>de</strong> importante difer<strong>en</strong>ciación <strong>en</strong>tre los homínidos,<br />
incluida <strong>la</strong> aparición <strong>de</strong>l género Homo.<br />
Durante los últimos dos millones <strong>de</strong> años, el mundo ha experim<strong>en</strong>tado<br />
ciclos <strong>de</strong> g<strong>la</strong>ciaciones <strong>de</strong> manera regu<strong>la</strong>r, <strong>de</strong> un aproximado 100 mil años <strong>de</strong><br />
duración, cada uno <strong>de</strong> los cuales tuvo una profunda inci<strong>de</strong>ncia <strong>en</strong> <strong>la</strong> vida cotidiana<br />
<strong>de</strong> nuestros ancestros, y quizá algunos hayan incidido <strong>de</strong> manera importante <strong>en</strong> el<br />
curso <strong>de</strong> <strong>la</strong> evolución. Actualm<strong>en</strong>te estamos transitando un periodo interg<strong>la</strong>ciar.<br />
Pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>cirse que si no hubiera sido por los cambios ambi<strong>en</strong>tales <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
temperatura <strong>en</strong> los hábitats, todavía estaríamos a salvo <strong>en</strong> algún bosque cálido y<br />
acogedor, como <strong>en</strong> el Mioc<strong>en</strong>o y aún andaríamos por los árboles.<br />
Actividad 1<br />
Realiza un cuadro comparativo <strong>en</strong> el que re<strong>la</strong>ciones el ambi<strong>en</strong>te con <strong>la</strong>s<br />
características físicas que pres<strong>en</strong>taban los primates que se m<strong>en</strong>cionan <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
lectura.<br />
Actividad 2<br />
Realiza un esquema <strong>en</strong> tu cua<strong>de</strong>rno re<strong>la</strong>cionando, <strong>en</strong> or<strong>de</strong>n cronológico, <strong>la</strong>s eras<br />
geológicas <strong>en</strong> que se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ron los primates.<br />
Lectura 2. Cambios sustanciales <strong>en</strong> <strong>la</strong> evolución humana<br />
Roger Lewin. Readaptación por Nuvia Montserrat Maestro Martínez.<br />
A lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> millones <strong>de</strong> años, distintos cambios evolutivos dieron lugar al Homo<br />
sapi<strong>en</strong>s, nuestra especie. Qui<strong>en</strong>es vivimos hoy <strong>en</strong> día somos <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> un<br />
linaje <strong>de</strong> homínidos que vivieron <strong>en</strong> carne propia esos cambios. El mérito <strong>de</strong><br />
nuestra especie fue evitar <strong>la</strong> extinción adaptándose y dando orig<strong>en</strong> a<br />
<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes capaces <strong>de</strong> adaptarse a distintos <strong>en</strong>tornos don<strong>de</strong> habitaban. Sin<br />
embargo, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>la</strong> adaptación, los cambios evolutivos son algunos <strong>de</strong> los<br />
f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os c<strong>la</strong>ve <strong>de</strong>l éxito <strong>de</strong> <strong>la</strong>s especies. En nuestro caso <strong>de</strong>finieron los pasos<br />
que siguió <strong>la</strong> evolución humana. ¿Cuáles fueron esos pasos c<strong>la</strong>ve que<br />
compartimos con nuestros ancestros?<br />
Literalm<strong>en</strong>te, el primer paso fue adoptar una locomoción bípeda. El<br />
bipedismo fue resultado <strong>de</strong> modificaciones anatómicas <strong>en</strong> <strong>la</strong> pelvis y provocó que<br />
los miembros posteriores, los brazos, se liberaran <strong>de</strong> su función locomotora.<br />
Debido a este cambio evolutivo, nuestros ancestros primates erguidos se<br />
<strong>en</strong>contraron con una nueva posibilidad <strong>de</strong> manipu<strong>la</strong>r su <strong>en</strong>torno. Nunca más<br />
braquiar <strong>de</strong> rama <strong>en</strong> rama, ext<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do los brazos <strong>en</strong> el bamboleo arbóreo. Al<br />
bajar a tierra, los primates pudieron transformar su <strong>en</strong>torno, ampliar su dieta,<br />
hacer herrami<strong>en</strong>tas, <strong>en</strong>tretejer estructuras sociales más complejas y darse tiempo<br />
para p<strong>en</strong>sar.<br />
Fue hace aproximadam<strong>en</strong>te 3 o 3.6 millones <strong>de</strong> años que su anatomía<br />
cambió. Los fósiles <strong>en</strong>contrados <strong>en</strong> Hadar, Etiopía, y <strong>en</strong> <strong>la</strong>s pisadas <strong>de</strong> Laetoli,<br />
Tanzania, <strong>de</strong> uno <strong>de</strong> nuestros antepasados homínidos, el Australopithecus<br />
afar<strong>en</strong>sis (Figura 3) <strong>de</strong>jó huel<strong>la</strong>s <strong>en</strong> <strong>la</strong> c<strong>en</strong>iza volcánica, hace 3.75 millones <strong>de</strong><br />
años, para dar prueba <strong>de</strong> ello.<br />
22
Un segundo paso <strong>en</strong> <strong>la</strong> evolución humana fue el aum<strong>en</strong>to <strong>en</strong> el tamaño <strong>de</strong>l<br />
cerebro. Cabe seña<strong>la</strong>r que no hay evi<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> que el caminar erguido t<strong>en</strong>ga<br />
re<strong>la</strong>ción con dicho crecimi<strong>en</strong>to.<br />
Nuestros ancestros pa<strong>de</strong>cieron <strong>la</strong>s transformaciones <strong>de</strong>l ambi<strong>en</strong>te junto<br />
con otros gran<strong>de</strong>s antropomorfos. Hace 10 a 5 millones <strong>de</strong> años, En África<br />
sucedieron un conjunto <strong>de</strong> cambios ambi<strong>en</strong>tales como el <strong>en</strong>friami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l clima, y<br />
<strong>la</strong> alteración <strong>de</strong>l régim<strong>en</strong> <strong>de</strong> lluvias, provocaron una disminución forestal, tray<strong>en</strong>do<br />
consigo el increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ext<strong>en</strong>siones <strong>de</strong> arboledas y pastizales, separando<br />
<strong>la</strong>s líneas evolutivas <strong>de</strong> nuestros pari<strong>en</strong>tes más cercanos: el gori<strong>la</strong> y el chimpancé.<br />
Debido a <strong>la</strong> presión <strong>de</strong> <strong>la</strong> selección natural, los antropomorfos se vieron obligados<br />
a retroce<strong>de</strong>r a los bosques o adaptarse a <strong>la</strong>s nuevas condiciones. La “elección” <strong>de</strong><br />
los ancestros <strong>de</strong>l gori<strong>la</strong> fue refugiarse <strong>en</strong> los bosques; <strong>en</strong> cambio <strong>la</strong> <strong>de</strong>l chimpancé,<br />
que, al principio compartieron los bosques, fue tras<strong>la</strong>darse posteriorm<strong>en</strong>te hacia<br />
áreas <strong>de</strong> monte más abiertas. Una característica compartida <strong>en</strong>te ambos<br />
especim<strong>en</strong>es era <strong>la</strong> locomoción apoyada <strong>en</strong> los artejos (nudillos).<br />
Entre tanto, <strong>la</strong> línea <strong>de</strong> los homínidos tomó un giro distinto; presionados<br />
por <strong>la</strong>s nuevas condiciones ambi<strong>en</strong>tales, <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ron un método para recolectar<br />
sus alim<strong>en</strong>tos (raíces y frutos) que se <strong>en</strong>contraban mayorm<strong>en</strong>te dispersos que <strong>en</strong><br />
el ambi<strong>en</strong>te <strong>de</strong> los antropomorfos: <strong>la</strong> marcha bípeda (Figura 4). Dicho <strong>de</strong> otro<br />
modo, el principal paso evolutivo <strong>de</strong> los seres humanos fue el cambio anatómico<br />
que permitió a un antropomorfo quedarse y buscar alim<strong>en</strong>to <strong>en</strong> un terr<strong>en</strong>o al que<br />
no estaba adaptado. En esos tempranos estadios también hubo cambios <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
<strong>de</strong>ntición y <strong>en</strong> <strong>la</strong> estructura <strong>de</strong> <strong>la</strong> mandíbu<strong>la</strong>, pero <strong>en</strong> ningún caso tan radical como<br />
<strong>la</strong> adopción <strong>de</strong> <strong>la</strong> marcha bípeda.<br />
No sería sino hasta hace 2 ó 3 millones <strong>de</strong> años cuando suce<strong>de</strong>ría otro<br />
cambio climático sufici<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te importante para presionar cambios <strong>en</strong> nuestros<br />
ancestros.<br />
Para ese mom<strong>en</strong>to, había varias especies <strong>de</strong> homínidos vivi<strong>en</strong>do <strong>en</strong><br />
África: <strong>la</strong> Australopithecus robustus y <strong>la</strong> Australopithecus africanus, esta otra un<br />
poco más pequeña que <strong>la</strong> anterior pero ambas versiones más pequeñas que el<br />
Australopithecus afar<strong>en</strong>sis. Sin embargo, una tercera especie, el Homo habilis,<br />
marcó el inicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> importante expansión cerebral <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia <strong>de</strong> los homínidos.<br />
Coincidi<strong>en</strong>do con estos tres <strong>de</strong>scubrimi<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> el registro fósil,<br />
comi<strong>en</strong>zan a aparecer, toscas herrami<strong>en</strong>tas <strong>de</strong> piedra, hachas <strong>de</strong> mano y<br />
pequeñas <strong>la</strong>scas afi<strong>la</strong>das, a veces junto a huesos <strong>de</strong> animales, <strong>en</strong> mayores<br />
cantida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l registro arqueológico. Evi<strong>de</strong>ntem<strong>en</strong>te, el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l<br />
cerebro y <strong>la</strong> inv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> técnica <strong>de</strong> los ut<strong>en</strong>silios <strong>de</strong> piedra vinieron<br />
acompañados <strong>de</strong> un cambio <strong>en</strong> <strong>la</strong> dieta, <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r una inclusión mayor <strong>de</strong><br />
carne, pero sin indicios <strong>de</strong> caza regu<strong>la</strong>r a gran esca<strong>la</strong>.<br />
El <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l cerebro marcó el orig<strong>en</strong> <strong>de</strong> una nueva especie <strong>de</strong><br />
homínido, sucesor <strong>de</strong> Homo habilis, hace aproximadam<strong>en</strong>te 1.5 millones <strong>de</strong> años,<br />
el Homo erectus. Des<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista arqueológico, el registro se vuelve más<br />
complejo, y hay ejemplos convinc<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>en</strong>c<strong>la</strong>ves humanos, <strong>de</strong> lugares a don<strong>de</strong><br />
se llevaba el alim<strong>en</strong>to, don<strong>de</strong> se repartía y se consumía. Según parece, <strong>la</strong> carne<br />
constituía una parte mucho más importante <strong>de</strong> <strong>la</strong> dieta, aunque quizá sea un error<br />
imaginar a Homo erectus fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te como cazador. El Homo erectus fue<br />
el primer homínido <strong>en</strong> av<strong>en</strong>turarse lejos <strong>de</strong> África, quizá porque <strong>la</strong> dieta más<br />
variada permitía <strong>la</strong> exploración <strong>de</strong> medios mucho mayores que los típicos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
mayoría <strong>de</strong> los primates.<br />
Es difícil precisar el orig<strong>en</strong> <strong>de</strong> Homo sapi<strong>en</strong>s <strong>en</strong> el registro fósil, pero éste<br />
<strong>de</strong>bió aparecer hace unos 250 mil años. Por su parte, el humano, como lo<br />
23<br />
Unidad I<br />
Habitualm<strong>en</strong>te los gori<strong>la</strong>s, <strong>en</strong><br />
comparación con otros primates<br />
frugívoros, com<strong>en</strong> otras partes <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s p<strong>la</strong>ntas como los tallos; brotes<br />
<strong>de</strong>l bambú, hojas, raíces y flores. En<br />
su hábitat natural, un macho adulto<br />
pue<strong>de</strong> pesar más <strong>de</strong> 200 kg. y <strong>la</strong><br />
hembra más <strong>de</strong> 100.<br />
La alim<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l chimpancé<br />
consiste <strong>en</strong> frutas y se complem<strong>en</strong>ta<br />
con brotes vegetales y hojas.<br />
También come hormigas y otros<br />
invertebrados, huevos <strong>de</strong> aves y<br />
miel. Caza y se come a los monos,<br />
otros primates inferiores y<br />
p e q u e ñ o s m a m í f e r o s . U n<br />
chimpancé macho pue<strong>de</strong> alcanzar<br />
un peso máximo <strong>de</strong> unos 50 kg. Las<br />
hembras logran hasta 39 kg.<br />
Fu<strong>en</strong>te: Hurquiza, H, Esmeralda (2002).<br />
Figura 4. Locomoción bípeda<br />
Fu<strong>en</strong>te: Robert Boyd y B. Silk, (2001)<br />
El Homo erectus fue el primer homo<br />
<strong>en</strong> explorar y habitar nuevos<br />
espacios; a<strong>de</strong>más, apr<strong>en</strong>dió a<br />
cubrirse con pieles y a <strong>en</strong>c<strong>en</strong><strong>de</strong>r<br />
fuego. Su cerebro era gran<strong>de</strong>, t<strong>en</strong>ía<br />
mo<strong>la</strong>res gran<strong>de</strong>s y con esmalte<br />
grueso, fr<strong>en</strong>te baja, cuerpo robusto<br />
y con una piel simi<strong>la</strong>r a <strong>la</strong> humana.<br />
Se caracteriza por fabricar el hacha<br />
<strong>de</strong> mano.
Antropología Física<br />
La superfamilia Hominoi<strong>de</strong>a<br />
compr<strong>en</strong><strong>de</strong> tres familias difer<strong>en</strong>tes:<br />
<strong>la</strong> familia Hylobates (gibones y<br />
siamang); <strong>la</strong> familia Pongidae o<br />
Póngido (orangután, chimpancé y<br />
gori<strong>la</strong>) y, por último, los humanos o<br />
familia Hominidae. Las principales<br />
características <strong>de</strong> éstos últimos es<br />
que el volum<strong>en</strong> <strong>de</strong> su cerebro es<br />
mayor que el <strong>de</strong> otros primates<br />
(especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong>s áreas <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
corteza cerebral que están<br />
asociadas con <strong>la</strong> habilidad para<br />
integrar datos), pose<strong>en</strong> <strong>la</strong>rgas<br />
extremida<strong>de</strong>s superiores, tronco<br />
corto, no ti<strong>en</strong><strong>en</strong> co<strong>la</strong> y sus<br />
articu<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> muñeca, codo y<br />
hombros les permit<strong>en</strong> mayor<br />
variedad <strong>de</strong> movimi<strong>en</strong>tos que a<br />
otros primates.<br />
El gibón pue<strong>de</strong> realizar saltos <strong>de</strong><br />
hasta 12 metros <strong>de</strong> altura gracias a<br />
sus <strong>la</strong>rgos brazos, vive <strong>en</strong> grupos<br />
reducidos y estables, es territorial, y<br />
<strong>de</strong>fi<strong>en</strong><strong>de</strong> sus fronteras con<br />
<strong>de</strong>spliegues visuales y vocales muy<br />
vigorosos.<br />
Fu<strong>en</strong>te: Fundación Botánica y Zoológica <strong>de</strong><br />
Barranquil<strong>la</strong> (2007).<br />
Los orangutanes pose<strong>en</strong> <strong>la</strong>rgos<br />
brazos. Los orangutanes jóv<strong>en</strong>es<br />
viajan a <strong>la</strong> espalda o <strong>en</strong> <strong>la</strong> barriga <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> madre durante casi dos años.<br />
Copyright © Orangutan Information C<strong>en</strong>tre<br />
(2010).<br />
Hay dos tipos <strong>de</strong> ADN <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong><br />
nuestras célu<strong>la</strong>s: el nuclear y el<br />
mitocondrial; el ADN mitocondrial ha<br />
sido usado con mayor frecu<strong>en</strong>cia<br />
para construir linajes evolutivos.<br />
conocemos ahora tuvo lugar hace aproximadam<strong>en</strong>te 100 mil años. Como antes, <strong>la</strong><br />
característica principal <strong>de</strong>l cambio evolutivo fue una nueva expansión cerebral,<br />
aunque, <strong>en</strong> cuanto a <strong>la</strong> <strong>de</strong>ntición al igual que <strong>en</strong> su constitución <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, esta<br />
especie era mucho m<strong>en</strong>os robusta que sus ancestros.<br />
En cuanto al registro material, estos posteriores estadios <strong>de</strong> <strong>la</strong> prehistoria<br />
humana se caracterizan por técnicas <strong>de</strong> fabricación <strong>de</strong> ut<strong>en</strong>silios más <strong>de</strong>licadas y<br />
más complejas. Y <strong>de</strong>s<strong>de</strong> hace 30 mil años, aparece <strong>en</strong> el registro el arte <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
pintura y <strong>la</strong> escultura.<br />
Po<strong>de</strong>mos concluir que <strong>la</strong>s dos principales fuerzas impulsoras <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
evolución humana fueron el caminar erguido y <strong>la</strong> expansión cerebral.<br />
La expansión <strong>de</strong> <strong>la</strong> capacidad m<strong>en</strong>tal dio lugar a una criatura <strong>de</strong> elevada<br />
intelig<strong>en</strong>cia, <strong>de</strong> gran inv<strong>en</strong>tiva y sociabilidad. La aparición <strong>de</strong>l l<strong>en</strong>guaje hab<strong>la</strong>do<br />
<strong>de</strong>bió ser el acontecimi<strong>en</strong>to c<strong>la</strong>ve <strong>en</strong> esta red <strong>de</strong> factores interre<strong>la</strong>cionados. Por<br />
supuesto, no hay registro fósil ni <strong>de</strong>l l<strong>en</strong>guaje hab<strong>la</strong>do, ni <strong>de</strong> una cualidad humana<br />
que trasci<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>la</strong> pura intelig<strong>en</strong>cia, <strong>la</strong> cual es <strong>la</strong> principal innovación evolutiva: <strong>la</strong><br />
conci<strong>en</strong>cia interrogadora <strong>de</strong> sí y <strong>de</strong>l otro, es <strong>la</strong> conci<strong>en</strong>cia que nos permite<br />
preguntarnos sobre nuestro orig<strong>en</strong>, aquel<strong>la</strong> que pone <strong>de</strong> manifiesto lo que somos:<br />
animales culturales.<br />
En los últimos años se han <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do métodos basados <strong>en</strong> análisis<br />
bioquímicos para medir el grado <strong>de</strong> par<strong>en</strong>tesco <strong>en</strong>tre especies vivas. Cuanto<br />
mayor es <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>cia bioquímica, más remoto es el par<strong>en</strong>tesco <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s<br />
especies. Todas estas pruebas conduc<strong>en</strong> al <strong>de</strong>scubrimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> nuestro linaje,<br />
don<strong>de</strong> los chimpancés son bioquímicam<strong>en</strong>te muy simi<strong>la</strong>res a los humanos,<br />
mi<strong>en</strong>tras que gori<strong>la</strong>s y orangutanes muestran mayores difer<strong>en</strong>cias. Y los monos<br />
<strong>de</strong>l Viejo Mundo son aún más distantes (los gori<strong>la</strong>s pudieron separarse <strong>de</strong>l tronco<br />
común hace 9.5 millones <strong>de</strong> años, mi<strong>en</strong>tras que los chimpancés lo harían hace<br />
sólo 7.5 millones <strong>de</strong> años).<br />
Por último, hay que agregar que, aunque los programas g<strong>en</strong>éticos <strong>de</strong><br />
humanos y chimpancés son simi<strong>la</strong>res, <strong>en</strong> algún punto tuvo lugar un cambio <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
composición <strong>de</strong>l ADN, el cual, <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong> los póngidos está cont<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> 24<br />
pares <strong>de</strong> cromosomas y <strong>en</strong> los humanos <strong>en</strong> 23, una difer<strong>en</strong>cia que probablem<strong>en</strong>te<br />
hizo estéril <strong>la</strong> unión sexual <strong>en</strong>tre ambas especies.<br />
Actividad 3<br />
E<strong>la</strong>bora un listado <strong>en</strong> el cual or<strong>de</strong>nes cronológicam<strong>en</strong>te los distintos hal<strong>la</strong>zgos que<br />
se m<strong>en</strong>cionan a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> <strong>la</strong> lectura, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> Australopithecus afar<strong>en</strong>sis hasta el<br />
Homo sapi<strong>en</strong>s, con una <strong>de</strong>scripción g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> cada uno <strong>de</strong> ellos.<br />
Actividad 4<br />
Ahora que conoces los cambios evolutivos que dieron lugar al Homo sapi<strong>en</strong>s,<br />
explica <strong>en</strong> cinco r<strong>en</strong>glones ¿por qué <strong>la</strong> marcha bípeda es consi<strong>de</strong>rada un paso<br />
crucial <strong>en</strong> <strong>la</strong> historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> evolución humana?<br />
Lectura 3. El ADN mitocondrial esc<strong>la</strong>rece <strong>la</strong> evolución humana<br />
Max Ingman. Texto adaptado para este módulo por Natalia Bernal Felipe.<br />
“¿De dón<strong>de</strong> v<strong>en</strong>imos?” Ésta ha sido una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s preguntas fundam<strong>en</strong>tales que se<br />
han hecho los humanos por miles <strong>de</strong> años. En los últimos ci<strong>en</strong> años, los<br />
antropólogos físicos han provisto respuestas por medio <strong>de</strong>l estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
características morfológicas, tales como <strong>la</strong> forma <strong>de</strong>l cráneo <strong>de</strong> los restos<br />
fosilizados <strong>de</strong> nuestros ancestros humanos y protohumanos. En los últimos 15 años<br />
aproximadam<strong>en</strong>te, los antropólogos molecu<strong>la</strong>res han estado comparando el ADN<br />
24
<strong>de</strong> humanos prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> regiones diversas con el fin <strong>de</strong> producir árboles<br />
evolutivos. Para conocer qué tan difer<strong>en</strong>tes somos, se estudian <strong>la</strong>s mutaciones<br />
que ocurr<strong>en</strong> <strong>en</strong> nuestro ADN. En ocasiones son tan imperceptibles que no <strong>la</strong>s<br />
notamos y los heredamos a nuestros <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes a nivel <strong>de</strong>l g<strong>en</strong>otipo; estas<br />
difer<strong>en</strong>cias (o polimorfismos) nos hac<strong>en</strong> únicos y a<strong>de</strong>más dan cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> lo<br />
empar<strong>en</strong>tados que estamos. Sin embargo, los difer<strong>en</strong>tes métodos usados por los<br />
antropólogos físicos y molecu<strong>la</strong>res han producido puntos <strong>de</strong> vista opuestos sobre<br />
cómo los humanos mo<strong>de</strong>rnos pudieron evolucionar a partir <strong>de</strong> nuestros ancestros<br />
arcaicos. La mayoría <strong>de</strong> los especialistas están <strong>de</strong> acuerdo <strong>en</strong> que Homo erectus<br />
evolucionó <strong>en</strong> África y se dispersó al resto <strong>de</strong>l mundo alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 1 a 2 millones<br />
<strong>de</strong> años atrás.<br />
Sin embargo, <strong>la</strong> controversia sigue, por lo que se han p<strong>la</strong>nteado al m<strong>en</strong>os<br />
dos hipótesis: <strong>la</strong> primera es <strong>la</strong> <strong>de</strong>nominada “Evolución multirregional”, que<br />
postu<strong>la</strong> que los humanos mo<strong>de</strong>rnos evolucionaron <strong>de</strong> homínidos tempranos <strong>en</strong><br />
difer<strong>en</strong>tes partes <strong>de</strong>l mundo. Este p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>to sugiere que los humanos<br />
mo<strong>de</strong>rnos evolucionaron simultáneam<strong>en</strong>te y <strong>en</strong> varias regiones <strong>de</strong>l mundo a partir<br />
<strong>de</strong> formas arcaicas (tales como el Nean<strong>de</strong>rthal y el Homo erectus). Esta hipótesis<br />
está apoyada por evi<strong>de</strong>ncia física, particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> continuidad <strong>de</strong><br />
características morfológicas <strong>en</strong>tre los humanos arcaicos y los mo<strong>de</strong>rnos.<br />
La segunda propuesta es <strong>la</strong> <strong>de</strong>nominada el “Orig<strong>en</strong> reci<strong>en</strong>te <strong>en</strong> África”, <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> que el ADN mitocondrial -ADN que sólo se hereda <strong>de</strong> <strong>la</strong> madrees utilizado para<br />
construir árboles evolutivos. En esta propuesta se lee que los humanos mo<strong>de</strong>rnos<br />
evolucionaron <strong>en</strong> África hace 100 a 200 mil años. Subsecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, los<br />
humanos mo<strong>de</strong>rnos colonizaron el resto <strong>de</strong>l mundo sin mezc<strong>la</strong>rse g<strong>en</strong>éticam<strong>en</strong>te<br />
con <strong>la</strong>s formas arcaicas. Básicam<strong>en</strong>te esta lectura es apoyada <strong>en</strong> su mayoría por<br />
evi<strong>de</strong>ncia g<strong>en</strong>ética, pero ha recibido críticas por falta <strong>de</strong> apoyo estadístico. Una<br />
posible razón es que estos <strong>estudios</strong> se han <strong>en</strong>focado principalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> los<br />
polimorfismos <strong>de</strong> una sección pequeña <strong>de</strong>l g<strong>en</strong>oma mitocondrial, que conti<strong>en</strong>e<br />
alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong>l 7% <strong>de</strong>l g<strong>en</strong>oma mitocondrial. La razón <strong>de</strong> <strong>la</strong> popu<strong>la</strong>ridad <strong>de</strong> esta<br />
región se basa <strong>en</strong> su tasa <strong>de</strong> mutación particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te alta.<br />
Entonces, si el g<strong>en</strong>oma pue<strong>de</strong> ser secu<strong>en</strong>ciado, el reto es obt<strong>en</strong>er una<br />
imag<strong>en</strong> más c<strong>la</strong>ra <strong>de</strong> los oríg<strong>en</strong>es <strong>de</strong> los humanos mo<strong>de</strong>rnos. Investigaciones<br />
reci<strong>en</strong>tes con el ADN mitocondrial reve<strong>la</strong>n que los humanos mo<strong>de</strong>rnos<br />
aparecieron hace 171,500 años <strong>en</strong> África. Este tipo <strong>de</strong> <strong>estudios</strong> han sido c<strong>la</strong>ve<br />
importante <strong>en</strong> el campo <strong>de</strong> <strong>la</strong> g<strong>en</strong>ética <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ciones.<br />
Un estudio interdisciplinario con restos humanos antiguos <strong>en</strong> Australia,<br />
que integró datos g<strong>en</strong>éticos con <strong>la</strong> información recolectada por antropología<br />
física, obtuvo elem<strong>en</strong>tos para dar respuesta a ciertas interrogantes: cómo y<br />
cuándo llegaron los aboríg<strong>en</strong>es a Australia, y cómo ha sido <strong>la</strong> historia evolutiva <strong>de</strong><br />
los mismos.<br />
Actividad 5<br />
Redacta <strong>en</strong> máximo 15 r<strong>en</strong>glones <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> los <strong>estudios</strong> g<strong>en</strong>éticos <strong>en</strong><br />
antropología física que consi<strong>de</strong>ran el estudio <strong>en</strong>tre difer<strong>en</strong>tes especies <strong>de</strong><br />
primates.<br />
25<br />
Unidad I<br />
Polimorfismo: son los múltiples<br />
alelos <strong>de</strong> un g<strong>en</strong> <strong>en</strong>tre una<br />
pob<strong>la</strong>ción, normalm<strong>en</strong>te expresados<br />
como difer<strong>en</strong>tes f<strong>en</strong>otipos, por<br />
ejemplo el color <strong>de</strong> <strong>la</strong> piel y el color<br />
<strong>de</strong> los ojos.<br />
G<strong>en</strong>oma: conjunto <strong>de</strong> g<strong>en</strong>es <strong>de</strong> un<br />
individuo o <strong>de</strong> una especie.<br />
Mutación: alteración o cambio <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> información g<strong>en</strong>ética (g<strong>en</strong>otipo)<br />
<strong>de</strong> un ser vivo.<br />
G<strong>en</strong>ética <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ciones: estudia<br />
<strong>la</strong> constitución g<strong>en</strong>ética <strong>de</strong> los<br />
individuos que compon<strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />
pob<strong>la</strong>ciones (frecu<strong>en</strong>cias génicas y<br />
g<strong>en</strong>otípicas). Así como <strong>la</strong> transmisión<br />
<strong>de</strong> los g<strong>en</strong>es <strong>de</strong> una g<strong>en</strong>eración a <strong>la</strong><br />
sigui<strong>en</strong>te.
Antropología Física<br />
PREGUNTAS<br />
GENERADORAS<br />
¿De qué manera, <strong>la</strong><br />
incorporación <strong>de</strong> nuevas<br />
técnicas <strong>de</strong> análisis ha<br />
permitido el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong><br />
nuevas líneas<br />
<strong>de</strong> investigación <strong>en</strong><br />
osteología antropológica?<br />
Los <strong>estudios</strong> <strong>de</strong> actividad ocupacional<br />
int<strong>en</strong>tan reconstruir algunos aspectos<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> vida cotidiana <strong>de</strong> socieda<strong>de</strong>s<br />
pasadas mediante el análisis <strong>de</strong> los<br />
patrones <strong>de</strong> modificaciones pres<strong>en</strong>tes<br />
<strong>en</strong> el esqueleto, re<strong>la</strong>cionadas con<br />
activida<strong>de</strong>s cotidianas, por ejemplo: 1.<br />
La robustez <strong>de</strong> <strong>la</strong>s inserciones<br />
muscu<strong>la</strong>res, 2. La pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />
facetas extra <strong>en</strong> ciertos huesos<br />
<strong>de</strong>bido a permanecer tiempo<br />
prolongado <strong>en</strong> algunas posiciones,<br />
como estar <strong>en</strong> cuclil<strong>la</strong>s o algunas<br />
formas <strong>de</strong> s<strong>en</strong>tarse, 3. Distintas<br />
lesiones <strong>en</strong> columna ocasionadas por<br />
transportar objetos muy pesados <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
espalda, <strong>en</strong>tre otros rasgos.<br />
Repaso<br />
A continuación te damos una serie <strong>de</strong> preguntas para repasar <strong>la</strong>s lecturas que se<br />
mostraron a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> <strong>la</strong> unidad. Lee <strong>la</strong>s preguntas con at<strong>en</strong>ción y contesta <strong>en</strong> tu<br />
cua<strong>de</strong>rno.<br />
1. ¿Qué es <strong>la</strong> evolución?<br />
2. ¿Por qué es importante estudiar <strong>la</strong> geología y el clima para compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong><br />
evolución?<br />
3. ¿Qué importancia ti<strong>en</strong>e el estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> anatomía para vislumbrar el<br />
proceso <strong>de</strong> hominización?<br />
4. ¿Qué importancia ti<strong>en</strong>e el estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> g<strong>en</strong>ética <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ciones para<br />
compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r el orig<strong>en</strong> <strong>de</strong>l hombre?<br />
UNIDAD II. Osteología antropológica<br />
La osteología es una línea <strong>de</strong> investigación tradicional <strong>en</strong> antropología física<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> que se constituyó como disciplina. El objeto <strong>de</strong> estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> osteología no<br />
se ha modificado; sin embargo, se pue<strong>de</strong> observar que, a través <strong>de</strong>l tiempo, ha<br />
t<strong>en</strong>ido cambios consi<strong>de</strong>rables principalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> abordar <strong>la</strong>s temáticas<br />
<strong>de</strong> estudio. Es c<strong>la</strong>ro que <strong>de</strong> avocarse a p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>tos c<strong>la</strong>sificatorios se pasó a<br />
una etapa don<strong>de</strong> se com<strong>en</strong>zaron a g<strong>en</strong>erar temáticas complejas como:<br />
paleodieta, salud, estilo <strong>de</strong> vida, <strong>en</strong>tre otras, lo que ha dado lugar a incorporar<br />
diversas metodologías que han <strong>en</strong>riquecido el conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones<br />
que nos antecedieron.<br />
En esta unidad se te brindan tres lecturas, <strong>la</strong> primera te da un panorama<br />
g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> osteología <strong>en</strong> nuestro país, <strong>la</strong> segunda se c<strong>en</strong>tra <strong>en</strong><br />
mostrarte <strong>la</strong>s diversas etapas que implica <strong>la</strong> investigación osteológica y por último,<br />
se pone énfasis <strong>en</strong> <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> interdisciplina <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l área.<br />
Temario<br />
1. Los <strong>estudios</strong> osteológicos <strong>en</strong> México<br />
2. Nuevos <strong>en</strong>foques y teorías<br />
3. Fases <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación osteológica y principales técnicas empleadas<br />
4. Trabajo <strong>de</strong> campo<br />
5. Trabajo <strong>de</strong> <strong>la</strong>boratorio<br />
6. Trabajo <strong>de</strong> gabinete<br />
7. Difusión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s investigaciones<br />
8. El estudio interdisciplinario <strong>de</strong> <strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s novohispanas posteriores al<br />
contacto<br />
9. Cambio <strong>de</strong> estilo <strong>de</strong> vida<br />
10. Un caso <strong>de</strong> estudio “La pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> Santa María Texca<strong>la</strong>c, T<strong>la</strong>xca<strong>la</strong>”<br />
Lectura 1. Los <strong>estudios</strong> osteológicos <strong>en</strong> México<br />
Martha El<strong>en</strong>a Alfaro Castro y Tonatiuh Osornio O. Adaptación por Natalia Bernal<br />
Felipe.<br />
La osteología antropológica ti<strong>en</strong>e como objeto <strong>de</strong> estudio <strong>la</strong> variabilidad física<br />
observada <strong>en</strong> pob<strong>la</strong>ciones antiguas mediante sus restos esqueléticos,<br />
consi<strong>de</strong>rando aspectos que influy<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> biología <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones: el modo y<br />
estilo <strong>de</strong> vida o el ambi<strong>en</strong>te físico, así como el papel que ti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> cultura. La<br />
finalidad es <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r: ¿Quiénes eran? ¿Cómo vivían e interactuaban <strong>en</strong>tre sí?<br />
¿Cuál era su re<strong>la</strong>ción con el medio ambi<strong>en</strong>te? [Lagunas y Hernán<strong>de</strong>z, 2000:8-13].<br />
26
Los restos esqueléticos son una fu<strong>en</strong>te directa <strong>de</strong> información para el<br />
estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> vida <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones antiguas, ya que conti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
información valiosa acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong>s adaptaciones <strong>de</strong> los grupos humanos al medio<br />
ambi<strong>en</strong>te y algunas prácticas culturales que <strong>de</strong>jaron modificaciones <strong>en</strong> los restos<br />
óseos. Debido a su objeto <strong>de</strong> estudio y <strong>la</strong>s técnicas que ha empleado a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l<br />
<strong>de</strong>sarrollo como disciplina ci<strong>en</strong>tífica, llegó a g<strong>en</strong>erar <strong>en</strong> algunos colegas<br />
antropólogos <strong>la</strong> s<strong>en</strong>sación <strong>de</strong> que era <strong>de</strong>masiado biológica y <strong>de</strong>scriptiva, pues por<br />
muchos años el <strong>en</strong>foque <strong>de</strong> <strong>la</strong>s investigaciones osteológicas se c<strong>en</strong>traba<br />
principalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>de</strong>scribir y c<strong>la</strong>sificar los esqueletos con base <strong>en</strong> mediciones <strong>de</strong><br />
características distintivas, llegando a explicar sólo <strong>en</strong> pocos casos <strong>la</strong>s causas que<br />
originaron esas variaciones [Hernán<strong>de</strong>z, 1997:99].<br />
Los primeros trabajos osteológicos <strong>en</strong> nuestro país se llevaron a cabo <strong>en</strong><br />
el siglo XIX. Éstos eran meram<strong>en</strong>te <strong>de</strong>scriptivos y c<strong>la</strong>sificatorios. Respondían a un<br />
interés <strong>de</strong> <strong>la</strong> época por recolectar objetos curiosos o raros con los cuales se<br />
ll<strong>en</strong>aron innumerables vitrinas <strong>de</strong> museos; <strong>en</strong> ese periodo se formaron <strong>la</strong>s<br />
primeras colecciones óseas compuestas principalm<strong>en</strong>te por cráneos. Este tipo <strong>de</strong><br />
investigación se realizó durante décadas, empleando principalm<strong>en</strong>te técnicas<br />
métricas y, <strong>en</strong> pocas ocasiones, se hacía énfasis <strong>en</strong> <strong>la</strong> interpretación <strong>de</strong> los<br />
resultados integrando el contexto ambi<strong>en</strong>tal, cultural, social, histórico o<br />
económico <strong>en</strong> el que se pres<strong>en</strong>taban <strong>la</strong>s características analizadas. Sin embargo,<br />
este tipo <strong>de</strong> investigaciones fueron importantes <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> disciplina,<br />
<strong>de</strong>bido a que permitieron <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración y el perfeccionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> gran cantidad <strong>de</strong><br />
técnicas, así como <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> una <strong>en</strong>orme base <strong>de</strong> datos sobre <strong>la</strong>s colecciones<br />
prehispánicas, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> ser pioneros <strong>en</strong> <strong>la</strong> búsqueda <strong>de</strong> estándares a partir <strong>de</strong><br />
pob<strong>la</strong>ciones mexicanas para <strong>de</strong>terminar sexo y edad [Márquez, 1996:216].<br />
A mediados <strong>de</strong>l siglo XX se realizaron importantes contribuciones <strong>de</strong><br />
diversos investigadores <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>scripción <strong>de</strong> características morfológicas y<br />
métricas que permitieron <strong>la</strong> comparación <strong>de</strong> rasgos para buscar afinida<strong>de</strong>s<br />
biológicas, procesos <strong>de</strong> mestizaje, o <strong>la</strong> búsqueda <strong>de</strong> oríg<strong>en</strong>es y antigüedad <strong>de</strong>l<br />
pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> América; asimismo, se hicieron aportaciones <strong>en</strong> <strong>la</strong> etiología y<br />
c<strong>la</strong>sificación <strong>de</strong> diversas patologías, así como el estudio <strong>de</strong> alteraciones <strong>en</strong> el<br />
cuerpo resultado <strong>de</strong> <strong>la</strong>s prácticas culturales <strong>de</strong> cada grupo humano como: <strong>la</strong><br />
<strong>de</strong>formación cefálica, <strong>la</strong> muti<strong>la</strong>ción <strong>de</strong>ntaria, o bi<strong>en</strong>, el canibalismo. Aportando<br />
información valiosa <strong>en</strong> cuanto al tipo, forma y técnica empleada, y <strong>en</strong> pocos casos<br />
se abordó lo refer<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s cre<strong>en</strong>cias Que los llevaron a <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r este tipo <strong>de</strong><br />
prácticas <strong>en</strong> el México prehispánico. [Lagunas, 1996:79-109]. Por lo que éste es<br />
un tema por <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r.<br />
A fines <strong>de</strong> los años 70 <strong>de</strong>l siglo XX, bajo <strong>la</strong> influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los <strong>estudios</strong><br />
norteamericanos, se empezó a introducir <strong>en</strong> <strong>la</strong>s investigaciones <strong>en</strong> México un<br />
<strong>en</strong>foque que consi<strong>de</strong>raba al ser humano como un ser biosocial com<strong>en</strong>zando a<br />
rebasar el mo<strong>de</strong>lo biologicista antes empleado. Hacia finales <strong>de</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> los<br />
nov<strong>en</strong>ta se nota una apertura <strong>de</strong> <strong>la</strong>s investigaciones osteológicas con<br />
incorporación <strong>de</strong> herrami<strong>en</strong>tas técnicas <strong>de</strong> otras disciplinas como <strong>la</strong> <strong>de</strong>mografía,<br />
<strong>la</strong> epi<strong>de</strong>miología, <strong>la</strong> biomecánica; también se abordaron temáticas como g<strong>en</strong>ética<br />
molecu<strong>la</strong>r, paleo<strong>de</strong>mografía, paleoepi<strong>de</strong>miología, paleodieta, <strong>estudios</strong> <strong>de</strong><br />
actividad ocupacional y <strong>estudios</strong> sobre <strong>la</strong> asociación <strong>de</strong> algunos rasgos<br />
osteológicos y <strong>de</strong>l contexto funerario re<strong>la</strong>cionados por ejemplo con <strong>la</strong><br />
organización social y <strong>la</strong> salud. Lo que ha permitido reconocer nuevam<strong>en</strong>te <strong>la</strong><br />
importancia <strong>de</strong>l antropólogo físico <strong>en</strong> trabajo <strong>de</strong> campo para el registro minucioso<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s características <strong>de</strong> <strong>la</strong>s sepulturas, poni<strong>en</strong>do gran énfasis <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
reconstrucción <strong>de</strong> <strong>la</strong> posición inicial <strong>de</strong>l sujeto y los objetos asociados, así como<br />
los <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> los mismos <strong>de</strong>rivados <strong>de</strong>l proceso <strong>de</strong> <strong>de</strong>scomposición,<br />
27<br />
Unidad II<br />
En esta imag<strong>en</strong> se observa <strong>la</strong>s<br />
regiones anatómicas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que<br />
suele haber una afectación <strong>de</strong>bido a<br />
activida<strong>de</strong>s como <strong>la</strong> moli<strong>en</strong>da que<br />
emplea un metate a nivel <strong>de</strong> suelo.<br />
Fu<strong>en</strong>te: Martha El<strong>en</strong>a Alfaro Castro (2011).<br />
También se observa una vista <strong>de</strong> <strong>de</strong>talle<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> articu<strong>la</strong>ción metatarsofalángica. El<br />
roce continuo <strong>en</strong>tre estos dos huesos,<br />
al estar por tiempo prolongado <strong>en</strong> una<br />
posición que implica t<strong>en</strong>er los <strong>de</strong>dos <strong>de</strong><br />
los pies hiperflexionados, llega a formar<br />
una serie <strong>de</strong> facetas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s superficies<br />
que están <strong>en</strong> contacto <strong>en</strong> esos huesos.<br />
Etiología: Estudio sobre <strong>la</strong>s causas<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s.<br />
Osteomielitis, infección <strong>de</strong>l hueso<br />
que se ext<strong>en</strong>dió <strong>en</strong> toda <strong>la</strong> tibia<br />
izquierda.<br />
Fu<strong>en</strong>te: Natalia Bernal Felipe (1998)<br />
Entierro 28, prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l atrio <strong>de</strong> exconv<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Santa<br />
María Texca<strong>la</strong>c, T<strong>la</strong>xca<strong>la</strong>, temporada 1998.<br />
Cráneo infantil <strong>de</strong> <strong>en</strong>tre 4 y 5 años <strong>de</strong><br />
edad, con <strong>de</strong>formación craneana.<br />
Valle <strong>de</strong> Toluca. Vista anterior.<br />
Fu<strong>en</strong>te: Mauro <strong>de</strong> Ángeles G (2006)
Antropología Física<br />
La paleo<strong>de</strong>mografía es <strong>la</strong> aplicación<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s herrami<strong>en</strong>tas y técnicas <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
<strong>de</strong>mografía para <strong>la</strong> reconstrucción<br />
<strong>de</strong> perfiles <strong>de</strong>mográficos <strong>de</strong><br />
pob<strong>la</strong>ciones antiguas, con <strong>la</strong><br />
finalidad <strong>de</strong> obt<strong>en</strong>er <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong><br />
mortalidad <strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes eda<strong>de</strong>s<br />
<strong>en</strong>tre hombres y mujeres, <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong><br />
fecundidad y <strong>la</strong> esperanza <strong>de</strong> vida.<br />
La paleoepi<strong>de</strong>miología estudia <strong>la</strong>s<br />
condiciones <strong>de</strong> vida y salud <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
pob<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong>l pasado por medio<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntificación <strong>de</strong> algunas<br />
<strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s que pa<strong>de</strong>cieron estas<br />
pob<strong>la</strong>ciones y a <strong>la</strong> investigación <strong>de</strong><br />
su impacto sobre el<strong>la</strong>s, permiti<strong>en</strong>do<br />
ampliar los nexos <strong>en</strong>tre sociedad e<br />
individuo por medio <strong>de</strong> un análisis<br />
integral.<br />
La paleodieta es el estudio <strong>de</strong><br />
algunos elem<strong>en</strong>tos químicos para<br />
conocer los patrones <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tación<br />
<strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ciones antiguas, tipo <strong>de</strong><br />
dieta, estado nutricional <strong>de</strong> los<br />
individuos o el acceso difer<strong>en</strong>cial a<br />
los recursos re<strong>la</strong>cionado con <strong>la</strong><br />
estratificación social.<br />
información que ha favorecido el <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s costumbres funerarias <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones pasadas. Investigaciones <strong>de</strong> este tipo empezaron a llevarse a<br />
cabo tanto <strong>en</strong> pob<strong>la</strong>ciones prehispánicas como novohispanas, <strong>en</strong> distintos<br />
mom<strong>en</strong>tos históricos y <strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes modos <strong>de</strong> subsist<strong>en</strong>cia.<br />
Los intereses <strong>de</strong> <strong>la</strong> osteología antropológica se han <strong>en</strong>caminado ahora a<br />
resolver nuevas problemáticas <strong>en</strong> un int<strong>en</strong>to <strong>de</strong> ir más allá <strong>de</strong> <strong>la</strong> caracterización<br />
física (sexo, edad, estatura; o una <strong>de</strong>scripción etiológica <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s),<br />
buscando ahora respon<strong>de</strong>r a preguntas más complejas, como, por ejemplo,<br />
¿cómo vivieron, se alim<strong>en</strong>taron, <strong>en</strong>fermaron y murieron <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong> el<br />
pasado?, ¿qué impacto tuvieron los cambios <strong>en</strong> el modo <strong>de</strong> subsist<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />
condiciones <strong>de</strong> vida, salud y actividad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones? [ibíd.:100, 102].<br />
Por lo que con el paso <strong>de</strong>l tiempo se han ido adoptando nuevos <strong>en</strong>foques y<br />
teorías, así mismo se ha visto <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> trabajar <strong>de</strong> forma interdisciplinaria<br />
con otras disciplinas ci<strong>en</strong>tíficas, lo que ha permitido <strong>la</strong> incorporación <strong>de</strong> técnicas<br />
más precisas prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> ci<strong>en</strong>cias más duras como <strong>la</strong> física, <strong>la</strong> química, <strong>la</strong><br />
medicina o <strong>la</strong> g<strong>en</strong>ética, así como metodologías complem<strong>en</strong>tarias prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes <strong>de</strong><br />
otras ci<strong>en</strong>cias sociales como <strong>la</strong> <strong>de</strong>mografía, <strong>la</strong> etnohistoria, <strong>la</strong> historia o <strong>la</strong><br />
antropología social, <strong>en</strong>tre otras. Esto ha <strong>en</strong>riquecido el conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
pob<strong>la</strong>ciones antiguas, <strong>la</strong>s cuales son <strong>de</strong>scritas <strong>en</strong> un marco biosocial que aporta<br />
información sobre <strong>la</strong>s características físicas, <strong>la</strong> organización social, <strong>la</strong> distribución<br />
territorial, el nivel <strong>de</strong> vida, <strong>la</strong> esperanza <strong>de</strong> vida, <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s y <strong>la</strong>s prácticas<br />
culturales <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong>saparecidas [i<strong>de</strong>m.].<br />
En los últimos años <strong>en</strong> el contexto social <strong>en</strong> México se ha permitido <strong>la</strong><br />
incorporación <strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to g<strong>en</strong>erado por <strong>la</strong> osteología antropológica <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
resolución <strong>de</strong> situaciones médico-legales, <strong>en</strong> <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntificación <strong>de</strong> individuos<br />
contemporáneos <strong>de</strong>saparecidos <strong>en</strong> acci<strong>de</strong>ntes, masacres, <strong>de</strong>sastres naturales<br />
respondi<strong>en</strong>do a preguntas como: ¿cuál es el sexo, edad y estatura? O bi<strong>en</strong>, si<br />
pres<strong>en</strong>ta características particu<strong>la</strong>res, <strong>de</strong> manera que, <strong>en</strong> conjunto con <strong>la</strong><br />
información ante mortem <strong>de</strong>l sujeto, pueda obt<strong>en</strong>erse una i<strong>de</strong>ntificación positiva o<br />
negativa <strong>de</strong>l mismo, así como dar algunas pistas acerca <strong>de</strong>l tipo <strong>de</strong> muerte <strong>de</strong>l<br />
sujeto (<strong>en</strong> caso <strong>de</strong> muerte viol<strong>en</strong>ta), contribuy<strong>en</strong>do con estas investigaciones a<br />
i<strong>de</strong>ntificaciones positivas <strong>de</strong> sujetos y con ello al cierre <strong>de</strong> ciclo <strong>de</strong> duelo <strong>de</strong> los<br />
familiares <strong>de</strong> los <strong>de</strong>saparecidos.<br />
Actividad 1<br />
En tu cua<strong>de</strong>rno <strong>de</strong>fine por escrito lo sigui<strong>en</strong>te: ¿qué es <strong>la</strong> osteología? y ¿cuál es su<br />
objeto <strong>de</strong> estudio?<br />
Actividad 2<br />
E<strong>la</strong>bora <strong>en</strong> tu cua<strong>de</strong>rno un cuadro sinóptico don<strong>de</strong> contrastes <strong>la</strong>s etapas históricas<br />
por <strong>la</strong>s que ha pasado <strong>la</strong> osteología y cómo fueron cambiando sus temáticas <strong>de</strong><br />
estudio.<br />
Actividad 3<br />
Observa <strong>de</strong>t<strong>en</strong>idam<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s imág<strong>en</strong>es <strong>de</strong> los huesos que se pres<strong>en</strong>tan a<br />
continuación, <strong>en</strong> el<strong>la</strong>s se seña<strong>la</strong> el nombre <strong>de</strong>l hueso y el <strong>la</strong>do al que correspon<strong>de</strong>.<br />
Una vez familiarizado, contesta <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes preguntas: ¿Cuántos huesos hay<br />
<strong>de</strong> cada tipo? ¿Cuál podría ser el número máximo <strong>de</strong> individuos <strong>en</strong> esta muestra?<br />
28
Fu<strong>en</strong>te: Maurelia F. Manuel (2010) Kinesiología,<br />
Barcelona, España.<br />
Lectura 2. Fases <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación osteológica y principales<br />
técnicas empleadas<br />
Martha El<strong>en</strong>a Alfaro Castro y Tonatiuh Osornio O. Adaptación por Natalia Bernal<br />
Felipe.<br />
La investigación osteológica pue<strong>de</strong> dividirse <strong>en</strong> cuatro etapas: primero <strong>la</strong> fase <strong>de</strong><br />
trabajo <strong>de</strong> campo, <strong>la</strong> segunda fase se lleva a cabo <strong>en</strong> el <strong>la</strong>boratorio, <strong>la</strong> tercera se<br />
<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong> <strong>en</strong> gabinete y <strong>la</strong> cuarta compr<strong>en</strong><strong>de</strong>ría <strong>la</strong> difusión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s investigaciones<br />
<strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes foros y medios.<br />
En <strong>la</strong> fase <strong>de</strong> trabajo <strong>de</strong> campo se realiza <strong>la</strong> recuperación, exploración, el<br />
registro y levantami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los restos óseos. En un contexto i<strong>de</strong>al, ésta se llevaría<br />
a cabo <strong>en</strong> forma transdisciplinaria <strong>en</strong>tre antropólogos físicos, arqueólogos,<br />
historiadores y etnohistoriadores y algunos otros especialistas, como químicos,<br />
biólogos o botánicos, <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>de</strong> <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s que vayan surgi<strong>en</strong>do <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
investigación.<br />
Durante <strong>la</strong> excavación y exploración <strong>de</strong>l sitio <strong>de</strong> <strong>en</strong>terrami<strong>en</strong>to se sigu<strong>en</strong> los<br />
procedimi<strong>en</strong>tos y técnicas arqueológicas como el trazado <strong>de</strong> <strong>la</strong> retícu<strong>la</strong>, <strong>la</strong><br />
excavación por niveles arbitrarios o capas naturales, el registro <strong>de</strong>l contexto,<br />
etcétera. Una vez localizado el <strong>en</strong>tierro, se limpia cuidadosam<strong>en</strong>te el área <strong>de</strong><br />
excavación, empleando brochas pequeñas, pinceles, y agujas <strong>de</strong> disección, o bi<strong>en</strong>,<br />
palos pequeños <strong>de</strong> ma<strong>de</strong>ra, que sirv<strong>en</strong> para i<strong>de</strong>ntificar el elem<strong>en</strong>to óseo y saber<br />
29<br />
Unidad II<br />
Unida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> excavación, <strong>en</strong> el atrio<br />
<strong>de</strong>l exconv<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Santa María<br />
Texca<strong>la</strong>c, T<strong>la</strong>xca<strong>la</strong>.<br />
Proyecto antropofísico Santa María<br />
Texca<strong>la</strong>c, dirigido por el Arqueólogo<br />
Andrés Gutiérrez Pérez † 1998.<br />
Fu<strong>en</strong>te: Natalia Bernal F.(1998).
Antropología Física<br />
Entierros excavados y registrados<br />
<strong>en</strong> el atrio <strong>de</strong>l exconv<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Santa<br />
María Texca<strong>la</strong>c, T<strong>la</strong>xca<strong>la</strong>.<br />
Proyecto antropofísico Santa María<br />
Texca<strong>la</strong>c, dirigido por el Arqueólogo<br />
Andrés Gutiérrez Pérez 1998.<br />
Fu<strong>en</strong>te: Natalia Bernal (1998).<br />
Trabajo <strong>en</strong> <strong>la</strong>boratorio.<br />
Fu<strong>en</strong>te: Oaxaca <strong>en</strong> Ex conv<strong>en</strong>to Cui<strong>la</strong>pam<br />
<strong>de</strong> Guerrero.<br />
Foto: Martha El<strong>en</strong>a Alfaro Castro (2009).<br />
dón<strong>de</strong> se ori<strong>en</strong>ta el esqueleto, <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong> un <strong>en</strong>tierro primario o si se trata <strong>de</strong> un<br />
elem<strong>en</strong>to ais<strong>la</strong>do; asimismo, se van liberando elem<strong>en</strong>tos que pue<strong>de</strong>n estar<br />
asociados con el <strong>en</strong>tierro como vasijas, adornos, herrami<strong>en</strong>tas, armas, restos <strong>de</strong><br />
fauna. Los <strong>en</strong>tierros y objetos asociados se <strong>en</strong>umeran <strong>de</strong> manera progresiva <strong>de</strong><br />
acuerdo con el or<strong>de</strong>n <strong>en</strong> el que hayan sido <strong>de</strong>scubiertos y se <strong>de</strong>scrib<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> libreta<br />
<strong>de</strong> campo; antes <strong>de</strong> levantar un <strong>en</strong>tierro se registra cada uno <strong>de</strong> los elem<strong>en</strong>tos que<br />
lo integran por medio <strong>de</strong> fotografías y dibujo a esca<strong>la</strong> [Lagunas y Hernán<strong>de</strong>z,<br />
2000:22-30].<br />
En <strong>la</strong> <strong>de</strong>scripción y el registro <strong>de</strong> los <strong>en</strong>tierros se consi<strong>de</strong>ran varios<br />
aspectos, los más comunes son <strong>la</strong> c<strong>la</strong>se, el tipo, el modo <strong>de</strong>l <strong>en</strong>tierro, el número <strong>de</strong><br />
individuos que los conforman, <strong>la</strong> variedad y <strong>la</strong> cantidad y calidad <strong>de</strong> ofr<strong>en</strong>das<br />
asociadas. Los <strong>en</strong>tierros son <strong>de</strong> c<strong>la</strong>se primaria cuando los huesos muestran<br />
re<strong>la</strong>ción anatómica o por lo m<strong>en</strong>os algunas <strong>de</strong> sus partes y no hay evi<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong><br />
haber sufrido una alteración <strong>de</strong> <strong>la</strong> posición <strong>en</strong> <strong>la</strong> que fue originalm<strong>en</strong>te <strong>de</strong>positado.<br />
Los <strong>en</strong>tierros secundarios son aquellos que no muestran re<strong>la</strong>ción anatómica <strong>en</strong>tre<br />
sus huesos, resultado <strong>de</strong> una manipu<strong>la</strong>ción int<strong>en</strong>cional <strong>de</strong>spués <strong>de</strong>l <strong>de</strong>pósito<br />
original <strong>de</strong>l cuerpo. Son <strong>de</strong> tipo directo si so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te se realiza un agujero <strong>de</strong> forma<br />
irregu<strong>la</strong>r, sin más pret<strong>en</strong>sión que colocar el cadáver <strong>de</strong>ntro. O indirecto, si el<br />
individuo fue colocado <strong>en</strong> una estructura hecha con ese fin, don<strong>de</strong> pisos y pare<strong>de</strong>s<br />
pue<strong>de</strong>n mostrar un tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> ap<strong>la</strong>nami<strong>en</strong>to y/o revestimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> cualquier<br />
tipo, ya sea <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> un contin<strong>en</strong>te natural (oqueda<strong>de</strong>s, cuevas, c<strong>en</strong>otes, pozos)<br />
o <strong>en</strong> un contin<strong>en</strong>te artificial (sótanos, formaciones tronco-cónicas, tumbas <strong>de</strong> tiro,<br />
fosas, recipi<strong>en</strong>tes). Con respecto a <strong>la</strong> posición, pue<strong>de</strong>n ser ext<strong>en</strong>didos,<br />
flexionados o se<strong>de</strong>ntes y sus respectivas variantes, por último, pue<strong>de</strong> tratarse <strong>de</strong><br />
un <strong>en</strong>tierro <strong>de</strong> un solo individuo -individual- o <strong>de</strong> varios -múltiple- [Romano,<br />
1974:83-112]. En el registro <strong>de</strong>l <strong>en</strong>tierro también se pone énfasis <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>scripción<br />
<strong>de</strong>l estado <strong>de</strong> <strong>la</strong>s articu<strong>la</strong>ciones y <strong>la</strong>s movilizaciones, que pudieron haber sufrido<br />
cambios a consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> procesos tafonómicos re<strong>la</strong>cionados con el tipo <strong>de</strong><br />
sepultura y el sitio <strong>de</strong> <strong>en</strong>terrami<strong>en</strong>to (por ejemplo: el espacio vacío que se g<strong>en</strong>era<br />
<strong>en</strong> una tumba al mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>scomposición, <strong>la</strong> intrusión <strong>de</strong> roedores,<br />
corri<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> agua subterráneas, reutilización <strong>de</strong>l espacio funerario, etc.), por lo<br />
que ti<strong>en</strong>e que poner at<strong>en</strong>ción si <strong>la</strong>s articu<strong>la</strong>ciones se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran estrictas, sueltas<br />
o <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zadas. Es también <strong>en</strong> campo, don<strong>de</strong> <strong>de</strong>b<strong>en</strong> seleccionarse los elem<strong>en</strong>tos<br />
óseos que se p<strong>la</strong>nea sean sometidos posteriorm<strong>en</strong>te a <strong>estudios</strong> <strong>de</strong> arqueometría<br />
o g<strong>en</strong>ética molecu<strong>la</strong>r, los cuales <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser recuperados y emba<strong>la</strong>dos <strong>en</strong> forma<br />
contro<strong>la</strong>da, con <strong>la</strong> finalidad <strong>de</strong> evitar cualquier tipo <strong>de</strong> contaminación<br />
contemporánea.<br />
Una vez terminada <strong>la</strong> <strong>de</strong>scripción y el registro, los materiales son<br />
levantados y etiquetados para su tras<strong>la</strong>do al <strong>la</strong>boratorio. En <strong>la</strong> fase <strong>de</strong> <strong>la</strong>boratorio<br />
se realiza primeram<strong>en</strong>te <strong>la</strong> limpieza y reconstrucción <strong>de</strong>l material óseo,<br />
empleando brochas y pegam<strong>en</strong>to; este trabajo requiere <strong>de</strong> mucha paci<strong>en</strong>cia y <strong>de</strong><br />
conocimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> anatomía y osteología antropológica, es aquí cuando<br />
comi<strong>en</strong>zas a conocer <strong>la</strong> variabilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción y hacer el inv<strong>en</strong>tario <strong>de</strong> los<br />
materiales. En el caso <strong>de</strong> los <strong>en</strong>tierros múltiples, primero <strong>de</strong>be hacerse el registro<br />
<strong>de</strong>l número máximo <strong>de</strong> individuos, para lo cual se consi<strong>de</strong>ran aspectos como edad<br />
y sexo. En el caso <strong>de</strong> individuos que no se pue<strong>de</strong>n difer<strong>en</strong>ciar y que pert<strong>en</strong>ec<strong>en</strong> a<br />
un mismo rango <strong>de</strong> edad y sexo se escog<strong>en</strong> algunos rasgos anatómicos que se<br />
pres<strong>en</strong>t<strong>en</strong> con mayor frecu<strong>en</strong>cia, por ejemplo, <strong>la</strong> cabeza femoral <strong>de</strong>recha y <strong>la</strong><br />
tróclea <strong>de</strong>l húmero bajo el principio <strong>de</strong> que estas regiones son bi<strong>la</strong>terales y un<br />
individuo so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te pue<strong>de</strong> t<strong>en</strong>er una <strong>de</strong> cada <strong>la</strong>do; <strong>de</strong> esta manera se<br />
contabilizan <strong>la</strong>s veces que aparec<strong>en</strong> <strong>en</strong> el <strong>en</strong>tierro y se obti<strong>en</strong>e el número mínimo y<br />
máximo <strong>de</strong> individuos que hay <strong>en</strong> una sepultura.<br />
30
La asignación <strong>de</strong>l sexo y <strong>la</strong> edad <strong>de</strong> los individuos se hace mediante <strong>la</strong><br />
evaluación <strong>de</strong> características morfológicas <strong>de</strong> huesos como cráneo y pelvis,<br />
principalm<strong>en</strong>te, o técnicas métricas y estadísticas. La <strong>de</strong>terminación <strong>de</strong> <strong>la</strong> edad <strong>en</strong><br />
individuos infantiles o subadultos se lleva a cabo con base a <strong>la</strong> evaluación <strong>de</strong> los<br />
di<strong>en</strong>tes pres<strong>en</strong>tes o el cierre <strong>de</strong> epífisis, mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong> los individuos adultos se<br />
realiza principalm<strong>en</strong>te con base <strong>en</strong> métodos que consi<strong>de</strong>ran <strong>la</strong> evaluación <strong>de</strong><br />
varios rasgos; como el grado <strong>de</strong> cierre <strong>de</strong> <strong>la</strong>s suturas craneales, <strong>la</strong> erupción <strong>de</strong>l<br />
tercer mo<strong>la</strong>r, el <strong>de</strong>sgaste que pres<strong>en</strong>tan los di<strong>en</strong>tes o una serie <strong>de</strong> cambios<br />
producidos por <strong>la</strong> edad <strong>en</strong> <strong>la</strong> superficie <strong>de</strong> algunos segm<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> huesos como el<br />
ilíaco. En el <strong>la</strong>boratorio se lleva a cabo también el registro <strong>de</strong> ciertas<br />
características físicas por medio <strong>de</strong> mediciones <strong>de</strong> puntos osteométricos, así<br />
como algunas observaciones sobre aspectos <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r como pue<strong>de</strong>n ser:<br />
procesos artríticos, <strong>de</strong> tuberculosis ósea, <strong>de</strong> anemia, <strong>de</strong> sífilis, o <strong>de</strong> patrones <strong>de</strong><br />
marcas <strong>de</strong> estrés ocupacional, <strong>en</strong>tre otros indicadores; estos datos obt<strong>en</strong>idos <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong>boratorio suel<strong>en</strong> capturarse <strong>en</strong> <strong>la</strong> fase <strong>de</strong> gabinete <strong>en</strong> bases <strong>de</strong> datos y son<br />
sometidos a varias pruebas estadísticas, cuyos resultados, al ser analizados <strong>en</strong><br />
conjunto con <strong>la</strong> formación arqueológica, etnohistórica, histórica y etnográfica,<br />
permit<strong>en</strong> realizar aproximaciones sobre el modo y <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> vida <strong>de</strong><br />
pob<strong>la</strong>ciones antiguas.<br />
E<br />
N TERR<br />
A<br />
M IENTOS<br />
C<strong>la</strong>se Tipo Número Forma Variedad Lado<br />
PRIMARIOS<br />
SECUNDARIOS<br />
Directos<br />
Indirectos<br />
Directos<br />
Indirectos<br />
Individuales<br />
Colectivos<br />
Individuales<br />
Colectivos<br />
Individuales<br />
Colectivos<br />
Individuales<br />
Colectivos<br />
Ext<strong>en</strong>didos<br />
Flexionados<br />
Irregu<strong>la</strong>res<br />
Ext<strong>en</strong>didos<br />
Flexionados<br />
Irregu<strong>la</strong>res<br />
Decúbito dorsales<br />
Decúbito v<strong>en</strong>trales<br />
Decúbito <strong>la</strong>terales<br />
Decúbito dorsales<br />
Decúbito v<strong>en</strong>trales<br />
Decúbito <strong>la</strong>terales<br />
Se<strong>de</strong>ntes<br />
Decúbito dorsales<br />
Decúbito v<strong>en</strong>trales<br />
Decúbito <strong>la</strong>terales<br />
Decúbito dorsales<br />
Decúbito v<strong>en</strong>trales<br />
Decúbito <strong>la</strong>terales<br />
Se<strong>de</strong>ntes<br />
31<br />
Derechos<br />
Izquierdos<br />
Derechos<br />
Izquierdos<br />
Derechos<br />
Izquierdos<br />
Derechos<br />
Izquierdos<br />
Unidad II<br />
Fu<strong>en</strong>te: Romano, Arturo (1974) Sistemas <strong>de</strong> <strong>en</strong>terrami<strong>en</strong>tos.<br />
En: Antropología Física. Época prehispánica,<br />
iNaH, México, p. 110.
Antropología Física<br />
Por último, <strong>en</strong> <strong>la</strong> cuarta fase, los resultados <strong>de</strong>l análisis e interpretación <strong>de</strong><br />
los datos obt<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> campo y <strong>la</strong>boratorio, se difun<strong>de</strong>n por medio <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
pres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> pon<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> ev<strong>en</strong>tos académicos o confer<strong>en</strong>cias dirigidas a<br />
público no especializado, con el montaje <strong>de</strong> exposiciones temporales o<br />
perman<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> museos y otros espacios culturales, o a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> publicación<br />
<strong>de</strong> artículos ci<strong>en</strong>tíficos y <strong>de</strong> difusión g<strong>en</strong>eral.<br />
Actividad 4<br />
En tu cua<strong>de</strong>rno, <strong>en</strong> media cuartil<strong>la</strong>, redacta <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong> realización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
cuatro fases <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación osteológica.<br />
Actividad 5<br />
En tu cua<strong>de</strong>rno e<strong>la</strong>bora un mapa m<strong>en</strong>tal sobre <strong>la</strong>s fases <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación<br />
osteológica <strong>en</strong> el que incluyas lo que implica cada una <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s.<br />
Lectura 3. El estudio interdisciplinario <strong>de</strong> <strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s<br />
novohispanas posteriores al contacto<br />
Natalia Bernal Felipe.<br />
Las excavaciones correspondi<strong>en</strong>tes al periodo virreinal <strong>en</strong> México (siglos XVI al<br />
XIX) han permitido el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> múltiples investigaciones interdisciplinarias<br />
<strong>en</strong>tre arqueólogos y antropólogos físicos. Consi<strong>de</strong>rando el análisis <strong>de</strong> los restos<br />
óseos, el contexto <strong>en</strong> que fueron <strong>de</strong>positados, así como los elem<strong>en</strong>tos que los<br />
acompañaban (vasos y p<strong>la</strong>tos que cont<strong>en</strong>ían alim<strong>en</strong>tos o compon<strong>en</strong>tes propios<br />
<strong>de</strong>l ritual funerario; artículos religiosos como rosarios, cruces; restos <strong>de</strong> ma<strong>de</strong>ra,<br />
metal y hueso; herrami<strong>en</strong>tas <strong>de</strong> trabajo, adornos personales, etcétera) y que, a<br />
partir <strong>de</strong> diversos marcos refer<strong>en</strong>ciales, así como <strong>de</strong> múltiples metodologías, se<br />
ha logrado conocer sus costumbres funerarias, los múltiples pa<strong>de</strong>cimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> los<br />
individuos así como los tipos <strong>de</strong> actividad ocupacional que <strong>de</strong>jaron huel<strong>la</strong> <strong>en</strong> los<br />
huesos. A<strong>de</strong>más, dichas investigaciones se han <strong>en</strong>riquecido con docum<strong>en</strong>tos<br />
escritos prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> los archivos parroquiales, mapas, repres<strong>en</strong>taciones<br />
pictóricas y <strong>la</strong>s crónicas <strong>de</strong> <strong>la</strong> época, <strong>en</strong>tre otros, logrando con ello contextualizar<br />
históricam<strong>en</strong>te los análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s osam<strong>en</strong>tas, tanto <strong>en</strong> <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones urbanas<br />
como <strong>en</strong> <strong>la</strong>s rurales <strong>de</strong> <strong>la</strong>s diversas regiones <strong>de</strong>l México novohispano. Como parte<br />
<strong>de</strong> los proyectos <strong>de</strong> investigación y <strong>de</strong> salvam<strong>en</strong>to arqueológico, <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los<br />
contextos excavados correspon<strong>de</strong>n a iglesias, conv<strong>en</strong>tos, colegios y hospitales<br />
<strong>en</strong>tre otros.<br />
La llegada <strong>de</strong> los españoles trajo consigo una serie <strong>de</strong> cambios<br />
socioculturales al interior <strong>de</strong> <strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s mesoamericanas, los cuales se vieron<br />
reflejados <strong>en</strong> diversos ámbitos como <strong>la</strong> alim<strong>en</strong>tación, el sincretismo religioso, <strong>la</strong><br />
organización <strong>de</strong>l trabajo así como el culto a los difuntos. En lo que concierne a <strong>la</strong><br />
alim<strong>en</strong>tación, se introdujo una serie <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos nuevos, y técnicas para su<br />
producción, los cuales permitieron <strong>la</strong> incorporación <strong>de</strong>l ganado bovino, cereales<br />
para <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> harina (como el trigo y <strong>la</strong> caña <strong>de</strong> azúcar) sólo por<br />
m<strong>en</strong>cionar algunos. Por otro <strong>la</strong>do, los modos <strong>de</strong> preparación como el asado y<br />
tostado, fueron sustituidos por nuevos procedimi<strong>en</strong>tos como el freído con<br />
manteca, principalm<strong>en</strong>te. Dichas innovaciones tuvieron diversos efectos <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
salud <strong>de</strong> <strong>la</strong>s distintas socieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>tonces Nueva España, esto <strong>de</strong>bido a que<br />
<strong>la</strong> carga <strong>de</strong> trabajo para los indíg<strong>en</strong>as se int<strong>en</strong>sificó <strong>en</strong> gran medida, pues <strong>la</strong> mayor<br />
parte <strong>de</strong> ellos <strong>de</strong>jaron <strong>de</strong> trabajar sus propias tierras <strong>de</strong> cultivo para ocuparse <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s gran<strong>de</strong>s ext<strong>en</strong>siones <strong>de</strong> terr<strong>en</strong>o <strong>en</strong> <strong>la</strong>s cuales se veían forzados a trabajar para<br />
<strong>la</strong> corona españo<strong>la</strong>. Lo anterior, aunado a <strong>la</strong>s <strong>la</strong>rgas jornadas <strong>la</strong>borales (<strong>en</strong><br />
ocasiones mayores a doce horas al día) mermaron <strong>de</strong> manera importante<br />
32
<strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> vida <strong>de</strong> <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te provocándoles una gama <strong>de</strong> pa<strong>de</strong>cimi<strong>en</strong>tos que <strong>en</strong><br />
muchas ocasiones terminaban <strong>en</strong> <strong>la</strong> muerte <strong>de</strong> los individuos.<br />
El <strong>de</strong>ceso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas daba pie a una serie <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s complejas,<br />
<strong>la</strong>s cuales abarcaban una serie <strong>de</strong> rituales y costos <strong>de</strong> tipo económico como <strong>la</strong><br />
preparación <strong>de</strong>l lugar <strong>de</strong> sepultura, o el tratami<strong>en</strong>to dado al cuerpo, pues al difunto<br />
se le vestía con sus mejores pr<strong>en</strong>das y se le acompañaba <strong>de</strong> diversos elem<strong>en</strong>tos<br />
como monedas, recipi<strong>en</strong>tes que cont<strong>en</strong>ían alim<strong>en</strong>tos o bebidas y <strong>de</strong> adornos<br />
personales como aretes, col<strong>la</strong>res y anillos los cuales, <strong>en</strong> conjunto, formaban parte<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> ofr<strong>en</strong>da y hacía refer<strong>en</strong>cia a su po<strong>de</strong>r adquisitivo. Al respecto, durante el<br />
virreinato los cuerpos eran sepultados según su condición social, por ejemplo, <strong>en</strong><br />
el atrio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s iglesias eran <strong>en</strong>terrados aquellos que t<strong>en</strong>ían m<strong>en</strong>os posibilida<strong>de</strong>s<br />
económicas, mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong> <strong>la</strong> nave y el presbiterio <strong>la</strong>s personas que<br />
pert<strong>en</strong>ecían a <strong>la</strong> nobleza o a los sectores económicam<strong>en</strong>te más acomodados.<br />
Durante el virreinato, <strong>la</strong> alim<strong>en</strong>tación, <strong>la</strong>s costumbres funerarias y el tipo<br />
<strong>de</strong> organización social y económica <strong>de</strong> <strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s fueron heterogéneas,<br />
motivo por el cual se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> consi<strong>de</strong>rar varios aspectos ligados al tipo <strong>de</strong> sociedad<br />
(urbana o rural), <strong>la</strong> religión, los distintos contextos y, por último y no m<strong>en</strong>os<br />
importante, se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> tomar <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta los ciclos <strong>de</strong> trabajo y los difer<strong>en</strong>tes climas.<br />
Un caso <strong>de</strong> estudio “La pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> Santa María Texca<strong>la</strong>c, T<strong>la</strong>xca<strong>la</strong>”<br />
A finales <strong>de</strong> 1998, un grupo <strong>de</strong> antropólogos físicos y arqueólogos realizaron<br />
excavaciones <strong>en</strong> diversos espacios <strong>de</strong> un conv<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los siglos XVII y XVIII, <strong>en</strong><br />
Santa María Texca<strong>la</strong>c, T<strong>la</strong>xca<strong>la</strong>, ubicado <strong>en</strong> <strong>la</strong> región ori<strong>en</strong>tal <strong>de</strong>l estado.<br />
Obt<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do restos óseos y materiales asociados. Las fu<strong>en</strong>tes docum<strong>en</strong>tales<br />
refier<strong>en</strong> que el clima <strong>en</strong> todo el estado es frío. Las he<strong>la</strong>das son frecu<strong>en</strong>tes durante<br />
el invierno, llegando a t<strong>en</strong>er temperaturas <strong>de</strong> 5º y 6º C.<br />
La información <strong>de</strong> <strong>la</strong>s partidas <strong>de</strong> <strong>de</strong>funciones reveló que los habitantes<br />
masculinos <strong>de</strong> Texca<strong>la</strong>c se <strong>de</strong>dicaban al trabajo <strong>de</strong> <strong>la</strong> agricultura. La edad<br />
promedio al casami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong>s mujeres fue <strong>de</strong> 15 años y 17 <strong>en</strong> los hombres. Las<br />
causas <strong>de</strong> muerte <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral fueron: tos, fiebre e inf<strong>la</strong>maciones. Y <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s mujeres <strong>de</strong> 15 años se pres<strong>en</strong>taron complicaciones <strong>en</strong> el parto y puerperio -40<br />
días <strong>de</strong>spués <strong>de</strong>l alumbrami<strong>en</strong>to-, lo que les causó <strong>la</strong> muerte. De acuerdo con <strong>la</strong>s<br />
estaciones <strong>de</strong>l año, <strong>la</strong>s muertes ocurrieron <strong>de</strong> <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te manera, <strong>en</strong> or<strong>de</strong>n <strong>de</strong><br />
frecu<strong>en</strong>cias: invierno, primavera, otoño y verano.<br />
Resultados <strong>de</strong>l análisis osteológico.<br />
Los antropólogos físicos analizaron 76 esqueletos completos. Al <strong>de</strong>terminar sexo<br />
y edad expon<strong>en</strong> que hay una elevada mortandad <strong>en</strong>tre los m<strong>en</strong>ores <strong>de</strong> 0 a 4 años.<br />
En el caso <strong>de</strong> los adultos se observó que los hombres morían más <strong>en</strong>tre 30 y 40<br />
años <strong>de</strong> edad. En el caso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres, <strong>la</strong> mortandad se hizo pres<strong>en</strong>te a partir <strong>de</strong><br />
los 20 años <strong>de</strong> edad, aum<strong>en</strong>tando <strong>en</strong> el rango <strong>de</strong> 25 a 35 años <strong>de</strong> edad. Aunque<br />
también hay casos <strong>de</strong> hombres y mujeres que murieron <strong>en</strong>tre los 55 y los 65 años<br />
<strong>de</strong> edad. Sin distinción <strong>de</strong> sexo se observaron lesiones <strong>en</strong> toda <strong>la</strong> columna<br />
vertebral, específicam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> región dorsal y lumbar. En <strong>la</strong>s cavida<strong>de</strong>s bucales<br />
se notó una alta frecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> periodontitis <strong>en</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los individuos. Sin<br />
embargo, se pres<strong>en</strong>taron pocos casos con caries; incluso personas mayores <strong>de</strong><br />
40 años t<strong>en</strong>ían todas <strong>la</strong>s piezas <strong>de</strong>ntales.<br />
El análisis <strong>de</strong> los materiales asociados a los <strong>en</strong>tierros reportó que <strong>en</strong> dos<br />
casos se localizaron monedas l<strong>la</strong>madas macuquinas, que fueron colocadas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />
33<br />
Unidad II<br />
Presbiterio: Espacio que ro<strong>de</strong>a el<br />
altar mayor <strong>de</strong> <strong>la</strong>s iglesias hasta el<br />
pie <strong>de</strong> <strong>la</strong>s gradas.<br />
P a r t i d a s d e d e f u n c i ó n :<br />
docum<strong>en</strong>tos e<strong>la</strong>borados por <strong>la</strong>s<br />
autorida<strong>de</strong>s eclesiásticas, durante el<br />
virreinato. En <strong>la</strong>s que se as<strong>en</strong>taba <strong>la</strong><br />
información <strong>de</strong> los fallecidos, los<br />
padres y los testigos.<br />
Entierro 25. Lesiones <strong>en</strong> <strong>la</strong> región<br />
lumbar. Santa María Texca<strong>la</strong>c,<br />
T<strong>la</strong>xca<strong>la</strong> 1998.<br />
Fu<strong>en</strong>te: Natalia Bernal Felipe (1999).
Antropología Física<br />
Cista: espacio e<strong>la</strong>borado int<strong>en</strong>cionalm<strong>en</strong>te<br />
para sepultar algún cuerpo.<br />
Periodontitis: <strong>en</strong>fermedad que afecta al<br />
tejido que ro<strong>de</strong>a o sujeta los di<strong>en</strong>tes<br />
Materiales asociados a los <strong>en</strong>tierros<br />
<strong>de</strong> Santa María Texca<strong>la</strong>c, T<strong>la</strong>xca<strong>la</strong>.<br />
Monedas coloniales <strong>de</strong> medio real,<br />
<strong>en</strong> p<strong>la</strong>ta. Tipo macuquino.<br />
Fu<strong>en</strong>te: Osorio, 2000.<br />
Elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> tipo cotidiano: cu<strong>en</strong>tas<br />
<strong>de</strong> pulseras, rosarios aretes y<br />
col<strong>la</strong>res.<br />
Fu<strong>en</strong>te: Osorio, 2000.<br />
manos. Y <strong>de</strong> acuerdo con los restos <strong>de</strong> ma<strong>de</strong>ra y c<strong>la</strong>vos localizados <strong>en</strong> <strong>la</strong>s cistas<br />
propon<strong>en</strong> que algunas personas fueron <strong>en</strong>terradas <strong>en</strong> ataú<strong>de</strong>s <strong>de</strong> ma<strong>de</strong>ra.<br />
Actividad 6<br />
En tu cua<strong>de</strong>rno redacta <strong>en</strong> media cuartil<strong>la</strong> <strong>la</strong> importancia que ti<strong>en</strong>e realizar<br />
<strong>estudios</strong> interdisciplinarios que consi<strong>de</strong>r<strong>en</strong> el análisis <strong>de</strong>l contexto <strong>en</strong> que son<br />
localizados los <strong>en</strong>tierros, esqueletos y fu<strong>en</strong>tes docum<strong>en</strong>tales.<br />
Consi<strong>de</strong>rando <strong>la</strong>s lesiones reportadas <strong>en</strong> <strong>la</strong> región lumbar y dorsal <strong>de</strong> hombres y<br />
mujeres, ¿qué tipo <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s pudieron haber realizado <strong>en</strong> un contexto rural?<br />
Repaso<br />
A continuación te damos una serie <strong>de</strong> preguntas para que repasar <strong>la</strong>s lecturas que<br />
se mostraron a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> <strong>la</strong> unidad. Lee <strong>la</strong>s preguntas con at<strong>en</strong>ción y contesta <strong>en</strong><br />
tu cua<strong>de</strong>rno <strong>de</strong> notas<br />
1. ¿Qué es osteología antropológica?<br />
2. ¿Con qué otras ci<strong>en</strong>cias se vincu<strong>la</strong>n <strong>la</strong> osteología antropológica?<br />
3. ¿Qué cambios han t<strong>en</strong>ido los <strong>estudios</strong> mexicanos <strong>en</strong> osteología<br />
antropológica?<br />
4. ¿Qué nuevas aplicaciones ti<strong>en</strong><strong>en</strong> los <strong>estudios</strong> <strong>de</strong> osteología antropológica<br />
actualm<strong>en</strong>te?.<br />
34
UNIDAD III. Ontog<strong>en</strong>ia<br />
Des<strong>de</strong> <strong>la</strong> Antigüedad, el hombre ha mostrado un interés especial por estudiar<br />
cómo crece y se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong> fisicam<strong>en</strong>te su propia especie; este interés ha<br />
permeado a <strong>la</strong> antropología física y ello se refleja <strong>en</strong> los vastos <strong>estudios</strong> con los<br />
que esta disciplina ha contribuido al conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l proceso ontogénico que<br />
ocurre <strong>en</strong> el ser humano.<br />
Las investigaciones re<strong>la</strong>cionadas con el estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> ontog<strong>en</strong>ia se<br />
<strong>en</strong>focaron, <strong>en</strong> un principio, a explorar cómo transcurría el crecimi<strong>en</strong>to y el<br />
<strong>de</strong>sarrollo físico <strong>en</strong> los primeros años <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida. Con el paso <strong>de</strong>l tiempo han<br />
incorporado a su objeto <strong>de</strong> estudio y análisis otras etapas <strong>de</strong>l curso vital, como <strong>la</strong><br />
edad adulta y <strong>la</strong> vejez.<br />
A lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> esta unidad <strong>en</strong>contrarás y compr<strong>en</strong><strong>de</strong>rás una <strong>de</strong>finición <strong>de</strong><br />
ontog<strong>en</strong>ia que consi<strong>de</strong>ra los aspectos que caracterizan este tipo <strong>de</strong> <strong>estudios</strong> <strong>en</strong><br />
antropología física; asimismo, se te muestran algunos <strong>de</strong> los conceptos básicos<br />
empleados <strong>en</strong> los <strong>estudios</strong> ontogénicos como: crecimi<strong>en</strong>to, <strong>de</strong>sarrollo, edad<br />
biológica, edad cronológica, brote <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to, y algunos <strong>de</strong> los principales<br />
métodos e indicadores utilizados <strong>en</strong> <strong>la</strong> estimación <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to y <strong>de</strong>sarrollo<br />
físico.<br />
Temario<br />
1. Crecimi<strong>en</strong>to y <strong>de</strong>sarrollo físico<br />
2. Los <strong>estudios</strong> <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to físico <strong>en</strong> México<br />
3. Lapsos que conforman el curso vital<br />
4. Etapas formativa, reproductiva y regresiva <strong>de</strong>l curso vital<br />
5. Brotes <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to<br />
6. Metodologías <strong>en</strong> el estudio <strong>de</strong>l crecimi<strong>en</strong>to y <strong>de</strong>sarrollo físico<br />
7. Refer<strong>en</strong>te y estándar <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to físico<br />
8. Estudios longitudinales y <strong>estudios</strong> transversales<br />
9. Edad biológica y edad cronológica<br />
Lectura 1. Crecimi<strong>en</strong>to y <strong>de</strong>sarrollo físico: panorama g<strong>en</strong>eral<br />
<strong>de</strong>l estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> ontog<strong>en</strong>ia<br />
Rosa María Ramos Rodríguez. Adaptación por Nuvia Montserrat Maestro Martínez.<br />
La vida <strong>de</strong> todo ser humano transcurre y se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong> <strong>en</strong> su propio proceso<br />
ontogénico, pero ¿a qué refiere este proceso? La ontog<strong>en</strong>ia se refiere a los<br />
cambios <strong>en</strong> el crecimi<strong>en</strong>to y <strong>de</strong>sarrollo que ocurr<strong>en</strong> <strong>en</strong> un organismo <strong>de</strong>s<strong>de</strong> su<br />
fecundación hasta su muerte (Bogin 1999).<br />
El proceso <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to humano ha sido abordado <strong>de</strong>s<strong>de</strong> múltiples<br />
áreas <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to y disciplinas, <strong>en</strong>tre el<strong>la</strong>s, <strong>de</strong>stacan <strong>la</strong> anatomía, <strong>la</strong><br />
medicina, <strong>la</strong> biología y <strong>la</strong> antropología. Asimismo, un gran número <strong>de</strong> trabajos se<br />
c<strong>en</strong>tran tanto <strong>en</strong> el crecimi<strong>en</strong>to intrauterino (Figura 1) como <strong>en</strong> el crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />
individuos m<strong>en</strong>ores <strong>de</strong> 20 años, sin duda porque <strong>en</strong> este <strong>la</strong>pso se si<strong>en</strong>tan <strong>la</strong>s<br />
bases para alcanzar el tamaño, <strong>la</strong> forma y <strong>la</strong> función <strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura corporal, así<br />
como el <strong>de</strong>sarrollo psicológico y conductual, con los que <strong>la</strong> persona llegará a <strong>la</strong>s<br />
sigui<strong>en</strong>tes etapas <strong>de</strong> su curso vital. El interés por este <strong>la</strong>pso conocido como etapa<br />
formativa (<strong>la</strong> cual se abordará más a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte) es conocer los cambios que ocurr<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> dos f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os fundam<strong>en</strong>tales: el crecimi<strong>en</strong>to y el <strong>de</strong>sarrollo. En este s<strong>en</strong>tido:<br />
Se <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> por crecimi<strong>en</strong>to al “... aum<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong>s dim<strong>en</strong>siones <strong>de</strong> <strong>la</strong> masa<br />
corporal, es <strong>la</strong> traducción objetiva <strong>de</strong> <strong>la</strong> hipertrofia y <strong>de</strong> <strong>la</strong> hiperp<strong>la</strong>sia <strong>de</strong> los tejidos<br />
constitutivos <strong>de</strong>l organismo” (Comas, 1966:192). También se <strong>de</strong>fine como “el<br />
aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> masa tisu<strong>la</strong>r activa que se traduce <strong>en</strong> increm<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>l tamaño o <strong>la</strong><br />
masa corporal <strong>de</strong>l sujeto <strong>en</strong> crecimi<strong>en</strong>to” (Ramos, 2004:26).<br />
35<br />
Unidad III<br />
PREGUNTAS<br />
GENERADORAS<br />
¿Cuál es <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>cia<br />
sustancial <strong>en</strong>tre crecimi<strong>en</strong>to<br />
y <strong>de</strong>sarrollo físico?<br />
¿En qué radica <strong>la</strong><br />
importancia <strong>de</strong> los dos<br />
brotes <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to?<br />
Fecundación o fertilización <strong>de</strong>l óvulo<br />
por el espermatozoi<strong>de</strong>.<br />
Figura 1. Crecimi<strong>en</strong>to intrauterino<br />
Fu<strong>en</strong>te: Carnegie Stages of Human<br />
Developm<strong>en</strong>t. Mark Hill. Cell Biology Lab.,<br />
School of Medical Sci<strong>en</strong>ces (Anatomy). UNSW,<br />
2004.<br />
Curso vital: El itinerario <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
eda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida se suele <strong>de</strong>signar<br />
como «ciclo vital». Quizá, habría<br />
que <strong>de</strong>nominarlo curso vital, porque<br />
<strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> ciclo o círculo no parece<br />
ajustada para ese camino que nadie<br />
pue<strong>de</strong> repetir circu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te, que es<br />
irreversible para cada individuo<br />
(Gómez, 1995).<br />
Hiperp<strong>la</strong>sia: aum<strong>en</strong>to<br />
<strong>en</strong> el número <strong>de</strong> célu<strong>la</strong>s<br />
que implica <strong>la</strong><br />
replicación <strong>de</strong>l material<br />
g<strong>en</strong>ético ADN.<br />
Hipertrofia: aum<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong>l tamaño celu<strong>la</strong>r con aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />
proteína citop<strong>la</strong>smática sin que se<br />
altere <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> ácido<br />
<strong>de</strong>soxirribonucleico tisu<strong>la</strong>r.<br />
Masa tisu<strong>la</strong>r: se refiere a los tejidos<br />
<strong>de</strong>l organismo o a <strong>la</strong> masa magra<br />
<strong>de</strong>l cuerpo humano, ésta se<br />
conforma principalm<strong>en</strong>te por<br />
músculos (magro=sin grasa).
Antropología Física<br />
Figura 2. Desarrollo motriz <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
infancia.<br />
Fu<strong>en</strong>te: Encuesta nutricional Anthro 3.2.2 OMS.<br />
Figura 3. Principales estados <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
República Mexicana <strong>en</strong> los que se<br />
han efectuado <strong>estudios</strong> <strong>de</strong><br />
crecimi<strong>en</strong>to físico.<br />
Reflexiona lo sigui<strong>en</strong>te: ¿Por qué<br />
crees que los datos somatométricos<br />
<strong>de</strong> estos <strong>estudios</strong> han prepon<strong>de</strong>rado<br />
<strong>en</strong> el Distrito Fe<strong>de</strong>ral?, ¿<strong>en</strong> qué<br />
<strong>en</strong>tidad <strong>de</strong>l país propondrías para<br />
efectuar un estudio <strong>de</strong> crecmi<strong>en</strong>to<br />
y/o <strong>de</strong>sarrollo físico? y ¿por qué?<br />
Longevidad: Condición <strong>de</strong> t<strong>en</strong>er<br />
una vida <strong>de</strong> <strong>la</strong>rga duración.<br />
La embriogénesis se refiere a <strong>la</strong><br />
formación y <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l embrión, o<br />
bi<strong>en</strong>, al período <strong>de</strong> formación <strong>de</strong>l ser<br />
humano <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> fecundación<br />
(unión <strong>de</strong>l espermatozoi<strong>de</strong> con el<br />
óvulo) hasta el tercer mes <strong>de</strong><br />
gestación.<br />
Por su parte el <strong>de</strong>sarrollo se refiere a “los cambios (cualitativos y<br />
cuantitativos) que se pres<strong>en</strong>tan <strong>de</strong> manera secu<strong>en</strong>cial <strong>en</strong> un organismo durante<br />
su ontog<strong>en</strong>ia, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> un estado indifer<strong>en</strong>ciado o inmaduro a uno más<br />
especializado y maduro; implica aum<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong> complejidad <strong>de</strong> los difer<strong>en</strong>tes<br />
conglomerados celu<strong>la</strong>res” (Ramos, 2004: 27).<br />
Dos ejemplos <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo que vivimos <strong>en</strong> nuestra ontog<strong>en</strong>ia se pue<strong>de</strong>n<br />
observar tanto <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo motriz <strong>en</strong> <strong>la</strong> infancia, así como <strong>en</strong> <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />
caracteres sexuales secundarios <strong>en</strong> <strong>la</strong> pubertad. El primero se refiere al <strong>de</strong>sarrollo<br />
<strong>de</strong>l movimi<strong>en</strong>to y control corporal que se registra <strong>en</strong> <strong>la</strong>s capacida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l infante<br />
para gatear o andar solo, esto nos hab<strong>la</strong> <strong>de</strong> que <strong>la</strong>s capacida<strong>de</strong>s que va<br />
<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ndo el infante reflejan su maduración, es <strong>de</strong>cir, cómo se especializan y<br />
complejizan los tejidos <strong>de</strong>l cuerpo humano <strong>en</strong> esta etapa formativa (Figura 2).<br />
Otro interés <strong>de</strong> qui<strong>en</strong>es estudian el crecimi<strong>en</strong>to y el <strong>de</strong>sarrollo físico <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
etapa formativa <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida ha sido conocer y at<strong>en</strong><strong>de</strong>r el elevado porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong><br />
niños y adolesc<strong>en</strong>tes que caracterizó el perfil <strong>de</strong>mográfico global durante el siglo<br />
XX.<br />
En el caso <strong>de</strong> México, a través <strong>de</strong> una investigación realizada por Ramos<br />
Rodríguez y co<strong>la</strong>boradores (2009), se observó que durante <strong>la</strong>s primeras décadas<br />
<strong>de</strong>l siglo XX <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> <strong>estudios</strong> re<strong>la</strong>cionados con el crecimi<strong>en</strong>to físico fue<br />
muy escasa; sin embargo, éstos tuvieron un c<strong>la</strong>ro increm<strong>en</strong>to a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> década<br />
<strong>de</strong> los años ses<strong>en</strong>ta y un mayor auge <strong>en</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> los och<strong>en</strong>ta. Es importante<br />
<strong>de</strong>stacar que <strong>la</strong> mayoría fueron escritos por profesionistas y académicos<br />
vincu<strong>la</strong>dos con el sector salud (médicos y nutriólogos), y <strong>en</strong> segundo término por<br />
antropólogos físicos. Es así como, poco a poco, <strong>la</strong>s publicaciones por parte <strong>de</strong> los<br />
antropólogos <strong>en</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> los och<strong>en</strong>ta fue <strong>en</strong> aum<strong>en</strong>to <strong>en</strong> comparación con <strong>la</strong><br />
<strong>de</strong>l sector salud (67% vs. 33% <strong>de</strong>l total <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción <strong>en</strong>tre 1980 y 1989). Por<br />
otro <strong>la</strong>do, también se observó que los <strong>estudios</strong> realizados a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l territorio<br />
mexicano (<strong>de</strong> acuerdo con <strong>la</strong> <strong>en</strong>tidad fe<strong>de</strong>rativa) el 50.4% <strong>de</strong> estas<br />
investigaciones correspon<strong>de</strong>n a infantes estudiados <strong>en</strong> el Distrito Fe<strong>de</strong>ral, <strong>en</strong><br />
segunda posición se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra el estado <strong>de</strong> Oaxaca con el 8.7%, le sigue Pueb<strong>la</strong><br />
con el 6.3%, <strong>de</strong>spués Morelos con el 5.1% (Figura 3) y por último, <strong>de</strong> manera<br />
dispersa, el resto <strong>de</strong>l país con el 29.6%. A partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> última década <strong>de</strong>l siglo XX,<br />
los <strong>estudios</strong> <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to y <strong>de</strong>sarrollo físico han t<strong>en</strong>ido otro <strong>en</strong>foque, pues éstos<br />
han dirigido su at<strong>en</strong>ción a estudiar y vincu<strong>la</strong>r <strong>la</strong>s circunstancias <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que<br />
transcurre <strong>la</strong> vida <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción infantil con problemas <strong>de</strong> sobrepeso y obesidad<br />
con los pa<strong>de</strong>cimi<strong>en</strong>tos que <strong>en</strong> <strong>la</strong> vida adulta puedan pres<strong>en</strong>tarse, a<strong>de</strong>más ha<br />
aum<strong>en</strong>tado el interés por investigar <strong>la</strong> epi<strong>de</strong>mia <strong>de</strong> obesidad <strong>en</strong> niños, ya que ésta<br />
constituye un problema <strong>de</strong> salud, no sólo <strong>en</strong> México sino también a nivel mundial.<br />
Lapsos que conforman el curso vital<br />
A difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> lo que ocurre <strong>en</strong> otros primates antropoi<strong>de</strong>s, nuestros pari<strong>en</strong>tes<br />
filog<strong>en</strong>éticos más cercanos, el curso ontogénico propio <strong>de</strong> <strong>la</strong> especie humana es<br />
muy <strong>la</strong>rgo. La longevidad respon<strong>de</strong> a <strong>la</strong>s circunstancias bio-psico-socio-culturales<br />
bajo <strong>la</strong>s cuales ha trascurrido <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> cada sujeto.<br />
A lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> su vida el sujeto experim<strong>en</strong>ta cambios constantes. Dada <strong>la</strong><br />
expresión <strong>de</strong> los procesos <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to y <strong>de</strong>sarrollo, <strong>en</strong> cierta forma se pue<strong>de</strong>n<br />
distinguir diversos <strong>la</strong>psos funcionales, los cuales se <strong>de</strong>fin<strong>en</strong> como etapas,<br />
periodos y estadios (Bogin 1999). Así, <strong>en</strong> el curso vital se reconoc<strong>en</strong> dos periodos:<br />
pr<strong>en</strong>atal y postnatal, el primero va <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> fecundación hasta <strong>la</strong> formación <strong>de</strong>l<br />
feto, a su vez, <strong>en</strong>marca otros estadios como fertilización, embriogénesis, fetal<br />
36
Unidad III<br />
segundo trimestre y fetal tercer trimestre; por su parte el periodo postnatal <strong>en</strong>globa los estadios que van <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el<br />
nacimi<strong>en</strong>to hasta <strong>la</strong> s<strong>en</strong>esc<strong>en</strong>cia. Éstos se muestran más c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el sigui<strong>en</strong>te cuadro:<br />
Cuadro: Lapsos distinguibles <strong>en</strong> <strong>la</strong> ontog<strong>en</strong>ia humana<br />
ETAPA ESTADIOS PROCESOS<br />
Fertilización<br />
Embriogénesis<br />
Fetal<br />
segundo<br />
trimestre<br />
Fetal<br />
tercer<br />
trimestre<br />
Periodo pr<strong>en</strong>atal<br />
Des<strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>en</strong>etración <strong>de</strong>l espermatozoi<strong>de</strong> <strong>en</strong> el ovocito hasta <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes 18 a 24 horas.<br />
Des<strong>de</strong> <strong>la</strong> fertilización hasta <strong>la</strong> semana 12.<br />
Des<strong>de</strong> el 4to. hasta el 6to. mes lunar: rápido crecimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> longitud.<br />
Des<strong>de</strong> el 7to. mes lunar hasta el nacimi<strong>en</strong>to: rápido crecimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> el peso y <strong>la</strong> maduración <strong>de</strong> órganos.<br />
FORMATIVA Periodo postnatal<br />
PRODUCTIVA/<br />
REPRODUCTIVA<br />
Neonatal<br />
Infancia<br />
(Lactancia)<br />
Niñez<br />
(Preesco<strong>la</strong>r)<br />
Juv<strong>en</strong>il<br />
(Esco<strong>la</strong>r)<br />
Pubertad<br />
Adolesc<strong>en</strong>cia<br />
Adultez<br />
REGRESIVA S<strong>en</strong>esc<strong>en</strong>cia<br />
Nacimi<strong>en</strong>to<br />
Des<strong>de</strong> el nacimi<strong>en</strong>to hasta los primeros 28 días <strong>de</strong> vida: adaptaciones extrauterinas; el ritmo <strong>en</strong> el<br />
crecimi<strong>en</strong>to y maduración es el más rápido <strong>en</strong> vida postnatal.<br />
Des<strong>de</strong> el segundo mes hasta el fin <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia, usualm<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> edad <strong>de</strong> 36 meses: ac<strong>en</strong>tuada <strong>la</strong><br />
velocidad <strong>en</strong> el crecimi<strong>en</strong>to y pau<strong>la</strong>tina <strong>de</strong>saceleración al final <strong>de</strong>l estadio; <strong>la</strong>ctancia como alim<strong>en</strong>tación<br />
principal; erupción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>ntición <strong>de</strong>cidua.<br />
Del tercer al sexto año: El ritmo <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to es mo<strong>de</strong>rado, erupción <strong>de</strong> los primeros mo<strong>la</strong>res e<br />
incisivos perman<strong>en</strong>tes, ocurre un leve brote <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to; acaba el crecimi<strong>en</strong>to cerebral<br />
aproximadam<strong>en</strong>te al final <strong>de</strong> este estadio.<br />
Des<strong>de</strong> los seis a los diez años <strong>en</strong> <strong>la</strong>s niñas o los 12 años <strong>en</strong> niños: <strong>en</strong> sus inicios se caracteriza por un<br />
pequeño aum<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong> velocidad <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to, seguido <strong>de</strong> una etapa durante <strong>la</strong> cual el ritmo <strong>de</strong><br />
crecimi<strong>en</strong>to es l<strong>en</strong>to.<br />
A partir <strong>de</strong>l estadio anterior, ev<strong>en</strong>to <strong>de</strong> pequeña duración (días o varias semanas): se reactiva el<br />
mecanismo <strong>de</strong>l sistema nervioso c<strong>en</strong>tral para el <strong>de</strong>sarrollo sexual, lo que <strong>de</strong>termina un aum<strong>en</strong>to<br />
consi<strong>de</strong>rable <strong>en</strong> <strong>la</strong> secreción <strong>de</strong> hormonas sexuales.<br />
Des<strong>de</strong> <strong>la</strong> aparición <strong>de</strong> <strong>la</strong> pubertad hasta cinco u ocho años posteriores: brote <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
mayor parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s dim<strong>en</strong>siones corporales; el brote <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>ntición perman<strong>en</strong>te finaliza; <strong>de</strong>sarrollo<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s características sexuales secundarias.<br />
Des<strong>de</strong> los 20 años <strong>de</strong> edad hasta el final <strong>de</strong> <strong>la</strong> etapa reproductiva. Estabilidad fisiológica, reproducción<br />
biológica. Su término se inicia con los cambios disfuncionales que reduc<strong>en</strong> <strong>la</strong> probabilidad <strong>de</strong><br />
reproducción y el increm<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong> susceptibilidad a morir.<br />
Des<strong>de</strong> el final <strong>de</strong> <strong>la</strong> etapa anterior hasta <strong>la</strong> muerte: <strong>la</strong>s funciones <strong>de</strong> muchos <strong>de</strong> los tejidos y sistemas<br />
corporales <strong>de</strong>clinan; se pier<strong>de</strong> <strong>la</strong> homeostasis.<br />
(Modificado <strong>de</strong> Bogin 1999: 55, Proporcionado por Ramos Rodríguez, comunicación personal)<br />
37
Antropología Física<br />
Etapas <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong> estatura,<br />
con distinción <strong>de</strong> sexos (según<br />
Stratz).<br />
Fu<strong>en</strong>te: Juan Comas, Manual <strong>de</strong> Antropología<br />
Física (1966).<br />
En promedio <strong>la</strong> etapa reproductiva<br />
(adultez) ocupa <strong>la</strong> mitad o algo más<br />
<strong>de</strong>l curso vital.<br />
Fu<strong>en</strong>te: Blog Etapas <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo humano (2009).<br />
Figura 4. Crecimi<strong>en</strong>to cefalocaudal.<br />
Éste expresa que <strong>la</strong> extremidad<br />
cefálica, es <strong>de</strong>cir, <strong>la</strong> cabeza se<br />
acerca primero a su tamaño final,<br />
<strong>de</strong>spués el tronco y finalm<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s<br />
extremida<strong>de</strong>s (Faulhaber, 1989).<br />
Como se mostró <strong>en</strong> el cuadro anterior, <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l proceso ontogénico se<br />
distingu<strong>en</strong> tres gran<strong>de</strong>s etapas: formativa, reproductiva y regresiva, cada una <strong>de</strong><br />
el<strong>la</strong>s ti<strong>en</strong>e características propias:<br />
a) La etapa formativa <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida, se inicia <strong>en</strong> <strong>la</strong> concepción y acaba alre<strong>de</strong>dor<br />
<strong>de</strong> los 18 a 20 años postnatales, según se trate <strong>de</strong> mujeres u hombres,<br />
respectivam<strong>en</strong>te. Esta etapa se caracteriza porque los cambios fisiológicos son<br />
muy rápidos.<br />
b) A partir <strong>de</strong> los 18 a 20 años se inicia <strong>la</strong> segunda etapa, reproductiva<br />
(adultez), <strong>la</strong> cual se caracteriza por ser un <strong>la</strong>pso <strong>de</strong> vida <strong>en</strong> el que ocurre <strong>la</strong><br />
reproducción biológica (con excepción <strong>en</strong> <strong>la</strong> mujer, pues al atravesar por el<br />
período <strong>de</strong> <strong>la</strong> m<strong>en</strong>opausia, <strong>la</strong> reproducción biológica finaliza).<br />
c) La tercera etapa <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida es <strong>de</strong>nominada como regresiva (s<strong>en</strong>esc<strong>en</strong>cia),<br />
<strong>en</strong> el<strong>la</strong> se pres<strong>en</strong>ta una disminución gradual <strong>en</strong> <strong>la</strong> actividad funcional, todo lo cual<br />
reduce <strong>la</strong> probabilidad <strong>de</strong> reproducción e increm<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> susceptibilidad a <strong>la</strong><br />
muerte.<br />
Dado que <strong>la</strong> vida es un proceso continuo, más no lineal, <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad, a<br />
través <strong>de</strong> múltiples investigaciones, se ha corroborado que los cambios favorables<br />
o negativos para el organismo humano <strong>en</strong> cualquier aspecto <strong>de</strong> su ontog<strong>en</strong>ia<br />
t<strong>en</strong>drán resonancia a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> los <strong>la</strong>psos m<strong>en</strong>cionados anteriorm<strong>en</strong>te,<br />
modificando su crecimi<strong>en</strong>to y su <strong>de</strong>sarrollo (especialm<strong>en</strong>te cuando exist<strong>en</strong><br />
restricciones <strong>en</strong> <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> vida que cada sujeto vive <strong>en</strong> su ontog<strong>en</strong>ia); por<br />
eso es importante tomar <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta este curso vital porque constituye el tiempo y el<br />
espacio <strong>de</strong>l <strong>de</strong>v<strong>en</strong>ir <strong>de</strong> <strong>la</strong> ontog<strong>en</strong>ia humana.<br />
Un poco más acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> etapa formativa <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida<br />
Durante <strong>la</strong> etapa formativa <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida que, recor<strong>de</strong>mos, abarca, <strong>en</strong> promedio<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> concepción a los 18 años <strong>en</strong> <strong>la</strong>s mujeres y hasta los 20 años <strong>en</strong> los<br />
hombres, los f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to y <strong>de</strong>sarrollo físico son muy int<strong>en</strong>sos: esto<br />
es más observable y notorio <strong>en</strong> el crecimi<strong>en</strong>to cefalocaudal (Figura 4); sin<br />
embargo, ambos f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os no se pres<strong>en</strong>tan con <strong>la</strong> misma velocidad ni con <strong>la</strong><br />
misma magnitud a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> <strong>la</strong> etapa formativa, <strong>de</strong> tal manera que sus<br />
increm<strong>en</strong>tos se traduc<strong>en</strong> <strong>en</strong> dos brotes <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to.<br />
El primer brote <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to ocurre <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> concepción hasta alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong><br />
los seis años <strong>de</strong> edad; se inicia con increm<strong>en</strong>tos muy ac<strong>en</strong>tuados <strong>en</strong> el tamaño <strong>de</strong><br />
todos los tejidos <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> fecundación hasta el nacimi<strong>en</strong>to.<br />
A partir <strong>de</strong> los seis y/o siete años <strong>de</strong> edad inicia el segundo brote <strong>de</strong><br />
crecimi<strong>en</strong>to, el cual se caracteriza por una pau<strong>la</strong>tina aceleración que conducirá a<br />
increm<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> <strong>la</strong> velocidad cada vez mayores (nunca proporcionalm<strong>en</strong>te tan<br />
gran<strong>de</strong>s como los alcanzados durante el primer brote) hasta llegar a un punto<br />
máximo, f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o que se conoce como brote puberal <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to (Tanner,<br />
1978), <strong>la</strong>pso <strong>en</strong> el que nuevam<strong>en</strong>te, los requerimi<strong>en</strong>tos nutricios aum<strong>en</strong>tan.<br />
Respecto a <strong>la</strong> etapa adulta y <strong>la</strong> s<strong>en</strong>esc<strong>en</strong>cia...<br />
La edad adulta se caracteriza por <strong>la</strong> estabilidad funcional <strong>de</strong>l organismo, lo que<br />
convierte al cuerpo <strong>de</strong>l adulto <strong>en</strong> <strong>la</strong> clásica estructura que se toma como refer<strong>en</strong>te<br />
para <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los textos <strong>de</strong> fisiología humana y animal.<br />
Cabe m<strong>en</strong>cionar que <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s contribuciones <strong>de</strong> los <strong>estudios</strong> sobre <strong>la</strong><br />
ontog<strong>en</strong>ia <strong>en</strong> pob<strong>la</strong>ción mayor <strong>de</strong> 20 años, se han abocado principalm<strong>en</strong>te a <strong>la</strong><br />
e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> normas estandarizadas para características físicas como <strong>la</strong><br />
estatura, el peso y <strong>la</strong> grasa corporal (Frisancho 1990); o aspectos <strong>de</strong> or<strong>de</strong>n más<br />
epi<strong>de</strong>miológico, como <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> obesidad, síndrome metabólico,<br />
38
alteraciones morfológicas, fisiológicas y funcionales, <strong>en</strong>tre otras, asociadas con <strong>la</strong><br />
edad; sin embargo, poca at<strong>en</strong>ción se ha prestado al estudio <strong>de</strong>l crecimi<strong>en</strong>to y<br />
<strong>de</strong>sarrollo a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l curso vital <strong>de</strong>s<strong>de</strong> una perspectiva evolutiva (Bogin, 1999).<br />
En <strong>la</strong>s últimas décadas <strong>de</strong>l siglo pasado los trabajos re<strong>la</strong>cionados con los<br />
procesos <strong>de</strong> <strong>en</strong>vejecimi<strong>en</strong>to y <strong>la</strong> s<strong>en</strong>esc<strong>en</strong>cia han aum<strong>en</strong>tado dramáticam<strong>en</strong>te,<br />
seguram<strong>en</strong>te <strong>de</strong>bido al increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> personas <strong>de</strong> más <strong>de</strong> 60 años <strong>en</strong> el mundo,<br />
con cada vez más probabilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> sobreviv<strong>en</strong>cia, y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuales se requiere<br />
más conocimi<strong>en</strong>tos sobre <strong>la</strong>s modificaciones que sufr<strong>en</strong> durante su ontog<strong>en</strong>ia <strong>en</strong><br />
esta etapa <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida. Esto es así, ya que se busca que este proceso ocurra <strong>en</strong><br />
condiciones saludables, por lo que se necesita información para adaptar los<br />
programas <strong>de</strong> gerontología, geriatría y políticas públicas, dado el interés que<br />
repres<strong>en</strong>ta para <strong>la</strong> p<strong>la</strong>neación económica <strong>de</strong> un país.<br />
Actividad 1<br />
Observa el cuadro <strong>de</strong> los <strong>la</strong>psos <strong>en</strong> <strong>la</strong> ontog<strong>en</strong>ia humana y respon<strong>de</strong> <strong>en</strong> tu<br />
cua<strong>de</strong>rno <strong>en</strong> un máximo <strong>de</strong> tres r<strong>en</strong>glones por pregunta. ¿Cuál es <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>cia<br />
<strong>en</strong>tre pubertad y adolesc<strong>en</strong>cia?, ¿cuáles son <strong>la</strong>s dos características principales <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> etapa reproductiva (adultez)? A partir <strong>de</strong> éstas ¿cuál es <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre<br />
hombres y mujeres?<br />
Lectura 2. Aproximación a <strong>la</strong> metodología <strong>en</strong> el estudio <strong>de</strong>l<br />
crecimi<strong>en</strong>to y <strong>de</strong>sarrollo físico<br />
Nuvia Montserrat Maestro Martínez y Felipe Manuel Ramos Gómez.<br />
Como ya se m<strong>en</strong>cionó <strong>en</strong> <strong>la</strong> lectura anterior, el crecimi<strong>en</strong>to y <strong>de</strong>sarrollo físico son<br />
fundam<strong>en</strong>tales <strong>en</strong> <strong>la</strong> ontog<strong>en</strong>ia. Ambos f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os, principalm<strong>en</strong>te estudiados <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> etapa formativa, nos aportan información y se estudian <strong>de</strong> manera distinta. Por<br />
un <strong>la</strong>do, <strong>en</strong> el crecimi<strong>en</strong>to físico se investigan <strong>la</strong>s dim<strong>en</strong>siones corporales<br />
tomando distintas variables somatométricas como: estatura, peso, perímetro<br />
cefálico, alturas <strong>de</strong> los segm<strong>en</strong>tos corporales, <strong>en</strong>tre otras. A<strong>de</strong>más, estas<br />
variables están íntimam<strong>en</strong>te re<strong>la</strong>cionadas con los brotes <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to, como <strong>la</strong><br />
anchura <strong>de</strong> los hombros y <strong>la</strong> anchura <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ca<strong>de</strong>ras.<br />
Uno <strong>de</strong> los métodos usados con mayor frecu<strong>en</strong>cia ha sido ubicar el estatus <strong>de</strong><br />
crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> estatura <strong>de</strong> un individuo o <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estaturas <strong>de</strong> los individuos que<br />
compon<strong>en</strong> una pob<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a un refer<strong>en</strong>te o a un estándar <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to<br />
físico. En ambos casos se <strong>de</strong>scribe el patrón <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to físico <strong>en</strong> <strong>la</strong> etapa<br />
formativa, <strong>de</strong>l nacimi<strong>en</strong>to hasta los 20 años.<br />
Hay dos tipos <strong>de</strong> <strong>estudios</strong> <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to físico: longitudinal y transversal. El<br />
primero <strong>de</strong>scribe el crecimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> una pob<strong>la</strong>ción a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l tiempo, <strong>en</strong> el cual<br />
se incluy<strong>en</strong> mediciones <strong>de</strong> los mismos individuos durante su etapa formativa<br />
(Figura 5). En cambio, los <strong>estudios</strong> transversales suel<strong>en</strong> ser una “fotografía” <strong>de</strong> un<br />
mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l crecimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> una pob<strong>la</strong>ción, pues se trata <strong>de</strong> observar cuánto han<br />
crecido <strong>en</strong> un mom<strong>en</strong>to dado <strong>de</strong> su ontog<strong>en</strong>ia.<br />
Muchos países han mostrado su interés por conocer cómo crece su pob<strong>la</strong>ción y han<br />
e<strong>la</strong>borado <strong>estudios</strong> longitudinales para crear un refer<strong>en</strong>te a<strong>de</strong>cuado a <strong>la</strong>s<br />
características g<strong>en</strong>éticas, étnicas y culturales <strong>de</strong> su pob<strong>la</strong>ción. En el caso <strong>de</strong> México<br />
exist<strong>en</strong> dos refer<strong>en</strong>tes, el primero e<strong>la</strong>borado por <strong>la</strong> antropóloga física Johana<br />
Faulhaber y el segundo por el Doctor Rafael Ramos Galván. No obstan- te, <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
actualidad se suel<strong>en</strong> usar los estándares propuestos por <strong>la</strong> Organización Mundial<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud (OMS), por el C<strong>en</strong>tro <strong>Nacional</strong> <strong>de</strong> Estadísticas <strong>en</strong> Salud (NcHs) <strong>de</strong> los<br />
C<strong>en</strong>tros para el Control y <strong>la</strong> Prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> Enfermeda<strong>de</strong>s (cdc) <strong>de</strong> E.U.A., pues<br />
estos últimos incluy<strong>en</strong> pob<strong>la</strong>ción méxico-americana, y, <strong>en</strong> ocasiones,<br />
39<br />
Unidad III<br />
En el perímetro cefálico, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong>l<br />
crecimi<strong>en</strong>to, también se pue<strong>de</strong><br />
observar el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l infante: su<br />
importancia radica <strong>en</strong> que es un<br />
indicador <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l tejido neural<br />
(cerebro y cráneo simultáneam<strong>en</strong>te);<br />
<strong>en</strong> este s<strong>en</strong>tido, <strong>la</strong> cabeza es <strong>la</strong> parte<br />
<strong>de</strong>l cuerpo que crece más<br />
rápidam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>spués <strong>de</strong>l nacimi<strong>en</strong>to,<br />
pues a los seis años <strong>de</strong> edad<br />
alcanza el 90% <strong>de</strong>l tamaño que t<strong>en</strong>drá<br />
<strong>en</strong> edad adulta (Faulhaber, 1989).<br />
Para apreciar <strong>la</strong> normalidad <strong>de</strong>l<br />
crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> cualquier niño, hay<br />
que compararlo con los <strong>de</strong>más que<br />
constituy<strong>en</strong> su grupo y con esta<br />
finalidad, se han establecido<br />
difer<strong>en</strong>tes normas o patrones <strong>de</strong><br />
refer<strong>en</strong>cia para pob<strong>la</strong>ciones<br />
distintas (Faulhaber, 1989:9).<br />
Refer<strong>en</strong>te: patrón <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to<br />
físico <strong>en</strong> una pob<strong>la</strong>ción.<br />
Estándar: patrón <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to<br />
físico <strong>en</strong>focado a establecer <strong>la</strong><br />
norma <strong>de</strong> cómo <strong>de</strong>be ser el<br />
crecimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> una pob<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong>s<br />
condiciones <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>estar idóneas.<br />
Figura 5. Para <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r mejor <strong>de</strong><br />
qué trata un estudio longitudinal<br />
imagina que se midió <strong>la</strong> estatura <strong>de</strong><br />
Juan Pérez <strong>de</strong>s<strong>de</strong> su nacimi<strong>en</strong>to<br />
hasta los 20 años.<br />
Este tipo <strong>de</strong> estudio consiste <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
medición periódica <strong>de</strong> un mismo<br />
niño a eda<strong>de</strong>s distintas. Por lo que es<br />
importante que el <strong>la</strong>pso sea el mismo<br />
<strong>en</strong>tre cada medición, por ejemplo, <strong>la</strong><br />
fecha <strong>de</strong> cumpleaños <strong>de</strong> Juan<br />
Pérez.
Antropología Física<br />
Edad cronológica: se <strong>de</strong>fine como<br />
el tiempo transcurrido <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el<br />
nacimi<strong>en</strong>to hasta el mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
observación (edad <strong>en</strong> meses o <strong>en</strong><br />
años, <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> una <strong>de</strong>finición<br />
externa).<br />
Edad biológica: edad <strong>en</strong> <strong>la</strong> cual el<br />
sujeto, <strong>en</strong> el mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
observación, se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> un<br />
<strong>de</strong>terminado estadio o fase <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>sarrollo (pue<strong>de</strong> no coincidir con <strong>la</strong><br />
edad cronológica).<br />
Figura 7. Método TW2<br />
Figura 8. El perímetro cefálico <strong>de</strong>be<br />
medirse consi<strong>de</strong>rando dos puntos<br />
craneométricos: g<strong>la</strong>be<strong>la</strong> (situada <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> parte frontal <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s dos crestas<br />
superciliares) y opistocráneo (punto<br />
más promin<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> región<br />
posterior <strong>de</strong>l cráneo), para su<br />
medición se utiliza una cinta métrica<br />
flexible.<br />
Fu<strong>en</strong>te: © 2011 Reg<strong>en</strong>ts of the University of<br />
Minnesota<br />
A través <strong>de</strong>l Índice <strong>de</strong> <strong>la</strong> Masa<br />
Corporal se estima si <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción que<br />
guarda <strong>la</strong> estatura con el peso <strong>de</strong>l<br />
sujeto medido se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> los<br />
límites <strong>de</strong> <strong>la</strong> normalidad, si los<br />
supera o si se sitúa por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong><br />
estos valores.<br />
cuando así lo requier<strong>en</strong> los objetivos <strong>de</strong>l estudio, se emplean los refer<strong>en</strong>tes<br />
e<strong>la</strong>borados por el antropólogo Roberto Frisancho (Figura 6).<br />
Figura 6. Tab<strong>la</strong> <strong>de</strong> estatura (<strong>en</strong> cm) para edad, para hombres y mujeres <strong>de</strong> 16 a 60<br />
años, <strong>de</strong> acuerdo con los refer<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> Frisancho (1990).<br />
Edad (<strong>en</strong> años)<br />
16.0 – 16.9<br />
17.0 – 17.9<br />
18.0 - 24.9<br />
25.0 - 29.9<br />
30.0 - 34.9<br />
35.0 - 39.9<br />
40.0 - 44.9<br />
45.0 - 49.9<br />
50.0 - 54.9<br />
55.0 - 59.9<br />
H o m b re s<br />
174.5<br />
175.5<br />
176.6<br />
176.7<br />
176.2<br />
176.1<br />
175.9<br />
175.2<br />
174.6<br />
173.9<br />
M e d ia<br />
Mujeres<br />
162.2<br />
162.7<br />
163.0<br />
162.9<br />
162.9<br />
162.8<br />
162.6<br />
162.0<br />
161.2<br />
160.3<br />
En el caso <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo físico, se han estudiado los distintos estadios <strong>en</strong><br />
los que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra un infante o un adolesc<strong>en</strong>te <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con su <strong>de</strong>sarrollo<br />
alcanzado, que se expresa <strong>de</strong> manera más c<strong>la</strong>ra <strong>en</strong> <strong>la</strong> edad biológica y no así <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
edad cronológica. La maduración esquelética es un bu<strong>en</strong> ejemplo <strong>de</strong> ello. La i<strong>de</strong>a<br />
<strong>de</strong> maduración ósea se basa <strong>en</strong> que el crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los huesos <strong>en</strong> todos los<br />
seres humanos comi<strong>en</strong>za con tejido carti<strong>la</strong>ginoso que se va transformando <strong>en</strong><br />
tejido óseo; sin embargo, el mom<strong>en</strong>to <strong>en</strong> el cual suce<strong>de</strong> este cambio es distinto<br />
<strong>en</strong>tre individuos y pob<strong>la</strong>ciones, por eso, se pue<strong>de</strong>n establecer estadios que se van<br />
alcanzando hasta <strong>la</strong> total osificación <strong>de</strong> nuestros huesos. Exist<strong>en</strong> varios métodos<br />
para reconocer esta maduración: FELS y el método establecido por Tanner y<br />
Whitehouse también conocido como TW2 o TW3 (Figura 7).<br />
A difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los <strong>estudios</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo, <strong>en</strong> el crecimi<strong>en</strong>to sí importa <strong>la</strong><br />
edad cronológica, pues exist<strong>en</strong> varios indicadores <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to corre<strong>la</strong>cionados<br />
con <strong>la</strong> edad como: estatura para <strong>la</strong> edad, peso para <strong>la</strong> edad, perímetro cefálico<br />
para <strong>la</strong> edad (Figura 8) e Índice <strong>de</strong> Masa Corporal (IMC) para <strong>la</strong> edad. Todos estos<br />
indicadores ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>la</strong> función <strong>de</strong> ubicar cuánto ha crecido un individuo para <strong>la</strong> edad<br />
<strong>en</strong> años o meses que posee. Su importancia radica <strong>en</strong> comparar pob<strong>la</strong>ciones y<br />
reconocer los casos con retraso <strong>en</strong> su crecimi<strong>en</strong>to y <strong>en</strong> su peso; o bi<strong>en</strong>, como se<br />
muestra <strong>en</strong> el IMC, observar <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción que guarda <strong>la</strong> estatura con el peso a cierta<br />
edad. En este s<strong>en</strong>tido, los <strong>estudios</strong> <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to se vuelv<strong>en</strong> relevantes para <strong>la</strong><br />
salud <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones, ya que <strong>la</strong> estatura <strong>de</strong> un individuo refleja <strong>la</strong>s condiciones<br />
<strong>de</strong> vida <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que ha transcurrido su ontog<strong>en</strong>ia, permitiéndole expresar <strong>de</strong><br />
manera acumu<strong>la</strong>tiva una parte <strong>de</strong>l bi<strong>en</strong>estar o <strong>la</strong> marginación, <strong>la</strong> pobreza y <strong>la</strong> ma<strong>la</strong><br />
salud <strong>en</strong> su crecimi<strong>en</strong>to (Figura 9). A partir <strong>de</strong>l siglo XXI los <strong>estudios</strong> <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to<br />
físico se han complem<strong>en</strong>tado con aspectos nutricionales y <strong>de</strong> actividad física para<br />
conocer <strong>de</strong> mejor manera los f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os involucrados <strong>en</strong> <strong>la</strong> ontog<strong>en</strong>ia.<br />
40
Actividad 2<br />
Observa <strong>la</strong> Figura 6 <strong>en</strong> <strong>la</strong> lectura y <strong>de</strong> acuerdo con tu edad y sexo compara tu<br />
propia estatura según los refer<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> Frisancho. ¿Cuántos c<strong>en</strong>tímetros se<br />
<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra tu estatura por arriba o por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> <strong>la</strong> media? o ¿tu estatura está justo<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> media?<br />
Posteriorm<strong>en</strong>te pregunta o, si te es posible (para mayor precisión), mi<strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
estatura <strong>de</strong> otras 10 personas (5 hombres y 5 mujeres, o si te es más fácil 10<br />
sujetos <strong>de</strong> un sexo) que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tr<strong>en</strong> <strong>en</strong> un mismo intervalo <strong>de</strong> edad (escoge el<br />
que más te conv<strong>en</strong>ga) y realiza el ejercicio anterior: compara, <strong>de</strong>scribe y analiza<br />
(<strong>en</strong> tu cua<strong>de</strong>rno) <strong>la</strong> estatura <strong>de</strong> los sujetos que integraron tu estudio. ¿Te habías<br />
percatado <strong>de</strong> <strong>la</strong> variabilidad que existe tan sólo <strong>en</strong> <strong>la</strong> estatura <strong>de</strong> un mismo grupo<br />
humano?<br />
Actividad 3<br />
Ubica con una pequeña cruz (X) los datos somatométricos <strong>de</strong> <strong>la</strong> tab<strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te <strong>de</strong><br />
estatura, <strong>en</strong> <strong>la</strong> gráfica <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> estatura para edad que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
gráfica <strong>de</strong> <strong>la</strong> página 42, esta información se obtuvo <strong>de</strong> un estudio <strong>de</strong> caso <strong>de</strong> una<br />
m<strong>en</strong>or (mujer) resi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> una comunidad indíg<strong>en</strong>a <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong>l país.<br />
Los datos que correspon<strong>de</strong>n al nacimi<strong>en</strong>to (birth) y a los tres meses <strong>de</strong> edad ya<br />
están seña<strong>la</strong>dos <strong>en</strong> <strong>la</strong> gráfica con una cruz (X), tómalos como ejemplo para<br />
continuar ubicando <strong>la</strong>s medidas <strong>de</strong>l caso <strong>de</strong> ésta m<strong>en</strong>or.<br />
Edad (<strong>en</strong> meses) Estatura (cm)<br />
0 45<br />
3 54<br />
6 59<br />
12 66<br />
18 80<br />
24 83<br />
30 88<br />
36 92<br />
Para realizar e interpretar correctam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te parte <strong>de</strong> esta actividad<br />
<strong>de</strong>bes t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta lo sigui<strong>en</strong>te:<br />
La parte c<strong>en</strong>tral <strong>de</strong> <strong>la</strong> gráfica (seña<strong>la</strong>da <strong>en</strong>tre 25th y 75th <strong>en</strong> el extremo <strong>de</strong>recho)<br />
repres<strong>en</strong>tan el rango <strong>de</strong> normalidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> estatura que un niño recorre durante<br />
sus primeros 36 meses <strong>de</strong> vida. La zona ubicada por arriba <strong>de</strong>l rango anterior<br />
(75th, 90th y 95th) muestran los valores que se ubican por <strong>en</strong>cima <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
normalidad, <strong>en</strong> este s<strong>en</strong>tido repres<strong>en</strong>tan el crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> un niño con alta<br />
estatura. En cambio, <strong>la</strong> zona que está por <strong>de</strong>bajo (25th, 10th y 5th) repres<strong>en</strong>ta <strong>la</strong><br />
trayectoria <strong>de</strong> los niños que pose<strong>en</strong> baja estatura.<br />
41<br />
Figura 9. M<strong>en</strong>or que pres<strong>en</strong>ta<br />
<strong>de</strong>snutrición severa.<br />
Unidad III<br />
Fu<strong>en</strong>te: Organización Mundial <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud, Folleto<br />
<strong>de</strong> fotografías (2008).
Antropología Física<br />
Después <strong>de</strong> haber ubicado <strong>la</strong>s medidas que se te indicaron <strong>en</strong> el cuadro, observa y<br />
contesta <strong>en</strong> tu cua<strong>de</strong>rno (<strong>en</strong> máximo cinco r<strong>en</strong>glones) lo sigui<strong>en</strong>te: ¿A qué tipo <strong>de</strong><br />
estudio pert<strong>en</strong>ec<strong>en</strong> los datos <strong>de</strong> <strong>la</strong> m<strong>en</strong>or medida <strong>en</strong> <strong>la</strong> investigación, a un estudio<br />
longitudinal o transversal?, ¿cuál ha sido <strong>la</strong> trayectoria <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> estatura<br />
<strong>de</strong> nuestro estudio <strong>de</strong> caso?, ¿Alta, Normal o por Debajo <strong>de</strong>l promedio?, ¿a qué<br />
crees que se <strong>de</strong>ba que este caso se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tre <strong>en</strong> esa trayectoria?<br />
Actividad 4<br />
A partir <strong>de</strong>l ejercicio anterior reflexiona ¿Qué pob<strong>la</strong>ciones crees que se<br />
<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> los valores normales <strong>en</strong> <strong>la</strong> estatura? y ¿a qué crees que<br />
se <strong>de</strong>ban <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>tre el crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s distintas pob<strong>la</strong>ciones<br />
humanas?<br />
42
Repaso<br />
A continuación te damos una serie <strong>de</strong> preguntas con el objetivo <strong>de</strong> que repases <strong>la</strong>s<br />
lecturas que se mostraron a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> <strong>la</strong> unidad. Lee <strong>la</strong>s preguntas con at<strong>en</strong>ción y<br />
contesta <strong>en</strong> tu cua<strong>de</strong>rno.<br />
1. ¿Qué es ontog<strong>en</strong>ia?<br />
2. ¿Por qué es necesario, para los antropólogos físicos, estudiar el crecimi<strong>en</strong>to<br />
y el <strong>de</strong>sarrollo físico?<br />
3. ¿Qué aplicaciones ti<strong>en</strong><strong>en</strong> los <strong>estudios</strong> <strong>de</strong> ontog<strong>en</strong>ia <strong>en</strong> <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones<br />
contemporáneas?<br />
4. ¿Por qué se aplica <strong>la</strong> técnica antropométrica <strong>en</strong> <strong>la</strong>s investigaciones <strong>de</strong><br />
crecimi<strong>en</strong>to y <strong>de</strong>sarrollo físico?<br />
UNIDAD IV. Somatología: tipos y formas <strong>de</strong> los<br />
cuerpos y su re<strong>la</strong>ción con el <strong>en</strong>torno<br />
El estudio <strong>de</strong>l cuerpo humano ha sido una preocupación <strong>de</strong>l hombre <strong>de</strong>s<strong>de</strong> hace<br />
muchos años, Hipócrates (460-435 a.C.), médico griego, estableció una<br />
c<strong>la</strong>sificación <strong>de</strong> <strong>la</strong> figura humana con el objetivo <strong>de</strong> observar <strong>la</strong> influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l<br />
ambi<strong>en</strong>te sobre <strong>la</strong>s características físicas <strong>de</strong>l hombre, poni<strong>en</strong>do énfasis <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />
difer<strong>en</strong>cias que exist<strong>en</strong> <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s personas que habitan <strong>en</strong> climas difer<strong>en</strong>tes. Es<br />
así, como com<strong>en</strong>zaban algunos p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>tos para re<strong>la</strong>cionar <strong>la</strong> diversidad y <strong>la</strong><br />
variabilidad humana con los factores ambi<strong>en</strong>tales.<br />
La somatología es una rama <strong>de</strong> estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> antropología física que se<br />
<strong>en</strong>carga <strong>de</strong> investigar el cuerpo humano y <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones que éste establece con el<br />
ambi<strong>en</strong>te y <strong>la</strong> cultura. Para ello, los <strong>estudios</strong> interdisciplinarios son fundam<strong>en</strong>tales.<br />
Hay difer<strong>en</strong>tes aplicaciones <strong>en</strong> casos concretos. Por ejemplo, <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s<br />
aplicaciones prácticas <strong>de</strong> <strong>la</strong> somatología está <strong>la</strong> ergonomía, que mi<strong>de</strong> el cuerpo <strong>en</strong><br />
su dim<strong>en</strong>sión y capacida<strong>de</strong>s tanto estáticas como dinámicas con el propósito <strong>de</strong><br />
diseñar espacios <strong>de</strong> trabajo, herrami<strong>en</strong>tas, equipo <strong>de</strong> seguridad y <strong>de</strong> protección<br />
personal, para <strong>de</strong>terminados tipos <strong>de</strong> trabajo. Para hacer tales propuestas se<br />
consi<strong>de</strong>ran diversos aspectos como: edad, sexo, capacidad y límites físicos <strong>de</strong>l<br />
cuerpo.<br />
En esta unidad te pres<strong>en</strong>tamos una <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> somatología, así como<br />
un breve pasaje por los <strong>estudios</strong> somatológicos realizados <strong>en</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> los<br />
cuar<strong>en</strong>ta por <strong>la</strong> antropóloga Johana Faulhaber <strong>en</strong> pob<strong>la</strong>ción indíg<strong>en</strong>a mexicana.<br />
Posteriorm<strong>en</strong>te, te mostraremos <strong>en</strong> qué consiste <strong>la</strong> técnica antropométrica y una<br />
<strong>de</strong> sus posibles aplicaciones <strong>en</strong> el trabajo <strong>de</strong> campo <strong>de</strong> los antropólogos físicos.<br />
También se esbozan algunos <strong>de</strong> los principales elem<strong>en</strong>tos teóricos para<br />
compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> adaptación, <strong>la</strong> cultura y el cuerpo. Por último,<br />
echaremos un vistazo a los diversos cambios que han t<strong>en</strong>ido los <strong>estudios</strong> <strong>en</strong><br />
antropología física <strong>en</strong> México, resaltando <strong>la</strong>s nuevas temáticas y sus me-<br />
todologías empleadas.<br />
Temario<br />
1. Somatología<br />
2. Estudios somatológicos realizados por Johana Faulhaber<br />
3. La antropometría y su aplicación <strong>en</strong> el trabajo <strong>de</strong> campo<br />
4. Estimación <strong>de</strong> <strong>la</strong> condición nutricia<br />
5. Índice <strong>de</strong> <strong>la</strong> Masa Corporal (IMC)<br />
6. Cuerpo<br />
7. Cultura<br />
8. Adaptación<br />
43<br />
PREGUNTAS<br />
GENERADORAS<br />
Unidad IV<br />
¿De qué manera <strong>la</strong><br />
somatología nos acerca y<br />
nos proporciona los<br />
conocimi<strong>en</strong>tos para<br />
<strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong> diversidad <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s partes sólidas <strong>de</strong>l cuerpo<br />
humano?<br />
¿Crees que <strong>la</strong> variabilidad<br />
biológica se haga pres<strong>en</strong>te<br />
<strong>en</strong> el mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />
re<strong>la</strong>cionarte con otras<br />
personas?<br />
¿Por qué es importante que<br />
los procedimi<strong>en</strong>tos<br />
empleados para estimar <strong>la</strong><br />
condición nutricia <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
pob<strong>la</strong>ción sean específicos,<br />
<strong>de</strong>tal<strong>la</strong>dos y correctos?<br />
Ergonomía: Es una ci<strong>en</strong>cia aplicada<br />
que se <strong>en</strong>carga <strong>de</strong>l diseño <strong>de</strong><br />
artículos <strong>de</strong> uso cotidiano y<br />
especializado, con <strong>la</strong> finalidad <strong>de</strong><br />
salvaguardar <strong>la</strong> seguridad, salud y<br />
bi<strong>en</strong>estar <strong>de</strong> los individuos, <strong>de</strong> tal<br />
manera que <strong>la</strong>s condiciones para<br />
realizar <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s habituales y<br />
<strong>la</strong>borales sean <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>das <strong>de</strong><br />
manera óptima. Para tal efecto se<br />
consi<strong>de</strong>ran factores prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes<br />
<strong>de</strong> otras disciplinas como <strong>la</strong> fisiología,<br />
<strong>la</strong> antropometría, <strong>la</strong> biomecánica, <strong>la</strong><br />
anatomía, <strong>la</strong> psicología, <strong>la</strong> ing<strong>en</strong>iería<br />
industrial, el diseño, así como <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
terapia ocupacional. La no aplicación<br />
<strong>de</strong> los principios ergonómicos<br />
<strong>de</strong>s<strong>en</strong>ca<strong>de</strong>nan una serie <strong>de</strong> efectos<br />
negativos que se v<strong>en</strong> manifiestos<br />
tanto <strong>en</strong> lesiones como <strong>en</strong> <strong>de</strong>terioros<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> productividad (Flores, J.1999).
Antropología Física<br />
Figura 1. De acuerdo con <strong>la</strong><br />
c<strong>la</strong>sificación <strong>de</strong> los tipos somáticos,<br />
<strong>la</strong> difer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre los tipos <strong>de</strong><br />
cuerpo, es su capacidad para<br />
acumu<strong>la</strong>r grasa y sintetizar músculo<br />
y, g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te, se divi<strong>de</strong>n <strong>en</strong> tres:<br />
mesomorfo (más musculoso),<br />
<strong>en</strong>domorfo (t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia a <strong>en</strong>gordar) y<br />
ectomorfo (más <strong>de</strong>lgado).<br />
Figura 2. Forma <strong>de</strong> cabeza<br />
braquicefálica (cabezas anchas).<br />
Fu<strong>en</strong>te: Paulette Marquer, Las razas humanas<br />
(1969).<br />
Ejemplos <strong>de</strong> características morfoscópicas<br />
son <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> <strong>la</strong> línea <strong>de</strong><br />
inserción <strong>de</strong>l cabello, tipo <strong>de</strong> calvicie,<br />
distribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> pilosidad facial,<br />
forma <strong>de</strong>l dorso <strong>de</strong> <strong>la</strong> nariz, valoración<br />
<strong>de</strong>l grado <strong>de</strong> expresividad <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s arrugas y líneas <strong>de</strong> <strong>la</strong> cara, forma<br />
<strong>de</strong>l cabello, color <strong>de</strong>l cabello, color<br />
<strong>de</strong> los ojos y el color <strong>de</strong> <strong>la</strong> piel. Una<br />
característica morfométrica sería <strong>la</strong><br />
altura facial, que se mi<strong>de</strong> <strong>de</strong> Triquion<br />
(T) a Gnation (GN).<br />
Lectura 1. Acercami<strong>en</strong>to a <strong>la</strong> somatología<br />
Nuvia Montserrat Maestro Martínez.<br />
La somatología pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>finirse como el estudio <strong>de</strong> los seres vivos o el tratado <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s partes sólidas <strong>de</strong>l cuerpo humano; ésta compr<strong>en</strong><strong>de</strong> el exam<strong>en</strong> <strong>de</strong> los<br />
caracteres <strong>de</strong>scriptivos (somatoscopia) y <strong>de</strong> los caracteres métricos<br />
(somatometría).<br />
Entre los trabajos somatológicos realizados <strong>en</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción mexicana,<br />
<strong>de</strong>stacan los dirigidos por Johana Faulhaber, éstos se caracterizan por un arduo<br />
trabajo <strong>de</strong> campo, <strong>en</strong> el cual <strong>la</strong> condición geográfica era una limitante, pues para <strong>la</strong><br />
década <strong>de</strong> los años cuar<strong>en</strong>ta <strong>la</strong>s vías <strong>de</strong> comunicación <strong>en</strong> el país eran escasas,<br />
a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> que algunos grupos indíg<strong>en</strong>as rechazaban <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> personas<br />
aj<strong>en</strong>as a su comunidad.<br />
Des<strong>de</strong> los inicios <strong>de</strong> su carrera profesional, Faulhaber mostró gran interés<br />
por estudiar <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones indíg<strong>en</strong>as <strong>de</strong> México, prueba <strong>de</strong> ello es que <strong>en</strong> el año<br />
1940 realizó una expedición <strong>en</strong> <strong>la</strong> sierra Chinanteca <strong>de</strong> Oaxaca, <strong>de</strong> <strong>la</strong> cual obtuvo<br />
datos antropométricos <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción indíg<strong>en</strong>a <strong>de</strong> este lugar. Posteriorm<strong>en</strong>te,<br />
Johana Faulhaber estudió el grupo indíg<strong>en</strong>a triques <strong>de</strong>l mismo estado, pero ahora<br />
bajo <strong>la</strong> asesoría <strong>de</strong>l Doctor Juan Comas. Ya <strong>en</strong> 1943, <strong>de</strong>sarrolló su tesis <strong>de</strong><br />
lic<strong>en</strong>ciatura titu<strong>la</strong>da “Algunos aspectos antropológicos <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong><br />
Tepoztlán, Morelos”, incluy<strong>en</strong>do a 110 mujeres adultas, <strong>en</strong> esta investigación t<strong>en</strong>ía<br />
como objetivo <strong>de</strong>terminar el tipo somático (Figura 1) <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción nahua <strong>de</strong>l<br />
Estado <strong>de</strong> Morelos, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> adquirir conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los somatotipos que<br />
pres<strong>en</strong>taban los grupos indíg<strong>en</strong>as <strong>de</strong> México por medio <strong>de</strong> <strong>estudios</strong> parciales.<br />
De este estudio, obtuvo información valiosa, <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> que po<strong>de</strong>mos<br />
<strong>de</strong>stacar que el 70% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres pres<strong>en</strong>taron braquicefalia (Figura 2), el 99%<br />
hipsicefalia (cabezas altas, vistas <strong>la</strong>teralm<strong>en</strong>te); a<strong>de</strong>más, <strong>en</strong>contró que <strong>la</strong> estatura<br />
era baja con un valor promedio <strong>de</strong> 148.77 cm.<br />
Las investigaciones referidas anteriorm<strong>en</strong>te forman parte <strong>de</strong>l gran legado<br />
que <strong>de</strong>jó Johana Faulhaber <strong>en</strong> los <strong>estudios</strong> antropofísicos re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong><br />
somatología <strong>de</strong> los grupos indíg<strong>en</strong>as <strong>de</strong> México. Pau<strong>la</strong>tinam<strong>en</strong>te, los <strong>estudios</strong><br />
somatológicos han tomado nuevos <strong>en</strong>foques, metodologías y tipos <strong>de</strong> análisis,<br />
especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong>s últimas décadas, un ejemplo <strong>de</strong> ello es el proyecto “La cara<br />
<strong>de</strong>l mexicano” <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do <strong>en</strong>tre 1993 y 1996, el cual tuvo como objetivo, a través<br />
<strong>de</strong> fotografías, crear un sistema computarizado para <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> “retratos<br />
hab<strong>la</strong>dos”, basados <strong>en</strong> <strong>la</strong>s características <strong>de</strong> <strong>la</strong> morfología facial <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />
mexicana.<br />
Actividad 1<br />
Contesta <strong>en</strong> tu cua<strong>de</strong>rno (máximo ocho r<strong>en</strong>glones) ¿Por qué crees que <strong>la</strong><br />
somatología es un área importante <strong>en</strong> el estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> antropología física?<br />
Actividad 2<br />
En un máximo <strong>de</strong> 10 r<strong>en</strong>glones redacta <strong>en</strong> tu cua<strong>de</strong>rno lo sigui<strong>en</strong>te: ¿Qué tipo <strong>de</strong><br />
problemas <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida cotidiana pue<strong>de</strong>n ayudar a resolverse con <strong>la</strong> ergonomía?<br />
44
Lectura 2. La antropometría: herrami<strong>en</strong>ta metodológica y su<br />
aplicación <strong>en</strong> los <strong>estudios</strong> antropofísicos<br />
Nuvia Montserrat Maestro Martínez.<br />
Como bi<strong>en</strong> apunta Juan Comas (importante figura <strong>de</strong> <strong>la</strong> antropología física), al<br />
abordar <strong>la</strong> somatología es necesario hacer una pausa, <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ernos y explicar ¿qué<br />
es <strong>la</strong> antropometría? Este autor <strong>la</strong> <strong>de</strong>fine como <strong>la</strong> “técnica sistematizada <strong>de</strong> medir<br />
y realizar observaciones <strong>en</strong> el cuerpo humano, <strong>en</strong> el esqueleto, cráneo y <strong>de</strong>más<br />
órganos, utilizando métodos a<strong>de</strong>cuados y ci<strong>en</strong>tíficos […] La antropometría no es,<br />
pues, una ci<strong>en</strong>cia, sino una simple técnica; no <strong>de</strong>be ser consi<strong>de</strong>rada como una<br />
finalidad, sino como un medio […]” (Comas 1966:260). En este s<strong>en</strong>tido, Lasker<br />
(1994) <strong>de</strong>fine a <strong>la</strong> técnica antropométrica como aquel<strong>la</strong> que “permite <strong>la</strong> evaluación<br />
y comparación <strong>de</strong> los aspectos morfológicos a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> medición, cuando se<br />
lleva a cabo <strong>en</strong> el ser humano, dándonos a conocer <strong>la</strong>s medidas <strong>de</strong>l cuerpo <strong>en</strong> su<br />
totalidad <strong>en</strong> forma directa, así como por segm<strong>en</strong>tos”.<br />
Diversas investigaciones seña<strong>la</strong>n <strong>la</strong>s v<strong>en</strong>tajas que ti<strong>en</strong>e el empleo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
antropometría, <strong>de</strong> éstas se <strong>de</strong>stacan <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes: a) pue<strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntificar y<br />
repres<strong>en</strong>tar un f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o, b) se expresan <strong>en</strong> forma numérica, c) sus principales<br />
limitaciones son conocidas, d) el registro <strong>de</strong> esos parámetros es re<strong>la</strong>tivam<strong>en</strong>te<br />
simple, objetivo y no implica gran<strong>de</strong>s inversiones <strong>en</strong> equipo, e) se pue<strong>de</strong>n repetir<br />
cuantas veces se consi<strong>de</strong>re necesario ya que no es invasivo (García-Av<strong>en</strong>daño y<br />
M. Pérez, 2002:22).<br />
El término antropometría lo empleó por primera vez Elsholtz <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
Universidad <strong>de</strong> Padua <strong>en</strong> el siglo XVII. Un siglo más tar<strong>de</strong>, Georges Cuvier <strong>en</strong> el<br />
siglo XVIII retoma el concepto. En el caso <strong>de</strong> los antropólogos, <strong>en</strong> un comi<strong>en</strong>zo,<br />
fue utilizado, <strong>en</strong> los <strong>estudios</strong> sobre <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong>l hombre, más tar<strong>de</strong> se aplicó <strong>en</strong><br />
trabajos sobre ecología humana y adaptabilidad <strong>de</strong>l hombre al ambi<strong>en</strong>te. A finales<br />
<strong>de</strong>l siglo XIX Franz Boaz, lo utiliza <strong>en</strong> los <strong>estudios</strong> <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to físico. A partir <strong>de</strong><br />
ese mom<strong>en</strong>to, <strong>la</strong> antropometría tuvo auge <strong>en</strong> los diversos terr<strong>en</strong>os <strong>de</strong> salud,<br />
militar, industrial, <strong>la</strong>boral y <strong>de</strong>portivo (Figura 3).<br />
Figura 3. La antropometría: usos y aplicaciones (tomado <strong>de</strong> García-Av<strong>en</strong>daño y<br />
M. Pérez, 2002:34)<br />
45<br />
Unidad IV<br />
Por medio <strong>de</strong> <strong>la</strong> antropometría se<br />
explora <strong>la</strong> variabilidad, principio<br />
fundam<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> <strong>la</strong> biología humana.<br />
Esas variaciones biológicas han sido<br />
abordadas por distintas especialida<strong>de</strong>s<br />
ci<strong>en</strong>tíficas, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s cuales se hace<br />
énfasis <strong>en</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias que se<br />
reflejan <strong>en</strong> <strong>la</strong> forma y <strong>la</strong> función<br />
corporal <strong>en</strong>tre grupos étnicos, sexo,<br />
edad, ciclo <strong>de</strong> vida <strong>de</strong>l individuo, así<br />
como a <strong>la</strong>s <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s intra e inter<br />
pob<strong>la</strong>cionales (García Av<strong>en</strong>daño y M.<br />
Pérez, 2002).<br />
La aplicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> antropometría se<br />
pue<strong>de</strong> observar <strong>en</strong> muchas<br />
situaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida <strong>la</strong>boral, por<br />
ejemplo, si el puesto <strong>de</strong> trabajo está<br />
diseñado a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te, el<br />
trabajador podrá mant<strong>en</strong>er una<br />
postura corporal correcta y cómoda,<br />
lo cual es importante porque una<br />
postura <strong>la</strong>boral incómoda pue<strong>de</strong><br />
ocasionar múltiples problemas como<br />
lesiones <strong>en</strong> <strong>la</strong> espalda, problemas<br />
<strong>de</strong> circu<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> <strong>la</strong>s extremida<strong>de</strong>s,<br />
etc.<br />
Fu<strong>en</strong>te: Organización Internacional <strong>de</strong>l Trabajo, La<br />
salud y <strong>la</strong> seguridad <strong>en</strong> el trabajo (OIT, 2011).
Antropología Física<br />
Dermatoglifo: son los dibujos<br />
curvilíneos, que se observan <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />
palmas <strong>de</strong> manos y pies. El interés<br />
<strong>de</strong> éstos radica <strong>en</strong> que <strong>la</strong><br />
configuración <strong>de</strong> <strong>la</strong>s crestas<br />
epidérmicas, terminada durante <strong>la</strong><br />
etapa embrionaria, permanece<br />
durante el resto <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida,<br />
permiti<strong>en</strong>do <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntificación <strong>de</strong> los<br />
individuos, ya que son únicos e<br />
irrepetibles.<br />
Muestra: conjunto <strong>de</strong> individuos o<br />
pob<strong>la</strong>ciones que forman una<br />
pob<strong>la</strong>ción observable para un<br />
<strong>de</strong>terminado estudio.<br />
Figura 4. El antropómetro tipo Martin está<br />
conformado por cuatro segm<strong>en</strong>tos que se<br />
<strong>en</strong>samb<strong>la</strong>n para medir <strong>la</strong> estatura.<br />
Fu<strong>en</strong>te: DKSH, AnthropologicalInstrum<strong>en</strong>ts,<br />
www. dksh.ch<br />
Figura 5. El p<strong>la</strong>no horizontal <strong>de</strong><br />
Frankfort se obti<strong>en</strong>e cuando <strong>la</strong> línea<br />
que pasa por el orbital (cu<strong>en</strong>ca<br />
inferior <strong>de</strong>l ojo) y el punto más alto<br />
<strong>de</strong>l conducto auditivo externo<br />
(tragion) es parale<strong>la</strong> al suelo y forma<br />
un ángulo recto con el eje <strong>de</strong>l cuerpo.<br />
Esta posición correspon<strong>de</strong> casi<br />
exactam<strong>en</strong>te con el eje visual<br />
cuando se mira directam<strong>en</strong>te hacia<br />
<strong>de</strong><strong>la</strong>nte.<br />
Fu<strong>en</strong>te: Esparza Ros, Francisco, Manual <strong>de</strong> Cineantropometría<br />
(1993).<br />
De este modo, <strong>la</strong> técnica antropomética forma parte característica <strong>en</strong> los<br />
trabajos somatológicos, pues a través <strong>de</strong> su aplicación se obti<strong>en</strong><strong>en</strong> los datos<br />
somatométricos que nos informan acerca <strong>de</strong> nuestro f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o <strong>de</strong> estudio. Sin<br />
embargo, es importante seña<strong>la</strong>r que exist<strong>en</strong> otras técnicas que se utilizan <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
somatología para ver rasgos somatológicos, como: <strong>la</strong> coloración <strong>de</strong> <strong>la</strong> piel,<br />
cabello, sistema piloso, forma y color <strong>de</strong> los ojos, forma <strong>de</strong> <strong>la</strong> nariz, <strong>la</strong>bios, orejas,<br />
cara, <strong>de</strong>rmatoglifos, <strong>en</strong>tre otros.<br />
La antropometría no se apr<strong>en</strong><strong>de</strong> exclusivam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> los libros, aplicación <strong>en</strong><br />
el trabajo <strong>de</strong> campo <strong>en</strong>focado a problemas concretos <strong>de</strong> investigación: el<br />
caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> obesidad <strong>en</strong> México<br />
Aunque médicos, nutriólogos y especialistas <strong>en</strong> ergonomía y <strong>en</strong> ci<strong>en</strong>cias <strong>de</strong>l<br />
<strong>de</strong>porte han utilizado <strong>la</strong> técnica antropométrica, los antropólogos físicos <strong>la</strong> llevan<br />
consigo a sus distintas áreas <strong>de</strong> trabajo; ejemplo <strong>de</strong> ello es cuando se emplea <strong>en</strong><br />
los <strong>estudios</strong> osteológicos, <strong>en</strong> <strong>la</strong> evaluación <strong>de</strong> los impactos <strong>de</strong>l ejercicio y <strong>la</strong><br />
actividad física <strong>en</strong> el organismo; <strong>en</strong> <strong>la</strong> ontog<strong>en</strong>ia, <strong>la</strong> cual integra, a su vez, <strong>la</strong><br />
composición corporal, crecimi<strong>en</strong>to físico, proporcionalidad corporal,<br />
<strong>en</strong>vejecimi<strong>en</strong>to, estimación <strong>de</strong> <strong>la</strong> condición nutricia, por m<strong>en</strong>cionar algunos.<br />
Hablemos <strong>de</strong> nuestro caso. Usualm<strong>en</strong>te el antropólogo físico pue<strong>de</strong><br />
utilizar <strong>la</strong> técnica antropométrica <strong>de</strong> muchas formas, te explicaremos <strong>de</strong> manera<br />
g<strong>en</strong>eral y a modo <strong>de</strong> ejemplo una <strong>de</strong> sus aplicaciones: <strong>la</strong> estimación <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
condición nutricia <strong>en</strong> pob<strong>la</strong>ción adulta. En <strong>la</strong> actualidad exist<strong>en</strong> métodos bastante<br />
exactos para evaluar <strong>la</strong> grasa corporal; sin embargo, estas técnicas por lo g<strong>en</strong>eral<br />
son caras y poco accesibles.<br />
Para conocer <strong>la</strong> condición nutricia, el antropólogo <strong>de</strong>be t<strong>en</strong>er<br />
seleccionada su muestra o grupo <strong>de</strong> estudio y, <strong>en</strong> su caso, t<strong>en</strong>er el equipo <strong>de</strong><br />
medición preparado <strong>en</strong> el trabajo <strong>de</strong> campo. Los materiales <strong>en</strong> <strong>la</strong> estimación <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
condición nutricia frecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te se conforman por una báscu<strong>la</strong> y un<br />
antropómetro tipo Martin (Figura 4) los cuales <strong>de</strong>b<strong>en</strong> estar <strong>de</strong>bidam<strong>en</strong>te<br />
calibrados.<br />
Te pres<strong>en</strong>tamos los pasos a seguir <strong>en</strong> <strong>la</strong> recolección <strong>de</strong> datos<br />
somatométricos. A continuación se muestran <strong>de</strong> manera breve los procedimi<strong>en</strong>tos<br />
y pasos a seguir durante <strong>la</strong> obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> datos <strong>en</strong> peso y estatura:<br />
Ÿ Para <strong>la</strong> toma <strong>de</strong> peso, se pi<strong>de</strong> a <strong>la</strong> persona que se posicione sobre <strong>la</strong><br />
báscu<strong>la</strong> con <strong>la</strong> m<strong>en</strong>or ropa posible para evitar sesgos <strong>en</strong> <strong>la</strong> medida; ésta se<br />
registra <strong>en</strong> kilogramos y hectogramos (100 gramos).<br />
Ÿ En el registro <strong>de</strong> <strong>la</strong> estatura, <strong>de</strong>b<strong>en</strong> tomarse <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta más “<strong>de</strong>talles” pues<br />
esta medida requiere precisión para su correcta obt<strong>en</strong>ción. El primero <strong>de</strong><br />
ellos es que <strong>la</strong> persona medida <strong>de</strong>be estar <strong>de</strong>scalza, otro es que <strong>la</strong> postura<br />
que <strong>de</strong>be guardar es <strong>la</strong> <strong>de</strong> “firmes” (con <strong>la</strong>s piernas y el torso estirados)<br />
evitando que se suban los hombros o <strong>la</strong> cabeza, a su vez, <strong>la</strong> persona <strong>de</strong>be<br />
estar mirando al fr<strong>en</strong>te y <strong>en</strong> p<strong>la</strong>no <strong>de</strong> Frankfort (Figura 5). Los talones <strong>de</strong>b<strong>en</strong><br />
estar unidos y <strong>la</strong>s puntas <strong>de</strong> los pies <strong>en</strong> un ángulo <strong>de</strong> 45º. Ya que se está <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> postura correcta, se coloca el antropómetro <strong>de</strong>trás <strong>de</strong> <strong>la</strong> persona, se toma<br />
el cursor y se <strong>de</strong>sliza hasta que se apoye <strong>en</strong> <strong>la</strong> parte más alta <strong>de</strong> <strong>la</strong> cabeza<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> persona medida. Se recomi<strong>en</strong>da que <strong>en</strong> <strong>la</strong> obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> estatura estén<br />
pres<strong>en</strong>tes dos personas para verificar que <strong>la</strong> persona medida no pierda <strong>la</strong><br />
postura seña<strong>la</strong>da por el antropólogo, así mi<strong>en</strong>tras uno mi<strong>de</strong>, otro anota y<br />
observa a <strong>la</strong> persona medida.<br />
46
Uno <strong>de</strong> los procedimi<strong>en</strong>tos para estimar el estado nutricio se <strong>en</strong>marca <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> <strong>de</strong>nominada antropometría nutricional, que se <strong>de</strong>fine como <strong>la</strong> medición <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
variación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s dim<strong>en</strong>siones físicas y <strong>la</strong> composición <strong>de</strong>l cuerpo <strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes<br />
eda<strong>de</strong>s y grados <strong>de</strong> nutrición. Las medidas se interpretan empleando índices<br />
antropométricos, los cuales son combinaciones <strong>de</strong> mediciones y resultan <strong>de</strong> suma<br />
importancia para su interpretación: es evi<strong>de</strong>nte que un valor <strong>de</strong>l peso corporal por<br />
sí solo no ti<strong>en</strong>e significado a m<strong>en</strong>os que esté re<strong>la</strong>cionado con <strong>la</strong> edad o <strong>la</strong> estatura<br />
<strong>de</strong>l propio individuo (OMS, 1995).<br />
Posteriorm<strong>en</strong>te, con los datos somatométricos recabados se estima <strong>la</strong><br />
condición nutricia <strong>de</strong> cada sujeto. Para valorar el peso <strong>de</strong>l adulto <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con<br />
su estatura el indicador antropométrico más utilizado es el Índice <strong>de</strong> <strong>la</strong> Masa<br />
Corporal (IMC) o índice <strong>de</strong> Quetelet, que se obti<strong>en</strong>e al dividir el peso (<strong>en</strong> kilo-<br />
gramos) <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> estatura (<strong>en</strong> metros) elevada al cuadrado:<br />
IMC=<br />
peso (kg)<br />
estatura² (m)<br />
Para el caso <strong>de</strong> los adultos, se han propuesto diversas c<strong>la</strong>sificaciones <strong>de</strong>l<br />
Índice <strong>de</strong> <strong>la</strong> Masa Corporal (IMC), <strong>la</strong>s cuales se basan principalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
asociación <strong>en</strong>tre el IMC y <strong>la</strong> mortalidad (OMS, 1995), <strong>de</strong>limitando <strong>la</strong> “normalidad”,<br />
los “pesos bajos” que han sido re<strong>la</strong>cionados con malnutrición por <strong>de</strong>fecto y los<br />
“pesos altos”, los cuales se vincu<strong>la</strong>n, g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te, con malnutrición por exceso<br />
(Berdasco, 2002).<br />
A través <strong>de</strong> este índice se <strong>de</strong>termina si <strong>la</strong> persona medida se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong><br />
los límites <strong>de</strong> <strong>la</strong> normalidad, sí los supera o sí se sitúa por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> estos valores.<br />
A continuación te mostramos una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s c<strong>la</strong>sificaciones, ésta <strong>la</strong> utiliza <strong>la</strong><br />
Organización Mundial <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud:<br />
Figura 6. C<strong>la</strong>sificación <strong>de</strong> Índice <strong>de</strong> <strong>la</strong> Masa Corporal (IMC)<br />
Índice <strong>de</strong> <strong>la</strong> Masa Corporal (IMC) C<strong>la</strong>sificación<br />
Antropología Física<br />
Las Enfermeda<strong>de</strong>s Crónicas No<br />
Transmisibles (ECNT) y sus<br />
trastornos <strong>en</strong> conjunto, <strong>la</strong> hipert<strong>en</strong>sión<br />
arterial, <strong>la</strong> diabetes mellitus tipo 2, <strong>la</strong>s<br />
<strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s coronarias, los<br />
acci<strong>de</strong>ntes cerebrovascu<strong>la</strong>res, <strong>la</strong><br />
obesidad y algunos tipos <strong>de</strong> cáncer,<br />
son <strong>la</strong>s principales causas <strong>de</strong> muerte,<br />
morbilidad, discapacidad y <strong>de</strong>terioro<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> vida (Peña y Bacal<strong>la</strong>o,<br />
2001).<br />
F<strong>la</strong>sh informativo…<br />
Los principales factores que inci<strong>de</strong>n<br />
<strong>en</strong> el aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> obesidad son los<br />
bajos patrones <strong>de</strong> actividad física y<br />
<strong>la</strong> ingesta <strong>en</strong>ergética elevada,<br />
g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s dietas con un alto<br />
cont<strong>en</strong>ido <strong>en</strong>ergético.<br />
La NORMA Oficial Mexicana (NOM-<br />
008-SSA3-2010), para el tratami<strong>en</strong>to<br />
integral <strong>de</strong>l sobrepeso y <strong>la</strong> obesidad<br />
informa… <strong>estudios</strong> reci<strong>en</strong>tes<br />
<strong>de</strong>muestran que <strong>la</strong> inci<strong>de</strong>ncia y<br />
preval<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l sobrepeso y <strong>la</strong><br />
obesidad han aum<strong>en</strong>tado <strong>de</strong> manera<br />
progresiva durante los últimos seis<br />
<strong>de</strong>c<strong>en</strong>ios y <strong>de</strong> modo a<strong>la</strong>rmante <strong>en</strong> los<br />
últimos 20 años, hasta alcanzar cifras<br />
<strong>de</strong> 10 a 20% <strong>en</strong> <strong>la</strong> infancia, 30 a 40%<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> adolesc<strong>en</strong>cia y 60 a 70% <strong>en</strong> los<br />
adultos.<br />
explicar el porqué <strong>de</strong> <strong>la</strong> condición nutricia y cuáles fueron los posibles impactos<br />
ambi<strong>en</strong>tales, sociales, económicos, alim<strong>en</strong>tarios (<strong>en</strong>tre otros) que “llevaron” a<br />
nuestra pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> estudio a pres<strong>en</strong>tar una <strong>de</strong>terminada condición nutricia.<br />
Asimismo, conocer y adquirir información sobre <strong>la</strong> condición nutricia es <strong>de</strong><br />
total relevancia ya que <strong>en</strong> <strong>la</strong>s últimas décadas <strong>la</strong> preval<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> sobrepeso y<br />
obesidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción mexicana adulta ha aum<strong>en</strong>tado a<strong>la</strong>rmantem<strong>en</strong>te,<br />
prueba <strong>de</strong> ello es que, según informes emitidos por <strong>la</strong> Encuesta <strong>Nacional</strong> <strong>de</strong> Salud<br />
y Nutrición efectuada <strong>en</strong> el 2006, <strong>la</strong> preval<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> suma <strong>de</strong> sobrepeso y<br />
obesidad, <strong>en</strong> mujeres, aum<strong>en</strong>tó <strong>de</strong> 34.5% <strong>en</strong> 1988 a 61% <strong>en</strong> 1999 y a 69.3% <strong>en</strong><br />
2006; para el caso <strong>de</strong> los hombres, <strong>la</strong> preval<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> sobrepeso y obesidad<br />
increm<strong>en</strong>tó <strong>de</strong> 59.7% <strong>en</strong> el año 2000 a 66.7% <strong>en</strong> el 2006.<br />
Aunado a estas cifras, datos reci<strong>en</strong>tes indican que, hoy <strong>en</strong> día, México<br />
ocupa el segundo lugar <strong>de</strong> preval<strong>en</strong>cia mundial <strong>de</strong> obesidad, <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> Estados<br />
Unidos <strong>de</strong> América, repres<strong>en</strong>tando un problema <strong>de</strong> salud pública, <strong>de</strong>bido a su<br />
asociación con el aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> morbilidad y a <strong>la</strong> disminución <strong>en</strong> <strong>la</strong> esperanza <strong>de</strong><br />
vida (Kaufer-Horwitz et al. 2008), así como a su vincu<strong>la</strong>ción con otras<br />
Enfermeda<strong>de</strong>s Crónicas No Trasmisibles (EcNt).<br />
Actividad 3<br />
A partir <strong>de</strong> los sigui<strong>en</strong>tes datos somatométricos <strong>de</strong> estatura y peso, calcu<strong>la</strong> el<br />
Índice <strong>de</strong> <strong>la</strong> Masa Corporal <strong>de</strong> cada caso y anótalos <strong>en</strong> tu libreta, <strong>la</strong> información<br />
somatométrica se obtuvo <strong>de</strong> un estudio realizado <strong>en</strong> el año 2010 <strong>en</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />
adulta (<strong>en</strong>tre 25 y 40 años <strong>de</strong> edad) <strong>de</strong>l Distrito Fe<strong>de</strong>ral, a los cuales también se les<br />
preguntó su ocupación y resultó que <strong>la</strong> mayor parte <strong>de</strong> los hombres se <strong>de</strong>dicaban a<br />
difer<strong>en</strong>tes oficios y <strong>la</strong>s mujeres <strong>de</strong>sempeñaban mayoritariam<strong>en</strong>te <strong>la</strong>bores <strong>de</strong><br />
oficina.<br />
Estatura<br />
(m)<br />
1.65<br />
1.73<br />
1.68<br />
1.67<br />
1.60<br />
1.59<br />
1.72<br />
1.60<br />
1.60<br />
1.61<br />
Peso<br />
(kg)<br />
78.550<br />
79.550<br />
64.550<br />
64.450<br />
68.050<br />
58.550<br />
56.550<br />
50.550<br />
88.550<br />
85.550<br />
Hombres Mujeres<br />
Actividad<br />
Labores <strong>de</strong> oficina<br />
Cajero<br />
Chofer<br />
Electricista<br />
Artesano<br />
Labores <strong>de</strong> oficina<br />
Entr<strong>en</strong>ador físico<br />
Conserje<br />
Burócrata<br />
Chofer<br />
Estatura<br />
(m)<br />
1.47<br />
1.48<br />
1.57<br />
1.54<br />
1.49<br />
1.53<br />
1.49<br />
1.43<br />
1.44<br />
1.60<br />
Peso<br />
(kg)<br />
56.550<br />
48.550<br />
72.050<br />
77.050<br />
52.550<br />
57.550<br />
59.550<br />
65.550<br />
78.550<br />
92.550<br />
Actividad<br />
Vigi<strong>la</strong>nte<br />
Ama <strong>de</strong> casa<br />
Labores <strong>de</strong> oficina<br />
Labores <strong>de</strong> oficina<br />
Labores <strong>de</strong> oficina<br />
Ama <strong>de</strong> casa<br />
Doc<strong>en</strong>te<br />
Labores <strong>de</strong> oficina<br />
Labores <strong>de</strong> oficina<br />
Comerciante<br />
Actividad 4<br />
Posteriorm<strong>en</strong>te, compara, <strong>de</strong>scribe y analiza el IMC que obtuviste y respon<strong>de</strong> <strong>en</strong><br />
tu cua<strong>de</strong>rno, <strong>en</strong> un máximo <strong>de</strong> cuatro r<strong>en</strong>glones por pregunta, lo sigui<strong>en</strong>te:<br />
¿Cuáles son <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>contradas <strong>en</strong>tre hombres y mujeres?, ¿quiénes<br />
pres<strong>en</strong>taron <strong>la</strong>s c<strong>la</strong>sificaciones más altas <strong>de</strong> sobrepeso y obesidad?, ¿crees que<br />
<strong>la</strong>s <strong>la</strong>bores que <strong>de</strong>sempeñan cada uno <strong>de</strong> los sexos influy<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> condición<br />
nutricia que pres<strong>en</strong>tan? Reflexiona: el Distrito Fe<strong>de</strong>ral es un <strong>en</strong>torno urbano con<br />
características distintas a un <strong>en</strong>torno rural, ¿cuál es <strong>la</strong> influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> vivir <strong>en</strong> un<br />
<strong>en</strong>torno urbano sobre <strong>la</strong> condición nutricia <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción?<br />
48
Lectura 3. Cuerpo, cultura y adaptación<br />
Natalia Bernal Felipe.<br />
Los distintos grupos humanos dispon<strong>en</strong> <strong>de</strong> una amplia gama <strong>de</strong> formas <strong>de</strong><br />
adaptación <strong>la</strong>s cuales han adquirido mediante distintos procesos <strong>de</strong> evolución que<br />
han hecho posible <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> variabilidad <strong>en</strong> los múltiples patrones <strong>de</strong><br />
funcionami<strong>en</strong>to y conducta ante los cambios que ocurr<strong>en</strong> <strong>en</strong> el ambi<strong>en</strong>te. Es <strong>de</strong>cir,<br />
<strong>la</strong> adaptación se refiere a cualquier característica <strong>de</strong>l organismo que contribuye a<br />
<strong>la</strong> sobreviv<strong>en</strong>cia y <strong>la</strong> reproducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> especie. Es así como <strong>la</strong> antropología física<br />
mediante el estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s características g<strong>en</strong>éticas (g<strong>en</strong>otipo) y morfológicas<br />
(f<strong>en</strong>otipo) <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones ha podido estudiar <strong>la</strong>s estrategias <strong>de</strong> adaptación<br />
<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>das por el<strong>la</strong>s, ya que a partir <strong>de</strong> éstas adaptaciones resulta <strong>la</strong><br />
variabilidad biológica <strong>de</strong>l ser humano. En dicho complejo se v<strong>en</strong> involucrados<br />
diversos factores como el <strong>en</strong>torno ecológico, el sust<strong>en</strong>to alim<strong>en</strong>ticio y <strong>la</strong>s<br />
<strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s, <strong>en</strong>tre otros.<br />
El ser humano se ha caracterizado por explotar y apropiarse <strong>de</strong>l <strong>en</strong>torno<br />
ecológico que lo ro<strong>de</strong>a, pues <strong>de</strong> él obti<strong>en</strong>e diversos recursos que lo prove<strong>en</strong> <strong>de</strong><br />
alim<strong>en</strong>to, materias primas para construir herrami<strong>en</strong>tas, materiales con los cuales<br />
erige sus casas, p<strong>la</strong>ntas que utiliza <strong>en</strong> <strong>la</strong> preparación <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos, para fines<br />
curativos, <strong>en</strong>tre otros usos. En <strong>la</strong> antigüedad esto no era así, pues había<br />
movimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> los grupos <strong>de</strong> manera cíclica, lo que permitía buscar <strong>en</strong> otros<br />
espacios los recursos que requerían (Cavalli Sforza, 1999).<br />
Una especie es <strong>la</strong> unidad básica <strong>en</strong> <strong>la</strong> c<strong>la</strong>sificación biológica, se <strong>de</strong>fine<br />
como el grupo <strong>de</strong> organismos capaces <strong>de</strong> <strong>en</strong>trecruzarse y <strong>de</strong> producir<br />
<strong>de</strong>sc<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia fértil, a<strong>de</strong>más también hay variabilidad intraespecífica <strong>en</strong>tre los<br />
difer<strong>en</strong>tes individuos. El orig<strong>en</strong> <strong>de</strong> una especie implica diversos aspectos como el<br />
ais<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to reproductor <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción que pue<strong>de</strong> quedar separada y con ello<br />
interrumpir el flujo g<strong>en</strong>ético <strong>en</strong>tre individuos. A partir <strong>de</strong> ese mom<strong>en</strong>to, los<br />
individuos quedarán separados y estarán sometidos a f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os atmosféricos<br />
distintos con lo que <strong>la</strong> selección natural irá optando por los organismos más aptos<br />
que se adapt<strong>en</strong> a esos medios. Al cabo <strong>de</strong> mucho tiempo los dos grupos habrán<br />
cambiado lo sufici<strong>en</strong>te con lo que, si se volvies<strong>en</strong> a juntar <strong>la</strong>s dos pob<strong>la</strong>ciones los<br />
individuos, no podrían cruzarse <strong>en</strong>tre sí para obt<strong>en</strong>er <strong>de</strong>sc<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia fértil. Es <strong>en</strong><br />
ese mom<strong>en</strong>to <strong>en</strong> el que ya se pue<strong>de</strong> asegurar <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> dos especies<br />
distintas (Cavalli Sforza, 1999).<br />
Una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s características que difer<strong>en</strong>cia al ser humano <strong>de</strong>l resto <strong>de</strong> los<br />
mamíferos es su capacidad <strong>de</strong> adaptación, por lo que ha logrado a<strong>de</strong>cuarse a<br />
cualquier parte <strong>de</strong>l p<strong>la</strong>neta. Dicha particu<strong>la</strong>ridad ha sido posible <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong><br />
cultura, pues por el<strong>la</strong> se logran crear vínculos individuales y, al mismo tiempo,<br />
comunales <strong>en</strong>tre los miembros <strong>de</strong> un grupo o con otros externos, y tales patrones<br />
son transmitidos <strong>de</strong> g<strong>en</strong>eración <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eración dando paso tanto a <strong>la</strong> reproducción<br />
cultural como biológica. Es importante com<strong>en</strong>tar que se ha p<strong>la</strong>nteado <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia<br />
<strong>de</strong> cultura <strong>en</strong> primates como chimpancés y gori<strong>la</strong>s, ya que se ha observado ayuda<br />
<strong>en</strong>tre miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma tropa <strong>en</strong> mom<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> riesgo, así como el empleo <strong>de</strong><br />
varas para obt<strong>en</strong>er alim<strong>en</strong>tos. Con el primero compartimos un 96% <strong>de</strong> material<br />
g<strong>en</strong>ético.<br />
Los párrafos anteriores sirvieron para dar un panorama g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong><br />
algunos conceptos empleados <strong>en</strong> antropología física, así como acercarte a<br />
conocer <strong>la</strong> compleja re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre adaptación y <strong>la</strong> cultura y algunos aspectos<br />
importantes para <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong> variabilidad y <strong>la</strong> diversidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones, tanto<br />
pretéritas como contemporáneas. No obstante, aún queda p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te el re<strong>la</strong>cionar<br />
el estudio <strong>de</strong>l cuerpo, que po<strong>de</strong>mos <strong>de</strong>finirlo como un l<strong>en</strong>guaje que <strong>de</strong>ve<strong>la</strong> <strong>la</strong> vida<br />
misma.<br />
49<br />
Unidad IV<br />
Selección natural: Se <strong>de</strong>fine como<br />
<strong>la</strong> reproducción difer<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> los<br />
g<strong>en</strong>otipos <strong>en</strong> el interior <strong>de</strong> una<br />
pob<strong>la</strong>ción biológica.<br />
Utilización <strong>de</strong> <strong>la</strong> técnica antropométrica<br />
por antropólogos físicos.<br />
Aplicando <strong>la</strong> técnica antropometría <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
Escue<strong>la</strong> Primaria “Mártires <strong>de</strong> Tacubaya” <strong>de</strong><br />
San Andrés Huixtac, Taxco Guerrero. Fu<strong>en</strong>te:<br />
Pedro Yáñez Mor<strong>en</strong>o (2007).<br />
Los antropólogos físicos realizan<br />
<strong>estudios</strong> <strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes pob<strong>la</strong>ciones.<br />
Niños <strong>de</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> Primaria Indíg<strong>en</strong>a “B<strong>en</strong>ito<br />
Juárez”. Ejido <strong>de</strong> San Juan Dehedó Amealco,<br />
Qro. Fu<strong>en</strong>te: Ma. <strong>de</strong>l Carm<strong>en</strong> Lerma G (2010).
Antropología Física<br />
La alim<strong>en</strong>tación ha sido tema <strong>de</strong><br />
interés para los <strong>estudios</strong> antropofísicos.<br />
Los grupos <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos<br />
que consum<strong>en</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes pob<strong>la</strong>ciones<br />
pue<strong>de</strong>n variar mucho <strong>de</strong><br />
una región a otra.<br />
Lo que com<strong>en</strong> los alumnos <strong>en</strong> el <strong>de</strong>scanso <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
Telesecundaria “José María Pino Suárez”, San<br />
Andrés Huixtac, Taxco Guerrero. Fu<strong>en</strong>te:<br />
V<strong>la</strong>dimir Sánchez Fernán<strong>de</strong>z (2007).<br />
La alim<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> los preesco<strong>la</strong>res durante el<br />
recreo <strong>en</strong> el Jardín <strong>de</strong> Niños “Emma Godoy” <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
Ciudad <strong>de</strong> Aguascali<strong>en</strong>tes. Foto: Felipe Ramos<br />
(2011). Obt<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do muestras sanguíneas <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
comunidad <strong>de</strong> Tepango Rodríguez, Pueb<strong>la</strong>.<br />
Fu<strong>en</strong>te: Víctor Acuña Alonso (2009). Proyecto<br />
caNdE<strong>la</strong>.<br />
Aplicando <strong>en</strong>cuesta socioeconómica <strong>en</strong> Tepango<br />
<strong>de</strong> Rodríguez, Pueb<strong>la</strong>. Fu<strong>en</strong>te: Gastón Macín P.<br />
(2009) Proyecto caNdE<strong>la</strong>.<br />
En México, <strong>la</strong>s formas <strong>de</strong> investigar y <strong>la</strong>s temáticas a tratar com<strong>en</strong>zaron a cambiar<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong>s últimas décadas <strong>de</strong>l siglo pasado; se abordaron problemas <strong>de</strong> salud e<br />
higi<strong>en</strong>e esco<strong>la</strong>r don<strong>de</strong> se resaltaban <strong>la</strong>s <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cias nutricionales como resultado<br />
<strong>de</strong> adversas condiciones <strong>de</strong> vida, empleando <strong>en</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los casos<br />
metodologías cuantitativas como es <strong>la</strong> técnica antropométrica que se m<strong>en</strong>cionó<br />
anteriorm<strong>en</strong>te; este tipo <strong>de</strong> <strong>estudios</strong> permeó por varias décadas. Es a finales <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
década <strong>de</strong> 1990 cuando se p<strong>la</strong>ntearon investigaciones que pusieron énfasis <strong>en</strong><br />
otras temáticas inexploradas, como el proceso <strong>de</strong> <strong>en</strong>vejecimi<strong>en</strong>to, el estudio <strong>de</strong>l<br />
cuerpo <strong>en</strong> diversos contextos <strong>de</strong> trabajo, así como los pa<strong>de</strong>cimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>l mismo.<br />
Incluyeron herrami<strong>en</strong>tas metodológicas cualitativas como son: <strong>en</strong>trevistas a<br />
profundidad, dirigidas o semiestructuradas y <strong>la</strong> etnografía. Esto también se llevó al<br />
p<strong>la</strong>no <strong>de</strong> estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones pretéritas, se incorporaron otras herrami<strong>en</strong>tas<br />
como son: análisis químicos y docum<strong>en</strong>tos, lo que permite <strong>la</strong> contextualización <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones. Es <strong>de</strong>cir, se nota un cambio consi<strong>de</strong>rable <strong>en</strong> <strong>la</strong>s investigaciones<br />
don<strong>de</strong> se ha observado que el estudio <strong>de</strong>l cuerpo es complejo (Barragán y Lerma,<br />
G., 2010).<br />
Lo que ha permitido que <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad se <strong>de</strong>sarroll<strong>en</strong> investigaciones<br />
que consi<strong>de</strong>ran <strong>la</strong> diversidad <strong>de</strong> etnias <strong>en</strong> México, así como también se han<br />
estimado pob<strong>la</strong>ciones rurales y urbanas, <strong>en</strong> don<strong>de</strong> se estudian <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes<br />
etapas <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida, <strong>la</strong> alim<strong>en</strong>tación o trastornos <strong>de</strong> esta misma, <strong>la</strong> dinámica<br />
pob<strong>la</strong>cional, el estrés ocupacional, así como los géneros, <strong>la</strong> percepción <strong>de</strong>l cuerpo<br />
y <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia, etcétera. De acuerdo con <strong>la</strong>s diversas investigaciones se ha<br />
p<strong>la</strong>nteado que hay diversos tipos <strong>de</strong> cuerpos, como resultado <strong>de</strong> <strong>la</strong> g<strong>en</strong>ética, <strong>la</strong><br />
cultura y por género, <strong>en</strong>tre otros.<br />
También se han com<strong>en</strong>zado a <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r temáticas como el estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
dinámica pob<strong>la</strong>cional, mediante el análisis <strong>de</strong> los cuatro ev<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>mográficos: <strong>la</strong><br />
natalidad, <strong>la</strong> fecundidad, <strong>la</strong> migración e inmigración.<br />
Es usual que <strong>en</strong> el pres<strong>en</strong>te se <strong>de</strong>sarroll<strong>en</strong> investigaciones que<br />
consi<strong>de</strong>r<strong>en</strong> aspectos como: actividad física, género y salud; éste es un ejemplo <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> consi<strong>de</strong>ración <strong>de</strong> los complejos aspectos que se interre<strong>la</strong>cionan <strong>en</strong> cada uno <strong>de</strong><br />
los temas estudiados y <strong>de</strong> otros más que están p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes. Así, <strong>la</strong> investigación<br />
antropofísica nos <strong>de</strong>ja nuevos retos a qui<strong>en</strong>es <strong>la</strong> practicamos y a qui<strong>en</strong>es se<br />
interesan <strong>en</strong> el<strong>la</strong>.<br />
No obstante, actualm<strong>en</strong>te hay novedosos p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>tos sobre el estudio<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s características físicas y g<strong>en</strong>éticas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones que consi<strong>de</strong>ran el<br />
análisis <strong>de</strong> muestras sanguíneas y <strong>de</strong> características físicas (color <strong>de</strong> piel y forma<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> cara) así como <strong>de</strong> datos socioeconómicos, con el objetivo <strong>de</strong> conocer su<br />
asc<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia biológica <strong>en</strong>tre diversos grupos como son: indíg<strong>en</strong>as, europeos y<br />
africanos.<br />
Actividad 5<br />
En tu cua<strong>de</strong>rno contesta <strong>en</strong> 10 r<strong>en</strong>glones: ¿Por qué es importante hacer <strong>estudios</strong><br />
interdisciplinarios <strong>en</strong> antropología física?<br />
Actividad 6<br />
Mira cuidadosam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> figura <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes tipos <strong>de</strong> cuerpos que se muestra a<br />
continuación, elige a cinco mujeres que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tr<strong>en</strong> a tu alre<strong>de</strong>dor y contesta <strong>en</strong><br />
tu libreta ¿Qué tipo <strong>de</strong> cuerpo ti<strong>en</strong><strong>en</strong>?, ¿qué factores podrían estar involucrados<br />
<strong>en</strong> el tipo <strong>de</strong> cuerpo que pres<strong>en</strong>tan?<br />
50
Difer<strong>en</strong>tes tipos <strong>de</strong> cuerpos fem<strong>en</strong>inos<br />
Fu<strong>en</strong>te: [Hernán<strong>de</strong>z A. 2006]<br />
Repaso<br />
A continuación te damos una serie <strong>de</strong> preguntas con el objetivo <strong>de</strong> que repases <strong>la</strong>s<br />
lecturas que se mostraron a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> <strong>la</strong> unidad. Lee <strong>la</strong>s preguntas con at<strong>en</strong>ción y<br />
contesta <strong>en</strong> tu cua<strong>de</strong>rno:<br />
1. ¿Qué es <strong>la</strong> somatología?<br />
2. ¿Por qué es importante su estudio <strong>en</strong> <strong>la</strong> antropología física?<br />
3. ¿Cuáles son <strong>la</strong>s herrami<strong>en</strong>tas <strong>en</strong> somatología y sus áreas <strong>de</strong> acción?<br />
4. ¿Qué cambios se han t<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> los <strong>estudios</strong> <strong>en</strong> antropología física sobre el<br />
cuerpo, <strong>la</strong> cultura y <strong>la</strong> adaptación?<br />
5. ¿Qué nuevas herrami<strong>en</strong>tas se han incluido <strong>en</strong> el estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> variabilidad y<br />
diversidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones humanas?<br />
51<br />
Unidad IV<br />
La antropología física investiga el<br />
proceso <strong>de</strong> adaptación y transformación<br />
<strong>de</strong>l ser humano, su<br />
variabilidad-<strong>de</strong>sarrollo y los cambios<br />
que conlleva el f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o. Su<br />
<strong>de</strong>sarrollo y consolidación <strong>la</strong> han<br />
vincu<strong>la</strong>do con un universo <strong>de</strong><br />
disciplinas ci<strong>en</strong>tíficas que permit<strong>en</strong><br />
cada día hacer más compr<strong>en</strong>sible el<br />
f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o humano (Fernán<strong>de</strong>z<br />
Díaz, 2003).<br />
La antropología física es <strong>de</strong>finida,<br />
<strong>en</strong> parte, por su objeto-sujeto <strong>de</strong><br />
estudio, el Homo sapi<strong>en</strong>s; ésta<br />
pres<strong>en</strong>ta una i<strong>de</strong>ntidad como<br />
disciplina formal <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el siglo XVIII,<br />
y, a<strong>de</strong>más, está <strong>de</strong>finida por <strong>de</strong>terminados<br />
atributos <strong>de</strong> su objeto:<br />
variabilidad física <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones<br />
humanas, formas específicas <strong>de</strong><br />
valoración <strong>de</strong> estos atributos y,<br />
pot<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te, una serie <strong>de</strong> técnicas<br />
y metodologías <strong>de</strong> aproximación<br />
a su objeto (Vera Cortés,<br />
2003).
Antropología Física<br />
RESUMEN DEL MÓDULO<br />
El módulo <strong>de</strong> antropología física que te hemos mostrado anteriorm<strong>en</strong>te está integrado por cuatro campos tradicionales <strong>de</strong><br />
estudio <strong>en</strong> antropología física: evolución, osteología, ontog<strong>en</strong>ia y somatología, así como su vincu<strong>la</strong>ción y algunas<br />
aplicaciones, todas el<strong>la</strong>s con el objetivo <strong>de</strong> explicarte <strong>la</strong> variabilidad y <strong>la</strong> diversidad tanto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones que nos<br />
antecedieron como <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones contemporáneas. Este apartado está escrito <strong>en</strong> forma s<strong>en</strong>cil<strong>la</strong>, don<strong>de</strong> se expone a<br />
manera <strong>de</strong> resum<strong>en</strong> cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s unida<strong>de</strong>s. Para tal efecto se consi<strong>de</strong>raron <strong>de</strong>finiciones <strong>de</strong> conceptos c<strong>la</strong>ves,<br />
ejercicios, imág<strong>en</strong>es, también un espacio <strong>de</strong> repaso y otro <strong>de</strong> autoevaluaciones. De esta manera pret<strong>en</strong><strong>de</strong>mos que <strong>la</strong>s<br />
lecturas sean dinámicas e interesantes, para <strong>la</strong> preparación <strong>de</strong>l exam<strong>en</strong>.<br />
Iniciamos con <strong>la</strong> unidad <strong>de</strong> evolución, don<strong>de</strong> se expone <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong>l estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> geología, el clima y su<br />
re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong> evolución. Posteriorm<strong>en</strong>te se explican dos cambios sustanciales <strong>en</strong> <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong>l Homo sapi<strong>en</strong>s, el<br />
caminar erguido y <strong>la</strong> expansión cerebral. Y <strong>en</strong> <strong>la</strong> última parte se expone <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> los <strong>estudios</strong> <strong>de</strong> evolución así<br />
como <strong>de</strong> <strong>la</strong> g<strong>en</strong>ética <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ciones.<br />
Al comi<strong>en</strong>zo <strong>de</strong> <strong>la</strong> unidad <strong>de</strong>dicada a <strong>la</strong> osteología antropológica, se da un panorama <strong>de</strong> los <strong>estudios</strong> sobre<br />
pob<strong>la</strong>ciones antiguas <strong>de</strong> los siglos XIX y XX, don<strong>de</strong> se muestra <strong>la</strong> trayectoria que han t<strong>en</strong>ido <strong>la</strong>s investigaciones y sus<br />
aportaciones. Posteriorm<strong>en</strong>te, se pres<strong>en</strong>tan <strong>la</strong>s fases <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación osteológica que van <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> recuperación <strong>de</strong><br />
los restos óseos <strong>en</strong> contextos arqueológicos, su tras<strong>la</strong>do a <strong>la</strong>boratorio, análisis y <strong>la</strong> divulgación <strong>de</strong> los resultados <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
investigación. La última parte muestra <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> los <strong>estudios</strong> <strong>en</strong> pob<strong>la</strong>ciones virreinales; como ejemplo se muestra<br />
el pot<strong>en</strong>cial que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>la</strong>s investigaciones interdisciplinarias mediante un estudio <strong>de</strong> caso <strong>en</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> Santa María<br />
Texca<strong>la</strong>c, T<strong>la</strong>xca<strong>la</strong> <strong>en</strong> los siglos XVII y XVIII.<br />
La unidad <strong>de</strong>dicada a ontog<strong>en</strong>ia se compone <strong>de</strong> dos lecturas. La primera explica el crecimi<strong>en</strong>to y <strong>de</strong>sarrollo físico,<br />
don<strong>de</strong> se pres<strong>en</strong>ta un panorama g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong>l estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> ontog<strong>en</strong>ia, es <strong>de</strong>cir, los cambios <strong>en</strong> el crecimi<strong>en</strong>to y <strong>de</strong>sarrollo<br />
físico que ocurr<strong>en</strong> <strong>en</strong> un organismo <strong>de</strong>s<strong>de</strong> su fecundación hasta su muerte. En <strong>la</strong> etapa formativa <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida, los<br />
f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to y <strong>de</strong>sarrollo físico son más int<strong>en</strong>sos; sin embargo, ambos no se pres<strong>en</strong>tan con <strong>la</strong> misma<br />
velocidad, por lo que sus increm<strong>en</strong>tos se traduc<strong>en</strong> <strong>de</strong> manera más c<strong>la</strong>ra <strong>en</strong> los brotes <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to. Por ello, el interés<br />
g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> los <strong>estudios</strong> ontogénicos se ha <strong>en</strong>focado <strong>en</strong> investigar <strong>la</strong> etapa formativa <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida. La lectura dos que integra<br />
el módulo <strong>de</strong> ontog<strong>en</strong>ia pres<strong>en</strong>ta algunos aspectos metodológicos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s investigaciones que se aplican <strong>en</strong> este tipo <strong>de</strong><br />
investigaciones. Uno <strong>de</strong> los métodos más utilizados ha sido ubicar el estatus <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong> estatura <strong>de</strong> una<br />
pob<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con un refer<strong>en</strong>te o con un estándar <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to físico. Todo lo anterior, con el fin <strong>de</strong> mostrarte <strong>la</strong><br />
importancia <strong>de</strong> los <strong>estudios</strong> <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to y <strong>de</strong>sarrollo físico, ya que cualquiera <strong>de</strong> estas dim<strong>en</strong>siones refleja <strong>la</strong>s<br />
condiciones <strong>de</strong> vida <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que ha transcurrido <strong>la</strong> ontog<strong>en</strong>ia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones.<br />
Y <strong>la</strong> última parte se <strong>de</strong>dica al estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> somatología y se integra por tres lecturas. En <strong>la</strong> primera se re<strong>la</strong>ta un<br />
breve pasaje <strong>de</strong> los <strong>estudios</strong> somatológicos realizados <strong>en</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> los cuar<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> pob<strong>la</strong>ción indíg<strong>en</strong>a mexicana.<br />
Posteriorm<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> <strong>la</strong> segunda lectura se explica <strong>en</strong> qué consiste <strong>la</strong> técnica antropométrica; para ello se aborda <strong>de</strong><br />
manera g<strong>en</strong>eral una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s aplicaciones <strong>de</strong> esta técnica: el trabajo <strong>de</strong> campo <strong>en</strong>focado a <strong>la</strong> obesidad <strong>en</strong> México. En esta<br />
parte <strong>de</strong>l texto se m<strong>en</strong>cionan los pasos o <strong>la</strong>s normas que <strong>de</strong>be seguir el antropólogo <strong>en</strong> el mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> recolectar los datos<br />
somatométricos, el equipo <strong>de</strong> medición, <strong>la</strong>s posturas que <strong>de</strong>b<strong>en</strong> guardar <strong>la</strong>s personas <strong>en</strong> el mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> ser medidas,<br />
<strong>en</strong>tre otros. Los datos pue<strong>de</strong>n interpretarse al estimar <strong>la</strong> condición nutricia <strong>de</strong> una pob<strong>la</strong>ción por medio <strong>de</strong> indicadores.<br />
Para valorar el peso <strong>de</strong>l adulto <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con su estatura, el indicador antropométrico más utilizado es el Índice <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
Masa Corporal, a través <strong>de</strong> este índice se estima si <strong>la</strong> persona se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> los valores normales, si los supera<br />
(obesidad) o si se sitúa por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> estos valores (<strong>de</strong>snutrición). Todo lo cual es <strong>de</strong> suma relevancia <strong>de</strong>bido al aum<strong>en</strong>to<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> preval<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> sobrepeso y obesidad por <strong>la</strong> que ha atravesado <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción mexicana <strong>en</strong> <strong>la</strong>s últimas décadas, lo que<br />
ha producido un problema <strong>de</strong> salud pública. En <strong>la</strong> tercera lectura se esbozan algunos <strong>de</strong> los principales elem<strong>en</strong>tos<br />
teóricos para compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> adaptación, <strong>la</strong> cultura y el cuerpo.<br />
52
EJERCICIOS DE AUTOEVALUACIÓN<br />
Escribe <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l paréntesis una V, si el <strong>en</strong>unciado es verda<strong>de</strong>ro o una F, si es falso.<br />
1. El primer brote <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to ocurre <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> concepción hasta alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> los seis años <strong>de</strong><br />
edad; este brote inicia con increm<strong>en</strong>tos muy ac<strong>en</strong>tuados <strong>en</strong> el tamaño <strong>de</strong> todos los tejidos <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> fecundación hasta el nacimi<strong>en</strong>to.<br />
2. La primera fotografía <strong>de</strong> <strong>la</strong> página 30 ilustra un ejemplo <strong>de</strong> <strong>en</strong>terrami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> tipo secundario o<br />
indirecto<br />
3. El caminar erguido y el <strong>de</strong>sarrollo cerebral fueron <strong>la</strong>s dos principales fuerzas impulsoras <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
evolución humana<br />
4. Uno <strong>de</strong> los métodos más usados ha sido ubicar el estatus <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> estatura <strong>de</strong> un<br />
individuo o <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estaturas <strong>de</strong> los individuos que compon<strong>en</strong> una pob<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a un<br />
refer<strong>en</strong>te o estándar <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to físico.<br />
5. Cuanto mayor sea <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>cia bioquímica <strong>de</strong>tectada al comparar especies, más cercano será el<br />
par<strong>en</strong>tesco <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s mismas.<br />
6. La antropología for<strong>en</strong>se ti<strong>en</strong>e como finalidad proporcionar información a l os investigadores<br />
policiales para que puedan llegar a <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntificación <strong>de</strong> una víctima.<br />
7. La técnica antropométrica caracteriza a los trabajos somatológicos, si<strong>en</strong>do <strong>la</strong> única que se<br />
emplea <strong>en</strong> estos trabajos, pues, a través <strong>de</strong> su aplicación, es posible obt<strong>en</strong>er datos<br />
somatométricos que nos informan acerca <strong>de</strong> nuestro f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o <strong>de</strong> estudio.<br />
8. La antropometría ha sido utilizada por difer<strong>en</strong>tes áreas <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to, <strong>en</strong>tre el<strong>la</strong>s <strong>la</strong><br />
antropología física, ya que es un procedimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> fácil aplicación, económico y no invasivo.<br />
9. Los antropólogos físicos emplean <strong>la</strong> técnica antropométrica exclusivam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>estudios</strong><br />
ontogénicos <strong>de</strong>: composición corporal, crecimi<strong>en</strong>to físico, proporcionalidad corporal,<br />
<strong>en</strong>vejecimi<strong>en</strong>to y estimación <strong>de</strong> <strong>la</strong> condición nutricia.<br />
Completa correctam<strong>en</strong>te los sigui<strong>en</strong>tes <strong>en</strong>unciados escribi<strong>en</strong>do <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra que falta <strong>en</strong> cada línea.<br />
Ejercicios <strong>de</strong> Autoevaluación<br />
10. La investigación osteológica pue<strong>de</strong> dividirse <strong>en</strong> cuatro etapas: primero <strong>la</strong> fase <strong>de</strong>_____________ , <strong>la</strong> segunda fase se<br />
lleva a cabo _____________, <strong>la</strong> tercera se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong> __________ y <strong>la</strong> cuarta compr<strong>en</strong><strong>de</strong>ría <strong>la</strong> ______<br />
______________ <strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes foros y medios.<br />
11. La <strong>de</strong>nominada “___________ ____________”, postu<strong>la</strong> que los humanos mo<strong>de</strong>rnos evolucionaron <strong>de</strong> __________<br />
tempranos <strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes partes <strong>de</strong>l mundo. Este p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>to sugiere que los humanos mo<strong>de</strong>rnos evolucionaron<br />
simultáneam<strong>en</strong>te y <strong>en</strong> varias regiones <strong>de</strong>l mundo a partir <strong>de</strong> formas arcaicas (tales como el _______________el<br />
Homo _______).<br />
12. Al estudio <strong>de</strong> los seres vivos o al tratado <strong>de</strong> <strong>la</strong>s partes sólidas <strong>de</strong>l cuerpo humano se le l<strong>la</strong>ma somatología, ésta<br />
compr<strong>en</strong><strong>de</strong> el exam<strong>en</strong> <strong>de</strong> los caracteres y <strong>de</strong> los caracteres .<br />
53<br />
( )<br />
( )<br />
( )<br />
( )<br />
( )<br />
( )<br />
( )<br />
( )<br />
( )
Antropología Física<br />
13. Mediante el estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s características y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones, <strong>la</strong> antropología física estudia<br />
<strong>la</strong>s estrategias <strong>de</strong> adaptación y variabilidad biológica <strong>de</strong>l ser humano.<br />
14. El interés que ha t<strong>en</strong>ido un gran número <strong>de</strong> trabajos por estudiar qué suce<strong>de</strong> <strong>en</strong> el <strong>la</strong>pso conocido como etapa<br />
formativa está <strong>en</strong> conocer los cambios que ocurr<strong>en</strong> <strong>en</strong> dos f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os fundam<strong>en</strong>tales: el y el<br />
, sin duda porque <strong>en</strong> este <strong>la</strong>pso se si<strong>en</strong>tan <strong>la</strong>s bases para alcanzar el tamaño, <strong>la</strong> forma y <strong>la</strong> función <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> estructura corporal, así como el <strong>de</strong>sarrollo psicológico y conductual, con los que <strong>la</strong> persona llegará a <strong>la</strong>s<br />
sigui<strong>en</strong>tes etapas <strong>de</strong> su curso vital.<br />
15. La pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una lesión ósea <strong>en</strong> <strong>la</strong> columna por el transporte constante <strong>de</strong> objetos pesados es una señal para <strong>la</strong><br />
reconstrucción <strong>de</strong> <strong>la</strong> .<br />
16. A fines <strong>de</strong> los años set<strong>en</strong>ta <strong>de</strong>l Siglo XX, bajo <strong>la</strong> influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los <strong>estudios</strong> norteamericanos, se empezó a introducir<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong>s investigaciones <strong>en</strong> México un <strong>en</strong>foque que consi<strong>de</strong>raba al ser humano como un ser com<strong>en</strong>zando a<br />
rebasar el mo<strong>de</strong>lo antes empleado.<br />
17. El estudio osteológico <strong>de</strong> alteraciones <strong>en</strong> el cuerpo resultado <strong>de</strong> <strong>la</strong>s prácticas culturales como <strong>la</strong>: __________<br />
cefálica, <strong>la</strong> muti<strong>la</strong>ción ____________ y el canibalismo, han sido <strong>de</strong> gran apoyo para compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r a <strong>la</strong>s culturas<br />
_____________________<br />
18. Escribe <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> cada paréntesis <strong>la</strong> letra <strong>de</strong> <strong>la</strong> característica que corresponda.<br />
( ) Etapa formativa a. En esta etapa se pres<strong>en</strong>ta una disminución gradual <strong>en</strong> <strong>la</strong> actividad funcional, lo<br />
cual reduce <strong>la</strong> probabilidad <strong>de</strong> reproducción y el increm<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong> susceptibilidad<br />
a <strong>la</strong> muerte.<br />
( ) Etapa reproductiva b. Esta etapa se caracteriza por <strong>la</strong> rapi<strong>de</strong>z <strong>de</strong> los cambios fisiológicos ocurridos<br />
<strong>en</strong> el<strong>la</strong> y se inicia <strong>en</strong> <strong>la</strong> concepción y acaba alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> los 18 a 20 años<br />
postnatales, según se trate <strong>de</strong> mujeres u hombres respectivam<strong>en</strong>te.<br />
( ) Etapa regresiva c. Esta etapa ocupa <strong>la</strong> mitad o algo más <strong>de</strong>l curso vital. Inicia a partir <strong>de</strong> los 18 a<br />
20 años y se caracteriza por ser un <strong>la</strong>pso <strong>de</strong> vida <strong>en</strong> el que ocurre <strong>la</strong><br />
reproducción biológica.<br />
19. En el marco <strong>de</strong> los ev<strong>en</strong>tos que dieron pie a <strong>la</strong> evolución humana, escribe <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> cada paréntesis <strong>la</strong> letra <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> característica que corresponda.<br />
Millones <strong>de</strong> años Ev<strong>en</strong>to<br />
( ) 20 a. Orig<strong>en</strong> <strong>de</strong> los monos<br />
( ) 30 b. Pangea<br />
( ) 50 c. G<strong>la</strong>ciación<br />
( ) 65 d. Desc<strong>en</strong>so <strong>en</strong> <strong>la</strong> temperatura global<br />
( ) 225 e. Primer antropomorfo<br />
( ) 2 f. Laurasia y Gondwana<br />
54
Ejercicios <strong>de</strong> Autoevaluación<br />
20. Lee con at<strong>en</strong>ción cada oración y re<strong>la</strong>ciona los conceptos utilizados para estimar <strong>la</strong> condición nutricia, y contesta <strong>en</strong> el<br />
paréntesis el número que corresponda a cada término.<br />
( ) Antropometría 1.Técnica sistematizada <strong>de</strong> medir y realizar observaciones <strong>en</strong> el cuerpo<br />
nutricional<br />
humano, <strong>en</strong> el esqueleto, cráneo y órganos, utilizando métodos a<strong>de</strong>cuados y<br />
ci<strong>en</strong>tíficos.<br />
( ) Índice <strong>de</strong> <strong>la</strong> Masa 2. Medidas recabadas que pue<strong>de</strong>n integrar una o más dim<strong>en</strong>siones corporales<br />
Corporal<br />
como: estatura, peso, perímetro cefálico, alturas <strong>de</strong> los segm<strong>en</strong>tos<br />
corporales, <strong>en</strong>tre otras.<br />
( ) Antropometría 3. Indicador antropométrico para valorar el peso <strong>de</strong>l adulto <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con su<br />
estatura, a través <strong>de</strong>l cual se <strong>de</strong>termina si <strong>la</strong> persona medida se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong><br />
los límites <strong>de</strong> <strong>la</strong> normalidad, si los supera o si se sitúa por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> estos<br />
valores.<br />
( ) Datos 4. Medición <strong>de</strong> <strong>la</strong> variación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s dim<strong>en</strong>siones físicas y <strong>la</strong> composición <strong>de</strong>l<br />
somatométricos<br />
cuerpo <strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes eda<strong>de</strong>s y grados <strong>de</strong> nutrición.<br />
21. Or<strong>de</strong>na los sigui<strong>en</strong>tes ev<strong>en</strong>tos colocando <strong>en</strong> el paréntesis según corresponda, el número 1 al que se pres<strong>en</strong>tó primero,<br />
y así sucesivam<strong>en</strong>te hasta el número 4.<br />
( ) Asignación <strong>de</strong> sexo y edad.<br />
( ) Contrastación conjunta <strong>de</strong> información: arqueológica, estadística, etnográfica, etnohistórica, histórica y<br />
osteológica.<br />
( ) E<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> base y captura <strong>de</strong> datos. Así como ejecución <strong>de</strong> pruebas estadísticas, información.<br />
( ) Registro <strong>de</strong> características físicas por medio <strong>de</strong> mediciones <strong>de</strong> puntos osteométricos y <strong>de</strong><br />
características morfoscópicas.<br />
22. Or<strong>de</strong>na los sigui<strong>en</strong>tes ev<strong>en</strong>tos colocando <strong>en</strong> el paréntesis según corresponda, el número 1 al que se pres<strong>en</strong>tó primero,<br />
y así sucesivam<strong>en</strong>te hasta el número 4.<br />
( ) Modificaciones anatómicas <strong>en</strong> <strong>la</strong> pelvis, lo que provocó que los miembros anteriores y los brazos, se liberaran<br />
<strong>de</strong> su función locomotora.<br />
( ) Adopción <strong>de</strong> <strong>la</strong> locomoción bípeda.<br />
( ) Incorporación <strong>de</strong> otros elem<strong>en</strong>tos a <strong>la</strong> dieta y manufactura <strong>de</strong> herrami<strong>en</strong>tas.<br />
( ) Posibilidad <strong>de</strong> manipu<strong>la</strong>r diversos elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>l <strong>en</strong>torno.<br />
23. Or<strong>de</strong>na los <strong>estudios</strong> realizados por Johana Faulhaber <strong>en</strong> <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones indíg<strong>en</strong>as <strong>de</strong> México, para ello coloca <strong>en</strong> el<br />
paréntesis correspondi<strong>en</strong>te el número 1 al estudio que se efectuó primero, el número 2 al que realizó <strong>de</strong>spués y el<br />
número 3 <strong>en</strong> <strong>la</strong> última investigación m<strong>en</strong>cionada.<br />
( ) Investigó <strong>la</strong> comunidad nahua <strong>de</strong> Tepoztlán, Morelos, con el objetivo <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminar el tipo somático <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
pob<strong>la</strong>ción, <strong>en</strong> <strong>la</strong> cual incluyó a 110 mujeres adultas.<br />
( ) Estudió el grupo indíg<strong>en</strong>a triques <strong>de</strong>l estado <strong>de</strong> Oaxaca, bajo <strong>la</strong> asesoría <strong>de</strong>l doctor Juan Comas.<br />
( ) Realizó una expedición <strong>en</strong> <strong>la</strong> sierra Chinanteca <strong>de</strong> Oaxaca, <strong>de</strong> <strong>la</strong> cual obtuvo datos antropométricos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
pob<strong>la</strong>ción indíg<strong>en</strong>a <strong>de</strong> este lugar.<br />
24. Or<strong>de</strong>na los <strong>la</strong>psos que conforman el curso vital <strong>en</strong> <strong>la</strong> ontog<strong>en</strong>ia humana, escribi<strong>en</strong>do el número 1 <strong>en</strong> el estadio que<br />
ocurre más tempranam<strong>en</strong>te, y así sucesivam<strong>en</strong>te hasta el 10.<br />
Or<strong>de</strong>n Estadio<br />
( ) Neonatal<br />
( ) Niñez<br />
( ) Fetal<br />
( ) S<strong>en</strong>esc<strong>en</strong>cia<br />
( ) Infancia<br />
( ) Pubertad<br />
( ) Juv<strong>en</strong>il<br />
( ) Embriogénesis<br />
( ) Adolesc<strong>en</strong>cia<br />
( ) Adultez<br />
55
Antropología Física<br />
BIBLIOGRAFÍA DEL MÓDULO DE ANTROPOLOGÍA<br />
FÍSICA<br />
INTRODUCCIÓN<br />
Valls, Arturo<br />
1995 Introducción a <strong>la</strong> Antropología. Fundam<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> evolución y <strong>de</strong> <strong>la</strong> variabilidad biológica<br />
<strong>de</strong>l hombre, Barcelona, Manuales Labor Universitaria, pp. 9-36.<br />
Vargas, Luis Alberto<br />
1988 “Contexto socioantropológico <strong>de</strong>l crecimi<strong>en</strong>to infantil”, <strong>en</strong> E. Mor<strong>en</strong>o; M. Cuminsky et al.<br />
(eds.) Crecimi<strong>en</strong>to y <strong>de</strong>sarrollo. Hechos y t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias, Washington, ops/oms, Publicación<br />
Ci<strong>en</strong>tífica No. 510, pp. 20-36.<br />
UNIDAD I<br />
Lectura 1. Geología y clima: el telón <strong>de</strong> fondo <strong>de</strong> <strong>la</strong> evolución humana<br />
Lewin, Roger<br />
1987 Evolución Humana, Barcelona, Biblioteca Ci<strong>en</strong>tífica Salvat, núm. 64, pp. 26-33. Adapta-<br />
ción por Tonatiuh Osornio O. y Martha El<strong>en</strong>a Alfaro Castro, <strong>en</strong> Guía <strong>de</strong> estudio para el<br />
ingreso a <strong>la</strong>s lic<strong>en</strong>ciaturas. G<strong>en</strong>eración 2011, 2011, México, ENAH, pp. 23-25.<br />
Boyd, Robert; Robert Neilson Boyd et al.<br />
2001 Cómo evolucionaron los humanos, Barcelona, Ariel, pág. 89.<br />
Lectura 2. Cambios sustanciales <strong>en</strong> <strong>la</strong> evolución humana<br />
Lewin, Roger<br />
1987 Evolución Humana, Barcelona, Biblioteca Ci<strong>en</strong>tífica Salvat, núm. 64, pp. 41-47.<br />
Adaptación por Tonatiuh Osornio O. y Martha El<strong>en</strong>a Alfaro Castro, <strong>en</strong> Guía <strong>de</strong> estudio para<br />
el ingreso a <strong>la</strong>s lic<strong>en</strong>ciaturas. G<strong>en</strong>eración 2011, 2011, México, ENAH, pp. 23-25.<br />
Lectura 3. El ADN mitocondrial esc<strong>la</strong>rece <strong>la</strong> evolución humana<br />
Ingman, Max<br />
2001 “El ADN Mitocondrial Esc<strong>la</strong>rece <strong>la</strong> Evolución Humana”, <strong>en</strong> American Institute of Biologcal<br />
Sci<strong>en</strong>ces. Disponible <strong>de</strong>s<strong>de</strong>: http://www. actionbiosci<strong>en</strong>ce.org/esp/evolucion/ingman. html<br />
[Acceso 18 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 2011].<br />
UNIDAD II<br />
Lectura 1. Los <strong>estudios</strong> osteológicos <strong>en</strong> México<br />
Alfaro Castro, Martha El<strong>en</strong>a y Tonatiuh Osornio O.<br />
2011 “Los <strong>estudios</strong> osteológicos <strong>en</strong> México”, <strong>en</strong> Guía <strong>de</strong> estudio para el ingreso a <strong>la</strong>s lic<strong>en</strong>cia-<br />
turas. G<strong>en</strong>eración 2011, 2011, México, ENAH, pp. 42-44.<br />
Hernán<strong>de</strong>z Espinoza, Patricia O.<br />
1997 “Los problemas metodológicos <strong>de</strong> los trabajos <strong>de</strong> osteología antropológica”, <strong>en</strong> Rosa<br />
María Ramos Rodríguez y Ma. Eug<strong>en</strong>ia Peña (eds.), Estudios <strong>de</strong> Antropología Biológica,<br />
México, IIA-UNAMN, vol. VIII, pp. 62-99.<br />
Lagunas Rodríguez, Zaid y Patricia O. Hernán<strong>de</strong>z Espinoza<br />
2000 Manual <strong>de</strong> osteología, México, ENaH, pp. 22 a <strong>la</strong> 30.<br />
Márquez Morfín, Lour<strong>de</strong>s<br />
1996 “Los <strong>estudios</strong> osteológicos <strong>en</strong> México: evaluaciones y nuevas alternativas”, <strong>en</strong> Sergio<br />
López Alonso; Carlos Serrano Sánchez et al. (eds.) La antropología física <strong>en</strong> México.<br />
Estudios sobre <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción antigua y contemporánea, México, IIA-UNAM, pp.215 a <strong>la</strong> 236.<br />
Lectura 2. Fases <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación osteológica y principales técnicas empleadas<br />
Alfaro Castro, Martha El<strong>en</strong>a y Tonatiuh Osornio O.<br />
2011 “Fases <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación osteológica y principales técnicas empleadas”, <strong>en</strong> Guía <strong>de</strong><br />
estudio para el ingreso a <strong>la</strong>s lic<strong>en</strong>ciaturas. G<strong>en</strong>eración 2011, 2011, México, ENAH, pp. 46-<br />
48.<br />
Lagunas Rodríguez, Zaid<br />
1996 “Aportaciones <strong>de</strong> los investigadores mexicanos al conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> osteología cultural<br />
<strong>de</strong> los pueblos mesoamericanos”, <strong>en</strong> Sergio López Alonso; Carlos Serrano Sánchez et<br />
al. (eds.), La Antropología física <strong>en</strong> México. Estudios sobre pob<strong>la</strong>ción antigua y<br />
contemporánea, México, IIA-UNAM, pp.79-109.<br />
56
1997 Manual <strong>de</strong> osteología antropológica. Principios <strong>de</strong> anatomía ósea y <strong>de</strong>ntal, México, INAH<br />
Colección Ci<strong>en</strong>tífica, vol.1, pp. 13 a <strong>la</strong> 18.<br />
Lectura 3. El estudio interdisciplinario <strong>de</strong> <strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s novohispanas posteriores al contacto<br />
Bernal Felipe, Natalia<br />
2001 Condiciones <strong>de</strong> vida y salud <strong>en</strong> una pob<strong>la</strong>ción rural: caso Santa María Texca<strong>la</strong>c, T<strong>la</strong>xca<strong>la</strong>.<br />
Siglos XVII y XVIII. Tesis <strong>de</strong> lic<strong>en</strong>ciatura <strong>en</strong> antropología física, ENAH.<br />
García Maya, Lilian Ivette<br />
2001 Reconstruy<strong>en</strong>do el pasado: <strong>la</strong> actividad ocupacional como indicador <strong>de</strong> organización<br />
social <strong>en</strong> una muestra pob<strong>la</strong>cional <strong>de</strong> Santa María Texca<strong>la</strong>c (S. XVIII), Tesis <strong>de</strong> lic<strong>en</strong>ciatura<br />
<strong>en</strong> antropología física, ENAH.<br />
Osorio Dávi<strong>la</strong>, Francisco A.<br />
2008 Exploraciones arqueológicas <strong>en</strong> el conv<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Santa María Texca<strong>la</strong>c, Apizaco,<br />
T<strong>la</strong>xca<strong>la</strong>. Tesis <strong>de</strong> lic<strong>en</strong>ciatura <strong>en</strong> arqueología, ENAH.<br />
Romano Pacheco, Arturo<br />
1974 “Sistemas <strong>de</strong> <strong>en</strong>terrami<strong>en</strong>tos”, <strong>en</strong> Javier Romero Molina (coord.) Antropología Física,<br />
época prehispánica, México, SEP-INAH, Colección México: panorama histórico y cultural,<br />
Vol. III, pp.85-112.<br />
UNIDAD III<br />
Lectura 1. Crecimi<strong>en</strong>to y <strong>de</strong>sarrollo físico: panorama g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong>l estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> ontog<strong>en</strong>ia<br />
Ramos Rodríguez, Rosa María<br />
En pr<strong>en</strong>sa “El <strong>de</strong>v<strong>en</strong>ir <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ontog<strong>en</strong>ia Humana”. Entregado para su publicación <strong>en</strong> Anabel<strong>la</strong> Barra-<br />
gán y Lauro Ortega, La complejidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> Antropología Física, México, ENAH.<br />
2004 Homeorresis <strong>en</strong> <strong>la</strong> etapa formativa <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida: Estudio bioantropológico <strong>en</strong> m<strong>en</strong>ores <strong>de</strong><br />
T<strong>la</strong>xiaco, Oaxaca. Tesis <strong>de</strong> doctorado <strong>en</strong> antropología, Universidad <strong>Nacional</strong> Autónoma <strong>de</strong><br />
México.<br />
Bogin, Barry<br />
1999 Patterns of human growth. Segunda edición, Cambridge, Cambridge University Press, pp.<br />
455.<br />
Comas, Juan<br />
1966 Manual <strong>de</strong> Antropología Física, México, IIA-UNAM, pág. 710.<br />
Gómez García, Pedro<br />
1995 “Culminación <strong>de</strong>l curso vital. Para una antropogerontología”. En: Gazeta <strong>de</strong> Antropología,<br />
No 11, Artículo 07. Disponible <strong>de</strong>s<strong>de</strong>: Garcia.html [Acceso 10 <strong>de</strong> octubre]<br />
Ramos Rodríguez, Rosa María; Margarita Fu<strong>en</strong>tes Ibarra et al.<br />
2009 “Acercami<strong>en</strong>to histórico sobre los <strong>estudios</strong> <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to físico realizados <strong>en</strong> m<strong>en</strong>ores<br />
mexicanos durante el siglo XX”, <strong>en</strong> J. Mansil<strong>la</strong> Lory y A. Meza Peñaloza (eds.), Estudios <strong>de</strong><br />
Antropología Biológica, Volum<strong>en</strong> XIV, México, UNAM-IIA/INAH/AMAB, pp. 585-600.<br />
Lectura 2. Aproximación a <strong>la</strong> metodología <strong>en</strong> el estudio <strong>de</strong>l crecimi<strong>en</strong>to y <strong>de</strong>sarrollo físico<br />
Faulhaber, Johana<br />
1989 Crecimi<strong>en</strong>to: Somatometría <strong>de</strong> <strong>la</strong> adolesc<strong>en</strong>cia, México, IIA-UNAM, pp. 331.<br />
Frisancho, Roberto<br />
1990 Anthropometric Standards for the Assessm<strong>en</strong>t of Growth and Nutritional Status, Ann Arbor,<br />
The University of Michigan Press, pp. 189.<br />
UNIDAD IV<br />
Lectura 1. Acercami<strong>en</strong>to a <strong>la</strong> somatología<br />
López Alonso, Sergio<br />
1995 “Contribución <strong>de</strong> Johana Faulhaber al estudio somatológico <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción indíg<strong>en</strong>a <strong>de</strong><br />
México”, <strong>en</strong> Sergio López Alonso y Carlos Serrano (eds.), Búsquedas y Hal<strong>la</strong>zgos<br />
–Estudios antropológicos <strong>en</strong> hom<strong>en</strong>aje a Johana Faulhaber, México, IIA-UNAM, pp. 59-61.<br />
Serrano, Carlos; María Vil<strong>la</strong>nueva et al.<br />
1999 “Sistema computarizado <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntificación personal con rasgos morfológicos faciales”, <strong>en</strong><br />
Luis Alberto Vargas y Carlos Serrano (eds.), Antropología Física <strong>la</strong>tinoamericana Número<br />
2, México; IIA-UNAM, AMAB; pp. 119-134.<br />
Marquer, Paulette<br />
1969 Las razas humanas, Madrid, Alianza, pp. 205.<br />
57<br />
Bibliografía
Antropología Física<br />
Lectura 2. La antropometría: herrami<strong>en</strong>ta metodológica y su aplicación <strong>en</strong> los <strong>estudios</strong><br />
antropofísicos<br />
Comas, Juan<br />
1966 Manual <strong>de</strong> Antropología Física, México, IIA-UNAM, pp. 710.<br />
Lasker, Gabriel<br />
1994 “The P<strong>la</strong>ce of Anthropometry in Human Biology”, <strong>en</strong> S. J. Ulijaszek, y C. Mascie-Taylor,<br />
Anthropometry: The individual and the Popu<strong>la</strong>tion, Cambridge, Cambridge University<br />
Press, pp. 228.<br />
García Av<strong>en</strong>daño, Pedro y M. Pérez Betty<br />
2002 Perfil Antropométrico y Control <strong>de</strong> Calidad <strong>en</strong> Bioantropología, Actividad Física y Salud,<br />
Caracas, Facultad <strong>de</strong> Ci<strong>en</strong>cias Económicas y Sociales (FACES/UVC), pp.174.<br />
Organización Mundial <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud<br />
1995 El estado físico: uso e interpretación <strong>de</strong> <strong>la</strong> antropometría, Ginebra, OMS, Serie <strong>de</strong> Informes<br />
Técnicos, No. 854, pp. 521.<br />
Berdasco Gómez, Antonio<br />
2002 “Evaluación <strong>de</strong>l estado nutricional <strong>de</strong>l adulto mediante <strong>la</strong> antropometría”, <strong>en</strong> Revista Cu-<br />
bana <strong>de</strong> Alim<strong>en</strong>tación y Nutrición. Julio/Diciembre, Vol. 16, No.2: 146-152.<br />
O<strong>la</strong>iz-Fernán<strong>de</strong>z, G.; J. Rivera-Dommarco et al.<br />
2006 Encuesta <strong>Nacional</strong> <strong>de</strong> Salud y Nutrición 2006. Cuernavaca, Instituto <strong>Nacional</strong> <strong>de</strong> Salud<br />
Pública, pp. 132.<br />
Peña, Manuel y Jorge Bacal<strong>la</strong>o<br />
2001 “La obesidad y sus t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias <strong>en</strong> <strong>la</strong> Región”, <strong>en</strong> Revista Panamericana <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud Pú-<br />
blica/Pan American Journal of Public Health; 10(2): 75-78.<br />
Esparza Ros, Francisco<br />
1993 Manual <strong>de</strong> Cineantropometría, Madrid, Editor Ci<strong>en</strong>tífico: Grupo Español <strong>de</strong><br />
Cineantropometría (GREC) FEMEDE, pp. 215.<br />
Lectura 3. Cuerpo, cultura y adaptación<br />
Aréchiga Viramontes, Julieta y Miriam Bertrán V. (Coord.)<br />
1997 “Significación sociocultural <strong>de</strong> <strong>la</strong> variación morfológica”. En: Seminario perman<strong>en</strong>te <strong>de</strong><br />
antropología urbana. Un mo<strong>de</strong>lo multidisciplinario <strong>en</strong> estudio <strong>de</strong>l f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o suburbano.<br />
México, Programa universitario <strong>de</strong> <strong>estudios</strong> sobre <strong>la</strong> ciudad. IIA-UNAM, pp. 7 a <strong>la</strong> 15.<br />
Barragán Solís, Anabel<strong>la</strong> y María <strong>de</strong>l Carm<strong>en</strong> Lerma G.<br />
2010 Índice <strong>de</strong> tesis <strong>en</strong> antropología física 1991-2006, México, CNCA/ENAH, INAH, [CD-ROM]<br />
Cavalli-Sforza, Luigi Luca<br />
1999 ¿Quiénes somos?: Historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> diversidad humana. España, Drakontos, pp. 16-23.<br />
Vera Cortés, José Luis<br />
2002 Las andanzas <strong>de</strong>l caballero inexist<strong>en</strong>te. Reflexiones <strong>en</strong> torno al cuerpo y <strong>la</strong> antropología<br />
física. México, C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Estudios Filosóficos, Políticos y Sociales Vic<strong>en</strong>te Lombardo<br />
Toledano, pp. 1-49.<br />
2003 “De primates, humanos y re<strong>la</strong>ciones disciplinares”, <strong>en</strong> Revista Cuicuilco, <strong>en</strong>ero-abril,<br />
año/vol. 10, número 028, pp. 1-10.<br />
Flores Solís, José<br />
1999 Antropología aplicada: estudio para el diseño ergonómico <strong>de</strong> un banco esco<strong>la</strong>r. Tesis <strong>de</strong><br />
lic<strong>en</strong>ciatura <strong>en</strong> antropología física, ENAH.<br />
Fernán<strong>de</strong>z Díaz, Rodolfo M.<br />
2003 “Antropología física. Una aproximación al f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o humano”, <strong>en</strong> IMBIOMED, 4(12): pág.<br />
165.<br />
58
INTRODUCCIÓN<br />
Antropología Social<br />
Imagínate a so<strong>la</strong>s, <strong>en</strong> una is<strong>la</strong> ubicada al interior <strong>de</strong> un gran océano a miles <strong>de</strong><br />
kilómetros <strong>de</strong> tu hogar. Estás <strong>en</strong> un lugar <strong>en</strong> el que <strong>la</strong> vegetación es frondosa y<br />
exuberante, se te reve<strong>la</strong> exótica, don<strong>de</strong> el clima varía a tal grado que hace<br />
imprevisible su comportami<strong>en</strong>to. No sabes si hay comida y agua pero, ti<strong>en</strong>es una<br />
intuición, hay humanos. Estás a punto <strong>de</strong> <strong>en</strong>trar <strong>en</strong> una al<strong>de</strong>a <strong>en</strong> <strong>la</strong> que mujeres y<br />
hombres han construido por g<strong>en</strong>eraciones un l<strong>en</strong>guaje, una historia, costumbres y<br />
normas jurídicas; con barrios y sistemas <strong>de</strong> cargos, con símbolos y rituales no<br />
siempre compr<strong>en</strong>sibles, que dialogan con sus ancestros a través <strong>de</strong> escritos y que<br />
pose<strong>en</strong> diversas formas <strong>de</strong> ver e interpretar el mundo pero, y esto es importante,<br />
también <strong>de</strong> transformarlo: estás a punto <strong>de</strong> explorar ese pueblo al que l<strong>la</strong>mamos<br />
antropología social.<br />
Que no te parezca raro que una especie <strong>de</strong> “extrañami<strong>en</strong>to” te acompañe,<br />
es común al oficio <strong>de</strong> antropólogo. Las diversas creaciones culturales hac<strong>en</strong> <strong>de</strong> él<br />
un perpetuo extranjero. Ti<strong>en</strong>e una o varias l<strong>en</strong>guas con <strong>la</strong>s que interactúa, tesoros,<br />
pero también mol<strong>de</strong>s que impon<strong>en</strong> reg<strong>la</strong>s y límites. Gusta <strong>de</strong> <strong>la</strong> lectura, aunque<br />
sabe que no pue<strong>de</strong> acce<strong>de</strong>r a cualquier escritura porque se <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>ta a<br />
experi<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> que <strong>la</strong>s grafías se le pres<strong>en</strong>tan <strong>en</strong>igmáticas. Conoce teorías, pero<br />
<strong>en</strong> su trabajo <strong>de</strong> campo susp<strong>en</strong><strong>de</strong> dicho saber para acercarse lo más posible a ese<br />
“otro”, su interlocutor, qui<strong>en</strong> le <strong>guía</strong> y explica universos que serían inimaginables si<br />
no fuera porque es su privilegio pres<strong>en</strong>ciarlos. Vive vidas aj<strong>en</strong>as que a <strong>la</strong> vez son<br />
<strong>la</strong> suya y, cuando da cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s, pier<strong>de</strong> distancia y <strong>de</strong> pronto lo aj<strong>en</strong>o ya no lo<br />
es <strong>de</strong>l todo. La antropología social es cosmopolita, su territorio son los espacios <strong>en</strong><br />
los que cualquier cultura se crea y reproduce, <strong>en</strong> los que habitantes <strong>de</strong> numerosos<br />
pueblos nac<strong>en</strong> y muer<strong>en</strong>, <strong>de</strong>jando el rastro <strong>de</strong> aquello que siempre será memoria<br />
<strong>en</strong>carnada <strong>de</strong> colectivos humanos y no humanos.<br />
Este módulo es una breve introducción a ese pueblo al que te llevaremos<br />
por algunos recovecos. En <strong>la</strong> primera unidad, conocerás sus principales<br />
activida<strong>de</strong>s, su quehacer y los motivos que le han obsesionado y que aún hoy nos<br />
convocan. Posteriorm<strong>en</strong>te, durante <strong>la</strong> segunda unidad verás <strong>la</strong> historia que nos<br />
constituye y que, a pesar <strong>de</strong> tantas vueltas, po<strong>de</strong>mos reconocer como parte <strong>de</strong><br />
nuestro bagaje. Durante <strong>la</strong> unidad tres, te acercaremos a textos que no obvian <strong>de</strong><br />
dón<strong>de</strong> son y a dón<strong>de</strong> van, que nacieron atravesados por <strong>la</strong>s condiciones <strong>en</strong> que se<br />
produjeron y que no por ello resultan inferiores, sino al contrario, pot<strong>en</strong>tes.<br />
Asimismo, <strong>en</strong> <strong>la</strong> última unidad llegarás a pres<strong>en</strong>ciar, como todo etnógrafo,<br />
problemas cruciales que son prioritarios <strong>en</strong> nuestra época; campos <strong>de</strong> estudio <strong>en</strong><br />
los que, si <strong>de</strong>ci<strong>de</strong>s estudiar esta lic<strong>en</strong>ciatura, sin duda, aportarás. El objetivo <strong>de</strong><br />
este módulo es otorgarte <strong>la</strong>s herrami<strong>en</strong>tas para que conozcas <strong>de</strong> forma g<strong>en</strong>eral<br />
qué es y ha sido <strong>la</strong> antropología social. Fue hecho para eso y para invitarte a<br />
integrar esta comunidad que está formada por muchos “otros”; por aquellos que,<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> siempre, están junto y <strong>en</strong>tre nos-otros.<br />
Mauricio González González<br />
Emanuel Rodríguez Domínguez<br />
59<br />
PREGUNTAS<br />
GENERADORAS<br />
¿De qué manera <strong>la</strong><br />
antropología social<br />
contribuye a compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r<br />
<strong>la</strong> diversidad sociocultural<br />
contemporánea?<br />
¿Cómo es que <strong>la</strong><br />
antropología social<br />
ofrece evi<strong>de</strong>ncia acerca<br />
<strong>de</strong> re<strong>la</strong>ciones sociales<br />
<strong>en</strong> distintos contextos<br />
culturales, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes<br />
perspectivas?<br />
UNIDADES<br />
I. El campo <strong>de</strong> <strong>la</strong> antropología<br />
social. Introducción a sus<br />
áreas, métodos y técnicas<br />
<strong>de</strong> investigación.<br />
II. Transformaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
antropología social.<br />
Ires y <strong>de</strong>v<strong>en</strong>ires teóricos.<br />
III. Las esquinas, el c<strong>en</strong>tro.<br />
Geopolítica <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
antropología social.<br />
IV. Retos <strong>de</strong> <strong>la</strong> antropología<br />
social <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad.
Antropología Social<br />
PREGUNTAS<br />
GENERADORAS<br />
¿A qué se pue<strong>de</strong> atribuir<br />
el hecho <strong>de</strong> que <strong>la</strong><br />
antropología social adquiera<br />
distintas <strong>de</strong>finiciones?<br />
¿Cuáles son <strong>la</strong>s<br />
características <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
metodologías <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
difer<strong>en</strong>tes formas <strong>de</strong> hacer<br />
antropología social?<br />
Fu<strong>en</strong>te: Antonio García, Fototeca ENAH,<br />
Serie, N° XXV-19-a<br />
La <strong>de</strong>scolonización, se refiere a un<br />
proceso político mediante el cual una<br />
colonia obti<strong>en</strong>e su in<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia<br />
política, cultural e i<strong>de</strong>ológica <strong>de</strong> otro<br />
país.<br />
A partir <strong>de</strong> ello es que pue<strong>de</strong>s<br />
<strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r que <strong>la</strong> hegemonía es <strong>la</strong><br />
dominación y mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />
po<strong>de</strong>r que ejerce una persona o un<br />
grupo para someter a otros. En<br />
contraposición a <strong>la</strong>s regiones<br />
hegemónicas “<strong>de</strong>l c<strong>en</strong>tro” (aquel<strong>la</strong>s<br />
regiones o países que <strong>de</strong>t<strong>en</strong>tan el<br />
po<strong>de</strong>r político e i<strong>de</strong>ológico, por<br />
ejemplo: Europa Occi<strong>de</strong>ntal) están<br />
<strong>la</strong>s regiones que se han l<strong>la</strong>mado “<strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> periferia”, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> don<strong>de</strong> se<br />
construy<strong>en</strong> otros modos <strong>de</strong> ver y vivir<br />
el mundo.<br />
UNIDAD I. El campo <strong>de</strong> <strong>la</strong> antropología social.<br />
Introducción a sus áreas, métodos y<br />
técnicas <strong>de</strong> investigación<br />
La antropología social tradicionalm<strong>en</strong>te se <strong>de</strong>fine como el estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> diversidad<br />
cultural [Kottak, 1994:2]. Se <strong>en</strong>foca <strong>en</strong> <strong>la</strong> investigación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s manifestaciones<br />
culturales <strong>en</strong> torno a lo que hac<strong>en</strong>, pi<strong>en</strong>san y produc<strong>en</strong> todos los pueblos y<br />
socieda<strong>de</strong>s humanas. Su <strong>de</strong>finición es tan amplia como <strong>la</strong> amplitud <strong>de</strong> su campo<br />
<strong>de</strong> estudio. Por ello, no hay una so<strong>la</strong> forma <strong>de</strong> hacer y <strong>de</strong>finir a <strong>la</strong> antropología: son<br />
muchas <strong>la</strong>s antropologías que constituy<strong>en</strong> a <strong>la</strong> antropología social.<br />
Esta unidad es una breve introducción a esas diversas antropologías, a <strong>la</strong>s<br />
metodologías que actualm<strong>en</strong>te se utilizan y a sus principales técnicas <strong>de</strong><br />
investigación. Para ello se hará que habl<strong>en</strong> autores paradigmáticos, que<br />
mostrarán <strong>la</strong> amplitud <strong>de</strong>l campo antropológico y <strong>la</strong> pertin<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> su p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to<br />
<strong>en</strong> un mundo que no cesa <strong>de</strong> p<strong>en</strong>sarse, <strong>de</strong> reconstituirse y que <strong>de</strong>manda<br />
respuestas que se val<strong>en</strong> <strong>de</strong>l saber antropológico. Un p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to que asume su<br />
diversidad y a <strong>la</strong> diversidad humana, cuyo pasado le ha <strong>en</strong>señado su pot<strong>en</strong>cia y<br />
que hoy se perfi<strong>la</strong> con <strong>la</strong> responsabilidad <strong>de</strong> abrir otros horizontes y que, <strong>en</strong><br />
pa<strong>la</strong>bras <strong>de</strong>l antropólogo brasileño Eduardo Viveiros <strong>de</strong> Castro, se resume <strong>de</strong> esta<br />
manera: “La antropología está lista para aceptar íntegram<strong>en</strong>te su nueva misión, <strong>la</strong><br />
<strong>de</strong> ser <strong>la</strong> teoría-práctica <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>scolonización perman<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to”<br />
[2010:14].<br />
Decimos: “El campo <strong>de</strong> <strong>la</strong> antropología social”, <strong>en</strong> un doble s<strong>en</strong>tido. El<br />
primero aparece al evocar, con <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra “campo”, una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s técnicas<br />
privilegiadas <strong>de</strong> <strong>la</strong> disciplina: el trabajo <strong>de</strong> campo; <strong>en</strong> segundo lugar, el campo <strong>de</strong><br />
estudio <strong>en</strong> el que <strong>la</strong> antropología <strong>de</strong>spliega toda su pot<strong>en</strong>cia, así como los<br />
métodos y técnicas con los que se construye dicho conocimi<strong>en</strong>to, tan diversos<br />
como sus problemáticas y sus respuestas.<br />
Temario<br />
1. Las antropologías <strong>de</strong> <strong>la</strong> antropología social<br />
2. Métodos <strong>de</strong> <strong>la</strong> antropología social<br />
3. Técnicas <strong>de</strong> investigación<br />
Lectura 1. La diversidad: motivos <strong>de</strong> <strong>la</strong> antropología social<br />
Mauricio González González y Emanuel Rodríguez Domínguez.<br />
La antropología social pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>finirse al m<strong>en</strong>os por dos vías: <strong>de</strong>s<strong>de</strong> su historia y<br />
geopolítica o, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong>s especificida<strong>de</strong>s que a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> dicha historia han<br />
aparecido como sus diversos temas <strong>de</strong> investigación [Ingold, 2003:XIII]. Si<br />
consi<strong>de</strong>ramos <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición histórico-geopolítica, podríamos afirmar que <strong>la</strong><br />
antropología es una disciplina que nace <strong>de</strong> <strong>la</strong> mano <strong>de</strong> los intereses coloniales <strong>de</strong><br />
socieda<strong>de</strong>s occi<strong>de</strong>ntales y, no obstante servir a dichos intereses, <strong>en</strong> su <strong>de</strong>v<strong>en</strong>ir se<br />
han construido también antropologías <strong>de</strong> <strong>la</strong> periferia, solidarias a movimi<strong>en</strong>tos<br />
emancipadores y nacionalistas. En otras pa<strong>la</strong>bras, <strong>la</strong> antropología pue<strong>de</strong> ser<br />
<strong>de</strong>finida por los difer<strong>en</strong>tes intereses históricos a los que ha servido, sean aquellos<br />
cercanos a <strong>la</strong> hegemonía, propios <strong>de</strong> países <strong>de</strong>l c<strong>en</strong>tro, sean apuestas libertarias<br />
fundadas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s experi<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> pueblos y socieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> periferia (Í<strong>de</strong>m.).<br />
La segunda <strong>de</strong>finición, <strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s especificida<strong>de</strong>s, ti<strong>en</strong>e que ver con <strong>la</strong>s áreas<br />
<strong>de</strong> investigación que conforman a <strong>la</strong> antropología: “una especie <strong>de</strong> amalgama<br />
conting<strong>en</strong>te e inestable <strong>de</strong> subcampos” (Ibíd, XIV, traducción <strong>de</strong>l inglés), que<br />
abordan conocimi<strong>en</strong>tos específicos, como <strong>la</strong> antropología económica, política,<br />
ecológica, simbólica y cognitiva, hasta <strong>la</strong>s que se pue<strong>de</strong>n difer<strong>en</strong>ciar por los<br />
60
espacios <strong>en</strong> que dichas antropologías son realizadas, como <strong>en</strong> antropología<br />
urbana y rural. Incluso, estos subcampos también pue<strong>de</strong>n distinguirse por los fines<br />
que persigu<strong>en</strong>, ya sea para <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to o para su aplicación <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción a problemas específicos.<br />
En México, una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cualida<strong>de</strong>s que distingu<strong>en</strong> a <strong>la</strong> antropología social<br />
<strong>de</strong>, por ejemplo, <strong>la</strong> etnología, es que su historia ha privilegiado el estudio <strong>de</strong>l campo<br />
político y económico, sin por ello r<strong>en</strong>unciar a los otros temas, como veremos<br />
<strong>en</strong>seguida. Asimismo, si bi<strong>en</strong> ha servido para <strong>la</strong> constitución <strong>de</strong>l discurso sobre <strong>la</strong><br />
i<strong>de</strong>ntidad nacional, también ha sido solidaria <strong>de</strong> los movimi<strong>en</strong>tos sociales más<br />
repres<strong>en</strong>tativos <strong>de</strong>l último siglo, como el movimi<strong>en</strong>to indíg<strong>en</strong>a.<br />
Si <strong>la</strong> diversidad cultural es el principal motor <strong>de</strong> <strong>la</strong> antropología y todas <strong>la</strong>s<br />
antropologías constituy<strong>en</strong> <strong>la</strong> antropología social, te mostramos algunas <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s<br />
para ilustrar<strong>la</strong>, distingui<strong>en</strong>do su campo <strong>de</strong> trabajo junto a citas <strong>de</strong> algunos autores<br />
que <strong>la</strong> <strong>de</strong>t<strong>en</strong>tan: nuestros maestros y pre<strong>de</strong>cesores.<br />
La antropología económica <strong>en</strong> México ha t<strong>en</strong>ido gran<strong>de</strong>s <strong>de</strong>sarrollos,<br />
<strong>de</strong>stacando los aportes <strong>en</strong> torno al estudio <strong>de</strong>l campesinado y <strong>la</strong> cultura obrera. La<br />
antropología económica se ha <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do <strong>en</strong> dos gran<strong>de</strong>s líneas, aquel<strong>la</strong> que se<br />
<strong>en</strong>carga <strong>de</strong>l estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción y reproducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad <strong>en</strong> términos <strong>de</strong><br />
aprovisionami<strong>en</strong>to, y, <strong>en</strong> segundo lugar, sobre lo que se ha dado <strong>en</strong> l<strong>la</strong>mar <strong>la</strong><br />
“manera <strong>de</strong> economizar” <strong>de</strong> los pueblos; es <strong>de</strong>cir, el tipo <strong>de</strong> economía que se<br />
<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong> <strong>en</strong> cada sociedad, si<strong>en</strong>do <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia y papel <strong>de</strong>l mercado uno <strong>de</strong> sus<br />
gran<strong>de</strong>s <strong>de</strong>bates [v. Hunt, 2000:43-46]. Esta antropología está íntimam<strong>en</strong>te ligada<br />
a aspectos sociopolíticos, por lo que no es extraño que su producción siempre lin<strong>de</strong><br />
ambos campos <strong>de</strong> investigación. Para ejemplificar, “Campesindios”, artículo <strong>de</strong><br />
Armando Bartra (2010), muestra el modo <strong>en</strong> que <strong>la</strong> antropología económica pi<strong>en</strong>sa<br />
lo campesino <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad:<br />
En el s<strong>en</strong>tido económico <strong>de</strong>l término, tan campesino es el agricultor<br />
mercantil pequeño o mediano que siembra granos <strong>en</strong> tierras <strong>de</strong> riego o <strong>de</strong><br />
temporal; como el milpero <strong>de</strong> autoconsumo que también trabaja a jornal para<br />
sufragar sus gastos monetarios; o el productor más o m<strong>en</strong>os especializado que<br />
cultiva caña, café, piña, aguacate, tabaco u otros frutos <strong>de</strong>stinados básicam<strong>en</strong>te al<br />
mercado […] En términos sociales, el campesino no es una persona ni una familia;<br />
es una colectividad, con frecu<strong>en</strong>cia un gremio y ―cuando se pone sus moños―<br />
una c<strong>la</strong>se. Un conglomerado social <strong>en</strong> cuya base está <strong>la</strong> economía familiar<br />
multiactiva pero <strong>de</strong>l que forman parte también y por <strong>de</strong>recho propio, qui<strong>en</strong>es<br />
t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do funciones no directam<strong>en</strong>te agríco<strong>la</strong>s participan <strong>de</strong> <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> vida<br />
comunitaria y compart<strong>en</strong> el <strong>de</strong>stino <strong>de</strong> los <strong>la</strong>bradores [Bartra, 2010:11].<br />
La comunidad agraria fue creada y recreada por sucesivos ór<strong>de</strong>nes<br />
socioeconómicos dominantes, los campesinos mo<strong>de</strong>rnos son producto <strong>de</strong>l<br />
capitalismo y también <strong>de</strong> <strong>la</strong> resist<strong>en</strong>cia al mismo. Así pues, <strong>la</strong> antropología<br />
económica contemporánea <strong>en</strong>fatiza elem<strong>en</strong>tos económicos sin per<strong>de</strong>r <strong>de</strong> vista los<br />
políticos y culturales.<br />
Otro campo <strong>de</strong> <strong>la</strong> antropología es <strong>la</strong> l<strong>la</strong>mada antropología política, que<br />
para autores como George Ba<strong>la</strong>ndier se impone como un modo <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to y<br />
reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> diversidad que toman <strong>la</strong>s prácticas e instituciones políticas.<br />
Para él esta antropología es una especialización y un proyecto, pues “asegura el<br />
rebasami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s experi<strong>en</strong>cias y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s doctrinas políticas peculiares. De esta<br />
manera ti<strong>en</strong><strong>de</strong> a fundar una ci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> lo político [Ba<strong>la</strong>ndier, 1969:7]. Esta<br />
antropología no se acomoda sólo al bu<strong>en</strong> curso <strong>de</strong> <strong>la</strong> política, a sus instituciones y<br />
reg<strong>la</strong>s, sino que también consi<strong>de</strong>ra los mom<strong>en</strong>tos álgidos (como el conflicto) como<br />
un tiempo <strong>en</strong> el que <strong>la</strong> cultura ejerce y muestra toda su fuerza:<br />
61<br />
Unidad I<br />
Revisa el p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> <strong>estudios</strong> <strong>de</strong> esta<br />
lic<strong>en</strong>ciatura y podrás ver que el<br />
recu<strong>en</strong>to <strong>de</strong> antropologías que te<br />
pres<strong>en</strong>tamos está basado <strong>en</strong> él.<br />
La diversidad cultural se refiere a<br />
<strong>la</strong>s innumerables expresiones <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s humanas fehaci<strong>en</strong>tes<br />
<strong>en</strong> su religiosidad, conocimi<strong>en</strong>tos,<br />
organización, l<strong>en</strong>guas, vestidos, etc.<br />
El concepto <strong>de</strong> cultura es muy<br />
diverso. Alfred Kroeber y Cly<strong>de</strong><br />
Kluckhohn recopi<strong>la</strong>ron más <strong>de</strong> 150<br />
<strong>de</strong>finiciones <strong>de</strong> cultura. Esto nos<br />
hab<strong>la</strong> <strong>de</strong> que este concepto está <strong>en</strong><br />
constante <strong>de</strong>bate.<br />
Armando Bartra es un investigador<br />
comprometido con <strong>la</strong>s causas<br />
campesinas y <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> los<br />
territorios rurales, refer<strong>en</strong>te intelectual<br />
y político <strong>en</strong> toda América Latina.<br />
Fu<strong>en</strong>te:<br />
http://red<strong>la</strong>tinasinfronteras.wordpress.com/2008/02/<br />
28/via-campesina-mujeres-po<strong>de</strong>r-y-alim<strong>en</strong>tacion/<br />
El campesino ha sido repres<strong>en</strong>tado<br />
<strong>de</strong> varias formas, y los antropólogos<br />
han contribuido <strong>en</strong> gran medida a<br />
esa imag<strong>en</strong>. La primera es parte <strong>de</strong><br />
un mural zapatista, <strong>la</strong> segunda un<br />
fragm<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l mural Campesinos<br />
<strong>de</strong> Diego Rivera,<br />
¿Cuál te gusta más? ¿Por qué?<br />
Fu<strong>en</strong>te: http://gramscimania.blogspot.com<br />
2009_07_25_archive.html
Antropología Social<br />
La actividad política no se reduce a<br />
<strong>la</strong>s <strong>de</strong>cisiones que toman <strong>la</strong>s<br />
personas <strong>en</strong>cargadas <strong>de</strong>l gobierno<br />
<strong>de</strong> una nación, o a <strong>la</strong>s formas <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>mocracia liberal. La diversidad<br />
política también se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />
prácticas <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes pueblos y<br />
socieda<strong>de</strong>s.<br />
Fu<strong>en</strong>te: Imag<strong>en</strong> <strong>de</strong> Sandra Gerardo P., Mitin <strong>de</strong>l EZLN<br />
<strong>en</strong> San Cristóbal <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Casas, Chiapas, <strong>en</strong> apoyo al<br />
“Movimi<strong>en</strong>to por <strong>la</strong> Paz con Justicia y Dig- nidad”, 7 <strong>de</strong><br />
mayo <strong>de</strong> 2011.<br />
C<strong>la</strong>u<strong>de</strong> Lévi-Strauss (Bruse<strong>la</strong>s, Bél-<br />
gica, 1908 – París, Francia, 2009);<br />
fue una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s figuras más influy<strong>en</strong>tes<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> antropología <strong>de</strong>l siglo XX.<br />
Fundador <strong>de</strong> <strong>la</strong> antropología<br />
estructural e inductor <strong>en</strong> <strong>la</strong>s ci<strong>en</strong>cias<br />
sociales <strong>de</strong> dicho <strong>en</strong>foque basado <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> lingüística estructural francesa.<br />
Fu<strong>en</strong>te: com/2010/10/c<strong>la</strong>u<strong>de</strong>-levi-strauss.html p. 4.<br />
La i<strong>de</strong>ntidad se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra ligada a un<br />
proceso histórico, por ello, <strong>la</strong>s<br />
i<strong>de</strong>ntida<strong>de</strong>s son dinámicas y<br />
heterogéneas. En este s<strong>en</strong>tido, los<br />
sujetos no se adscrib<strong>en</strong> a una i<strong>de</strong>ntidad<br />
única, sino a una multiplicidad <strong>de</strong><br />
pert<strong>en</strong><strong>en</strong>cias que ellos mismos<br />
organizan y jerarquizan. La i<strong>de</strong>ntidad<br />
cultural es un tema privilegiado por <strong>la</strong><br />
antropología social, siempre <strong>en</strong> disputa<br />
y ree<strong>la</strong>boración.<br />
El conflicto parece visibilizar los aspectos sociales, normalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong>cubiertos<br />
por <strong>la</strong>s costumbres, y hace aterradoram<strong>en</strong>te promin<strong>en</strong>tes los hábitos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
rutina diaria. La g<strong>en</strong>te <strong>de</strong>be tomar partido como imperativo moral, muchas<br />
veces <strong>en</strong> contra <strong>de</strong> sus prefer<strong>en</strong>cias personales. La elección es rebasada por<br />
<strong>la</strong> obligación [Turner, 2002:47].<br />
El campo <strong>de</strong> <strong>la</strong> antropología política es inm<strong>en</strong>so y necesario. Su inci<strong>de</strong>ncia no<br />
sólo permite p<strong>en</strong>sar <strong>en</strong> <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to, sino también, <strong>en</strong> el modo<br />
<strong>de</strong> concebir a los otros, <strong>de</strong> actuar con ellos y g<strong>en</strong>erar utopías para <strong>la</strong><br />
transformación social.<br />
Otra <strong>de</strong> <strong>la</strong>s antropologías cuya complejidad y formalización se ha comparado<br />
con una especie <strong>de</strong> matemática, es <strong>la</strong> antropología <strong>de</strong>l par<strong>en</strong>tesco. Si se toma<br />
<strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que el par<strong>en</strong>tesco; es <strong>de</strong>cir, <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones familiares llevan inscritas una<br />
especie <strong>de</strong> rol cuyas funciones operan <strong>en</strong> toda <strong>la</strong> sociedad, resulta obvia <strong>la</strong><br />
importancia <strong>de</strong> este tipo <strong>de</strong> investigaciones para conocer <strong>la</strong> organización social<br />
[Cone y Pelto, 1977:90]. El antropólogo C<strong>la</strong>u<strong>de</strong> Lévi-Strauss, <strong>de</strong>dicó mucho<br />
tiempo a comparar numerosos sistemas <strong>de</strong> par<strong>en</strong>tesco, con el fin <strong>de</strong> <strong>en</strong>contrar <strong>la</strong>s<br />
re<strong>la</strong>ciones que no variaban <strong>en</strong>tre ellos y po<strong>de</strong>r así establecer algunas<br />
g<strong>en</strong>eralizaciones pertin<strong>en</strong>tes:<br />
T<strong>en</strong>emos ante todo términos por los que se expresan los difer<strong>en</strong>tes tipos <strong>de</strong><br />
re<strong>la</strong>ciones familiares. Pero el par<strong>en</strong>tesco no se expresa so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>en</strong> una<br />
nom<strong>en</strong>c<strong>la</strong>tura: los individuos o <strong>la</strong>s c<strong>la</strong>ses <strong>de</strong> individuos se si<strong>en</strong>t<strong>en</strong> (o no se<br />
si<strong>en</strong>t<strong>en</strong>, según los casos) obligados a una <strong>de</strong>terminada conducta recíproca:<br />
respeto o familiaridad, <strong>de</strong>recho o <strong>de</strong>ber, afecto u hostilidad. [Lévi-Strauss,<br />
1987:81].<br />
En <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> par<strong>en</strong>tesco se pue<strong>de</strong> <strong>en</strong>contrar un sistema social que<br />
sosti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los intercambios y posibilita no sólo <strong>la</strong> circu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong><br />
bi<strong>en</strong>es, sino también <strong>la</strong>s formas <strong>de</strong> transmisión <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to e, incluso, cosas<br />
tan íntimas como el <strong>de</strong>seo, pues es a través <strong>de</strong> prohibiciones y prescripciones<br />
culturales como elegimos a nuestras parejas.<br />
Entre <strong>la</strong>s varias <strong>de</strong>finiciones <strong>de</strong> cultura po<strong>de</strong>mos <strong>en</strong>contrar algunas que se<br />
l<strong>la</strong>man “semiológicas”, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que <strong>la</strong> cultura está constituida por procesos <strong>de</strong><br />
s<strong>en</strong>tido y significación, <strong>en</strong> don<strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s manifestaciones culturales son<br />
tratadas “como análogos a <strong>la</strong>s pa<strong>la</strong>bras y <strong>en</strong>unciados <strong>de</strong> una l<strong>en</strong>gua o como<br />
fragm<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> interpretación musical” [Leach, 1981:10]. De ello se ocupa <strong>la</strong><br />
antropología simbólica y numerosas corri<strong>en</strong>tes teóricas <strong>la</strong> abordan; unas<br />
cercanas a <strong>la</strong>s ci<strong>en</strong>cias lingüísticas, otras más fundadas <strong>en</strong> <strong>la</strong> interpretación y<br />
compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> rasgos culturales.<br />
D<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> ello, uno <strong>de</strong> los logros <strong>de</strong> <strong>la</strong> antropología social, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> sus inicios,<br />
fue el <strong>de</strong> tomar como objeto <strong>de</strong> estudio, <strong>en</strong> toda su complejidad, eso que l<strong>la</strong>maban<br />
“religiones arcaicas”. La antropología <strong>de</strong> <strong>la</strong> religión, es <strong>de</strong> <strong>la</strong>s subdisciplinas<br />
pioneras que se <strong>en</strong>cargó <strong>de</strong> su investigación y <strong>de</strong>l:<br />
[…] reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> que magia y religión no son so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te doctrina o<br />
filosofía, ni cuerpo intelectual <strong>de</strong> opiniones, sino un modo especial <strong>de</strong><br />
conducta, una actitud pragmática que han construido <strong>la</strong> razón, <strong>la</strong> voluntad y el<br />
s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to a <strong>la</strong> vez. De <strong>la</strong> misma suerte que es modo <strong>de</strong> acción, es sistema<br />
<strong>de</strong> credo y f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o sociológico a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> experi<strong>en</strong>cia personal<br />
[Malinowski, 1993:17].<br />
Émile Durkheim a principios <strong>de</strong>l siglo XX, <strong>en</strong> el libro Las formas elem<strong>en</strong>tales<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> vida religiosa (1912), comparó socieda<strong>de</strong>s consi<strong>de</strong>radas “arcaicas” y<br />
“mo<strong>de</strong>rnas”, valiéndose <strong>de</strong> numerosos trabajos antropológicos <strong>de</strong> su tiempo. Todo<br />
el siglo diecinueve tuvo una obsesión por distinguir <strong>la</strong>s religiones l<strong>la</strong>madas<br />
primitivas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s gran<strong>de</strong>s religiones <strong>de</strong>l mundo; esa distinción se basaba <strong>en</strong> dos<br />
62
gran<strong>de</strong>s cualida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong>s religiones tradicionales: una “era que estaban<br />
inspiradas <strong>en</strong> el temor, <strong>la</strong> otra que se <strong>en</strong>contraban inexplicablem<strong>en</strong>te confundidas<br />
con <strong>la</strong> contaminación y <strong>la</strong> higi<strong>en</strong>e” [Doug<strong>la</strong>s, 1973:13]. Si para <strong>la</strong> antropología el<br />
problema <strong>de</strong> <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntidad ha sido importante, no lo es m<strong>en</strong>os <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>cia.<br />
Un subcampo que se muestra prometedor <strong>en</strong> algunas partes <strong>de</strong>l mundo,<br />
sobre todo el anglosajón, es <strong>la</strong> antropología cognitiva. Esta antropología abreva<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> psicología, <strong>la</strong> lingüística cognitiva, <strong>la</strong>s neuroci<strong>en</strong>cias y <strong>la</strong> filosofía analítica.<br />
Hace una reflexión sobre el papel que <strong>la</strong>s cualida<strong>de</strong>s psíquicas ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
producción cultural. Así, uno <strong>de</strong> los autores más relevantes <strong>de</strong> esta subdisciplina,<br />
Dan Sperber, sost<strong>en</strong>ía:<br />
La mayoría <strong>de</strong> los antropólogos so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te se interesan por <strong>la</strong>s propieda<strong>de</strong>s<br />
particu<strong>la</strong>res <strong>de</strong> f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os propios <strong>de</strong> una cultura. La teoría antropológica, tal<br />
como ellos <strong>la</strong> concib<strong>en</strong>, redúcese a una razonada c<strong>la</strong>sificación <strong>de</strong> esos<br />
f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os culturales diversos. Yo pi<strong>en</strong>so, por el contrario, que <strong>la</strong> teoría<br />
antropológica ti<strong>en</strong>e por objeto <strong>la</strong>s propieda<strong>de</strong>s universales <strong>de</strong>l <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to<br />
humano, propieda<strong>de</strong>s que a <strong>la</strong> vez, hac<strong>en</strong> posible <strong>la</strong> variabilidad cultural y le<br />
asignan sus límites [Sperber, 1988:178].<br />
La transmisión <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to es un tema que esta antropología ha<br />
tomado con especial interés. El conocimi<strong>en</strong>to, basado <strong>en</strong> capacida<strong>de</strong>s innatas y<br />
apr<strong>en</strong>didas, ha <strong>de</strong> pasar <strong>de</strong> g<strong>en</strong>eración <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eración; por ello, <strong>la</strong> antropología<br />
toma un lugar <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ci<strong>en</strong>cias cognitivas, pues abreva y propone elem<strong>en</strong>tos<br />
a todas aquel<strong>la</strong>s que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> algo que <strong>de</strong>cir <strong>en</strong> torno al apr<strong>en</strong>dizaje, <strong>la</strong> memoria y <strong>la</strong><br />
recuperación <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to e información [Bloch, 1990:184].<br />
D<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>la</strong>s antropologías también se pue<strong>de</strong>n <strong>en</strong>contrar algunas que<br />
más que abordar un subtema específico, se basan <strong>en</strong> distinciones territoriales que<br />
ti<strong>en</strong><strong>en</strong> expresiones culturales particu<strong>la</strong>res. Des<strong>de</strong> <strong>la</strong> segunda mitad <strong>de</strong>l siglo XX, “lo<br />
urbano” ocupó <strong>la</strong> vida <strong>de</strong> numerosos antropólogos. Así, <strong>la</strong> antropología urbana se<br />
<strong>de</strong>fine como aquel subcampo que analiza <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones sociales y <strong>la</strong>s formas <strong>de</strong><br />
vida que se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n <strong>en</strong> <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s. Y si bi<strong>en</strong> fue <strong>en</strong> Estados Unidos e<br />
Ing<strong>la</strong>terra don<strong>de</strong> tuvo su mayor auge, no fue m<strong>en</strong>or <strong>en</strong> ciuda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> países<br />
emerg<strong>en</strong>tes, como <strong>en</strong> México. Un ejemplo <strong>de</strong> ello son los trabajos <strong>de</strong> Oscar Lewis,<br />
polémico antropólogo estadouni<strong>de</strong>nse qui<strong>en</strong> acuñó el concepto <strong>de</strong> cultura <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
pobreza (1964), para explicar numerosas expresiones culturales que extrajo <strong>de</strong> su<br />
trabajo <strong>de</strong> campo <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona conurbada y el C<strong>en</strong>tro Histórico <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ciudad <strong>de</strong><br />
México.<br />
Una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s antropologías que ha tomado poco a poco mayor relevancia es<br />
aquel<strong>la</strong> <strong>de</strong>nominada antropología aplicada, <strong>la</strong> cual, sin duda, ti<strong>en</strong>e problemas <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>finición, pues haría p<strong>en</strong>sar que existe algún tipo <strong>de</strong> antropología “no aplicada” y,<br />
dado que el trabajo antropológico ti<strong>en</strong>e serias implicaciones políticas (como <strong>la</strong>s<br />
que trae consigo el “hab<strong>la</strong>r por otros” e incluso el “hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong> sí”), no habría más<br />
antropología que <strong>la</strong> aplicada. No obstante, se pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>finir como un tipo <strong>de</strong><br />
antropología que está abocada a resolver problemas concretos <strong>de</strong> una<br />
organización, comunidad, pueblo o nación, para lo cual se dirige <strong>la</strong> investigación.<br />
Nuestro país ha t<strong>en</strong>ido un gran <strong>de</strong>sarrollo <strong>en</strong> esta materia y como muestra<br />
un botón: el que se refiere a <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong>l patrimonio biocultural <strong>de</strong> los pueblos<br />
indíg<strong>en</strong>as, que hace causa con <strong>la</strong> protección <strong>de</strong> una semil<strong>la</strong> que no es so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te<br />
un recurso agríco<strong>la</strong>, pues lleva consigo <strong>la</strong> fuerza <strong>de</strong> <strong>la</strong> cosmología que le vio nacer<br />
y es sujeto privilegiado <strong>de</strong> <strong>la</strong> tradición religiosa mesoamericana: el maíz nativo. Su<br />
<strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa ante <strong>la</strong> contaminación <strong>de</strong> maíces transgénicos, propiedad <strong>de</strong> empresas<br />
transnacionales, ha requerido <strong>de</strong> investigaciones diversas, <strong>en</strong>tre el<strong>la</strong>s, por<br />
supuesto, <strong>la</strong> antropológica:<br />
63<br />
Unidad I<br />
L a s c r u c e s s o n e l e m e n t o s<br />
fundam<strong>en</strong>tales <strong>en</strong> <strong>la</strong>s repres<strong>en</strong>taciones<br />
religiosas <strong>de</strong> los pueblos indíg<strong>en</strong>as <strong>de</strong><br />
México; ti<strong>en</strong><strong>en</strong> pres<strong>en</strong>cia tanto <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
visión católica, como por el peso que ya<br />
t<strong>en</strong>ían <strong>en</strong> épocas prehispánicas.<br />
Cruz <strong>en</strong> Iglesia <strong>de</strong> Guadalupe, San Cristóbal <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
Casas. (fotografía <strong>de</strong> Sandra O<strong>de</strong>th Gerardo Pérez.)<br />
En <strong>la</strong> antropología aplicada se<br />
pue<strong>de</strong>n distinguir, dos gran<strong>de</strong>s<br />
corri<strong>en</strong>tes: 1) aquel<strong>la</strong> que favorece<br />
un compromiso con <strong>la</strong>s instituciones<br />
que fom<strong>en</strong>tan el <strong>de</strong>sarrollo, cuyo<br />
objetivo es cambiar diversas<br />
prácticas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s e<br />
instituciones gubernam<strong>en</strong>tales; y 2)<br />
aquel<strong>la</strong> que critica ese <strong>de</strong>sarrollo<br />
institucionalizado a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> visión<br />
y acción <strong>de</strong> los propios sujetos<br />
sociales.<br />
Eckart Boege, ha sido y es<br />
promotor <strong>de</strong> <strong>la</strong> campaña nacional<br />
Sin maíz no hay país; movimi<strong>en</strong>to<br />
civil que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 2007 se ha opuesto a<br />
<strong>la</strong> introducción <strong>de</strong> maíz transgénico<br />
<strong>en</strong> México.<br />
Para él, <strong>la</strong> protección <strong>de</strong>l patrimonio<br />
biocultural <strong>de</strong> los pueblos es<br />
prioritaria, lo que contemp<strong>la</strong> a los<br />
r e c u r s o s l l a m a d o s b i ó t i c o s<br />
interv<strong>en</strong>idos por patrones culturales.
Antropología Social<br />
Fu<strong>en</strong>te:<br />
http://<strong>en</strong>justiciaglobal.wordpress.com/2008/11/11/<br />
el-g<strong>en</strong>ocidio-<strong>de</strong>-los-transg<strong>en</strong>icos/#more-373<br />
INVESTIGACIÓN<br />
MILITANTE<br />
Comprometida Activista<br />
Acción<br />
participativa<br />
Etnografía<br />
militante<br />
Diagrama <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación militante.<br />
En México, <strong>en</strong> territorios <strong>de</strong> los pueblos indíg<strong>en</strong>as y <strong>en</strong> comunida<strong>de</strong>s<br />
campesinas no indíg<strong>en</strong>as aún existe una gran riqueza g<strong>en</strong>ética <strong>de</strong> maíz. Los<br />
pueblos indíg<strong>en</strong>as y comunida<strong>de</strong>s campesinas con sus agroecosistemas<br />
tradicionales ti<strong>en</strong><strong>en</strong> los reservorios <strong>de</strong> germop<strong>la</strong>sma mesoamericano más<br />
importante <strong>de</strong>l país y <strong>de</strong>l mundo, cuyo valor no es reconocido por <strong>la</strong> sociedad<br />
<strong>en</strong> su conjunto […] <strong>la</strong>s tradiciones y el conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los pueblos indíg<strong>en</strong>as<br />
radican principalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> cultura <strong>de</strong>l maíz [Boege, 2008:180-182].<br />
Los problemas abordados por <strong>la</strong> antropología día a día se amplían, nuevas<br />
y pot<strong>en</strong>tes antropologías emerg<strong>en</strong>: antropología <strong>de</strong>l arte, antropología <strong>de</strong>l<br />
cuerpo, antropología <strong>de</strong> <strong>la</strong> sexualidad, antropología marítima, antropología <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
frontera, antropología <strong>de</strong> <strong>la</strong> naturaleza, antropología filosófica, antropología<br />
jurídica, antropología ontológica, antropología poscolonial, etcétera. La<br />
antropología social no ti<strong>en</strong>e escapatoria, pues cultura es movimi<strong>en</strong>to, inv<strong>en</strong>ción,<br />
creatividad. Está con<strong>de</strong>nada a ello, a reinv<strong>en</strong>tarse a <strong>la</strong> medida <strong>de</strong> sus<br />
contemporáneos, <strong>de</strong> sus problemas cruciales, <strong>de</strong> los modos <strong>de</strong> ser <strong>en</strong> el mundo<br />
<strong>de</strong> mujeres y hombres que <strong>en</strong> su cotidianeidad crean y recrean mundos que<br />
parecían imposibles, mundos a los que <strong>la</strong> antropología social está arrojada a su<br />
registro, a acercarse, p<strong>en</strong>sarles, acompañar, traducir y transmitir.<br />
Actividad 1<br />
Subraya <strong>en</strong> el texto, los conceptos c<strong>la</strong>ve que i<strong>de</strong>ntificaste <strong>en</strong> <strong>la</strong> lectura.<br />
Actividad 2<br />
A partir <strong>de</strong>l ejercicio anterior, e<strong>la</strong>bora <strong>en</strong> tu cua<strong>de</strong>rno un cuadro comparativo <strong>de</strong><br />
siete columnas, seña<strong>la</strong>ndo <strong>la</strong>s semejanzas y difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> los temas que<br />
privilegia cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s antropologías.<br />
Actividad 3<br />
En una hoja <strong>de</strong> tu cua<strong>de</strong>rno, anota un título que imagines podría correspon<strong>de</strong>r a<br />
un trabajo <strong>de</strong> investigación realizado por cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s antropologías<br />
revisadas. Ejemplo: Si quisieras hacer un trabajo <strong>de</strong> antropología económica,<br />
¿cómo lo nombrarías?<br />
Lectura 2. S<strong>en</strong><strong>de</strong>ros <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación. Los métodos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
antropología social<br />
Mauricio González González y Emanuel Rodríguez Domínguez.<br />
En <strong>la</strong> antropología social y, <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, para todas <strong>la</strong>s ci<strong>en</strong>cias sociales<br />
contemporáneas, no existe algo así como un “método ci<strong>en</strong>tífico” <strong>de</strong> g<strong>en</strong>eración<br />
<strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to, sino que exist<strong>en</strong> varios métodos. El mejor método es aquel que<br />
se a<strong>de</strong>cúa al tema que se está estudiando: “El método se pue<strong>de</strong> asimi<strong>la</strong>r a <strong>la</strong><br />
estrategia con que se proce<strong>de</strong> para captar, organizar e interpretar <strong>la</strong> información<br />
necesaria <strong>en</strong> una investigación, y <strong>la</strong>s técnicas serían <strong>la</strong>s tácticas específicas que<br />
se ejecutan” [Sáez, 2008:203]. Entonces, po<strong>de</strong>mos <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r al método como<br />
pu<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> teoría y <strong>la</strong>s técnicas <strong>de</strong> investigación: <strong>la</strong> estrategia <strong>de</strong> trabajo, “<strong>la</strong><br />
manera <strong>de</strong> reproducir <strong>en</strong> el p<strong>en</strong>sar el objeto que se estudia” [Tec<strong>la</strong>, 1993:30].<br />
Por lo regu<strong>la</strong>r, algunos autores suel<strong>en</strong> dividir a los métodos <strong>en</strong> al m<strong>en</strong>os dos<br />
c<strong>la</strong>ses: cualitativos y cuantitativos. Los primeros son característicos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
antropología social, aunque también se vale <strong>de</strong> los segundos. La gran difer<strong>en</strong>cia<br />
radica <strong>en</strong> que los cuantitativos pon<strong>en</strong> especial énfasis y rigor <strong>en</strong> <strong>la</strong> medición, los<br />
datos son indicadores precisos. Los métodos cualitativos, por el contrario,<br />
<strong>en</strong>fatizan con igual rigor <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones sociales que constituy<strong>en</strong> el campo <strong>de</strong><br />
estudio, privilegian información significativa más que repres<strong>en</strong>tativa [v. Sáez, Op.<br />
Cit.: 204].<br />
64
Por otro <strong>la</strong>do, <strong>en</strong> América Latina, dadas <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> dominación<br />
histórica que han sufrido los países que <strong>la</strong> compon<strong>en</strong>, se ha <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do un tipo<br />
<strong>de</strong> investigación que se <strong>de</strong>nomina investigación militante, <strong>la</strong> cual pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>finirse<br />
como aquel conocimi<strong>en</strong>to al servicio <strong>de</strong> los intereses popu<strong>la</strong>res [Fals-Borda,<br />
1972:34]. En el<strong>la</strong> hay dos verti<strong>en</strong>tes: <strong>la</strong> antropología comprometida y <strong>la</strong> activista.<br />
La comprometida suele <strong>de</strong>scomponerse a su vez <strong>en</strong> “investigación-acción<br />
participativa”, que incluye como ag<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación a los propios sujetos<br />
que realizan <strong>la</strong> investigación, y <strong>la</strong> etnografía militante, que aspira a g<strong>en</strong>erar<br />
información socialm<strong>en</strong>te útil a <strong>la</strong>s causas popu<strong>la</strong>res [v. Sa<strong>la</strong>zar, 2006]. La<br />
antropología activista por su parte, es aquel<strong>la</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> que el investigador se sitúa <strong>en</strong><br />
el interior <strong>de</strong> un conflicto social [Hernán<strong>de</strong>z Baca, 2011:14-19]. Es <strong>de</strong>cir, <strong>en</strong> este<br />
tipo <strong>de</strong> investigación el antropólogo no sólo contemp<strong>la</strong> a los actores locales<br />
involucrados, sino que se ubica explícitam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l <strong>la</strong>do <strong>de</strong> los sectores<br />
subalternos. Así, mi<strong>en</strong>tras <strong>la</strong> antropología comprometida construye conocimi<strong>en</strong>to<br />
“para los movimi<strong>en</strong>tos sociales”, <strong>la</strong> activista g<strong>en</strong>erará conocimi<strong>en</strong>to “<strong>de</strong>s<strong>de</strong> los<br />
movimi<strong>en</strong>tos sociales”.<br />
Para finalizar, habrá que resaltar que el método <strong>de</strong> estudio es difer<strong>en</strong>te al<br />
método <strong>de</strong> análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> información. El primero contemp<strong>la</strong> <strong>la</strong> estrategia que se<br />
aplicará para recabar <strong>la</strong> información necesaria según el tipo <strong>de</strong> subcampo<br />
antropológico. El segundo, el método <strong>de</strong> análisis <strong>de</strong> información, está siempre<br />
empar<strong>en</strong>tado con alguna teoría antropológica. En antropología social están<br />
compr<strong>en</strong>didos al m<strong>en</strong>os <strong>en</strong> cinco modos difer<strong>en</strong>tes: el inductivo, el <strong>de</strong>ductivo, el<br />
dialéctico, el analógico y el analéctico.<br />
Métodos <strong>de</strong> análisis <strong>de</strong> información <strong>en</strong> antropología social.<br />
Fu<strong>en</strong>tes: Abbagnano, 2002; Dussel, 1977.<br />
El inductivo, que anteriorm<strong>en</strong>te se p<strong>en</strong>saba era el método que<br />
caracterizaba a <strong>la</strong> antropología, establece una re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> lo particu<strong>la</strong>r a lo g<strong>en</strong>eral.<br />
Realiza aproximaciones sincrónicas, es <strong>de</strong>cir, que estudian un f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o <strong>en</strong> un<br />
mom<strong>en</strong>to preciso sin importar el pasado o el futuro. Estas aproximaciones son <strong>la</strong>s<br />
que se privilegian <strong>en</strong> <strong>la</strong> corri<strong>en</strong>te funcionalista (infra).<br />
El método <strong>de</strong> análisis <strong>de</strong>ductivo es aquel <strong>en</strong> que, a <strong>la</strong> inversa, establece<br />
una re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> lo g<strong>en</strong>eral a lo particu<strong>la</strong>r. Con este método po<strong>de</strong>mos <strong>en</strong>contrar<br />
aproximaciones basadas <strong>en</strong> principios históricos (diacrónicos) que, por ejemplo,<br />
son <strong>la</strong>s que utilizan algunas aproximaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>estudios</strong><br />
mesoamericanos.<br />
El analógico muestra <strong>la</strong> igualdad <strong>de</strong> re<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong>tre conjuntos o c<strong>la</strong>ses<br />
distintas [v. Abbagnano, 2002:72-75]. Es el método <strong>de</strong> análisis típico <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
comparación que po<strong>de</strong>mos <strong>en</strong>contrar <strong>en</strong> <strong>la</strong> corri<strong>en</strong>te estructuralista.<br />
El método dialéctico establece una superación <strong>de</strong> elem<strong>en</strong>tos <strong>en</strong><br />
contradicción. Es un método que permite sost<strong>en</strong>er <strong>la</strong>s contradicciones,<br />
característico <strong>de</strong> <strong>la</strong>s aproximaciones marxistas. El método dialéctico parte <strong>de</strong><br />
consi<strong>de</strong>rar a <strong>la</strong>s teorías como totalida<strong>de</strong>s, como universos cerrados, pero toma <strong>en</strong><br />
cu<strong>en</strong>ta sus supuestos históricos, sociales y económicos [Dussel, 1977:164-165].<br />
65<br />
Unidad I<br />
En una partitura orquestal, <strong>la</strong><br />
diacronía pue<strong>de</strong> <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>rse como<br />
<strong>la</strong> lectura horizontal (<strong>de</strong> izquierda a<br />
<strong>de</strong>recha) <strong>de</strong> <strong>la</strong> partitura; <strong>la</strong> sincronía<br />
repres<strong>en</strong>ta grupos <strong>de</strong> notas que se<br />
repit<strong>en</strong> según ciertos intervalos, hay<br />
que hacer una lectura <strong>en</strong> un eje que<br />
va <strong>de</strong> arriba abajo, un aspecto<br />
sincrónico.<br />
Fu<strong>en</strong>te:<br />
ma+musical&um=1&hl=es&sa=N&biw=1138&bih=555<br />
&tbm=isch&tbnid=AOW6VvUDS2YF1M:&imgrefurl=ht<br />
tp://<strong>de</strong>medicoacineasta.blogspot.com/2010/01/luego-<strong>de</strong>-<br />
apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r-algunas-tecnicas.html&docid=sKXrj4iZmDNK<br />
gM&imgurl=https://gruqzq.bay.livefilestore.com/y1m3_<br />
RRcnLZL75Xgix-N5o-eAzgn6xt1CcULFR86I14knXZS-<br />
qwn1P5_xMQ_3zLyhRajhz8dG5rllmXUpNA4XiHTPSv<br />
ZvAUVMOlxpMgBaybg-PGzRSUkq2ozpfBfgUxYpOMg-<br />
T3SYboG2LU3lFH3X7-6qoA/jodido.JPG&w=600&h=2<br />
96&ei=Y3a6ToSOHouFsgLqzr24CA&zoom=1&iact=h<br />
c&vpx=413&vpy=243&dur=2748&hovh=158&hovw=3<br />
20&tx=186&ty=68&sig=114382752832728784089&pa<br />
ge=4&tbnh=86&tbnw=174&start=42&ndsp=13&ved=1t:<br />
429,r:5,s:42<br />
La filosofía <strong>de</strong> <strong>la</strong> liberación, es una<br />
corri<strong>en</strong>te <strong>la</strong>tinoamericana basada <strong>en</strong><br />
el diálogo e inclusión <strong>de</strong> los<br />
excluidos, <strong>de</strong>l “Otro radical”; es <strong>de</strong>cir,<br />
<strong>de</strong>l sujeto que ha sido convertido <strong>en</strong><br />
objeto por <strong>la</strong> dominación que sufre.
Antropología Social<br />
Los antropólogos siempre cargan<br />
una pequeña libreta para anotar<br />
<strong>la</strong>s observaciones, i<strong>de</strong>as, sucesos,<br />
preguntas, <strong>de</strong>scripciones, nombres<br />
<strong>de</strong> personas, mapas, hasta olores y<br />
sabores que registran <strong>en</strong> campo (y<br />
también cuando no están <strong>en</strong> trabajo<br />
<strong>de</strong> campo). Es su diario <strong>de</strong> campo. Tú<br />
pue<strong>de</strong>s también hacerte <strong>de</strong> una<br />
pequeña libreta para tu vida diaria, y<br />
para tu preparación <strong>de</strong>l exam<strong>en</strong> te<br />
será muy útil, porque pue<strong>de</strong>s<br />
registrar tus dudas, preguntas e<br />
i<strong>de</strong>as.<br />
Fu<strong>en</strong>te:<br />
http://maestros<strong>en</strong>accionupn.blogspot.com/2009/07/<br />
el-diario-<strong>de</strong>-campo-y-su-construccion.html, p.8<br />
Por último, hay un método <strong>de</strong> análisis acuñado <strong>en</strong> Latinoamérica, el<br />
analéctico, <strong>de</strong>nominado así por su autor, Enrique Dussel. En este se pret<strong>en</strong><strong>de</strong><br />
“abrir” un conjunto que se pres<strong>en</strong>ta como cerrado, como totalidad, excluy<strong>en</strong>te. Ha<br />
servido para incluir elem<strong>en</strong>tos e intereses <strong>de</strong> sectores sociales no tomados <strong>en</strong><br />
cu<strong>en</strong>ta por el p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to ci<strong>en</strong>tífico dominante, como lo refer<strong>en</strong>te a lo fem<strong>en</strong>ino o<br />
a los pueblos indíg<strong>en</strong>as, o los <strong>de</strong> sectores empobrecidos, así como <strong>la</strong> producción<br />
intelectual <strong>de</strong> países periféricos [Ibíd.:166-167]. Es el método <strong>de</strong> análisis propio <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s corri<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>coloniales inspirada <strong>en</strong> <strong>la</strong> filosofía <strong>de</strong> <strong>la</strong> liberación.<br />
Los métodos <strong>de</strong> análisis sólo son pertin<strong>en</strong>tes si los métodos <strong>de</strong><br />
investigación operan, es <strong>de</strong>cir, si <strong>la</strong>s estrategias <strong>de</strong> recolección <strong>de</strong> datos son<br />
a<strong>de</strong>cuadas a lo que se pret<strong>en</strong><strong>de</strong> investigar. El antropólogo ti<strong>en</strong>e <strong>en</strong> ellos su<br />
instrum<strong>en</strong>tal para explicar, compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r, dialogar y difundir conocimi<strong>en</strong>to.<br />
Actividad 4<br />
A partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> lectura anterior, e<strong>la</strong>bora un mapa conceptual sobre los métodos <strong>de</strong><br />
investigación <strong>en</strong> <strong>la</strong> antropología, resaltando <strong>la</strong>s características <strong>de</strong> cada uno.<br />
Lectura 3. El oficio <strong>de</strong> antropólogo. Las técnicas <strong>de</strong><br />
investigación etnográfica y docum<strong>en</strong>tal<br />
Mauricio González González y Emanuel Rodríguez Domínguez.<br />
Todo oficio, lo es <strong>en</strong> tanto que pue<strong>de</strong> constatarse por lo que produce. Así, el<br />
ta<strong>la</strong>bartero producirá objetos <strong>de</strong> piel, y <strong>la</strong> ebanistería t<strong>en</strong>drá por predilección <strong>la</strong><br />
producción <strong>de</strong> instrum<strong>en</strong>tos musicales. El oficio <strong>de</strong> <strong>la</strong> antropología ti<strong>en</strong>e por<br />
costumbre <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> etnografía. Estos docum<strong>en</strong>tos (<strong>la</strong>s etnografías) ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
<strong>la</strong>rga data y como todo docum<strong>en</strong>to cultural han t<strong>en</strong>ido un curso caprichoso. Por un<br />
<strong>la</strong>do etnografía pue<strong>de</strong> referirse a observaciones y com<strong>en</strong>tarios ais<strong>la</strong>dos que han<br />
hecho viajeros, misioneros y soldados, pero también incluy<strong>en</strong> tratados como los<br />
<strong>de</strong> Herodoto, Marco Polo o Sahagún. Por otro <strong>la</strong>do, etnografía <strong>de</strong>signa también <strong>la</strong><br />
aspiración ci<strong>en</strong>tífica <strong>de</strong> recopi<strong>la</strong>r sistemáticam<strong>en</strong>te, <strong>de</strong> acuerdo con<br />
procedimi<strong>en</strong>tos rigurosos, hechos acerca <strong>de</strong>l l<strong>en</strong>guaje, <strong>la</strong>s artes y costumbres <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes socieda<strong>de</strong>s. Incluso habrá qui<strong>en</strong> diga también que <strong>la</strong> etnografía no<br />
es más que un ejercicio literario cargado <strong>de</strong> subjetividad, lo cual tampoco<br />
<strong>de</strong>meritará su valor. [Wood, 2000:211-213]. La etnografía, como un fruto <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
investigación antropológica, t<strong>en</strong>drá que ver con el contexto <strong>en</strong> el que se produce,<br />
los fines que persigue y <strong>la</strong>s i<strong>de</strong>as y pasiones propias <strong>de</strong>l investigador.<br />
Las herrami<strong>en</strong>tas técnicas predilectas <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción antropológica <strong>de</strong><br />
etnografías son <strong>la</strong> observación y <strong>la</strong> <strong>en</strong>trevista. La observación se distingue <strong>en</strong> al<br />
m<strong>en</strong>os dos tipos: <strong>la</strong> directa y <strong>la</strong> participante, <strong>la</strong>s cuales se difer<strong>en</strong>cian por <strong>la</strong><br />
experi<strong>en</strong>cia personal que el investigador adquiere <strong>en</strong> <strong>la</strong> observación participante.<br />
[Cone y Pelto, op.cit.:24]. Asimismo, <strong>la</strong> <strong>en</strong>trevista también cu<strong>en</strong>ta con tres gran<strong>de</strong>s<br />
variantes: <strong>la</strong> <strong>en</strong>trevista estructurada, <strong>la</strong> semiestructurada y <strong>la</strong> l<strong>la</strong>mada a<br />
profundidad. La primera es <strong>la</strong> que comúnm<strong>en</strong>te se l<strong>la</strong>ma <strong>en</strong>cuesta, <strong>en</strong> <strong>la</strong> que <strong>la</strong>s<br />
preguntas son puntuales, concretas y cerradas, es <strong>de</strong>cir, no hay mucho marg<strong>en</strong> <strong>de</strong><br />
variación. Por otro <strong>la</strong>do, <strong>la</strong> <strong>en</strong>trevista semiestructurada '“es una 'conversación<br />
guiada' <strong>en</strong> <strong>la</strong> que sólo se <strong>de</strong>terminan los temas, <strong>la</strong>s preguntas u observaciones<br />
nuevas que surg<strong>en</strong> como resultado <strong>de</strong>l diálogo y los análisis visualizados” [Pretty,<br />
et al., 1997:73]. Por último, <strong>la</strong> <strong>en</strong>trevista a profundidad es aquel<strong>la</strong> que suele<br />
hacerse <strong>de</strong> forma más selectiva, <strong>en</strong> <strong>la</strong> que principalm<strong>en</strong>te se busca hacer historias<br />
<strong>de</strong> vida [Kottak Op. Cit: 20].<br />
No obstante, cada subcampo antropológico t<strong>en</strong><strong>de</strong>rá a utilizar distintas<br />
técnicas. La antropología <strong>de</strong>l par<strong>en</strong>tesco, por ejemplo, privilegiará el método<br />
g<strong>en</strong>ealógico que le ha acompañado <strong>de</strong>s<strong>de</strong> sus primeros pasos:<br />
66
“Un método superior es el método g<strong>en</strong>ealógico, que consiste <strong>en</strong> trazar <strong>la</strong><br />
g<strong>en</strong>ealogía <strong>de</strong> todos los individuos estudiados. Se recuperarán <strong>la</strong>s historias<br />
individuales, se sabrá que <strong>en</strong> una época <strong>de</strong>terminada y no <strong>en</strong> otra, ese hombre<br />
l<strong>la</strong>maba a tal otro como su hermano” [Mauss, 2006:38].<br />
Y si bi<strong>en</strong> <strong>la</strong> producción etnográfica privilegia <strong>la</strong> observación y <strong>la</strong>s<br />
<strong>en</strong>trevistas c<strong>en</strong>tradas <strong>en</strong> una localidad o región, <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad, <strong>la</strong> investigación<br />
antropológica se realiza <strong>en</strong> un sistema global que <strong>en</strong> algunos casos <strong>de</strong>sborda<br />
lugares y situaciones locales. Ante tal situación, algunos antropólogos realizan una<br />
etnografía multilocal, cuya investigación y técnicas <strong>de</strong> trabajo están diseñadas:<br />
“[…] alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> ca<strong>de</strong>nas, s<strong>en</strong>das, tramas, conjunciones o<br />
yuxtaposiciones <strong>de</strong> locaciones <strong>en</strong> <strong>la</strong>s cuales el etnógrafo establece alguna forma<br />
<strong>de</strong> pres<strong>en</strong>cia, literal o física, con una lógica explícita <strong>de</strong> asociación o conexión <strong>en</strong>tre<br />
sitios que <strong>de</strong> hecho <strong>de</strong>fin<strong>en</strong> el argum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> etnografía” [Marcus, 2001:118].<br />
Si <strong>la</strong> antropología cambia <strong>en</strong> sus motivos a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> su historia, así como<br />
<strong>la</strong>s problemáticas que aborda, es natural que también <strong>la</strong>s técnicas cambi<strong>en</strong>. De<br />
esta manera, <strong>la</strong>s nuevas tecnologías han ofrecido un cambio <strong>en</strong> el registro<br />
etnográfico mismo, <strong>en</strong>riqueciéndolo, y por <strong>en</strong><strong>de</strong>, los productos que se g<strong>en</strong>eran ya<br />
no están con<strong>de</strong>nados a <strong>la</strong> tinta y al papel. Hoy <strong>en</strong> día, el vi<strong>de</strong>o, <strong>la</strong>s grabaciones<br />
digitales, multimedia, sistemas <strong>de</strong> información geográfica y <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />
información mundial son <strong>la</strong>s herrami<strong>en</strong>tas con <strong>la</strong>s que <strong>la</strong> antropología construye<br />
etnografía.<br />
Pero si bi<strong>en</strong> el fundam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> antropología ha sido el trabajo <strong>de</strong> campo<br />
<strong>en</strong> sus difer<strong>en</strong>tes modalida<strong>de</strong>s, no r<strong>en</strong>unció nunca a <strong>la</strong> investigación docum<strong>en</strong>tal.<br />
El quehacer antropológico necesita tanto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s técnicas etnográficas <strong>en</strong>unciadas<br />
anteriorm<strong>en</strong>te como <strong>de</strong> <strong>la</strong> l<strong>la</strong>mada investigación <strong>de</strong> gabinete.<br />
En difer<strong>en</strong>tes mom<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> su investigación, el antropólogo se acerca a<br />
diversas fu<strong>en</strong>tes docum<strong>en</strong>tales y no docum<strong>en</strong>tales que le brindarán antece<strong>de</strong>ntes,<br />
apoyo teórico y bases cuantitativas que ayudarán a contrastar, comparar y<br />
complem<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> información obt<strong>en</strong>ida <strong>en</strong> trabajo <strong>de</strong> campo. Entre <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes<br />
docum<strong>en</strong>tales se pue<strong>de</strong>n distinguir <strong>la</strong>s bibliográficas, que abarcan libros,<br />
manuales, <strong>en</strong>ciclopedias, tratados y otras etnografías; y <strong>la</strong>s archivísticas, que<br />
remit<strong>en</strong> a los docum<strong>en</strong>tos manuscritos o impresos (publicaciones periódicas,<br />
folletos, actas) que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran resguardados <strong>en</strong> iglesias, archivos<br />
hemerográficos, municipales, nacionales e incluso personales. Aunque también<br />
exist<strong>en</strong> registros fonográficos y visuales relevantes: grabaciones, pelícu<strong>la</strong>s,<br />
fotografías, posters, dibujos, mapas, etcétera.<br />
La pertin<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación docum<strong>en</strong>tal recaerá precisam<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />
cómo el antropólogo se acerca a difer<strong>en</strong>tes fu<strong>en</strong>tes. Si el trabajo <strong>de</strong> campo no <strong>de</strong>be<br />
ser ing<strong>en</strong>uo, <strong>en</strong> cuanto a que se confía <strong>de</strong> sus interlocutores, <strong>de</strong> lo que le muestran<br />
y dic<strong>en</strong>, el trabajo docum<strong>en</strong>tal también <strong>de</strong>berá ser crítico. Por ello, abreva <strong>de</strong><br />
difer<strong>en</strong>tes disciplinas, <strong>en</strong>tre el<strong>la</strong>s, tal vez <strong>la</strong> principal, <strong>la</strong> historia cultural, <strong>la</strong> cual se<br />
aproxima a los docum<strong>en</strong>tos por medio <strong>de</strong> una estrategia <strong>de</strong> apreh<strong>en</strong>sión y lectura<br />
que produc<strong>en</strong> un extrañami<strong>en</strong>to [Aguirre Rojas, 2005] que busca disolver <strong>la</strong><br />
banalización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cosas mostrando teorías y docum<strong>en</strong>tos como “campos <strong>de</strong><br />
batal<strong>la</strong>” <strong>de</strong> interpretación <strong>en</strong>tre lecturas hegemónicas y subalternas.<br />
No po<strong>de</strong>mos concluir sin seña<strong>la</strong>r que eso que l<strong>la</strong>mamos etnografía ha <strong>de</strong>jado<br />
<strong>de</strong> ser un campo <strong>de</strong> exclusividad <strong>en</strong> el que los antropólogos ejercían canibalismos<br />
sobre su propia producción. Hoy, como nunca antes, los pueblos y socieda<strong>de</strong>s<br />
estudiadas son los principales lectores <strong>de</strong> nuestras investigaciones, “<strong>la</strong> distinción<br />
<strong>en</strong>tre el trabajo consi<strong>de</strong>rado netam<strong>en</strong>te académico y <strong>la</strong> producción escrita <strong>de</strong> una<br />
antropología políticam<strong>en</strong>te comprometida manifiestan ahora limites ambiguos”<br />
[Bartolomé, 2005:33]. No hay escritura sin lectura y los lectores son tan diversos<br />
67<br />
Unidad I<br />
Repres<strong>en</strong>tación gráfica <strong>de</strong>l átomo <strong>de</strong><br />
par<strong>en</strong>tesco, El género masculino es<br />
simbolizado con un triángulo y el<br />
fem<strong>en</strong>ino por un círculo, <strong>la</strong><br />
<strong>de</strong>sc<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia, <strong>de</strong> género indistinto,<br />
con un cuadro. Esta figura pres<strong>en</strong>ta los<br />
tres tipos <strong>de</strong> re<strong>la</strong>ciones fundam<strong>en</strong>tales<br />
<strong>de</strong> par<strong>en</strong>tesco: <strong>la</strong> alianza (<strong>en</strong>tre<br />
esposo), <strong>la</strong> filiación (<strong>de</strong> padres e hijo) y<br />
<strong>la</strong> consanguinidad (<strong>en</strong>tre hermanos).<br />
Esta propuesta se vincu<strong>la</strong><br />
directam<strong>en</strong>te con el tabú <strong>de</strong>l<br />
incesto, norma universal, “es una<br />
reg<strong>la</strong> que obliga a un hombre a<br />
r<strong>en</strong>unciar a sus hermanas, con el<br />
propósito <strong>de</strong> <strong>en</strong>tregar<strong>la</strong>s a los<br />
hombres <strong>de</strong> otros grupos <strong>de</strong><br />
par<strong>en</strong>tesco y esperar a que algui<strong>en</strong><br />
más le ceda los <strong>de</strong>rechos sobre <strong>la</strong>s<br />
mujeres casa<strong>de</strong>ras <strong>de</strong> otra familia”<br />
(Levi Strauss, 1967: 60).<br />
Fu<strong>en</strong>te:<br />
http://es.wikipedia.org/wiki/%C3%81tomo_<strong>de</strong>l_<br />
par<strong>en</strong>tesco
Antropología Social<br />
La antropología social estudia<br />
cualquier sociedad contemporánea,<br />
sea indíg<strong>en</strong>a o no indíg<strong>en</strong>a.<br />
Fu<strong>en</strong>te:<br />
http://etnicografia.wordpress.com/bi<strong>en</strong>v<strong>en</strong>ida/<br />
viajeros-y-re<strong>la</strong>tos-<strong>de</strong>-viaje/<br />
como lo es <strong>la</strong> antropología. Pero también habrá que resaltar que esos pueblos y<br />
socieda<strong>de</strong>s ya no están so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el papel <strong>de</strong> lectores, más que nunca están<br />
produci<strong>en</strong>do etnografía (autoetnografías, incluso), investigando <strong>de</strong>s<strong>de</strong> su l<strong>en</strong>gua,<br />
valores y construcción <strong>de</strong> mundo, empleando difer<strong>en</strong>tes técnicas y métodos para<br />
los varios motivos que les convocan. Poco a poco <strong>la</strong> etnografía, como pequeños<br />
granos <strong>de</strong> ar<strong>en</strong>a, hace costa, ínsu<strong>la</strong>s que aspiran a contin<strong>en</strong>tes. El oficio es algo<br />
que nos posee y a <strong>la</strong> vez no <strong>de</strong>ja <strong>de</strong> ser apasionante. Sean uste<strong>de</strong>s bi<strong>en</strong>v<strong>en</strong>idos.<br />
Actividad 5<br />
Observa <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te imag<strong>en</strong> sobre una situación <strong>en</strong> campo. ¿Qué técnica infieres<br />
que está usando este antropólogo? ¿Por qué? ¿Cuál usarías tú si te <strong>en</strong>contraras<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> misma situación?<br />
Malinowski fotografiado <strong>en</strong> <strong>la</strong>s Is<strong>la</strong>s Trobiand.<br />
Fu<strong>en</strong>te: http://es.wikipedia.org/wiki/Archivo:Bronis%C5%82aw_Malinowski_among_Trobriand_tribe_3.jpg, p.39<br />
Actividad 6<br />
Experim<strong>en</strong>ta ser un antropólogo. Observa tu <strong>en</strong>torno y pi<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> una situación o<br />
problemática <strong>de</strong> <strong>la</strong> cual te gustaría realizar una etnografía. En una hoja <strong>de</strong> tu<br />
cua<strong>de</strong>rno, realiza una <strong>de</strong>scripción y <strong>la</strong>s preguntas que abordarías para tu<br />
investigación. Ejemplo: Si te <strong>en</strong>contraras <strong>en</strong> un tianguis o mercado, podrías<br />
realizar <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes preguntas:<br />
*¿En dón<strong>de</strong> está localizado el mercado (o tianguis)?<br />
*Si es un tianguis, ¿cada cuándo se pone y a dón<strong>de</strong> más va?<br />
*¿Qué es lo que ahí se v<strong>en</strong><strong>de</strong>?<br />
*¿Quién v<strong>en</strong><strong>de</strong>: hombres, mujeres, ancianos, jóv<strong>en</strong>es, niños?<br />
*¿De dón<strong>de</strong> vi<strong>en</strong><strong>en</strong> los productos que tra<strong>en</strong>? ¿Cuánto cuestan?<br />
Repaso<br />
Pon a prueba lo apr<strong>en</strong>dido <strong>en</strong> esta unidad. E<strong>la</strong>bora un cuadro sinóptico don<strong>de</strong><br />
especifiques cuál es el estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> antropología social, cuáles son sus<br />
subcampos y <strong>en</strong> qué consiste cada uno <strong>de</strong> ellos. No <strong>de</strong>jes <strong>de</strong> m<strong>en</strong>cionar los<br />
métodos <strong>de</strong> investigación y análisis, junto con sus peculiarida<strong>de</strong>s, así como <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>stacar <strong>la</strong>s principales técnicas <strong>de</strong> registro etnográfico.<br />
68
UNIDAD II. Transformaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> antropología<br />
social. Ires y <strong>de</strong>v<strong>en</strong>ires teóricos<br />
Mar a<strong>de</strong>ntro, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s aguas <strong>de</strong> <strong>la</strong> antropología social, habitan numerosas fuerzas<br />
teóricas que, muchas veces <strong>de</strong> forma simultánea, otras más grabadas <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
memoria <strong>de</strong> viejos marineros, dan cuerpo a un inm<strong>en</strong>so océano <strong>en</strong> el que siempre<br />
es factible pescar. La historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> antropología no es una que se escribe <strong>de</strong> forma<br />
lineal y armoniosa, no avanza por escalones progresivos hasta llegar a una meta<br />
pre<strong>de</strong>terminada; es una historia con difer<strong>en</strong>tes int<strong>en</strong>sida<strong>de</strong>s que, como <strong>la</strong> mar, se<br />
observa apacible y también se antoja furiosa. Thomas Kuhn <strong>en</strong> su libro: La<br />
estructura <strong>de</strong> <strong>la</strong>s revoluciones ci<strong>en</strong>tíficas, nos advierte que <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia no se<br />
<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong> por acumu<strong>la</strong>ción, sino por fuertes movimi<strong>en</strong>tos que <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zan teorías y<br />
que, <strong>en</strong> ese mismo movimi<strong>en</strong>to, transforman el mundo ci<strong>en</strong>tífico [2006:58-65].<br />
Estos cambios <strong>de</strong> paradigmas ci<strong>en</strong>tíficos pue<strong>de</strong>n i<strong>de</strong>ntificarse <strong>en</strong> <strong>la</strong> historia <strong>de</strong><br />
nuestra disciplina a través <strong>de</strong> algunas transformaciones más bi<strong>en</strong> seriadas, o con<br />
progresiones y regresiones teóricas fundadas <strong>en</strong> <strong>la</strong> crítica y el <strong>de</strong>bate <strong>de</strong> teorías<br />
prece<strong>de</strong>ntes [Lakatos, 1989:121-123].<br />
Por su parte, <strong>la</strong> antropología mexicana se ha <strong>en</strong>contrado <strong>de</strong>s<strong>de</strong> su<br />
nacimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong>tre dos aguas, int<strong>en</strong>tando por un <strong>la</strong>do, estar a <strong>la</strong> altura <strong>de</strong> sus pares<br />
internacionales pero <strong>de</strong>batiéndose <strong>en</strong> no ser tan sólo una aplicación o imitación <strong>de</strong><br />
alguna <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s, por otro, <strong>en</strong>tre abrevar <strong>de</strong> su pot<strong>en</strong>te historia <strong>de</strong> tradición religiosa<br />
mesoamericana y evitar ser apabul<strong>la</strong>da al mismo tiempo por el impon<strong>en</strong>te rastro<br />
material precolombino y, <strong>en</strong>tre g<strong>en</strong>erar conocimi<strong>en</strong>to socialm<strong>en</strong>te útil, muchas<br />
veces aprovechado por el Estado, o posicionarse al servicio <strong>de</strong> causas justas y<br />
popu<strong>la</strong>res.<br />
En esta unidad, avanzaremos sobre <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> <strong>la</strong> antropología social<br />
que se funda <strong>en</strong> su historia, acercándonos, <strong>en</strong> forma introductoria y <strong>de</strong>l brazo <strong>de</strong><br />
difer<strong>en</strong>tes plumas, sobre <strong>la</strong>s gran<strong>de</strong>s escue<strong>la</strong>s teóricas que <strong>la</strong> han constituido y<br />
que <strong>de</strong> alguna y varias maneras dan tierra fértil a muchas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s posiciones<br />
contemporáneas. Nos hemos <strong>de</strong>sembarazado <strong>de</strong> anc<strong>la</strong>s y soltado todo amarre<br />
para surcar sin contratiempos <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes corri<strong>en</strong>tes con <strong>la</strong>s que estamos <strong>en</strong><br />
<strong>de</strong>uda. T<strong>en</strong>emos vi<strong>en</strong>to a favor.<br />
Temario<br />
1. Forja y consolidación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Antropología Social<br />
2. La Antropología Social <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los años ses<strong>en</strong>ta<br />
3. La Antropología Social <strong>en</strong> México<br />
Lectura 1. El <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> teoría antropológica. Historia <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s teorías <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura<br />
Marvin Harris. Texto adaptado por Sandra O<strong>de</strong>th Gerardo Pérez.<br />
Evolucionismo<br />
Los dos primeros clásicos <strong>de</strong> este período (1860-1890), Das Mutterrecht, <strong>de</strong> Johan<br />
Bachof<strong>en</strong>, y <strong>la</strong> Anci<strong>en</strong>t Law, <strong>de</strong> H<strong>en</strong>ri Maine, ambos publicados <strong>en</strong> 1861,<br />
<strong>de</strong>muestran c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te que no fueron <strong>la</strong>s teorías <strong>de</strong> Darwin <strong>la</strong>s que<br />
<strong>de</strong>s<strong>en</strong>ca<strong>de</strong>naron <strong>la</strong> oleada <strong>de</strong> publicaciones evolucionistas que com<strong>en</strong>zó a<br />
producirse inmediatam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> <strong>la</strong> aparición <strong>de</strong> Origin of Species. Estos<br />
tratados, que se ocupan <strong>de</strong> <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia, <strong>la</strong> organización política y <strong>la</strong><br />
ley, aducían pruebas para <strong>de</strong>mostrar que <strong>la</strong> familia europea mo<strong>de</strong>rna era el<br />
resultado <strong>de</strong> <strong>la</strong>s modificaciones evolutivas sufridas por formas antiguas <strong>de</strong><br />
par<strong>en</strong>tesco.<br />
69<br />
PREGUNTAS<br />
GENERADORAS<br />
Unidad II<br />
¿En qué consist<strong>en</strong><br />
<strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
principales corri<strong>en</strong>tes<br />
teóricas <strong>de</strong> <strong>la</strong> antropología<br />
social?<br />
¿Existe algún paralelismo<br />
<strong>en</strong>tre <strong>la</strong> historia <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
antropología social <strong>en</strong><br />
g<strong>en</strong>eral y <strong>la</strong> antropología<br />
mexicana?<br />
Fu<strong>en</strong>te: Tina Modotti.<br />
www.proyectoetnogtrafico.blogspot.com<br />
En Ing<strong>la</strong>terra, <strong>la</strong> antropología se<br />
<strong>de</strong>nomina antropología social, <strong>en</strong><br />
Estados Unidos antropología<br />
cultural y <strong>en</strong> Francia etnología. Estos<br />
n o m b r e s d e s i g n a n f o r m a s<br />
particu<strong>la</strong>res <strong>de</strong> <strong>en</strong>focar el campo <strong>de</strong><br />
estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> disciplina.
Antropología Social<br />
Como ejemplo <strong>de</strong>l p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to<br />
evolucionista, te ofrecemos el<br />
esquema <strong>de</strong> Morgan para <strong>la</strong> historia<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> humanidad:<br />
Salvajismo inferior<br />
Salvajismo medio<br />
Salvajismo superior<br />
Barbarie inferior<br />
Barbarie media<br />
Barbarie superior<br />
Civilización<br />
Boas (geógrafo, físico y antropólogo),<br />
impulsa el re<strong>la</strong>tivismo cultural al<br />
mostrar que cada cultura respon<strong>de</strong> a<br />
factores específicos y adquiere<br />
costumbres y valores únicos.<br />
Fu<strong>en</strong>te:<br />
http://img.wikinut.com/img/1akn5gn606j.whz0/<br />
jpeg/0/Franz-Boas.jpeg<br />
Los difusionistas, postu<strong>la</strong>ban<br />
que el hombre era poco inv<strong>en</strong>tivo, y<br />
establecieron <strong>la</strong> dicotomía <strong>en</strong>tre<br />
“préstamo” e “inv<strong>en</strong>ción” y negaron<br />
que inv<strong>en</strong>ciones simi<strong>la</strong>res pudieran<br />
explicar similitu<strong>de</strong>s socioculturales a<br />
esca<strong>la</strong> mundial.<br />
E n l o s E s t a d o s U n i d o s , e l<br />
p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to difusionista culminó <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong>l concepto <strong>de</strong> áreas<br />
culturales, unida<strong>de</strong>s geográficas<br />
re<strong>la</strong>tivam<strong>en</strong>te pequeñas basadas <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> distribución contigua <strong>de</strong> elem<strong>en</strong>tos<br />
culturales.<br />
En Europa, <strong>la</strong> misma t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia dio<br />
orig<strong>en</strong> a <strong>la</strong> noción <strong>de</strong> círculos<br />
culturales, que han perdido su inicial<br />
unidad geográfica y se pres<strong>en</strong>tan<br />
dispersos por todo el mundo.<br />
Las Researches into the early history [obra paradigmática <strong>de</strong> esta<br />
corri<strong>en</strong>te, escrita por Edward Tylor, 1865], se ocupan <strong>de</strong> <strong>la</strong> cuestión <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
dirección g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> evolución y <strong>de</strong>l orig<strong>en</strong> <strong>de</strong>l l<strong>en</strong>guaje, <strong>la</strong> escritura, los<br />
nombres, los instrum<strong>en</strong>tos, el matrimonio, el fuego y los mitos. Tylor usó los<br />
numerosos escritos <strong>de</strong> los viajeros, misioneros y ci<strong>en</strong>tíficos <strong>de</strong>cimonónicos. Sin<br />
embargo, el brusco <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s teorías antropológicas <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> 1860 no<br />
pue<strong>de</strong> compr<strong>en</strong><strong>de</strong>rse sólo por <strong>la</strong> acumu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>tos etnográficos. La<br />
primera mitad <strong>de</strong>l siglo XIX fue un período <strong>de</strong> gran<strong>de</strong>s <strong>de</strong>scubrimi<strong>en</strong>tos<br />
arqueológicos. En lo es<strong>en</strong>cial, esos <strong>de</strong>scubrimi<strong>en</strong>tos confirmaron <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />
aquellos sucesivos estadios <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia.<br />
Todos los teóricos <strong>de</strong> <strong>la</strong> segunda mitad <strong>de</strong>l siglo XIX se propusieron ll<strong>en</strong>ar<br />
<strong>la</strong>s <strong>la</strong>gunas exist<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> los conocimi<strong>en</strong>tos disponibles <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia universal<br />
recurri<strong>en</strong>do ampliam<strong>en</strong>te al método comparativo. La base <strong>de</strong> este método era <strong>la</strong><br />
cre<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> que los difer<strong>en</strong>tes sistemas socioculturales que podían observarse <strong>en</strong><br />
el pres<strong>en</strong>te t<strong>en</strong>ían un cierto grado <strong>de</strong> semejanza con <strong>la</strong>s culturas <strong>de</strong>saparecidas.<br />
Otro aspecto <strong>de</strong>l método comparativo es el concepto <strong>de</strong> los survivals. La es<strong>en</strong>cia<br />
<strong>de</strong> este concepto es que f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os que tuvieron su orig<strong>en</strong> <strong>en</strong> un conjunto <strong>de</strong><br />
condiciones causales <strong>en</strong> una época anterior se perpetúan <strong>en</strong> un período <strong>en</strong> el que<br />
ya han <strong>de</strong>jado <strong>de</strong> darse <strong>la</strong>s condiciones originales.<br />
Materialismo dialéctico<br />
Marx formuló un principio que mostraba cómo se podía construir una ci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
historia humana. Mas ese principio no lo vislumbró hasta <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> un <strong>la</strong>rgo viaje<br />
a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> filosofía hegeliana y <strong>en</strong> medio <strong>de</strong> una carrera política consagrada a<br />
<strong>la</strong> predicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> inmin<strong>en</strong>te revolución proletaria.<br />
Como todos los <strong>de</strong>más evolucionistas culturales <strong>de</strong>cimonónicos, Marx y<br />
Engels construyeron su propio esquema <strong>de</strong> estadios históricos. Por medio <strong>de</strong> ese<br />
esquema podía medirse el grado <strong>de</strong> progreso hacia <strong>la</strong> perfección comunista. El<br />
rasgo distintivo <strong>de</strong> su periodización era que estaba basada <strong>en</strong> <strong>la</strong>s formas <strong>de</strong><br />
propiedad asociadas a los diversos modos <strong>de</strong> producción.<br />
Aunque inci<strong>de</strong>ntalm<strong>en</strong>te Marx y Engels <strong>de</strong>scuidaran los datos etnográficos,<br />
su formu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> los principios <strong>de</strong> <strong>la</strong> evolución cultural quiso ser una contribución al<br />
análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s similitu<strong>de</strong>s y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias culturales válida para todos los tipos<br />
culturales. En el “Prefacio” a <strong>la</strong> Crítica <strong>de</strong> Economía Política (1859), Marx resume su<br />
estrategia para llegar a una explicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> evolución cultural:<br />
En el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción social, los hombres <strong>en</strong>tran <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ciones<br />
<strong>de</strong>finidas que son indisp<strong>en</strong>sables e in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> su voluntad; esas<br />
re<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> producción correspon<strong>de</strong>n a un estadio <strong>de</strong>finido <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> sus fuerzas materiales <strong>de</strong> producción. La suma total <strong>de</strong> esas<br />
re<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> producción constituye <strong>la</strong> estructura económica <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
sociedad, <strong>la</strong> base real sobre <strong>la</strong> que se elevan <strong>la</strong>s superestructuras legal y<br />
política y a <strong>la</strong> que correspon<strong>de</strong>n formas <strong>de</strong>finidas <strong>de</strong> conci<strong>en</strong>cia social. El<br />
modo <strong>de</strong> producción <strong>en</strong> <strong>la</strong> vida material <strong>de</strong>termina el carácter g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong><br />
los procesos sociales, políticos y espirituales.<br />
Particu<strong>la</strong>rismo Histórico<br />
Durante <strong>la</strong> primera mitad <strong>de</strong>l siglo XX <strong>la</strong> antropología <strong>en</strong> los Estados Unidos se<br />
caracterizó por <strong>la</strong> evitación programática <strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s síntesis teoréticas. La<br />
estrategia básica <strong>de</strong> investigación <strong>de</strong> aquel periodo fue <strong>la</strong> formu<strong>la</strong>da por Franz<br />
Boas, una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s figuras más influy<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>la</strong> historia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ci<strong>en</strong>cias sociales. A<br />
Boas le guiaba un s<strong>en</strong>tido distintivo <strong>de</strong> pureza inductiva que supo transmitir a toda<br />
una g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> prosélitos. Al insistir <strong>en</strong> <strong>la</strong> variedad <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia, es obvio que<br />
el autor tomó posición contra los esquemas evolucionistas que incluían<br />
70
a toda <strong>la</strong> humanidad <strong>en</strong> una única forma <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo. Mas <strong>en</strong> el contexto <strong>de</strong> su<br />
tiempo, el <strong>de</strong>sprecio por <strong>la</strong> moda <strong>de</strong> los paralelismos universales <strong>de</strong> base<br />
puram<strong>en</strong>te lógica estaba más que justificado. La estrategia <strong>de</strong>l particu<strong>la</strong>rismo<br />
histórico requería casi una total susp<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> <strong>la</strong> dialéctica normal <strong>en</strong>tre hechos y<br />
teoría. Los procesos causales, <strong>la</strong>s t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias, los paralelos, quedaron <strong>en</strong>terrados<br />
por una ava<strong>la</strong>ncha <strong>de</strong> casos negativos.<br />
Es verdad también que el int<strong>en</strong>to <strong>de</strong> mejorar <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación<br />
etnográfica sometiéndo<strong>la</strong> a criterios <strong>de</strong> verificación más rigurosos tuvo sólo un<br />
éxito mo<strong>de</strong>rado. El aspecto estratégicam<strong>en</strong>te más <strong>de</strong>cisivo <strong>de</strong>l paso <strong>de</strong> Boas <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
física a <strong>la</strong> etnografía, y <strong>de</strong> su adopción <strong>de</strong>l método histórico como opuesto al<br />
método <strong>de</strong> <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia, fue que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> aquel mom<strong>en</strong>to <strong>la</strong> prueba <strong>de</strong>finitiva <strong>de</strong> que<br />
una etnografía era bu<strong>en</strong>a se buscó <strong>en</strong> que si reflejaba o no con fi<strong>de</strong>lidad el mundo<br />
<strong>de</strong> los nativos tal y como lo veían los nativos.<br />
Cultura y personalidad<br />
Muy g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te se acepta que <strong>la</strong> <strong>de</strong>scripción etnográfica ti<strong>en</strong>e que incluir como<br />
mínimo el estudio y <strong>la</strong> formu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> los «objetivos» y <strong>la</strong>s «motivaciones»<br />
psicológicam<strong>en</strong>te significativas para <strong>la</strong>s g<strong>en</strong>tes estudiadas. Eso es lo que<br />
manifiestam<strong>en</strong>te hac<strong>en</strong> todos los miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> cultura y<br />
personalidad. Hemos visto ya <strong>la</strong> importancia que el punto <strong>de</strong> vista m<strong>en</strong>talista o<br />
emic tuvo <strong>en</strong> <strong>la</strong> ori<strong>en</strong>tación que Boas impuso <strong>en</strong> su madurez a <strong>la</strong>s perspectivas<br />
teóricas <strong>de</strong> <strong>la</strong> antropología cultural. Des<strong>de</strong> distintos puntos <strong>de</strong> partida, muchos<br />
otros autores convergieron con él <strong>en</strong> una simi<strong>la</strong>r e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> premisas<br />
m<strong>en</strong>talistas. Ralph Linton, una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s figuras c<strong>la</strong>ve <strong>de</strong>l movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> cultura y<br />
personalidad <strong>en</strong> su fase neofreudiana, <strong>de</strong>finió los rasgos culturales <strong>en</strong> un idioma<br />
m<strong>en</strong>talista.<br />
Una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s características <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rna escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> cultura y personalidad<br />
es simplem<strong>en</strong>te <strong>la</strong> int<strong>en</strong>sificación y <strong>la</strong> expansión <strong>de</strong> uso <strong>de</strong> términos y <strong>de</strong> conceptos<br />
psicológicos. Esta transición va asociada sobre todo a <strong>la</strong> obra <strong>de</strong> Ruth B<strong>en</strong>edict,<br />
que por influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Edward Sapir y <strong>en</strong> interacción con Margaret Mead, propuso<br />
que <strong>la</strong> <strong>de</strong>scripción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s culturas se integrara <strong>en</strong> torno a uno o a dos rasgos<br />
psicológicos principales.<br />
Funcionalismo y estructural funcionalismo<br />
Esta escue<strong>la</strong> británica (1920-1950) organizó <strong>estudios</strong> <strong>de</strong> campo int<strong>en</strong>sivos <strong>en</strong> un<br />
pequeño número <strong>de</strong> socieda<strong>de</strong>s aboríg<strong>en</strong>es, <strong>estudios</strong> c<strong>en</strong>trados, al igual que el<br />
análisis <strong>de</strong> los datos <strong>en</strong> ellos obt<strong>en</strong>idos, <strong>en</strong> torno al tema <strong>de</strong> <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones<br />
funcionales sincrónicas. Era <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l esquema conceptual funcionalista<br />
sincrónico don<strong>de</strong> los «antropólogos sociales» británicos esperaban po<strong>de</strong>r salvar<br />
<strong>la</strong> her<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l ci<strong>en</strong>tificismo <strong>de</strong>cimonónico, liberándose al mismo tiempo <strong>de</strong> los<br />
errores acumu<strong>la</strong>dos <strong>en</strong> <strong>la</strong> búsqueda <strong>de</strong> <strong>la</strong>s regu<strong>la</strong>rida<strong>de</strong>s evolucionistas<br />
diacrónicas. Alfred Reginald Radcliffe-Brown, principal teórico <strong>de</strong> este<br />
movimi<strong>en</strong>to, es absolutam<strong>en</strong>te explícito <strong>en</strong> lo que se refiere a <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong><br />
Durkheim. Por un <strong>la</strong>do recoge <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> «función» <strong>de</strong> Durkheim, <strong>de</strong> <strong>la</strong> que<br />
dice que es «<strong>la</strong> primera formu<strong>la</strong>ción sistemática <strong>de</strong>l concepto que se aplica al<br />
estudio estrictam<strong>en</strong>te ci<strong>en</strong>tífico <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad». Por otro, rechaza explícitam<strong>en</strong>te<br />
<strong>la</strong>s <strong>de</strong>finiciones <strong>de</strong> función que no se re<strong>la</strong>cion<strong>en</strong> con <strong>la</strong> «estructura social»,<br />
concepto éste que a su vez pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>mostrarse que se inspira <strong>en</strong> <strong>la</strong> insist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />
Durkheim <strong>en</strong> <strong>la</strong> solidaridad social. La combinación <strong>de</strong> «función» con «estructura<br />
social» ha dado orig<strong>en</strong> a <strong>la</strong> <strong>de</strong>nominación, fea pero <strong>de</strong>scriptiva, <strong>de</strong> «funcionalismo<br />
estructural». Radcliffe-Brown puso el mayor interés <strong>en</strong> distinguir <strong>la</strong>s funciones<br />
estructurales <strong>de</strong> aquel<strong>la</strong>s otras funciones que Bronis<strong>la</strong>w Malinowski, y otros con<br />
él, asociaban a <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s biopsicológicas <strong>de</strong> los individuos.<br />
71<br />
Unidad II<br />
Fu<strong>en</strong>te:<br />
http://www.van<strong>de</strong>rbilt.edu/AnS/Anthro/Anth206/<br />
malinowski.htm<br />
Los <strong>de</strong>bates <strong>en</strong>tre Radcliffe -Brown y<br />
Malinowski no se limitan a que el<br />
primero sea consi<strong>de</strong>rado como<br />
estructural- funcionalista y el<br />
segundo solo funcionalista; sino que<br />
hubo acalorados <strong>de</strong>bates sobre<br />
sexo, vida familiar y psicología<br />
i n d i v i d u a l , e l e m e n t o s q u e<br />
privilegiaba el análisis <strong>de</strong> Malinowski.
Antropología Social<br />
La antropología simbólica, <strong>de</strong>fine <strong>la</strong><br />
cultura como un sistema <strong>de</strong><br />
significados que dan s<strong>en</strong>tido a <strong>la</strong> vida<br />
y <strong>la</strong>s acciones <strong>de</strong> qui<strong>en</strong>es participan<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> misma. Por ello, atribuye gran<br />
importancia al estudio <strong>de</strong> rituales,<br />
ceremonias (fiestas, peleas <strong>de</strong><br />
gallos, ritos <strong>de</strong> pasaje, etc.), ya que<br />
estas activida<strong>de</strong>s expresan <strong>la</strong>s<br />
particu<strong>la</strong>rida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> una cultura.<br />
Los N<strong>de</strong>mbu,<br />
estudiados por Victor Turner.<br />
Fu<strong>en</strong>te:<br />
http://www.<strong>la</strong>marabunta.org/4images/data/media/70/n<strong>de</strong>mbu.jpg<br />
Para Max Weber, <strong>la</strong>s Ci<strong>en</strong>cias<br />
Sociales tratan <strong>de</strong> establecer<br />
re<strong>la</strong>ciones causales por medio <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> los motivos que<br />
incitan a actuar a los seres humanos.<br />
Actividad 1<br />
I<strong>de</strong>ntifica los conceptos c<strong>la</strong>ve <strong>de</strong> cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s teorías antropológicas que se<br />
esbozan <strong>en</strong> <strong>la</strong> lectura 1. Posteriorm<strong>en</strong>te, <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong> un esquema <strong>en</strong> el que<br />
expliques con tus propias pa<strong>la</strong>bras qué métodos privilegia cada teoría.<br />
Actividad 2<br />
A partir <strong>de</strong>l ejercicio anterior, y sin necesidad <strong>de</strong> recurrir al cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> <strong>la</strong> lectura<br />
anterior, asocia <strong>la</strong>s teorías m<strong>en</strong>cionadas con los sigui<strong>en</strong>tes expositores: Morgan,<br />
Malinowski, Boas, Engels, Ruth B<strong>en</strong>edict, Durkheim, Tylor, Marx, Radcliffe Brown.<br />
Después, coteja tus respuestas con <strong>la</strong> lectura.<br />
Lectura 2. La teoría antropológica <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los años ses<strong>en</strong>ta<br />
Sherry B. Ortner. Texto adaptado por Lisset Anahí Jiménez Estudillo.<br />
Los ses<strong>en</strong>ta: símbolo, naturaleza, estructura<br />
En antropología, al final <strong>de</strong> los años cincu<strong>en</strong>ta, el equipo teórico consistía<br />
básicam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> tres gran<strong>de</strong>s paradigmas: el estructural-funcionalismo británico<br />
(<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong> Bronis<strong>la</strong>w Malinowski y Alfred Reginald Radcliffe-Brown); <strong>la</strong><br />
antropología cultural y psicocultural norteamericana (<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong> Franz<br />
Boas, Margaret Mead, Ruth B<strong>en</strong>edict); y <strong>la</strong> antropología evolucionista<br />
norteamericana (nucleada alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> Leslie White y Julian Steward).<br />
Posteriorm<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> los ses<strong>en</strong>ta <strong>de</strong>l siglo XX, diversos antropólogos<br />
empezaron a fortalecer y cuestionar con i<strong>de</strong>as pujantes los paradigmas <strong>de</strong> sus<br />
m<strong>en</strong>tores y antecesores, así como también se <strong>en</strong>frascaron <strong>en</strong> una feroz crítica<br />
<strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s diversas corri<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to antropológico. Fue esta<br />
combinación <strong>de</strong> nuevas i<strong>de</strong>as y agresividad intelectual <strong>la</strong> que impulsó los tres<br />
movimi<strong>en</strong>tos con los que empieza nuestro recu<strong>en</strong>to teórico: <strong>la</strong> antropología<br />
simbólica, <strong>la</strong> ecología cultural y el estructuralismo.<br />
La antropología simbólica es una <strong>de</strong>nominación que no fue usada por<br />
ninguno <strong>de</strong> sus propon<strong>en</strong>tes durante el periodo formativo (1963-1966). Dos <strong>de</strong> sus<br />
principales variantes parec<strong>en</strong> haber sido inv<strong>en</strong>tadas in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, una<br />
por Clifford Geertz y <strong>la</strong> otra Victor Turner. Las difer<strong>en</strong>cias importantes <strong>en</strong>tre los<br />
geertzianos y turnerianos probablem<strong>en</strong>te no son totalm<strong>en</strong>te apreciadas por<br />
qui<strong>en</strong>es se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran fuera <strong>de</strong>l esc<strong>en</strong>ario <strong>de</strong> <strong>la</strong> antropología simbólica, mi<strong>en</strong>tras<br />
que Geertz fue influido primeram<strong>en</strong>te por Max Weber (vía Talcott Parsons); Turner<br />
tuvo influ<strong>en</strong>cia primaria <strong>de</strong> Emile Durkheim. En este s<strong>en</strong>tido, Geertz repres<strong>en</strong>ta<br />
c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te una transformación <strong>de</strong> <strong>la</strong> antropología nortemericana, que trabajaba<br />
sobre todo con los f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os <strong>de</strong> <strong>la</strong> “cultura”, mi<strong>en</strong>tras que Turner repres<strong>en</strong>ta una<br />
transformación a <strong>la</strong> antropología británica previa, que trabaja principalm<strong>en</strong>te con<br />
los f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os <strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura social. Para Geertz, <strong>la</strong> cultura no es algo que se<br />
localice <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong> m<strong>en</strong>te <strong>de</strong> los hombres, sino que toma cuerpo <strong>en</strong> símbolos<br />
públicos, mediante los cuales los miembros <strong>de</strong> una sociedad comunican su visión<br />
<strong>de</strong>l mundo. Por el contrario, para Turner, los símbolos son una especie <strong>de</strong><br />
operadores lógicos <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l proceso social, elem<strong>en</strong>tos que, cuando se colocan<br />
juntos <strong>en</strong> ciertas formas y <strong>en</strong> ciertos contextos (<strong>en</strong> especial, rituales) produc<strong>en</strong><br />
transformaciones es<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te sociales.<br />
Otro <strong>de</strong> los <strong>en</strong>foques que surgieron <strong>en</strong> los años ses<strong>en</strong>ta fue <strong>la</strong> ecología<br />
cultural. Esta perspectiva repres<strong>en</strong>ta una nueva síntesis, y un posterior <strong>de</strong>sarrollo,<br />
<strong>de</strong>l evolucionismo materialista <strong>de</strong> Leslie White, Julian Steward y V. Gordon Chil<strong>de</strong>.<br />
El concepto c<strong>la</strong>ve <strong>en</strong> <strong>la</strong> ecología cultural fue el <strong>de</strong> “adaptación” <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do por<br />
Marshall Sahlins, qui<strong>en</strong> lo utilizó para explicar el <strong>de</strong>sarrollo, mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to y<br />
transformación <strong>de</strong> formas sociales. Posteriorm<strong>en</strong>te, otra variante <strong>de</strong> <strong>la</strong> ecología<br />
cultural fue e<strong>la</strong>borada por Marvin Harris y Roy Rappaport. Este <strong>en</strong>foque antropo-<br />
72
lógico, <strong>de</strong>nominado también materialismo cultural, se inspiró con fuerza <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
teoría <strong>de</strong> sistemas y estableció que no sólo se <strong>de</strong>bía analizar cómo el medio<br />
ambi<strong>en</strong>te estimu<strong>la</strong> (o previ<strong>en</strong>e) el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> formas sociales y culturales, sino<br />
que también se t<strong>en</strong>ía que at<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong> manera <strong>en</strong> que <strong>la</strong>s formas sociales y culturales<br />
funcionan para conservar una re<strong>la</strong>ción que existe con el medio ambi<strong>en</strong>te.<br />
Lévi-Strauss <strong>en</strong>cabezó el único paradigma g<strong>en</strong>uinam<strong>en</strong>te nuevo<br />
<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do <strong>en</strong> los años ses<strong>en</strong>ta: el estructuralismo. Este autor, inspirado <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
lingüística y <strong>la</strong> teoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunicación, y reconociéndose influido por Karl Marx y<br />
Sigmund Freud, procuró establecer <strong>la</strong> gramática universal <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura, al analizar<br />
<strong>la</strong> forma <strong>en</strong> que <strong>la</strong>s unida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l discurso cultural son creadas (por el principio <strong>de</strong><br />
oposiciones binarias), y <strong>la</strong>s reg<strong>la</strong>s <strong>de</strong> acuerdo con <strong>la</strong>s cuales <strong>la</strong>s unida<strong>de</strong>s (parejas<br />
<strong>de</strong> términos opuestos) son or<strong>de</strong>nadas y combinadas para g<strong>en</strong>erar <strong>la</strong>s<br />
producciones culturales reales (mitos, reg<strong>la</strong>s matrimoniales, or<strong>de</strong>naciones <strong>de</strong>l c<strong>la</strong>n<br />
totémico, etc).<br />
En <strong>la</strong> práctica, el análisis estructural consiste <strong>en</strong> <strong>de</strong>scubrir los conjuntos<br />
básicos <strong>de</strong> oposiciones que fundam<strong>en</strong>tan algún f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o cultural complejo –por<br />
ejemplo: un mito, un ritual o un sistema matrimonial– y <strong>en</strong> mostrar los caminos <strong>en</strong><br />
los que el f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o <strong>en</strong> cuestión es una expresión <strong>de</strong> aquellos contrastes, así<br />
como una ree<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> los mismos, produci<strong>en</strong>do <strong>de</strong> ese modo una<br />
manifestación culturalm<strong>en</strong>te significativa.<br />
Los set<strong>en</strong>ta: <strong>la</strong> crítica marxista y <strong>la</strong>s corri<strong>en</strong>tes críticas <strong>en</strong> <strong>la</strong> antropología<br />
La antropología <strong>de</strong> los set<strong>en</strong>ta estuvo más ligada a los sucesos <strong>de</strong>l mundo real que<br />
<strong>la</strong> <strong>de</strong>l periodo anterior, pues <strong>de</strong>s<strong>de</strong> finales <strong>de</strong> los años ses<strong>en</strong>ta, tanto <strong>en</strong> los<br />
Estados Unidos como <strong>en</strong> Francia (y <strong>en</strong> m<strong>en</strong>or medida <strong>en</strong> Ing<strong>la</strong>terra) surgieron<br />
movimi<strong>en</strong>tos sociales radicales <strong>de</strong> gran <strong>en</strong>vergadura. Primero se expresó <strong>la</strong><br />
contracultura, luego el movimi<strong>en</strong>to antibélico, y luego, sólo un poco <strong>de</strong>spués, el<br />
movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres. Así, cualquier cosa que formara parte <strong>de</strong>l or<strong>de</strong>n<br />
exist<strong>en</strong>te fue cuestionada y criticada por dichos movimi<strong>en</strong>tos. En lo que respecta a<br />
<strong>la</strong> antropología, <strong>la</strong>s primeras críticas tomaron <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> <strong>de</strong>nuncia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ligas<br />
históricas <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> práctica antropológica, por un <strong>la</strong>do, y el colonialismo y el<br />
imperialismo, por el otro. Sin embargo, esto simplem<strong>en</strong>te era <strong>la</strong> superficie <strong>de</strong>l<br />
asunto, puesto que el punto <strong>de</strong> interés se tras<strong>la</strong>dó rápidam<strong>en</strong>te hacia <strong>la</strong><br />
profundidad <strong>de</strong> nuestras construcciones teóricas, especialm<strong>en</strong>te al grado <strong>en</strong> que<br />
el<strong>la</strong>s daban cuerpo y traían a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte los supuestos <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura burguesa<br />
occi<strong>de</strong>ntal.<br />
El andamiaje conceptual que animó <strong>la</strong> crítica a los paradigmas<br />
antropológicos y <strong>la</strong>s alternativas teóricas que ofrecían reemp<strong>la</strong>zar los viejos<br />
mo<strong>de</strong>los, estuvieron basados <strong>en</strong> los p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> Karl Marx. Así, <strong>en</strong> los<br />
set<strong>en</strong>ta se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ron dos escue<strong>la</strong>s marxistas <strong>de</strong> teoría antropológica: el<br />
marxismo estructural, <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do principalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> Francia e Ing<strong>la</strong>terra; y <strong>la</strong><br />
economía política, que emergió primero <strong>en</strong> los Estados Unidos.<br />
El marxismo estructural fue <strong>la</strong> única <strong>de</strong> <strong>la</strong>s escue<strong>la</strong>s <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>da<br />
totalm<strong>en</strong>te <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l campo <strong>de</strong> <strong>la</strong> antropología, y probablem<strong>en</strong>te por esa razón<br />
tuvo un impacto temprano. En esta perspectiva teórica, Marx fue usado para atacar,<br />
o rep<strong>en</strong>sar, los diversos esquemas teóricos que se habían <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do <strong>en</strong> el<br />
campo <strong>de</strong> <strong>la</strong> antropología social. En este s<strong>en</strong>tido, el marxismo estructural constituyó<br />
una revolución intelectual total pues ubicó <strong>la</strong>s fuerzas <strong>de</strong>terminantes no <strong>en</strong> el<br />
ámbito natural y/o <strong>en</strong> <strong>la</strong> tecnología, sino <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> ciertas estructuras <strong>de</strong> re<strong>la</strong>ciones<br />
sociales. Las consi<strong>de</strong>raciones ecológicas no fueron excluidas sino que fueron<br />
incluidas por, y subordinadas al análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización social, <strong>en</strong> especial <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
re<strong>la</strong>ciones políticas y <strong>de</strong>l modo <strong>de</strong> producción. Una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s virtu<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l marxismo<br />
estructural era que t<strong>en</strong>ía <strong>en</strong> su esquema un lugar para cada cosa. Al rehusar ver<br />
73<br />
Unidad II<br />
La sociología <strong>de</strong> Durkheim influye <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
antropología, porque estudia el<br />
totemismo con <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> que, para<br />
explicar a una sociedad, es<br />
indisp<strong>en</strong>sable analizar sus instituciones<br />
y conocer <strong>la</strong>s funciones que cada una<br />
<strong>de</strong> el<strong>la</strong>s cumple.<br />
La antropología estructural<br />
consi<strong>de</strong>ra a <strong>la</strong> cultura como un<br />
sistema <strong>de</strong> c<strong>la</strong>sificación que permite<br />
a <strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s <strong>la</strong> ejecución <strong>de</strong><br />
ciertas prácticas socioculturales. Por<br />
ejemplo: el sistema <strong>de</strong> par<strong>en</strong>tesco y<br />
matrimonio permit<strong>en</strong> <strong>la</strong> circu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong><br />
mujeres <strong>en</strong>tre los grupos <strong>de</strong> una<br />
sociedad; <strong>la</strong>s reg<strong>la</strong>s económicas<br />
sosti<strong>en</strong><strong>en</strong> el intercambio <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es y<br />
servicios; <strong>en</strong> tanto, <strong>la</strong>s normas<br />
lingüísticas permit<strong>en</strong> <strong>la</strong> comunicación<br />
<strong>de</strong> m<strong>en</strong>sajes.<br />
Los marxistas estructurales dieron a<br />
los f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os culturales (cre<strong>en</strong>cias,<br />
valores, c<strong>la</strong>sificaciones, etc.) una<br />
función c<strong>en</strong>tral <strong>en</strong> sus mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong><br />
análisis. En este <strong>en</strong>foque, <strong>la</strong> cultura<br />
es analizada como i<strong>de</strong>ología y<br />
consi<strong>de</strong>rada <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista<br />
<strong>de</strong> su papel <strong>en</strong> <strong>la</strong> reproducción social<br />
(al legitimar el or<strong>de</strong>n exist<strong>en</strong>te).<br />
Fu<strong>en</strong>te:<br />
http://www.historygui<strong>de</strong>.org/images/marx-bio.jpg
Antropología Social<br />
La economía política parte <strong>de</strong>l<br />
supuesto que virtualm<strong>en</strong>te cualquier<br />
sociedad estudiada por <strong>la</strong> antropología<br />
social ya ha sido p<strong>en</strong>etrada por el<br />
sistema capitalista mundial, y por ello<br />
mucho <strong>de</strong> lo que vemos <strong>en</strong> nuestro<br />
trabajo <strong>de</strong> campo y <strong>de</strong>scribimos <strong>en</strong><br />
nuestras etnografías <strong>de</strong>be ser<br />
<strong>en</strong>t<strong>en</strong>dido como algo que ha sido<br />
formado como respuesta a ese<br />
sistema.<br />
En <strong>la</strong> década <strong>de</strong> los och<strong>en</strong>ta, <strong>la</strong><br />
antropología social se vio influ<strong>en</strong>ciada<br />
por <strong>la</strong>s teorías, que <strong>en</strong>focaron su<br />
análisis <strong>en</strong> <strong>la</strong>s prácticas y<br />
experi<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> los integrantes <strong>de</strong><br />
un grupo social (Por ejemplo: <strong>la</strong> teoría<br />
<strong>de</strong> los campos sociales <strong>de</strong> Pierre<br />
Bourdieu). Asimismo, se com<strong>en</strong>zará a<br />
gestar una crítica a <strong>la</strong>s gran<strong>de</strong>s<br />
teorías mediante el posmo<strong>de</strong>rnismo<br />
corri<strong>en</strong>te que <strong>de</strong>sestima <strong>la</strong> pre-<br />
t<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> buscar una verdad total y,<br />
<strong>en</strong> consecu<strong>en</strong>cia, abandona el ámbito<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia para introducir- se <strong>en</strong> los<br />
espacios <strong>de</strong> <strong>la</strong> viv<strong>en</strong>cia.<br />
Influ<strong>en</strong>ciado por el culturalismo al ser<br />
alumno <strong>de</strong> Franz Boas, Manuel<br />
Gamio <strong>de</strong>sarrolló los aspectos<br />
teóricos <strong>de</strong>l indig<strong>en</strong>ismo integrativo y<br />
<strong>la</strong>s bases <strong>de</strong> un programa <strong>de</strong> acción<br />
para <strong>la</strong> política indig<strong>en</strong>ista <strong>de</strong>l Estado<br />
mexicano, que buscó <strong>la</strong> integración<br />
<strong>de</strong> los indíg<strong>en</strong>as a <strong>la</strong> cultura nacional<br />
(Comas, 1975).<br />
http://voragine.bravehost.com/img208.jpg<br />
por separado <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones materiales y <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ología, sus principales expon<strong>en</strong>tes,<br />
como Go<strong>de</strong>lier, Terray, Friedman y Bloch, establecieron mo<strong>de</strong>los <strong>en</strong> el que<br />
existían dos niveles (el materialista y el i<strong>de</strong>alista) re<strong>la</strong>cionados uno con otro a<br />
través <strong>de</strong> una serie <strong>de</strong> procesos político-económicos.<br />
El otro <strong>en</strong>foque <strong>de</strong> índole marxista que impactó a <strong>la</strong> antropología social fue<br />
<strong>la</strong> economía política. Esta corri<strong>en</strong>te tomó su inspiración primaria <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociología<br />
política, especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong>s teorías <strong>de</strong> los sistemas mundiales, e<strong>la</strong>boradas por<br />
Wallerstein, y <strong>en</strong> <strong>la</strong> teoría <strong>de</strong>l sub<strong>de</strong>sarrollo, postu<strong>la</strong>da por A.Gu<strong>de</strong>r Frank. En<br />
contraste con el marxismo estructural, que se <strong>en</strong>focó <strong>en</strong> investigaciones<br />
antropológicas <strong>de</strong> socieda<strong>de</strong>s y culturas re<strong>la</strong>tivam<strong>en</strong>te discretas, los economistas<br />
políticos tras<strong>la</strong>daron su <strong>en</strong>foque hacia los sistemas económico-políticos<br />
regionales <strong>de</strong> gran esca<strong>la</strong>. Así, sin <strong>de</strong>jar <strong>de</strong> <strong>la</strong>do el trabajo <strong>de</strong> campo tradicional <strong>en</strong><br />
comunida<strong>de</strong>s específicas o micro-regiones, sus investigaciones se han <strong>en</strong>foca-<br />
do al análisis <strong>de</strong> los efectos <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>en</strong>etración capitalista <strong>en</strong> <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s<br />
estudiadas. A<strong>de</strong>más, a los economistas políticos <strong>de</strong>bemos el énfasis dado a <strong>la</strong><br />
importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia <strong>en</strong> los <strong>estudios</strong> antropológicos. Si bi<strong>en</strong>, no fueron ellos<br />
los primeros <strong>en</strong> hacerlo, ciertam<strong>en</strong>te los miembros <strong>de</strong> esta escue<strong>la</strong> son qui<strong>en</strong>es<br />
parec<strong>en</strong> más comprometidos hacia una antropología completam<strong>en</strong>te histórica.<br />
Actividad 3<br />
Regresa al texto e i<strong>de</strong>ntifica <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes teorías antropológicas y, <strong>en</strong> tu cua<strong>de</strong>rno<br />
e<strong>la</strong>bora una tab<strong>la</strong> don<strong>de</strong> m<strong>en</strong>ciones, cuáles fueron <strong>la</strong>s aportaciones <strong>de</strong> cada una,<br />
sus principales expon<strong>en</strong>tes y por quiénes fueron influ<strong>en</strong>ciados.<br />
Actividad 4<br />
Cuando t<strong>en</strong>gas tu tab<strong>la</strong> lista, analiza <strong>la</strong> información que p<strong>la</strong>smaste y reflexiona, <strong>de</strong><br />
acuerdo con tu interés por cada una <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s, respondi<strong>en</strong>do a <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes<br />
preguntas: ¿Qué teoría antropológica me resulta interesante? ¿Por qué me l<strong>la</strong>ma<br />
<strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción? ¿De cuál me gustaría obt<strong>en</strong>er más información?<br />
Lectura 3. La antropología social <strong>en</strong> México<br />
Mauricio González González y Emanuel Rodríguez Domínguez.<br />
La antropología social <strong>en</strong> México se funda como una antropología práctica, <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
medida <strong>en</strong> que sus precursores sosti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> conjuntar los <strong>estudios</strong><br />
sobre terr<strong>en</strong>o con propuestas <strong>de</strong> acción gubernam<strong>en</strong>tal. De esta manera, <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />
sus inicios, <strong>en</strong> los albores <strong>de</strong>l siglo XX, <strong>la</strong> antropología social mexicana se re<strong>la</strong>ciona<br />
íntimam<strong>en</strong>te con el proyecto <strong>de</strong> integración nacional posrevolucionario. Sus<br />
primeros expon<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> nuestro país, <strong>en</strong>tre los que <strong>de</strong>stacan Manuel Gamio<br />
(1883-1960), Alfonso Caso (1896-1979) y Moisés Sá<strong>en</strong>z (1888-1941), le<br />
asignaron un carácter sustancialm<strong>en</strong>te práctico, porque <strong>de</strong>s<strong>de</strong> su perspectiva <strong>la</strong><br />
investigación antropológica <strong>de</strong>bía guiar <strong>la</strong>s <strong>de</strong>cisiones <strong>de</strong>l gobierno, sobre todo <strong>en</strong><br />
su trato con <strong>la</strong> diversidad cultural. Se pue<strong>de</strong> consi<strong>de</strong>rar a Manuel Gamio como el<br />
primer antropólogo social con <strong>estudios</strong> formales <strong>en</strong> esta disciplina.<br />
Específicam<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> su obra La pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong>l Valle <strong>de</strong> Teotihuacan (1922), int<strong>en</strong>tó<br />
investigar integralm<strong>en</strong>te una zona <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el periodo prehispánico hasta su<br />
mom<strong>en</strong>to actual, conjugando los conocimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> especialistas <strong>en</strong> diversas<br />
ramas y disciplinas antropológicas (arqueología, lingüística, antropología física y<br />
antropología social). Esta investigación fue un primer int<strong>en</strong>to por <strong>de</strong>mostrar <strong>la</strong><br />
compleja integración <strong>de</strong> antropología y <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> realizar programas <strong>de</strong><br />
aplicación práctica <strong>en</strong> <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s indíg<strong>en</strong>as.<br />
Los años treinta fueron una década <strong>de</strong>cisiva para <strong>la</strong> antropología social <strong>en</strong><br />
México, ya que, durante <strong>la</strong> presi<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> Lázaro Cár<strong>de</strong>nas (1934-1940), <strong>la</strong>s<br />
primeras investigaciones prácticas se institucionalizan con <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
74
Escue<strong>la</strong> <strong>Nacional</strong> <strong>de</strong> Antropología e Historia (1938) y <strong>de</strong>l Instituto <strong>Nacional</strong> <strong>de</strong><br />
Antropología e Historia (1939). Como director g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong>l INAH fue nombrado<br />
Alfonso Caso, qui<strong>en</strong>, al igual que Gamio, consi<strong>de</strong>raba como indisp<strong>en</strong>sable el<br />
estudio <strong>de</strong> nuestro pasado antiguo como medio o instrum<strong>en</strong>to para modificar el<br />
pres<strong>en</strong>te mediante una antropología social aplicada (Aguirre Beltrán, 1992 [1973]).<br />
Esta i<strong>de</strong>a, se reflejó <strong>en</strong> su gestión al fr<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l INAH, pues su creación marcó el inicio<br />
<strong>de</strong>l reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l estudio <strong>de</strong>l pasado arqueológico para g<strong>en</strong>erar el interés <strong>en</strong><br />
los antropólogos mexicanos para buscar conocer a los grupos indios <strong>de</strong>l país y, a<br />
su vez, g<strong>en</strong>erar políticas indig<strong>en</strong>istas. Para esta época <strong>la</strong> antropología europea,<br />
basada <strong>en</strong> <strong>la</strong> perspectiva teórica funcionalista y estructural-funcionalista, c<strong>en</strong>traba<br />
su interés <strong>en</strong> los procesos <strong>de</strong> dominación colonial, pero <strong>en</strong> México este objetivo se<br />
reconfiguró para dar cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> un proceso <strong>de</strong> integración y conformación nacional,<br />
<strong>en</strong> el que uno <strong>de</strong> los problemas por at<strong>en</strong><strong>de</strong>r sería el <strong>de</strong>l indio, <strong>en</strong> otras pa<strong>la</strong>bras,<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> sus inicios y <strong>en</strong> su etapa <strong>de</strong> consolidación, <strong>la</strong> antropología mexicana estuvo<br />
vincu<strong>la</strong>da con el estudio <strong>de</strong>l pasado y pres<strong>en</strong>te <strong>de</strong> los pueblos indíg<strong>en</strong>as, con el fin<br />
<strong>de</strong> g<strong>en</strong>erar políticas públicas que pudieran integrarlos a <strong>la</strong> nación.<br />
En el periodo <strong>de</strong> 1940 hasta <strong>la</strong> mitad <strong>de</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> los ses<strong>en</strong>ta es cuando<br />
se consolidan los principales argum<strong>en</strong>tos teóricos <strong>de</strong> los <strong>estudios</strong> clásicos <strong>en</strong> el<br />
campo <strong>de</strong> <strong>la</strong> antropología social <strong>en</strong> México, que se<strong>guía</strong> vincu<strong>la</strong>da a <strong>la</strong>s<br />
instituciones indig<strong>en</strong>istas.<br />
En ese mom<strong>en</strong>to, dos <strong>de</strong> los investigadores más importantes <strong>en</strong> el campo<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> antropología social fueron Gonzalo Aguirre Beltrán (1908-1996) y Julio <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
Fu<strong>en</strong>te (1905-1970), qui<strong>en</strong>es postu<strong>la</strong>ron un indig<strong>en</strong>ismo <strong>de</strong>sarrollista, que<br />
proponía un camino alternativo a <strong>la</strong> incorporación individual <strong>de</strong> los indíg<strong>en</strong>as a <strong>la</strong><br />
nación a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> teoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> integración regional como versión oficial y<br />
programa <strong>de</strong> acción por parte <strong>de</strong>l Estado mexicano hacia dichos pueblos.<br />
Otros <strong>de</strong> los <strong>en</strong>foques teóricos que tuvo auge <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
antropología social a <strong>la</strong> mitad <strong>de</strong>l siglo XX, fueron los <strong>estudios</strong> <strong>de</strong> comunidad y los<br />
procesos <strong>de</strong> cambio sociocultural; <strong>en</strong>tre éstos <strong>de</strong>stacan los <strong>estudios</strong> <strong>de</strong> Robert<br />
Redfield (1897-1958), qui<strong>en</strong> <strong>en</strong> su estancia <strong>en</strong> Tepoztlán, Morelos y <strong>en</strong> diversas<br />
comunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Yucatán, <strong>de</strong>sarrolló un marco teórico que permitió compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r el<br />
cambio social <strong>de</strong> <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s indíg<strong>en</strong>as (<strong>en</strong>t<strong>en</strong>didas éstas como sociedad<br />
folk), a <strong>la</strong> luz <strong>de</strong> los procesos <strong>de</strong> urbanización. Sobre los <strong>estudios</strong> <strong>de</strong> comunidad se<br />
re<strong>de</strong>finieron <strong>la</strong>s investigaciones <strong>de</strong> antropología social para g<strong>en</strong>erar una acción<br />
gubernam<strong>en</strong>tal indig<strong>en</strong>ista <strong>en</strong> el campo <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, educación y los programas <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>sarrollo integral <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cu<strong>en</strong>cas fluviales. La tarea que se le <strong>en</strong>com<strong>en</strong>dó a los<br />
antropólogos sociales <strong>de</strong> <strong>la</strong> época fue <strong>la</strong> <strong>de</strong> estudiar los modos <strong>de</strong> vida indíg<strong>en</strong>as,<br />
así como sus problemas más urg<strong>en</strong>tes, todo ello <strong>en</strong>caminado a que su “reajuste<br />
social” se realizara con mayor efici<strong>en</strong>cia [Portal y Ramírez, 2010].<br />
A fines <strong>de</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> los cincu<strong>en</strong>ta comi<strong>en</strong>zan a surgir <strong>en</strong> <strong>la</strong> antropología<br />
social una serie <strong>de</strong> posturas críticas que com<strong>en</strong>zaban a cuestionar <strong>la</strong> política<br />
indig<strong>en</strong>ista y su re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong> antropología. Éstas se vieron apoyadas por el<br />
crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l movimi<strong>en</strong>to indíg<strong>en</strong>a y los acontecimi<strong>en</strong>tos sociopolíticos <strong>de</strong> 1968.<br />
Al fr<strong>en</strong>te <strong>de</strong> esta posición anti-integracionista se colocaron algunos antropólogos<br />
como Ricardo Pozas, Guillermo Bonfil Batal<strong>la</strong>, Merce<strong>de</strong>s Olivera, Arturo Warman,<br />
<strong>en</strong>tre otros; el p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>to teórico <strong>de</strong> este grupo establecía <strong>en</strong> términos<br />
g<strong>en</strong>erales que los grupos étnicos ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>de</strong>recho a ser difer<strong>en</strong>tes y a <strong>de</strong>f<strong>en</strong><strong>de</strong>r su<br />
integridad cultural. Después <strong>de</strong> <strong>la</strong> revolución cultural estudiantil <strong>de</strong>l 68, <strong>la</strong> mirada <strong>de</strong><br />
los antropólogos cambió. Para muchos no podía hacerse más una antropología<br />
cercana a los intereses <strong>de</strong>l Estado-nación y m<strong>en</strong>os a los hegemónicos<br />
colonizantes. Rosalba Aída Hernán<strong>de</strong>z narra como:<br />
75<br />
ENAH<br />
Unidad II<br />
Fu<strong>en</strong>te: http://i2.esmas.com/2010/04/26/114141/logotipo- <strong>de</strong><strong>la</strong>-ENaH-300x350.jpg<br />
A nivel teórico, <strong>la</strong>s visiones<br />
integracionistas para at<strong>en</strong><strong>de</strong>r a los<br />
pueblos indíg<strong>en</strong>as se caracteriza por<br />
un eclecticismo pragmático que<br />
toma lo que le convi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> <strong>la</strong>s más<br />
diversas y dispares teorías<br />
(evolucionismo, culturalismo,<br />
funcionalismo y estructuralfuncionalismo),<br />
sin discutir <strong>la</strong><br />
especificidad <strong>de</strong> los <strong>en</strong>foques<br />
adoptados para proponer una<br />
solución <strong>de</strong> unificación sociocultural<br />
ante <strong>la</strong> diversidad cultural <strong>de</strong> un<br />
Estado-Nación.<br />
Fu<strong>en</strong>te:<br />
http://4.bp.blogspot.com/_oJ96LFAVof4/TA_cA-<br />
QRJ_YI/AAAAAAAAAHM/DJO4i70R3AE/s1600/ ke.jpg<br />
El concepto <strong>de</strong> comunidad<br />
espacial y sociocultural, <strong>de</strong>finió el<br />
trabajo <strong>de</strong> los antropólogos sociales<br />
que se abocaron a <strong>la</strong> tarea <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>scribir los numerosos grupos<br />
indíg<strong>en</strong>as mexicanos.<br />
La primera crítica al indig<strong>en</strong>ismo<br />
integracionista <strong>la</strong> realizó Pablo<br />
González Casanova <strong>en</strong> su obra La<br />
<strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> México (1965). Este<br />
autor reinstaló <strong>la</strong> problemática <strong>de</strong> los<br />
pueblos indíg<strong>en</strong>as <strong>en</strong> el marco<br />
nacional y sostuvo que <strong>la</strong><br />
construcción <strong>de</strong> una sociedad<br />
<strong>de</strong>mocrática requería anu<strong>la</strong>r el<br />
“colonialismo interno” hacia dichas<br />
pob<strong>la</strong>ciones.
Antropología Social<br />
La cuestión étnico-nacional, como lo<br />
establece Héctor Díaz-Po<strong>la</strong>nco<br />
(1988), parte <strong>de</strong> una indagación<br />
crítica <strong>de</strong> los <strong>en</strong>foques indig<strong>en</strong>istas,<br />
consi<strong>de</strong>rados como obstáculos<br />
i<strong>de</strong>ológicos y políticos para <strong>la</strong><br />
compresión <strong>de</strong>l f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o étnico y<br />
<strong>de</strong>l reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos<br />
históricos <strong>de</strong> los pueblos indios,<br />
particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te su <strong>de</strong>recho a <strong>la</strong><br />
autonomía.<br />
Con <strong>la</strong> obra <strong>de</strong> Oscar Lewis, se abr<strong>en</strong><br />
los <strong>estudios</strong> antropológicos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
ciudad y <strong>de</strong> <strong>la</strong> migración, dos temas<br />
que <strong>en</strong> años posteriores se<br />
convirtieron <strong>en</strong> dos importantes<br />
especializaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> antropología<br />
social.<br />
Fu<strong>en</strong>te:<br />
http://3.bp.blogspot.com/_CKni9brv-s/SmCzX-nlW0TI/A<br />
AAAAAAABDY/4ZQgqHyYIvc/s400/Pobreza%2B<strong>en</strong>%2BM%<br />
25C3%25A9xico.jpg<br />
Un estudio repres<strong>en</strong>tativo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
antropología social urbana, fue el<br />
que <strong>de</strong>sarrolló Larissa Lomnitz <strong>en</strong><br />
una barriada <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> México,<br />
titu<strong>la</strong>do Cómo sobreviv<strong>en</strong> los<br />
marginados (1975), y que analizó <strong>la</strong>s<br />
estrategias económicas y sociales<br />
que <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ban los habitantes <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> ciudad <strong>en</strong> una situación <strong>de</strong><br />
marginalidad económica.<br />
Algunos <strong>de</strong>cidieron abandonar <strong>la</strong> etnografía y optar por <strong>la</strong> economía<br />
política y <strong>la</strong>s <strong>de</strong>scripciones sistémicas como alternativa; otros <strong>de</strong>cidieron<br />
<strong>de</strong>jar <strong>la</strong> antropología por completo y <strong>de</strong>dicarse al activismo; algunos más<br />
buscamos un camino intermedio que nos permitiera combinar <strong>la</strong><br />
economía política con <strong>la</strong> etnografía y <strong>la</strong> antropología con el activismo”<br />
[2005:475-476].<br />
A partir <strong>de</strong> finales <strong>de</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> los set<strong>en</strong>ta y basada <strong>en</strong> el marxismo,<br />
surge otra postura crítica al indig<strong>en</strong>ismo <strong>de</strong>nominada <strong>la</strong> cuestión étnico-nacional.<br />
Esta perspectiva se fundam<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> una antropología comprometida con <strong>la</strong>s<br />
organizaciones indíg<strong>en</strong>as y subraya el carácter histórico, sociopolítico y nacional<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> problemática étnica. En tal s<strong>en</strong>tido, los pueblos indíg<strong>en</strong>as no constituy<strong>en</strong><br />
comunida<strong>de</strong>s ais<strong>la</strong>das o sub<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>das, sino que conforman unida<strong>de</strong>s socioculturales<br />
y productivas vincu<strong>la</strong>das al mercado y sometidas a presiones<br />
económicas sistemáticas. Las regiones o localida<strong>de</strong>s indíg<strong>en</strong>as están insertas <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> formación nacional y, por ello mismo, forman parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura económica y<br />
sociopolítica <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad global [Díaz-Po<strong>la</strong>nco, 1974].<br />
Un giro radical <strong>en</strong> <strong>la</strong> antropología social y su vínculo con el indig<strong>en</strong>ismo se<br />
da con <strong>la</strong> aparición <strong>de</strong> los trabajos <strong>de</strong> Oscar Lewis (1914-1970) que abordaron el<br />
estudio <strong>de</strong>l cambio sociocultural <strong>en</strong>tre los migrantes indíg<strong>en</strong>as <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad. Con<br />
ello <strong>la</strong> antropología social empieza a abrir su campo <strong>de</strong> estudio hacia <strong>la</strong>s<br />
problemáticas urbanas, analizando los efectos que éstos t<strong>en</strong>ían <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />
pob<strong>la</strong>ciones indíg<strong>en</strong>as, tanto <strong>en</strong> sus comunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> como <strong>en</strong> <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s<br />
don<strong>de</strong> se as<strong>en</strong>taban al migrar. Posteriorm<strong>en</strong>te, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> finales <strong>de</strong> los ses<strong>en</strong>ta,<br />
com<strong>en</strong>zaron a expresarse una serie <strong>de</strong> posturas <strong>en</strong> <strong>la</strong> antropología social<br />
mexicana que cuestionaban <strong>la</strong> exclusividad <strong>de</strong>l estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones<br />
indíg<strong>en</strong>as como problema c<strong>en</strong>tral <strong>de</strong> <strong>la</strong> antropología. En consecu<strong>en</strong>cia, el interés<br />
por otros temas como <strong>la</strong> problemática agraria, los procesos <strong>la</strong>borales y <strong>la</strong>s luchas<br />
sindicales, <strong>la</strong> cultura obrera y <strong>la</strong> vida <strong>de</strong> los trabajadores fabriles, los procesos <strong>de</strong><br />
urbanización, <strong>la</strong>s culturas popu<strong>la</strong>res y los consumos culturales, los movimi<strong>en</strong>tos<br />
urbano popu<strong>la</strong>res, <strong>en</strong>tre otros, diversificaron los objetos <strong>de</strong> estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
antropología social contemporánea [Portal y Ramírez, 2010].<br />
Entre <strong>la</strong>s décadas <strong>de</strong> los set<strong>en</strong>tas y los och<strong>en</strong>tas <strong>la</strong> antropología social <strong>en</strong><br />
México se diversificó no sólo <strong>en</strong> sus objetos <strong>de</strong> estudio, sino también <strong>en</strong> sus<br />
métodos y ori<strong>en</strong>taciones teóricas, así como también se empezó a cuestionar <strong>la</strong><br />
“neutralidad” <strong>de</strong>l quehacer antropológico y <strong>la</strong> forma <strong>en</strong> que dicha práctica implicaba<br />
un compromiso político y social <strong>de</strong> sus practicantes. En el marco <strong>de</strong> esta<br />
reconfiguración com<strong>en</strong>zaron a figurar temas como los <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización política <strong>de</strong><br />
los campesinos y el futuro <strong>de</strong> este grupo social <strong>en</strong> el contexto <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l<br />
capitalismo. Otra línea <strong>de</strong> investigación at<strong>en</strong>dió, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> un <strong>en</strong>foque neoevolucionista<br />
multilineal, los procesos <strong>de</strong> integración y adaptación sociocultural. En este periodo<br />
los procesos <strong>de</strong> urbanización se int<strong>en</strong>sificaron <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong> <strong>la</strong> política<br />
<strong>de</strong>sarrollista, por lo que <strong>la</strong> antropología no pudo quedar al marg<strong>en</strong> <strong>de</strong> esta<br />
problemática y reflexionó sobre los procesos migratorios, <strong>la</strong> pobreza urbana y los<br />
movimi<strong>en</strong>tos urbano-popu<strong>la</strong>res que luchaban por vivi<strong>en</strong>da; <strong>la</strong>s investigaciones<br />
sobre estas problemáticas estuvieron ori<strong>en</strong>tadas por <strong>la</strong> teoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> marginalidad y el<br />
marxismo.<br />
Los difer<strong>en</strong>tes movimi<strong>en</strong>tos obreros y sindicales <strong>de</strong> los años set<strong>en</strong>ta <strong>de</strong>l<br />
siglo XX, abrieron a <strong>la</strong> antropología social el campo <strong>de</strong> <strong>estudios</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> industrialización<br />
y <strong>la</strong> c<strong>la</strong>se obrera <strong>en</strong> México. Las variables <strong>de</strong> estos <strong>estudios</strong> giraron <strong>en</strong> torno a <strong>la</strong><br />
especificidad sociocultural <strong>de</strong> <strong>la</strong> c<strong>la</strong>se obrera, sus <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>tos con el Estado y el<br />
capital, así como sus formas y mecanismos <strong>de</strong> resist<strong>en</strong>cia. La antropología <strong>de</strong>l<br />
trabajo docum<strong>en</strong>tó <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones sociales <strong>en</strong> diversos sectores <strong>de</strong> <strong>la</strong> industria y<br />
76
su re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong> esfera doméstica y el trabajo familiar. Otra reflexión importante<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s nuevas temáticas <strong>de</strong> <strong>la</strong> disciplina giró <strong>en</strong> torno al concepto <strong>de</strong> culturas<br />
popu<strong>la</strong>res y consumo cultural. El marco más amplio <strong>de</strong> este <strong>de</strong>bate se <strong>en</strong>caja <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre tradición y mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> América Latina y <strong>la</strong> valoración <strong>de</strong>l<br />
concepto <strong>de</strong> cultura como proceso simbólico.<br />
Todas estas reconfiguraciones <strong>de</strong>l objeto <strong>de</strong> estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> antropología<br />
social muestran cómo el avance <strong>en</strong> <strong>la</strong> investigación empírica <strong>de</strong> nuevos temas <strong>de</strong><br />
estudio y <strong>la</strong> incorporación <strong>de</strong> nuevas perspectivas teóricas, dieron un nuevo<br />
impulso a nuestra disciplina al finalizar el siglo XX.<br />
Actividad 5<br />
Con tus propias pa<strong>la</strong>bras e<strong>la</strong>bora <strong>en</strong> tu cua<strong>de</strong>rno, una síntesis <strong>de</strong> <strong>la</strong> lectura anterior<br />
sobre cómo <strong>la</strong> antropología social aborda el tema <strong>de</strong> <strong>la</strong> diversidad cultural y los<br />
pueblos indíg<strong>en</strong>as. Pue<strong>de</strong>s guiar tu reflexión contraponi<strong>en</strong>do <strong>la</strong>s posturas<br />
indig<strong>en</strong>istas que han buscado <strong>la</strong> integración y asimi<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> los pueblos indíge-<br />
nas a <strong>la</strong> nación mexicana versus <strong>la</strong>s posturas críticas que postu<strong>la</strong>n el respeto a sus<br />
formas socioculturales y su <strong>de</strong>recho a <strong>la</strong> autonomía.<br />
Actividad 6<br />
E<strong>la</strong>bora <strong>en</strong> tu cua<strong>de</strong>rno, una tab<strong>la</strong> don<strong>de</strong> c<strong>la</strong>sifiques <strong>la</strong>s nuevas temáticas <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
antropología social a partir <strong>de</strong> sus análisis <strong>en</strong> los procesos <strong>de</strong> urbanización <strong>en</strong><br />
México.<br />
Repaso<br />
Realiza una línea <strong>de</strong>l tiempo <strong>en</strong> <strong>la</strong> que i<strong>de</strong>ntifiques a los principales expon<strong>en</strong>tes <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s teorías antropológicas (a nivel mundial y nacional). Posteriorm<strong>en</strong>te y<br />
basándote <strong>en</strong> <strong>la</strong> línea <strong>de</strong>l tiempo que realizaste, resume los puntos más impor-<br />
tantes que resalta cada teoría, a través <strong>de</strong> <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes preguntas <strong>guía</strong>: ¿qué<br />
tema es el que privilegian?, ¿cómo trabajan?, ¿cuáles son los conceptos que<br />
<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n?<br />
UNIDAD III. Las esquinas, el c<strong>en</strong>tro. Geopolítica <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
antropología social<br />
En 1959 apareció una compi<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> textos y pinturas precolombinas realizada<br />
por Miguel León-Portil<strong>la</strong>, <strong>en</strong> el<strong>la</strong> se pres<strong>en</strong>taban algunas miradas<br />
mesoamericanas sobre los conquistadores, sobre el proceso <strong>de</strong> Conquista y el<br />
ocaso <strong>de</strong>l glorioso imperio mexica. El libro La visión <strong>de</strong> los v<strong>en</strong>cidos. Re<strong>la</strong>ciones<br />
indíg<strong>en</strong>as <strong>de</strong> <strong>la</strong> Conquista permitió ver <strong>la</strong> otra cara <strong>de</strong> <strong>la</strong> moneda <strong>de</strong> <strong>la</strong> dominación,<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> que sólo se t<strong>en</strong>ían noticas europeas. Otro parte aguas para el p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to<br />
crítico acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong>l “otro” lo ofreció Ori<strong>en</strong>talismo (1978), obra <strong>de</strong><br />
Edward W. Said <strong>en</strong> <strong>la</strong> que se observa cómo <strong>la</strong> región <strong>de</strong>l mundo l<strong>la</strong>mada “Ori<strong>en</strong>te”<br />
ha sido construida intelectualm<strong>en</strong>te <strong>de</strong>s<strong>de</strong> “Occi<strong>de</strong>nte” para su aprovechami<strong>en</strong>to y<br />
sometimi<strong>en</strong>to. Estas obras evi<strong>de</strong>ncian cómo <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to está<br />
<strong>de</strong>terminada por su lugar <strong>de</strong> <strong>en</strong>unciación, es <strong>de</strong>cir, por <strong>la</strong>s condiciones políticas y<br />
sociales <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que se produce <strong>la</strong> investigación. No es lo mismo aproximarse al<br />
“otro” <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el lugar <strong>de</strong> dominado que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> uno <strong>de</strong> dominio.<br />
Si <strong>la</strong> antropología social históricam<strong>en</strong>te fue una inv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> países<br />
colonizadores, <strong>en</strong> su <strong>de</strong>v<strong>en</strong>ir, los colonizados com<strong>en</strong>zaron a producir también<br />
conocimi<strong>en</strong>to sobre el “otro”, muchas veces solidario a <strong>la</strong> concepción <strong>de</strong> los países<br />
<strong>de</strong>l c<strong>en</strong>tro, y otras más, cercanas a <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s y condiciones <strong>de</strong> los países <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> periferia. Lo que hoy día conocemos como giro <strong>de</strong>colonial se refiere al movimi<strong>en</strong>to<br />
77<br />
Unidad III<br />
Una aportación a los <strong>estudios</strong> <strong>de</strong><br />
cultura popu<strong>la</strong>r es el estudio <strong>de</strong><br />
Néstor García Canclini titu<strong>la</strong>do Las<br />
culturas popu<strong>la</strong>res <strong>en</strong> el capitalismo<br />
(1982). En esta obra se docum<strong>en</strong>tan<br />
los cambios y reconfiguraciones <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong>s expresiones <strong>de</strong> <strong>la</strong>s culturas<br />
popu<strong>la</strong>res ante <strong>la</strong> influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los<br />
medios <strong>de</strong> comunicación masiva,<br />
a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> analizar su apropiación y<br />
comercialización por parte <strong>de</strong> los<br />
grupos dominantes.<br />
PREGUNTAS<br />
GENERADORAS<br />
¿A qué se <strong>de</strong>be el<br />
surgimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
difer<strong>en</strong>tes posturas<br />
geopolíticas <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
antropología social?<br />
¿En qué medida<br />
impactan a <strong>la</strong> producción<br />
<strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to<br />
antropológico?<br />
Fu<strong>en</strong>te:<br />
http://alternativa-humanista.blogspot.com/2009/04/<br />
que-habran-hecho-algunos-pobres-sures.html, p. 19
Antropología Social<br />
Aunque no todos los países <strong>de</strong>l norte<br />
o <strong>de</strong> Occi<strong>de</strong>nte pue<strong>de</strong>n ser<br />
consi<strong>de</strong>rados dominantes, ni todos los<br />
<strong>de</strong>l sur u ori<strong>en</strong>te dominados, se pue<strong>de</strong><br />
consi<strong>de</strong>rar, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> geopolítica, a<br />
Occi<strong>de</strong>nte (<strong>en</strong> el norte, o sea <strong>la</strong><br />
Europa Occi<strong>de</strong>ntal y Estados Unidos)<br />
como una región económica y<br />
políticam<strong>en</strong>te hegemónica. El sur,<br />
especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> América Latina, el<br />
Ori<strong>en</strong>te: Asia y casi toda África como<br />
periféricos.<br />
Los escritos que <strong>en</strong>contrarás <strong>en</strong> esta<br />
unidad no son sólo <strong>de</strong> antropólogos,<br />
hay uno <strong>de</strong> un literato. Eso es porque<br />
<strong>la</strong> antropología es una disciplina que<br />
pugna por <strong>la</strong> interdisciplinariedad, que<br />
busca romper barreras tradicionales<br />
<strong>en</strong>tre difer<strong>en</strong>tes disciplinas y métodos<br />
para <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to.<br />
Los escritos filosóficos que<br />
<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ron Deleuze y Guattari, se<br />
c<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> el análisis <strong>de</strong> ciertos<br />
conceptos. Su filosofía se ext<strong>en</strong>dió a<br />
<strong>la</strong> semiótica, <strong>la</strong> teoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad<br />
y <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunicación.<br />
Movimi<strong>en</strong>to estudiantil <strong>en</strong> Europa,<br />
Mayo <strong>de</strong>l 1968.<br />
Fu<strong>en</strong>te:<br />
http://www.cimacnoticias.com.mx/site/1088-Mujeres-<strong>de</strong>lmovimi<strong>en</strong>t.38005.0.html),<br />
p. 21<br />
intelectual que sosti<strong>en</strong>e que <strong>la</strong> condición colonial <strong>de</strong> países conquistados aún no<br />
ha terminado, lo que implica no sólo distinguir esta situación, sino superar<strong>la</strong> a<br />
través <strong>de</strong> <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntificación y construcción <strong>de</strong> p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to al marg<strong>en</strong> <strong>de</strong>l<br />
euroc<strong>en</strong>trismo y <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad capitalista [v. Castro-Gómez y Grosfogel,<br />
2007:20-21]. Si para Clifford Geertz “<strong>la</strong> finalidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> antropología consiste <strong>en</strong><br />
ampliar el universo <strong>de</strong>l discurso humano” [2005:27], para el giro <strong>de</strong>colonial implica<br />
ampliarlo al mostrar que eso que l<strong>la</strong>man “discurso humano” es una inv<strong>en</strong>ción que<br />
t<strong>en</strong>dría que consi<strong>de</strong>rar discursos negados por el po<strong>de</strong>r, discursos imposibles para<br />
el conocimi<strong>en</strong>to dominante. La antropología bajo este <strong>en</strong>foque busca ampliar el<br />
universo <strong>de</strong>l discurso humano a través <strong>de</strong>l discurso <strong>de</strong> los dominados y excluidos:<br />
otros mundos son posibles.<br />
El objetivo <strong>de</strong> esta unidad es mostrar “otra geografía”, una constituida por<br />
aportaciones antropológicas que van <strong>de</strong>l c<strong>en</strong>tro a <strong>la</strong> periferia, <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción<br />
ci<strong>en</strong>tífica solidaria al p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> países <strong>de</strong>l c<strong>en</strong>tro a <strong>la</strong> producción<br />
antropológica propia <strong>de</strong> países periféricos. Para ello nos valdremos <strong>de</strong><br />
investigaciones contemporáneas y clásicas: <strong>la</strong> primera lectura es una propuesta<br />
que abreva <strong>de</strong> <strong>la</strong> filosofía europea <strong>de</strong> fin <strong>de</strong>l siglo XX; <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te ofrece una mirada<br />
para p<strong>en</strong>sar <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> crítica a <strong>la</strong> colonialidad y al capitalismo y, por<br />
último, una lectura botón <strong>de</strong> muestra <strong>de</strong> <strong>la</strong> antropología que abreva <strong>de</strong> los<br />
movimi<strong>en</strong>tos sociales <strong>la</strong>tinoamericanos. Todas el<strong>la</strong>s se integran al p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to<br />
crítico contemporáneo, más cada una con tonos y raigambre distintos, producidas<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>cia y <strong>la</strong> <strong>de</strong>sigualdad.<br />
Temario<br />
1. Mirando al sesgo <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el c<strong>en</strong>tro<br />
2. Fuerzas c<strong>en</strong>trífugas: el giro <strong>de</strong>colonial<br />
3. Todos los rincones son el c<strong>en</strong>tro: antropología <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> periferia<br />
Lectura 1: Metafísicas caníbales<br />
Eduardo Viveiros <strong>de</strong> Castro. Texto adaptado por Sandra O<strong>de</strong>th Gerardo Pérez.<br />
Para mi g<strong>en</strong>eración, <strong>la</strong> obra <strong>de</strong> Gilles Deleuze y Felix Guattari evoca ante todo el<br />
cambio <strong>de</strong> ori<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to que marcó el fin <strong>de</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> 1960, <strong>en</strong><br />
el curso <strong>de</strong> <strong>la</strong> cual se inv<strong>en</strong>taron algunos elem<strong>en</strong>tos c<strong>la</strong>ve <strong>de</strong> <strong>la</strong> percepción cultural<br />
actual <strong>de</strong> Occi<strong>de</strong>nte. El s<strong>en</strong>tido, <strong>la</strong>s consecu<strong>en</strong>cias y <strong>la</strong> realidad <strong>en</strong> sí <strong>de</strong> ese<br />
cambio son el objeto <strong>de</strong> una controversia que se prolonga hasta hoy.<br />
La novedad <strong>de</strong> <strong>la</strong> filosofía <strong>de</strong> Deleuze fue percibida pronto por <strong>la</strong>s políticas<br />
contraculturales que nacieron <strong>en</strong> 1968, como el arte experim<strong>en</strong>tal y los<br />
movimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s minorías, principalm<strong>en</strong>te por ciertas corri<strong>en</strong>tes, <strong>de</strong> <strong>la</strong> más<br />
importante <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s, el feminismo. Poco <strong>de</strong>spués, esta filosofía se integró al<br />
repertorio conceptual <strong>de</strong> nuevos proyectos estratégicos <strong>de</strong> antropología<br />
simétrico-reflexiva, como los sci<strong>en</strong>ce studies y fue reivindicada por ciertos<br />
influy<strong>en</strong>tes análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> dinámica <strong>de</strong>l capitalismo tardío. Por lo <strong>de</strong>más, <strong>la</strong> obras <strong>de</strong><br />
algunos antropólogos que <strong>en</strong> los últimos <strong>de</strong>c<strong>en</strong>ios han <strong>de</strong>jado su marca, como<br />
Roy Wagner, Marilyn Strathern o Bruno Latour, indican conexiones sugestivas con<br />
<strong>la</strong> filosofía <strong>de</strong> Deleuze. Los tres antropólogos que acabamos <strong>de</strong> citar están <strong>en</strong>tre<br />
los raros que podrían ser etiquetados con justo título <strong>de</strong> postestructuralistas (más<br />
bi<strong>en</strong> que, por ejemplo, los posmo<strong>de</strong>rnos). Asimi<strong>la</strong>ron lo que había <strong>de</strong> nuevo <strong>en</strong> el<br />
estructuralismo y siguieron su camino, <strong>en</strong> lugar <strong>de</strong> embarcarse <strong>en</strong> proyectos<br />
francam<strong>en</strong>te retrógradas. El p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Deleuze pue<strong>de</strong> ser visto como un<br />
proyecto <strong>de</strong> <strong>de</strong>sterritorialización <strong>de</strong>l estructuralismo, movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l que el autor<br />
ha separado <strong>la</strong>s instituciones <strong>de</strong> más <strong>la</strong>rgo alcance para, apoyándose <strong>en</strong> el<strong>la</strong>s,<br />
partir <strong>en</strong> otras direcciones.<br />
78
El antropólogo que <strong>de</strong>ci<strong>de</strong> leer o releer a Deleuze y Guattari, <strong>de</strong>spués <strong>de</strong><br />
años <strong>de</strong> inserción <strong>en</strong> su propia disciplina, no pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>jar <strong>de</strong> experim<strong>en</strong>tar una<br />
s<strong>en</strong>sación curiosa, como un <strong>de</strong>já vú al revés: esto se escribió ya <strong>de</strong>spués…<br />
Muchas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s perspectivas teóricas y <strong>la</strong>s técnicas <strong>de</strong>scriptivas que <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
antropología sólo reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te han perdido un aroma <strong>de</strong> escándalo, forman<br />
rizoma con textos <strong>de</strong>leuze-guattarianos <strong>de</strong> hace veinte o treinta años. Para ubicar<br />
con precisión el valor antropológico <strong>de</strong> estos textos habrá que recorrer <strong>en</strong> <strong>de</strong>talle <strong>la</strong><br />
red <strong>de</strong> fuerzas <strong>en</strong> que <strong>la</strong> antropología social se hal<strong>la</strong> <strong>en</strong>vuelta hoy.<br />
Así <strong>de</strong>s<strong>de</strong> hace algún tiempo se observa un <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong><br />
interés <strong>en</strong> <strong>la</strong>s ci<strong>en</strong>cias humanas hacia los procesos semióticos. El viraje lingüístico<br />
que <strong>en</strong> el último siglo fue el c<strong>en</strong>tro virtual <strong>de</strong> <strong>la</strong> converg<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> temperam<strong>en</strong>tos,<br />
proyectos y sistemas filosóficos tan diversos, parece empezar suavem<strong>en</strong>te a<br />
volverse hacia otros costados, alejándose <strong>de</strong> <strong>la</strong> lingüística y, hasta cierto punto, <strong>de</strong>l<br />
l<strong>en</strong>guaje <strong>en</strong> cuanto macroparadigma antropológico.<br />
Del <strong>la</strong>do <strong>de</strong>l mundo (un <strong>la</strong>do que ya no ti<strong>en</strong>e “otro <strong>la</strong>do”, puesto que ahora<br />
sólo está hecho <strong>de</strong> una pluralidad in<strong>de</strong>finida <strong>de</strong> <strong>la</strong>dos), el <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>to<br />
correspondi<strong>en</strong>te ha conducido a privilegiar lo fraccionario-fractal y lo difer<strong>en</strong>cial <strong>en</strong><br />
<strong>de</strong>trim<strong>en</strong>to <strong>de</strong> lo unitario-<strong>en</strong>tero y <strong>de</strong> lo combinatorio, a discernir multiplicida<strong>de</strong>s<br />
chatas don<strong>de</strong> sólo se buscaban totalida<strong>de</strong>s jerárquicas. En rigor, asistimos a <strong>la</strong><br />
disolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> distinción <strong>en</strong>tre epistemología (l<strong>en</strong>guaje) y ontología (mundo) y a <strong>la</strong><br />
emerg<strong>en</strong>cia progresiva <strong>de</strong> una ontología práctica <strong>en</strong> <strong>la</strong> que el conocer ya no es un<br />
modo <strong>de</strong> repres<strong>en</strong>tar lo <strong>de</strong>sconocido, sino <strong>de</strong> interactuar con él, es <strong>de</strong>cir, un modo<br />
<strong>de</strong> actuar más que <strong>de</strong> contemp<strong>la</strong>r, <strong>de</strong> reflexionar o <strong>de</strong> comunicar.<br />
Actividad 1<br />
Subraya <strong>en</strong> el texto, los conceptos que se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n <strong>en</strong> <strong>la</strong> lectura e i<strong>de</strong>ntifica<br />
también a los autores a los que da más importancia. Estamos seguros <strong>de</strong> que<br />
serán futuras refer<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> tu quehacer intelectual.<br />
Actividad 2<br />
El texto establece que <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> hacer antropología <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> 1968, cambió.<br />
E<strong>la</strong>bora <strong>en</strong> tu cua<strong>de</strong>rno una síntesis, m<strong>en</strong>cionando los principales cambios y <strong>la</strong><br />
manera <strong>en</strong> <strong>la</strong> que se va perfi<strong>la</strong>ndo <strong>la</strong> antropología actualm<strong>en</strong>te.<br />
Lectura 2: Ori<strong>en</strong>talismo<br />
Edward S. Said. Texto adaptado por Sandra O<strong>de</strong>th Gerardo Pérez.<br />
Al contrario que los americanos; los franceses y británicos –y <strong>en</strong> m<strong>en</strong>or medida<br />
los alemanes, rusos, españoles, portugueses, italianos y suizos- han t<strong>en</strong>ido una<br />
<strong>la</strong>rga tradición <strong>en</strong> lo que l<strong>la</strong>maré ori<strong>en</strong>talismo, que es un modo <strong>de</strong> re<strong>la</strong>cionarse con<br />
Ori<strong>en</strong>te basado <strong>en</strong> el lugar especial que éste ocupa <strong>en</strong> <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Europa<br />
occi<strong>de</strong>ntal. Ori<strong>en</strong>te no es sólo el vecino inmediato <strong>de</strong> Europa, es también <strong>la</strong> región<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> que Europa ha creado sus colonias más gran<strong>de</strong>s, ricas y antiguas, es <strong>la</strong><br />
fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> sus civilizaciones y sus l<strong>en</strong>guas, su contrincante cultural y una <strong>de</strong> sus<br />
imág<strong>en</strong>es más profundas y repetidas <strong>de</strong> Lo Otro. A<strong>de</strong>más, Ori<strong>en</strong>te ha servido para<br />
que Europa (u Occi<strong>de</strong>nte) se <strong>de</strong>fina <strong>en</strong> contraposición a su imag<strong>en</strong>, su i<strong>de</strong>a, su<br />
personalidad y su experi<strong>en</strong>cia. Sin embargo, nada <strong>de</strong> este Ori<strong>en</strong>te es puram<strong>en</strong>te<br />
imaginario. Ori<strong>en</strong>te es una parte integrante <strong>de</strong> <strong>la</strong> civilización y <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura<br />
material europea. El ori<strong>en</strong>talismo expresa y repres<strong>en</strong>ta, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> un punto <strong>de</strong> vista<br />
cultural e incluso i<strong>de</strong>ológico, esa parte como un modo <strong>de</strong> discurso que se apoya<br />
<strong>en</strong> unas instituciones, un vocabu<strong>la</strong>rio, unas <strong>en</strong>señanzas, unas imág<strong>en</strong>es, unas<br />
doctrinas e incluso unas burocracias y estilos coloniales.<br />
La acepción <strong>de</strong> ori<strong>en</strong>talismo más admitida es <strong>la</strong> académica, y esta<br />
etiqueta sirve para <strong>de</strong>signar un gran número <strong>de</strong> instituciones <strong>de</strong> este tipo. Algui<strong>en</strong><br />
que <strong>en</strong>señe, escriba o investigue sobre Ori<strong>en</strong>te –un antropólogo, un sociólogo, un<br />
79<br />
Unidad III<br />
¿Te acuerdas <strong>de</strong> lo que se te señaló<br />
<strong>de</strong> estructuralismo <strong>en</strong> <strong>la</strong> segunda<br />
unidad?<br />
Entonces, el estructuralismo se basó<br />
<strong>en</strong> el l<strong>la</strong>mado giro lingüístico que<br />
ponía <strong>en</strong> el c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> los análisis<br />
sociales <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral al mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong><br />
estudio <strong>de</strong>l l<strong>en</strong>guaje. Como te darás<br />
cu<strong>en</strong>ta, los post- estructuralistas se<br />
van “alejando” <strong>de</strong> este giro<br />
lingüístico.<br />
La antropología ontológica<br />
propone “llevar a serio” lo que dic<strong>en</strong><br />
nuestros interlocutores indíg<strong>en</strong>as,<br />
evitando con ello ver a los “otros”<br />
culturales como g<strong>en</strong>te ll<strong>en</strong>a <strong>de</strong><br />
cre<strong>en</strong>cias y falso conocimi<strong>en</strong>to.<br />
Al leer Ori<strong>en</strong>talismo, recuerda lo que<br />
se te señaló <strong>en</strong> <strong>la</strong> introducción <strong>de</strong><br />
esta unidad, sobre <strong>la</strong> fuerza que<br />
ti<strong>en</strong>e el discurso para crear<br />
realida<strong>de</strong>s e incluso prejuicios sobre<br />
“el otro”.<br />
De manera g<strong>en</strong>eral, el proyecto<br />
<strong>de</strong> los <strong>estudios</strong> poscoloniales es<br />
<strong>de</strong>scolonizar el conocimi<strong>en</strong>to y<br />
tomar e incluir otro tipo <strong>de</strong><br />
conocimi<strong>en</strong>to no occi<strong>de</strong>ntal.<br />
Reflexionan y hac<strong>en</strong> una crítica<br />
acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia <strong>de</strong> los países<br />
colonizados y <strong>de</strong> cómo se ha escrito<br />
esa historia <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> mirada <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
élites.
Antropología Social<br />
El intelectual, crítico literario y<br />
activista palestino, Edward Said,<br />
<strong>la</strong>nzando una piedra contra soldados<br />
israelís que <strong>de</strong>struy<strong>en</strong> cultivos<br />
palestinos. 3 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 2000.<br />
Fu<strong>en</strong>te: Imag<strong>en</strong> tomada <strong>de</strong>l periódico La Jornada,<br />
26 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 2003, p. 22<br />
S<strong>la</strong>voj Žižek, ha criticado <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />
finales <strong>de</strong> los 80 <strong>la</strong> posición<br />
multiculturalista, pues bajo una<br />
mirada profundam<strong>en</strong>te respetuosa<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias culturales, oculta<br />
una nueva especie <strong>de</strong> racismo que<br />
int<strong>en</strong>ta perpetuar <strong>la</strong> <strong>de</strong>sigualdad<br />
social.<br />
Observa <strong>la</strong> imag<strong>en</strong>. Descríbe<strong>la</strong> y<br />
reflexiona sobre qué es lo que te<br />
quiere <strong>de</strong>cir, ¿te vi<strong>en</strong>e a <strong>la</strong> m<strong>en</strong>te<br />
alguna nacionalidad, algún hecho<br />
reci<strong>en</strong>te?, ¿quién pi<strong>en</strong>sas que <strong>la</strong><br />
haya creado?, ¿con qué finalidad?<br />
Fu<strong>en</strong>te: http://kolisraelorg.wordpress.com p. 23<br />
historiador o un filólogo– tanto <strong>en</strong> sus aspectos específicos como g<strong>en</strong>erales, es un<br />
ori<strong>en</strong>talista, y lo que él –o el<strong>la</strong>– hace, ori<strong>en</strong>talismo.<br />
El ori<strong>en</strong>talismo es también, un estilo <strong>de</strong> p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to que se basa <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
distinción ontológica y epistemológica que se establece <strong>en</strong>tre Ori<strong>en</strong>te y –<strong>la</strong> mayor<br />
parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s veces– Occi<strong>de</strong>nte. Así pues, una gran cantidad <strong>de</strong> escritores –<strong>en</strong>tre<br />
ellos, poetas, novelistas, filósofos, políticos, economistas y administradores <strong>de</strong>l<br />
Imperio– han aceptado esta difer<strong>en</strong>cia básica <strong>en</strong>tre Ori<strong>en</strong>te y Occi<strong>de</strong>nte como<br />
punto <strong>de</strong> partida para e<strong>la</strong>borar teorías, epopeyas, nove<strong>la</strong>s, <strong>de</strong>scripciones socia-<br />
les e informes políticos re<strong>la</strong>cionados con Ori<strong>en</strong>te; sus g<strong>en</strong>tes, sus costumbres, su<br />
“m<strong>en</strong>talidad”, su <strong>de</strong>stino, etcétera. Este tipo <strong>de</strong> ori<strong>en</strong>talismo se pue<strong>de</strong> <strong>en</strong>contrar <strong>en</strong><br />
Esquilo, Víctor Hugo, Dante y Karl Marx.<br />
Llego al tercer significado <strong>de</strong> ori<strong>en</strong>talismo, que se <strong>de</strong>fine <strong>de</strong> una manera<br />
más histórica y material que los otros dos. Si tomamos como punto <strong>de</strong> partida<br />
aproximado el final <strong>de</strong>l siglo XVIII, el ori<strong>en</strong>talismo se pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>scribir y analizar<br />
como una institución colectiva que se re<strong>la</strong>ciona con Ori<strong>en</strong>te, re<strong>la</strong>ción que consiste<br />
<strong>en</strong> hacer <strong>de</strong>c<strong>la</strong>raciones sobre él, adoptar posturas con respecto a él, <strong>de</strong>scribirlo,<br />
<strong>en</strong>señarlo, colonizarlo y <strong>de</strong>cidir sobre él; <strong>en</strong> resum<strong>en</strong>, el ori<strong>en</strong>talismo es un estilo<br />
occi<strong>de</strong>ntal que pret<strong>en</strong><strong>de</strong> dominar, reestructurar y t<strong>en</strong>er autoridad sobre Ori<strong>en</strong>te.<br />
Creo que si no se examina el ori<strong>en</strong>talismo como un discurso, posiblem<strong>en</strong>te no se<br />
compr<strong>en</strong>da esta disciplina tan sistemática a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> cual <strong>la</strong> cultura europea ha<br />
sido capaz <strong>de</strong> manipu<strong>la</strong>r –e incluso dirigir– Ori<strong>en</strong>te <strong>de</strong>s<strong>de</strong> un punto <strong>de</strong> vista<br />
político, sociológico, militar, i<strong>de</strong>ológico, ci<strong>en</strong>tífico e imaginario, a partir <strong>de</strong>l periodo<br />
posterior a <strong>la</strong> Ilustración. Por otro <strong>la</strong>do, el ori<strong>en</strong>talismo manti<strong>en</strong>e una posición <strong>de</strong><br />
autoridad tal, que no creo que nadie que escriba, pi<strong>en</strong>se o haga algo re<strong>la</strong>cionado<br />
con Ori<strong>en</strong>te sea capaz <strong>de</strong> hacerlo sin darse cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> <strong>la</strong>s limitaciones <strong>de</strong><br />
p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to y acción que el ori<strong>en</strong>talismo impone. En pocas pa<strong>la</strong>bras, que por<br />
causa <strong>de</strong>l ori<strong>en</strong>talismo, Ori<strong>en</strong>te no fue (y no es) un tema sobre el que se t<strong>en</strong>ga<br />
libertad <strong>de</strong> p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to o acción.<br />
He com<strong>en</strong>zado asumi<strong>en</strong>do que Ori<strong>en</strong>te no es una realidad inerte <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
naturaleza. No está simplem<strong>en</strong>te allí, lo mismo que el propio Occi<strong>de</strong>nte tampoco<br />
está precisam<strong>en</strong>te allí. Por consigui<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> <strong>la</strong> misma medida que lo es el propio<br />
Occi<strong>de</strong>nte, Ori<strong>en</strong>te es una i<strong>de</strong>a que ti<strong>en</strong>e una historia, una tradición <strong>de</strong><br />
p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to, unas imág<strong>en</strong>es y un vocabu<strong>la</strong>rio que le han dado una realidad y una<br />
perspectiva <strong>en</strong> y para Occi<strong>de</strong>nte. Las dos <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s geográficas, pues, se apoyan,<br />
hasta cierto punto se reflejan <strong>la</strong> una <strong>en</strong> <strong>la</strong> otra.<br />
Sin embargo, hay que realizar algunas puntualizaciones. En primer lugar,<br />
sería un error concluir que Ori<strong>en</strong>te fue es<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te una i<strong>de</strong>a o una creación sin<br />
su realidad correspondi<strong>en</strong>te.<br />
La segunda puntualización se refiere a que <strong>la</strong>s i<strong>de</strong>as, <strong>la</strong>s culturas y <strong>la</strong>s<br />
historias no se pue<strong>de</strong>n <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r ni estudiar seriam<strong>en</strong>te sin estudiar al mismo<br />
tiempo su fuerza o, para ser más precisos, sus configuraciones <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r. Creer<br />
que Ori<strong>en</strong>te fue creado –o, como yo digo, “ori<strong>en</strong>talizado”- y creer que tales cosas<br />
suce<strong>de</strong>n simplem<strong>en</strong>te como una necesidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> imaginación, es faltar a <strong>la</strong><br />
verdad. La re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre Occi<strong>de</strong>nte y Ori<strong>en</strong>te es una re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r y <strong>de</strong><br />
complicada dominación: Occi<strong>de</strong>nte ha ejercido difer<strong>en</strong>tes grados <strong>de</strong> hegemonía<br />
sobre Ori<strong>en</strong>te.<br />
Una tercera puntualización. No hay que creer que el ori<strong>en</strong>talismo es una<br />
estructura <strong>de</strong> m<strong>en</strong>tiras o <strong>de</strong> mitos que se <strong>de</strong>svanecería si dijéramos <strong>la</strong> verdad<br />
sobre el<strong>la</strong>. Yo mismo creo que el ori<strong>en</strong>talismo es mucho más valioso como signo<br />
<strong>de</strong>l po<strong>de</strong>r europeo-atlántico sobre Ori<strong>en</strong>te que como discurso verídico sobre<br />
Ori<strong>en</strong>te (que es lo que <strong>en</strong> su forma académica o erudita pret<strong>en</strong><strong>de</strong> ser). El<br />
ori<strong>en</strong>talismo, pues, no es una fantasía que creó Europa acerca <strong>de</strong> Ori<strong>en</strong>te, sino un<br />
cuerpo compuesto <strong>de</strong> teoría y práctica <strong>en</strong> el que, durante muchas g<strong>en</strong>eraciones,<br />
se ha realizado una inversión consi<strong>de</strong>rable. Debido a esta continua inversión, el<br />
ori<strong>en</strong>talismo ha llegado a ser un sistema para conocer Ori<strong>en</strong>te, un filtro aceptado<br />
que Ori<strong>en</strong>te atraviesa para p<strong>en</strong>etrar <strong>en</strong> <strong>la</strong> conci<strong>en</strong>cia occi<strong>de</strong>ntal; igualm<strong>en</strong>te,<br />
80
esa misma inversión hizo posibles –<strong>de</strong> hecho, <strong>la</strong>s hizo realm<strong>en</strong>te productivas– <strong>la</strong>s<br />
<strong>de</strong>c<strong>la</strong>raciones que <strong>en</strong> un principio se formu<strong>la</strong>ron <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong> disciplina ori<strong>en</strong>talista<br />
y que más tar<strong>de</strong> proliferaron <strong>en</strong> el interior <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura g<strong>en</strong>eral.<br />
Actividad 3<br />
Realiza <strong>en</strong> tu cua<strong>de</strong>rno un cuadro sinóptico <strong>en</strong> el que <strong>de</strong>sarrolles cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
nociones que da Edward Said sobre ori<strong>en</strong>talismo.<br />
Actividad 4<br />
Una vez que has i<strong>de</strong>ntificado <strong>la</strong>s diversas nociones que proporciona el autor sobre<br />
ori<strong>en</strong>talismo, respon<strong>de</strong> <strong>en</strong> tu cua<strong>de</strong>rno los sigui<strong>en</strong>tes cuestionami<strong>en</strong>tos:<br />
¿Crees que lo que dice Said sobre el Ori<strong>en</strong>talismo pueda aplicarse para los<br />
pueblos indíg<strong>en</strong>as <strong>de</strong> México? ¿Por qué sí? ¿Por qué no? ¿Cómo podrías<br />
registrarlo?<br />
Lectura 3: Toma <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra, toma los medios, toma <strong>la</strong>s calles<br />
Talina Hernán<strong>de</strong>z Baca. Texto adaptado por Sandra O<strong>de</strong>th Gerardo Pérez.<br />
La primera vez que fui a Oaxaca no t<strong>en</strong>ía i<strong>de</strong>a que terminaría haci<strong>en</strong>do mi<br />
investigación ahí. Un grupo <strong>de</strong> compañeros y yo fuimos a una reunión para <strong>la</strong><br />
organización <strong>de</strong>l Segundo Encu<strong>en</strong>tro <strong>Nacional</strong> Estudiantil, pero llegamos el 30 <strong>de</strong><br />
septiembre, justo el día <strong>en</strong> que hicieron <strong>la</strong>s primeras incursiones aéreas los<br />
helicópteros <strong>de</strong> <strong>la</strong> marina. Me interesó tanto ver cómo se organizaba <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te y <strong>la</strong><br />
manera <strong>en</strong> que reaccionaron al miedo, <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia y el peligro, que <strong>de</strong>cidí<br />
quedarme.<br />
Fue muy importante dormir <strong>en</strong> <strong>la</strong>s barricadas, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s banquetas <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
universidad, a<strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> los salones, ir a <strong>la</strong>s marchas, estar <strong>en</strong> los <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>tos,<br />
etcétera, gracias a esto pu<strong>de</strong> establecer una re<strong>la</strong>ción muy cercana con muchos <strong>de</strong><br />
los miembros <strong>de</strong>l movimi<strong>en</strong>to, lo cual me permitió, una vez pasada <strong>la</strong> etapa más<br />
peligrosa, po<strong>de</strong>r regresar a hacer <strong>en</strong>trevistas más profundas y que ellos se<br />
sintieran con más confianza al mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> contestar. A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> que el hecho <strong>de</strong><br />
s<strong>en</strong>tir el miedo que s<strong>en</strong>tían ellos, correr el mismo peligro y ver <strong>la</strong>s cosas tan<br />
dramáticas que vimos, me permitió compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>de</strong> manera más c<strong>la</strong>ra <strong>la</strong> situación<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas con <strong>la</strong>s que trabajaba, así como <strong>la</strong> forma <strong>en</strong> <strong>la</strong> que vivían <strong>la</strong><br />
viol<strong>en</strong>cia.<br />
Ante <strong>la</strong> situación que acabo <strong>de</strong> exponer, cuando <strong>de</strong>cidí hacer <strong>la</strong><br />
investigación sobre eso, me <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>té a un problema metodológico: era imposible<br />
suponer que mi investigación pudiera ser “objetiva”. Las personas con <strong>la</strong>s que<br />
trabajaba, el contexto <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia y <strong>la</strong> investigación <strong>en</strong> sí, me fueron oril<strong>la</strong>ndo a<br />
participar cada vez más activam<strong>en</strong>te.<br />
Pero <strong>la</strong> discusión sobre <strong>la</strong> objetividad <strong>en</strong> <strong>la</strong> antropología no es nada nuevo<br />
y son muchos los autores que han formado parte activa <strong>en</strong> el<strong>la</strong>. Sin embargo, mi<br />
int<strong>en</strong>ción no es hacer un recu<strong>en</strong>to <strong>de</strong> dicha discusión, sino exponer <strong>la</strong> propuesta <strong>de</strong><br />
un grupo <strong>de</strong> autores que han p<strong>la</strong>nteado un tipo <strong>de</strong> investigación que esté<br />
comprometida políticam<strong>en</strong>te con los movimi<strong>en</strong>tos sociales que estudia y que,<br />
a<strong>de</strong>más, participe activam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> ellos: La l<strong>la</strong>mada “comprometida” o<br />
“investigación activista”.<br />
La investigación activista realiza su <strong>la</strong>bor sobre los movimi<strong>en</strong>tos sociales,<br />
pero también para ellos. La int<strong>en</strong>ción es que el resultado <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación<br />
b<strong>en</strong>eficie <strong>de</strong> manera directa al movimi<strong>en</strong>to, y todo el proceso se realiza con <strong>la</strong><br />
co<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> los sujetos con los que se trabaja. Los “sujetos <strong>de</strong> estudio” no son<br />
vistos como “informantes” o “fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> datos”, sino como co<strong>la</strong>boradores directos y<br />
81<br />
Fu<strong>en</strong>te: Radio Sabotaje<br />
http://sabotaje.blogsome.com/2006/11/<br />
Unidad III<br />
La Comisión Gulb<strong>en</strong>kian para <strong>la</strong><br />
reconstrucción <strong>de</strong> <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cias<br />
sociales, creada <strong>en</strong> 1993 y<br />
presidida por Immanuel Wallerstein,<br />
afirmó <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>en</strong>tonces que:<br />
“Más allá <strong>de</strong>l argum<strong>en</strong>to obvio <strong>de</strong><br />
que es preciso conocer <strong>la</strong>s voces <strong>de</strong><br />
los grupos dominados (y por esto<br />
mismo ignorados hasta ahora), está<br />
<strong>la</strong> tarea ardua <strong>de</strong> <strong>de</strong>mostrar <strong>en</strong> qué<br />
forma <strong>la</strong> incorporación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
experi<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> esos grupos es<br />
fundam<strong>en</strong>tal para alcanzar un<br />
conocimi<strong>en</strong>to objetivo <strong>de</strong> los<br />
procesos sociales (Wallerstein,<br />
2007:95).<br />
Sin duda, <strong>la</strong> antropología social<br />
ti<strong>en</strong>e mucho que <strong>de</strong>cir.
Antropología Social<br />
En contextos <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia, como el<br />
que ti<strong>en</strong>e que <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> autora, los<br />
antropólogos <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ape<strong>la</strong>r a maneras<br />
“no tradicionales” para hacer trabajo<br />
<strong>de</strong> campo. Por ejemplo: al <strong>en</strong>trevistar<br />
a personas viol<strong>en</strong>tadas <strong>de</strong> alguna<br />
manera, se <strong>de</strong>be tomar <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta<br />
cómo hacer una <strong>en</strong>trevista que no<br />
afecte al interlocutor. Se pue<strong>de</strong> hacer<br />
<strong>de</strong> forma indirecta, pidi<strong>en</strong>do que<br />
hagan dibujos, escritos, lean poemas<br />
o hagan mapas m<strong>en</strong>tales. Siempre<br />
<strong>de</strong>bemos estar at<strong>en</strong>tos a cómo<br />
incidimos con nuestra pres<strong>en</strong>cia e<br />
intereses <strong>de</strong> investigación.<br />
Mapa m<strong>en</strong>tal e<strong>la</strong>borado por un<br />
niño, don<strong>de</strong> muestra difer<strong>en</strong>tes<br />
barricadas y un letrero <strong>en</strong> morado<br />
que dice “APPO UAVJO” (sic.)<br />
conocedores <strong>de</strong>l tema, incluso <strong>en</strong> muchas ocasiones poseedores <strong>de</strong> mayor<br />
conocimi<strong>en</strong>to que el mismo investigador. Y es que, ¿qué hacer cuando “el otro” ya<br />
no es “otro”? Se busca que el antropólogo sea un sujeto más participativo <strong>en</strong> un<br />
diálogo constante con sus “aliados”, como prefiere l<strong>la</strong>marles Charles R. Hale.<br />
Según Hale, siempre que se hab<strong>la</strong> <strong>de</strong> investigación activista sal<strong>en</strong> a relucir<br />
principalm<strong>en</strong>te dos críticas: <strong>la</strong> primera es <strong>la</strong> que se refiere a <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> objetividad y<br />
<strong>la</strong> segunda refer<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> rigor metodológico. Él contesta que <strong>la</strong><br />
investigación activista <strong>de</strong>manda reivindicar el rigor metodológico no sólo porque<br />
no hacerlo implique críticas <strong>de</strong> nuestros colegas sino que, sobre todo <strong>en</strong><br />
investigaciones <strong>de</strong> movimi<strong>en</strong>tos sociales, un mal uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> información implica<br />
poner <strong>en</strong> riesgo <strong>la</strong> seguridad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas con <strong>la</strong>s que trabajamos. A<strong>de</strong>más,<br />
estas personas ayudaron a formu<strong>la</strong>r <strong>la</strong>s metas <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación, por lo que es<br />
necesario asegurarse <strong>de</strong> que el resultado sea compr<strong>en</strong>sible para ellos, que les<br />
funcione <strong>de</strong> alguna forma, y que se cump<strong>la</strong> con <strong>la</strong>s metas establecidas.<br />
La redacción <strong>de</strong> muchas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s investigaciones activistas busca ser <strong>en</strong><br />
primera persona y <strong>de</strong> manera s<strong>en</strong>cil<strong>la</strong>, casi coloquial, tomando <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que no<br />
todas <strong>la</strong>s personas <strong>de</strong> los movimi<strong>en</strong>tos manejan un l<strong>en</strong>guaje académico que les<br />
permita compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r un texto redactado como si estuviera dirigido a otros<br />
antropólogos; pero sin per<strong>de</strong>r <strong>de</strong> vista <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción con el ámbito académico. El<br />
hecho <strong>de</strong> que <strong>la</strong> redacción se haga <strong>en</strong> primera persona, sitúa al antropólogo como<br />
un sujeto activo <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación y le permite expresar <strong>la</strong>s emociones que<br />
comparte con los otros miembros <strong>de</strong>l movimi<strong>en</strong>to, y <strong>de</strong> esta manera –como<br />
explicaré más a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte- utilizar su propio cuerpo como una herrami<strong>en</strong>ta más para<br />
<strong>la</strong> investigación.<br />
La propuesta <strong>de</strong> <strong>la</strong> etnografía militante [que a difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> activista no<br />
sólo se compromete socialm<strong>en</strong>te con el movimi<strong>en</strong>to, sino que el mismo<br />
investigador ti<strong>en</strong>e una participación activa <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l mismo] también es una<br />
crítica al sistema académico jerárquico, <strong>en</strong> el que los investigadores casi siempre<br />
están <strong>en</strong> una posición más alta que los sujetos <strong>de</strong> estudio y, por lo tanto, <strong>la</strong><br />
investigación se hace opinando <strong>de</strong>s<strong>de</strong> fuera, buscando, a su vez, posicionarse al<br />
interior <strong>de</strong> <strong>la</strong> jerarquía <strong>de</strong> <strong>la</strong> aca<strong>de</strong>mia redactando los resultados, artículos o libros<br />
con un l<strong>en</strong>guaje dirigido a <strong>la</strong> aca<strong>de</strong>mia, no a <strong>la</strong> sociedad <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral.<br />
En el estudio <strong>de</strong> los movimi<strong>en</strong>tos sociales, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> que nuestros<br />
co<strong>la</strong>boradores ti<strong>en</strong><strong>en</strong>, casi siempre, mayor conocimi<strong>en</strong>to sobre <strong>la</strong> situación <strong>de</strong><br />
cotidianidad que nosotros, nos <strong>en</strong>contramos <strong>en</strong> un contexto <strong>en</strong> el cual los<br />
miembros <strong>de</strong> los movimi<strong>en</strong>tos que estudiamos están luchando por problemáticas<br />
globales que también afectan a los investigadores <strong>en</strong> su calidad <strong>de</strong> miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
sociedad y que, por lo tanto, también <strong>de</strong>beríamos t<strong>en</strong>er un compromiso para que<br />
<strong>la</strong> antropología misma pueda ser empleada como ag<strong>en</strong>te <strong>de</strong> cambio hacia una<br />
sociedad más justa.<br />
Actividad 5<br />
E<strong>la</strong>bora un resum<strong>en</strong> <strong>en</strong> tu cua<strong>de</strong>rno acerca <strong>de</strong> este trabajo. Te pue<strong>de</strong>s guiar con<br />
<strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes preguntas: ¿Dón<strong>de</strong> y cuándo realiza su etnografía? ¿Qué<br />
activida<strong>de</strong>s son <strong>la</strong>s que <strong>de</strong>scribe? ¿Qué técnicas usa? ¿Cómo se difer<strong>en</strong>cia el<br />
trabajo que hace con <strong>la</strong> antropología tradicional?<br />
Actividad 6<br />
Imagina que tuvieras que hacer un trabajo <strong>de</strong> antropología activista o <strong>de</strong> etnología<br />
militante, ¿dón<strong>de</strong> lo harías?, ¿por qué?, ¿cómo? E<strong>la</strong>bora un esquema sobre ello.<br />
82
Repaso<br />
Para realizar un ejercicio <strong>de</strong> repaso y refuerzo <strong>de</strong> lo apreh<strong>en</strong>dido durante esta<br />
unidad, te recom<strong>en</strong>damos e<strong>la</strong>borar <strong>en</strong> tu cua<strong>de</strong>rno un cuadro comparativo <strong>de</strong> tres<br />
columnas. En <strong>la</strong> primera coloca <strong>la</strong>s posturas <strong>de</strong> cada uno <strong>de</strong> los autores que te<br />
pres<strong>en</strong>tamos. En <strong>la</strong> segunda, anota <strong>la</strong>s propuestas <strong>en</strong> común y, <strong>en</strong> <strong>la</strong> tercera,<br />
aquellos rasgos que <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cian.<br />
Pue<strong>de</strong>s apoyarte <strong>en</strong> <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes preguntas: ¿Des<strong>de</strong> dón<strong>de</strong> están escribi<strong>en</strong>do?<br />
¿Para quién están escribi<strong>en</strong>do? ¿Con quién están trabajando? ¿Quiénes son los<br />
autores que retoman?<br />
UNIDAD IV. Retos <strong>de</strong> <strong>la</strong> antropología social <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
actualidad<br />
En <strong>la</strong> actualidad es innegable que pres<strong>en</strong>ciamos un mundo don<strong>de</strong> <strong>la</strong> vida se<br />
organiza y experim<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> múltiples formas tanto a nivel social, político, cultural y<br />
cognitivo. En consecu<strong>en</strong>cia, como lo han seña<strong>la</strong>do León Olivé, Boav<strong>en</strong>tura <strong>de</strong><br />
Sousa Santos y otros autores, <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong> a través<br />
<strong>de</strong> una diversidad <strong>de</strong> estrategias, que permit<strong>en</strong> compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong>s diversas<br />
dim<strong>en</strong>siones <strong>de</strong> <strong>la</strong> naturaleza y a nosotros como parte <strong>de</strong> el<strong>la</strong>. Lo anterior, a su vez,<br />
implica aceptar que al interior <strong>de</strong> cada cultura se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong> una pluralidad <strong>de</strong><br />
formas <strong>de</strong> p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to que respon<strong>de</strong>n a <strong>la</strong>s diversas formas <strong>de</strong> vida social pero<br />
también “al hecho <strong>de</strong> que el conocimi<strong>en</strong>to por lo g<strong>en</strong>eral es producto <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
imaginación, como ejercicio <strong>de</strong> libertad <strong>en</strong> procesos <strong>de</strong> trabajo y producción<br />
intelectual” [Olivé, De Sousa Santos, et. al., 2009:14].<br />
Como lo hemos v<strong>en</strong>ido constatando a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> este módulo, <strong>la</strong><br />
antropología social, al igual que otras ci<strong>en</strong>cias sociales, se ha configurado como<br />
una disciplina que conti<strong>en</strong>e una pluralidad <strong>de</strong> <strong>en</strong>foques teórico-metodológicos, los<br />
cuales han mant<strong>en</strong>ido una re<strong>la</strong>ción a veces <strong>de</strong> diálogo y otras <strong>de</strong> compet<strong>en</strong>cia. Sin<br />
embargo, <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo histórico <strong>de</strong> <strong>la</strong> antropología social no ha habido un<br />
reconocimi<strong>en</strong>to a <strong>la</strong> pluralidad epistemológica para compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r e incidir <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />
problemáticas sociales, ya que, <strong>de</strong> alguna u otra manera, estos diversos <strong>en</strong>foques<br />
han pret<strong>en</strong>dido <strong>en</strong> algún mom<strong>en</strong>to ser dominantes y constituirse como universales,<br />
lo que ha negado el carácter <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> otros discursos y formas <strong>de</strong><br />
p<strong>en</strong>sar lo social.<br />
Ante un esc<strong>en</strong>ario como el anterior, <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> un pluralismo<br />
epistemológico emerge con fuerza <strong>en</strong> nuestra disciplina, pues conforme cambia el<br />
mundo, y con él los procesos sociales que giran a su alre<strong>de</strong>dor, resulta<br />
indisp<strong>en</strong>sable construir otros métodos <strong>de</strong> análisis basados <strong>en</strong> una re<strong>la</strong>ción<br />
dialógica o campo interteórico, que no disuelva <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s nuevas<br />
teorías y los paradigmas clásicos que han dado fundam<strong>en</strong>to a <strong>la</strong> antropología<br />
social, sino que pot<strong>en</strong>cie el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> otras estrategias teórico-metodológicas<br />
que nos permitan analizar y compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r una sociedad global tan compleja. Por<br />
ello, a continuación te pres<strong>en</strong>tamos cuatro ejemplos <strong>de</strong> investigaciones<br />
antropológicas contemporáneas que articu<strong>la</strong>n diversos campos analíticos <strong>de</strong><br />
nuestra disciplina <strong>de</strong> manera innovadora, con el objetivo <strong>de</strong> <strong>en</strong>fatizar <strong>la</strong> relevancia<br />
social <strong>de</strong> nuestras investigaciones <strong>en</strong> los albores <strong>de</strong>l siglo XXI y <strong>la</strong>s implicaciones<br />
ético-políticas que actualm<strong>en</strong>te <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>ta un antropólogo social <strong>en</strong> su práctica<br />
profesional al re<strong>la</strong>cionarse, vincu<strong>la</strong>rse y comprometerse directam<strong>en</strong>te con los<br />
integrantes <strong>de</strong> un grupo o colectividad.<br />
Temario<br />
1. Problemáticas cruciales <strong>de</strong> <strong>la</strong> antropología social contemporánea<br />
2. Pluralismo epistemológico, subjetividad y autoridad etnográfica<br />
83<br />
PREGUNTAS<br />
GENERADORAS<br />
Unidad IV<br />
¿A qué tipo <strong>de</strong> retos se ha<br />
<strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tado <strong>la</strong> antropología<br />
social <strong>en</strong> <strong>la</strong>s últimas dos<br />
décadas?<br />
¿En qué medida <strong>la</strong> práctica<br />
<strong>de</strong>l antropólogo social<br />
está <strong>de</strong>terminada por su<br />
posición política ante <strong>la</strong><br />
diversidad sociocultural, su<br />
ética profesional y su vida<br />
personal?<br />
Héctor Díaz-Po<strong>la</strong>nco<br />
Antropólogo social y sociólogo. Es<br />
consi<strong>de</strong>rado uno <strong>de</strong> los principales<br />
especialistas <strong>en</strong> temas étnicos y<br />
autonómicos <strong>de</strong> América Latina. Ha<br />
sido consultor <strong>en</strong> temas indíg<strong>en</strong>as<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> ONU, así como asesor <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
Comisión <strong>Nacional</strong>, <strong>de</strong> Autonomía,<br />
que diseñó el régim<strong>en</strong> <strong>de</strong> autonomía<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> Costa Atlántica <strong>de</strong> Nicaragua, y<br />
<strong>de</strong>l Ejército Zapatista <strong>de</strong> Liberación<br />
<strong>Nacional</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> negociación <strong>de</strong>l tema<br />
<strong>de</strong> “Derechos y cultura indíg<strong>en</strong>a” <strong>de</strong><br />
los Acuerdos <strong>de</strong> San Andrés.<br />
Fu<strong>en</strong>te:<br />
http://www.paginas prodigy.com/diazp/imag<strong>en</strong>es/<br />
Hector-Diaz-Po<strong>la</strong>nco-a.gif
Antropología Social<br />
La globalización es <strong>en</strong>focada como<br />
un proceso <strong>de</strong> expansión <strong>de</strong>l capital<br />
que impacta los p<strong>la</strong>nos tecnológico,<br />
político, cultural, económico y social; a<br />
tal grado que <strong>en</strong> los últimos <strong>de</strong>c<strong>en</strong>ios<br />
ha agravado <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong><br />
reproducción socioeconómica y<br />
ecológica <strong>de</strong>l p<strong>la</strong>neta. A su vez, ha<br />
promovido una expansión <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
cultura <strong>en</strong> el dominio <strong>de</strong> lo social, a tal<br />
grado que <strong>en</strong> nuestra vida social todo<br />
–<strong>de</strong>s<strong>de</strong> los valores mercantiles y el<br />
po<strong>de</strong>r estatal hasta los hábitos y <strong>la</strong>s<br />
propias estructuras m<strong>en</strong>tales– son<br />
elem<strong>en</strong>tos culturales.<br />
Fu<strong>en</strong>te: http://todo<strong>de</strong>nada.files.wordpress.com/2008/03/<br />
guerramac.jpg?w=200&h=300<br />
Lectura 1. Elogio a <strong>la</strong> diversidad: Globalización,<br />
multiculturalismo y etnofagia<br />
Héctor Díaz-Po<strong>la</strong>nco. Texto adaptado por Lisset Anahí Jiménez Estudillo.<br />
Contrario a lo previsto años atrás, el l<strong>la</strong>mado proceso <strong>de</strong> globalización no<br />
está provocando homog<strong>en</strong>eidad sociocultural; por el contrario, va acompañado <strong>de</strong><br />
un notable r<strong>en</strong>acimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s i<strong>de</strong>ntida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> todo el mundo. Lo habitual es que <strong>la</strong><br />
l<strong>la</strong>mada “batal<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s i<strong>de</strong>ntida<strong>de</strong>s” se libre <strong>en</strong> todos los rincones <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
cotidianidad, <strong>en</strong> todos los pliegues <strong>de</strong>l sistema mundial. A veces, esta floración<br />
i<strong>de</strong>ntitaria se manifiesta a m<strong>en</strong>udo bajo <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> luchas culturales –nacionales,<br />
étnicas, religiosas, regionales– con int<strong>en</strong>sidad y a esca<strong>la</strong>s variables.<br />
Uno tras otro, se fueron <strong>de</strong>rrumbando los argum<strong>en</strong>tos esgrimidos para<br />
anunciar un futuro <strong>de</strong> uniformidad que se consolidaría conforme <strong>la</strong> globalización<br />
<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ra <strong>la</strong>s pot<strong>en</strong>cias que le atribuían. Por supuesto, los i<strong>de</strong>ólogos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
globalización prometieron y anunciaron un mundo <strong>de</strong> igualdad socioeconómica<br />
que iniciaría una era <strong>de</strong> gran<strong>de</strong>s transformaciones <strong>en</strong> dirección a una mayor<br />
equidad <strong>en</strong>tre grupos, c<strong>la</strong>ses y naciones. Muy pronto se advirtió que, también <strong>en</strong><br />
este terr<strong>en</strong>o, el proceso se dirigía exactam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> s<strong>en</strong>tido contrario.<br />
El hecho <strong>de</strong>stacable <strong>de</strong> los últimos lustros es <strong>la</strong> c<strong>en</strong>tralidad que ha<br />
alcanzado el tema <strong>de</strong> <strong>la</strong>s i<strong>de</strong>ntida<strong>de</strong>s. Refiriéndose a este f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o, Zygmunt<br />
Bauman observa que <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad “no hay al parecer ningún otro aspecto <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
vida contemporánea que atraiga <strong>en</strong> <strong>la</strong> misma medida <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> filósofos,<br />
ci<strong>en</strong>tíficos sociales y psicólogos”. No se trata <strong>de</strong> una cuestión ajustada a <strong>la</strong>s<br />
preocupaciones <strong>de</strong> ciertos especialistas (los antropólogos, por ejemplo), sino <strong>de</strong><br />
un foco que comi<strong>en</strong>za a iluminar prácticam<strong>en</strong>te todos los rincones <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ci<strong>en</strong>cias<br />
sociales, hasta tal punto que “<strong>la</strong> 'i<strong>de</strong>ntidad' se ha convertido ahora <strong>en</strong> un prisma a<br />
través <strong>de</strong>l cual se <strong>de</strong>scubr<strong>en</strong>, compr<strong>en</strong><strong>de</strong>n y examinan todos los <strong>de</strong>más aspectos<br />
<strong>de</strong> interés <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida contemporánea” (Bauman, 2001:161).<br />
Así pues, <strong>la</strong> reg<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> <strong>la</strong>s i<strong>de</strong>ntida<strong>de</strong>s está indudablem<strong>en</strong>te<br />
vincu<strong>la</strong>da con <strong>la</strong> actual fase <strong>de</strong> mundialización <strong>de</strong>l capital; no es algo que ocurre<br />
sólo a contracorri<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> globalización, sino que se trata <strong>de</strong> un movimi<strong>en</strong>to<br />
impulsado <strong>de</strong> algún modo por su oleaje.<br />
Ahora bi<strong>en</strong>, a veces <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntidad <strong>de</strong> que se hab<strong>la</strong> ti<strong>en</strong>e el efecto <strong>de</strong> ocultar<br />
procesos difer<strong>en</strong>tes o que <strong>de</strong>berían distinguirse. Po<strong>de</strong>mos discernir al m<strong>en</strong>os dos,<br />
ambos como respuestas a <strong>la</strong>s nuevas condiciones globalizadoras. Uno, el viejo<br />
reforzami<strong>en</strong>to (a su vez, r<strong>en</strong>ovado) <strong>en</strong> torno a comunida<strong>de</strong>s que se <strong>de</strong>fi<strong>en</strong><strong>de</strong>n<br />
mediante el afianzami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> sus fronteras y, cuando es el caso, inv<strong>en</strong>tando<br />
mecanismos para mant<strong>en</strong>er y reproducir al grupo; otro, el que surge también <strong>en</strong> el<br />
marco <strong>de</strong> <strong>la</strong> globalización, pero más bi<strong>en</strong> como búsqueda <strong>de</strong> salidas con s<strong>en</strong>tido<br />
para escapar a <strong>la</strong> creci<strong>en</strong>te individualización y fragm<strong>en</strong>tación que <strong>de</strong>struye los<br />
tradicionales tejidos comunitarios, una fuerza que sume a sus miembros <strong>en</strong> una<br />
anomia insoportable. El primero int<strong>en</strong>ta proteger <strong>la</strong> comunidad preexist<strong>en</strong>te y, si<br />
es posible, consolidar<strong>la</strong>; el segundo, <strong>en</strong> medio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ruinas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s colectivida<strong>de</strong>s,<br />
busca crear nuevas “comunida<strong>de</strong>s” allí don<strong>de</strong> precisam<strong>en</strong>te éstas han co<strong>la</strong>psado,<br />
están al bor<strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>sintegración o los miembros <strong>de</strong>l grupo ya no <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong><br />
el<strong>la</strong>s seguridad y asi<strong>de</strong>ro para <strong>en</strong>carar los <strong>de</strong>safíos <strong>de</strong>l <strong>en</strong>torno global:<br />
incertidumbre, precariedad, exclusión <strong>de</strong> los circuitos <strong>la</strong>borales, ais<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to,<br />
ansiedad y s<strong>en</strong>sación <strong>de</strong> vacío.<br />
El problema que se advierte <strong>en</strong> ciertos análisis acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntidad<br />
radica precisam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> que reduc<strong>en</strong> <strong>la</strong> cuestión al segundo proceso; esto es, no<br />
ti<strong>en</strong><strong>en</strong> ojos más que para <strong>la</strong>s i<strong>de</strong>ntida<strong>de</strong>s como int<strong>en</strong>to <strong>de</strong>sesperado por construir<br />
comunida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> <strong>la</strong>s nuevas condiciones globalizadas, que resultan precisam<strong>en</strong>te<br />
84
<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>strucción <strong>de</strong> los anteriores tejidos comunitarios y que terminan si<strong>en</strong>do <strong>en</strong><br />
verdad sus sustitutos <strong>en</strong> <strong>la</strong> posmo<strong>de</strong>rnidad. Bauman, por ejemplo, subraya el<br />
<strong>la</strong>borioso trabajo <strong>de</strong> trazar fronteras como formas <strong>de</strong> dar vida a <strong>la</strong>s i<strong>de</strong>ntida<strong>de</strong>s.<br />
Aquí también se adviert<strong>en</strong> <strong>en</strong> realidad dos tipos <strong>de</strong> procesos. Por una parte, <strong>la</strong>s<br />
fronteras se trazan o refuerzan para <strong>de</strong>limitar y proteger comunida<strong>de</strong>s<br />
tradicionales, progresivam<strong>en</strong>te am<strong>en</strong>azadas por los efectos globalizadores. En<br />
g<strong>en</strong>eral, éste sería el caso <strong>de</strong> los pueblos indíg<strong>en</strong>as y otros grupos i<strong>de</strong>ntitarios. Por<br />
otra parte, el esfuerzo social opera hasta cierto punto <strong>en</strong> s<strong>en</strong>tido contrario: aquí es<br />
<strong>la</strong> acción <strong>de</strong> trazar <strong>la</strong>s fronteras lo que permite dar s<strong>en</strong>tido a <strong>la</strong> “comunidad” misma,<br />
con lo que, como lo <strong>de</strong>staca el autor <strong>en</strong> refuerzo <strong>de</strong> los p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> Fre<strong>de</strong>rick<br />
Barth, “<strong>la</strong>s 'comunida<strong>de</strong>s' apar<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te compartidas, son subproductos <strong>de</strong> un<br />
febril trazado <strong>de</strong> fronteras. No es hasta <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> que los puestos fronterizos se<br />
han atrincherado cuando se tej<strong>en</strong> los mitos <strong>de</strong> su antigüedad y se tapan<br />
cuidadosam<strong>en</strong>te los reci<strong>en</strong>tes oríg<strong>en</strong>es político-culturales <strong>de</strong> <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntidad con los<br />
re<strong>la</strong>tos <strong>de</strong> su génesis” (Bauman, 2001:161).<br />
Mi<strong>en</strong>tras pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>cirse que <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> el primer<br />
s<strong>en</strong>tido es re<strong>la</strong>tivam<strong>en</strong>te antigua y se practicó <strong>en</strong> etapas anteriores a <strong>la</strong> actual fase<br />
globalizadora, es aceptable afirmar que <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> el<br />
segundo s<strong>en</strong>tido es peculiar <strong>de</strong> <strong>la</strong> posmo<strong>de</strong>rnidad, como respuesta a <strong>la</strong><br />
individualización exacerbada que sufr<strong>en</strong> <strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s, particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te (aunque<br />
no únicam<strong>en</strong>te) <strong>en</strong> el c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong>l sistema.<br />
Colocado exclusivam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el tipo <strong>de</strong> construcción <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntida<strong>de</strong>s que es<br />
distintivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>te globalización, el autor advierte correctam<strong>en</strong>te que es <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
actualidad —justam<strong>en</strong>te el mom<strong>en</strong>to <strong>en</strong> que hay cada vez m<strong>en</strong>os comunidad y<br />
más individualización— cuando aparece con mayor fuerza el fervor por <strong>la</strong><br />
i<strong>de</strong>ntidad. Así, “<strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntidad ti<strong>en</strong>e que <strong>de</strong>sm<strong>en</strong>tir su orig<strong>en</strong>, ti<strong>en</strong>e que negar que no<br />
es más que un sustituto y más que nada evocar a un fantasma <strong>de</strong> <strong>la</strong> mismísima<br />
comunidad que ha v<strong>en</strong>ido a sustituir. La i<strong>de</strong>ntidad brota <strong>en</strong> el cem<strong>en</strong>terio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
comunida<strong>de</strong>s, pero florece gracias a su promesa <strong>de</strong> resucitar a los muertos”<br />
(Bauman, 2001:174). Y es porque Bauman sólo ve <strong>la</strong>s reverberaciones <strong>de</strong> estas<br />
i<strong>de</strong>ntida<strong>de</strong>s por lo que llega a una conclusión que importa examinar. Nos referimos<br />
a su infer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> el s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> que <strong>la</strong>s i<strong>de</strong>ntida<strong>de</strong>s que se están construy<strong>en</strong>do “no<br />
son contrarias a <strong>la</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia globalizadora ni se interpon<strong>en</strong> <strong>en</strong> su camino: son un<br />
vástago legítimo y un compañero natural <strong>de</strong> <strong>la</strong> globalización y, lejos <strong>de</strong> <strong>de</strong>t<strong>en</strong>er<strong>la</strong>, le<br />
<strong>en</strong>grasan <strong>la</strong>s ruedas” (Bauman, 2001:174).<br />
La pregunta que hay que hacerse es si esta conclusión es aplicable al<br />
primer tipo <strong>de</strong> construcción <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntida<strong>de</strong>s, esto es, aquel<strong>la</strong> que busca fortificar y<br />
hacer viable comunida<strong>de</strong>s preexist<strong>en</strong>tes, “ancestrales”, que operan con una<br />
lógica no sólo difer<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> que impulsa <strong>la</strong> actual globalización, sino contrapuesta<br />
a ésta [como <strong>la</strong> <strong>de</strong> los pueblos indíg<strong>en</strong>as]. En este caso, no se parte <strong>de</strong> una<br />
pérdida <strong>de</strong> lo colectivo y una individualización que, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> allí, busca crear o<br />
imaginar a <strong>la</strong> comunidad sustituta, sino <strong>de</strong> una visión <strong>de</strong>l mundo y unas prácticas<br />
<strong>en</strong>raizadas <strong>en</strong> el grupo que buscan <strong>en</strong>grasar sus propios ejes comunitarios. Hay<br />
construcciones i<strong>de</strong>ntitarias que aceitan el sistema; pero otras arrojan ar<strong>en</strong>a <strong>en</strong> los<br />
<strong>en</strong>granajes <strong>de</strong> <strong>la</strong> globalización, parec<strong>en</strong> capaces <strong>de</strong> resistir con cierto éxito a <strong>la</strong><br />
individualización posmo<strong>de</strong>rna (como lo hicieron con <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rna) y, todavía más,<br />
iluminan horizontes a partir <strong>de</strong> los cuales pue<strong>de</strong>n e<strong>la</strong>borarse alternativas <strong>de</strong><br />
emancipación fr<strong>en</strong>te al sistema neoliberal.<br />
Actividad 1<br />
Una vez terminada tu lectura, e<strong>la</strong>bora una frase que refleje <strong>la</strong> temática principal <strong>de</strong>l<br />
texto y anóta<strong>la</strong> <strong>en</strong> tu cua<strong>de</strong>rno. En seguida, e<strong>la</strong>bora con tus propias pa<strong>la</strong>bras, un<br />
resum<strong>en</strong> don<strong>de</strong> expongas los conceptos c<strong>la</strong>ve que pres<strong>en</strong>ta el autor a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l<br />
texto.<br />
85<br />
Unidad IV<br />
Las i<strong>de</strong>ntida<strong>de</strong>s surgidas <strong>de</strong> los<br />
procesos <strong>de</strong> individualización, se<br />
caracterizan por ser efímeras,<br />
cambiantes y transitorias. Bauman<br />
<strong>la</strong>s ha <strong>de</strong>nominado i<strong>de</strong>ntida<strong>de</strong>s<br />
liquidas o i<strong>de</strong>ntificaciones, pues su<br />
tiempo <strong>de</strong> vida es muy breve al estar<br />
asociadas a uniones temporales <strong>de</strong><br />
individuos, cuyo único s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong><br />
perman<strong>en</strong>cia a una colectividad se<br />
da manera transitoria y pue<strong>de</strong> ser<br />
remp<strong>la</strong>zada rápidam<strong>en</strong>te por otra<br />
i<strong>de</strong>ntificación.
Antropología Social<br />
Arturo Escobar, antropólogo<br />
colombiano.<br />
Entre sus especialida<strong>de</strong>s figuran <strong>la</strong><br />
ecología política y <strong>la</strong> antropología<br />
<strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo, los movimi<strong>en</strong>tos<br />
sociales y <strong>la</strong>s nuevas tecnologías.<br />
Fu<strong>en</strong>te: http://4.bp.blogspot.com/_nalXHY7Wb0k/<br />
S6LBVt2BIxI/AAAAAAAAAB8/xVOgdI7LIEc/s200/<br />
Arturo_Escobar.jpg<br />
En sus trabajos, Escobar distingue dos<br />
líneas antropológicas c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te<br />
difer<strong>en</strong>ciadas, por un <strong>la</strong>do <strong>en</strong>contramos<br />
<strong>la</strong> antropología para el <strong>de</strong>sarrollo,<br />
comprometida a proporcionarle un<br />
rostro humano al <strong>de</strong>sarrollo, sin que<br />
ello elimine su carácter interv<strong>en</strong>cionista<br />
y asist<strong>en</strong>cialista; por el otro, <strong>la</strong><br />
antropología <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo, que busca<br />
cuestionar <strong>la</strong> neutralidad <strong>de</strong>l concepto<br />
<strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo y sus continuos fracasos<br />
a nivel aplicativo.<br />
Lectura 2. Antropología y <strong>de</strong>sarrollo<br />
Arturo Escobar. Texto adaptado por Lisset Anahí Jiménez Estudillo.<br />
Los antropólogos se han mostrado por reg<strong>la</strong> g<strong>en</strong>eral muy ambival<strong>en</strong>tes respecto<br />
al <strong>de</strong>sarrollo. En años reci<strong>en</strong>tes, se ha consi<strong>de</strong>rado casi axiomático <strong>en</strong>tre los<br />
antropólogos que el <strong>de</strong>sarrollo constituye un concepto problemático y que a<br />
m<strong>en</strong>udo conlleva un cierto grado <strong>de</strong> intromisión. Este punto <strong>de</strong> vista es aceptado<br />
por parte <strong>de</strong> especialistas y <strong>estudios</strong>os <strong>en</strong> todo el arco <strong>de</strong>l espectro académico y<br />
político. El último <strong>de</strong>c<strong>en</strong>io, como veremos, ha sido testigo <strong>de</strong> un <strong>de</strong>bate muy activo<br />
y fecundo sobre este tema; como resultado t<strong>en</strong>emos una compr<strong>en</strong>sión más<br />
matizada <strong>de</strong> <strong>la</strong> naturaleza <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo y sus modos <strong>de</strong> funcionar, incluso si <strong>la</strong><br />
re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre antropología y <strong>de</strong>sarrollo continúa provocando <strong>de</strong>bates<br />
apasionados. No obstante, mi<strong>en</strong>tras que <strong>la</strong> ecuación antropología-<strong>de</strong>sarrollo se<br />
<strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> y se aborda <strong>de</strong>s<strong>de</strong> puntos <strong>de</strong> vista muy distintos, es posible distinguir, al<br />
final <strong>de</strong>l <strong>de</strong>c<strong>en</strong>io <strong>de</strong> los nov<strong>en</strong>ta, dos gran<strong>de</strong>s corri<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to: aquél<strong>la</strong><br />
que favorece un compromiso activo con <strong>la</strong>s instituciones que fom<strong>en</strong>tan el<br />
<strong>de</strong>sarrollo <strong>en</strong> favor <strong>de</strong> los pobres, con el objetivo <strong>de</strong> transformar <strong>la</strong> práctica <strong>de</strong>l<br />
<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>de</strong>ntro –<strong>la</strong> antropología para el <strong>de</strong>sarrollo–, y aquél<strong>la</strong> que<br />
prescribe el distanciami<strong>en</strong>to y <strong>la</strong> crítica radical <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo institucionalizado –<strong>la</strong><br />
antropología <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo–.<br />
Los análisis antropológicos <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo han provocado una crisis <strong>de</strong><br />
i<strong>de</strong>ntidad <strong>en</strong> el campo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ci<strong>en</strong>cias sociales. En este s<strong>en</strong>tido: ¿no hay acaso<br />
muchos movimi<strong>en</strong>tos sociales <strong>de</strong>l Tercer Mundo que expresan abierta y<br />
c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te que <strong>la</strong> manera <strong>en</strong> que el <strong>de</strong>sarrollo concibe el mundo no es <strong>la</strong> única<br />
posible? ¿no exist<strong>en</strong> numerosas comunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l Tercer Mundo que <strong>de</strong>jan muy<br />
c<strong>la</strong>ro a través <strong>de</strong> sus prácticas que el capitalismo <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo –a pesar <strong>de</strong> su<br />
po<strong>de</strong>rosa e incluso creci<strong>en</strong>te pres<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> esas mismas comunida<strong>de</strong>s– no ha<br />
conseguido mol<strong>de</strong>ar completam<strong>en</strong>te sus i<strong>de</strong>ntida<strong>de</strong>s y sus conceptos <strong>de</strong><br />
naturaleza y <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>los económicos? ¿es posible imaginarse una era <strong>de</strong><br />
post<strong>de</strong>sarrollo y aceptar por lo tanto que éste ya existe (como siempre ha existido)<br />
<strong>en</strong> continua (re)construcción? Atreverse a tomarse <strong>en</strong> serio estas cuestiones<br />
ciertam<strong>en</strong>te supone una manera distinta <strong>de</strong> analizar, por nuestra parte, con <strong>la</strong><br />
necesidad concomitante <strong>de</strong> contribuir a una práctica distinta <strong>de</strong> repres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> realidad. A través <strong>de</strong> <strong>la</strong> política cultural que llevan a cabo, muchos movimi<strong>en</strong>tos<br />
sociales –<strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong>s selvas húmedas y los zapatistas hasta los movimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong><br />
ocupación ilegal protagonizados por mujeres– parec<strong>en</strong> haber aceptado este reto.<br />
Lo que este cambio <strong>en</strong> <strong>la</strong> compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> <strong>la</strong> naturaleza, <strong>en</strong> el alcance y<br />
modos <strong>de</strong> actuar <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo implica para los <strong>estudios</strong> sobre <strong>de</strong>sarrollo<br />
antropológico, no está todavía c<strong>la</strong>ro. Los que trabajan <strong>en</strong> <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre el<br />
conocimi<strong>en</strong>to local y los programas <strong>de</strong> conservación o <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible,<br />
por ejemplo, se están <strong>de</strong>cantando rápidam<strong>en</strong>te hacia <strong>la</strong> propuesta <strong>de</strong> un<br />
rep<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>to significativo <strong>de</strong> <strong>la</strong> práctica <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo, insisti<strong>en</strong>do <strong>en</strong> que <strong>la</strong><br />
conservación viable y sost<strong>en</strong>ible sólo pue<strong>de</strong> conseguirse sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> una<br />
cuidadosa consi<strong>de</strong>ración <strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s prácticas locales sobre <strong>la</strong><br />
naturaleza, quizá <strong>en</strong> combinación con ciertas formas (re<strong>de</strong>finidas) <strong>de</strong><br />
conocimi<strong>en</strong>to académico especializado (Escobar 1996; Brosius, <strong>de</strong> próxima<br />
aparición). Pue<strong>de</strong> suce<strong>de</strong>r que <strong>en</strong> ese proceso los antropólogos y los activistas<br />
locales “acab<strong>en</strong> participando conjuntam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> un proyecto <strong>de</strong> repres<strong>en</strong>tación y<br />
resist<strong>en</strong>cia” y que tanto <strong>la</strong> cultura como <strong>la</strong> teoría “se conviertan, hasta cierto punto,<br />
<strong>en</strong> nuestro proyecto conjunto”. A medida que los habitantes locales se<br />
acostumbr<strong>en</strong> a utilizar símbolos y discursos cosmopolitas, incluido el<br />
conocimi<strong>en</strong>to antropológico, <strong>la</strong> dim<strong>en</strong>sión política <strong>de</strong> este conocimi<strong>en</strong>to será cada<br />
vez más indiscutible (Conklin y Graham, 1995).<br />
86
No existe, naturalm<strong>en</strong>te, ninguna solución mágica o paradigma alternativo<br />
que pueda ofrecer una solución <strong>de</strong>finitiva. Hoy <strong>en</strong> día parece existir una conci<strong>en</strong>cia<br />
creci<strong>en</strong>te <strong>en</strong> todo el mundo sobre lo que no funciona, aunque no hay tanta<br />
unanimidad acerca <strong>de</strong> lo que podría o <strong>de</strong>bería funcionar. Muchos movimi<strong>en</strong>tos<br />
sociales se <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tan <strong>de</strong> hecho con este dilema ya que al mismo tiempo que se<br />
opon<strong>en</strong> al <strong>de</strong>sarrollo conv<strong>en</strong>cional int<strong>en</strong>tan <strong>en</strong>contrar caminos alternativos para<br />
sus comunida<strong>de</strong>s, a m<strong>en</strong>udo con muchos factores <strong>en</strong> contra. Es necesaria mucha<br />
experim<strong>en</strong>tación, que <strong>de</strong> hecho se está llevando a cabo <strong>en</strong> muchos lugares, por lo<br />
que se refiere a buscar combinaciones <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to y <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r; <strong>de</strong> veracidad y<br />
<strong>de</strong> práctica, que incorpor<strong>en</strong> a los grupos locales como productores activos <strong>de</strong><br />
conocimi<strong>en</strong>to. ¿Cómo pue<strong>de</strong> traducirse el conocimi<strong>en</strong>to local a po<strong>de</strong>r real, y cómo<br />
pue<strong>de</strong> este binomio conocimi<strong>en</strong>to-po<strong>de</strong>r <strong>en</strong>trar a formar parte <strong>de</strong> proyectos y <strong>de</strong><br />
programas concretos? ¿Cómo pue<strong>de</strong>n estas combinaciones locales <strong>de</strong><br />
conocimi<strong>en</strong>to, t<strong>en</strong><strong>de</strong>r pu<strong>en</strong>tes con formas <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to especializadas cuando<br />
sea necesario o conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te, y cómo pue<strong>de</strong>n ampliar su espacio social <strong>de</strong><br />
influ<strong>en</strong>cia cuando se <strong>la</strong>s cuestiona, como suele suce<strong>de</strong>r a m<strong>en</strong>udo, y se <strong>la</strong>s<br />
contrapone a <strong>la</strong>s condiciones dominantes locales, regionales, nacionales y<br />
transnacionales? Estas preguntas son <strong>la</strong>s que una r<strong>en</strong>ovada antropología <strong>de</strong> y<br />
para el <strong>de</strong>sarrollo, t<strong>en</strong>drá que respon<strong>de</strong>r.<br />
La i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo, al parecer, está perdi<strong>en</strong>do parte <strong>de</strong> su fuerza. Su in-<br />
capacidad para cumplir sus promesas, junto con <strong>la</strong> resist<strong>en</strong>cia que le opon<strong>en</strong><br />
muchos movimi<strong>en</strong>tos sociales y muchas comunida<strong>de</strong>s están <strong>de</strong>bilitando su po-<br />
<strong>de</strong>rosa imag<strong>en</strong>; los autores <strong>de</strong> <strong>estudios</strong> críticos int<strong>en</strong>tan a través <strong>de</strong> sus análisis dar<br />
forma a este <strong>de</strong>bilitami<strong>en</strong>to social y epistemológico <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo. Podría argüirse<br />
que si el <strong>de</strong>sarrollo está perdi<strong>en</strong>do empuje es <strong>de</strong>bido a que ya no es im-<br />
prescindible para <strong>la</strong>s estrategias <strong>de</strong> globalización <strong>de</strong>l capital, o porque los países<br />
ricos simplem<strong>en</strong>te han perdido el interés. Aunque estas explicaciones son ciertas<br />
<strong>en</strong> gran medida, no agotan el repertorio <strong>de</strong> interpretaciones. Si es verdad que el<br />
post<strong>de</strong>sarrollo y <strong>la</strong>s formas no capitalistas y <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>rnidad alternativa se<br />
<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran siempre <strong>en</strong> proceso <strong>de</strong> formación, cabe <strong>la</strong> esperanza <strong>de</strong> que puedan<br />
llegar a constituir nuevos fundam<strong>en</strong>tos para su r<strong>en</strong>acimi<strong>en</strong>to y para una rearticu-<br />
<strong>la</strong>ción significativa <strong>de</strong> <strong>la</strong> subjetividad y <strong>de</strong> <strong>la</strong> alteridad <strong>en</strong> sus dim<strong>en</strong>siones econó-<br />
mica, cultural y ecológica. En muchas partes <strong>de</strong>l mundo estamos pres<strong>en</strong>ciando un<br />
movimi<strong>en</strong>to histórico sin prece<strong>de</strong>ntes <strong>en</strong> <strong>la</strong> vida económica, cultural y ecológica. Es<br />
necesario p<strong>en</strong>sar acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong>s transformaciones políticas y económicas que<br />
podrían convertir este movimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> un acontecimi<strong>en</strong>to sin prece<strong>de</strong>ntes <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
historia social <strong>de</strong> <strong>la</strong>s culturas, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s economías y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ecologías. Tanto <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
teoría como <strong>en</strong> <strong>la</strong> práctica –y naturalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> ambas a <strong>la</strong> vez– <strong>la</strong> antropología ti<strong>en</strong>e<br />
una importante aportación que hacer a este ejercicio <strong>de</strong> imaginación.<br />
Actividad 2<br />
Brevem<strong>en</strong>te y <strong>de</strong> manera puntual, <strong>en</strong>lista <strong>en</strong> tu cua<strong>de</strong>rno <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>tre <strong>la</strong><br />
antropología <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo y <strong>la</strong> antropología para el <strong>de</strong>sarrollo.<br />
Actividad 3<br />
Con <strong>la</strong> lectura anterior, ¿cambió tu concepción sobre <strong>la</strong>s acciones para el<br />
<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> una sociedad? E<strong>la</strong>bora un resum<strong>en</strong> don<strong>de</strong> indiques cómo se aborda<br />
<strong>la</strong> temática <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> antropología y agrega tu propia concepción <strong>de</strong><br />
este término.<br />
87<br />
Unidad IV<br />
Al problematizar el tema <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo<br />
Arturo Escobar consi<strong>de</strong>ra que <strong>la</strong><br />
antropología <strong>de</strong>be g<strong>en</strong>erar estrategias<br />
<strong>de</strong> producción <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to que<br />
pret<strong>en</strong>dan p<strong>la</strong>ntearse <strong>de</strong> un modo<br />
autoconsci<strong>en</strong>te sus posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />
contribuir a traer a un primer p<strong>la</strong>no y a<br />
posibilitar modos <strong>de</strong> vida y<br />
construcciones <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntida<strong>de</strong>s<br />
alternativas, marginales y disi<strong>de</strong>ntes.<br />
Fu<strong>en</strong>te: http://edicionuniversitaria.com/wp-cont<strong>en</strong>t/<br />
uploads/2011/02/Una-minga-para-290x409.jpg
Antropología Social<br />
Rosalba Aída Hernán<strong>de</strong>z Castillo,<br />
<strong>de</strong>stacada antropóloga mexicana.<br />
Ha vivido y realizado investigación <strong>de</strong><br />
campo <strong>en</strong> comunida<strong>de</strong>s indíg<strong>en</strong>as <strong>de</strong><br />
Chiapas durante más <strong>de</strong> quince<br />
años, con refugiados guatemaltecos<br />
y campesinos Mayas.<br />
Fu<strong>en</strong>te: http://jornada.unam.mx/2008/02/20/fotos/a05r<br />
1cul-1_mini.jpg<br />
Lectura 3. Distintas maneras <strong>de</strong> ser mujer: ¿Ante <strong>la</strong><br />
construcción <strong>de</strong> un nuevo feminismo indíg<strong>en</strong>a?<br />
Rosalba Aída Castillo. Texto adaptado por Lisset Anahí Jiménez Estudillo.<br />
Hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un feminismo indíg<strong>en</strong>a <strong>en</strong> México hubiera resultado<br />
imp<strong>en</strong>sable hace unos diez años; sin embargo, a partir <strong>de</strong>l levantami<strong>en</strong>to<br />
zapatista, iniciado el 1 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 1994, hemos visto surgir <strong>en</strong> el ámbito nacional<br />
un movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> mujeres indíg<strong>en</strong>as que está dando una lucha <strong>en</strong> diversos<br />
fr<strong>en</strong>tes. Por un <strong>la</strong>do, <strong>la</strong>s mujeres indíg<strong>en</strong>as organizadas han unido sus voces al<br />
movimi<strong>en</strong>to indíg<strong>en</strong>a nacional para <strong>de</strong>nunciar <strong>la</strong> opresión económica y el racismo<br />
que marca <strong>la</strong> inserción <strong>de</strong> los pueblos indios <strong>en</strong> el proyecto nacional. A <strong>la</strong> vez estas<br />
mujeres están luchando al interior <strong>de</strong> sus organizaciones y comunida<strong>de</strong>s por<br />
cambiar aquellos elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> “tradición” que <strong>la</strong>s excluy<strong>en</strong> y <strong>la</strong>s oprim<strong>en</strong>. Un<br />
análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>mandas <strong>de</strong> estas mujeres y <strong>de</strong> sus estrategias <strong>de</strong> lucha apunta<br />
hacia el surgimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> un nuevo tipo <strong>de</strong> feminismo indíg<strong>en</strong>a, que aunque coinci<strong>de</strong><br />
<strong>en</strong> algunos puntos con <strong>la</strong>s <strong>de</strong>mandas <strong>de</strong> sectores <strong>de</strong>l feminismo nacional, ti<strong>en</strong>e a<br />
<strong>la</strong> vez difer<strong>en</strong>cias substanciales. Las i<strong>de</strong>ntida<strong>de</strong>s étnicas, c<strong>la</strong>sistas y <strong>de</strong> género,<br />
han <strong>de</strong>terminado <strong>la</strong>s estrategias <strong>de</strong> lucha <strong>de</strong> estas mujeres, que han optado por<br />
incorporarse a <strong>la</strong>s luchas más amplias <strong>de</strong> sus pueblos, pero a <strong>la</strong> vez han creado<br />
espacios específicos <strong>de</strong> reflexión sobre sus experi<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> exclusión como<br />
mujeres y como indíg<strong>en</strong>as.<br />
Consi<strong>de</strong>ro que <strong>la</strong>s feministas urbanas hemos t<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> muchas ocasiones<br />
una falta <strong>de</strong> s<strong>en</strong>sibilidad cultural <strong>de</strong> fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> realidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres indíg<strong>en</strong>as,<br />
asumi<strong>en</strong>do que nos une a el<strong>la</strong>s una experi<strong>en</strong>cia común fr<strong>en</strong>te al patriarcado. La<br />
formación <strong>de</strong> un movimi<strong>en</strong>to amplio <strong>de</strong> mujeres indíg<strong>en</strong>as y mestizas se ha<br />
dificultado por esta falta <strong>de</strong> reconocimi<strong>en</strong>to a <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias culturales. Uno <strong>de</strong> los<br />
int<strong>en</strong>tos frustrados <strong>de</strong> formación <strong>de</strong> un movimi<strong>en</strong>to amplio fue <strong>la</strong> Conv<strong>en</strong>ción<br />
Estatal <strong>de</strong> Mujeres Chiapanecas formada <strong>en</strong> septiembre <strong>de</strong> 1994. Previo a <strong>la</strong><br />
realización <strong>de</strong> <strong>la</strong> Conv<strong>en</strong>ción <strong>Nacional</strong> Democrática, convocada por el EZLN,<br />
mujeres <strong>de</strong> Organizaciones No Gubernam<strong>en</strong>tales, <strong>de</strong> cooperativas productivas y<br />
<strong>de</strong> organizaciones campesinas, se reunieron para e<strong>la</strong>borar conjuntam<strong>en</strong>te un<br />
docum<strong>en</strong>to que pres<strong>en</strong>taron <strong>en</strong> <strong>la</strong> reunión <strong>de</strong> Aguascali<strong>en</strong>tes, <strong>en</strong> el cual se ex-<br />
pusieron <strong>la</strong>s <strong>de</strong>mandas específicas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres chiapanecas. Este fue el<br />
germ<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> Conv<strong>en</strong>ción Estatal <strong>de</strong> Mujeres Chiapanecas, un espacio<br />
heterogéneo <strong>en</strong> lo cultural, político e i<strong>de</strong>ológico. Mujeres mestizas urbanas <strong>de</strong><br />
Organizaciones No Gubernam<strong>en</strong>tales, feministas y no feministas y <strong>de</strong><br />
Comunida<strong>de</strong>s Eclesiales <strong>de</strong> Base, nos reunimos con mujeres monolingües <strong>de</strong> los<br />
Altos, sobre todo tzeltales y tzotziles; con tojo<strong>la</strong>bales, choles y tzeltales, <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
selva, y con indíg<strong>en</strong>as mames <strong>de</strong> <strong>la</strong> Sierra. Esta organización tuvo una vida muy<br />
corta, sólo se lograron realizar tres reuniones ordinarias y una especial, antes <strong>de</strong><br />
que <strong>la</strong> Conv<strong>en</strong>ción se disolviera. L<strong>la</strong>ma <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción, sin embargo, que <strong>la</strong>s mujeres<br />
mestizas, a pesar <strong>de</strong> haber sido minoría, fueron qui<strong>en</strong>es asumieron los puestos <strong>de</strong><br />
li<strong>de</strong>razgo <strong>en</strong> una jerarquía interna no reconocida.<br />
Muchas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres integrantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> Conv<strong>en</strong>ción fueron <strong>de</strong>spués<br />
invitadas por el EZLN como asesoras o como participantes <strong>en</strong> <strong>la</strong> mesa sobre “Cultura<br />
y Derechos Indíg<strong>en</strong>as” que se llevó a cabo <strong>en</strong> 1995 <strong>en</strong> San Cristóbal <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Casas,<br />
<strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong> que se integró una mesa especial sobre <strong>la</strong> “Situación, <strong>de</strong>rechos y<br />
cultura <strong>de</strong> <strong>la</strong> Mujer Indíg<strong>en</strong>a”. En esta mesa, <strong>la</strong>s asesoras mestizas <strong>en</strong>cargadas <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s re<strong>la</strong>torías <strong>de</strong>jaron fuera <strong>la</strong>s <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>das <strong>de</strong>scripciones <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres indíg<strong>en</strong>as<br />
sobre sus problemas cotidianos, incluy<strong>en</strong>do sólo <strong>la</strong>s <strong>de</strong>mandas g<strong>en</strong>erales <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>smilitarización y <strong>la</strong>s críticas al neoliberalismo. Es a partir <strong>de</strong> estas experi<strong>en</strong>cias<br />
cotidianas, que han sido borradas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>torías y memorias <strong>de</strong> <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tros,<br />
88
pues <strong>la</strong>s mujeres indíg<strong>en</strong>as han construido sus i<strong>de</strong>ntida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> género <strong>de</strong> una<br />
manera distinta a <strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong>s feministas urbanas. Sólo acercándonos a estas<br />
experi<strong>en</strong>cias podremos <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong> especificidad <strong>de</strong> sus <strong>de</strong>mandas y sus luchas.<br />
Después <strong>de</strong> estas experi<strong>en</strong>cias, no es <strong>de</strong> sorpr<strong>en</strong><strong>de</strong>r que cuando se realizó el<br />
Primer Congreso <strong>Nacional</strong> <strong>de</strong> Mujeres Indíg<strong>en</strong>as <strong>en</strong> octubre <strong>de</strong> 1997, <strong>la</strong>s<br />
participantes <strong>de</strong>cidieran que <strong>la</strong>s asist<strong>en</strong>tes mestizas sólo podían participar <strong>en</strong><br />
calidad <strong>de</strong> observadoras. Esta <strong>de</strong>cisión fue calificada <strong>de</strong> “separatista” y hasta <strong>de</strong><br />
“racista” por parte <strong>de</strong> algunas feministas, que por primera vez fueron sil<strong>en</strong>ciadas<br />
por <strong>la</strong>s mujeres indíg<strong>en</strong>as. Argum<strong>en</strong>tos simi<strong>la</strong>res a los que se utilizan contra <strong>la</strong>s<br />
mujeres cuando <strong>de</strong>mandamos un espacio propio al interior <strong>de</strong> <strong>la</strong>s organizaciones<br />
políticas.<br />
Es importante reconocer que <strong>la</strong>s <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s étnicas y <strong>de</strong> c<strong>la</strong>se influy<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> que, aunque sea <strong>de</strong> manera no int<strong>en</strong>cionada, <strong>la</strong>s mujeres mestizas, con un<br />
mejor manejo <strong>de</strong>l español y <strong>de</strong> <strong>la</strong> lecto-escritura, t<strong>en</strong>damos a hegemonizar <strong>la</strong><br />
discusión cuando se trata <strong>de</strong> espacios conjuntos. Por ello, resulta fundam<strong>en</strong>tal<br />
respetar <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> espacios propios y esperar el mom<strong>en</strong>to propicio para <strong>la</strong><br />
formación <strong>de</strong> alianzas.<br />
Un ejemplo <strong>de</strong> esta brecha cultural exist<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre mestizas urbanas e<br />
indíg<strong>en</strong>as fue <strong>la</strong>s fuertes críticas que algunas feministas hicieron a <strong>la</strong> Segunda Ley<br />
Revolucionaria <strong>de</strong> Mujeres propuesta por <strong>la</strong>s indíg<strong>en</strong>as zapatistas, por haber<br />
incluido un artículo que prohíbe <strong>la</strong> infi<strong>de</strong>lidad. Esta modificación a <strong>la</strong> Primera Ley<br />
Revolucionaria <strong>de</strong> Mujeres fue consi<strong>de</strong>rada una medida conservadora, producto<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> Iglesia <strong>en</strong> <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s indíg<strong>en</strong>as. Estas precipitadas<br />
críticas <strong>de</strong>b<strong>en</strong> contextualizar esta <strong>de</strong>manda <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres indíg<strong>en</strong>as <strong>en</strong> el marco<br />
<strong>de</strong> una realidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> que <strong>la</strong> infi<strong>de</strong>lidad masculina y <strong>la</strong> bigamia son justificadas<br />
culturalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> nombre <strong>de</strong> <strong>la</strong> “tradición”, y se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran estrecham<strong>en</strong>te<br />
vincu<strong>la</strong>das con <strong>la</strong>s prácticas <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia doméstica. Una prohibición que para <strong>la</strong>s<br />
mujeres urbanas pue<strong>de</strong> resultar moralista y retrograda, quizá para algunas<br />
mujeres indíg<strong>en</strong>as sea una manera <strong>de</strong> rechazar una “tradición” que <strong>la</strong>s vuelve<br />
vulnerables al interior <strong>de</strong> <strong>la</strong> unidad doméstica y <strong>la</strong> comunidad.<br />
En el trabajo <strong>en</strong> contra <strong>de</strong> <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia doméstica <strong>en</strong> contextos<br />
multiculturales, valdría <strong>la</strong> p<strong>en</strong>a retomar <strong>la</strong> propuesta <strong>de</strong> Chandra Monhanty qui<strong>en</strong><br />
seña<strong>la</strong> que “La viol<strong>en</strong>cia masculina <strong>de</strong>be ser teorizada e interpretada <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong><br />
socieda<strong>de</strong>s específicas, para así po<strong>de</strong>r <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r<strong>la</strong> mejor y po<strong>de</strong>r organizarnos<br />
más efectivam<strong>en</strong>te para combatir<strong>la</strong>” (Monhanty 1991:67). Si el reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s similitu<strong>de</strong>s <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s mujeres nos permite crear alianzas políticas, el<br />
reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias es requisito indisp<strong>en</strong>sable para <strong>la</strong> construcción<br />
<strong>de</strong> un diálogo respetuoso y para <strong>la</strong> búsqueda <strong>de</strong> estrategias <strong>de</strong> lucha más acor<strong>de</strong>s<br />
a <strong>la</strong>s distintas realida<strong>de</strong>s culturales.<br />
Quizá <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> este diálogo intercultural, respetuoso y tolerante,<br />
<strong>en</strong>tre mujeres indíg<strong>en</strong>as y mestizas, contribuya a <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> un nuevo<br />
feminismo indíg<strong>en</strong>a basado <strong>en</strong> el respeto a <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>cia y el rechazo a <strong>la</strong><br />
<strong>de</strong>sigualdad.<br />
Actividad 4<br />
Regresa al texto. I<strong>de</strong>ntifica y subraya los elem<strong>en</strong>tos y categorías principales que<br />
fueron utilizadas por <strong>la</strong> autora <strong>en</strong> su argum<strong>en</strong>tación.<br />
Actividad 5<br />
Argum<strong>en</strong>ta, sigui<strong>en</strong>do <strong>la</strong> lectura: ¿De qué manera es posible un diálogo<br />
intercultural, respetuoso y tolerante, <strong>en</strong>tre sujetos que pert<strong>en</strong>ec<strong>en</strong> a colectivida<strong>de</strong>s<br />
socioculturales difer<strong>en</strong>tes? Pue<strong>de</strong>s c<strong>en</strong>trar tus reflexiones <strong>en</strong> <strong>la</strong>s posturas políticas<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres ante <strong>la</strong>s <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> género <strong>en</strong> contextos interculturales.<br />
89<br />
Unidad IV<br />
Para Sandra Harding (1987), <strong>la</strong>s<br />
experi<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>la</strong>s “mujeres”, <strong>en</strong><br />
plural, ofrec<strong>en</strong> un nuevo reto a <strong>la</strong><br />
investigación social. Lo masculino y lo<br />
fem<strong>en</strong>ino son siempre categorías que<br />
se produc<strong>en</strong> y aplican <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> una<br />
c<strong>la</strong>se, un grupo social y una cultura<br />
particu<strong>la</strong>res, <strong>en</strong> el s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> que <strong>la</strong>s<br />
experi<strong>en</strong>cias, <strong>de</strong>seos e intereses <strong>de</strong><br />
mujeres y <strong>de</strong> hombres difier<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
cada contexto sociocultural.<br />
Fu<strong>en</strong>te: http://www.nodo50.orgbiblio<strong>la</strong>can<strong>de</strong><strong>la</strong>/IMG/jpg/<br />
mujeres_zapatistas-2.jpg
Antropología Social<br />
R<strong>en</strong>ato Rosaldo, antropólogo y<br />
p o e t a c h i c a n o , m e x i c a n o ,<br />
estadouni<strong>de</strong>nse.<br />
Es uno <strong>de</strong> los antropólogos culturales<br />
contemporáneos más <strong>de</strong>stacados.<br />
Sus trabajos han rep<strong>la</strong>nteado el<br />
análisis antropológico a nivel teóricometodológico<br />
revalorando <strong>la</strong><br />
subjetividad y el análisis contextual<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> investigación social.<br />
Fu<strong>en</strong>te: http://3.bp.blogspot.com/_BOj4Ak5LT3k/R_Eq-<br />
b o p R 2 o I / A A A A A A A A A f w / x 1 Z 0 i D t 9 N R E /<br />
s 3 2 0 / r<strong>en</strong>ato+rosaldo.bmp<br />
La consi<strong>de</strong>ración <strong>de</strong>l punto <strong>de</strong> vista<br />
<strong>de</strong>l actor <strong>en</strong> <strong>la</strong> investigación nos<br />
remite, <strong>en</strong> primer lugar, a <strong>la</strong> t<strong>en</strong>sión<br />
que existe cuando al investigador se<br />
le <strong>de</strong>sdibuja <strong>la</strong> “otredad”, pues tal<br />
como lo propone Sandra Harding<br />
(1987), no existe un “otro” único sino<br />
muchos “otros” diversos. En<br />
consecu<strong>en</strong>cia, tanto <strong>en</strong> el sujeto que<br />
conoce, así como <strong>en</strong> el que vive <strong>la</strong><br />
realidad, exist<strong>en</strong> varias maneras <strong>de</strong><br />
<strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r a <strong>la</strong> “otredad”.<br />
Los antropólogos sociales estamos<br />
<strong>de</strong> alguna manera conectados a los<br />
sujetos <strong>de</strong> nuestras investigaciones.<br />
Por ello, surg<strong>en</strong> cuestionami<strong>en</strong>tos<br />
que analizan si los resultados <strong>de</strong><br />
nuestro trabajo son producto <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l antropólogo y <strong>de</strong> su<br />
inevitable influ<strong>en</strong>cia sobre el proceso<br />
<strong>de</strong> investigación.<br />
Lectura 4. Aflicción e ira <strong>de</strong> un cazador <strong>de</strong> cabezas<br />
R<strong>en</strong>ato Rosaldo. Texto adaptado por Lisset Anahí Jiménez Estudillo.<br />
Si le pregunta a un hombre mayor, ilongote <strong>de</strong>l norte <strong>de</strong> Luzón, Filipinas, por qué<br />
corta cabezas humanas, su respuesta es breve y ningún antropólogo podría<br />
explicar<strong>la</strong> con prontitud: Dice que <strong>la</strong> ira nacida <strong>de</strong> <strong>la</strong> aflicción, lo impulsa a matar a<br />
otro ser humano. Afirma que necesita un lugar “a don<strong>de</strong> llevar su rabia”. El acto <strong>de</strong><br />
cortar y arrojar <strong>la</strong> cabeza <strong>de</strong> <strong>la</strong> víctima le permite v<strong>en</strong>ti<strong>la</strong>r y <strong>de</strong>sechar <strong>la</strong> ira <strong>de</strong> su<br />
p<strong>en</strong>a, explica. Aunque <strong>la</strong> <strong>la</strong>bor <strong>de</strong> un antropólogo es ac<strong>la</strong>rar otras culturas, no<br />
pue<strong>de</strong> <strong>en</strong>contrar más explicaciones a <strong>la</strong> <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ración concisa <strong>de</strong> este hombre. Para<br />
él, aflicción, ira y cazar cabezas van unidas <strong>de</strong> forma evi<strong>de</strong>nte por sí misma.<br />
Enti<strong>en</strong>da o no. De hecho, por mucho tiempo yo no <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dí.<br />
Mi preparación para compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r una pérdida severa empezó <strong>en</strong> 1970 con<br />
<strong>la</strong> muerte <strong>de</strong> mi hermano, poco <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> cumplir veintisiete años. Al<br />
experim<strong>en</strong>tar esta severa prueba junto con mis padres, adquirí cierta retrospectiva<br />
<strong>en</strong> el trauma <strong>de</strong> <strong>la</strong> pérdida <strong>de</strong> un hijo. Este punto <strong>de</strong> vista da cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> mi re<strong>la</strong>to<br />
etnográfico sobre <strong>la</strong>s reacciones <strong>de</strong> un hombre ilongote a <strong>la</strong> muerte <strong>de</strong> su séptimo<br />
hijo. Al mismo tiempo, mi p<strong>en</strong>a era m<strong>en</strong>or a <strong>la</strong> <strong>de</strong> mis padres, no podía imaginar <strong>la</strong><br />
fuerza abrumadora <strong>de</strong> <strong>la</strong> ira posible <strong>en</strong> tal aflicción.<br />
En 1981, mi esposa Michelle Rosaldo y yo com<strong>en</strong>zamos una investigación<br />
<strong>de</strong> campo <strong>en</strong>tre los ifugaos <strong>de</strong>l norte <strong>de</strong> Luzón, Filipinas. El 11 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> ese<br />
año, el<strong>la</strong> caminaba por un s<strong>en</strong><strong>de</strong>ro junto con dos compañeros ifugaos cuando<br />
sufrió una caída mortal <strong>de</strong> unos 20 metros hasta un río caudaloso por un<br />
precipicio. Cuando <strong>en</strong>contramos su cuerpo me <strong>en</strong>colericé. ¿Cómo podía<br />
abandonarme? ¿Cómo pudo ser tan tonta para caerse? Traté <strong>de</strong> llorar. Sollocé,<br />
pero <strong>la</strong> ira bloqueaba mis lágrimas. Poco m<strong>en</strong>os <strong>de</strong> un mes más tar<strong>de</strong>, <strong>de</strong>scribí<br />
ese mom<strong>en</strong>to <strong>en</strong> mi diario: “Me s<strong>en</strong>tía como <strong>en</strong> una pesadil<strong>la</strong>, todo el mundo se<br />
expandía y contraía, se h<strong>en</strong>chía visual y hondam<strong>en</strong>te. Bajé y <strong>en</strong>contré a un grupo<br />
<strong>de</strong> hombres, siete u ocho; <strong>de</strong> pie, quietos, cal<strong>la</strong>dos, y me convulsioné y sollocé,<br />
pero no hubo lágrimas”. Una experi<strong>en</strong>cia anterior, <strong>en</strong> el cuarto aniversario <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
muerte <strong>de</strong> mi hermano, me <strong>en</strong>señó a reconocer a los sollozos convulsivos sin<br />
lágrimas, como una forma <strong>de</strong> ira. Esta ira me ha invadido <strong>en</strong> diversas formas y <strong>en</strong><br />
varias ocasiones <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>en</strong>tonces; podía durar horas y <strong>en</strong> una ocasión varios días.<br />
Los rituales pue<strong>de</strong>n <strong>de</strong>spertar estos s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>tos, pero por lo g<strong>en</strong>eral surg<strong>en</strong> <strong>de</strong><br />
recordatorios inesperados.<br />
La ira ilongote y <strong>la</strong> mía se tras<strong>la</strong>pan, más bi<strong>en</strong> como dos círculos <strong>en</strong><br />
partesobrepuestos y <strong>en</strong> parte separados. No son idénticos. Junto con <strong>la</strong>s<br />
similitu<strong>de</strong>s asombrosas, <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias importantes <strong>en</strong> tono, forma cultural y<br />
consecu<strong>en</strong>cias humanas distingu<strong>en</strong> <strong>la</strong> “ira”, animando nuestras respectivas<br />
formas <strong>de</strong> afligirnos. Mis vívidas fantasías, por ejemplo, sobre un ag<strong>en</strong>te <strong>de</strong><br />
seguros <strong>de</strong> vida que se negó a reconocer que <strong>la</strong> muerte <strong>de</strong> Michelle estaba<br />
re<strong>la</strong>cionada con su trabajo, no me llevó a matarlo, a cortarle <strong>la</strong> cabeza y celebrar<br />
<strong>de</strong>spués. De esta forma ilustro <strong>la</strong> precaución metodológica <strong>de</strong> <strong>la</strong> disciplina contra<br />
<strong>la</strong> atribución temeraria <strong>de</strong> <strong>la</strong>s experi<strong>en</strong>cias y categorías <strong>de</strong> uno mismo con los<br />
miembros <strong>de</strong> otra cultura.<br />
Sólo una semana antes <strong>de</strong> terminar este trabajo, <strong>en</strong>contré <strong>la</strong> anotación <strong>en</strong><br />
mi diario <strong>de</strong> campo, escrita unas seis semanas <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> <strong>la</strong> muerte <strong>de</strong> Michelle,<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> que me juré que si volvía a escribir sobre antropología, lo haría empezando<br />
con “Aflicción e ira <strong>de</strong> un Cazador <strong>de</strong> cabeza… Mi diario <strong>de</strong> campo continuaba con<br />
una reflexión más amplia sobre <strong>la</strong> muerte, <strong>la</strong> ira y <strong>la</strong> cacería <strong>de</strong> cabezas: … “Por<br />
ello, necesito <strong>en</strong>contrar un lugar para mi ira... y ¿po<strong>de</strong>mos <strong>de</strong>cir que una solución<br />
nuestra es mejor que <strong>la</strong> <strong>de</strong> ellos? ¿Po<strong>de</strong>mos con<strong>de</strong>narlos cuando nosotros<br />
bombar<strong>de</strong>amos ciuda<strong>de</strong>s? ¿Es nuestra razón <strong>de</strong> ser más fuerte que <strong>la</strong> <strong>de</strong> ellos?”<br />
Todo esto fue escrito con <strong>de</strong>sesperación e ira.<br />
90
El uso <strong>de</strong> mi experi<strong>en</strong>cia personal sirve como vehículo para hacer que <strong>la</strong><br />
calidad e int<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> ira <strong>en</strong> <strong>la</strong> aflicción ilongote sean más accesibles al lector<br />
que ciertos modos <strong>de</strong> composición más indifer<strong>en</strong>tes. El etnógrafo, como sujeto<br />
ubicado, compr<strong>en</strong><strong>de</strong> ciertos f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os humanos mejor que otros. Él o el<strong>la</strong>, ocupa<br />
un puesto o lugar estructural y observa <strong>de</strong>s<strong>de</strong> un ángulo particu<strong>la</strong>r. Hay que<br />
consi<strong>de</strong>rar, por ejemplo, que <strong>la</strong> edad, género, su condición <strong>de</strong> extraño y <strong>la</strong><br />
asociación con el régim<strong>en</strong> neocolonial, influy<strong>en</strong> lo que el etnógrafo apr<strong>en</strong><strong>de</strong>. El<br />
concepto <strong>de</strong> ubicación <strong>de</strong>l investigador también se refiere a <strong>la</strong> forma <strong>en</strong> que <strong>la</strong>s<br />
experi<strong>en</strong>cias cotidianas permit<strong>en</strong> o inhib<strong>en</strong> ciertos tipos <strong>de</strong> discernimi<strong>en</strong>to.<br />
La ag<strong>en</strong>da <strong>de</strong>l análisis social ahora incluye no sólo verda<strong>de</strong>s eternas y<br />
g<strong>en</strong>eralizaciones <strong>de</strong> aspecto legal, sino también procesos políticos, cambios<br />
sociales y difer<strong>en</strong>cias humanas. Términos como objetividad, neutralidad e<br />
imparcialidad se refier<strong>en</strong> a <strong>la</strong>s ubicaciones <strong>de</strong>l sujeto una vez que se le ha dotado<br />
<strong>de</strong> gran autoridad constitucional, aunque se discute que no son ni más ni m<strong>en</strong>os<br />
válidos que los <strong>de</strong> actores sociales más comprometidos pero igual <strong>de</strong> perceptivos.<br />
El análisis <strong>de</strong>be aceptar que sus objetivos <strong>de</strong> análisis también son sujetos<br />
analizantes que interrogan <strong>de</strong> forma crítica a los etnógrafos sus escritos, su ética y<br />
política.<br />
Actividad 6<br />
Con base <strong>en</strong> <strong>la</strong> lectura anterior, contesta <strong>en</strong> tu cua<strong>de</strong>rno <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes preguntas:<br />
¿En qué mom<strong>en</strong>to el autor logró compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r los rituales sobre <strong>la</strong> ira <strong>en</strong> <strong>la</strong> sociedad<br />
Ilingote? ¿Cómo influyó <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia personal <strong>de</strong>l antropólogo social <strong>en</strong> su<br />
investigación? ¿Cuál es tu opinión sobre <strong>la</strong> propuesta <strong>de</strong> análisis antropológico <strong>de</strong><br />
R<strong>en</strong>ato Rosaldo?<br />
Repaso<br />
Una vez que has concluido todas <strong>la</strong>s lecturas <strong>de</strong> esta unidad, e<strong>la</strong>bora <strong>en</strong> tu<br />
cua<strong>de</strong>rno un mapa conceptual, a través <strong>de</strong>l cual <strong>de</strong>sarrolles <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes<br />
categorías analíticas expuestas por los autores a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> <strong>la</strong> unidad:<br />
1) globalización; 2) individualización; 3) i<strong>de</strong>ntida<strong>de</strong>s vs i<strong>de</strong>ntificaciones; 4)<br />
antropología <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo; 5) antropología para el <strong>de</strong>sarrollo; 6) post<strong>de</strong>sarrollo; 7)<br />
género, 8) diálogo intercultural; 9) posicionami<strong>en</strong>to político <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres; 10)<br />
subjetividad <strong>de</strong>l investigador; 11) autoridad etnográfica.<br />
Este ejercicio te ayudará a refirmar y reforzar el apr<strong>en</strong>dizaje logrado,<br />
a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> que podrás t<strong>en</strong>er <strong>la</strong> información a primera mano y así prepararte mejor.<br />
91<br />
Unidad IV<br />
El filósofo Jean-Paul Sartre, sost<strong>en</strong>ía<br />
que <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los etnógrafos<br />
nunca se situaban <strong>en</strong> el contexto <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> investigación. Es <strong>de</strong>cir, no se<br />
asumían como investigadores que<br />
repres<strong>en</strong>taban los intereses <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
socieda<strong>de</strong>s a <strong>la</strong>s que pert<strong>en</strong>ecían y<br />
que podían estar <strong>en</strong> otros contextos<br />
culturales gracias a un ejercicio <strong>de</strong><br />
po<strong>de</strong>r político <strong>de</strong> sus países sobre<br />
otros. Así, establecía que tanto el<br />
investigador como el sujeto<br />
investigado están situados y<br />
<strong>de</strong>finidos uno con respecto al otro.
Antropología Social<br />
RESUMEN DEL MÓDULO<br />
A lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> este módulo hemos tratado <strong>de</strong> pres<strong>en</strong>tarte una aproximación g<strong>en</strong>eral a <strong>la</strong> antropología social. El recorrido se<br />
inició con dos <strong>de</strong>finiciones g<strong>en</strong>erales <strong>de</strong> nuestra disciplina, una fundada <strong>en</strong> su historia y geopolítica; otra, <strong>en</strong> sus campos<br />
<strong>de</strong> investigación que manti<strong>en</strong><strong>en</strong> como eje articu<strong>la</strong>dor el estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> diversidad cultural. Al contraponer estas<br />
perspectivas, nuestro objetivo es mostrarte cómo <strong>de</strong>s<strong>de</strong> diversos <strong>en</strong>foques teórico metodológicos, <strong>la</strong> antropología social<br />
se <strong>en</strong>foca <strong>en</strong> <strong>la</strong> investigación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s manifestaciones culturales <strong>en</strong> torno a lo que hac<strong>en</strong>, pi<strong>en</strong>san y produc<strong>en</strong> todos los<br />
pueblos y socieda<strong>de</strong>s humanas. A<strong>de</strong>más, nuestro acercami<strong>en</strong>to inicial no podría <strong>de</strong>jar <strong>de</strong> at<strong>en</strong><strong>de</strong>r el oficio <strong>de</strong>l<br />
antropólogo social: <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> etnografía y <strong>la</strong>s técnicas específicas para su realización. Esta discusión inicial,<br />
pret<strong>en</strong><strong>de</strong> ser el primer es<strong>la</strong>bón para compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r cómo los múltiples paradigmas teórico-metodológicos que le han dado<br />
cuerpo a <strong>la</strong> antropología social a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> su historia, son fundam<strong>en</strong>tales para e<strong>la</strong>borar nuevos <strong>en</strong>tramados teóricos<br />
que nos permitan analizar <strong>la</strong>s complejas re<strong>la</strong>ciones socioculturales propias <strong>de</strong>l proceso <strong>de</strong> globalización actual.<br />
La sigui<strong>en</strong>te parada <strong>en</strong> nuestro recorrido nos a<strong>de</strong>ntró <strong>en</strong> el panorama g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> antropología<br />
social <strong>de</strong>s<strong>de</strong> sus escue<strong>la</strong>s <strong>de</strong> p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to. Este itinerario avanzó sobre dos ejes, uno que <strong>en</strong>globó <strong>la</strong> historia g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> antropología social y otro, no m<strong>en</strong>os importante, que pres<strong>en</strong>tó un acercami<strong>en</strong>to a los <strong>de</strong>bates que han ido forjando <strong>la</strong><br />
práctica antropológica como una disciplina <strong>de</strong> suma importancia <strong>en</strong> México. La influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s gran<strong>de</strong>s escue<strong>la</strong>s <strong>de</strong><br />
antropología social <strong>en</strong> <strong>la</strong> consolidación <strong>de</strong> <strong>la</strong> práctica antropológica <strong>en</strong> México es un hecho incuestionable; sin embargo, el<br />
matiz que se le ha dado a <strong>la</strong>s investigaciones antropológicas <strong>en</strong> nuestro país, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> principios <strong>de</strong>l siglo XX, ha r<strong>en</strong>dido<br />
gran<strong>de</strong>s frutos tanto a nivel teórico como metodológico, al grado que algunos antropólogos sociales mexicanos son<br />
refer<strong>en</strong>cia fundam<strong>en</strong>tal <strong>en</strong> temas como: <strong>la</strong> diversidad cultural y los pueblos indíg<strong>en</strong>as; <strong>la</strong>s luchas campesinas; el medio<br />
ambi<strong>en</strong>te y <strong>la</strong> ecología; los procesos migratorios; <strong>la</strong>s temáticas urbanas; los <strong>estudios</strong> <strong>de</strong> género, los movimi<strong>en</strong>tos sociales,<br />
por m<strong>en</strong>cionar algunos.<br />
En <strong>la</strong> tercera parte <strong>de</strong>l módulo, nos a<strong>de</strong>ntramos <strong>en</strong> dos <strong>de</strong>bates contemporáneos que están reconfigurando <strong>la</strong><br />
antropología social y su práctica profesional. Por un <strong>la</strong>do, discutimos <strong>la</strong>s formas <strong>en</strong> que <strong>la</strong>s investigaciones antropológicas<br />
están <strong>de</strong>terminadas por su lugar <strong>de</strong> <strong>en</strong>unciación y <strong>la</strong>s condiciones geopolíticas <strong>de</strong> su producción; es <strong>de</strong>cir, exist<strong>en</strong><br />
antropologías <strong>de</strong>l c<strong>en</strong>tro, antropologías <strong>de</strong>l semic<strong>en</strong>tro y antropologías <strong>de</strong> <strong>la</strong> periferia. En cierta medida, al posicionar <strong>la</strong><br />
práctica antropológica <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el lugar don<strong>de</strong> se <strong>en</strong>uncia y visibilizar <strong>la</strong> repercusión política que pue<strong>de</strong>n t<strong>en</strong>er nuestras<br />
investigaciones, nuestro objetivo es mostrarte que <strong>la</strong> antropológica social pue<strong>de</strong> t<strong>en</strong>er múltiples fines prácticos o<br />
aplicativos, los cuales <strong>en</strong> algunos casos pue<strong>de</strong>n ser solidarios con <strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s don<strong>de</strong> realizamos nuestro trabajo <strong>de</strong><br />
campo.<br />
Finalm<strong>en</strong>te, se pres<strong>en</strong>ta un bloque <strong>de</strong> lecturas con investigaciones antropológicas contemporáneas que nos<br />
invitan a reflexionar <strong>en</strong> qué medida <strong>la</strong> antropología social ofrece importantes evi<strong>de</strong>ncias <strong>de</strong> <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones sociales <strong>en</strong><br />
distintos contextos culturales, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> perspectivas como <strong>la</strong> reconfiguración <strong>de</strong> <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> globalización, <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción<br />
sociedad-naturaleza y <strong>la</strong> ecología, <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> género y los movimi<strong>en</strong>tos sociales, así como <strong>la</strong> posición ético-política<br />
<strong>de</strong>l antropólogo al estudiar al “otro”. En g<strong>en</strong>eral, nuestro objetivo ha sido mostrarte <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong> antropología social<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad, su pertin<strong>en</strong>cia para compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r e incidir <strong>en</strong> el mundo contemporáneo; todo ello con el fin <strong>de</strong> que formes<br />
parte <strong>de</strong> nuestra comunidad y así podamos contribuir a <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> nuevos profesionistas capaces <strong>de</strong> analizar los<br />
procesos socioculturales que viv<strong>en</strong> los difer<strong>en</strong>tes grupos sociales, a partir <strong>de</strong> una visión amplia, crítica e interdisciplinaria.<br />
92
EJERCICIOS DE AUTOEVALUACIÓN<br />
Escribe <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> cada paréntesis una V si el <strong>en</strong>unciado es verda<strong>de</strong>ro o una F, si es falso.<br />
Ejercicios <strong>de</strong> autoevaluación<br />
1. La antropología social pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>finirse por al m<strong>en</strong>os dos vías: <strong>de</strong>s<strong>de</strong> su historia y geopolítica, o <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
especificida<strong>de</strong>s que a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> dicha historia han aparecido como sus temas <strong>de</strong> investigación.<br />
2. La antropología <strong>de</strong>l par<strong>en</strong>tesco principalm<strong>en</strong>te toma <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones familiares y su dinámica <strong>de</strong><br />
roles; por tanto, se vuelve poco importante el estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización social.<br />
3. Los métodos cualitativos pon<strong>en</strong> énfasis <strong>en</strong> <strong>la</strong> medición; los cuantitativos <strong>de</strong>stacan con mucho rigor <strong>la</strong>s<br />
re<strong>la</strong>ciones sociales, privilegiando información significativa más que repres<strong>en</strong>tativa.<br />
4. La etnografía multilocal privilegia <strong>la</strong> observación y <strong>la</strong>s <strong>en</strong>trevistas c<strong>en</strong>tradas <strong>en</strong> una localidad o región<br />
concreta.<br />
5. El esquema evolucionista <strong>de</strong> Morgan indica que todas <strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s t<strong>en</strong>ían que pasar por tres estadios<br />
históricos <strong>de</strong> manera gradual: el salvajismo, <strong>la</strong> barbarie y <strong>la</strong> civilización.<br />
6. Para explicar <strong>la</strong> evolución cultural <strong>de</strong> <strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s, el materialismo histórico propone un esquema <strong>de</strong><br />
estadios históricos, basado <strong>en</strong> <strong>la</strong>s formas <strong>de</strong> propiedad, asociadas a los diversos modos <strong>de</strong> producción.<br />
7. En el particu<strong>la</strong>rismo histórico, Franz Boas retomó los esquemas evolucionistas que incluían a toda <strong>la</strong><br />
humanidad <strong>en</strong> una única forma <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo para explicar similitu<strong>de</strong>s socioculturales.<br />
8. Fueron los integrantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> corri<strong>en</strong>te funcionalista, qui<strong>en</strong>es propusieron que <strong>la</strong> <strong>de</strong>scripción etnográfica<br />
incluyera elem<strong>en</strong>tos psicológicam<strong>en</strong>te significativos para <strong>la</strong>s g<strong>en</strong>tes estudiadas.<br />
9. El ori<strong>en</strong>talismo surge <strong>de</strong>l acercami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura americana y algunas occi<strong>de</strong>ntales con el mundo <strong>de</strong><br />
Ori<strong>en</strong>te. Es un modo <strong>de</strong> re<strong>la</strong>cionarse con Ori<strong>en</strong>te.<br />
10. El ori<strong>en</strong>talismo, como expresión y repres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> un discurso apoyado <strong>en</strong> ciertas instituciones<br />
<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra su significación y aplicación más aceptada <strong>en</strong> el contexto académico.<br />
11. El ori<strong>en</strong>talismo se <strong>de</strong>fine también como un estilo <strong>de</strong> p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to, que busca llevar a cabo una<br />
difer<strong>en</strong>ciación <strong>en</strong>tre Ori<strong>en</strong>te y Occi<strong>de</strong>nte a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> ontología y <strong>la</strong> epistemología. Es <strong>de</strong>cir, se establece<br />
esta distinción como punto <strong>de</strong> partida para <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> teorías, re<strong>la</strong>tos, <strong>de</strong>scripciones sociales,<br />
re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong> “m<strong>en</strong>talidad” <strong>de</strong> Ori<strong>en</strong>te.<br />
12. La posición <strong>de</strong> autoridad que conserva el ori<strong>en</strong>talismo no permite que éste pueda ser <strong>de</strong>scrito y analizado<br />
<strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con Occi<strong>de</strong>nte. Es <strong>de</strong>cir, <strong>la</strong>s limitaciones <strong>de</strong> p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to que impone el escribir algo<br />
re<strong>la</strong>cionado con Ori<strong>en</strong>te son características <strong>de</strong> un estilo Ori<strong>en</strong>tal que busca dominar, reestructurar y t<strong>en</strong>er<br />
autoridad sobre Occi<strong>de</strong>nte.<br />
13. El ori<strong>en</strong>talismo no es una construcción teórica basada sobre mitos o m<strong>en</strong>tiras sobre Ori<strong>en</strong>te, sino un<br />
cuerpo <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>tos teóricos y prácticos; un sistema que ha sido creado para conocer Ori<strong>en</strong>te <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />
una postura Occi<strong>de</strong>ntal.<br />
93<br />
( )<br />
( )<br />
( )<br />
( )<br />
( )<br />
( )<br />
( )<br />
( )<br />
( )<br />
( )<br />
( )<br />
( )<br />
( )
Antropología Social<br />
Completa correctam<strong>en</strong>te los sigui<strong>en</strong>tes <strong>en</strong>unciados escribi<strong>en</strong>do <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra que falta <strong>en</strong> cada línea.<br />
14. La antropología económica <strong>en</strong> México ha t<strong>en</strong>ido gran<strong>de</strong>s <strong>de</strong>sarrollos, <strong>de</strong>stacando los aportes <strong>en</strong> torno al estudio <strong>de</strong>l<br />
y <strong>la</strong> .<br />
15. El método se pue<strong>de</strong> asimi<strong>la</strong>r a <strong>la</strong> con que se proce<strong>de</strong> para captar, organizar e interpretar <strong>la</strong> información<br />
necesaria <strong>en</strong> una investigación, y <strong>la</strong>s serían <strong>la</strong>s tácticas específicas que se ejecutan.<br />
16. Entre <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes se pue<strong>de</strong>n distinguir <strong>la</strong>s , que abarcan libros, manuales, <strong>en</strong>ciclopedias,<br />
tratados y otras etnografías; y <strong>la</strong>s , que remit<strong>en</strong> a los o impresos<br />
(publicaciones periódicas, folletos, actas) que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran resguardados <strong>en</strong> iglesias, archivos hemerográficos,<br />
municipales, nacionales e incluso personales.<br />
17. Los <strong>estudios</strong> sobre <strong>la</strong> __________ <strong>en</strong> México, permitieron <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r un marco teórico que permitió<br />
compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r su cambio social, a <strong>la</strong> luz <strong>de</strong> . Estos <strong>estudios</strong>, re<strong>de</strong>finieron <strong>la</strong>s investigaciones <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> antropología social, g<strong>en</strong>erando una <strong>en</strong> el campo <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, educación y los<br />
programas <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo integral <strong>de</strong> cu<strong>en</strong>cas fluviales.<br />
18. Las primeras críticas al seña<strong>la</strong>ban que los grupos étnicos ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>de</strong>recho a ser ___<br />
_________ y a <strong>de</strong>f<strong>en</strong><strong>de</strong>r su ____________ cultural.<br />
19. Con bases marxistas, a finales <strong>de</strong> los set<strong>en</strong>ta, <strong>en</strong> <strong>la</strong> antropología mexicana surge una postura crítica al indig<strong>en</strong>ismo,<br />
conocida como <strong>la</strong> cuestión . Su fundam<strong>en</strong>to se origina <strong>en</strong> el compromiso establecido <strong>en</strong>tre <strong>la</strong><br />
y organizaciones indíg<strong>en</strong>as, subrayando el , y , <strong>de</strong> <strong>la</strong> problemática étnica.<br />
20. Un giro radical <strong>en</strong> <strong>la</strong> antropología social se da con <strong>la</strong> aparición <strong>de</strong> los trabajos <strong>de</strong> que abordaron el estudio<br />
<strong>de</strong>l <strong>en</strong>tre los migrantes indíg<strong>en</strong>as <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad. Es a partir <strong>de</strong> estos <strong>estudios</strong>, cuando el campo <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> comi<strong>en</strong>za a abrirse al estudio <strong>de</strong> , analizando sus efectos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />
pob<strong>la</strong>ciones indíg<strong>en</strong>as.<br />
21. A partir <strong>de</strong> los movimi<strong>en</strong>tos obreros y sindicales <strong>en</strong> los años set<strong>en</strong>ta, se abrieron nuevos campos <strong>de</strong> estudio <strong>en</strong><br />
ámbitos <strong>de</strong> <strong>la</strong> y <strong>la</strong> , para <strong>la</strong> antropología <strong>en</strong> México. La docum<strong>en</strong>tó <strong>la</strong>s<br />
<strong>en</strong> diversos sectores <strong>de</strong> <strong>la</strong> industria y su re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong> esfera doméstica y el trabajo familiar.<br />
22. La novedad <strong>de</strong> <strong>la</strong> obra <strong>de</strong> y <strong>en</strong> los años ses<strong>en</strong>ta, motivó un cambio <strong>de</strong> ori<strong>en</strong>tación <strong>en</strong> el<br />
p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to, dando como resultado <strong>la</strong> inv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> algunos elem<strong>en</strong>tos para <strong>la</strong> __________ ________ actual <strong>de</strong><br />
Occi<strong>de</strong>nte. Hoy <strong>en</strong> día, <strong>la</strong>s consecu<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> ese cambio son objeto <strong>de</strong> controversias.<br />
23. Dichos escritos filosóficos, se ext<strong>en</strong>dieron al ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong> , <strong>la</strong> y <strong>de</strong><br />
___________________<strong>la</strong>; ya que se c<strong>en</strong>traron <strong>en</strong> el análisis <strong>de</strong> ciertos conceptos.<br />
24. El surgimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>en</strong> 1968, acogieron <strong>la</strong> filosofía <strong>de</strong> Deleuze. Poco <strong>de</strong>spués,<strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> los proyectos<br />
estratégicos <strong>de</strong> <strong>la</strong> antropología , fue integrada como parte <strong>de</strong> su , reivindicándo<strong>la</strong> <strong>en</strong> los análisis<br />
sobre <strong>la</strong> dinámica <strong>de</strong>l capitalismo tardío.<br />
25. Esta corri<strong>en</strong>te filosófica, pue<strong>de</strong> ser vista como un proyecto <strong>de</strong> , movimi<strong>en</strong>to don<strong>de</strong> el<br />
autor separa a <strong>la</strong>s instituciones <strong>de</strong> más <strong>la</strong>rgo alcance para partir <strong>en</strong> otras direcciones.<br />
94
Ejercicios <strong>de</strong> autoevaluación<br />
26. El reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s__________________<strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s mujeres <strong>de</strong> diversos contextos socioculturales permite<br />
crear __________________; así como el reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s___________es requisito indisp<strong>en</strong>sable para <strong>la</strong><br />
construcción <strong>de</strong> un respetuoso diálogo intercultural.<br />
27. Como sujeto ubicado, el _________ compr<strong>en</strong><strong>de</strong> ciertos f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os humanos mejor que otros; al ocupar un<br />
______________ y _______________ <strong>de</strong>s<strong>de</strong> un ángulo particu<strong>la</strong>r los procesos sociales <strong>de</strong> un grupo o colectividad.<br />
El concepto <strong>de</strong> ubicación <strong>de</strong>l investigador hace refer<strong>en</strong>cia a <strong>la</strong> manera <strong>en</strong> que <strong>la</strong>s ______________ permit<strong>en</strong> o<br />
inhib<strong>en</strong> ciertos tipos <strong>de</strong> discernimi<strong>en</strong>to.<br />
28. El análisis antropológico <strong>de</strong>be aceptar que sus ________________ <strong>de</strong> análisis también son _________________<br />
que interrogan <strong>de</strong> forma crítica a los ____________________ , sus escritos, su ética y política.<br />
29. Escribe <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l paréntesis el inciso que corresponda, haci<strong>en</strong>do coincidir el método <strong>de</strong> análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> información<br />
con <strong>la</strong> corri<strong>en</strong>te teórica que lo privilegia:<br />
A) Método Deductivo ( ) Escue<strong>la</strong> Estructuralista<br />
B) Método Dialéctico ( ) Escue<strong>la</strong> Funcionalista<br />
C) Método Inductivo ( ) Escue<strong>la</strong> Decolonial<br />
D) Método Analógico ( ) Escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> Estudios Mesoamericanos<br />
E) Método Analéctico ( ) Escue<strong>la</strong> Marxista<br />
30. Re<strong>la</strong>ciona <strong>la</strong>s corri<strong>en</strong>tes teóricas antropológicas con sus características correspondi<strong>en</strong>tes.<br />
A. Marxismo estructural ( ) Perspectiva antropológica que puso at<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> los <strong>estudios</strong><br />
regionales <strong>de</strong> gran esca<strong>la</strong>, sin <strong>de</strong>jar <strong>de</strong> <strong>la</strong>do el trabajo <strong>de</strong><br />
campo <strong>en</strong> comunida<strong>de</strong>s o micro-regiones, sus<br />
investigaciones se han <strong>en</strong>focado al análisis <strong>de</strong> los efectos <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> p<strong>en</strong>etración capitalista <strong>en</strong> <strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s estudiadas.<br />
B. Estructuralismo ( ) El concepto c<strong>la</strong>ve <strong>de</strong> esta teoría para explicar el <strong>de</strong>sarrollo,<br />
mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to y transformación <strong>de</strong> formas sociales fue el <strong>de</strong><br />
“adaptación”.<br />
C. Economía política ( ) Para esta teoría, <strong>la</strong> cultura no es algo que se localice <strong>de</strong>ntro<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> m<strong>en</strong>te <strong>de</strong> los hombres, sino que toma cuerpo <strong>en</strong><br />
símbolos públicos, símbolos mediante los cuales los<br />
miembros <strong>de</strong> una sociedad comunican su visión <strong>de</strong>l mundo.<br />
D. Ecología cultural ( ) Teoría antropológica que ubicó <strong>la</strong>s fuerzas <strong>de</strong>terminantes no<br />
<strong>en</strong> el ámbito natural y/o <strong>en</strong> <strong>la</strong> tecnología, sino <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong><br />
ciertas estructuras <strong>de</strong> re<strong>la</strong>ciones sociales y los modos <strong>de</strong><br />
producción.<br />
E. Antropología simbólica ( ) Enfoque teórico que, inspirado <strong>en</strong> <strong>la</strong> lingüística, <strong>la</strong> teoría <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
comunicación, el marxismo y el psicoanálisis freudiano,<br />
procuró establecer <strong>la</strong> gramática universal <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura.<br />
95
Antropología Social<br />
31. Escribe <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> cada paréntesis, <strong>la</strong> letra <strong>de</strong>l concepto que pert<strong>en</strong>ezca a <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición que se te proporciona <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> columna <strong>de</strong>l <strong>la</strong>do izquierdo.<br />
A. I<strong>de</strong>ntidad ancestral<br />
Perspectiva que favorece un compromiso activo con <strong>la</strong>s<br />
instituciones para fom<strong>en</strong>tar <strong>la</strong>s acciones aplicativas <strong>en</strong> favor <strong>de</strong><br />
los pobres y así reconfigurar estas acciones <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong>s acciones B. Antropología para el <strong>de</strong>sarrollo<br />
gubernam<strong>en</strong>tales. ( )<br />
Proceso <strong>de</strong> construcción <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntida<strong>de</strong>s, que surge <strong>de</strong> <strong>la</strong> C. Antropología <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo<br />
búsqueda <strong>de</strong> salidas con s<strong>en</strong>tido para escapar a <strong>la</strong> creci<strong>en</strong>te<br />
individualización, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> que no es contraria a <strong>la</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia<br />
globalizadora por ser cambiante y transitoria. ( )<br />
D. I<strong>de</strong>ntidad líquida<br />
Perspectiva que busca cuestionar <strong>la</strong> neutralidad <strong>de</strong>l concepto<br />
<strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo y sus continuos fracasos a nivel aplicativo. ( )<br />
Primer tipo <strong>de</strong> construcción <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntidad, que surge <strong>de</strong> una<br />
visión <strong>de</strong>l mundo y unas prácticas <strong>en</strong>raizadas <strong>en</strong> un grupo, cuyo<br />
fin es mant<strong>en</strong>er sus propios ejes colectivos. ( )<br />
96<br />
E. Antropología aplicada<br />
F. I<strong>de</strong>ntidad local
BIBLIOGRAFÍA DEL MÓDULO DE ANTROPOLOGÍA<br />
SOCIAL<br />
UNIDAD I<br />
Introducción<br />
Kottak, Conrad Phillip<br />
1994 Antropología. Una exploración <strong>de</strong> <strong>la</strong> diversidad humana con temas <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura Hispana,<br />
Madrid, McGrawHill, pp. 525.<br />
Viveiros <strong>de</strong> Castro, Eduardo<br />
2010 Metafísicas caníbales. Líneas <strong>de</strong> antropología posestructural, Stel<strong>la</strong> Mastrángelo<br />
(trad.),<br />
2a. ed., Bu<strong>en</strong>os Aires y Madrid, Katz (Conocimi<strong>en</strong>to, 3070), pp. 258.<br />
Lectura 1. La diversidad: motivos <strong>de</strong> <strong>la</strong> antropología social<br />
Ba<strong>la</strong>ndier, Georges<br />
1969 Antropología política, Melitón Bustamante (trad.), Barcelona, P<strong>en</strong>ínsu<strong>la</strong> (Nueva<br />
Colección Ibérica), pp. 304.<br />
Bartra, Armando<br />
2010 “Campesindios. Aproximaciones a los campesinos <strong>de</strong> un contin<strong>en</strong>te colonizado”, Me-<br />
moria, Revista <strong>de</strong> política y cultura, No. 248, noviembre, México, C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Estudios <strong>de</strong>l<br />
Movimi<strong>en</strong>to Obrero y Socialista A.C., pp. 4-13.<br />
Bloch, Maurice<br />
1990 “Language, Anthropology and Cognitive Sci<strong>en</strong>ce”, Man, Frazer Lecture, N° 26, pp. 183-<br />
198.<br />
Boege Schmidt, Eckart<br />
2008 El patrimonio biocultural <strong>de</strong> los pueblos indíg<strong>en</strong>as <strong>de</strong> México. Hacia <strong>la</strong> conservación in situ<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> biodiversidad y <strong>la</strong> agrodiversidad <strong>en</strong> los territorios indíg<strong>en</strong>as, México, CONACULTA-<br />
INAH / CDI, pp. 342.<br />
Doug<strong>la</strong>s, Mary<br />
1973 Pureza y peligro. Un análisis <strong>de</strong> los conceptos <strong>de</strong> contaminación y tabú, Edison<br />
Simons (trad.), México, Siglo XXI (Antropología), pp. 243.<br />
Durkheim, Émile<br />
2000 Las formas elem<strong>en</strong>tales <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida religiosa, 3a. ed., México, Colofón, pp. 670.<br />
Giménez, Gilberto<br />
1992 “Cambios <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntidad y cambios <strong>de</strong> profesión religiosa”, Nuevas i<strong>de</strong>ntida<strong>de</strong>s culturales,<br />
México, Consejo <strong>Nacional</strong> para <strong>la</strong> Cultura y <strong>la</strong>s Artes, pp. 23-54.<br />
Hunt, Robert<br />
2000 “Antropología económica”, <strong>en</strong> Barfield, Thomas (ed. al), Diccionario <strong>de</strong> antropología, tra-<br />
ducción <strong>de</strong> Victoria Schussheim, México, Siglo XXI, pp. 43-46.<br />
Ingold, Tim et al.<br />
2003 Companion Encyclopedia of Anthropology. Humanity, Culture and Social Life, London and<br />
New York, Routledge, pp. 1168.<br />
Leach, Edmund<br />
1981 Cultura y comunicación. La lógica <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunicación <strong>de</strong> los símbolos. Una introducción al<br />
uso <strong>de</strong>l análisis estructuralista <strong>en</strong> antropología social, Juan Oliver Sánchez Fernán<strong>de</strong>z<br />
(trad.), segunda edición <strong>en</strong> español, México, Siglo XXI, pp. 139.<br />
Lévi-Strauss, C<strong>la</strong>u<strong>de</strong><br />
1987 Antropología estructural, Eliseo Verón (trad.), Barcelona, Paidós (Básicos, 41), pp. 428.<br />
Lewis, Oscar<br />
1964 Los hijos <strong>de</strong> Sánchez, 2da. ed., México, Fondo <strong>de</strong> Cultura Económica, pp. 521.<br />
Malinowski, Bronis<strong>la</strong>w<br />
1993 Magia, ci<strong>en</strong>cia y religión, Antonio Pérez Ramos (trad.), Barcelona, P<strong>la</strong>neta-Agostini<br />
(Obras Maestras <strong>de</strong>l P<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to Contemporáneo, 42), pp. 335.<br />
Sperber, Dan<br />
1988 El simbolismo <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, J. M. García <strong>de</strong> <strong>la</strong> Mora (trad.), Barcelona, Anthropos<br />
(Colección Autores, Textos y Temas, Antropología, 3), pp. 187.<br />
Turner, Victor<br />
2002 “Dramas sociales y metáforas rituales”, Magdal<strong>en</strong>a Uribe Jiménez e Ingrid Geist (trad.),<br />
<strong>en</strong> Antropología <strong>de</strong>l ritual. Víctor Turner, México, CONACULTA – INAH - ENAH, pp. 35-70.<br />
97<br />
Bibliografía
Antropología Social<br />
Lectura 2. S<strong>en</strong><strong>de</strong>ros <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación. Los métodos <strong>de</strong> <strong>la</strong> antropología social<br />
Abbagnano, Nico<strong>la</strong><br />
2004 Diccionario <strong>de</strong> filosofía. Actualizado y aum<strong>en</strong>tado por Giovanni Fornero, José Esteban<br />
Cal<strong>de</strong>rón, Alfredo N. Galleti, Eliane Caz<strong>en</strong>ave Tapie Isoard, Beatriz González Casanova y<br />
Juan Carlos Rodríguez (trad.), México, Fondo <strong>de</strong> Cultura Económica (Colección Filo-<br />
sofía), pp. 1103.<br />
Dussel, Enrique<br />
1977 Filosofía <strong>de</strong> <strong>la</strong> liberación, México, Edicol (Temas, Filosofía y liberación <strong>la</strong>tinoamericana),<br />
pp. 213.<br />
Sáez, Hugo Enrique<br />
2008 Cómo investigar y escribir <strong>en</strong> Ci<strong>en</strong>cias Sociales, México, División <strong>de</strong> Ci<strong>en</strong>cias Sociales<br />
y Humanida<strong>de</strong>s, Universidad Autónoma Metropolitana-Unidad Xochimilco, pp. 383.<br />
Sa<strong>la</strong>zar, María Cristina et al.<br />
2006 La investigación-acción participativa. Inicios y <strong>de</strong>sarrollo, México, Laboratorio<br />
Educativo / Popu<strong>la</strong>r, pp. 194.<br />
Tec<strong>la</strong> Jiménez, Alfredo<br />
1993 Teoría, métodos y técnicas <strong>en</strong> <strong>la</strong> investigación social, 14ª ed., México, Taller abierto,<br />
pp. 140.<br />
Internet<br />
Fals Borda, Or<strong>la</strong>ndo<br />
Mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación militante, disponible <strong>en</strong>: <strong>la</strong>-quebradita.org.ve/personal/docs/<br />
rlta94t9n.doc<br />
Hernán<strong>de</strong>z Baca, Talina<br />
2011 Toma <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra, toma los medios, toma <strong>la</strong>s calles: Oaxaca 2006. Los medios libres: nue-<br />
vas herrami<strong>en</strong>tas para los movimi<strong>en</strong>tos sociales, México, Radio Zapote, disponible <strong>en</strong>:<br />
toma-<strong>la</strong>s-calles-Oaxaca-2006, pp. 167.<br />
Lectura 3. El oficio <strong>de</strong>l antropólogo. Las técnicas <strong>de</strong> investigación etnográfica y docum<strong>en</strong>tal<br />
Aguirre Rojas, Carlos Antonio<br />
2005 “Pres<strong>en</strong>tación”, <strong>en</strong> Ginzburg, Carlo, Los b<strong>en</strong>andanti. Brujería y cultos agrarios <strong>en</strong>tre los<br />
siglos XVI y XVII, Dulce María Zúñiga Chávez y Carlos Rodríguez Agui<strong>la</strong>r (trad.), Guada<strong>la</strong>-<br />
jara, Editorial Universitaria-u <strong>de</strong> g, pp. 8-15.<br />
Bartolomé, Miguel Alberto<br />
2005 “A manera <strong>de</strong> introducción. En <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> <strong>la</strong> etnografía. Aspectos contemporáneos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
investigación intercultural”, <strong>en</strong> Artis, Gloria (coord.), Encu<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> voces. La etnografía <strong>de</strong><br />
México <strong>en</strong> el siglo XX, México, CONACULTA-INAH, (Colección etnografía <strong>de</strong> los pueblos<br />
indíg<strong>en</strong>as <strong>de</strong> México, Serie Debates), pp. 29-59.<br />
Cone, Cynthia A. y Pertti J. Pelto<br />
1986 Guía para el estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> antropología cultural, Carm<strong>en</strong> González <strong>de</strong> Chuaqui (trad.),<br />
México, Fondo <strong>de</strong> Cultura Económica (Sección <strong>de</strong> Obras <strong>de</strong> Antropología), pp. 179.<br />
Kottak, Conrad Phillip<br />
1994 Antropología. Una exploración <strong>de</strong> <strong>la</strong> diversidad humana con temas <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura hispana,<br />
Madrid, McGrawHill, pp. 536.<br />
Marcus, George E.<br />
2001 “Etnografía <strong>en</strong> el sistema mundo. El surgimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> etnografía multilocal”, <strong>en</strong> Alterida-<br />
<strong>de</strong>s, Número 11, julio-diciembre, Universidad Autónoma Metropolitana – Iztapa<strong>la</strong>pa, pp.<br />
111-127.<br />
Mauss, Marcel<br />
2006 Manual <strong>de</strong> Etnografía, Marcos Mayer (trad.), México, Fondo <strong>de</strong> Cultura Económica (Sec-<br />
ción <strong>de</strong> obras <strong>de</strong> Antropología), pp. 324.<br />
Pretty, Jules N., Ir<strong>en</strong>e Guijt, Ian Scoones y Jhon Thompson<br />
1997 Guía <strong>de</strong>l capacitadores para el apr<strong>en</strong>dizaje y acción participativa, Tracy Dryer y Fernando<br />
Dick (trad.), Santa Cruz, IIED/ Universidad Núr.<br />
Wood, Peter Wyatt<br />
2000 “Etnografía y etnología”, <strong>en</strong> Barfield, Thomas (ed.), Diccionario <strong>de</strong> antropología,<br />
Victoria Schussheim (trad.), México, Siglo XXI.<br />
98
UNIDAD II<br />
Introducción<br />
Kuhn, Thomas S.<br />
2006 La estructura <strong>de</strong> <strong>la</strong>s revoluciones ci<strong>en</strong>tíficas, México, Fondo <strong>de</strong> Cultura Económica, pp.<br />
360.<br />
Lakatos, Imre<br />
1989 La metodología <strong>de</strong> los programas <strong>de</strong> investigación ci<strong>en</strong>tífica, Madrid, Alianza Universi-<br />
dad, pp. 321.<br />
.<br />
Lectura 1. El <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> teoría antropología. Historia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s teorías <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura<br />
Harris, Marvin<br />
1979 El <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> teoría antropológica. Historia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s teorías <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura, México,<br />
Siglo XXI, pp. 690.<br />
Lectura 2. La teoría antropológica <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los años ses<strong>en</strong>ta<br />
Ortner, Sherry B.<br />
1993 “La teoría antropológica <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los años ses<strong>en</strong>ta”, <strong>en</strong> Cua<strong>de</strong>rnos <strong>de</strong> Antropología,<br />
México, Editorial Universidad <strong>de</strong> Guada<strong>la</strong>jara, pp. 455-488.<br />
Lectura 3. La antropología social <strong>en</strong> México<br />
Aguirre Beltrán, Gonzalo<br />
1992 Teoría y práctica <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación indíg<strong>en</strong>a. Obra Polémica X, México, Universidad Ve-<br />
racruzana, Instituto <strong>Nacional</strong> Indig<strong>en</strong>ista, Gobierno <strong>de</strong>l Estado <strong>de</strong> Veracruz, Fondo <strong>de</strong><br />
Cultura Económica, pp. 208.<br />
Comas, Juan. Manuel Gamio<br />
1975 Antología, México, Universidad <strong>Nacional</strong> Autónoma <strong>de</strong> México, pp. 177.<br />
Díaz Po<strong>la</strong>nco, Héctor<br />
1974 “La teoría indig<strong>en</strong>ista y <strong>la</strong> integración”, <strong>en</strong> Indig<strong>en</strong>ismo, mo<strong>de</strong>rnización y marginalidad,<br />
México, Juan Pablos Editor, pp. 11-38.<br />
1988 La cuestión étnico-nacional, México, Fontamara, pp. 166.<br />
Harris, Marvin<br />
1979 El <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> teoría antropológica. Historia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s teorías <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura, México,<br />
Siglo XXI, pp. 690.<br />
Hernán<strong>de</strong>z, Rosalba Aída<br />
2005 “La inv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>l indio <strong>en</strong> <strong>la</strong> etnografía chiapaneca. Rep<strong>en</strong>sar <strong>la</strong> etnografía <strong>de</strong> <strong>la</strong> antro-<br />
pología dialógica”, <strong>en</strong> Artís, Gloria (Coord.), Encu<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> voces. La etnografía <strong>de</strong> México<br />
<strong>en</strong> el siglo XX, México, CONACULTA-INAH (Colección Etnografía <strong>de</strong> los Pueblos Indíg<strong>en</strong>as <strong>de</strong><br />
México, Serie Debates), pp. 475-504.<br />
García Mora, Carlos y Medina, Andrés<br />
1986 La quiebra política <strong>de</strong> <strong>la</strong> antropología social <strong>en</strong> México, México, UNAM, 2 V.<br />
Portal Ariosa, María Ana y Ramírez Sánchez, Paz Xóchitl<br />
2010 Alteridad e i<strong>de</strong>ntidad. Un recorrido por <strong>la</strong> historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> antropología <strong>en</strong> México, México,<br />
Universidad Autónoma Metropolitana, Juan Pablos Editor, pp. 292.<br />
UNIDAD III<br />
Introducción<br />
Castro-Gómez, Santiago y Grosfoguel, Ramón et al.<br />
2007 “Prólogo. Giro <strong>de</strong>colonial, teoría crítica y p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to heterárquico”, <strong>en</strong> El giro d e colo-<br />
nial. Reflexiones para una diversidad epistémica más allá <strong>de</strong>l capitalismo global, Bogotá,<br />
Siglo <strong>de</strong>l Hombre / Universidad C<strong>en</strong>tral / IESCO-UC/ Pontificia Universidad Javeriana /<br />
Instituto P<strong>en</strong>sar, pp. 9-23.<br />
Geertz, Clifford<br />
2005 La interpretación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s culturas, 13ª. Ed., Alberto L. Bixio (trad.), Barcelona, Gedisa<br />
(Antropología, CLA DE MA), pp. 387.<br />
León-Portil<strong>la</strong>, Miguel (comp.)<br />
2007 La visión <strong>de</strong> los v<strong>en</strong>cidos. Re<strong>la</strong>ciones indíg<strong>en</strong>as <strong>de</strong> <strong>la</strong> Conquista, versión <strong>de</strong> textos<br />
nahuas <strong>de</strong> Ángel María Garibay K. y Miguel León Portil<strong>la</strong>, 29a. ed., México, Coordinación<br />
<strong>de</strong> Humanida<strong>de</strong>s-UNAM (Biblioteca <strong>de</strong>l Estudiante Universitario, 81), pp. 236.<br />
Said, Edward S.<br />
2002 Ori<strong>en</strong>talismo, María Luisa Fu<strong>en</strong>tes (trad.) Barcelona, Debate (Refer<strong>en</strong>cias), pp. 510.<br />
99<br />
Bibliografía
Antropología Social<br />
Lectura 1. Metafísicas caníbales<br />
Viveiros <strong>de</strong> Castro, Eduardo<br />
2010 Metafísicas caníbales. Líneas <strong>de</strong> antropología postestructural, Stel<strong>la</strong> Mastrángelo (trad.),<br />
2da. ed., Bu<strong>en</strong>os Aires y Madrid, Katz (Conocimi<strong>en</strong>to, 3070), pp. 258.<br />
Lectura 2. Ori<strong>en</strong>talismo<br />
Said, Edward S.<br />
2002 Ori<strong>en</strong>talismo, María Luisa Fu<strong>en</strong>tes (trad.) Barcelona, Debate (Refer<strong>en</strong>cias), pp. 510.<br />
Žižek, S<strong>la</strong>voj<br />
1998 “Multiculturalismo, o <strong>la</strong> lógica cultural <strong>de</strong>l capitalismo multinacional”, <strong>en</strong> Jameson, Fredric<br />
y Žižek, S<strong>la</strong>voj, Estudios culturales: reflexiones sobre el multiculturalismo, Moira Irigoy<strong>en</strong><br />
(trad.), Bu<strong>en</strong>os Aires, Paidós (Espacios <strong>de</strong>l saber), pp. 137-188.<br />
Lectura 3. Toma <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra, toma los medios, toma <strong>la</strong>s calles<br />
Wallerstein, Immanuel (coord.)<br />
2007 Abrir <strong>la</strong>s ci<strong>en</strong>cias sociales. Informe <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión Gulb<strong>en</strong>kian para <strong>la</strong> reestructuración <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s ci<strong>en</strong>cias sociales, Stel<strong>la</strong> Mastrángelo (trad.), México, CEIICH-UNAM/ Siglo XXI (El mundo<br />
<strong>de</strong>l siglo XXI), pp. 114.<br />
Internet<br />
Hernán<strong>de</strong>z Baca, Talina<br />
2011 Toma <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra, toma los medios, toma <strong>la</strong>s calles: Oaxaca 2006. Los medios libres: nue-<br />
vas herrami<strong>en</strong>tas para los movimi<strong>en</strong>tos sociales, México, Radio Zapote, disponible <strong>en</strong>:<br />
toma-<strong>la</strong>s-calles-Oaxaca-2006, pp. 167.<br />
UNIDAD IV<br />
Introducción<br />
Olivé, León; Boav<strong>en</strong>tura <strong>de</strong> Sousa Santos, et al.<br />
2009 Pluralismo epistemológico, La Paz, c<strong>la</strong>cso, Mue<strong>la</strong> <strong>de</strong>l Diablo Editores, Comunas, CIDES-<br />
UMSA, pp. 302.<br />
Lectura 1. Elogio a <strong>la</strong> diversidad. Globalización, multiculturalismo y etnofagia.<br />
Díaz-Po<strong>la</strong>nco, Héctor<br />
2006 Elogio <strong>de</strong> <strong>la</strong> diversidad. Globalización, multiculturalismo y etnofagia, México, Siglo XXI, pp.<br />
132-155.<br />
Lectura 2. Antropología y <strong>de</strong>sarrollo<br />
Escobar, Arturo<br />
2005 “Otras antropologías y antropologías <strong>de</strong> otro modo”, <strong>en</strong> Más Allá <strong>de</strong>l Tercer Mundo. Glo-<br />
balización y Difer<strong>en</strong>cia, Bogota, Instituto Colombiano <strong>de</strong> Antropología e Historia, pp. 231-<br />
257.<br />
iNtErNEt<br />
Escobar, Arturo<br />
1997 “Antropología y Desarrollo”, <strong>en</strong> Revista Internacional <strong>de</strong> Ci<strong>en</strong>cias sociales, No. 154, Or-<br />
ganización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas para <strong>la</strong> Educación, <strong>la</strong> Ci<strong>en</strong>cia y <strong>la</strong> Cultura, disponible<br />
s/p.<br />
Lectura 3. Distintas maneras <strong>de</strong> ser mujer: ¿Ante <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> un nuevo feminismo indíg<strong>en</strong>a?<br />
Castillo, Rosalba Aída<br />
2000 “Distintas maneras <strong>de</strong> ser mujer: ¿Ante <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> un nuevo feminismo indíge-<br />
na?”, <strong>en</strong> Memoria, No. 123, CEMOS, pp. 48-51.<br />
Harding, Sandra<br />
1987 “Is There a Feminist Method?”, Feminism and Methodology, Bloomington/Indianapolis,<br />
Indiana University Press, pp. 1-14.<br />
Lectura 4. Aflicción e ira <strong>de</strong> un cazador <strong>de</strong> cabezas.<br />
Rosaldo, R<strong>en</strong>ato<br />
1991 “Introducción: Aflicción e ira <strong>de</strong> un cazador <strong>de</strong> cabezas”, <strong>en</strong> Cultura y verdad. Nueva<br />
propuesta <strong>de</strong> análisis social, México, CONACULTA, Grijalbo, pp. 15-31.<br />
100
INTRODUCCIÓN<br />
Arqueología<br />
La arqueología es una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s formas más reci<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l mundo occi<strong>de</strong>ntal <strong>de</strong><br />
interpretar el pasado <strong>de</strong> <strong>la</strong> humanidad. Como disciplina ci<strong>en</strong>tífica, es hija <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
mo<strong>de</strong>rnidad <strong>de</strong>l siglo XIX, y se interroga sobre el acontecer <strong>de</strong> <strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s,<br />
acerca <strong>de</strong> sus procesos <strong>de</strong> cambio y transformación <strong>en</strong> el tiempo. Comparte estas<br />
preocupaciones con algunas otras ci<strong>en</strong>cias sociales, como <strong>la</strong> historia y <strong>la</strong><br />
antropología pero, a difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> éstas, sus investigaciones están basadas <strong>en</strong> el<br />
análisis e interpretación <strong>de</strong> los restos materiales <strong>de</strong> <strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s pasadas. En<br />
este módulo abordaremos el <strong>de</strong>sarrollo histórico <strong>de</strong> esta ci<strong>en</strong>cia, sus principales<br />
preocupaciones, métodos y teorías <strong>de</strong> investigación, así como sus retos e<br />
inquietu<strong>de</strong>s actuales, y <strong>la</strong>s particu<strong>la</strong>rida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo que ti<strong>en</strong>e como disciplina<br />
<strong>en</strong> un país como México.<br />
Al igual que el resto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ci<strong>en</strong>cias, <strong>la</strong> arqueología ha transitado por<br />
diversos <strong>en</strong>foques y preocupaciones teóricas que le confier<strong>en</strong> su carácter actual <strong>en</strong><br />
el país. Los principales elem<strong>en</strong>tos que <strong>la</strong> conforman como ci<strong>en</strong>cia, <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, así<br />
como se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n su <strong>de</strong>v<strong>en</strong>ir histórico <strong>en</strong> el mundo y <strong>en</strong> México <strong>en</strong> <strong>la</strong> Unidad I.<br />
Los retos que implica el estudio <strong>de</strong>l pasado son revisados <strong>en</strong> <strong>la</strong> Unidad II.<br />
Interpretar el ayer, ese tiempo que <strong>de</strong>ja a su paso numerosas huel<strong>la</strong>s que<br />
atestiguan su pres<strong>en</strong>cia pero que, <strong>en</strong> realidad, no existe, que es testigo <strong>de</strong><br />
numerosas historias extintas, es el mayor reto <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad arqueológica. ¿Cómo<br />
conocer <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> ese mom<strong>en</strong>to cuando ya ha <strong>de</strong>jado <strong>de</strong> existir, cuando no<br />
po<strong>de</strong>mos tocarlo o verlo? ¿Cómo reconocerlo sólo a través <strong>de</strong> <strong>la</strong>s huel<strong>la</strong>s que<br />
<strong>de</strong>jó? ¿Cómo interpretar y recrear <strong>la</strong>s historias que atestiguó sin <strong>de</strong>jar rastro?<br />
Interpretar el pasado y recrear <strong>la</strong> historia implica no sólo un reto sino una<br />
gran responsabilidad, que también abordaremos <strong>en</strong> esta unidad (II). El<br />
arqueólogo recupera <strong>la</strong> memoria histórica <strong>de</strong> los pueblos, su patrimonio colectivo,<br />
y ello implica gran<strong>de</strong>s compromisos éticos que <strong>de</strong>b<strong>en</strong> asumirse con pl<strong>en</strong>a<br />
conci<strong>en</strong>cia. En México, here<strong>de</strong>ro <strong>de</strong> una gran diversidad histórica y cultural, esta<br />
<strong>la</strong>bor es financiada por el Estado, es <strong>de</strong>cir, por <strong>la</strong> sociedad, y ello exige a sus<br />
practicantes realizar su tarea bajo los más altos estándares <strong>de</strong> calidad ci<strong>en</strong>tífica y<br />
profesionalismo.<br />
Sin duda, <strong>la</strong>s inquietu<strong>de</strong>s sobre <strong>la</strong> interpretación <strong>de</strong>l pasado no son<br />
exclusivas <strong>de</strong> <strong>la</strong> arqueología. Disciplinas como <strong>la</strong> historia e, incluso, <strong>la</strong> física,<br />
compart<strong>en</strong> el apasionante reto <strong>de</strong> interpretar el pasado. La tarea <strong>de</strong>l arqueólogo,<br />
sin embargo, <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>ta este <strong>de</strong>safío <strong>de</strong>s<strong>de</strong> una posición particu<strong>la</strong>r, se conc<strong>en</strong>tra <strong>en</strong><br />
el estudio <strong>de</strong>l pasado a través <strong>de</strong> los restos, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s huel<strong>la</strong>s materiales que <strong>de</strong>jaron,<br />
a su paso, <strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s. En <strong>la</strong> Unidad III pres<strong>en</strong>tamos algunas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estrategias<br />
y técnicas para el trabajo arqueológico (<strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntificación <strong>de</strong> los yacimi<strong>en</strong>tos,<br />
hasta su exploración y análisis <strong>de</strong> resultados), los procesos <strong>de</strong> recolección y<br />
análisis <strong>de</strong> los tipos <strong>de</strong> materiales más relevantes.<br />
Los <strong>de</strong>safíos y compromisos, que implican el estudio arqueológico <strong>de</strong>l<br />
pasado, han motivado el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> novedosas posturas teóricas y<br />
metodológicas <strong>en</strong> los últimos cincu<strong>en</strong>ta años y que revisaremos <strong>en</strong> <strong>la</strong> última unidad<br />
(IV). Tales posturas abordan nuevas preguntas anc<strong>la</strong>das <strong>en</strong> <strong>la</strong>s inquietu<strong>de</strong>s<br />
actuales (p. ej. sobre el género, <strong>la</strong> diversidad y <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> nuevas<br />
i<strong>de</strong>ntida<strong>de</strong>s; <strong>la</strong> interpretación simbólica <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura y el pasado; <strong>la</strong> complejidad <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s y <strong>la</strong> no-linealidad <strong>de</strong>l tiempo; el diálogo inter y transdisciplinario<br />
<strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes disciplinas; <strong>la</strong>s nuevas herrami<strong>en</strong>tas tecnológicas, etc.), que<br />
repres<strong>en</strong>tan algunos <strong>de</strong> los retos que implica p<strong>en</strong>sar el pasado <strong>de</strong>l hombre <strong>en</strong> el<br />
siglo XXI.<br />
Jannu Lira A<strong>la</strong>torre<br />
Hay<strong>de</strong>é López Hernán<strong>de</strong>z<br />
101<br />
PREGUNTAS<br />
GENERADORAS<br />
¿De qué manera <strong>la</strong><br />
arqueología interpreta <strong>la</strong><br />
diversidad <strong>de</strong>l pasado <strong>de</strong>l<br />
Hombre (humanidad) y<br />
cómo <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>ta México este<br />
reto?<br />
¿Cómo ayuda <strong>la</strong><br />
arqueología a <strong>la</strong><br />
conservación y<br />
protección <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia<br />
y <strong>de</strong>l patrimonio <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
humanidad?<br />
UNIDADES<br />
I. ¿Qué es <strong>la</strong> arqueología?<br />
II. El trabajo y los<br />
compromisos <strong>de</strong>l<br />
arqueólogo: <strong>la</strong><br />
interpretación y<br />
conservación <strong>de</strong>l pasado<br />
III. La práctica arqueológica:<br />
contextos <strong>en</strong> tiempo y<br />
espacio<br />
IV. La arqueología hoy:<br />
<strong>en</strong>foques, perspectivas y<br />
retos
Arqueología<br />
PREGUNTAS<br />
GENERADORAS<br />
¿Cuáles son los elem<strong>en</strong>tos<br />
importantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición<br />
<strong>de</strong> “Arqueología” y cuáles<br />
son sus características hoy<br />
<strong>en</strong> día?<br />
¿Cuáles son <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias<br />
más importantes<br />
que exist<strong>en</strong> <strong>en</strong>tre el<br />
p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to g<strong>en</strong>erado por<br />
<strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad ci<strong>en</strong>tífica y<br />
el conocimi<strong>en</strong>to religioso<br />
sobre el pasado <strong>de</strong>l<br />
hombre?<br />
¿Cuáles son <strong>la</strong>s principales<br />
interrogantes surgidas <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
arqueología para p<strong>en</strong>sar el<br />
pasado <strong>de</strong>l hombre, y cuál<br />
es su contexto histórico?<br />
Cultura: Mecanismo extrasomático<br />
<strong>de</strong> adaptación.<br />
Es aquello a lo que recurre el hombre<br />
<strong>en</strong> sociedad para adaptarse a sus<br />
cambiantes necesida<strong>de</strong>s naturales y<br />
culturales; como <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra indica,<br />
extrasomático nos hab<strong>la</strong> <strong>de</strong> qué es<br />
una adaptación, que no nace <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
parte biológica <strong>de</strong>l ser humano, sino<br />
que ti<strong>en</strong>e que ver con sus re<strong>la</strong>ciones<br />
humanas, es <strong>de</strong>cir, sociales.<br />
Exist<strong>en</strong> más <strong>de</strong> 200 <strong>de</strong>finiciones <strong>de</strong><br />
cultura, cada una <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
corri<strong>en</strong>tes teóricas que dan soporte a<br />
<strong>la</strong>s formas explicativas y <strong>de</strong> los<br />
objetivos <strong>de</strong> cada uno <strong>de</strong> los<br />
difer<strong>en</strong>tes investigadores.<br />
Diversidad cultural:<br />
Date cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> <strong>la</strong> variedad cultural<br />
que te ro<strong>de</strong>a: basta con observar los<br />
difer<strong>en</strong>tes tipos <strong>de</strong> comida regional<br />
que exist<strong>en</strong> <strong>en</strong> el país, cada uno <strong>de</strong><br />
ellos refleja parte <strong>de</strong> una cultura,<br />
seguram<strong>en</strong>te difer<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> tuya.<br />
UNIDAD I. ¿Qué es <strong>la</strong> arqueología?<br />
La arqueología, como disciplina ci<strong>en</strong>tífica, es una forma particu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> observar e<br />
interrogarnos sobre el pasado <strong>de</strong>l hombre. Su tarea, all<strong>en</strong><strong>de</strong> los gran<strong>de</strong>s<br />
<strong>de</strong>scubrimi<strong>en</strong>tos, se conc<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> <strong>la</strong> reflexión sobre los procesos <strong>de</strong> cambio y<br />
continuidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s humanas. Al igual que el resto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ci<strong>en</strong>cias, ha<br />
transitado por difer<strong>en</strong>tes procesos <strong>en</strong> su historia, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el siglo XIX hasta <strong>la</strong> fecha.<br />
En lo que sigue, abordaremos los principales elem<strong>en</strong>tos que integran su <strong>de</strong>finición<br />
como disciplina, su <strong>de</strong>sarrollo histórico g<strong>en</strong>eral <strong>en</strong> México y el mundo.<br />
Temario<br />
1. ¿Qué es <strong>la</strong> arqueología?<br />
- Los elem<strong>en</strong>tos más importantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> disciplina arqueológica<br />
- La arqueología hoy. Sus características relevantes<br />
2. El pasado <strong>de</strong> <strong>la</strong> arqueología. Sus principales inquietu<strong>de</strong>s teóricas<br />
- La arqueología <strong>en</strong> el mundo<br />
- La arqueología <strong>en</strong> México<br />
Lectura 1. Elem<strong>en</strong>tos básicos para <strong>de</strong>finir a <strong>la</strong> Arqueología<br />
Jannu Lira A<strong>la</strong>torre.<br />
Hay algunos que <strong>de</strong>nominan como <strong>en</strong>igmático y místico al mundo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
arqueología, <strong>de</strong>bemos <strong>de</strong>jar <strong>en</strong> c<strong>la</strong>ro que <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s veces siempre<br />
<strong>de</strong>cimos: ¡<strong>la</strong> arqueología, qué interesante lo que estudia!, y g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te,<br />
p<strong>en</strong>samos <strong>en</strong> ciuda<strong>de</strong>s exóticas, av<strong>en</strong>turas, <strong>de</strong>scubrimi<strong>en</strong>tos, tesoros escondidos<br />
<strong>de</strong>bajo una X; pocas veces recapacitamos <strong>en</strong> los <strong>la</strong>rgos periodos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />
bibliotecas, archivos y el trabajo <strong>de</strong> campo que pocas veces ti<strong>en</strong>e algo que ver con<br />
<strong>la</strong>s av<strong>en</strong>turas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pelícu<strong>la</strong>s… ¿Realm<strong>en</strong>te conocemos al campo <strong>de</strong> estudio <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> arqueología?<br />
Se ha <strong>de</strong>finido a esta ci<strong>en</strong>cia como:<br />
“…the sci<strong>en</strong>tific study of peoples of the past... their culture and their<br />
re<strong>la</strong>tionship with their <strong>en</strong>vironm<strong>en</strong>t. The purpose of archaeology is to un<strong>de</strong>rstand<br />
how humans in the past interacted with their <strong>en</strong>vironm<strong>en</strong>t, and to preserve this<br />
history for pres<strong>en</strong>t and future learning.” Larry J. Zimmerman<br />
Para hacerlo más amable: El estudio ci<strong>en</strong>tífico <strong>de</strong> personas <strong>de</strong>l pasado…<br />
su cultura y sus re<strong>la</strong>ciones con el ambi<strong>en</strong>te. El propósito <strong>de</strong> <strong>la</strong> arqueología es<br />
<strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r cómo <strong>en</strong> el pasado los humanos interactuaban con su ambi<strong>en</strong>te, y<br />
preservar esta historia para un apr<strong>en</strong>dizaje <strong>en</strong> el pres<strong>en</strong>te y futuro. Larry J.<br />
Zimmerman<br />
Puntos fundam<strong>en</strong>tales para <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> arqueología:<br />
Ÿ A los hombres los po<strong>de</strong>mos <strong>de</strong>finir como seres emin<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te sociales, es<br />
<strong>de</strong>cir, que conviv<strong>en</strong> <strong>en</strong> grupos “sociales”.<br />
Ÿ Las agrupaciones sociales pres<strong>en</strong>tan características que son el resulta-<br />
do, muchas veces, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s adaptaciones que necesita el ser humano para <strong>la</strong><br />
superviv<strong>en</strong>cia (cubrir necesida<strong>de</strong>s), y se les pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>nominar cultura.<br />
Ÿ El ambi<strong>en</strong>te nos refiere a dón<strong>de</strong> se <strong>de</strong>s<strong>en</strong>vuelve el grupo, los recursos que<br />
ti<strong>en</strong>e a disposición para satisfacer sus necesida<strong>de</strong>s, también nos hab<strong>la</strong> <strong>de</strong><br />
un espacio o territorio don<strong>de</strong> conviv<strong>en</strong>, se re<strong>la</strong>cionan, llevan a cabo<br />
activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> su vida cotidiana.<br />
Ÿ Los difer<strong>en</strong>tes arreglos sociales, y su interacción con el medio, nos darían<br />
lo que l<strong>la</strong>mamos, <strong>de</strong> una forma muy g<strong>en</strong>eral, “diversidad cultural”.<br />
Ÿ En refer<strong>en</strong>cia al pasado, muchas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s culturas que investiga el<br />
arqueólogo ya han <strong>de</strong>saparecido, otras se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran vivas: estudiamos<br />
102
los procesos <strong>de</strong> cambio <strong>de</strong> una sociedad y esto se ve <strong>en</strong> el transcurso <strong>de</strong>l<br />
tiempo.<br />
Ÿ Punto importante son los materiales arqueológicos, aquellos que son el<br />
resultado <strong>de</strong> toda actividad humana. Pue<strong>de</strong>n ser los “clásicos”, artefactos<br />
<strong>de</strong> cerámica, lítica (piedra), hueso y algunos que reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te han<br />
<strong>en</strong>trado <strong>en</strong> el ámbito <strong>de</strong> estudio <strong>de</strong>l arqueólogo: el plástico.<br />
Ÿ Por lo tanto, el campo <strong>de</strong> estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> arqueología no sólo se remite al<br />
estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s antiguas, se pue<strong>de</strong>n hacer <strong>estudios</strong> <strong>de</strong><br />
socieda<strong>de</strong>s vivas; como ejemplo, <strong>la</strong> arqueología industrial.<br />
T<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do un acercami<strong>en</strong>to preliminar al significado <strong>de</strong> nuestra materia <strong>de</strong><br />
estudio, <strong>de</strong>bemos anotar que <strong>la</strong> arqueología respon<strong>de</strong> a los objetivos que p<strong>la</strong>ntea<br />
el investigador y a <strong>la</strong>s instituciones a <strong>la</strong>s que está ligado, es <strong>de</strong>cir, respon<strong>de</strong> a lo<br />
que nosotros hacemos <strong>de</strong> el<strong>la</strong>; así <strong>en</strong>contramos distintos campos <strong>de</strong> acción <strong>en</strong> el<br />
trabajo <strong>de</strong>l arqueólogo (que se verán posteriorm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> este texto) y <strong>de</strong>bemos<br />
estar consci<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> que, como <strong>en</strong> cualquier otra profesión que implica una<br />
investigación sistemática, estaremos <strong>en</strong> mayor o m<strong>en</strong>or medida supeditados al<br />
presupuesto que logremos conseguir para el proyecto <strong>de</strong> investigación.<br />
Actividad 1<br />
Ahora que conoces <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> arqueología, y con base a los puntos<br />
principales expuestos <strong>en</strong> <strong>la</strong> lectura, busca otras <strong>de</strong>finiciones <strong>de</strong> arqueología y<br />
anota <strong>la</strong>s semejanzas y difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> tu cua<strong>de</strong>rno.<br />
Lectura 2. The four characteristics of archaeology today<br />
Charles Orser. Fragm<strong>en</strong>to seleccionado por Jannu Lira A<strong>la</strong>torre.<br />
Ÿ It is globally focused. Although you can dig only one site at a time, the aim<br />
must be to p<strong>la</strong>ce it within a wi<strong>de</strong>r world. You need to look beyond the<br />
physical boundaries of your bit of data and see its wi<strong>de</strong>r significance.<br />
Ÿ It is mutualistic, which Orser exp<strong>la</strong>ins as the basic stuff of human life in all<br />
times and p<strong>la</strong>ces. The “basic stuff” are the social re<strong>la</strong>tionships that people<br />
create and maintain. The best way to conceive of these is as networks that<br />
for all sorts of reasons over<strong>la</strong>p, shift and change. H<strong>en</strong>ce they are mutually<br />
inter-re<strong>la</strong>ted rather than in<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ntly associated.<br />
Ÿ It is multisca<strong>la</strong>r. How can we go from the single potsherd to the<br />
civilization of which it was a part? How do we match up the micro-scale,<br />
everyday activity of someone making a pot with the long-term macroscale<br />
experi<strong>en</strong>ce of the formation and col<strong>la</strong>pse of the Mayan empire?<br />
Ÿ It is reflexive. We have come to realize that archaeological data are not just<br />
curiosities but powerful knowledge for people alive today. By reflecting on<br />
what they do, and why, archaeologists think about their research and the<br />
impact it can have on other people. The most striking examples lie in the<br />
impact on indig<strong>en</strong>ous, First Nation peoples, for example Native North<br />
Americans and Australian Aborigines, who until rec<strong>en</strong>tly had no voice in the<br />
investigation and interpretation of their past. The return of cultural property<br />
and the c<strong>la</strong>ims of ethnic i<strong>de</strong>ntity on archaeological evi<strong>de</strong>nce provi<strong>de</strong> further<br />
examples.<br />
Actividad 2<br />
Con los nuevos puntos <strong>en</strong>umerados <strong>en</strong> <strong>la</strong> lectura anterior escribe <strong>en</strong> tu cua<strong>de</strong>rno<br />
cómo crees que <strong>la</strong> arqueología se ve reflejada <strong>en</strong> tu vida cotidiana.<br />
103<br />
Unidad I
Arqueología<br />
Vista aérea <strong>de</strong> una Vil<strong>la</strong> <strong>en</strong><br />
Settefinestre. Reconstrucción.<br />
Fu<strong>en</strong>te:<br />
http://www.virginia.edu/presi<strong>de</strong>nt/k<strong>en</strong>anscho<strong>la</strong>rship/<br />
work/archive_files/p<strong>en</strong>ley_chiang/Images/<br />
Vil<strong>la</strong>/V%20Settefinestre/V%20Settefinestre%20<br />
-%20Birdseye.gif<br />
Lectura 3. El cerdo y el arqueólogo<br />
Italo Calvino. Fragm<strong>en</strong>tos seleccionados por Hay<strong>de</strong>é López Hernán<strong>de</strong>z.<br />
La gran novedad <strong>de</strong> este año, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s excavaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> vil<strong>la</strong> romana <strong>de</strong><br />
Settefinestre, cerca <strong>de</strong> Orbetello, es <strong>la</strong> porqueriza. Se trata <strong>de</strong> un patio que ti<strong>en</strong>e<br />
<strong>en</strong> los cuatro <strong>la</strong>dos muchos compartim<strong>en</strong>tos separados por muros bajos y con<br />
pi<strong>la</strong>s cavadas <strong>en</strong> el suelo que eran los come<strong>de</strong>ros; los cubría un pórtico, <strong>de</strong>l que<br />
quedan <strong>la</strong>s bases <strong>de</strong> los pi<strong>la</strong>res. Ap<strong>en</strong>as salió a <strong>la</strong> luz esta estructura, <strong>la</strong> primera<br />
i<strong>de</strong>a fue que <strong>en</strong> cada compartim<strong>en</strong>to se cebaba un cerdo, y un criador interroga-<br />
do al respecto reconoció que <strong>la</strong> insta<strong>la</strong>ción no era difer<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong> hoy. Pero <strong>la</strong><br />
lectura <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes clásicas dio <strong>en</strong> seguida, por tierra con estas hipótesis.<br />
En el tratado <strong>de</strong> agricultura <strong>de</strong> Columel<strong>la</strong>, que es <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma época <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
vil<strong>la</strong> (siglo I a. C.), hay un capítulo sobre <strong>la</strong> cría <strong>de</strong> cerdos <strong>en</strong> el que no se hab<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
manera <strong>de</strong> cebar a los animales: se <strong>en</strong>umeran los alim<strong>en</strong>tos más a<strong>de</strong>cuados para<br />
los porcinos pero siempre se trata <strong>de</strong>l apac<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> los bosques. En cambio<br />
esta porqueriza estaba preparada para <strong>la</strong> preñez <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cerdas y para el parto y <strong>la</strong><br />
<strong>la</strong>ctancia.<br />
Los cerdos no se pue<strong>de</strong>n <strong>en</strong>cerrar juntos como <strong>la</strong>s otras bestias –escribe<br />
Columel<strong>la</strong>- sino que es preciso construir a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> <strong>la</strong> pared porquerizas<br />
separadas don<strong>de</strong> se pueda <strong>en</strong>cerrar a <strong>la</strong>s cerdas recién nacidas y también a <strong>la</strong>s<br />
preñadas. En realidad, <strong>la</strong>s hembras sobre todo, cuando están <strong>en</strong>cerradas <strong>en</strong><br />
grupos y <strong>en</strong> <strong>de</strong>sor<strong>de</strong>n, se tumban unas sobre otras y hac<strong>en</strong> abortar los fetos. Por<br />
eso es necesario construir pocilgas apoyadas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s pare<strong>de</strong>s, <strong>de</strong> cuatro pies <strong>de</strong><br />
altura (1,20m), para que <strong>la</strong> cerda no pueda saltar afuera. Pero no se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> cerrar<br />
por arriba para que el guardián pueda verificar el número <strong>de</strong> lechoncillos y<br />
sacarlos <strong>de</strong> <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> <strong>la</strong> madre, <strong>en</strong> caso <strong>de</strong> que alguna se tumbe <strong>en</strong>cima.<br />
La excavación <strong>de</strong> Settefinestre ha sacado, pues, a <strong>la</strong> luz una porqueriza<br />
que correspon<strong>de</strong> exactam<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> <strong>de</strong>scripción <strong>de</strong> Columel<strong>la</strong>, es <strong>de</strong>cir, una gran<br />
sa<strong>la</strong> <strong>de</strong> parto para <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> lechones, cada cerda <strong>en</strong> un compartim<strong>en</strong>to<br />
separado (<strong>en</strong> <strong>la</strong>tín harae). Una difer<strong>en</strong>cia fundam<strong>en</strong>tal distingue <strong>en</strong> realidad <strong>la</strong> cría<br />
mo<strong>de</strong>rna c<strong>en</strong>trada <strong>en</strong> el <strong>en</strong>gor<strong>de</strong>, <strong>de</strong> <strong>la</strong> romana, que se interesaba <strong>en</strong> <strong>la</strong> cantidad<br />
<strong>de</strong> animales y su capacidad para moverse. Porque los cerdos no se mataban <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
vil<strong>la</strong>; t<strong>en</strong>ían que llegar a <strong>la</strong> ciudad por sus propios medios, <strong>en</strong> gran<strong>de</strong>s piaras<br />
(como los bovinos <strong>de</strong>l Far West eran acompañados por los cowboys hasta los<br />
mata<strong>de</strong>ros <strong>de</strong> Chicago, antes <strong>de</strong> <strong>la</strong> inv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> los vagones frigoríficos). Por lo<br />
tanto, mi<strong>en</strong>tras los machos vivían y se alim<strong>en</strong>taban siempre al aire libre, los<br />
recintos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s harae se reservaban a <strong>la</strong>s hembras durante los cuatro meses <strong>de</strong><br />
preñez y <strong>la</strong>s tres semanas <strong>de</strong> <strong>la</strong>ctancia. En <strong>la</strong> porqueriza <strong>de</strong> Settefinestre <strong>la</strong>s harae<br />
son veintisiete; consi<strong>de</strong>rando veintisiete cerdas que puedan t<strong>en</strong>er camadas <strong>de</strong><br />
ocho lechoncillos, y parir dos veces por año, se pue<strong>de</strong> calcu<strong>la</strong>r una producción<br />
anual <strong>de</strong> unas cuatroci<strong>en</strong>tas cabezas.<br />
La <strong>la</strong>ctancia p<strong>la</strong>nteaba problemas no sólo a los criadores romanos sino<br />
también a los arqueólogos <strong>de</strong> hoy. Columel<strong>la</strong> recomi<strong>en</strong>da que cada cerda<br />
amamanta, so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te, a sus propios hijos, porque cuando los lechones se mezc<strong>la</strong>n,<br />
se pon<strong>en</strong> a succionar <strong>la</strong>s ubres <strong>de</strong> cualquier hembra, y como <strong>la</strong>s madres no<br />
distingu<strong>en</strong> a sus hijos <strong>de</strong> los aj<strong>en</strong>os, habría cerdas agotadas, lechones más voraces<br />
sobrealim<strong>en</strong>tados y otros que se morirían <strong>de</strong> hambre. Por lo tanto <strong>la</strong> aptitud más<br />
preciosa <strong>de</strong>l guardián <strong>de</strong> cerdos es, según Columel<strong>la</strong>, <strong>la</strong> memoria: saber reconocer<br />
los hijos <strong>de</strong> cada hembra y evitar confusiones. Tarea muy difícil: para facilitar<strong>la</strong> se<br />
pue<strong>de</strong> poner una marca con pez a los lechoncillos <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma camada, pero “lo<br />
más cómodo es construir <strong>la</strong>s porquerizas (se <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> siempre <strong>la</strong>s harae, es <strong>de</strong>cir<br />
los compartim<strong>en</strong>tos individuales) <strong>de</strong> modo que el umbral sea alto para que <strong>la</strong> madre<br />
104
pueda salir, pero no los lechoncillos”. Aquí Columel<strong>la</strong> no está <strong>de</strong> acuerdo con <strong>la</strong>s<br />
excavaciones <strong>de</strong> Settefinestre, don<strong>de</strong> los umbrales eran bajos; y tampoco está <strong>de</strong><br />
acuerdo con Varrón (cuyo tratado De re rustica no es m<strong>en</strong>os <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>do y preciso),<br />
según el cual los umbrales <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser bajos para que <strong>la</strong>s cerdas preñadas no<br />
tropiec<strong>en</strong> con el vi<strong>en</strong>tre y abort<strong>en</strong>. […]<br />
Para resolver todas estas contradicciones hay un solo método: excavar<br />
tratando <strong>de</strong> <strong>de</strong>scubrir los más mínimos <strong>de</strong>talles. En realidad los umbrales <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
harae están atravesados por un surco que no aparece <strong>en</strong> <strong>la</strong> piedra <strong>de</strong> ningún otro<br />
umbral. ¿Para qué podía servir ese surco sino para insertar una barrera <strong>de</strong> ejes<br />
verticales, una puertecita levadiza que el guardián podía levantar para <strong>de</strong>jar pasar<br />
a <strong>la</strong> madre, bajándo<strong>la</strong> para que no escaparan los hijos? Los umbrales eran, pues,<br />
bajos o altos según <strong>la</strong>s exig<strong>en</strong>cias. Entonces, maniobrando <strong>la</strong> pa<strong>la</strong> con respeto por<br />
todas <strong>la</strong>s huel<strong>la</strong>s <strong>de</strong> lo vivido, <strong>la</strong> verificación arqueológica <strong>de</strong>muestra que los<br />
hechos no están <strong>en</strong> contradicción con los clásicos, pero a<strong>de</strong>más que los clásicos<br />
no están <strong>en</strong> contradicción consigo mismos.<br />
Bajo tierra no se pier<strong>de</strong> nada, o por lo m<strong>en</strong>os se conserva el máximo <strong>de</strong><br />
informaciones, pero si <strong>la</strong> técnica no es a<strong>de</strong>cuada, <strong>en</strong> <strong>la</strong> excavación misma se<br />
pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>struir lo que los siglos habían guardado <strong>en</strong> reserva. La arqueología<br />
italiana siempre ha t<strong>en</strong>dido a lo arquitectónico monum<strong>en</strong>tal: le conmuev<strong>en</strong> sólo los<br />
arcos <strong>de</strong> triunfo, <strong>la</strong>s columnas, los teatros, <strong>la</strong>s termas, y consi<strong>de</strong>ra todo el resto<br />
cacharros sin importancia. En países más pobres <strong>en</strong> vestigios monum<strong>en</strong>tales se<br />
ha <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do una escue<strong>la</strong> difer<strong>en</strong>te, difundida hoy <strong>en</strong> todo el mundo y que, <strong>en</strong>tre<br />
nosotros ti<strong>en</strong>e <strong>en</strong> Andrea Carandini un apóstol apasionado: <strong>la</strong> arqueología como<br />
búsqueda, <strong>en</strong> cada estrato <strong>de</strong>l terr<strong>en</strong>o, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s señales e indicios mínimos a partir<br />
<strong>de</strong> los cuales se pueda reconstruir <strong>la</strong> vida práctica cotidiana, los comercios, <strong>la</strong><br />
agricultura, <strong>la</strong>s fases <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad. Es un trabajo <strong>de</strong> hipótesis y<br />
verificaciones, que avanza a fuerza <strong>de</strong> t<strong>en</strong>tativas y errores, <strong>de</strong> <strong>en</strong>igmas y <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>ducciones e inducciones como <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> porqueriza.<br />
Actividad 3<br />
Con base <strong>en</strong> el texto anterior, i<strong>de</strong>ntifica el uso que le da el arqueólogo a <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes<br />
históricas; anóta<strong>la</strong>s <strong>en</strong> un listado <strong>en</strong> tu cua<strong>de</strong>rno.<br />
Actividad 4<br />
Escribe <strong>en</strong> tu cua<strong>de</strong>rno, y usando tus propias pa<strong>la</strong>bras, cuál es el objetivo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
arqueología.<br />
Lectura 4. Los investigadores: La historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> arqueología<br />
Colin R<strong>en</strong>frew y Paul Bahn. Fragm<strong>en</strong>tos seleccionados por Hay<strong>de</strong>é López Hernán<strong>de</strong>z.<br />
Comúnm<strong>en</strong>te se consi<strong>de</strong>ra <strong>la</strong> historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> arqueología como <strong>la</strong> historia <strong>de</strong> los<br />
gran<strong>de</strong>s <strong>de</strong>scubrimi<strong>en</strong>tos: <strong>la</strong> tumba <strong>de</strong> Tutankamon <strong>en</strong> Egipto, <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s<br />
perdidas <strong>de</strong> los Mayas <strong>en</strong> México, <strong>la</strong>s cuevas pintadas <strong>de</strong> <strong>la</strong> Antigua Edad <strong>de</strong><br />
Piedra, como Lascaux <strong>en</strong> Francia, o los restos <strong>de</strong> nuestros antepasados humanos<br />
profundam<strong>en</strong>te sepultados <strong>en</strong> <strong>la</strong> Garganta <strong>de</strong> Olduvai, <strong>en</strong> Tanzania. Pero es<br />
mucho más que esto, es <strong>la</strong> historia <strong>de</strong> cómo hemos llegado a mirar <strong>la</strong> evi<strong>de</strong>ncia<br />
material <strong>de</strong>l pasado humano con ojos nuevos y con nuevos métodos que nos<br />
ayudan <strong>en</strong> nuestra tarea. […]<br />
De este modo, <strong>la</strong> historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> arqueología es, <strong>en</strong> primera instancia, una<br />
historia <strong>de</strong> i<strong>de</strong>as, <strong>de</strong> teoría, <strong>de</strong> modos <strong>de</strong> mirar al pasado. Después, una historia <strong>de</strong>l<br />
<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> métodos <strong>de</strong> investigación, <strong>de</strong>l empleo <strong>de</strong> esas i<strong>de</strong>as y el análisis <strong>de</strong><br />
esas cuestiones. Y, sólo <strong>en</strong> tercer lugar, es una historia <strong>de</strong> los <strong>de</strong>scubrimi<strong>en</strong>tos<br />
actuales. […]<br />
105<br />
Unidad I<br />
Andrea Carandini es un reconocido<br />
arqueólogo italiano que ha explorado<br />
diversos sitios romanos, <strong>en</strong>tre los que<br />
se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>la</strong> Vil<strong>la</strong> <strong>de</strong> Settefinestre,<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> región Toscana. Su trabajo es<br />
reconocido, <strong>de</strong>bido al meticuloso<br />
registro estratigráfico que realiza <strong>en</strong><br />
sus exploraciones, así como por sus<br />
aportes a <strong>la</strong> arqueología <strong>de</strong><br />
salvam<strong>en</strong>to.<br />
“Historias <strong>de</strong> <strong>la</strong> tierra” es uno <strong>de</strong> sus<br />
trabajos importantes traducidos al<br />
español, y constituye un manual <strong>de</strong><br />
exploración interesante.<br />
Durante los primeros años <strong>de</strong>l<br />
virreinato <strong>de</strong> La Nueva España,<br />
misioneros y cronistas se dieron a <strong>la</strong><br />
tarea <strong>de</strong> formar colecciones diversas<br />
con <strong>la</strong> finalidad <strong>de</strong> dar a conocer, al<br />
Viejo Mundo, los vestigios <strong>de</strong> los<br />
pueblos autóctonos americanos.
Arqueología<br />
Fu<strong>en</strong>te:<br />
http://ed101.bu.edu/Stu<strong>de</strong>ntDoc/Archives/Fall04/<br />
tdk<strong>en</strong>nel/images/moundbuil<strong>de</strong>rs.jpg<br />
De acuerdo a varios <strong>estudios</strong>os <strong>de</strong><br />
EU, los constructores <strong>de</strong> los Mound<br />
Buil<strong>de</strong>rs (constructores antiguos<br />
<strong>de</strong>l Mississippi, <strong>en</strong> Norte América)<br />
eran los ancestros directos <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona<br />
Maya <strong>en</strong> México y C<strong>en</strong>troamérica.<br />
Con base <strong>en</strong> esta cre<strong>en</strong>cia,<br />
numerosos arqueólogos <strong>de</strong> EU<br />
iniciaron exploraciones <strong>en</strong> el sureste<br />
mexicano <strong>en</strong> el siglo XX.<br />
En el siglo XIX, y <strong>de</strong> acuerdo a <strong>la</strong><br />
narración <strong>de</strong> <strong>la</strong> Biblia, se calcu<strong>la</strong>ba<br />
que <strong>la</strong> historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> humanidad se<br />
remontaba a 4004 años atrás.<br />
De acuerdo con <strong>la</strong> tradición bíblica,<br />
Dios creó a <strong>la</strong> humanidad a partir <strong>de</strong><br />
una so<strong>la</strong> pareja (ubicada <strong>en</strong> Tierra<br />
Santa) <strong>de</strong> <strong>la</strong> cual prov<strong>en</strong>ían todos los<br />
pueblos <strong>de</strong>l orbe. En este contexto,<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> el siglo XVI, América repres<strong>en</strong>tó<br />
un problema para explicar <strong>la</strong> historia<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> humanidad:<br />
¿los americanos también eran<br />
<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> Adán y Eva? De ser<br />
así, ¿cómo cruzaron los océanos<br />
para pob<strong>la</strong>r el Nuevo Mundo?<br />
La fase especu<strong>la</strong>tiva<br />
El hombre siempre ha especu<strong>la</strong>do sobre el pasado, y <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s culturas<br />
ti<strong>en</strong><strong>en</strong> sus propios mitos <strong>de</strong> creación para explicar por qué <strong>la</strong> sociedad es como es.<br />
[…] La mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s culturas también han quedado fascinadas por <strong>la</strong>s<br />
socieda<strong>de</strong>s que <strong>la</strong>s precedieron. […] Se <strong>de</strong>sarrolló una curiosidad […] por <strong>la</strong>s<br />
reliquias <strong>de</strong> socieda<strong>de</strong>s pasadas <strong>en</strong> varias civilizaciones antiguas, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que<br />
sabios, e incluso dirig<strong>en</strong>tes, coleccionaban y estudiaban objetos <strong>de</strong>l pasado. […]<br />
Durante el resurgimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l saber <strong>en</strong> Europa, conocido como R<strong>en</strong>acimi<strong>en</strong>to<br />
(siglos XIV al XVII), los príncipes y <strong>la</strong>s g<strong>en</strong>tes refinadas com<strong>en</strong>zaron a crear<br />
“gabinetes <strong>de</strong> curiosida<strong>de</strong>s”, <strong>en</strong> los que artefactos singu<strong>la</strong>res y antiguos se<br />
disponían <strong>de</strong> forma un tanto <strong>de</strong>sor<strong>de</strong>nada junto a minerales exóticos y toda c<strong>la</strong>se<br />
<strong>de</strong> especím<strong>en</strong>es ilustrativos <strong>de</strong> lo que se <strong>de</strong>nominaba “historia natural”. […]<br />
Fue […] <strong>en</strong> el siglo XVIII cuando los investigadores más empr<strong>en</strong><strong>de</strong>dores<br />
iniciaron <strong>la</strong> excavación <strong>de</strong> algunos <strong>de</strong> los yacimi<strong>en</strong>tos más <strong>de</strong>stacados [como por<br />
ejemplo Pompeya <strong>en</strong> Italia, y los Mound Buil<strong>de</strong>rs <strong>en</strong> Virginia, EU].<br />
Los inicios <strong>de</strong> <strong>la</strong> arqueología mo<strong>de</strong>rna<br />
La disciplina arqueológica no llegó a constituirse realm<strong>en</strong>te hasta mediados <strong>de</strong>l<br />
siglo XIX. Ya existía el prece<strong>de</strong>nte s<strong>en</strong>tado por los logros significativos <strong>de</strong> <strong>la</strong> recién<br />
creada ci<strong>en</strong>cia geológica. El geólogo escocés James Hutton (1726-1797), <strong>en</strong> su<br />
Teoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> Tierra (1785), había estudiado <strong>la</strong> estratificación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s rocas (su<br />
disposición <strong>en</strong> niveles superpuestos o estratos), estableci<strong>en</strong>do los principios que<br />
s<strong>en</strong>tarían <strong>la</strong>s bases <strong>de</strong> <strong>la</strong> excavación arqueológica […]. Hutton <strong>de</strong>mostró que <strong>la</strong><br />
estratificación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s rocas era <strong>de</strong>bida a procesos que todavía se<strong>guía</strong>n <strong>en</strong> mares,<br />
ríos y <strong>la</strong>gos. Esto constituyó el principio <strong>de</strong>l “Uniformismo”. Fue <strong>de</strong>f<strong>en</strong>dido <strong>de</strong><br />
nuevo por Charles Lyell (1797-1875) <strong>en</strong> su obra Principios <strong>de</strong> Geología (1833): los<br />
f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os geológicos antiguos, <strong>en</strong> es<strong>en</strong>cia, eran simi<strong>la</strong>res o “uniformes”<br />
respecto a los actuales. También pudo aplicarse esta i<strong>de</strong>a al pasado humano, y<br />
marca una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s nociones fundam<strong>en</strong>tales <strong>de</strong> <strong>la</strong> arqueología mo<strong>de</strong>rna que, <strong>en</strong><br />
muchos aspectos, el pasado fue muy simi<strong>la</strong>r al pres<strong>en</strong>te.<br />
La antigüedad <strong>de</strong>l hombre<br />
Estas i<strong>de</strong>as ayudaron, <strong>en</strong> gran medida, a s<strong>en</strong>tar <strong>la</strong>s bases <strong>de</strong> lo que fue uno <strong>de</strong> los<br />
acontecimi<strong>en</strong>tos más importantes <strong>en</strong> <strong>la</strong> historia intelectual <strong>de</strong>l siglo XIX (e<br />
indisp<strong>en</strong>sable para <strong>la</strong> disciplina arqueológica): el reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> antigüedad<br />
<strong>de</strong>l hombre. Fue un inspector <strong>de</strong> aduanas francés, Jacques Boucher <strong>de</strong> Perthes<br />
(1788-1868), trabajando <strong>en</strong> <strong>la</strong>s canteras <strong>de</strong> grava <strong>de</strong>l río Somme, qui<strong>en</strong> publicó,<br />
<strong>en</strong> 1841, pruebas convinc<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong> asociación <strong>en</strong> aquel lugar <strong>de</strong> artefactos<br />
humanos […] y huesos <strong>de</strong> animales extinguidos. Boucher <strong>de</strong> Perthes sostuvo que<br />
esto indicaba <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia humana mucho antes <strong>de</strong>l Diluvio bíblico. En un<br />
principio su punto <strong>de</strong> vista no consiguió <strong>de</strong>masiada aceptación, pero <strong>en</strong> 1859, dos<br />
importantes eruditos británicos, John Evans y Joseph Prestwich, le visitaron <strong>en</strong><br />
Francia y regresaron conv<strong>en</strong>cidos <strong>de</strong> <strong>la</strong> vali<strong>de</strong>z <strong>de</strong> sus hal<strong>la</strong>zgos. Ahora se<br />
reconoció <strong>de</strong> modo g<strong>en</strong>eral, que los oríg<strong>en</strong>es <strong>de</strong>l hombre se hundían mucho más<br />
<strong>en</strong> el pasado, <strong>de</strong> este modo, <strong>la</strong> noción bíblica <strong>de</strong> que el mundo y todo lo que con-<br />
ti<strong>en</strong>e había sido creado hacía sólo unos pocos mil<strong>en</strong>ios ya no pudo seguir si<strong>en</strong>do<br />
aceptada. Se comprobó <strong>la</strong> posibilidad, incluso <strong>la</strong> necesidad, <strong>de</strong> una prehistoria <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> humanidad […].<br />
El concepto <strong>de</strong> evolución<br />
Estas i<strong>de</strong>as armonizaban con los hal<strong>la</strong>zgos <strong>de</strong> otro gran erudito <strong>de</strong>l siglo XIX,<br />
Charles Darwin (1809-1882), cuya obra fundam<strong>en</strong>tal, El orig<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s especies,<br />
publicada <strong>en</strong> 1859, estableció el concepto <strong>de</strong> evolución como <strong>la</strong> mejor explicación<br />
<strong>de</strong>l orig<strong>en</strong> y <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>ntas y animales. La propia i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> evolución<br />
no era nueva –<strong>estudios</strong>os anteriores habían sugerido que los seres vivos habían<br />
cambiado o evolucionado a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l tiempo-. Lo que Darwin <strong>de</strong>mostró fue cómo<br />
106
se producía este cambio. El mecanismo c<strong>la</strong>ve era, <strong>en</strong> pa<strong>la</strong>bras <strong>de</strong> Darwin, “<strong>la</strong><br />
selección natural o superviv<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los más aptos”. En <strong>la</strong> lucha por <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia,<br />
los individuos <strong>de</strong> una <strong>de</strong>terminada especie mejor adaptados al <strong>en</strong>torno<br />
sobrevivirían (o serían “seleccionados <strong>de</strong> forma natural”), mi<strong>en</strong>tras que los m<strong>en</strong>os<br />
adaptados morirían. Los individuos supervivi<strong>en</strong>tes transmitirían hereditariam<strong>en</strong>te<br />
sus cualida<strong>de</strong>s v<strong>en</strong>tajosas a su <strong>de</strong>sc<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia y, gradualm<strong>en</strong>te, <strong>la</strong>s características<br />
<strong>de</strong> una especie cambiarían hasta tal punto que surgiría una nueva. En esto<br />
consistía el proceso <strong>de</strong> <strong>la</strong> evolución. El otro gran trabajo <strong>de</strong> Darwin, El orig<strong>en</strong> <strong>de</strong>l<br />
hombre, no se publicó hasta 1871, pero <strong>la</strong>s implicaciones eran c<strong>la</strong>ras: <strong>la</strong> especie<br />
humana había surgido como parte <strong>de</strong>l mismo proceso. Podía dar comi<strong>en</strong>zo <strong>la</strong><br />
búsqueda <strong>de</strong> los oríg<strong>en</strong>es <strong>de</strong>l hombre <strong>en</strong> el registro material, mediante técnicas<br />
arqueológicas.<br />
El sistema <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Tres Eda<strong>de</strong>s<br />
[…] En 1836, el <strong>estudios</strong>o danés C. J. Thoms<strong>en</strong> (1788-1865), publicó su <strong>guía</strong> <strong>de</strong>l<br />
“Museo <strong>Nacional</strong> <strong>de</strong> Cop<strong>en</strong>hague” […]. En el<strong>la</strong> proponía que <strong>la</strong>s colecciones se<br />
dividieran <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s proce<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> <strong>la</strong> Edad <strong>de</strong> Piedra, <strong>la</strong> Edad <strong>de</strong>l Bronce y <strong>la</strong> Edad<br />
<strong>de</strong>l Hierro, y esta c<strong>la</strong>sificación fue consi<strong>de</strong>rada <strong>de</strong> utilidad por eruditos <strong>de</strong> toda<br />
Europa. Más tar<strong>de</strong>, se estableció una subdivisión <strong>de</strong> <strong>la</strong> primera <strong>en</strong>tre Paleolítico o<br />
Antigua Edad <strong>de</strong> Piedra y Neolítico o Nueva Edad <strong>de</strong> Piedra. Estos términos fueron<br />
m<strong>en</strong>os aplicables a África, don<strong>de</strong> no se empleaba el bronce al sur <strong>de</strong>l Sahara, o a<br />
América, <strong>en</strong> <strong>la</strong> que el bronce era poco importante y no se utilizaba el hierro antes <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> conquista europea. Pero fue un avance conceptualm<strong>en</strong>te significativo.<br />
Estableció el principio <strong>de</strong> que, estudiando y c<strong>la</strong>sificando los artefactos<br />
prehistóricos, se podía llevar a cabo una or<strong>de</strong>nación cronológica, y se podría <strong>de</strong>cir<br />
algo <strong>de</strong> los periodos <strong>en</strong> cuestión. La arqueología progresaba más allá <strong>de</strong> <strong>la</strong> mera<br />
especu<strong>la</strong>ción sobre el pasado y, a cambio, se convertía <strong>en</strong> una disciplina que<br />
implicaba una excavación meticulosa y el estudio sistemático <strong>de</strong> los artefactos<br />
<strong>de</strong>scubiertos.<br />
Estos tres gran<strong>de</strong>s avances conceptuales –<strong>la</strong> antigüedad <strong>de</strong>l hombre, <strong>la</strong><br />
teoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong> Darwin y el Sistema <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Tres Eda<strong>de</strong>s- proporcionaron,<br />
al fin, un marco para el estudio <strong>de</strong>l pasado y para p<strong>la</strong>ntearse preguntas sobre él.<br />
Las i<strong>de</strong>as <strong>de</strong> Darwin influyeron también <strong>en</strong> otro aspecto, sugerían que <strong>la</strong>s culturas<br />
humanas habían evolucionado <strong>de</strong> forma análoga a <strong>la</strong>s especies animales y<br />
p<strong>la</strong>ntas. Poco <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> 1859, eruditos británicos, como el g<strong>en</strong>eral Pitt-Rivers y<br />
John Evans, i<strong>de</strong>aban esquemas evolutivos <strong>de</strong> formas <strong>de</strong> artefactos, que dieron<br />
lugar al método “tipológico” –<strong>la</strong> or<strong>de</strong>nación <strong>de</strong> artefactos <strong>en</strong> secu<strong>en</strong>cias cronoló-<br />
gicas o <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo- posteriorm<strong>en</strong>te e<strong>la</strong>boradas <strong>de</strong> un modo más <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>do por el<br />
<strong>estudios</strong>o sueco Oscar Montelius (1843-1921).<br />
Etnografía y arqueología<br />
Otra línea importante <strong>en</strong> el p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l mom<strong>en</strong>to fue <strong>la</strong> compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> que el<br />
estudio realizado por los etnógrafos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s vivi<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> distintas<br />
partes <strong>de</strong>l mundo, podía ser un punto <strong>de</strong> partida útil para los arqueólogos, <strong>en</strong> su<br />
esfuerzo por compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r el modo <strong>de</strong> vida <strong>de</strong> sus propios antepasados que, sin<br />
duda, t<strong>en</strong>ían útiles y técnicas re<strong>la</strong>tivam<strong>en</strong>te s<strong>en</strong>cillos. Estudiosos como Daniel<br />
Wilson y John Lubbock, hicieron un uso sistemático <strong>de</strong> este <strong>en</strong>foque etnográfico.<br />
Al mismo tiempo, los propios etnógrafos y antropólogos creaban<br />
esquemas <strong>de</strong>l progreso humano. Fuertem<strong>en</strong>te influ<strong>en</strong>ciados por <strong>la</strong>s i<strong>de</strong>as <strong>de</strong><br />
Darwin sobre <strong>la</strong> evolución, el antropólogo británico Edward Tylor (1832-1917) y su<br />
colega americano Lewis Morgan (1818-1881) publicaron trabajos importantes <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> década <strong>de</strong> 1870, sost<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do que <strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s humanas habían<br />
evolucionado <strong>de</strong>s<strong>de</strong> un estadio <strong>de</strong> salvajismo (caza primitiva), a través <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
barbarie (agricultura simple), hasta <strong>la</strong> civilización (<strong>la</strong> forma superior <strong>de</strong> sociedad).<br />
El libro <strong>de</strong> Morgan, Anci<strong>en</strong>t Society (1877), se basaba <strong>en</strong> parte, <strong>en</strong> su profundo<br />
107<br />
Unidad I<br />
El p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to evolucionista<br />
propone una línea <strong>de</strong> tiempo<br />
difer<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> concebida por <strong>la</strong><br />
tradición cristiana (cíclica):<br />
asc<strong>en</strong><strong>de</strong>nte o progresiva, lineal y<br />
unidireccional.<br />
Actualm<strong>en</strong>te, nosotros conservamos<br />
esta forma <strong>de</strong> p<strong>en</strong>sar el tiempo y su<br />
<strong>de</strong>v<strong>en</strong>ir (evolucionista).<br />
El estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s<br />
pres<strong>en</strong>tes como base para compr<strong>en</strong>-<br />
<strong>de</strong>r a los pueblos <strong>de</strong>l pasado, es<br />
también, una consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l<br />
uniformitarismo: el pasado es igual<br />
al pres<strong>en</strong>te y viceversa.<br />
Retomando <strong>la</strong> propuesta <strong>de</strong> Morgan,<br />
Karl Marx aseguraba que México<br />
era un pueblo <strong>en</strong> estado <strong>de</strong><br />
“barbarie” y que <strong>la</strong> mejor opción para<br />
acelerar su progreso, era su pronta<br />
integración a los Estados Unidos.
Arqueología<br />
El antiguo Museo se ubicó <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
antigua casa <strong>de</strong> Moneda, <strong>en</strong> <strong>la</strong> calle<br />
<strong>de</strong>l mismo nombre, <strong>en</strong> el C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
Ciudad <strong>de</strong> México.<br />
El Museo <strong>Nacional</strong> <strong>de</strong> Antropología,<br />
<strong>en</strong> Chapultepec, fue construido para<br />
brindar un espacio más amplio y<br />
a<strong>de</strong>cuado a <strong>la</strong>s colecciones<br />
exist<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>la</strong> calle <strong>de</strong> Moneda.<br />
Fu<strong>en</strong>te:<br />
http://www.mna.inah.gob.mx/images/stories/<br />
pasado_pres<strong>en</strong>te/pyp/pyp.html#drop<br />
La reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> 1897 fue<br />
modificada <strong>en</strong> 1934 y, posteriorm<strong>en</strong>te,<br />
<strong>en</strong> 1972, año <strong>en</strong> que se <strong>de</strong>creta <strong>la</strong> Ley<br />
Fe<strong>de</strong>ral sobre Monum<strong>en</strong>tos y Zonas<br />
Arqueológicos, Artísticos e Históricos<br />
que nos rige <strong>en</strong> esta materia hasta el<br />
día <strong>de</strong> hoy. Ésta última <strong>la</strong> pue<strong>de</strong>s<br />
consultar <strong>en</strong>:yesBiblio/<strong>pdf</strong>/131.<strong>pdf</strong><br />
conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los indios norteamericanos vivos. Sus i<strong>de</strong>as –<strong>en</strong> especial <strong>la</strong><br />
noción <strong>de</strong> que el hombre había vivido una vez <strong>en</strong> un estado <strong>de</strong> comunismo<br />
primitivo, comparti<strong>en</strong>do los recursos equitativam<strong>en</strong>te- influyeron po<strong>de</strong>rosam<strong>en</strong>te<br />
<strong>en</strong> Karl Marx y Friedrich Engels, qui<strong>en</strong>es se inspiraron <strong>en</strong> el<strong>la</strong>s <strong>en</strong> sus escritos<br />
sobre <strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s precapitalistas, e influ<strong>en</strong>ciando, a su vez, a muchos<br />
arqueólogos marxistas posteriores.<br />
Actividad 5<br />
Tomando como base <strong>la</strong> lectura “Los investigadores: La historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> arqueología”<br />
<strong>de</strong> R<strong>en</strong>frew y Bahn, i<strong>de</strong>ntifica los tres avances conceptuales ocurridos <strong>en</strong> el siglo<br />
XIX que fueron indisp<strong>en</strong>sables para cuestionar el pasado <strong>de</strong>l hombre y, por tanto,<br />
para g<strong>en</strong>erar el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> arqueología. Escríbelos <strong>en</strong> tu cua<strong>de</strong>rno y explica<br />
<strong>en</strong> qué radica <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> cada uno.<br />
Lectura 5. Breves notas sobre <strong>la</strong> historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> arqueología <strong>en</strong><br />
México<br />
Hay<strong>de</strong>é López Hernán<strong>de</strong>z.<br />
La arqueología es una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s más reci<strong>en</strong>tes formas <strong>de</strong> interrogarnos sobre el<br />
<strong>de</strong>v<strong>en</strong>ir <strong>de</strong> nuestra especie. Esta disciplina ci<strong>en</strong>tífica ha usado difer<strong>en</strong>tes<br />
preguntas, métodos y teorías a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> su transcurrir por <strong>la</strong> historia. Nació, al<br />
igual que el resto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ci<strong>en</strong>cias que conocemos, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s inquietu<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
mo<strong>de</strong>rnidad y, muy <strong>de</strong> cerca, <strong>de</strong> los proyectos <strong>de</strong> Estado-Nación <strong>en</strong> todo el mundo<br />
occi<strong>de</strong>ntal. En el siglo XIX, sup<strong>la</strong>ntar el pasado narrado por <strong>la</strong> tradición bíblica por<br />
una narración propia <strong>de</strong> cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s naciones (que <strong>la</strong>s pudiese i<strong>de</strong>ntificar <strong>de</strong><br />
manera individual) era <strong>de</strong> capital importancia para, por un <strong>la</strong>do consolidar los<br />
estados reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te creados y, por el otro, para respon<strong>de</strong>r a <strong>la</strong>s nuevas<br />
interrogantes <strong>de</strong>spr<strong>en</strong>didas <strong>de</strong> <strong>la</strong> teoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> evolución, <strong>la</strong>s propuestas <strong>de</strong> Lyell<br />
sobre <strong>la</strong> geología y, posteriorm<strong>en</strong>te, <strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> teoría difusionista. En estos<br />
mom<strong>en</strong>tos era fundam<strong>en</strong>tal explicar con bases ci<strong>en</strong>tíficas el orig<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
humanidad y su evolución… ¿todos los hombres t<strong>en</strong>ían el mismo orig<strong>en</strong>?<br />
Estas inquietu<strong>de</strong>s eran aún más importantes para p<strong>en</strong>sar América, su<br />
pasado y porv<strong>en</strong>ir. Para los americanos, sobre todo luego <strong>de</strong> los procesos <strong>de</strong><br />
in<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia, resultaba indisp<strong>en</strong>sable <strong>de</strong>mostrar un solo orig<strong>en</strong> para toda <strong>la</strong><br />
humanidad (monog<strong>en</strong>ismo), así como <strong>la</strong> calidad evolutiva <strong>de</strong>l hombre americano<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> tiempos remotos. Aceptar lo contrario (oríg<strong>en</strong>es diversos o polig<strong>en</strong>ismo),<br />
equivalía a poner <strong>en</strong> duda el lugar <strong>de</strong>l contin<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> esca<strong>la</strong> evolutiva y, con ello,<br />
su posición fr<strong>en</strong>te a Europa.<br />
México no fue aj<strong>en</strong>o a estas inquietu<strong>de</strong>s. De <strong>la</strong> mano <strong>de</strong>l proceso <strong>de</strong><br />
In<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia, surgieron los primeros elem<strong>en</strong>tos para <strong>la</strong> consolidación <strong>de</strong>l<br />
estudio sobre el pasado <strong>de</strong> <strong>la</strong> nueva nación, un pasado que t<strong>en</strong>ía que <strong>de</strong>mostrar <strong>la</strong><br />
igualdad <strong>de</strong> <strong>la</strong> nación fr<strong>en</strong>te a Europa, que fuese remoto, digno y valioso, igual que<br />
el <strong>de</strong>l resto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s naciones <strong>de</strong>l mundo. Era importante comprobar, con <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia,<br />
<strong>la</strong> calidad <strong>de</strong>l hombre <strong>de</strong> <strong>la</strong> nueva nación in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te. Así, <strong>en</strong> 1825, se fundó el<br />
Museo Mejicano, institución que estaba <strong>en</strong>cargada <strong>de</strong> integrar y mostrar al público<br />
todos los objetos <strong>de</strong>l mundo ci<strong>en</strong>tífico conocido, característicos <strong>de</strong> México. Al <strong>la</strong>do<br />
<strong>de</strong> los restos <strong>de</strong>l pasado remoto <strong>de</strong>l país, como esculturas <strong>de</strong> piedra o piezas <strong>de</strong><br />
alfarería, el Museo exhibía <strong>en</strong> sus sa<strong>la</strong>s colecciones <strong>de</strong> minerales, p<strong>la</strong>ntas,<br />
animales disecados, objetos <strong>de</strong> arte, docum<strong>en</strong>tos, y <strong>de</strong>más objetos que pudies<strong>en</strong><br />
<strong>de</strong>mostrar <strong>la</strong> riqueza <strong>de</strong> México como nación.<br />
Al tiempo, algunos <strong>estudios</strong>os com<strong>en</strong>zaron a escribir <strong>la</strong> historia <strong>de</strong>l país como<br />
unidad integrada (sobre todo <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> terminada <strong>la</strong> guerra), in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong><br />
108
España, pero también, como parte <strong>de</strong>l mundo ilustrado occi<strong>de</strong>ntal. Una historia<br />
remota que pudiese mostrar al mundo <strong>la</strong> calidad civilizada <strong>de</strong>l país <strong>de</strong>s<strong>de</strong> sus<br />
primeros pob<strong>la</strong>dores (al igual que <strong>la</strong> historia europea). Así, José Fernando Ramírez<br />
(1804-1871), Guillermo Prieto (1818-1897), Carlos María <strong>de</strong> Bustamante (1774-<br />
1848), <strong>en</strong>tre otros, escribieron algunas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s primeras historias sobre el <strong>de</strong>v<strong>en</strong>ir<br />
<strong>de</strong>l país, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los oríg<strong>en</strong>es prehispánicos y hasta el siglo XIX. También surgieron<br />
algunos proyectos <strong>de</strong> investigación sobre el territorio y <strong>la</strong>s riquezas nacionales que<br />
pret<strong>en</strong>dían g<strong>en</strong>erar un cuadro g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong>l pres<strong>en</strong>te y pasado <strong>de</strong>l país, como el<br />
At<strong>la</strong>s <strong>Nacional</strong> (1850), <strong>la</strong> Commission Sci<strong>en</strong>tifique du Mexique (1864-1867) y <strong>la</strong><br />
Comisión Ci<strong>en</strong>tífica <strong>de</strong>l Valle <strong>de</strong> México.<br />
Pau<strong>la</strong>tinam<strong>en</strong>te, el Museo <strong>Nacional</strong> se fue especializando, al igual que lo<br />
hacía el conocimi<strong>en</strong>to ci<strong>en</strong>tífico y, <strong>de</strong> esta forma, sus sa<strong>la</strong>s fueron divididas <strong>en</strong><br />
temáticas específicas, si<strong>en</strong>do una <strong>de</strong> éstas <strong>la</strong> <strong>de</strong>l pasado <strong>de</strong>l hombre y <strong>la</strong><br />
diversidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s culturas que integraban México. En 1909, <strong>la</strong>s colecciones <strong>de</strong><br />
historia natural fueron sustraídas <strong>de</strong>l recinto para formar el Museo <strong>Nacional</strong> <strong>de</strong><br />
Historia Natural <strong>en</strong> el Chopo y, posteriorm<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> 1934, <strong>la</strong>s colecciones <strong>de</strong> historia<br />
fueron tras<strong>la</strong>dadas a un espacio propio <strong>en</strong> el Castillo <strong>de</strong> Chapultepec, para dar<br />
nacimi<strong>en</strong>to al Museo <strong>Nacional</strong> <strong>de</strong> Historia. Las colecciones restantes, <strong>de</strong><br />
arqueología y etnografía, permanecieron <strong>en</strong> el antiguo Museo <strong>Nacional</strong>,<br />
consolidando una <strong>en</strong>tidad <strong>de</strong>dicada al estudio <strong>de</strong>l hombre y <strong>de</strong> México, hasta<br />
alcanzar su forma actual, como el Museo <strong>Nacional</strong> <strong>de</strong> Antropología.<br />
Durante el gobierno <strong>de</strong> Porfirio Díaz (1876-1911), y como parte <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
preocupación por elevar <strong>la</strong> calidad ci<strong>en</strong>tífica <strong>de</strong>l país, se brindó un apoyo<br />
contun<strong>de</strong>nte a <strong>la</strong> investigación arqueológica y a <strong>la</strong> conservación <strong>de</strong> los restos <strong>de</strong>l<br />
pasado prehispánico como patrimonio <strong>de</strong> <strong>la</strong> nación: era necesario <strong>de</strong>mostrar al<br />
mundo que México se dirigía al progreso <strong>de</strong>s<strong>de</strong> sus primeras civilizaciones. Como<br />
parte <strong>de</strong> ello, se fundó <strong>la</strong> Sociedad Ci<strong>en</strong>tífica “Antonio y Alzate” (1884) y <strong>la</strong><br />
Inspección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Monum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> República Mexicana (1885), ésta última<br />
como una <strong>en</strong>tidad <strong>en</strong>cargada <strong>de</strong> <strong>la</strong> vigi<strong>la</strong>ncia e inspección <strong>de</strong> <strong>la</strong>s zonas y<br />
monum<strong>en</strong>tos arqueológicos. La arqueología, a partir <strong>de</strong> <strong>en</strong>tonces, se consolidó<br />
como una ci<strong>en</strong>cia útil y necesaria para <strong>de</strong>f<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong> valía <strong>de</strong>l pueblo mexicano fr<strong>en</strong>te<br />
a <strong>la</strong>s naciones europeas y para p<strong>en</strong>sar <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntidad <strong>de</strong> los mexicanos. En este<br />
contexto fue cuando se escribió México a través <strong>de</strong> los siglos (1881), obra colectiva<br />
que compiló <strong>en</strong> varios volúm<strong>en</strong>es toda <strong>la</strong> historia nacional.<br />
Si bi<strong>en</strong>, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1827, se había <strong>de</strong>cretado una ley arance<strong>la</strong>ría que prohibía<br />
<strong>la</strong> exportación <strong>de</strong>l país <strong>de</strong> objetos arqueológicos, fue hasta 1896 cuando se<br />
formuló una normatividad que establecía los requisitos y lineami<strong>en</strong>tos que <strong>de</strong>bían<br />
cumplir los particu<strong>la</strong>res para realizar exploraciones arqueológicas <strong>en</strong> el país. Tal<br />
reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tación fue reformu<strong>la</strong>da y ampliada para su mejor cumplimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong><br />
1897, prohibi<strong>en</strong>do <strong>la</strong>s exportaciones sin permiso y estipu<strong>la</strong>ndo como <strong>de</strong>lito<br />
<strong>la</strong> <strong>de</strong>strucción <strong>de</strong> los monum<strong>en</strong>tos.<br />
A <strong>la</strong> vuelta <strong>de</strong>l siglo, com<strong>en</strong>zaron <strong>la</strong>s exploraciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona arqueológica<br />
<strong>de</strong> Teotihuacán con <strong>la</strong> finalidad <strong>de</strong> dar a conocer <strong>la</strong> zona, a los asist<strong>en</strong>tes al XVII<br />
Congreso Internacional <strong>de</strong> Americanistas <strong>en</strong> 1910, <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong> los festejos <strong>de</strong>l<br />
C<strong>en</strong>t<strong>en</strong>ario <strong>de</strong> <strong>la</strong> In<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia. Como parte <strong>de</strong> estos festejos, también fue<br />
inaugurada <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> Internacional <strong>de</strong> Arqueología y Etnología Americanas,<br />
proyecto <strong>en</strong>cabezado por el antropólogo alemán Franz Boas, que alcanzó su fin <strong>en</strong><br />
el mom<strong>en</strong>to más álgido <strong>de</strong> <strong>la</strong>s luchas revolucionarias <strong>en</strong> el país (1915).<br />
Poco tiempo antes, <strong>en</strong> 1906, habían iniciado <strong>en</strong> el Museo <strong>la</strong>s primeras<br />
cátedras <strong>de</strong> arqueología y, al paso <strong>de</strong>l siglo, el número <strong>de</strong> investigaciones creció <strong>de</strong><br />
manera pau<strong>la</strong>tina. Así, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s primeras cuatro décadas <strong>de</strong>l siglo XX, se exploraron<br />
algunas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s zonas más conocidas actualm<strong>en</strong>te, como Monte Albán, El Tajín,<br />
Chichén Itzá, etc., y se registraron 2106 sitios <strong>en</strong> todo el país, información que fue<br />
compi<strong>la</strong>da <strong>en</strong> el At<strong>la</strong>s Arqueológico <strong>de</strong> <strong>la</strong> República<br />
109<br />
Unidad I<br />
A fines <strong>de</strong>l siglo XIX varios intelectuales<br />
se refirieron a Teotihuacán como “el<br />
Egipto mexicano”, aludi<strong>en</strong>do a <strong>la</strong><br />
gran<strong>de</strong>za <strong>de</strong> sus edificios. En <strong>la</strong><br />
imag<strong>en</strong>, <strong>la</strong> Pirámi<strong>de</strong> <strong>de</strong>l Sol antes <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s exploraciones <strong>de</strong> 1905.<br />
Fu<strong>en</strong>te: Batres, Teotihuacán, 1908, Lámina 1.<br />
En el Museo <strong>Nacional</strong> se impartían<br />
<strong>la</strong>s cátedras <strong>de</strong> Arqueología,<br />
H i s t o r i a , E t n o l o g í a , I d i o m a<br />
Mexicano y Prehistoria. Ésta última<br />
rama <strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to no prosperó<br />
como disciplina in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />
México (y a difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Europa),<br />
quizás <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> corta edad<br />
estimada para el hombre americano.<br />
En un inicio (1936), <strong>la</strong>s cátedras <strong>de</strong><br />
arqueología y antropología eran<br />
parte <strong>de</strong>l Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />
Antropología <strong>de</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> <strong>Nacional</strong><br />
<strong>de</strong> Ci<strong>en</strong>cias Biológicas <strong>de</strong>l Instituto<br />
Politécnico <strong>Nacional</strong>. En 1942, tal<br />
Departam<strong>en</strong>to se integró al INAH,<br />
naci<strong>en</strong>do con ello, <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong><br />
<strong>Nacional</strong> <strong>de</strong> Antropología.
Arqueología<br />
Mesoamérica es un concepto<br />
acuñado por el etnólogo Paul Kirchhoff<br />
para los pueblos prehispánicos a <strong>la</strong><br />
llegada <strong>de</strong> los españoles al territorio.<br />
Designa un superárea que comparte<br />
características étnicas y culturas y<br />
que, geográficam<strong>en</strong>te, abarca <strong>la</strong>s<br />
pob<strong>la</strong>ciones compr<strong>en</strong>didas <strong>en</strong>tre los<br />
ríos Sinaloa, Lerma y Pánuco (al<br />
norte); y <strong>de</strong>l Río Motagua hasta el<br />
Golfo <strong>de</strong> Nicoya (al sur).<br />
Si bi<strong>en</strong> esta categoría es una <strong>de</strong> los<br />
más ext<strong>en</strong>didas, actualm<strong>en</strong>te, exist<strong>en</strong><br />
diversas polémicas alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> su<br />
uso y pertin<strong>en</strong>cia.<br />
Fu<strong>en</strong>te: Kirchhoff, Mesoamérica, s/f, p. 5.<br />
La Nueva Arqueología Norteamericana,<br />
<strong>la</strong> Arqueología Simbólica, <strong>la</strong><br />
Arqueología Social Latinoamericana,<br />
etc. son algunas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s teorías <strong>de</strong> los<br />
últimos cincu<strong>en</strong>ta años <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
arqueología.<br />
Mexicana. A <strong>la</strong> par <strong>de</strong> estas investigaciones, se consolidaron <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s cada vez<br />
más especializadas, <strong>de</strong>dicadas al estudio <strong>de</strong>l México prehispánico, hasta<br />
alcanzar <strong>la</strong> conformación actual <strong>de</strong>l Instituto <strong>Nacional</strong> <strong>de</strong> Antropología e Historia,<br />
<strong>en</strong> 1939, y <strong>de</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> <strong>Nacional</strong> <strong>de</strong> Antropología e Historia, <strong>en</strong> 1938.<br />
Para estos años, <strong>la</strong>s interrogantes sobre el orig<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> humanidad habían<br />
cedido paso a nuevas preocupaciones <strong>de</strong>rivadas <strong>de</strong>l re<strong>la</strong>tivismo cultural: ¿cuál<br />
había sido el orig<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> civilización?, ¿cuál el <strong>de</strong> <strong>la</strong> agricultura?, ¿<strong>la</strong>s<br />
civilizaciones americanas eran autóctonas o habían recibido influ<strong>en</strong>cias <strong>de</strong><br />
Europa o <strong>de</strong> otras partes <strong>de</strong>l mundo? Los arqueólogos <strong>de</strong> <strong>en</strong>tonces, sigui<strong>en</strong>do <strong>la</strong><br />
tradición <strong>de</strong>l siglo XIX, se avocaron a <strong>la</strong> recuperación y al estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes<br />
coloniales, al conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s l<strong>en</strong>guas indíg<strong>en</strong>as y a <strong>la</strong> exploración <strong>de</strong> sitios<br />
arqueológicos. Con base <strong>en</strong> todos estos elem<strong>en</strong>tos, se dieron a <strong>la</strong> tarea <strong>de</strong> perfi<strong>la</strong>r<br />
un panorama g<strong>en</strong>eral sobre <strong>la</strong> historia prehispánica que diera cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong>l orig<strong>en</strong><br />
autónomo <strong>de</strong> los <strong>de</strong>sarrollos prehispánicos, <strong>de</strong>fini<strong>en</strong>do, para ello, el concepto <strong>de</strong><br />
Mesoamérica como <strong>guía</strong> g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> sus trabajos. Esta g<strong>en</strong>eración es conocida<br />
como <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> Mexicana <strong>de</strong> Arqueología.<br />
Los gran<strong>de</strong>s cambios políticos (<strong>la</strong> Guerra Fría) y ci<strong>en</strong>tíficos (<strong>la</strong>s críticas al<br />
positivismo) <strong>de</strong> <strong>la</strong> segunda mitad <strong>de</strong>l Siglo XX también impactaron <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
arqueología. Surgieron con ello nuevas preguntas e inquietu<strong>de</strong>s dirigidas a<br />
compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong> complejidad humana y sus formas <strong>de</strong> organización y evolución; el<br />
surgimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l Estado y el co<strong>la</strong>pso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s; <strong>la</strong> aparición <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
i<strong>de</strong>ntida<strong>de</strong>s (étnicas, <strong>de</strong> género, etc.); <strong>la</strong> construcción simbólica <strong>de</strong>l mundo y <strong>de</strong>l<br />
espacio; <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> m<strong>en</strong>te; etc. Con ello, han surgido nuevos temas <strong>de</strong><br />
investigación que no se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran confinados al pasado prehispánico.<br />
Actualm<strong>en</strong>te, esta diversidad <strong>de</strong> posturas convive <strong>en</strong> <strong>la</strong> práctica cotidiana <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
arqueología <strong>de</strong> México y el mundo, g<strong>en</strong>erando una ci<strong>en</strong>cia arqueológica dinámica<br />
y cambiante ante <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s que impone el pres<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> continua tarea <strong>de</strong><br />
rep<strong>en</strong>sar nuestro pasado como especie.<br />
Actividad 6<br />
I<strong>de</strong>ntifica <strong>la</strong>s dos inquietu<strong>de</strong>s principales sobre el pasado <strong>de</strong>l hombre durante los<br />
siglos XIX y XX, <strong>en</strong> el texto “La arqueología <strong>en</strong> México”. Luego, investiga el con-<br />
texto histórico-político nacional y mundial <strong>en</strong> el que tuvieron lugar cada una <strong>de</strong><br />
el<strong>la</strong>s. Finalm<strong>en</strong>te, integra <strong>la</strong> información que obtuviste <strong>en</strong> un cuadro comparativo<br />
como el que se ejemplifica a continuación.<br />
1.<br />
2.<br />
Inquietu<strong>de</strong>s <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
arqueología <strong>en</strong> México<br />
Contexto <strong>Nacional</strong><br />
Contexto<br />
Internacional<br />
Repaso<br />
Para reforzar el conocimi<strong>en</strong>to adquirido, realiza una lista <strong>de</strong> los siete puntos<br />
fundam<strong>en</strong>tales <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> <strong>la</strong> arqueología, <strong>la</strong>s cuatro características <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
disciplina hoy <strong>en</strong> día. A<strong>de</strong>más, i<strong>de</strong>ntifica los principales mom<strong>en</strong>tos históricos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
arqueología.<br />
110
UNIDAD II. El trabajo y los compromisos <strong>de</strong>l<br />
arqueólogo: <strong>la</strong> interpretación y<br />
conservación <strong>de</strong>l pasado<br />
Como vimos anteriorm<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> arqueología es una forma ci<strong>en</strong>tífica <strong>de</strong> interpretar el<br />
pasado <strong>de</strong> <strong>la</strong> humanidad. El arqueólogo, al igual que el historiador, está interesado<br />
<strong>en</strong> <strong>de</strong>ve<strong>la</strong>r <strong>la</strong>s complejida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia humana, pero, a difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> aquél,<br />
usa herrami<strong>en</strong>tas particu<strong>la</strong>res para lograr su objetivo. Conocer e interpretar <strong>la</strong>s<br />
huel<strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones espaciales y temporales, que fueron <strong>de</strong>jadas por <strong>la</strong>s<br />
socieda<strong>de</strong>s pasadas, es el principal interés <strong>de</strong>l arqueólogo.<br />
En esta unidad conocerás <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> construir una conci<strong>en</strong>cia<br />
histórica, así como <strong>la</strong>s implicaciones éticas que conlleva <strong>la</strong> investigación, los<br />
compromisos éticos <strong>de</strong>l arqueólogo para con <strong>la</strong> sociedad y <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong><br />
mant<strong>en</strong>er <strong>la</strong> excel<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> su trabajo, así como los retos que <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>ta México y <strong>la</strong><br />
arqueología <strong>de</strong>l país fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> conservación <strong>de</strong>l patrimonio.<br />
Temario<br />
1. Investigar y repres<strong>en</strong>tar el pasado<br />
- El pasado y <strong>la</strong> conci<strong>en</strong>cia histórica<br />
- La investigación sobre el pasado y su importancia<br />
2. Los compromisos éticos <strong>de</strong> <strong>la</strong> arqueología<br />
- La dim<strong>en</strong>sión ética <strong>de</strong>l trabajo <strong>de</strong> campo<br />
3. Panorama institucional <strong>de</strong> <strong>la</strong> arqueología <strong>en</strong> México<br />
- Las funciones <strong>de</strong>l INAH. Sus problemas y retos<br />
- El estado <strong>de</strong>l patrimonio arqueológico <strong>en</strong> México<br />
Lectura 1. El paisaje <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia<br />
John Lewis Gaddis. Fragm<strong>en</strong>tos seleccionados por Hay<strong>de</strong>é López Hernán<strong>de</strong>z.<br />
No hay duda <strong>de</strong> que los historiadores dan por supuestas algunas cosas re<strong>la</strong>tivas al<br />
porv<strong>en</strong>ir. Por ejemplo, apuestan a que el tiempo seguirá transcurri<strong>en</strong>do, que <strong>la</strong><br />
gravedad continuará ext<strong>en</strong>diéndose <strong>en</strong> el espacio. […] Pero sólo sabemos estas<br />
cosas re<strong>la</strong>tivas al futuro porque <strong>la</strong>s hemos apr<strong>en</strong>dido <strong>de</strong>l pasado: sin eso<br />
carecerían <strong>de</strong> s<strong>en</strong>tido incluso estas verda<strong>de</strong>s fundam<strong>en</strong>tales, por no hab<strong>la</strong>r ya <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s pa<strong>la</strong>bras con <strong>la</strong>s que <strong>la</strong>s expresamos, <strong>de</strong> quiénes o qué somos ni <strong>de</strong> dón<strong>de</strong><br />
estamos. Conocemos el futuro únicam<strong>en</strong>te por el pasado que proyectamos <strong>en</strong> él.<br />
La historia, <strong>en</strong> este s<strong>en</strong>tido, es lo único que t<strong>en</strong>emos.<br />
Pero, <strong>en</strong> otro s<strong>en</strong>tido, el pasado es algo que nunca po<strong>de</strong>mos capturar.<br />
Pues <strong>en</strong> el mom<strong>en</strong>to <strong>en</strong> que nos damos cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> lo que ha ocurrido, ya esto nos<br />
es inaccesible: no po<strong>de</strong>mos revivirlo, recuperarlo ni volver a ello como podríamos<br />
hacerlo con un experim<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>boratorio o una simu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> or<strong>de</strong>nador. Sólo<br />
po<strong>de</strong>mos pres<strong>en</strong>tar el pasado como un paisaje próximo o distante […]. Po<strong>de</strong>mos<br />
percibir formas a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> nieb<strong>la</strong> y <strong>la</strong> bruma, po<strong>de</strong>mos especu<strong>la</strong>r sobre su<br />
significado y a veces po<strong>de</strong>mos incluso ponernos <strong>de</strong> acuerdo acerca <strong>de</strong> qué son. No<br />
obstante, a m<strong>en</strong>os que inv<strong>en</strong>temos una máquina <strong>de</strong>l tiempo, nunca podremos<br />
volver a el<strong>la</strong>s, para saberlo con seguridad.<br />
[…Sin embargo] <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia directa <strong>de</strong> los acontecimi<strong>en</strong>tos no es<br />
necesariam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> mejor s<strong>en</strong>da hacia su compr<strong>en</strong>sión, puesto que el campo visual<br />
no se exti<strong>en</strong><strong>de</strong> mucho más allá que el <strong>de</strong> los s<strong>en</strong>tidos inmediatos. […] Puesto que<br />
el individuo está «estrecham<strong>en</strong>te limitado por sus s<strong>en</strong>tidos y su po<strong>de</strong>r <strong>de</strong><br />
conc<strong>en</strong>tración -dice Marc Bloch <strong>en</strong> El oficio <strong>de</strong> historiador-, nunca percibe más que<br />
una pequeña parte <strong>de</strong>l gran tapiz <strong>de</strong> los acontecimi<strong>en</strong>tos ... A este respecto, el<br />
<strong>estudios</strong>o <strong>de</strong>l pres<strong>en</strong>te no está <strong>en</strong> mejores condiciones que el historiador <strong>de</strong>l<br />
pasado».<br />
111<br />
PREGUNTAS<br />
GENERADORAS<br />
Unidad II<br />
¿Cómo construye el pasado<br />
<strong>la</strong> arqueología?<br />
¿Cuál es <strong>la</strong> importancia<br />
<strong>de</strong> g<strong>en</strong>erar una conci<strong>en</strong>cia<br />
histórica?<br />
¿Cuáles son los principales<br />
problemas que <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>ta <strong>la</strong><br />
conservación <strong>de</strong>l patrimonio<br />
<strong>en</strong> México y <strong>de</strong> qué manera<br />
pue<strong>de</strong> contribuir a sus<br />
soluciones el arqueólogo?<br />
A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>la</strong> arqueología exist<strong>en</strong><br />
otros campos ci<strong>en</strong>tíficos que<br />
investigan el pasado, como, por<br />
ejemplo, <strong>la</strong> historia, <strong>la</strong> geología, <strong>la</strong><br />
astronomía, <strong>la</strong> biología evolutiva, etc.<br />
La memoria individual, resultado<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia, también es un acto<br />
<strong>de</strong> repres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l pasado, pero<br />
no es exhaustiva ni completa.<br />
Nuestros recuerdos personales son<br />
filtrados y seleccionados <strong>de</strong> una<br />
manera natural por nuestra memoria<br />
(y nuestros intereses, prefer<strong>en</strong>cias,<br />
etc.). Los participantes <strong>de</strong> cualquier<br />
ev<strong>en</strong>to colectivo (una reunión<br />
familiar o una re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> pareja, por<br />
ejemplo), al paso <strong>de</strong>l tiempo, no<br />
podrán recordar los mismos sucesos<br />
aunque los hayan vivido juntos ¿Te<br />
ha sucedido esto?
Arqueología<br />
En el siglo XIX se construyó una<br />
imag<strong>en</strong> heroica e idílica <strong>de</strong>l pasado<br />
prehispánico. La repres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong><br />
Cuauhtémoc <strong>en</strong> el Pabellón Mexicano<br />
pres<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> <strong>la</strong> Exposición Universal<br />
<strong>de</strong> París <strong>en</strong> 1889 es un ejemplo <strong>de</strong><br />
este tipo <strong>de</strong> repres<strong>en</strong>taciones.<br />
Jesús Contreras, Cuauhtemoc, diseñado para el<br />
Pa<strong>la</strong>cio Azteca pres<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> <strong>la</strong> Exposición Universal<br />
<strong>de</strong> París, 1889.<br />
Fu<strong>en</strong>te:<br />
http://3.bp.blogspot.com/_tTFdYezGXMQ/S1Tjp<br />
c IP fj I/A AA AAA AA Ip 8 /Y 8 Py g F3 Sy r8 /s4 0 0<br />
/CUAUHTEMOC-2.jpg<br />
La construcción <strong>de</strong> mitos y ley<strong>en</strong>das<br />
también es una forma <strong>de</strong> recuperar el<br />
pasado. Escritos como <strong>la</strong> Biblia y el<br />
Popol Vuh, son ejemplos <strong>de</strong> este tipo<br />
<strong>de</strong> re<strong>la</strong>tos que narran los oríg<strong>en</strong>es y el<br />
pasado <strong>de</strong> los pueblos ju<strong>de</strong>ocristiano<br />
y maya, respectivam<strong>en</strong>te. ¿Conoces<br />
algunos otros re<strong>la</strong>tos <strong>de</strong> este tipo?<br />
Yo diría que, <strong>en</strong> realidad, el historiador <strong>de</strong>l pasado está <strong>en</strong> condiciones<br />
mucho mejores que el partícipe <strong>de</strong>l pres<strong>en</strong>te, por <strong>la</strong> s<strong>en</strong>cil<strong>la</strong> razón <strong>de</strong> que ti<strong>en</strong>e un<br />
di<strong>la</strong>tado horizonte. […] Si el lector pi<strong>en</strong>sa que el pasado es un paisaje, <strong>la</strong> historia es<br />
<strong>la</strong> manera como lo repres<strong>en</strong>tamos, y es justam<strong>en</strong>te este acto <strong>de</strong> repres<strong>en</strong>tación lo<br />
que nos eleva por <strong>en</strong>cima <strong>de</strong> lo familiar para permitimos t<strong>en</strong>er experi<strong>en</strong>cias<br />
sustitutorias <strong>de</strong> lo que no po<strong>de</strong>mos experim<strong>en</strong>tar directam<strong>en</strong>te: una visión más<br />
amplia.<br />
Pero ¿qué ganamos con esa visión? Varias cosas, a mi juicio. La primera<br />
es una s<strong>en</strong>sación <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntidad parale<strong>la</strong> al proceso <strong>de</strong>l crecimi<strong>en</strong>to. […] Todos<br />
nacemos con tal egoc<strong>en</strong>trismo que sólo nos salva el hecho <strong>de</strong> ser bebés y, por<br />
tanto, <strong>en</strong>cantadores. Crecer es <strong>en</strong> gran parte salir <strong>de</strong> esa condición: nos<br />
empapamos <strong>de</strong> impresiones, y al hacerlo nos auto<strong>de</strong>stronamos –al m<strong>en</strong>os <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
mayoría <strong>de</strong> los casos- <strong>de</strong> nuestra posición originaria <strong>de</strong> c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong>l universo. Es<br />
como <strong>de</strong>spegar <strong>en</strong> un avión: el establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntidad requiere el<br />
reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> nuestra insignificancia re<strong>la</strong>tiva y el or<strong>de</strong>n más amplio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
cosas. Recuer<strong>de</strong> el lector cómo se sintió cuando sus padres le trajeron<br />
inesperadam<strong>en</strong>te un hermano o una hermana m<strong>en</strong>or, o cuando lo abandonaron a<br />
<strong>la</strong> tierna misericordia <strong>de</strong> <strong>la</strong> guar<strong>de</strong>ría; lo que fue el ingreso <strong>en</strong> <strong>la</strong> primera escue<strong>la</strong><br />
pública o privada, […] o afrontar como maestro <strong>la</strong> primera c<strong>la</strong>se ll<strong>en</strong>a <strong>de</strong> alumnos<br />
hoscos, intratables, adormecidos y solipsistas. Ap<strong>en</strong>as se ha salvado un<br />
obstáculo, aparece otro <strong>en</strong> el camino. Cada acontecimi<strong>en</strong>to disminuye nuestra<br />
autoridad precisam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el mom<strong>en</strong>to <strong>en</strong> que p<strong>en</strong>samos haber<strong>la</strong> conseguido.<br />
Si <strong>en</strong> esto consiste <strong>la</strong> madurez <strong>en</strong> <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones humanas -a saber, <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
adquisición <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntidad a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> insignificancia-, yo <strong>de</strong>finiría <strong>la</strong> conci<strong>en</strong>cia<br />
histórica como <strong>la</strong> proyección <strong>de</strong> esa madurez <strong>en</strong> el tiempo. Ent<strong>en</strong><strong>de</strong>mos cuánto<br />
nos ha precedido y qué poca importancia t<strong>en</strong>emos <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con ello.<br />
Apr<strong>en</strong><strong>de</strong>mos cuál es nuestro lugar y advertimos que no es precisam<strong>en</strong>te gran<strong>de</strong>.<br />
«Incluso un conocimi<strong>en</strong>to superficial <strong>de</strong> <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia, a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> mil<strong>en</strong>ios y por<br />
parte <strong>de</strong> incontables seres humanos -ha seña<strong>la</strong>do el historiador Geoffrey Elton-,<br />
contribuye a corregir <strong>la</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia normal <strong>de</strong>l adolesc<strong>en</strong>te <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntificar al mundo<br />
consigo mismo <strong>en</strong> lugar <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntificarse él con el mundo.» […]<br />
[…Lo] que sugiero es que así como <strong>la</strong> conci<strong>en</strong>cia histórica exige<br />
distanciami<strong>en</strong>to –o si se prefiere, elevación- <strong>de</strong>l paisaje que es el pasado, también<br />
exige cierto <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>to: habilidad para pasar <strong>de</strong> <strong>la</strong> humildad al señorío y<br />
viceversa. […] Tanto el cortesano como el artista o el historiador se si<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
pequeños porque todos reconoc<strong>en</strong> su insignificancia <strong>en</strong> un universo infinito. Cada<br />
uno <strong>de</strong> ellos sabe que nunca podrá regir un reino por sí solo, captar <strong>en</strong> <strong>la</strong> te<strong>la</strong> todo<br />
lo que ve <strong>en</strong> un horizonte distante, ni volcar <strong>en</strong> los libros que escriba o <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />
confer<strong>en</strong>cias que pronuncie ni siquiera <strong>la</strong> totalidad <strong>de</strong> los acontecimi<strong>en</strong>tos<br />
correspondi<strong>en</strong>tes al más pequeño fragm<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l pasado. Lo máximo que se<br />
pue<strong>de</strong> hacer, tanto con un príncipe como con un paisaje o con el pasado, es<br />
repres<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> realidad, es <strong>de</strong>cir, pasar por alto los <strong>de</strong>talles, buscar mo<strong>de</strong>los más<br />
amplios y consi<strong>de</strong>rar cómo se pue<strong>de</strong> utilizar con fines propios lo que se ve. El mero<br />
acto <strong>de</strong> repres<strong>en</strong>tación hace que uno se si<strong>en</strong>ta gran<strong>de</strong>, porque uno mismo es el<br />
responsable <strong>de</strong> <strong>la</strong> repres<strong>en</strong>tación: es uno qui<strong>en</strong> <strong>de</strong>be hacer compr<strong>en</strong>sible <strong>la</strong><br />
complejidad, primero para sí mismo y luego para los <strong>de</strong>más. […] En consecu<strong>en</strong>cia,<br />
<strong>la</strong> conci<strong>en</strong>cia histórica le <strong>de</strong>ja a uno, lo mismo que <strong>la</strong> madurez, con una s<strong>en</strong>sación<br />
simultánea <strong>de</strong> su propia importancia e insignificancia. […] Estamos susp<strong>en</strong>didos<br />
<strong>en</strong>tre s<strong>en</strong>sibilida<strong>de</strong>s incompatibles <strong>en</strong>tre sí, pero precisam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> esa susp<strong>en</strong>sión<br />
es don<strong>de</strong> ti<strong>en</strong><strong>de</strong> a residir nuestra propia i<strong>de</strong>ntidad, ya sea como persona, ya como<br />
historiador. La duda acerca <strong>de</strong> uno mismo <strong>de</strong>be prece<strong>de</strong>r siempre a <strong>la</strong><br />
autoconfianza.<br />
[…] Estamos <strong>de</strong>stinados a apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>de</strong>l pasado, hagamos o no el<br />
esfuerzo pertin<strong>en</strong>te, pues es <strong>la</strong> única base <strong>de</strong> datos que t<strong>en</strong>emos […] Pue<strong>de</strong><br />
que <strong>la</strong> her<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s características adquiridas no opere <strong>en</strong> biología, pero<br />
112
si asuntos humanos: «La historia es progreso a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> transmisión, <strong>de</strong> una<br />
g<strong>en</strong>eración a otra, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s habilida<strong>de</strong>s adquiridas.»<br />
[…Es cierto que] Los historiadores no <strong>de</strong>bieran <strong>en</strong>gañarse a sí mismos<br />
p<strong>en</strong>sando que son los proveedores <strong>de</strong>l único medio por el cual <strong>la</strong>s habilida<strong>de</strong>s -y<br />
<strong>la</strong>s i<strong>de</strong>as- adquiridas se transmit<strong>en</strong> <strong>de</strong> una g<strong>en</strong>eración a <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te. La cultura, <strong>la</strong><br />
religión, <strong>la</strong> tecnología, el medio ambi<strong>en</strong>te y <strong>la</strong> tradición pue<strong>de</strong>n hacer todo eso.<br />
Pero se pue<strong>de</strong> sost<strong>en</strong>er que <strong>la</strong> historia es el mejor método para ampliar <strong>la</strong><br />
experi<strong>en</strong>cia a fin <strong>de</strong> contar con el mayor cons<strong>en</strong>so posible sobre cuál podría ser el<br />
significado <strong>de</strong> <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia. Sé que esta afirmación provocará un gesto <strong>de</strong><br />
asombro, dado que tan a m<strong>en</strong>udo los historiadores discrepan ost<strong>en</strong>siblem<strong>en</strong>te<br />
<strong>en</strong>tre sí. […] Los historiadores parec<strong>en</strong> t<strong>en</strong>er un terr<strong>en</strong>o poco firme sobre el que<br />
fundarse, y por tanto una reducida base para reivindicar ningún cons<strong>en</strong>so acerca<br />
<strong>de</strong> lo que el pasado pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>cimos <strong>de</strong>l pres<strong>en</strong>te y <strong>de</strong>l futuro. Excepto cuando se<br />
pregunta: ¿<strong>en</strong> comparación con qué? Ninguna otra modalidad <strong>de</strong> investigación se<br />
acerca tanto a <strong>la</strong> obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> dicho cons<strong>en</strong>so, y <strong>la</strong> mayoría queda muy por <strong>de</strong>bajo.<br />
El mero hecho <strong>de</strong> que <strong>la</strong>s ortodoxias domin<strong>en</strong> los campos <strong>de</strong> <strong>la</strong> religión y <strong>la</strong> cultura<br />
sugiere <strong>la</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> acuerdo <strong>de</strong>s<strong>de</strong> abajo, y <strong>de</strong> aquí <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> imponerlo<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> arriba. […]<br />
Las tradiciones se manifiestan <strong>en</strong> instituciones y culturas tan difer<strong>en</strong>tes<br />
que difícilm<strong>en</strong>te pue<strong>de</strong>n proporcionar alguna coher<strong>en</strong>cia acerca <strong>de</strong>l significado <strong>de</strong>l<br />
pasado. En este s<strong>en</strong>tido, el método histórico es superior a todos los <strong>de</strong>más. No<br />
requiere que qui<strong>en</strong>es lo practiqu<strong>en</strong> estén <strong>de</strong> acuerdo acerca <strong>de</strong> cuáles son<br />
exactam<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s «lecciones» <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia: un cons<strong>en</strong>so pue<strong>de</strong> cont<strong>en</strong>er<br />
contradicciones. Apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r que hay versiones competitivas <strong>de</strong> <strong>la</strong> verdad y que uno<br />
mismo <strong>de</strong>be escoger <strong>en</strong>tre el<strong>la</strong>s forma parte <strong>de</strong>l crecimi<strong>en</strong>to. Y el mismo<br />
apr<strong>en</strong>dizaje forma parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> conci<strong>en</strong>cia histórica: que no hay interpretación<br />
«correcta» <strong>de</strong>l pasado, sino que el acto <strong>de</strong> interpretar es <strong>en</strong> sí mismo una<br />
ampliación sustitutoria <strong>de</strong> <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia que po<strong>de</strong>mos aprovechar. […]<br />
Esto nos acerca a lo que hac<strong>en</strong> los historiadores, o al m<strong>en</strong>os […] <strong>de</strong>biera<br />
asemejarse a ello: interpretar el pasado a los fines <strong>de</strong>l pres<strong>en</strong>te y con <strong>la</strong> vista<br />
puesta <strong>en</strong> el manejo <strong>de</strong>l futuro, pero hacerlo sin poner <strong>en</strong>tre paréntesis <strong>la</strong><br />
capacidad para evaluar <strong>la</strong>s circunstancias particu<strong>la</strong>res <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que uno podría t<strong>en</strong>er<br />
que actuar, o <strong>la</strong> pertin<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s acciones <strong>de</strong>l pasado. Acumu<strong>la</strong>r experi<strong>en</strong>cia no<br />
es respaldar su aplicación automática, pues parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> conci<strong>en</strong>cia histórica<br />
consiste <strong>en</strong> <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> apreciar no sólo <strong>la</strong>s semejanzas, sino también <strong>la</strong>s<br />
difer<strong>en</strong>cias, para compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r que, <strong>en</strong> circunstancias particu<strong>la</strong>res, <strong>la</strong>s<br />
g<strong>en</strong>eralizaciones no siempre se sosti<strong>en</strong><strong>en</strong>.<br />
[…] El estudio <strong>de</strong>l pasado no es una <strong>guía</strong> segura para pre<strong>de</strong>cir el futuro. Lo<br />
que con ese estudio se consigue es prepararse para el futuro ampliando <strong>la</strong><br />
experi<strong>en</strong>cia, <strong>de</strong> modo que podamos increm<strong>en</strong>tar nuestras habilida<strong>de</strong>s, nuestra<br />
<strong>en</strong>ergía y, si todo va bi<strong>en</strong>, nuestra sabiduría. […]<br />
[…Finalm<strong>en</strong>te] también hay algo más: una s<strong>en</strong>sación <strong>de</strong> curiosidad<br />
mezc<strong>la</strong>da con <strong>la</strong> v<strong>en</strong>eración y <strong>la</strong> <strong>de</strong>terminación <strong>de</strong> <strong>de</strong>scubrir cosas, <strong>de</strong> p<strong>en</strong>etrar <strong>la</strong><br />
nieb<strong>la</strong>, <strong>de</strong> <strong>de</strong>sti<strong>la</strong>r <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia, <strong>de</strong> <strong>de</strong>scribir <strong>la</strong> realidad: todo lo cual es tanto una<br />
visión artística como una s<strong>en</strong>sibilidad ci<strong>en</strong>tífica.<br />
[…] Se nos supone cronistas sólidos y <strong>de</strong>sapasionados <strong>de</strong><br />
acontecimi<strong>en</strong>tos, no inclinados a <strong>de</strong>jar que nuestras emociones y nuestras<br />
intuiciones afect<strong>en</strong> a lo que hacemos, o esto es lo que tradicionalm<strong>en</strong>te se nos ha<br />
<strong>en</strong>señado. Sin embargo, me temo que si no nos permitimos estas cosas, ni <strong>la</strong><br />
s<strong>en</strong>sación <strong>de</strong> excitación y asombro que dan al hecho <strong>de</strong> hacer historia, omitimos<br />
gran parte <strong>de</strong> aquello sobre lo cual versa precisam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> historia. […]<br />
Actividad 1<br />
I<strong>de</strong>ntifica los argum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>l autor para sost<strong>en</strong>er <strong>la</strong> importancia y <strong>la</strong> utilidad <strong>de</strong><br />
g<strong>en</strong>erar una conci<strong>en</strong>cia histórica <strong>en</strong> el texto “El paisaje <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia”. ¿Estás <strong>de</strong><br />
acuerdo con él? ¿Por qué? Escribe tu respuesta y argum<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> tu cua<strong>de</strong>rno.<br />
113<br />
Unidad II<br />
La interpretación histórica implica <strong>la</strong><br />
g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> diversas versiones<br />
sobre un mismo hecho histórico.<br />
Exist<strong>en</strong> numerosas interpretaciones<br />
sobre el abandono <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong><br />
Teotihuacán <strong>en</strong> <strong>la</strong> época prehispánica.<br />
Algunos <strong>estudios</strong>os opinan que éste<br />
fue ocasionado por una revuelta <strong>de</strong>l<br />
pueblo <strong>en</strong>ojado ante <strong>la</strong> explotación <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s religiosas. Otros,<br />
opinan que existió una crisis ecológica<br />
<strong>en</strong> el <strong>en</strong>torno que obligó a los<br />
pob<strong>la</strong>dores a migrar hacia tierras más<br />
b<strong>en</strong>évo<strong>la</strong>s. Finalm<strong>en</strong>te, también hay<br />
qui<strong>en</strong> opina que, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad, se<br />
pudo ver un eclipse <strong>de</strong> sol y que éste<br />
fue interpretado por los pob<strong>la</strong>dores<br />
como el fin <strong>de</strong> su mundo.<br />
Hay varias experi<strong>en</strong>cias <strong>de</strong>l pasado<br />
que nos pue<strong>de</strong>n ayudar a reflexionar<br />
sobre nuestro pres<strong>en</strong>te. Por<br />
ejemplo, es posible observar cuáles<br />
han sido los retos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
socieda<strong>de</strong>s fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s crisis<br />
ecológicas, cuáles sus soluciones<br />
y consecu<strong>en</strong>cias. Pue<strong>de</strong>s<br />
conocer más sobre este tema y el<br />
co<strong>la</strong>pso <strong>de</strong> algunas pob<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong>:<br />
jared_diamond_on_why_societies_<br />
col<strong>la</strong>pse.html
Arqueología<br />
Debido a que <strong>la</strong> excavación<br />
arqueológica implica necesariam<strong>en</strong>te<br />
<strong>la</strong> <strong>de</strong>strucción <strong>de</strong> los contextos que<br />
trabaja el arqueólogo, éste ti<strong>en</strong>e <strong>la</strong><br />
responsabilidad ética <strong>de</strong> g<strong>en</strong>erar<br />
registros ci<strong>en</strong>tíficos, precisos y<br />
<strong>de</strong>tal<strong>la</strong>dos <strong>de</strong> su trabajo. Lo contrario,<br />
implicaría una doble <strong>de</strong>strucción <strong>de</strong>l<br />
patrimonio (al excavar y, luego, al no<br />
registrar <strong>de</strong> manera a<strong>de</strong>cuada).<br />
Derivado <strong>de</strong> <strong>la</strong> responsabilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
arqueología <strong>en</strong> torno a <strong>la</strong> conservación<br />
<strong>de</strong>l patrimonio <strong>en</strong> el mundo, esta<br />
disciplina ha g<strong>en</strong>erado diversos códigos<br />
<strong>de</strong> comportami<strong>en</strong>to ético, normas para<br />
guiar el bu<strong>en</strong> comportami<strong>en</strong>to ci<strong>en</strong>tífico<br />
<strong>de</strong> los arqueólogos. Éste ha sido el<br />
c a s o d e l a s c o m u n i d a d e s<br />
arqueológicas <strong>de</strong> Arg<strong>en</strong>tina y Estados<br />
Unidos, por ejemplo.<br />
Actividad 2<br />
¿Crees que el pasado brin<strong>de</strong> lecciones para el pres<strong>en</strong>te y futuro? ¿Por qué?<br />
Escribe tu respuesta <strong>en</strong> tu cua<strong>de</strong>rno y arguménta<strong>la</strong> usando un ejemplo.<br />
Lectura 2. La arqueología mexicana <strong>en</strong> el siglo XXI<br />
Rodrigo Vi<strong>la</strong>nova <strong>de</strong> All<strong>en</strong><strong>de</strong>.<br />
La arqueología es una actividad que se ha <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do profesionalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />
México <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el siglo XIX; a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> más <strong>de</strong> 100 años, ha cambiado su forma <strong>de</strong><br />
aproximarse a su objeto <strong>de</strong> estudio tanto técnica como teóricam<strong>en</strong>te.<br />
La arqueología mexicana creó una “personalidad” muy particu<strong>la</strong>r,<br />
esculpi<strong>en</strong>do un nicho <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s ci<strong>en</strong>cias antropológicas e históricas con una<br />
aproximación ll<strong>en</strong>a <strong>de</strong> respeto hacia su objeto <strong>de</strong> estudio que <strong>la</strong> separa <strong>de</strong> otras<br />
corri<strong>en</strong>tes y escue<strong>la</strong>s arqueológicas a nivel mundial.<br />
Actualm<strong>en</strong>te, México ofrece uno <strong>de</strong> los campos más amplios y diversos<br />
para ejercer <strong>la</strong> arqueología con <strong>en</strong>foques tanto históricos como <strong>de</strong> carácter<br />
“antropológico”, con <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> alcanzar altos niveles <strong>de</strong> tecnificación a<br />
través <strong>de</strong> diversos <strong>estudios</strong> complem<strong>en</strong>tarios a <strong>la</strong> arqueología.<br />
Es necesario <strong>de</strong>stacar que <strong>la</strong> arqueología es una disciplina ci<strong>en</strong>tífica, esto<br />
es, pret<strong>en</strong><strong>de</strong> g<strong>en</strong>erar conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> una manera lógica y coher<strong>en</strong>te,<br />
contrastable con <strong>la</strong> realidad a partir <strong>de</strong> sucesos que ocurrieron <strong>en</strong> el pasado.<br />
Para ello, <strong>la</strong> disciplina se vale <strong>de</strong> técnicas y métodos que garantizan <strong>la</strong><br />
recolección <strong>de</strong> datos verídicos y certeros que puedan ampliar el nivel <strong>de</strong><br />
conocimi<strong>en</strong>to sobre los contextos arqueológicos. Es <strong>de</strong> gran importancia que el<br />
arqueólogo sea capaz <strong>de</strong> aplicar técnicas <strong>de</strong> registro ya que una vez levantado, el<br />
contexto arqueológico <strong>de</strong>saparece, tanto <strong>en</strong> su condición original como <strong>en</strong> su<br />
simbolismo y valor interpretativo.<br />
Correspon<strong>de</strong> al arqueólogo llevar a cabo un registro <strong>de</strong> manera tal que<br />
estos datos puedan pasarse tanto a sus colegas (contemporáneos y futuros) para<br />
un análisis crítico y comparativo que permita, <strong>en</strong> su caso, obt<strong>en</strong>er información e<br />
interpretaciones nuevas y alternativas a <strong>la</strong> g<strong>en</strong>erada por el especialista.<br />
Los materiales arqueológicos no son <strong>la</strong> razón <strong>en</strong> sí <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong>bor<br />
arqueológica, al contrario, son <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones espaciales y temporales <strong>de</strong> estas<br />
piezas arqueológicas <strong>la</strong>s que permit<strong>en</strong> al especialista conocer <strong>la</strong> cosmovisión <strong>de</strong><br />
una cultura aj<strong>en</strong>a. La pieza ais<strong>la</strong>da, <strong>de</strong>scontextualizada, simplem<strong>en</strong>te t<strong>en</strong>drá un<br />
valor estético para el arqueólogo y no un valor ci<strong>en</strong>tífico.<br />
El conocimi<strong>en</strong>to arqueológico, <strong>en</strong>tonces, se da a través <strong>de</strong>l estudio y<br />
compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> los contextos arqueológicos cuidadosam<strong>en</strong>te registrados, ya que<br />
son éstos los verda<strong>de</strong>ros datos. De igual manera, <strong>la</strong> suntuosidad o magnific<strong>en</strong>cia<br />
<strong>de</strong> una pieza o sitio no <strong>de</strong>be afectar al investigador: el auténtico valor está <strong>en</strong> sus<br />
re<strong>la</strong>ciones originales y <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong>l arqueólogo <strong>de</strong> atestiguar esto y registrarlo<br />
para investigaciones posteriores.<br />
De igual manera que el especialista <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> registrar y<br />
obt<strong>en</strong>er datos <strong>de</strong> contextos primarios (esto es, no alterados <strong>de</strong>s<strong>de</strong> su <strong>de</strong>posición),<br />
queda c<strong>la</strong>ro el compromiso <strong>en</strong>tre arqueólogos y los sitios y colecciones <strong>de</strong><br />
materiales arqueológicos (patrimonio arqueológico). Son los arqueólogos los<br />
responsables <strong>de</strong> <strong>la</strong> protección y el uso respetuoso <strong>de</strong>l patrimonio, <strong>en</strong> tanto su<br />
papel <strong>de</strong> especialistas.<br />
El arqueólogo no trabaja para sí mismo; al contrario, el trabajo <strong>de</strong>l<br />
arqueólogo se <strong>de</strong>be al público <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, a su país, a <strong>la</strong> humanidad misma.<br />
Reconstruye el pasado a partir <strong>de</strong> objetos que forman parte <strong>de</strong>l patrimonio común<br />
<strong>de</strong> pueblos y naciones y, por lo tanto, no es buscador <strong>de</strong> tesoros y, mucho m<strong>en</strong>os,<br />
un saqueador.<br />
114
A pesar <strong>de</strong> esto, el arqueólogo <strong>de</strong>struye los contextos que excava: una vez<br />
que es excavado, el objeto arqueológico <strong>de</strong>ja <strong>de</strong> serlo para pasar a formar parte <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> información con <strong>la</strong> que el especialista <strong>de</strong>berá hab<strong>la</strong>r y explicar el pasado.<br />
Ent<strong>en</strong><strong>de</strong>r este compromiso con <strong>la</strong>s colecciones arqueológicas es crucial para el<br />
<strong>de</strong>sarrollo ético y profesional <strong>de</strong>l arqueólogo.<br />
Está <strong>en</strong> <strong>la</strong> naturaleza <strong>de</strong> <strong>la</strong> arqueología <strong>la</strong> incertidumbre <strong>en</strong> torno al pasado:<br />
nunca sabremos con certeza qué sucedió, pero sí po<strong>de</strong>mos construir una<br />
interpretación a partir <strong>de</strong> los objetos que observamos y sus re<strong>la</strong>ciones espaciales<br />
así como <strong>de</strong> los datos que registramos, si<strong>en</strong>do estos datos y estas interpretaciones<br />
<strong>la</strong>s que requier<strong>en</strong> <strong>de</strong> un rigor ci<strong>en</strong>tífico para pres<strong>en</strong>tar al público esta información<br />
como cierta.<br />
La arqueología <strong>en</strong> México es una profesión <strong>de</strong> importancia e interés social.<br />
No es una fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> materia prima para el coleccionista ni su prioridad <strong>la</strong> <strong>de</strong><br />
establecer una alternativa a políticas <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo turístico ni <strong>de</strong> gestión <strong>de</strong><br />
recursos culturales. Por ley, nosotros somos los responsables <strong>de</strong> <strong>de</strong>scubrir,<br />
investigar y proteger el pasado arqueológico <strong>de</strong> <strong>la</strong> Nación. Por ello, resulta<br />
pertin<strong>en</strong>te y <strong>de</strong> gran utilidad para el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l país <strong>en</strong> niveles académicos,<br />
culturales e incluso turísticos. Sin embargo, es <strong>la</strong> obligación y responsabilidad <strong>de</strong>l<br />
arqueólogo revisar críticam<strong>en</strong>te el conocimi<strong>en</strong>to g<strong>en</strong>erado hasta el mom<strong>en</strong>to,<br />
adaptarlo a los cambios tecnológicos, teóricos e interpretativos para producir así<br />
un conocimi<strong>en</strong>to vivo, actualizado, útil para <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s y retos <strong>de</strong>l mom<strong>en</strong>to.<br />
La arqueología mexicana no pue<strong>de</strong> quedarse estancada, recreando un<br />
mom<strong>en</strong>to histórico pasado y <strong>de</strong>sligado <strong>de</strong> <strong>la</strong> realidad y problemáticas <strong>de</strong>l pres<strong>en</strong>te.<br />
Ti<strong>en</strong>e que justificarse a sí misma a través <strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to que g<strong>en</strong>era. De otra<br />
forma, se repite lo que se ha propuesto <strong>de</strong>s<strong>de</strong> hace décadas sin ninguna utilidad<br />
real para el México <strong>de</strong>l pres<strong>en</strong>te.<br />
Es <strong>de</strong>ber <strong>de</strong>l arqueólogo contemporáneo el trabajar para validarse a sí<br />
mismo, tanto profesional como académicam<strong>en</strong>te. En otras pa<strong>la</strong>bras, <strong>la</strong> utilidad <strong>de</strong>l<br />
arqueólogo y su <strong>de</strong>sarrollo profesional <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>n, directam<strong>en</strong>te, <strong>de</strong> cómo éste<br />
<strong>de</strong>cida involucrarse <strong>en</strong> el futuro tanto <strong>de</strong> su país como <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad a <strong>la</strong> que<br />
pert<strong>en</strong>ece.<br />
Esta reflexión arqueológica <strong>de</strong>berá hacerse, primordialm<strong>en</strong>te, a partir <strong>de</strong><br />
los métodos y perspectivas arqueológicas antes que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> i<strong>de</strong>ologías aj<strong>en</strong>as a<br />
ésta. La prioridad <strong>de</strong>l arqueólogo <strong>de</strong>be ser <strong>la</strong> compr<strong>en</strong>sión y conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
culturas pretéritas <strong>en</strong> aras <strong>de</strong> fom<strong>en</strong>tar una reflexión <strong>de</strong> nuestra realidad<br />
contemporánea, t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do siempre <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> fragilidad <strong>de</strong>l patrimonio<br />
arqueológico.<br />
En <strong>la</strong> actualidad, <strong>la</strong> arqueología <strong>en</strong> México se <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>ta a muchos<br />
obstáculos que afectan directam<strong>en</strong>te el <strong>de</strong>sarrollo y <strong>de</strong>sempeño <strong>de</strong>l especialista<br />
<strong>en</strong> el país. Éstos, van <strong>de</strong>s<strong>de</strong> anquilosadas burocracias hasta escasos apoyos<br />
económicos, corrupción <strong>en</strong> todos los niveles y <strong>la</strong> problemática común <strong>en</strong> todo el<br />
país. Sin embargo, el obstáculo más gran<strong>de</strong> que <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> estos mom<strong>en</strong>tos <strong>la</strong><br />
arqueología, es <strong>la</strong> apatía y <strong>la</strong> ignorancia, tanto <strong>de</strong>l público <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, como <strong>de</strong> los<br />
especialistas, qui<strong>en</strong>es llegan a olvidar el compromiso que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> para con su<br />
sociedad y para el patrimonio arqueológico <strong>en</strong> sí mismo.<br />
Si bi<strong>en</strong> exist<strong>en</strong> ofertas y t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias a diversificar el papel <strong>de</strong>l arqueólogo<br />
<strong>en</strong> diversos rubros tanto académicos como especializados, el principal<br />
compromiso <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> disciplina y el profesionista sigue vig<strong>en</strong>te: <strong>la</strong> investigación y<br />
compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> culturas pasadas a partir <strong>de</strong> su evi<strong>de</strong>ncia material y <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones<br />
contextuales <strong>de</strong> dichos restos.<br />
115<br />
Unidad II<br />
En 1996, <strong>en</strong> su reunión anual, <strong>la</strong><br />
Society for American Archaeology<br />
adoptó los “Principles of Archaeological<br />
Ethics”. Entre éstos se <strong>de</strong>staca <strong>la</strong><br />
responsabilidad <strong>de</strong>l arqueólogo <strong>de</strong><br />
conservar no sólo los materiales<br />
arqueológicos, sino también, <strong>de</strong><br />
g<strong>en</strong>erar y preservar bu<strong>en</strong>os registros<br />
<strong>en</strong> sus investigaciones, pues ambos<br />
elem<strong>en</strong>tos son patrimonio <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
humanidad.<br />
Los “Principles of Archaeological<br />
Ethics” <strong>de</strong> <strong>la</strong> SAA pue<strong>de</strong>n consultarse<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te<br />
liga:ciety/PrinciplesofArchaeologicalE-<br />
thics/tabid/203/Default.aspx<br />
Entre <strong>la</strong>s disposiciones g<strong>en</strong>erales<br />
<strong>de</strong>l Código <strong>de</strong> Ética Profesional <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> Asociación <strong>de</strong> Arqueólogos<br />
Profesionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> República <strong>de</strong><br />
Arg<strong>en</strong>tina, se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra el <strong>de</strong>ber<br />
<strong>de</strong>l arqueólogo <strong>de</strong> contribuir “al<br />
avance <strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to sobre <strong>la</strong>s<br />
socieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l pasado” y a regir sus<br />
acciones “por <strong>la</strong> honestidad, <strong>la</strong><br />
racionalidad y <strong>la</strong> transpar<strong>en</strong>cia”.<br />
Una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s acciones más con<strong>de</strong>nadas<br />
<strong>en</strong>tre <strong>la</strong> comunidad ci<strong>en</strong>tífica <strong>en</strong><br />
g<strong>en</strong>eral y no sólo arqueológica, es <strong>la</strong><br />
falsificación inv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> información<br />
(datos), así como el p<strong>la</strong>gio<br />
académico. La actividad ci<strong>en</strong>tífica<br />
requiere <strong>de</strong> un compromiso<br />
responsable y honesto para su sano<br />
crecimi<strong>en</strong>to.
Arqueología<br />
Si bi<strong>en</strong> el INAH es <strong>la</strong> única institución que<br />
por ley pue<strong>de</strong> realizar exploraciones<br />
arqueológicas, exist<strong>en</strong> otras<br />
<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias <strong>en</strong> México <strong>de</strong>dicadas a<br />
<strong>la</strong> investigación arqueológica. Entre<br />
éstas, se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra el Instituto <strong>de</strong><br />
Investigaciones Antropológicas-UNAM y<br />
el C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Investigaciones y Estudios<br />
Superiores <strong>en</strong> Antropología Social.<br />
La arqueología <strong>de</strong> salvam<strong>en</strong>to es<br />
quizás una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s prácticas que exige<br />
más responsabilidad <strong>de</strong> parte <strong>de</strong>l<br />
arqueólogo. Las condiciones <strong>de</strong><br />
emerg<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l trabajo, hac<strong>en</strong> que <strong>la</strong><br />
investigación se realice <strong>en</strong> tiempos<br />
m<strong>en</strong>ores a los acostumbrados <strong>en</strong> los<br />
proyectos <strong>de</strong> investigación, sin<br />
m<strong>en</strong>oscabo alguno <strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad<br />
ci<strong>en</strong>tífica.<br />
Actividad 3<br />
Vuelve a leer el texto anterior e i<strong>de</strong>ntifica los compromisos <strong>de</strong>l arqueólogo para<br />
con <strong>la</strong> sociedad. Ahora, <strong>en</strong> tu cua<strong>de</strong>rno y usando tus propias pa<strong>la</strong>bras, redacta<br />
un breve <strong>en</strong>sayo (<strong>de</strong> no más <strong>de</strong> una cuartil<strong>la</strong>) <strong>en</strong> el que discutas <strong>la</strong> importancia<br />
<strong>de</strong> mant<strong>en</strong>er los compromisos éticos <strong>de</strong> <strong>la</strong> arqueología <strong>en</strong> una sociedad como<br />
México.<br />
Lectura 3. La arqueología <strong>en</strong> México<br />
Dirección <strong>de</strong> P<strong>la</strong>neación, Evaluación y Coordinación <strong>de</strong> Proyectos. INAH (2004).<br />
En nuestro país, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1939, el Instituto <strong>Nacional</strong> <strong>de</strong> Antropología e Historia (INAH)<br />
está <strong>en</strong>cargado <strong>de</strong> proteger, conservar e investigar <strong>de</strong> manera ci<strong>en</strong>tífica el<br />
patrimonio arqueológico <strong>de</strong> México. Las instituciones académicas nacionales y<br />
extranjeras pue<strong>de</strong>n efectuar investigación arqueológica <strong>en</strong> México, siempre y<br />
cuando obt<strong>en</strong>gan el permiso específico <strong>de</strong>l INAH, que <strong>en</strong> su caso <strong>de</strong>be expedirlo<br />
conforme a <strong>la</strong>s disposiciones legales aplicables.<br />
Des<strong>de</strong> su fundación, el INAH ha <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do <strong>en</strong> todas <strong>la</strong>s regiones <strong>de</strong>l<br />
país, innumerables proyectos <strong>de</strong> trabajo arqueológico, mediante los cuales ha<br />
logrado obt<strong>en</strong>er un panorama g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> nuestro <strong>de</strong>sarrollo histórico e<br />
increm<strong>en</strong>tar el inv<strong>en</strong>tario y <strong>la</strong> protección <strong>de</strong>l patrimonio que lo materializa,<br />
difundi<strong>en</strong>do por diversos medios y formas los resultados obt<strong>en</strong>idos. El INAH<br />
ejecuta y regu<strong>la</strong> el quehacer arqueológico <strong>en</strong> el país por medio <strong>de</strong> dos instancias<br />
fundam<strong>en</strong>tales: <strong>la</strong> Coordinación <strong>Nacional</strong> <strong>de</strong> Arqueología y el Consejo <strong>de</strong><br />
Arqueología.<br />
La primera ti<strong>en</strong>e como función programar, coordinar, evaluar y llevar a <strong>la</strong><br />
práctica diversos proyectos para el conocimi<strong>en</strong>to, conservación e investigación<br />
ci<strong>en</strong>tífica <strong>de</strong>l patrimonio arqueológico, así como coadyuvar a <strong>la</strong> protección técnica<br />
y legal que requiere. Para hacer fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> tarea que se <strong>de</strong>be realizar <strong>en</strong> materia<br />
<strong>de</strong> arqueología, <strong>la</strong> Coordinación <strong>Nacional</strong> cu<strong>en</strong>ta con 299 arqueólogos <strong>de</strong> base,<br />
más un promedio <strong>de</strong> 100 arqueólogos <strong>de</strong> contratación ev<strong>en</strong>tual y una cantidad<br />
variable <strong>de</strong> estudiantes que participan <strong>en</strong> proyectos <strong>de</strong> registro, investigación,<br />
conservación, rescate y salvam<strong>en</strong>to arqueológico, at<strong>en</strong>ción a <strong>de</strong>nuncias, peritajes<br />
y dictám<strong>en</strong>es. A <strong>la</strong> fecha, con otras instituciones nacionales y extranjeras trabajan<br />
unos 81 arqueólogos que <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n proyectos autorizados.<br />
El Consejo <strong>de</strong> Arqueología es un órgano consultivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección<br />
G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong>l INAH conformado como una instancia colegiada, integrada por<br />
repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes direcciones y secciones <strong>de</strong>l área. Su función<br />
básica es recibir los proyectos e informes <strong>de</strong> trabajo arqueológico, analizarlos<br />
conforme a <strong>la</strong>s Disposiciones Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tarias para <strong>la</strong> Investigación Arqueológica<br />
<strong>en</strong> México y, <strong>en</strong> su caso, aprobar, mediante dictam<strong>en</strong>, aquellos que pue<strong>de</strong>n<br />
<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>rse <strong>en</strong> nuestro país.<br />
En los últimos años, el interés ci<strong>en</strong>tífico se ha <strong>en</strong>focado <strong>en</strong> <strong>la</strong> investigación<br />
y conservación <strong>de</strong> sitios con arquitectura monum<strong>en</strong>tal ello ha motivado <strong>en</strong> algunos<br />
casos, también <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> museos <strong>de</strong> sitio, sin olvidar los requeridos para <strong>la</strong><br />
protección técnica y legal. No se pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>sconocer <strong>la</strong> importancia que ti<strong>en</strong>e y el<br />
b<strong>en</strong>eficio público que g<strong>en</strong>era <strong>la</strong> investigación ci<strong>en</strong>tífica, restauración,<br />
conservación, protección técnica y legal, creación <strong>de</strong> museos <strong>de</strong> sitio y<br />
socialización <strong>de</strong> zonas arqueológicas con arquitectura monum<strong>en</strong>tal, pero<br />
tampoco pue<strong>de</strong> sos<strong>la</strong>yarse que <strong>la</strong> situación ha g<strong>en</strong>erado el pau<strong>la</strong>tino abandono <strong>de</strong><br />
temas <strong>de</strong> investigación relevantes, como <strong>la</strong> prehistoria <strong>de</strong> México, y que se<br />
mant<strong>en</strong>gan <strong>la</strong>gunas <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to acerca <strong>de</strong> gran<strong>de</strong>s regiones <strong>de</strong>l país, por<br />
ejemplo, el norte <strong>de</strong> México y prácticam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> totalidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s zonas costeras <strong>de</strong>l<br />
territorio nacional.<br />
116
La investigación ci<strong>en</strong>tífica <strong>de</strong>l patrimonio arqueológico también se realiza<br />
mediante <strong>la</strong> arqueología <strong>de</strong> salvam<strong>en</strong>to, variante <strong>de</strong> trabajo que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1964, es<br />
prioritaria <strong>en</strong> <strong>la</strong> política <strong>de</strong> investigación <strong>de</strong>l INAH, pues repres<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> única forma –y<br />
g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> última oportunidad- que ti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> nación para recuperar e investigar<br />
<strong>de</strong> manera ci<strong>en</strong>tífica materiales, contextos, sitios y hasta regiones culturales que<br />
serán irremisiblem<strong>en</strong>te afectados por <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> gran<strong>de</strong>s obras <strong>de</strong><br />
b<strong>en</strong>eficio público, como presas, gasoductos y carreteras, o <strong>de</strong> carácter privado,<br />
<strong>de</strong>bido principalm<strong>en</strong>te al crecimi<strong>en</strong>to urbano.<br />
El INAH ti<strong>en</strong>e, hasta <strong>la</strong> fecha, más <strong>de</strong> 35 años <strong>de</strong> experi<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
investigación <strong>de</strong> salvam<strong>en</strong>to, lo cual le ha permitido sistematizar y estandarizar<br />
estrategias, técnicas y procedimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> trabajo que lo colocan a <strong>la</strong> vanguardia <strong>en</strong><br />
ese campo. Habría que m<strong>en</strong>cionar que <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> gran presión que ejerce sobre<br />
los vestigios arqueológicos el acelerado y <strong>de</strong>sorganizado crecimi<strong>en</strong>to urbano, con<br />
<strong>la</strong> consecu<strong>en</strong>te creación <strong>de</strong> obras <strong>de</strong> infraestructura, <strong>la</strong> política institucional <strong>de</strong><br />
investigación arqueológica <strong>de</strong>bería ori<strong>en</strong>tarse básicam<strong>en</strong>te hacia <strong>la</strong> arqueología<br />
<strong>de</strong> salvam<strong>en</strong>to.<br />
Los monum<strong>en</strong>tos arqueológicos están protegidos por ley, pero se requiere<br />
un <strong>de</strong>creto presi<strong>de</strong>ncial que los <strong>de</strong>c<strong>la</strong>re Zona <strong>de</strong> Monum<strong>en</strong>tos Arqueológicos y así<br />
les otorgue <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> protección legal más acabada. Esta acción repres<strong>en</strong>ta un<br />
<strong>la</strong>rgo proceso técnico y jurídico con implicaciones <strong>de</strong> carácter social y político que<br />
dificultan su solución <strong>en</strong> corto p<strong>la</strong>zo. Después <strong>de</strong> 27 años <strong>de</strong> <strong>la</strong> promulgación <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
ley, <strong>la</strong> efici<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> su aplicación se ve cada vez más limitada <strong>de</strong>bido a los cambios<br />
estructurales <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad mexicana: acelerado aum<strong>en</strong>to pob<strong>la</strong>cional y<br />
crecimi<strong>en</strong>to urbano, profundos cambios económicos y políticos, reori<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
política cultural y reformas legales <strong>en</strong> materia constructiva, por nombrar solo<br />
algunos.<br />
Una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s principales <strong>de</strong>bilida<strong>de</strong>s respecto a <strong>la</strong> protección <strong>de</strong>l patrimonio<br />
arqueológico ha sido <strong>la</strong> incapacidad para involucrar a <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s y gobiernos<br />
estatales <strong>en</strong> <strong>la</strong> búsqueda <strong>de</strong> soluciones y opciones que reditú<strong>en</strong> una estrategia<br />
más efici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> protección. La investigación arqueológica no <strong>de</strong>be ser una<br />
actividad <strong>de</strong>sligada <strong>de</strong> proteger lo estudiado […].<br />
Otro aspecto importante para <strong>la</strong> protección <strong>de</strong>l patrimonio arqueológico es<br />
<strong>la</strong> forma como se re<strong>la</strong>cionan los difer<strong>en</strong>tes sectores sociales con su patrimonio<br />
cultural. En <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los casos, los actores sociales v<strong>en</strong> a los restos<br />
arqueológicos con indifer<strong>en</strong>cia, como un obstáculo para sus fines productivos<br />
inmediatos o, <strong>en</strong> el mejor <strong>de</strong> ellos, como una ev<strong>en</strong>tual fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> ingresos <strong>de</strong> un no<br />
siempre p<strong>la</strong>usible pot<strong>en</strong>cial turístico. Continuos ejercicios con comunida<strong>de</strong>s para<br />
s<strong>en</strong>sibilizar<strong>la</strong>s acerca <strong>de</strong> ese patrimonio han redituado <strong>en</strong> favorables respuestas<br />
sobre <strong>la</strong> protección <strong>de</strong>l mismo, sin necesidad <strong>de</strong> <strong>de</strong>spojarlos <strong>de</strong> sus propieda<strong>de</strong>s;<br />
ello <strong>de</strong>muestra que es urg<strong>en</strong>te realizar tareas sistemáticas <strong>de</strong> conci<strong>en</strong>tización para<br />
hacerlos partícipes <strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to, protección y uso social <strong>de</strong>l patrimonio<br />
arqueológico.<br />
La localización y el registro sistemático <strong>de</strong> los sitios arqueológicos <strong>de</strong>l país<br />
ha sido siempre una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tareas prioritarias <strong>de</strong>l INAH, puesto que no se pue<strong>de</strong><br />
conservar investigar y proteger aquello que se <strong>de</strong>sconoce. En consecu<strong>en</strong>cia, ha<br />
<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do con ese propósito y <strong>en</strong> forma casi continua diversos programas <strong>de</strong><br />
trabajo, gracias a los cuales se han registrado hasta <strong>la</strong> fecha, aproximadam<strong>en</strong>te<br />
29,547 sitios arqueológicos <strong>en</strong> superficie, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los simples campam<strong>en</strong>tos<br />
estacionales <strong>de</strong> cazadores recolectores hasta complejos c<strong>en</strong>tros ceremoniales y<br />
as<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>tos con características urbanas. A pesar <strong>de</strong>l <strong>en</strong>orme esfuerzo realizado<br />
ap<strong>en</strong>as se conoce el 14.7% <strong>de</strong> un universo teórico calcu<strong>la</strong>do <strong>en</strong> 200 mil sitios,<br />
tomando como base <strong>la</strong> ext<strong>en</strong>sión <strong>de</strong>l territorio nacional y estableci<strong>en</strong>do un sitio<br />
2 cada 10km , como valor <strong>de</strong> <strong>de</strong>nsidad promedio.<br />
Entre <strong>la</strong>s tareas que por ley compet<strong>en</strong> al INAH está <strong>la</strong> difusión <strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to<br />
g<strong>en</strong>erado por <strong>la</strong>s investigaciones ci<strong>en</strong>tíficas que realiza, así como <strong>la</strong> socialización <strong>de</strong>l<br />
patrimonio arqueológico por medio <strong>de</strong> los museos y <strong>la</strong> apertura pública <strong>de</strong> zonas<br />
arqueológicas. Las publicaciones ci<strong>en</strong>tíficas se ori<strong>en</strong>tan fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te a<br />
117<br />
Unidad II<br />
Las Cuevas Prehistóricas <strong>de</strong> Yagul y<br />
Mit<strong>la</strong>, Oaxaca (abajo, <strong>en</strong> <strong>la</strong> imag<strong>en</strong>),<br />
que luego <strong>de</strong> estar <strong>en</strong> peligro por un<br />
proyecto carretero, fueron rescatadas<br />
y conservadas por el INAH. Gracias a<br />
ello, <strong>en</strong> 2010 el sitio fue ingresado a <strong>la</strong><br />
Lista <strong>de</strong> Patrimonio Mundial.<br />
Fu<strong>en</strong>te:<br />
h t t p : / / w w w . v i a j e s o k . c o m / w p - c o n t e n t /<br />
uploads/2011/05/cuevas-<strong>de</strong>-Yagul.jpg<br />
La arqueología <strong>de</strong> salvam<strong>en</strong>to es<br />
una actividad común <strong>en</strong> los sitios ya<br />
urbanizados, como <strong>la</strong> Ciudad <strong>de</strong><br />
México.<br />
Excavación <strong>de</strong> salvam<strong>en</strong>to <strong>en</strong> zona<br />
urbana.<br />
Fu<strong>en</strong>te: “Arqueología <strong>de</strong> salvam<strong>en</strong>to”, Arqueología<br />
mexicana, Vol. IV, N° 21, p. 20.<br />
Los “museos comunitarios” son<br />
proyectos muy interesantes que<br />
muestran el involucrami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
comunida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> <strong>la</strong> protección <strong>de</strong>l<br />
patrimonio. Son espacios creados y<br />
administrados por los mismos<br />
pob<strong>la</strong>dores <strong>de</strong> <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s,<br />
qui<strong>en</strong>es se compromet<strong>en</strong> a<br />
conservar y difundir el patrimonio.<br />
Esta forma <strong>de</strong> organización resulta<br />
una herrami<strong>en</strong>ta muy importante<br />
para que <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s afirm<strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
posesión física y simbólica <strong>de</strong>l<br />
patrimonio y, con ello, coadyuv<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
su conservación. ¿Conoces algún<br />
museo <strong>de</strong> este tipo?
Arqueología<br />
El registro <strong>de</strong> zonas arqueológicas es<br />
una tarea perman<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l INAH. Para el<br />
año 2000, y <strong>de</strong> acuerdo con el Proyecto<br />
<strong>de</strong> Registro e Inv<strong>en</strong>tario <strong>de</strong> Sitios<br />
Arqueológicos, se t<strong>en</strong>ían registrados<br />
30,093 sitios arqueológicos. De éstos y<br />
actualm<strong>en</strong>te, sólo se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran<br />
abiertos al público 180.<br />
Pue<strong>de</strong>s conocer <strong>la</strong> ubicación <strong>de</strong> éstos<br />
últimos <strong>en</strong>: zonas-arqueologicas<br />
Una estrategia <strong>de</strong> difusión <strong>de</strong>l<br />
patrimonio a nivel mundial es <strong>la</strong><br />
creación <strong>de</strong> recorridos virtuales, tanto<br />
<strong>de</strong> sitios históricos y arqueológicos,<br />
como <strong>de</strong> museos. En México, esta<br />
herrami<strong>en</strong>ta se está utilizando para<br />
dar a conocer algunas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s zonas<br />
arqueológicas.<br />
En <strong>la</strong> liga paseos/xochicalco/ pue<strong>de</strong>s<br />
disfrutar <strong>de</strong> una “noche <strong>de</strong> estrel<strong>la</strong>s<br />
<strong>en</strong> Xochicalco”.<br />
PREGUNTAS<br />
GENERADORAS<br />
¿Cuáles son <strong>la</strong>s principales<br />
estrategias <strong>de</strong> investigación<br />
<strong>de</strong> los yacimi<strong>en</strong>tos<br />
arqueológicos?<br />
¿Por qué es importante<br />
<strong>la</strong> interpretación <strong>de</strong> los<br />
contextos arqueológicos?<br />
¿Sobre qué bases<br />
materiales prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes<br />
<strong>de</strong>l contexto arqueológico,<br />
el arqueólogo extrae datos<br />
para <strong>la</strong>s interpretaciones?<br />
<strong>la</strong> comunidad académica; <strong>la</strong> sociedad <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral ti<strong>en</strong>e a su alcance museos,<br />
exposiciones y publicaciones <strong>de</strong> divulgación no especializada. Queda p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te<br />
ext<strong>en</strong><strong>de</strong>r esa acción, sobre todo, a <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s que conviv<strong>en</strong> cotidianam<strong>en</strong>te<br />
con el patrimonio arqueológico. La utilización <strong>de</strong> los medios <strong>de</strong> comunicación<br />
masiva con el fin <strong>de</strong> difundir <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> dicho patrimonio no ha sido sufici<strong>en</strong>te<br />
para crear conci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> su valor histórico, necesario <strong>en</strong> miras <strong>de</strong> cumplir el<br />
objetivo <strong>de</strong> su protección y, por <strong>en</strong><strong>de</strong>, su preservación <strong>en</strong> favor <strong>de</strong> futuras<br />
g<strong>en</strong>eraciones. Una forma <strong>de</strong> susp<strong>en</strong><strong>de</strong>r esta car<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> el mediano p<strong>la</strong>zo sería<br />
incorporar temas re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong> protección <strong>de</strong>l patrimonio cultural <strong>en</strong> los<br />
libros <strong>de</strong> texto, para crear pau<strong>la</strong>tinam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> los educandos una cultura ori<strong>en</strong>tada<br />
hacia ese fin.<br />
No obstante los problemas seña<strong>la</strong>dos, <strong>de</strong>be subrayarse que México<br />
<strong>de</strong>staca <strong>en</strong> el ámbito mundial por <strong>la</strong> gran cantidad <strong>de</strong> recursos dirigidos hacia <strong>la</strong><br />
difusión <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura, el número <strong>de</strong> museos, c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> investigación,<br />
exposiciones, publicaciones, sitios arqueológicos abiertos al público y ciuda<strong>de</strong>s<br />
coloniales <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rados patrimonio <strong>de</strong> <strong>la</strong> humanidad, logros indudables <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
actividad <strong>de</strong>l INAH.<br />
Actividad 4<br />
I<strong>de</strong>ntifica cuáles son los principales problemas que pres<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> conservación <strong>de</strong>l<br />
patrimonio arqueológico <strong>en</strong> México (m<strong>en</strong>cionados <strong>en</strong> el texto “La arqueología <strong>en</strong><br />
México”). Ahora, <strong>en</strong> tu cua<strong>de</strong>rno, <strong>de</strong>scribe cada uno <strong>de</strong> ellos usando tus propias<br />
pa<strong>la</strong>bras.<br />
Repaso<br />
Para reforzar los conocimi<strong>en</strong>tos apr<strong>en</strong>didos <strong>en</strong> esta unidad, realiza un breve<br />
<strong>en</strong>sayo (2 cuartil<strong>la</strong>s) <strong>en</strong> tu cua<strong>de</strong>rno <strong>en</strong> el que <strong>de</strong>staques <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong><br />
interpretar el pasado y <strong>de</strong> g<strong>en</strong>erar con ello una conci<strong>en</strong>cia histórica. Incluye <strong>en</strong> tu<br />
escrito los retos <strong>de</strong> <strong>la</strong> conservación <strong>de</strong>l patrimonio y <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> mant<strong>en</strong>er<br />
los compromisos éticos <strong>de</strong> <strong>la</strong> arqueología <strong>en</strong> una sociedad como México.<br />
UNIDAD III. La práctica arqueológica: contextos <strong>en</strong><br />
tiempo y espacio<br />
En esta unidad conocerás <strong>la</strong>s estrategias y técnicas más relevantes para realizar<br />
el trabajo arqueológico, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntificación <strong>de</strong> los yacimi<strong>en</strong>tos arqueológicos,<br />
hasta su exploración estratigráfica. Asimismo, conocerás los elem<strong>en</strong>tos básicos<br />
para <strong>la</strong> interpretación arqueológica: <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones tempo-espaciales (l<strong>la</strong>madas<br />
contextos arqueológicos) que <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser estudiadas, sistemática y rigurosam<strong>en</strong>te,<br />
para g<strong>en</strong>erar investigaciones ci<strong>en</strong>tíficas <strong>de</strong> calidad. Finalm<strong>en</strong>te, te familiarizarás<br />
con algunos <strong>de</strong> los tipos <strong>de</strong> materiales arqueológicos más relevantes y su proceso<br />
<strong>de</strong> recolección y análisis.<br />
Temario<br />
1. La investigación arqueológica<br />
- El reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los yacimi<strong>en</strong>tos<br />
- La prospección arqueológica<br />
- La excavación arqueológica<br />
- Los análisis <strong>de</strong> gabinete<br />
2.- Contextos y materiales arqueológicos<br />
- La estratigrafía arqueológica<br />
- El contexto como unidad básica <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación arqueológica<br />
- Los materiales arqueológicos y su análisis<br />
118
Lectura 1. Prospección y excavación <strong>de</strong> yacimi<strong>en</strong>tos y<br />
estructuras<br />
Colin R<strong>en</strong>frew y Paul Bahn. Fragm<strong>en</strong>tos seleccionados por Hay<strong>de</strong>é López Hernán<strong>de</strong>z.<br />
Se dice que una persona con un objetivo c<strong>la</strong>ro y un p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> campaña ti<strong>en</strong>e más<br />
posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> éxito que otra que carezca <strong>de</strong> ellos, cosa que, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> luego, se<br />
pue<strong>de</strong> aplicar a <strong>la</strong> arqueología. El trasfondo militar <strong>de</strong> los términos “objetivo” y<br />
“campaña” son totalm<strong>en</strong>te a<strong>de</strong>cuados para <strong>la</strong> arqueología que, a m<strong>en</strong>udo, precisa<br />
<strong>de</strong>l reclutami<strong>en</strong>to, financiación y coordinación <strong>de</strong> gran cantidad <strong>de</strong> individuos<br />
<strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> proyectos <strong>de</strong> campo complejos. […Los arqueólogos <strong>de</strong>b<strong>en</strong>] explicitar, al<br />
inicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación, cuáles son sus objetivos y cuál será su p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> campaña.<br />
A este procedimi<strong>en</strong>to se le <strong>de</strong>nomina, por lo común, e<strong>la</strong>borar un proyecto <strong>de</strong><br />
investigación, que, <strong>en</strong> términos g<strong>en</strong>erales, consta <strong>de</strong> cuatro fases:<br />
1. La formu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> una estrategia <strong>de</strong> investigación para resolver un<br />
problema concreto o contrastar una hipótesis o i<strong>de</strong>a;<br />
2. La recogida y registro <strong>de</strong> <strong>la</strong> evi<strong>de</strong>ncia con <strong>la</strong> que verificaremos esa i<strong>de</strong>a,<br />
g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te por medio <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización <strong>de</strong> un equipo <strong>de</strong> especialistas y<br />
<strong>la</strong> dirección <strong>de</strong>l trabajo <strong>de</strong> campo;<br />
3. El tratami<strong>en</strong>to y análisis <strong>de</strong> esa evi<strong>de</strong>ncia y su interpretación a través <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
contrastación <strong>de</strong> <strong>la</strong> hipótesis original;<br />
4. La publicación <strong>de</strong> los resultados <strong>en</strong> artículos <strong>de</strong> revistas, libros, etc.<br />
Raras veces, por no <strong>de</strong>cir nunca, se produce una progresión tan c<strong>la</strong>ra<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> primera a <strong>la</strong> cuarta fases. En <strong>la</strong> vida real, <strong>la</strong> estrategia <strong>de</strong> investigación se<br />
modificará a medida que se recuper<strong>en</strong> y analic<strong>en</strong> los datos. Y, a m<strong>en</strong>udo <strong>de</strong> modo<br />
imperdonable, también se prescin<strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> publicación. Pero <strong>en</strong> los proyectos mejor<br />
p<strong>la</strong>nificados, el objetivo global –<strong>la</strong> cuestión o cuestiones principales que se <strong>de</strong>b<strong>en</strong><br />
resolver- permanecerá, aunque se altere <strong>la</strong> estrategia i<strong>de</strong>ada para lograrlo.<br />
La recogida y el registro <strong>de</strong> <strong>la</strong> evi<strong>de</strong>ncia<br />
[…] La evi<strong>de</strong>ncia apropiada [para <strong>la</strong> investigación] a m<strong>en</strong>udo pue<strong>de</strong> proce<strong>de</strong>r tanto<br />
<strong>de</strong> trabajos <strong>de</strong> campo anteriores como reci<strong>en</strong>tes. […] Gran cantidad <strong>de</strong> material<br />
rico y valioso todavía se escon<strong>de</strong> <strong>en</strong> los sótanos <strong>de</strong> museos e instituciones,<br />
esperando a ser estudiado con base <strong>en</strong> técnicas nuevas e imaginativas. […] Pese<br />
a todo, sigue si<strong>en</strong>do cierto que <strong>la</strong> mayor parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación arqueológica<br />
<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> aún <strong>de</strong> <strong>la</strong> recogida <strong>de</strong> material nuevo <strong>en</strong> trabajos <strong>de</strong> campo actuales.<br />
Tradicionalm<strong>en</strong>te, solía consi<strong>de</strong>rarse al trabajo <strong>de</strong> campo casi<br />
exclusivam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> función <strong>de</strong> <strong>la</strong> excavación <strong>de</strong> yacimi<strong>en</strong>tos individuales. Sin<br />
embargo, <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad, aunque los yacimi<strong>en</strong>tos y su excavación sigu<strong>en</strong> si<strong>en</strong>do<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> mayor importancia, el <strong>en</strong>foque se ha ampliado para incluir paisajes completos<br />
y <strong>la</strong> prospección superficial <strong>de</strong> yacimi<strong>en</strong>tos como complem<strong>en</strong>to –o incluso<br />
sustitución- <strong>de</strong> <strong>la</strong> excavación.<br />
Los arqueólogos se han dado cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> que existe una gran variedad <strong>de</strong><br />
datos arqueológicos “fuera <strong>de</strong> yacimi<strong>en</strong>tos” o que no constituyan “yacimi<strong>en</strong>tos<br />
propiam<strong>en</strong>te dichos”, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> artefactos dispersos hasta estructuras, huel<strong>la</strong>s <strong>de</strong><br />
arado o límites <strong>de</strong> campo, y que sin embargo proporcionan información valiosa<br />
re<strong>la</strong>tiva a <strong>la</strong> explotación humana <strong>de</strong>l <strong>en</strong>torno. El estudio <strong>de</strong> paisajes <strong>en</strong>teros<br />
realizado a través <strong>de</strong> prospecciones comarcales supone, así, <strong>la</strong> mayor parte <strong>de</strong>l<br />
actual trabajo arqueológico <strong>de</strong> campo. Los arqueólogos también se han ido<br />
conci<strong>en</strong>ciando, cada vez más, <strong>de</strong>l elevado costo y <strong>de</strong>structividad <strong>de</strong> <strong>la</strong> excavación.<br />
La prospección superficial y geofísica <strong>de</strong> yacimi<strong>en</strong>tos, que emplea mecanismos <strong>de</strong><br />
tele<strong>de</strong>tección no <strong>de</strong>structivos ha adquirido, por tanto, gran importancia.<br />
119<br />
Unidad III<br />
Las hipótesis son <strong>la</strong>s i<strong>de</strong>as iniciales<br />
que <strong>guía</strong>n <strong>la</strong>s investigaciones. En<br />
este s<strong>en</strong>tido, una investigación<br />
carece <strong>de</strong> s<strong>en</strong>tido si no parte <strong>de</strong><br />
i<strong>de</strong>as c<strong>la</strong>ras, precisas y bi<strong>en</strong><br />
<strong>de</strong>finidas y acotadas. Por ello, uno<br />
<strong>de</strong> los primeros pasos <strong>de</strong>l trabajo<br />
arqueológico, <strong>de</strong>be ser, siempre, <strong>la</strong><br />
e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> <strong>la</strong>s hipótesis.<br />
El arqueólogo, al igual que cualquier<br />
otro ci<strong>en</strong>tífico, requiere <strong>de</strong> imaginación<br />
y sufici<strong>en</strong>te flexibilidad para<br />
po<strong>de</strong>r <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r su trabajo. En cada<br />
investigación <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>rá nuevas<br />
i<strong>de</strong>as y, constantem<strong>en</strong>te, p<strong>la</strong>nteará<br />
nuevos problemas <strong>de</strong> investigación<br />
y soluciones. Para ello requiere<br />
imaginación. También <strong>de</strong>be mant<strong>en</strong>er<br />
una m<strong>en</strong>te abierta que le<br />
permita cambiar sus i<strong>de</strong>as cuantas<br />
veces sea necesario, es <strong>de</strong>cir, <strong>de</strong>be<br />
ser flexible.<br />
Hace algunos años fue <strong>de</strong>scubierto<br />
un túnel <strong>en</strong> el Templo <strong>de</strong> Quetzalcóatl<br />
<strong>de</strong> Teotihuacán. Para p<strong>la</strong>nificar los<br />
trabajos <strong>de</strong> exploración y conocer <strong>la</strong>s<br />
características <strong>de</strong>l túnel, los<br />
arqueólogos requirieron <strong>de</strong>l apoyo<br />
<strong>de</strong> diversas técnicas no <strong>de</strong>structivas.<br />
Así, fue usado un georradar para<br />
<strong>de</strong>terminar <strong>la</strong> longitud <strong>de</strong>l túnel; un<br />
escáner <strong>la</strong>ser con un alcance <strong>de</strong> 300<br />
m para registrar tridim<strong>en</strong>sionalm<strong>en</strong>te<br />
los hal<strong>la</strong>zgos; y un carro-robot con<br />
cámaras <strong>de</strong> vi<strong>de</strong>o.<br />
En 2011, <strong>en</strong> <strong>la</strong> pirámi<strong>de</strong> principal <strong>de</strong>l<br />
sitio Pañhú (Hgo.), se realizó una<br />
tomografía para g<strong>en</strong>erar imág<strong>en</strong>es<br />
tridim<strong>en</strong>sionales que puedan<br />
<strong>de</strong>ve<strong>la</strong>r <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> cuerpos<br />
estratigráficos distintos a los <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
estructura. Por medio <strong>de</strong> esta<br />
estrategia, se pret<strong>en</strong><strong>de</strong> conocer <strong>la</strong><br />
pres<strong>en</strong>cia y ubicación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
ofr<strong>en</strong>das fundacionales <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
pirámi<strong>de</strong>.<br />
Dispositivo multielectródico <strong>de</strong> medición <strong>de</strong> resisti-<br />
vidad eléctrica usado <strong>en</strong> Pañhú, Hidalgo.<br />
Fu<strong>en</strong>te: Archivo PEVM-ENAH.
Arqueología<br />
La prospección arqueológica,<br />
algunas veces, resulta un trabajo<br />
agotador. Las duras y <strong>la</strong>rgas<br />
caminatas <strong>en</strong> climas y terr<strong>en</strong>os que<br />
pue<strong>de</strong>n no ser <strong>de</strong>l todo amigables,<br />
sólo se pue<strong>de</strong>n afrontar con una<br />
bu<strong>en</strong>a condición física y sufici<strong>en</strong>te<br />
<strong>en</strong>tusiasmo. De <strong>la</strong> misma forma, esta<br />
herrami<strong>en</strong>ta exige mant<strong>en</strong>er los ojos<br />
bi<strong>en</strong> abiertos y <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ados para<br />
registrar los elem<strong>en</strong>tos importantes<br />
<strong>de</strong>l terr<strong>en</strong>o y el <strong>en</strong>torno. Sin duda,<br />
esta cualidad sólo se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong> “paso<br />
a paso”, con <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia que<br />
brinda el prospectar.<br />
Recorrido <strong>en</strong> Ixmiquilpan, Hidalgo, 2010. Fu<strong>en</strong>te:<br />
Archivo pEVm-ENaH<br />
Uno <strong>de</strong> <strong>la</strong>s investigaciones más<br />
importantes <strong>en</strong> Teotihuacán fue<br />
el “Teotihuacan Mapping Project”,<br />
realizado por R<strong>en</strong>é Millon <strong>en</strong> 1962.<br />
Por medio <strong>de</strong> prospección aérea<br />
(fotografía aérea <strong>de</strong> baja altura) y<br />
superficial (int<strong>en</strong>siva), así como<br />
algunas excavaciones m<strong>en</strong>ores para<br />
comprobar los datos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
prospección, se hizo un mapa<br />
<strong>de</strong>tal<strong>la</strong>do <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona que abarca los<br />
2 20 km .<br />
Este registro permitió observar <strong>la</strong><br />
traza por cuadrantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad, así<br />
como <strong>la</strong> posible exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> barrios<br />
<strong>de</strong> especialistas <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes oficios.<br />
Po<strong>de</strong>mos hacer una útil distinción <strong>en</strong>te los métodos utilizados para <strong>la</strong><br />
localización <strong>de</strong> yacimi<strong>en</strong>tos arqueológicos y estructuras o artefactos dispersos<br />
que no están <strong>en</strong> yacimi<strong>en</strong>tos, y los empleados una vez que esos yacimi<strong>en</strong>tos y<br />
estructuras han sido <strong>de</strong>scubiertos, y que incluy<strong>en</strong> <strong>la</strong> prospección <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>da y<br />
excavación selectiva <strong>de</strong> yacimi<strong>en</strong>tos concretos.<br />
El <strong>de</strong>scubrimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> yacimi<strong>en</strong>tos y estructuras arqueológicos<br />
Una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tareas más importantes <strong>de</strong>l arqueólogo consiste <strong>en</strong> localizar y registrar<br />
el para<strong>de</strong>ro <strong>de</strong> yacimi<strong>en</strong>tos y estructuras. [Sin embargo, no <strong>de</strong>bemos olvidar que<br />
muchos sitios nunca estuvieron “perdidos”, o bi<strong>en</strong>, que siempre fueron conocidos<br />
(como Teotihuacán <strong>en</strong> México) y, que muchos otros son “<strong>de</strong>scubiertos” por<br />
casualidad…]<br />
Po<strong>de</strong>mos hacer una difer<strong>en</strong>cia práctica <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> localización <strong>de</strong><br />
yacimi<strong>en</strong>tos sobre <strong>la</strong> superficie <strong>de</strong>l suelo (inspección superficial) y el<br />
<strong>de</strong>scubrimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el aire o el espacio (reconocimi<strong>en</strong>to aéreo) […]<br />
Los métodos <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntificación <strong>de</strong> yacimi<strong>en</strong>tos concretos (superficial)<br />
incluy<strong>en</strong> <strong>la</strong> consulta <strong>de</strong> fu<strong>en</strong>tes docum<strong>en</strong>tales y <strong>la</strong> evi<strong>de</strong>ncia toponímica, a<strong>de</strong>más,<br />
sobre todo, <strong>de</strong>l auténtico trabajo <strong>de</strong> campo, que pue<strong>de</strong> consistir <strong>en</strong> <strong>la</strong> supervisión<br />
<strong>de</strong>l avance <strong>de</strong> <strong>la</strong>s construcciones <strong>de</strong> los promotores <strong>en</strong> <strong>la</strong> arqueología <strong>de</strong><br />
salvam<strong>en</strong>to, o <strong>en</strong> prospecciones <strong>de</strong> reconocimi<strong>en</strong>to, <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong> que el<br />
arqueólogo pueda actuar <strong>de</strong> un modo más in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te.<br />
[…Por otro <strong>la</strong>do] Debemos recalcar que el reconocimi<strong>en</strong>to aéreo, sobre<br />
todo <strong>la</strong> fotografía, no sólo se utiliza, ni siquiera <strong>en</strong> un grado predominante, para <strong>la</strong><br />
localización <strong>de</strong> yacimi<strong>en</strong>tos si<strong>en</strong>do más importante para su registro e<br />
interpretación y para <strong>la</strong> supervisión <strong>de</strong> los cambios producidos <strong>en</strong> ellos a lo <strong>la</strong>rgo<br />
<strong>de</strong>l tiempo. Sin embargo, <strong>la</strong> fotografía aérea –junto con <strong>la</strong> tele<strong>de</strong>tección <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el<br />
espacio- ha sido responsable <strong>de</strong> un bu<strong>en</strong> número <strong>de</strong> <strong>de</strong>scubrimi<strong>en</strong>tos y continúa<br />
localizando más yacimi<strong>en</strong>tos cada año. […]<br />
La localización y el registro <strong>de</strong> yacimi<strong>en</strong>tos y estructuras es el primer paso<br />
<strong>de</strong>l trabajo <strong>de</strong> campo, pero el sigui<strong>en</strong>te consiste <strong>en</strong> hacer una valoración <strong>de</strong>l<br />
tamaño, tipo y distribución <strong>de</strong> los yacimi<strong>en</strong>tos. Son factores cruciales para el<br />
arqueólogo, no sólo para el que int<strong>en</strong>ta <strong>de</strong>cidir dón<strong>de</strong>, cómo y si va a excavar, sino<br />
también para aquel cuyo interés fundam<strong>en</strong>tal se c<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> el estudio <strong>de</strong> los<br />
patrones <strong>de</strong> as<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to, los sistemas <strong>de</strong> yacimi<strong>en</strong>tos y <strong>la</strong> arqueología <strong>de</strong>l<br />
paisaje sin recurrir a <strong>la</strong> excavación.<br />
El modo más simple <strong>de</strong> hacernos una i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> <strong>la</strong> ext<strong>en</strong>sión y distribución <strong>de</strong><br />
un yacimi<strong>en</strong>to es a través <strong>de</strong> una prospección superficial –es <strong>de</strong>cir, mediante el<br />
análisis y <strong>la</strong> docum<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong> localización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estructuras supervivi<strong>en</strong>tes y,<br />
a ser posible, <strong>la</strong> recogida <strong>de</strong> los artefactos <strong>de</strong> <strong>la</strong> superficie-.<br />
[Todo lo <strong>de</strong>scrito antes, permite hacer un reconocimi<strong>en</strong>to superficial <strong>de</strong> los<br />
yacimi<strong>en</strong>tos] Pero el único método para comprobar <strong>la</strong> fiabilidad <strong>de</strong> los datos<br />
superficiales y <strong>de</strong> ver <strong>en</strong> realidad que es lo que queda <strong>de</strong> un yacimi<strong>en</strong>to es, a pesar<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> importancia cada vez mayor <strong>de</strong> <strong>la</strong> prospección, <strong>la</strong> excavación.<br />
La excavación manti<strong>en</strong>e su papel protagónico <strong>en</strong> el trabajo <strong>de</strong> campo<br />
porque proporciona <strong>la</strong> evi<strong>de</strong>ncia más fiable para los dos tipos <strong>de</strong> información que<br />
más interesan a los arqueólogos: 1) <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s humanas <strong>en</strong> un periodo<br />
<strong>de</strong>terminado <strong>de</strong>l pasado; y 2) los cambios experim<strong>en</strong>tados por esas activida<strong>de</strong>s<br />
<strong>de</strong> una época a otra. Podríamos <strong>de</strong>cir, <strong>en</strong> líneas muy g<strong>en</strong>erales, que <strong>la</strong>s<br />
activida<strong>de</strong>s simultáneas ti<strong>en</strong><strong>en</strong> lugar <strong>de</strong> forma horizontal <strong>en</strong> el espacio mi<strong>en</strong>tras<br />
que sus cambios se produc<strong>en</strong> verticalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el tiempo. Esta distinción <strong>en</strong>tre<br />
“segm<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> tiempo” horizontales y secu<strong>en</strong>cias verticales es lo que constituye <strong>la</strong><br />
base <strong>de</strong> una bu<strong>en</strong>a parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> metodología <strong>de</strong> excavación.<br />
120
En <strong>la</strong> dim<strong>en</strong>sión horizontal, los arqueólogos confirman <strong>la</strong> contemporaneidad<br />
–<strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s que se produjeron al mismo tiempo- verificando, mediante <strong>la</strong><br />
excavación, que los artefactos y estructuras se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran asociados y <strong>en</strong> un<br />
contexto sin alterar. […] Sin duda, <strong>de</strong>be llevarse un registro a<strong>de</strong>cuado a medida que<br />
avance <strong>la</strong> excavación, si se quiere empr<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong> tarea <strong>de</strong> interpretación con alguna<br />
posibilidad <strong>de</strong> éxito. En <strong>la</strong> dim<strong>en</strong>sión vertical, los arqueólogos analizan los cambios<br />
temporales mediante el estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> estratigrafía. […]<br />
La excavación es costosa y <strong>de</strong>structiva y, por lo tanto, nunca se <strong>de</strong>be<br />
realizar a <strong>la</strong> ligera. Deb<strong>en</strong> utilizarse antes <strong>de</strong> <strong>la</strong> excavación, cuando sea posible, los<br />
métodos no <strong>de</strong>structivos ya <strong>de</strong>scritos, para lograr los objetivos <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación.<br />
Pero suponi<strong>en</strong>do que vaya a realizarse <strong>la</strong> excavación y que se hayan obt<strong>en</strong>ido los<br />
fondos y permisos necesarios para excavar ¿cuáles son los mejores métodos a<br />
aplicar? […]<br />
Todos los métodos <strong>de</strong> excavación han <strong>de</strong> adaptarse al tema <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
investigación que t<strong>en</strong>gamos <strong>en</strong>tre manos y a <strong>la</strong> naturaleza <strong>de</strong>l yacimi<strong>en</strong>to. No es<br />
correcto excavar un yacimi<strong>en</strong>to urbano muy estratificado, con ci<strong>en</strong>tos <strong>de</strong><br />
estructuras complejas, miles <strong>de</strong> hoyos excavados y <strong>de</strong>c<strong>en</strong>as <strong>de</strong> miles <strong>de</strong><br />
artefactos, como si fuera igual a un yacimi<strong>en</strong>to paleolítico al aire libre y poco<br />
profundo, don<strong>de</strong> sólo han pervivido una o dos estructuras y unos pocos ci<strong>en</strong>tos <strong>de</strong><br />
artefactos. […]<br />
[Las dim<strong>en</strong>siones vertical y horizontal] resultan tan fundam<strong>en</strong>tales para los<br />
métodos <strong>de</strong> excavación como para los principios [estratigráficos] que subyac<strong>en</strong> a<br />
ésta. En términos g<strong>en</strong>erales, po<strong>de</strong>mos dividir <strong>la</strong>s técnicas <strong>de</strong> excavación <strong>en</strong>:<br />
1. Aquel<strong>la</strong>s que subrayan <strong>la</strong> dim<strong>en</strong>sión vertical mediante <strong>la</strong> excavación <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>pósitos profundos que reve<strong>la</strong>n <strong>la</strong> estratificación;<br />
2. Aquel<strong>la</strong>s que se c<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> <strong>la</strong> dim<strong>en</strong>sión horizontal, mediante <strong>la</strong> apertura<br />
<strong>de</strong> áreas amplias <strong>de</strong> un nivel concreto para exteriorizar <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones<br />
espaciales <strong>en</strong>tre los artefactos y <strong>la</strong>s estructuras <strong>de</strong> ese estrato.<br />
La mayoría <strong>de</strong> los arqueólogos combinan ambas estrategias, pero hay<br />
formas distintas <strong>de</strong> hacerlo. […] Sin embargo, ningún método será universalm<strong>en</strong>te<br />
válido por sí solo. […] Cualquiera que sea el método empleado […] una excavación<br />
sólo será bu<strong>en</strong>a <strong>en</strong> <strong>la</strong> medida <strong>en</strong> que lo sean sus métodos <strong>de</strong> recuperación y<br />
registro. La excavación es una actividad irrepetible, <strong>de</strong>bido a que implica <strong>la</strong><br />
<strong>de</strong>strucción <strong>de</strong> bu<strong>en</strong>a parte <strong>de</strong> los datos. Son es<strong>en</strong>ciales unos métodos <strong>de</strong><br />
recuperación muy estudiados y <strong>de</strong>be llevarse un registro meticuloso <strong>en</strong> cada fase<br />
<strong>de</strong> excavación. […]<br />
Una vez que se haya recuperado un artefacto y se haya registrado su<br />
situación, <strong>de</strong>be dársele un número que se anota <strong>en</strong> un inv<strong>en</strong>tario […]. Los<br />
progresos diarios <strong>de</strong> <strong>la</strong> excavación se registran <strong>en</strong> cua<strong>de</strong>rnos <strong>de</strong> campo o <strong>en</strong> fichas<br />
<strong>de</strong> datos, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que se hayan impreso previam<strong>en</strong>te algunas preguntas a contestar<br />
(y que ayudan a g<strong>en</strong>erar datos uniformes y apropiados para un análisis posterior).<br />
[…]<br />
Los diarios <strong>de</strong> campo, los dibujos a esca<strong>la</strong>, <strong>la</strong>s fotografías […] –junto con<br />
los artefactos, huesos <strong>de</strong> animales y restos vegetales recuperados- constituy<strong>en</strong> el<br />
registro total <strong>de</strong> <strong>la</strong> excavación, <strong>la</strong> base sobre que se e<strong>la</strong>borarán todas <strong>la</strong>s<br />
interpretaciones <strong>de</strong>l yacimi<strong>en</strong>to. Este análisis posterior necesitará <strong>de</strong> muchos<br />
meses, quizá años y, a m<strong>en</strong>udo, se prolongará mucho más que <strong>la</strong> propia<br />
excavación. Sin embargo, parte <strong>de</strong>l estudio preliminar, concretam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> selección<br />
y c<strong>la</strong>sificación <strong>de</strong> los artefactos, se realizará sobre el terr<strong>en</strong>o durante el curso <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
excavación.<br />
Al igual que <strong>la</strong> propia excavación, el tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los materiales<br />
recuperados <strong>en</strong> el <strong>la</strong>boratorio <strong>de</strong> campo constituye una actividad especializada<br />
que exige una organización muy cuidadosa. […]<br />
121<br />
Unidad III<br />
Sin duda, una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s más<br />
excitantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> arqueología, es <strong>la</strong><br />
excavación. Es, s<strong>en</strong>cil<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te,<br />
retadora y apasionante. Retadora,<br />
porque exige al arqueólogo su<br />
máxima y constante preparación<br />
teórica y metodológica (sin esto,<br />
está con<strong>de</strong>nado al fracaso y a<br />
<strong>de</strong>struir el pasado). Y apasionante,<br />
porque cada estrato <strong>en</strong>contrado<br />
nunca es evi<strong>de</strong>nte, es, simple y<br />
<strong>de</strong>sesperadam<strong>en</strong>te mudo… y, por<br />
ello, <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>rlo e interpretarlo<br />
siempre suele quitar el sueño más<br />
<strong>de</strong> una noche.<br />
Excavación <strong>en</strong> Pirámi<strong>de</strong> Principal, Pañhú, Hidalgo,<br />
2011.<br />
Fu<strong>en</strong>te: Archivo pEVm-ENaH.<br />
Con <strong>la</strong> excavación, <strong>de</strong>struimos el<br />
pasado. La única forma que ti<strong>en</strong>e el<br />
arqueólogo <strong>de</strong> conservar los<br />
contextos que <strong>de</strong>struye cuando ex-<br />
cava, es por medio <strong>de</strong> un registro<br />
meticuloso y <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>do <strong>de</strong> todo lo<br />
<strong>en</strong>contrado por medio <strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s<br />
herrami<strong>en</strong>tas técnicas que estén a<br />
su alcance. En este s<strong>en</strong>tido, resulta<br />
indisp<strong>en</strong>sable que el arqueólogo<br />
pueda realizar dibujos <strong>de</strong> bu<strong>en</strong>a<br />
calidad.<br />
Dibujo <strong>de</strong>l <strong>en</strong>tierro <strong>de</strong> un infante <strong>en</strong> un sitio tolteca,<br />
Tizayuca, Hidalgo.<br />
Fu<strong>en</strong>te: Sepultura 109, Entierro 181, Archivo Salva-<br />
m<strong>en</strong>to Arqueológico Tizayuca 2006.
Arqueología<br />
Muestra <strong>de</strong> c<strong>la</strong>sificación tipológica <strong>de</strong><br />
puntas <strong>de</strong> Proyectil, que integra un<br />
catálogo.<br />
Fu<strong>en</strong>te: Catálogo <strong>de</strong> Puntas <strong>de</strong> Proyectil, Laboratorio<br />
<strong>de</strong> Análisis lítico y experim<strong>en</strong>tación. Litoteca.<br />
Jannu Lira A<strong>la</strong>torre.<br />
Esquema <strong>de</strong> un corte estratigráfico.<br />
Fu<strong>en</strong>te:<br />
naturales/media/200704/17/tierrayuniverso/200704<br />
17klpcnatun_156.Ees.SCO.png<br />
Imag<strong>en</strong> <strong>de</strong> un corte estratigráfico.<br />
Fu<strong>en</strong>te:<br />
http://guerra<strong>en</strong><strong>la</strong>universidad.blogspot.com/2008/<br />
11/estratos.html.<br />
Exist<strong>en</strong> […] dos aspectos <strong>de</strong> <strong>la</strong> actuación <strong>de</strong> los <strong>la</strong>boratorios <strong>de</strong> campo que<br />
vamos a exponer aquí brevem<strong>en</strong>te. El primero se refiere a <strong>la</strong> limpieza <strong>de</strong> los<br />
artefactos: el segundo a su c<strong>la</strong>sificación. En ambos casos seña<strong>la</strong>remos <strong>la</strong><br />
necesidad <strong>de</strong> que el arqueólogo t<strong>en</strong>ga siempre <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> antemano el tipo <strong>de</strong><br />
problemas que pue<strong>de</strong> p<strong>la</strong>ntear el material recién excavado. […] La mayoría <strong>de</strong> los<br />
artefactos <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser limpiados, <strong>en</strong> mayor o m<strong>en</strong>or medida, si van a ser<br />
seleccionados y c<strong>la</strong>sificados. La selección inicial se hace con base <strong>en</strong> categorías<br />
g<strong>en</strong>erales, como útiles líticos, cerámicos y objetos <strong>de</strong> metal. Luego, estas<br />
categorías se subdivi<strong>de</strong>n o c<strong>la</strong>sifican para crear grupos más manejables que<br />
serán posteriorm<strong>en</strong>te, estudiados. […]<br />
[Finalm<strong>en</strong>te] no podremos afirmar que no se haya malgastado bu<strong>en</strong>a<br />
parte <strong>de</strong>l esfuerzo realizado <strong>en</strong> <strong>la</strong> prospección, excavación y análisis posterior, a<br />
m<strong>en</strong>os que se publiqu<strong>en</strong> los resultados, previam<strong>en</strong>te como informe provisional y<br />
posteriorm<strong>en</strong>te como una monografía más amplia.<br />
Actividad 1<br />
Vuelve a leer el texto <strong>de</strong> R<strong>en</strong>frew y Bahn e i<strong>de</strong>ntifica <strong>la</strong>s estrategias involucradas<br />
<strong>en</strong> una investigación arqueológica. Ahora, <strong>en</strong> tu cua<strong>de</strong>rno y usando tus propias<br />
pa<strong>la</strong>bras, explica <strong>la</strong> importancia que ti<strong>en</strong>e cada una <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s para el trabajo <strong>de</strong>l<br />
arqueólogo.<br />
Lectura 2. Historias <strong>en</strong> <strong>la</strong> tierra<br />
Andrea Carandini. Fragm<strong>en</strong>tos seleccionados por Hay<strong>de</strong>é López Hernán<strong>de</strong>z.<br />
Una casa <strong>de</strong>be ser continuam<strong>en</strong>te objeto <strong>de</strong> mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to si se quiere<br />
conservar<strong>la</strong>, al igual que se sustituy<strong>en</strong> <strong>la</strong>s célu<strong>la</strong>s <strong>de</strong> un organismo, <strong>de</strong> lo contrario<br />
inicia su <strong>de</strong>gradación. Las rocas duras y los castillos fortificados ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n a<br />
convertirse <strong>en</strong> polvo (hay p<strong>la</strong>ntas que sab<strong>en</strong> nutrirse <strong>de</strong> cal <strong>de</strong>scalzando los<br />
<strong>la</strong>drillos <strong>de</strong> los muros). Metrópolis <strong>en</strong>teras duerm<strong>en</strong> ahora bajo campos <strong>de</strong> trigo.<br />
La tierra lo gana todo y es <strong>de</strong> <strong>la</strong> tierra que el arqueólogo estratígrafo<br />
fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te se ocupa, como si fuera un campesino <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia. Mirando<br />
haci<strong>en</strong>das y fábricas con los techos hundidos sobre restos <strong>de</strong> ut<strong>en</strong>silios él apr<strong>en</strong><strong>de</strong><br />
los procedimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> ruina, como <strong>la</strong> vida c<strong>la</strong>ra y multiforme ti<strong>en</strong><strong>de</strong> naturalm<strong>en</strong>te<br />
hacia una única dura oscuridad. Observar <strong>la</strong>s razones progresivas <strong>de</strong> un<br />
hundimi<strong>en</strong>to no es difícil, porque se trata <strong>en</strong> cualquier caso <strong>de</strong> proce<strong>de</strong>r hacia<br />
<strong>de</strong><strong>la</strong>nte, que es <strong>la</strong> dirección <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida a <strong>la</strong> que estamos acostumbrados. Arduo es<br />
al contrario seguir el camino inverso, es <strong>de</strong>cir, p<strong>en</strong>etrar <strong>en</strong> <strong>la</strong>s espigas <strong>de</strong> trigo para<br />
reconstruir <strong>en</strong> <strong>la</strong> imaginación <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong>struida subyac<strong>en</strong>te, porque <strong>la</strong> ruina<br />
oblitera y cubre los fragm<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> todo lo todavía conservado, <strong>de</strong> tal modo que el<br />
investigador está obligado a <strong>de</strong>sc<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>de</strong> forma antinatural, hacia atrás, <strong>en</strong> lo<br />
<strong>de</strong>sconocido. Pero para utilizar <strong>la</strong> <strong>de</strong>strucción a favor <strong>de</strong> <strong>la</strong> reconstrucción hay que<br />
agudizar el ing<strong>en</strong>io, como qui<strong>en</strong> ha perdido un objeto y <strong>de</strong>be volver a reconstruir <strong>la</strong><br />
jornada <strong>en</strong> tiempos y lugares invertidos. Por dicho motivo hay que <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r el<br />
arte <strong>de</strong> <strong>la</strong> estratigrafía.<br />
El modo <strong>en</strong> que <strong>la</strong> vida se transforma por el abandono y acaba bajo tierra<br />
es una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s curiosida<strong>de</strong>s principales <strong>de</strong>l arqueólogo. Las construcciones se<br />
hac<strong>en</strong> <strong>de</strong> aportaciones y sustracciones <strong>de</strong> materiales que se suce<strong>de</strong>n periódica-<br />
m<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el tiempo, interfiri<strong>en</strong>do <strong>la</strong>s unas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s otras <strong>en</strong> una misma porción <strong>de</strong><br />
espacio. Así es <strong>la</strong> vida <strong>en</strong> el mundo <strong>de</strong> los objetos. Las construcciones acaban<br />
sepultadas e inmovilizadas <strong>en</strong> el terr<strong>en</strong>o. Ésta es <strong>la</strong> condición final <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cosas <strong>en</strong><br />
su muerte. Pero ¿cómo se ha <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do <strong>la</strong> agonía y <strong>la</strong> <strong>de</strong>scomposición <strong>de</strong> un<br />
edificio? A veces <strong>la</strong>s construcciones acaban bajo tierra momificadas y, por lo<br />
122
tanto, casi intactas, como Pompeya bajo <strong>la</strong> erupción. Otras veces sufr<strong>en</strong> diversos<br />
grados <strong>de</strong> alteración y <strong>de</strong> homog<strong>en</strong>eización, por <strong>de</strong>terioro físico y alteración <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
re<strong>la</strong>ciones espaciales, hasta convertirse <strong>en</strong> difícilm<strong>en</strong>te compr<strong>en</strong>sibles o incluso<br />
per<strong>de</strong>rse totalm<strong>en</strong>te. Esto ocurre cuando el edificio es abandonado y permanece<br />
expuesto a <strong>la</strong> intemperie, caso <strong>en</strong> el que se produce <strong>la</strong> transición <strong>de</strong> <strong>la</strong> condición<br />
<strong>de</strong> construcción a <strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>posición. Erosiones, acumu<strong>la</strong>ciones y<br />
transformaciones, <strong>de</strong>bidas a fuerzas naturales y humanas, alteran el edificio tal<br />
como era <strong>en</strong> su última fase <strong>de</strong> vida. Si <strong>en</strong>tramos <strong>en</strong> una granja, <strong>en</strong> una fábrica o <strong>en</strong><br />
una manzana <strong>de</strong> casas abandonadas podremos observar los diversos estadios <strong>de</strong><br />
esta ruina progresiva. Nada hay más instructivo que conocer estos<br />
procedimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>de</strong>terioro <strong>en</strong> curso por razones <strong>de</strong> introspección arquitectónica<br />
y estratigráfica.<br />
Actividad 2<br />
En tu cua<strong>de</strong>rno e<strong>la</strong>bora una lista con <strong>la</strong>s estructuras arquitectónicas que se<br />
seña<strong>la</strong>n <strong>en</strong> <strong>la</strong> lectura “Historias <strong>en</strong> <strong>la</strong> tierra”, y <strong>de</strong>scribe los procesos <strong>de</strong> <strong>de</strong>terioro<br />
que ocurr<strong>en</strong> <strong>en</strong> el<strong>la</strong>s.<br />
Lectura 3. El contexto y los materiales arqueológicos: más allá<br />
<strong>de</strong> los <strong>de</strong>scubrimi<strong>en</strong>tos<br />
Jannu Lira A<strong>la</strong>torre.<br />
Siempre i<strong>de</strong>ntificamos a los arqueólogos como aquel<strong>la</strong>s personas que están <strong>en</strong><br />
contacto con los materiales arqueológicos, es <strong>de</strong>cir, esos objetos antiguos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
culturas que ya han <strong>de</strong>saparecido. Sin embargo, t<strong>en</strong>emos que hacer una<br />
ac<strong>la</strong>ración, pues aunque los objetos <strong>de</strong>l pasado son importantes, no son<br />
sufici<strong>en</strong>tes para el arqueólogo, para qui<strong>en</strong> es imprescindible compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r su<br />
“contexto”. Aunque esta pa<strong>la</strong>bra pue<strong>de</strong> t<strong>en</strong>er distintos significados; <strong>en</strong> este caso,<br />
nos referimos <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r a <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones que guardan los materiales <strong>en</strong>tre sí y su<br />
asociación con <strong>la</strong> “matriz”, (es <strong>de</strong>cir, con el medio que les ro<strong>de</strong>a, sea suelo, roca o<br />
agua). En <strong>la</strong>s investigaciones arqueológicas -ya sea que se llev<strong>en</strong> a cabo <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
superficie, <strong>en</strong> excavaciones o <strong>en</strong> <strong>la</strong>s profundida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l agua- el arqueólogo no<br />
busca objetos sino contextos porque son éstos los que pue<strong>de</strong>n brindar información<br />
irremp<strong>la</strong>zable sobre <strong>la</strong> función, el uso y <strong>la</strong> historia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s; el contexto es<br />
un refer<strong>en</strong>te <strong>de</strong> los procesos sociales que se concretizan <strong>en</strong> el ámbito material.<br />
Po<strong>de</strong>mos emplear un ejemplo contemporáneo <strong>de</strong> contexto: no es lo mismo<br />
<strong>en</strong>contrar una moneda <strong>en</strong> <strong>la</strong> mano <strong>de</strong> una persona, <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> una caja registradora<br />
<strong>en</strong> un local comercial, <strong>en</strong> una caja fuerte <strong>de</strong> un banco o guardada <strong>en</strong> el bolsillo <strong>de</strong><br />
un cadáver <strong>en</strong>terrado. La moneda pue<strong>de</strong> ser <strong>la</strong> misma, pero no su contexto y ello<br />
ti<strong>en</strong>e implicaciones es<strong>en</strong>ciales <strong>en</strong> el mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> interpretar los vestigios.<br />
Ahora un ejemplo arqueológico; imagina una herrami<strong>en</strong>ta como un cuchillo<br />
<strong>de</strong> obsidiana, lo po<strong>de</strong>mos recuperar <strong>en</strong> <strong>la</strong> superficie, <strong>en</strong> una excavación, pero no<br />
será <strong>la</strong> misma interpretación si se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra re<strong>la</strong>cionado con los restos <strong>de</strong> un<br />
campam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> cazadores <strong>en</strong> el que, a<strong>de</strong>más, podremos recuperar puntas <strong>de</strong><br />
flecha, micro restos <strong>de</strong> pol<strong>en</strong> y huesos <strong>de</strong> presas, o bi<strong>en</strong>, si lo <strong>en</strong>contramos como<br />
parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> ofr<strong>en</strong>da <strong>de</strong>l <strong>en</strong>tierro <strong>de</strong> una mujer. Entonces, el cuchillo pue<strong>de</strong> ser el<br />
mismo <strong>en</strong> ambos casos, sus re<strong>la</strong>ciones espaciales (con otros restos) no lo son, es<br />
<strong>de</strong>cir, su contexto, y, por <strong>en</strong><strong>de</strong>, los significados que po<strong>de</strong>mos <strong>de</strong>spr<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>de</strong> ambos<br />
casos serían difer<strong>en</strong>tes (<strong>en</strong> el primero, el cuchillo es parte <strong>de</strong>l proceso <strong>de</strong> caza,<br />
mi<strong>en</strong>tras que, <strong>en</strong> el segundo, ti<strong>en</strong>e un s<strong>en</strong>tido ritual).<br />
Como hemos apuntado, los materiales están re<strong>la</strong>cionados espacialm<strong>en</strong>te<br />
pero, a<strong>de</strong>más, manti<strong>en</strong><strong>en</strong> una re<strong>la</strong>ción temporal, es <strong>de</strong>cir, –el contexto brinda<br />
información acerca <strong>de</strong> los procesos sociales <strong>en</strong> el tiempo y espacio. Po<strong>de</strong>mos<br />
123<br />
Unidad III<br />
Para Lewis Binford, <strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s<br />
g<strong>en</strong>eran estructuras fósiles <strong>de</strong> cada<br />
una <strong>de</strong> sus activida<strong>de</strong>s. Éstas se<br />
compon<strong>en</strong> <strong>de</strong> ítems culturales,<br />
insta<strong>la</strong>ciones, artefactos y ecodatos,<br />
cuyas re<strong>la</strong>ciones son significativas<br />
para <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r el funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> sociedad que <strong>la</strong>s g<strong>en</strong>eró. Tales<br />
estructuras son los contextos<br />
arqueológicos.<br />
Un tipo <strong>de</strong> contexto específico y los<br />
materiales asociados, un <strong>en</strong>tierro y<br />
brazaletes <strong>de</strong> oro recuperados <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong>s excavaciones <strong>de</strong> Pompeya.<br />
Fu<strong>en</strong>te: The National Geographic Society. 100<br />
Years of Adv<strong>en</strong>ture and Discovery 2001.
Arqueología<br />
La obsidiana es un vidrio volcánico,<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> familia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s rocas riolíticas,<br />
ricas <strong>en</strong> cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> cuarzo (SIO), y<br />
era uno <strong>de</strong> los materiales más<br />
utilizados <strong>en</strong> el mundo pre- hispánico<br />
para <strong>la</strong> manufactura <strong>de</strong> herrami<strong>en</strong>tas,<br />
sobre todo porque el filo obt<strong>en</strong>ido era<br />
extremadam<strong>en</strong>te cortante.<br />
Los arqueólogos realizan tipologías<br />
cerámicas para ayudar <strong>en</strong> el estudio<br />
e interpretación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s.<br />
Cerámica <strong>de</strong>l Neolítico africano<br />
Vasija <strong>de</strong> roca metamórfica, Imperio medio,<br />
Egipto.Fu<strong>en</strong>te: Museo <strong>de</strong>l Cairo, Egipto.<br />
Fu<strong>en</strong>te: Museo <strong>de</strong>l Cairo, Egipto.<br />
observar <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones temporales a partir <strong>de</strong>l análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> “estratificación”, es<br />
<strong>de</strong>cir, <strong>de</strong>l or<strong>de</strong>n secu<strong>en</strong>cial que guardan los estratos <strong>de</strong> <strong>la</strong> tierra y, con ello, el <strong>de</strong> los<br />
objetos arqueológicos. La estratificación es estudiada mediante <strong>la</strong> estratigrafía,<br />
una herrami<strong>en</strong>ta que originalm<strong>en</strong>te surgió <strong>en</strong> el campo <strong>de</strong> <strong>la</strong> geología con el fin <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>terminar <strong>la</strong> sucesión <strong>de</strong> ev<strong>en</strong>tos que conforman <strong>la</strong> historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> tierra. Po<strong>de</strong>mos<br />
<strong>de</strong>finir <strong>la</strong> estratigrafía arqueológica como el análisis <strong>de</strong> los estratos o capas que se<br />
forman <strong>en</strong> los sitios arqueológicos y cuyo orig<strong>en</strong> pue<strong>de</strong> ser natural o cultural. Un<br />
principio básico <strong>de</strong> <strong>la</strong> estratigrafía establece que los estratos superiores son más<br />
reci<strong>en</strong>tes y los más profundos son más antiguos. Con base <strong>en</strong> este principio, el<br />
arqueólogo <strong>de</strong>be <strong>de</strong> tratar <strong>de</strong> construir cuál fue el or<strong>de</strong>n o <strong>la</strong> secu<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> que<br />
fueron <strong>de</strong>positados los elem<strong>en</strong>tos que conforman el contexto.<br />
Como te será fácil imaginar, <strong>la</strong> reconstrucción <strong>de</strong> los contextos (espaciales<br />
y temporales) y su interpretación serán mucho más fáciles si el arqueólogo ha<br />
registrado con gran precisión y cuidado <strong>la</strong> proce<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> cada uno <strong>de</strong> los arte-<br />
factos y estructuras <strong>en</strong> términos espaciales.<br />
Tomemos como ejemplo <strong>la</strong> Ciudad <strong>de</strong> México <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad; <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
superficie po<strong>de</strong>mos observar los edificios mo<strong>de</strong>rnos, casas, c<strong>en</strong>tros comerciales,<br />
etc. y cuando se realiza una excavación para <strong>la</strong> construcción y mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to,<br />
también po<strong>de</strong>mos <strong>de</strong>scubrir que hay muchas otras cosas <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> nosotros:<br />
otras casas y edificios, talleres, restos <strong>de</strong> dr<strong>en</strong>aje antiguo y cada vez que<br />
p<strong>en</strong>etramos más <strong>en</strong> <strong>la</strong>s profundida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> tierra, vamos <strong>de</strong>s<strong>en</strong>terrando el<br />
pasado. Hay contextos que <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> este paisaje urbano <strong>en</strong>contramos (como <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> Ciudad <strong>de</strong> México), restos <strong>de</strong>l mundo colonial, prehispánico y <strong>en</strong> algunos casos<br />
restos <strong>de</strong> animales extintos <strong>de</strong> <strong>la</strong> última g<strong>la</strong>ciación (mamuts, para ser precisos);<br />
así como dice el principio básico, mi<strong>en</strong>tras más profundo… más antiguo.<br />
La investigación arqueológica, <strong>en</strong>tonces, se basa <strong>en</strong> <strong>la</strong> recuperación <strong>de</strong><br />
contextos y, <strong>la</strong> interpretación <strong>de</strong> éstos brindará los datos necesarios para <strong>la</strong><br />
reconstrucción <strong>de</strong> los procesos históricos. Parte <strong>de</strong> esta tarea involucra el trabajo<br />
con los “materiales arqueológicos” y, <strong>de</strong> hecho, el arqueólogo, y pasará bu<strong>en</strong>a<br />
parte <strong>de</strong> su vida analizando, <strong>de</strong>scribi<strong>en</strong>do y re<strong>la</strong>cionando estos objetos, ya que<br />
como hemos m<strong>en</strong>cionado, son refer<strong>en</strong>tes directos <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad social <strong>de</strong>l<br />
pasado.<br />
La so<strong>la</strong> recuperación <strong>de</strong> materiales arqueológicos pue<strong>de</strong> ser una tarea<br />
fascinante, <strong>de</strong> hecho, <strong>la</strong> visión popu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> arqueología se pres<strong>en</strong>ta como <strong>la</strong><br />
recuperación <strong>de</strong> piezas extraordinarias por su valor estético, histórico o<br />
monetario, <strong>de</strong> facto se nos ve como recuperadores <strong>de</strong> tesoros. Sin embargo, los<br />
objetos <strong>en</strong> sí mismos son mudos o poco o nada nos dic<strong>en</strong> <strong>de</strong>l pasado; es<br />
necesario saber interrogarlos, hacerles preguntas <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>te estilo y propósito<br />
que nos permitan ir <strong>de</strong>scubri<strong>en</strong>do su historia y <strong>la</strong> vida <strong>de</strong> los personajes (hombres<br />
y mujeres) que los realizaron: ¿<strong>de</strong> dón<strong>de</strong> se obtuvo <strong>la</strong> materia prima?, ¿para qué<br />
fue utilizado?, ¿cuál fue su proceso <strong>de</strong> manufactura?, ¿cuál es su significado? Un<br />
material seguirá si<strong>en</strong>do mudo y sólo aquel que apr<strong>en</strong>da a formu<strong>la</strong>r <strong>la</strong>s preguntas<br />
correctas podrá acce<strong>de</strong>r a <strong>la</strong> información.<br />
Exist<strong>en</strong> muchas c<strong>la</strong>ses <strong>de</strong> materiales arqueológicos y <strong>la</strong>s personas nos<br />
hemos <strong>de</strong>dicado a crear día a día, nuevos materiales que se ya se incluy<strong>en</strong> o se<br />
incluirán <strong>en</strong> <strong>la</strong>s listas <strong>de</strong> <strong>la</strong> arqueología <strong>de</strong>l futuro (qué divertida será <strong>la</strong><br />
c<strong>la</strong>sificación <strong>de</strong>l plástico). Las c<strong>la</strong>ses <strong>de</strong> materiales que el arqueólogo <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra<br />
<strong>en</strong> mayor medida <strong>en</strong> <strong>la</strong> arqueología <strong>de</strong>l México Prehispánico son <strong>la</strong> lítica<br />
(artefactos <strong>en</strong> piedra) y <strong>la</strong> cerámica, es <strong>de</strong>cir ut<strong>en</strong>silios como cuchillos, hachas,<br />
puntas <strong>de</strong> flecha, vasos, p<strong>la</strong>tos, ol<strong>la</strong>s.<br />
De estos dos tipos <strong>de</strong> materiales, el investigador seguram<strong>en</strong>te reunirá una<br />
cantidad <strong>en</strong>orme (a veces algunas tone<strong>la</strong>das) y ello se <strong>de</strong>be que gracias a su<br />
naturaleza inorgánica suel<strong>en</strong> perdurar por muchísimos años. Asimismo, el metal -<br />
otro <strong>de</strong> los materiales inorgánicos- es frecu<strong>en</strong>te <strong>en</strong> ciertas partes <strong>de</strong>l mundo como<br />
Europa y Asia; sin embargo, para <strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s americanas es poco frecu<strong>en</strong>te y<br />
se asocia al uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> joyería <strong>en</strong> contextos <strong>de</strong> ofr<strong>en</strong>da.<br />
124
Los materiales orgánicos son poco perdurables y <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>n <strong>en</strong> mucho <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> su medio <strong>de</strong> preservación y muchas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s veces <strong>de</strong>saparec<strong>en</strong><br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> vista <strong>de</strong>l arqueólogo; <strong>en</strong>tre éstos <strong>en</strong>contramos los artefactos <strong>de</strong> hueso,<br />
ma<strong>de</strong>ra, concha y textiles.<br />
Todos estos materiales son consi<strong>de</strong>rados más o m<strong>en</strong>os portátiles –<strong>de</strong>-<br />
p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>de</strong> sus dim<strong>en</strong>siones- por su movilidad y se les <strong>de</strong>nomina artefactos<br />
muebles; <strong>en</strong> contraparte los inmuebles se refier<strong>en</strong> a construcciones que no son<br />
portátiles, como <strong>la</strong>s famosas estructuras o “pirámi<strong>de</strong>s”. D<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> esta última<br />
categoría también se incluy<strong>en</strong> elem<strong>en</strong>tos como huel<strong>la</strong>s <strong>de</strong> poste, pisos, diques<br />
<strong>en</strong>tre algunos. Los artefactos y <strong>la</strong>s estructuras se combinan <strong>en</strong> los sitios, algunos<br />
pequeños, como un campam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> cazadores recolectores o tan gran<strong>de</strong>s como<br />
<strong>la</strong> Roma imperial.<br />
Así, una vez recuperados los materiales <strong>de</strong>l sitio <strong>en</strong> su contexto<br />
arqueológico, el arqueólogo <strong>de</strong>berá <strong>la</strong>varlos y marcarlos para mant<strong>en</strong>er un control<br />
sobre <strong>la</strong> proce<strong>de</strong>ncia específica. Posteriorm<strong>en</strong>te se somet<strong>en</strong> a c<strong>la</strong>sificación:<br />
básicam<strong>en</strong>te se or<strong>de</strong>nan <strong>en</strong> grupos o c<strong>la</strong>ses según compartan los atributos que el<br />
investigador consi<strong>de</strong>re pertin<strong>en</strong>tes para resolver <strong>la</strong>s preguntas <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación.<br />
El tipo y cantidad <strong>de</strong> atributos a consi<strong>de</strong>rar (forma, función, <strong>de</strong>coración,<br />
manufactura, <strong>en</strong>tre algunos), <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>n <strong>en</strong> gran medida <strong>de</strong> <strong>la</strong> naturaleza <strong>de</strong> los<br />
materiales y <strong>de</strong> los objetivos <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación. Des<strong>de</strong> este tipo <strong>de</strong> c<strong>la</strong>sificaciones<br />
se pue<strong>de</strong> acce<strong>de</strong>r a los primeros datos que nos ayudarán a reconstruir el pasado.<br />
En el marco <strong>de</strong>l análisis <strong>de</strong> los materiales se pue<strong>de</strong>n realizar <strong>estudios</strong><br />
específicos para conocer a profundidad características que no son observables a<br />
simple vista, como por ejemplo: <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos que consumía una<br />
pob<strong>la</strong>ción, el tipo <strong>de</strong> <strong>de</strong>sgaste <strong>en</strong> una herrami<strong>en</strong>ta producida por el uso cotidiano, o<br />
<strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntificación <strong>de</strong>l yacimi<strong>en</strong>to específico <strong>de</strong> don<strong>de</strong> provi<strong>en</strong>e <strong>la</strong> materia prima para<br />
<strong>la</strong> manufactura <strong>de</strong> artefactos líticos.<br />
Así, los materiales pue<strong>de</strong>n someterse a un conjunto <strong>de</strong> técnicas analíticas<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>boratorio que incluy<strong>en</strong> procedimi<strong>en</strong>tos tan especializados como <strong>la</strong> activación<br />
neutrónica, <strong>la</strong> espectrometría <strong>de</strong> masas, termoluminisc<strong>en</strong>cia, huel<strong>la</strong>s<br />
microscópicas <strong>de</strong> huel<strong>la</strong>s <strong>de</strong> uso y manufactura, <strong>en</strong>tre otras. Lo anterior nos liga<br />
con otros campos ci<strong>en</strong>tíficos, g<strong>en</strong>erando re<strong>la</strong>ciones interdisciplinarias.<br />
Para saber qué tipo <strong>de</strong> análisis hay que realizar para contestar parte <strong>de</strong><br />
nuestras preguntas <strong>de</strong> investigación, el arqueólogo <strong>de</strong>berá t<strong>en</strong>er conocimi<strong>en</strong>tos<br />
básicos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s otras ci<strong>en</strong>cias y <strong>en</strong> algunos casos ayudará a <strong>la</strong> realización <strong>de</strong> los<br />
<strong>estudios</strong>. Los resultados serán interpretados por los arqueólogos así como los<br />
especialistas, y serán <strong>de</strong>terminantes para <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s explicaciones <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s pasadas.<br />
Actividad 3<br />
Ahora que conoces <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> contexto arqueológico, <strong>de</strong>scribe <strong>en</strong> tu<br />
cua<strong>de</strong>rno una habitación <strong>de</strong> tu casa. Con esto, estarás e<strong>la</strong>borando un re<strong>la</strong>to sobre<br />
un contexto. Aña<strong>de</strong> <strong>en</strong> tu <strong>de</strong>scripción <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s que se llevan a cabo <strong>en</strong> ese<br />
espacio y trata <strong>de</strong> respon<strong>de</strong>r si estas activida<strong>de</strong>s pue<strong>de</strong>n interpretarse a partir <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> <strong>de</strong>scripción física <strong>de</strong> <strong>la</strong> habitación. Con ello, podrás observar <strong>la</strong> complejidad que<br />
implica parte <strong>de</strong>l trabajo arqueológico.<br />
Actividad 4<br />
Con base <strong>en</strong> los conceptos y los distintos materiales arqueológicos m<strong>en</strong>cionados<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> lectura, <strong>en</strong>lista 5 objetos que consi<strong>de</strong>res que podrían ser parte <strong>de</strong> los<br />
contextos arqueológicos <strong>de</strong>l futuro.<br />
Lectura 4. Vestigios <strong>de</strong>l diluvio bíblico<br />
Werner Keller. Fragm<strong>en</strong>tos seleccionados por Jannu Lira A<strong>la</strong>torre.<br />
Cuando oímos nombrar el Diluvio p<strong>en</strong>samos inmediatam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> Biblia y <strong>en</strong> el<br />
arca <strong>de</strong> Noé. Esta extraordinaria historia <strong>de</strong>l Antiguo Testam<strong>en</strong>to peregrinó con<br />
125<br />
Unidad III<br />
Sabías que: se consi<strong>de</strong>ra “Pirámi<strong>de</strong>”<br />
a <strong>la</strong> estructura <strong>de</strong> base cuadrangu<strong>la</strong>r<br />
con forma prismática terminada <strong>en</strong><br />
vértice; <strong>la</strong>s más famosas son <strong>la</strong>s Giza<br />
<strong>en</strong> Egipto. A cualquier otra estructura<br />
que asemeje a esa forma <strong>de</strong>berá ser<br />
l<strong>la</strong>mada basam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> cuerpos<br />
superpuestos <strong>de</strong> forma piramidal o<br />
s<strong>en</strong>cil<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te, “estructura”.<br />
Egipto, pirámi<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Giza<br />
http://ocreyoro-egipto.blogspot.com/<br />
México, Chich<strong>en</strong> Itzá. Estructura<br />
Fu<strong>en</strong>te: http://losmejoreslugares.galeon.com/chich<strong>en</strong>itza.html
Arqueología<br />
La ciudad <strong>de</strong> Ur se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
región compr<strong>en</strong>dida <strong>en</strong>tre los ríos<br />
Tigris y Eúfrates, actualm<strong>en</strong>te es<br />
parte <strong>de</strong> Irak.<br />
Fu<strong>en</strong>te: www.p<strong>en</strong>n.museum.org<br />
Antes <strong>de</strong> <strong>la</strong> propuesta <strong>de</strong> <strong>la</strong> teoría<br />
evolucionista por Darwin, los fósiles<br />
<strong>de</strong> dinosaurios fueron consi<strong>de</strong>rados<br />
los restos <strong>de</strong> <strong>la</strong> fauna que se<br />
extinguió durante el diluvio universal<br />
Fu<strong>en</strong>te: www.chihuahua.gob.mx<br />
el cristianismo por todo el mundo. Así se convirtió <strong>en</strong> <strong>la</strong> más conocida tradición<br />
acerca <strong>de</strong>l Diluvio, aunque no es, <strong>en</strong> modo alguno, <strong>la</strong> única. En los pueblos <strong>de</strong><br />
todas <strong>la</strong>s razas exist<strong>en</strong> diversas tradiciones <strong>de</strong> una gran catástrofe <strong>de</strong> esta índole.<br />
Los griegos, por ejemplo, re<strong>la</strong>taban <strong>la</strong> ley<strong>en</strong>da <strong>de</strong> <strong>la</strong> inundación <strong>de</strong>l Deucalión;<br />
mucho antes <strong>de</strong> Colón existió <strong>en</strong>tre los aboríg<strong>en</strong>es <strong>de</strong>l contin<strong>en</strong>te americano el<br />
recuerdo <strong>de</strong> una gran inundación; también <strong>en</strong> Australia, <strong>en</strong> <strong>la</strong> India, <strong>en</strong> Polinesia,<br />
<strong>en</strong> el Tíbet, <strong>en</strong> Cachemira, así como <strong>en</strong>tre los lituanos, el re<strong>la</strong>to <strong>de</strong> un diluvio, ha<br />
pasado <strong>de</strong> boca <strong>en</strong> boca, <strong>de</strong> g<strong>en</strong>eración <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eración, hasta nuestros días.<br />
¿Es que todo eso no es más que una inm<strong>en</strong>sa y coinci<strong>de</strong>nte fantasía, un cu<strong>en</strong>to,<br />
una ley<strong>en</strong>da, es <strong>de</strong>cir, un re<strong>la</strong>to producto <strong>de</strong> <strong>la</strong> imaginación?<br />
Lo más probable es que unas y otras no sean otra cosa que el reflejo <strong>de</strong><br />
una misma catástrofe universal. Tan grandioso f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o <strong>de</strong>bió ocurrir cuando ya<br />
había hombres que p<strong>en</strong>saban, que sobrevivieron a él y que pudieron dar cu<strong>en</strong>ta<br />
<strong>de</strong> lo acontecido. Los geólogos cre<strong>en</strong> po<strong>de</strong>r <strong>de</strong>scifrar el <strong>en</strong>igma <strong>de</strong> aquel remoto<br />
acontecimi<strong>en</strong>to mediante su ci<strong>en</strong>cia, t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> épocas<br />
<strong>de</strong> gran calor <strong>en</strong>tre otras intermedias g<strong>la</strong>ciares. Cuatro veces subió el nivel <strong>de</strong> los<br />
mares al fundirse l<strong>en</strong>tam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> coraza <strong>de</strong> hielo, <strong>de</strong> varios miles <strong>de</strong> metros <strong>de</strong><br />
espesor <strong>en</strong> algunos sitios que cubrían los contin<strong>en</strong>tes. Las masas líquidas,<br />
nuevam<strong>en</strong>te puestas <strong>en</strong> libertad, cambiaron el aspecto <strong>de</strong>l paisaje, inundaron <strong>la</strong>s<br />
costas bajas junto a los mares y los valles, <strong>de</strong>struy<strong>en</strong>do a los hombres, a los<br />
animales y al mundo vegetal. En una pa<strong>la</strong>bra: todos los int<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> explicación<br />
terminaban <strong>en</strong> meras especu<strong>la</strong>ciones e hipótesis.<br />
Pero <strong>la</strong>s hipótesis no aquietan al historiador. Éste requiere siempre una<br />
<strong>de</strong>mostración palpable y material, y semejante <strong>de</strong>mostración no existía; ningún<br />
ci<strong>en</strong>tífico, cualquiera que fuera su especialidad, podía <strong>de</strong>mostrar su exist<strong>en</strong>cia.<br />
Hacía seis años que los arqueólogos americanos e ingleses estaban<br />
explorando <strong>la</strong>s tierras <strong>de</strong> Tell-al-Muqayyar, <strong>la</strong>s cuales, <strong>en</strong>tre tanto, daban <strong>la</strong><br />
s<strong>en</strong>sación <strong>de</strong> una inm<strong>en</strong>sa obra <strong>en</strong> construcción.<br />
Tales eran <strong>la</strong>s tumbas reales <strong>de</strong> Ur -con cuyo nombre Woolley había<br />
<strong>de</strong>signado, <strong>en</strong> <strong>la</strong> euforia <strong>de</strong> sus <strong>de</strong>scubrimi<strong>en</strong>tos, los sepulcros <strong>de</strong> notables<br />
sumerios- colocadas <strong>en</strong> una <strong>la</strong>rga hilera cuyo espl<strong>en</strong>dor verda<strong>de</strong>ram<strong>en</strong>te real, <strong>la</strong>s<br />
pa<strong>la</strong>s habían sacado a <strong>la</strong> luz <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el interior <strong>de</strong> un montículo <strong>de</strong> ar<strong>en</strong>a <strong>de</strong> 15<br />
metros <strong>de</strong> altura, situado al sur <strong>de</strong>l templo.<br />
Los templos sumerios con sus almac<strong>en</strong>es, sus talleres y sus tribunales, <strong>la</strong>s<br />
casas <strong>de</strong> los ciudadanos constituyeron <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1926 a 1928 hal<strong>la</strong>zgos <strong>de</strong> tal<br />
importancia, que eclipsaron todo cuanto se había realizado anteriorm<strong>en</strong>te.<br />
Durante dos siglos los habitantes <strong>de</strong> Ur habían <strong>en</strong>terrado a sus personajes<br />
<strong>de</strong> calidad <strong>en</strong> esas tumbas. ¡Al abrir <strong>la</strong> más profunda y <strong>la</strong> última, los investigadores<br />
<strong>de</strong>l siglo XX t<strong>en</strong>ían ante sí <strong>la</strong> imag<strong>en</strong> <strong>de</strong> lo que aconteció <strong>en</strong> el año 2800 antes <strong>de</strong> J.<br />
C.!<br />
Al aproximarse el verano <strong>de</strong> 1929, <strong>la</strong> sexta campaña <strong>de</strong> exploración <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
tumbas <strong>de</strong> Tell-al-Muqayyar toca a su fin. Woolley ha llevado <strong>de</strong> nuevo sus<br />
co<strong>la</strong>boradores nativos a <strong>la</strong> colina <strong>de</strong> <strong>la</strong>s «tumbas reales». No <strong>la</strong> <strong>de</strong>ja <strong>de</strong>scansar.<br />
Quiere saber si <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> <strong>la</strong> última tumba real el terr<strong>en</strong>o pue<strong>de</strong> aún dar lugar a<br />
<strong>de</strong>scubrimi<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> una próxima campaña <strong>de</strong> exploración.<br />
Una vez separado el <strong>en</strong>losado <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tumbas, un par <strong>de</strong> paletadas dan a<br />
compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r que por <strong>de</strong>bajo aún sigu<strong>en</strong> <strong>la</strong>s capas <strong>de</strong> escombros. ¿Cuán<br />
profundam<strong>en</strong>te p<strong>en</strong>etrarán <strong>en</strong> <strong>la</strong> Antigüedad esos mudos medidores <strong>de</strong>l tiempo?<br />
¿Cuándo aparecerán <strong>en</strong> el fondo <strong>de</strong> esta colina, sobre <strong>la</strong> roca viva y el terr<strong>en</strong>o<br />
virg<strong>en</strong> los restos <strong>de</strong>l primer establecimi<strong>en</strong>to humano? ¡Esto es lo que quiere<br />
averiguar Woolley!<br />
Los pozos van profundizando cada vez más; aparec<strong>en</strong> nuevas capas con<br />
restos <strong>de</strong> ánforas, vasos y jarrones. El investigador comprueba con extrañeza que<br />
<strong>la</strong> cerámica sigue inalterable. Parece ser <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma calidad que <strong>la</strong>s piezas<br />
hal<strong>la</strong>das <strong>en</strong> <strong>la</strong>s cámaras reales. Durante dos siglos <strong>la</strong> civilización <strong>de</strong> los sumerios<br />
126
no habría realizado progreso alguno digno <strong>de</strong> m<strong>en</strong>ción. En una edad<br />
extraordinariam<strong>en</strong>te lejana habría adquirido un alto grado <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo.<br />
Cuando, al cabo <strong>de</strong> muchos días, los que allí trabajan le gritan que han<br />
llegado al fondo, Woolley baja personalm<strong>en</strong>te al interior <strong>de</strong>l pozo para<br />
conv<strong>en</strong>cerse. En efecto: han terminado los restos <strong>de</strong> toda cultura. Del suelo, aún<br />
no removido, pue<strong>de</strong>n recogerse los últimos fragm<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> los objetos domésticos;<br />
aquí y allá se v<strong>en</strong> rastros <strong>de</strong> un inc<strong>en</strong>dio. , es el primer p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> Woolley. Examina cuidadosam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> naturaleza <strong>de</strong>l terr<strong>en</strong>o que se hal<strong>la</strong> <strong>en</strong> el<br />
fondo <strong>de</strong>l pozo y queda perplejo: ¡es lodo!, lodo como únicam<strong>en</strong>te pue<strong>de</strong> resultar<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> sedim<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s partícu<strong>la</strong>s cont<strong>en</strong>idas <strong>en</strong> el agua! Pero, ¿<strong>de</strong> dón<strong>de</strong><br />
pue<strong>de</strong> proce<strong>de</strong>r el lodo <strong>en</strong> aquel sitio? Woolley trata <strong>de</strong> dar con una explicación: no<br />
pue<strong>de</strong> ser más que el lodo <strong>de</strong>jado por una inundación, originado por <strong>la</strong><br />
acumu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> partícu<strong>la</strong>s <strong>en</strong> susp<strong>en</strong>sión <strong>en</strong> <strong>la</strong>s aguas <strong>de</strong>l Éufrates <strong>de</strong> otras<br />
épocas. Esta capa <strong>de</strong>bió <strong>de</strong> <strong>de</strong>positarse cuando el gran río t<strong>en</strong>ía su <strong>de</strong>lta mucho<br />
más al interior <strong>en</strong> el Golfo Pérsico, exactam<strong>en</strong>te como aún suce<strong>de</strong> junto a <strong>la</strong><br />
<strong>de</strong>sembocadura, don<strong>de</strong> <strong>la</strong> tierra avanza cada año 25 metros <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l mar.<br />
Cuando Ur alcanzó <strong>la</strong> primera época <strong>de</strong> su espl<strong>en</strong>dor, el Éufrates <strong>de</strong>bía <strong>de</strong> estar<br />
tan cerca que <strong>la</strong> gran torre se <strong>de</strong>bía reflejar <strong>en</strong> sus aguas, y <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> punta <strong>de</strong> su<br />
santuario se <strong>de</strong>bía ver el golfo. Sobre el fondo <strong>de</strong> lodo <strong>de</strong>l antiguo <strong>de</strong>lta <strong>de</strong>bieron <strong>de</strong><br />
levantarse <strong>la</strong>s primeras casas.<br />
Sin embargo, unas mediciones realizadas sobre el terr<strong>en</strong>o y unos cálculos<br />
hechos con mayor precisión, conduc<strong>en</strong> a Woolley a nuevos resultados y le induc<strong>en</strong><br />
a as<strong>en</strong>tar conclusiones muy distintas.<br />
«Vi que estábamos a <strong>de</strong>masiada altura. Ap<strong>en</strong>as podía aceptarse que <strong>la</strong> is<strong>la</strong><br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> cual fue construido el primer as<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to hubiese podido sobresalir tanto<br />
<strong>de</strong>l curso <strong>de</strong>l río.»<br />
El pozo <strong>en</strong> el cuál com<strong>en</strong>zaba a aparecer <strong>la</strong> capa <strong>de</strong> lodo se hal<strong>la</strong> a muchos<br />
metros por <strong>en</strong>cima <strong>de</strong>l nivel <strong>de</strong>l río. Ello <strong>de</strong>muestra que no pue<strong>de</strong>n ser aluviones<br />
<strong>de</strong>positados por el Éufrates. ¿Qué significaba, pues, aquel<strong>la</strong> capa singu<strong>la</strong>r?<br />
¿Cómo se había producido? Ninguno <strong>de</strong> sus co<strong>la</strong>boradores acierta a dar una<br />
contestación satisfactoria. Así pues, sigu<strong>en</strong> excavando, profundizando el pozo.<br />
Excitado, mira Woolley cómo, <strong>de</strong> nuevo, van subi<strong>en</strong>do los capazos y examina su<br />
cont<strong>en</strong>ido. Las pa<strong>la</strong>s van profundizando <strong>en</strong> <strong>la</strong> capa, un metro, dos metros... ¡No<br />
sale más que lodo! Al llegar a unos tres metros <strong>de</strong> profundidad, <strong>la</strong> capa <strong>de</strong> lodo<br />
termina <strong>en</strong> forma tan súbita como había empezado. ¿Qué seguirá <strong>de</strong>spués?<br />
Los capazos que siguieron, una vez examinados, dan una contestación<br />
que ninguno <strong>de</strong> aquellos hombres hubiera podido soñar. Se resist<strong>en</strong> a creer lo que<br />
sus ojos están vi<strong>en</strong>do. Habían esperado hal<strong>la</strong>r <strong>la</strong> roca viva, <strong>la</strong> tierra virg<strong>en</strong>. Pero lo<br />
que se les pres<strong>en</strong>ta a <strong>la</strong> luz <strong>de</strong>l sol son cascotes y más cascotes. Restos <strong>de</strong>l<br />
pasado, <strong>en</strong>tre ellos numerosos fragm<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> cerámica. ¡Debajo <strong>de</strong> una capa <strong>de</strong><br />
lodo <strong>de</strong> casi tres metros <strong>de</strong> espesor se han <strong>en</strong>contrado nuevam<strong>en</strong>te restos <strong>de</strong> un<br />
as<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to humano! Tanto el aspecto como <strong>la</strong> técnica <strong>de</strong> <strong>la</strong> cerámica han<br />
cambiado por completo. Encima <strong>de</strong> <strong>la</strong> capa <strong>de</strong> lodo <strong>la</strong>s ánforas y <strong>la</strong>s cubetas<br />
habían sido evi<strong>de</strong>ntem<strong>en</strong>te realizadas al torno; <strong>en</strong> cambio estas vasijas lo fueron<br />
con <strong>la</strong>s manos. Por más cuidadosam<strong>en</strong>te que se examinan los capazos que sub<strong>en</strong><br />
a <strong>la</strong> superficie <strong>de</strong>l pozo, ante <strong>la</strong> creci<strong>en</strong>te expectación <strong>de</strong> los exploradores, no se<br />
<strong>de</strong>scubre <strong>en</strong> ellos resto alguno <strong>de</strong> metal. La herrami<strong>en</strong>ta primitiva que <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran<br />
es <strong>de</strong> sílex <strong>la</strong>brado. ¡Herrami<strong>en</strong>tas <strong>de</strong> <strong>la</strong> Edad <strong>de</strong> Piedra!<br />
Aquel mismo día expi<strong>de</strong>n un telegrama. Mesopotamia daba al mundo <strong>la</strong><br />
noticia más s<strong>en</strong>sacional que seguram<strong>en</strong>te jamás le habrá conmovido: «¡Hemos<br />
<strong>en</strong>contrado huel<strong>la</strong>s <strong>de</strong>l Diluvio!»<br />
127<br />
Unidad III<br />
Pozo abierto <strong>en</strong> busca <strong>de</strong>l estrato<br />
<strong>de</strong>l Diluvio.<br />
1. Estrato <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tumbas <strong>de</strong> los<br />
reyes.<br />
2. Estrato <strong>de</strong> <strong>la</strong> cerámica fabricada al<br />
torno.<br />
3. Estrato <strong>de</strong> lodo (3 metros).<br />
4. Estrato <strong>de</strong> <strong>la</strong> cerámica hecha a<br />
mano.<br />
Fu<strong>en</strong>te: Keller, W<strong>en</strong>ner, “Vestigios <strong>de</strong>l diluvio bíblico”.
Arqueología<br />
Leonard Woolley (1880 – 1960),<br />
autor <strong>de</strong> este texto (<strong>de</strong>r), <strong>en</strong><br />
Charchemish, Siria. 1913. Por sus<br />
contribuciones a <strong>la</strong> arqueología<br />
recibe el nombrami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> caballero<br />
<strong>en</strong> 1935. En esta imag<strong>en</strong> junto a T.H.<br />
Lawr<strong>en</strong>ce (mejor conocido como<br />
Lawr<strong>en</strong>ce <strong>de</strong> Arabia), qui<strong>en</strong><br />
también era arqueólogo.<br />
Woolley quiso adquirir lo más pronto posible una seguridad sobre tan<br />
importante cuestión; una casualidad, aunque inverosímil, habría podido<br />
<strong>en</strong>gañarle, así como a sus co<strong>la</strong>boradores. A 300 metros <strong>de</strong> distancia <strong>de</strong>l primer<br />
pozo hizo abrir otro.<br />
Las pa<strong>la</strong>s <strong>de</strong>jaron al <strong>de</strong>scubierto un perfil idéntico: restos <strong>de</strong> cerámica,<br />
capa <strong>de</strong> lodo, restos <strong>de</strong> ut<strong>en</strong>silios <strong>de</strong> barro <strong>de</strong> fabricación manual.<br />
¿Hasta dón<strong>de</strong> se ext<strong>en</strong>día <strong>la</strong> capa <strong>de</strong> lodo? ¿Cuáles fueron los territorios<br />
afectados por <strong>la</strong> catástrofe?<br />
Una investigación <strong>en</strong> reg<strong>la</strong>, sigui<strong>en</strong>do <strong>la</strong>s huel<strong>la</strong>s <strong>de</strong>l gran río, se practica<br />
<strong>en</strong> otros lugares <strong>de</strong> Mesopotamia meridional. Otros arqueólogos <strong>de</strong>scubr<strong>en</strong> un<br />
nuevo e importante punto <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> Kiroch, al nor<strong>de</strong>ste <strong>de</strong> <strong>la</strong> antigua<br />
Babilonia, allí don<strong>de</strong> el Éufrates y el Tigris, <strong>de</strong>scribi<strong>en</strong>do gran<strong>de</strong>s curvas, se<br />
acercan uno a otro. Asimismo dan con una capa formada por aluviones, pero aquí<br />
sólo ti<strong>en</strong>e medio metro <strong>de</strong> espesor. Mediante cartas se llega a <strong>de</strong>terminar poco a<br />
poco <strong>la</strong> ext<strong>en</strong>sión que alcanzaron <strong>la</strong>s aguas. Según <strong>la</strong> opinión <strong>de</strong> Woolley, <strong>la</strong><br />
catástrofe, al noroeste <strong>de</strong>l Golfo Pérsico, cubrió una ext<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> 630 kilómetros<br />
<strong>de</strong> longitud por 160 kilómetros <strong>de</strong> anchura. Al contemp<strong>la</strong>r el mapa se saca <strong>la</strong><br />
impresión <strong>de</strong> que sólo fue según diríamos hoy un «suceso local»..., pero para los<br />
habitantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> cu<strong>en</strong>ca <strong>de</strong> esos ríos fue todo su mundo.<br />
Después <strong>de</strong> incontables investigaciones y pruebas realizadas sin un<br />
resultado positivo, hacía tiempo que se había <strong>de</strong>sechado <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>scifrar el misterioso <strong>en</strong>igma <strong>de</strong>l Diluvio que parecía haber t<strong>en</strong>ido lugar <strong>en</strong><br />
tiempos tan inm<strong>en</strong>sam<strong>en</strong>te lejanos que el hombre jamás podría alcanzar. Pero los<br />
incansables y certeros trabajos llevados a cabo por Woolley y sus co<strong>la</strong>boradores<br />
pusieron al <strong>de</strong>scubierto un hecho <strong>de</strong> gran importancia para los ci<strong>en</strong>tíficos: una<br />
inundación catastrófica que recuerda el Diluvio m<strong>en</strong>cionado por <strong>la</strong> Biblia,<br />
consi<strong>de</strong>rado por los escépticos como un cu<strong>en</strong>to o una ley<strong>en</strong>da, había ocurrido <strong>en</strong><br />
realidad y había ocurrido <strong>en</strong> una época histórica susceptible <strong>de</strong> ser <strong>de</strong>terminada.<br />
¡Aconteció 4000 años antes <strong>de</strong> Jesucristo!<br />
Parece evi<strong>de</strong>nte que <strong>en</strong> los tiempos <strong>de</strong> Woolley se t<strong>en</strong>día más que hoy a<br />
atribuir significaciones dramáticas a los resultados <strong>de</strong> <strong>la</strong>s excavaciones<br />
arqueológicas, pues ya poco <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> Woolley otro arqueólogo -Steph<strong>en</strong><br />
Langdon- afirmaba, «con un fuerte apoyo por parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> pr<strong>en</strong>sa», que él, por su<br />
<strong>la</strong>do, había <strong>en</strong>contrado <strong>en</strong> Kish (o sea <strong>en</strong> Babilonia) «<strong>la</strong> huel<strong>la</strong> material <strong>de</strong>l<br />
Diluvio».<br />
Entre tanto <strong>la</strong> agitación se ha mitigado un poco y ha cedido el paso a una<br />
reflexión <strong>de</strong>sapasionada. De <strong>la</strong>s manifestaciones críticas <strong>de</strong> los sabios<br />
cristalizaron los 4 puntos principales sigui<strong>en</strong>tes:<br />
De los 5 pozos <strong>de</strong> Woolley, sólo 2 indicaban <strong>de</strong>pósitos aluviales.<br />
La inundación <strong>de</strong> Ur no produjo el abandono <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción, ni siquiera<br />
<strong>de</strong>jó tras <strong>de</strong> sí una <strong>la</strong>guna pob<strong>la</strong>cional.<br />
Aunque se <strong>en</strong>contraron huel<strong>la</strong>s <strong>de</strong> inundación <strong>en</strong> otros lugares <strong>de</strong><br />
Mesopotamia, por ejemplo <strong>en</strong> Babilonia, como ya hemos dicho, y <strong>en</strong> Farah<br />
(Suruppak), <strong>en</strong> Nínive y <strong>en</strong> Uruk, no obstante, faltan dón<strong>de</strong> <strong>de</strong>berían estar, si <strong>de</strong><br />
verdad toda Mesopotamia hubiera sido inundada.<br />
En otras pa<strong>la</strong>bras: el «Diluvio» <strong>de</strong> Woolley evi<strong>de</strong>ntem<strong>en</strong>te no fue lo<br />
bastante importante para ser el «Diluvio bíblico» a no ser que supongamos que<br />
una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s inundaciones catastróficas comprobadas arqueológicam<strong>en</strong>te<br />
impresionara <strong>de</strong> tal manera a los habitantes <strong>de</strong> Mesopotamia que hubiera dado<br />
orig<strong>en</strong> -con <strong>la</strong> interv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> una gran dosis <strong>de</strong> exageración- a <strong>la</strong> tradición <strong>de</strong> una<br />
catástrofe mundial. Pero, naturalm<strong>en</strong>te, esto es sólo una suposición, y el Diluvio<br />
bíblico, <strong>en</strong> todo caso una inundación <strong>de</strong> <strong>la</strong> magnitud <strong>de</strong> <strong>la</strong> que se <strong>de</strong>scribe <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
Biblia, continúa sin una «confirmación arqueológica».<br />
128
Actividad 5<br />
Tomando como base <strong>la</strong> lectura anterior <strong>de</strong> Keller, y conoci<strong>en</strong>do <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong><br />
estratigrafía y su campo <strong>de</strong> acción, i<strong>de</strong>ntifica <strong>en</strong> qué otras formas ayuda esta<br />
última a <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntificación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones temporales <strong>en</strong> los contextos.<br />
Repaso<br />
E<strong>la</strong>bora <strong>en</strong> tu cua<strong>de</strong>rno un cuadro sinóptico <strong>en</strong> el que anotes los principales<br />
métodos <strong>de</strong> trabajo para el reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> yacimi<strong>en</strong>tos arqueológicos,<br />
seña<strong>la</strong>ndo sus características principales. Así mismo, escribe un listado <strong>de</strong> los<br />
principales materiales arqueológicos, <strong>en</strong> el que incluyas un ejemplo para cada<br />
caso, ubicando cada material <strong>en</strong> un contexto específico.<br />
UNIDAD IV. La arqueología hoy: <strong>en</strong>foques,<br />
perspectivas y retos<br />
En esta unidad conocerás los <strong>en</strong>foques y perspectivas teóricas actuales, y los<br />
retos que el siglo XXI impone a <strong>la</strong> tarea arqueológica. Asimismo, veremos diversos<br />
ejemplos <strong>de</strong> investigaciones arqueológicas <strong>en</strong> México y el mundo, que respon<strong>de</strong>n,<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> diversas posturas teóricas, herrami<strong>en</strong>tas conceptuales y tecnológicas, a los<br />
problemas y retos que <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>ta esta disciplina.<br />
Temario<br />
1. T<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias actuales <strong>en</strong> <strong>la</strong> arqueología<br />
- Posturas teóricas<br />
- Los retos<br />
2. Difer<strong>en</strong>tes formas <strong>de</strong> <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar los retos <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación arqueológica<br />
- Etnoarqueología<br />
- Arqueología experim<strong>en</strong>tal<br />
- Arqueología subacuática<br />
- Arqueología <strong>de</strong> gran<strong>de</strong>s sitios monum<strong>en</strong>tales<br />
Lectura 1. La arqueología hoy<br />
Fernando López Agui<strong>la</strong>r.<br />
Des<strong>de</strong> su orig<strong>en</strong>, y <strong>de</strong> acuerdo con el lugar don<strong>de</strong> se practicara, <strong>la</strong> arqueología ha<br />
sido vista como parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> antropología, o como parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia. La<br />
arqueología, con una mirada antropológica, provi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> <strong>la</strong> tradición<br />
norteamericana don<strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad mo<strong>de</strong>rna no estableció vínculos <strong>de</strong> filiación o<br />
<strong>de</strong>sc<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia con <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción nativa, que era consi<strong>de</strong>rada como salvaje. Por el<br />
contrario, aquel<strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s que fincaron su pres<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el legado <strong>de</strong> sus<br />
antepasados civilizados, concibieron <strong>la</strong> arqueología como parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia y ése<br />
fue el caso <strong>de</strong> Europa, especialm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> mediterránea y México, cuando m<strong>en</strong>os<br />
hasta <strong>la</strong> primera mitad <strong>de</strong>l siglo XX.<br />
Para el caso mexicano, <strong>la</strong> naturaleza polémica <strong>de</strong>l estadio evolutivo <strong>de</strong> los<br />
pob<strong>la</strong>dores antes <strong>de</strong> <strong>la</strong> conquista españo<strong>la</strong>, hizo que los arqueólogos se <strong>de</strong>dicaran<br />
a <strong>de</strong>mostrar que mayas y nahuas eran razas (culturas) civilizadas, a través <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
visiones historicistas imperantes <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> segunda mitad <strong>de</strong>l siglo XIX y <strong>la</strong> primera<br />
mitad <strong>de</strong>l XX. Haber p<strong>en</strong>sado <strong>en</strong> una arqueología antropológica implicaba<br />
reconocer que los grupos prehispánicos no habían alcanzado <strong>la</strong> civilización.<br />
A pesar <strong>de</strong> <strong>la</strong> apar<strong>en</strong>te distancia <strong>en</strong>tre ambas formas <strong>de</strong> ver <strong>la</strong> arqueología,<br />
existía un pu<strong>en</strong>te que <strong>la</strong>s unía y que se <strong>en</strong>contraba <strong>en</strong> el c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
disciplina. Se trata <strong>de</strong> <strong>la</strong>s i<strong>de</strong>as <strong>de</strong> Fredrich Ratzel qui<strong>en</strong>, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> geografía<br />
129<br />
PREGUNTAS<br />
GENERADORAS<br />
Unidad IV<br />
¿Cuáles son los principales<br />
retos y problemas<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> arqueología <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> actualidad, y qué<br />
soluciones pue<strong>de</strong>n<br />
brindarse?<br />
¿Qué papel han jugado<br />
<strong>la</strong>s nuevas herrami<strong>en</strong>tas<br />
tecnológicas que se han<br />
incorporado al trabajo <strong>de</strong>l<br />
arqueólogo?<br />
Con el afán <strong>de</strong> <strong>de</strong>mostrar <strong>la</strong> calidad<br />
civilizada <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones<br />
prehispánicas, durante el siglo XIX,<br />
se construyeron diversas obras que<br />
elogiaban <strong>la</strong> “gran<strong>de</strong>za <strong>de</strong>l pasado<br />
prehispánico”, como, por ejemplo, el<br />
Pa<strong>la</strong>cio Azteca pres<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
Exposición Universal <strong>de</strong> Paris <strong>en</strong><br />
1889.<br />
El “Pa<strong>la</strong>cio Azteca” <strong>en</strong> <strong>la</strong> Exposición Universal <strong>de</strong><br />
París, 1889.<br />
Fu<strong>en</strong>te: T<strong>en</strong>orio Trillo, Artilugio <strong>de</strong> <strong>la</strong> nación mo<strong>de</strong>r-<br />
na, 1998, p. figura 9.
Arqueología<br />
Vere Gordon Chil<strong>de</strong> fue un arqueólogo<br />
australiano, <strong>de</strong>dicado al estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
prehistoria europea. En su obra más<br />
conocida, Los oríg<strong>en</strong>es <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
civilización (1936), p<strong>la</strong>nteó que <strong>la</strong><br />
evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> humanidad ocurría por<br />
medio <strong>de</strong> “revoluciones”. En <strong>la</strong><br />
imag<strong>en</strong>, Chil<strong>de</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s exploraciones<br />
<strong>de</strong>l sitio neolítico <strong>de</strong> Skara Brae <strong>en</strong><br />
Orkney, Escocia.<br />
Fu<strong>en</strong>te:<br />
http://newsimg.bbc.co.uk/media/images/442010<br />
00/jpg/_44201389_skara.jpg<br />
Las propuestas teóricas <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
arqueología antropológica, tales<br />
como <strong>la</strong> arqueología procesual, <strong>la</strong><br />
marxista o <strong>la</strong> feminista, compart<strong>en</strong><br />
una base común: <strong>la</strong> Historia Cultural.<br />
“The basin of Mexico: Ecological<br />
Processes in the Evolution of a<br />
Civilization”, es un análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
interacciones <strong>en</strong>tre el territorio y <strong>la</strong><br />
cultura, y quizás sea <strong>la</strong> obra más<br />
reconocida <strong>de</strong> William T. San<strong>de</strong>rs, así<br />
como uno <strong>de</strong> los trabajos básicos<br />
para el estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> Cu<strong>en</strong>ca <strong>de</strong><br />
México.<br />
Fu<strong>en</strong>te:<br />
h t t p : / / e c x . i m a g e s - a m a z o n . c o m / i m a g<br />
es/I/41pwyzWiC9L._SL500_AA300_.jpg<br />
(y <strong>la</strong> rama creada por él, <strong>la</strong> antropogeografía), buscaba dar un s<strong>en</strong>tido histórico a<br />
<strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias y similitu<strong>de</strong>s que se observaban <strong>en</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes culturas. Este<br />
pu<strong>en</strong>te teórico <strong>en</strong> el que se <strong>en</strong>contraba <strong>la</strong> arqueología, a <strong>la</strong> mitad <strong>de</strong>l camino <strong>en</strong>tre<br />
<strong>la</strong> antropología, <strong>la</strong> historia y <strong>la</strong> geografía, tuvo un nombre: <strong>la</strong> historia cultural.<br />
El término historia cultural (o el culturalismo <strong>de</strong> <strong>la</strong> antropología), incluye<br />
muchas posturas que, a veces, son incompatibles, pero fue capaz <strong>de</strong> integrar una<br />
i<strong>de</strong>a homogénea que pue<strong>de</strong> concebirse como el programa débil <strong>de</strong>l difusionismo.<br />
La i<strong>de</strong>a c<strong>en</strong>tral <strong>de</strong>l difusionismo es que el ser humano es conservador y que <strong>la</strong>s<br />
innovaciones tecnológicas, sociales y culturales son poco frecu<strong>en</strong>tes; y que sólo<br />
<strong>de</strong>terminadas culturas son capaces <strong>de</strong> producir<strong>la</strong>s. El resto, por imitación y por<br />
difusión, <strong>la</strong>s adoptan, aunque <strong>la</strong> copia se tergiverse mi<strong>en</strong>tras más lejos se<br />
<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tre <strong>en</strong> el tiempo y <strong>en</strong> el espacio <strong>de</strong>l foco <strong>de</strong> innovación. De acuerdo con<br />
esta postura, innovaciones como <strong>la</strong> agricultura y <strong>la</strong> escritura, ocurrieron sólo <strong>en</strong><br />
<strong>de</strong>terminados lugares, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> don<strong>de</strong> se difundieron mediante ondas<br />
expansionistas al resto <strong>de</strong>l p<strong>la</strong>neta.<br />
La arqueología marxista, tanto <strong>de</strong> Europa como <strong>de</strong> América, fundam<strong>en</strong>tó<br />
su explicación sobre el <strong>de</strong>sarrollo social (revoluciones neolítica y urbana <strong>de</strong> Vere<br />
Gordon Chil<strong>de</strong>, lucha <strong>de</strong> c<strong>la</strong>ses), a partir <strong>de</strong> los postu<strong>la</strong>dos <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia cultural.<br />
Durante mucho tiempo, al m<strong>en</strong>os <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> primera mitad <strong>de</strong>l siglo XX y hasta <strong>la</strong><br />
fecha, <strong>la</strong> historia cultural y <strong>la</strong> arqueología marxista han formado una fuerte<br />
simbiosis y hoy es difícil p<strong>en</strong>sar <strong>en</strong> <strong>la</strong> una sin <strong>la</strong> otra. La arqueología marxista<br />
concibe a <strong>la</strong> arqueología como parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia y no como parte <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
antropología.<br />
A principios <strong>de</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> los años ses<strong>en</strong>ta <strong>de</strong>l siglo pasado, tanto <strong>la</strong><br />
arqueología antropológica <strong>de</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> norteamericana, como <strong>la</strong> arqueología<br />
historicista europea reaccionaron <strong>en</strong> contra <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia cultural y construyeron<br />
una visión que pret<strong>en</strong>día hacer <strong>de</strong> <strong>la</strong> arqueología una ci<strong>en</strong>cia que tuviera como<br />
meta explícita <strong>la</strong> búsqueda <strong>de</strong> leyes y teorías para explicar <strong>la</strong>s similitu<strong>de</strong>s y <strong>la</strong>s<br />
difer<strong>en</strong>cias culturales. Para el primer caso, el autor más <strong>de</strong>stacado es Lewis R.<br />
Binford, mi<strong>en</strong>tras que para Ing<strong>la</strong>terra lo fue David L. C<strong>la</strong>rke. Curiosam<strong>en</strong>te, <strong>la</strong><br />
reacción contra <strong>la</strong> historia cultural vista como antropogeografía, también se dio <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> propia geografía que buscó alcanzar <strong>la</strong>s metas ci<strong>en</strong>tíficas a través <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
adopción, como <strong>en</strong> <strong>la</strong> arqueología norteamericana, <strong>de</strong> <strong>la</strong> metodología y<br />
epistemología <strong>de</strong>l positivismo lógico: Nueva Arqueología, Nueva Geografía y<br />
Arqueología Procesual fueron los términos que emergieron como propuesta<br />
teórica <strong>de</strong> <strong>la</strong> segunda mitad <strong>de</strong>l siglo XX.<br />
A partir <strong>de</strong> esa fecha se dieron muchos cambios <strong>en</strong> <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> ver <strong>la</strong><br />
práctica arqueológica. La arqueología <strong>de</strong>jó <strong>de</strong> preocuparse por los artefactos<br />
ais<strong>la</strong>dos y <strong>de</strong>jó <strong>de</strong> consi<strong>de</strong>rarlos como el hal<strong>la</strong>zgo más importante <strong>de</strong> sus<br />
excavaciones. El término contexto arqueológico hizo su aparición, junto con <strong>la</strong><br />
i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> que los objetos están re<strong>la</strong>cionados espacialm<strong>en</strong>te con sus vecinos y que <strong>la</strong><br />
calidad <strong>de</strong> esa información es capaz, junto con el ing<strong>en</strong>io metodológico <strong>de</strong>l<br />
arqueólogo, <strong>de</strong> g<strong>en</strong>erar conocimi<strong>en</strong>to sobre aspectos para los cuales <strong>la</strong><br />
arqueología antes era ciega. Don<strong>de</strong> <strong>la</strong> vieja historia cultural observaba<br />
homog<strong>en</strong>eidad cultural y difer<strong>en</strong>cias étnicas (o <strong>de</strong> c<strong>la</strong>se), <strong>la</strong> arqueología procesual<br />
observaba es<strong>la</strong>bones <strong>de</strong> una ca<strong>de</strong>na <strong>de</strong> procesos que t<strong>en</strong>ían s<strong>en</strong>tido como parte<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> operación <strong>de</strong> un sistema cultural total. El ejemplo <strong>de</strong> esta difer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
observación se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> el <strong>de</strong>bate clásico <strong>en</strong>tre Lewis R. Binford y Françoise<br />
Bor<strong>de</strong>s, sobre el Mousteri<strong>en</strong>se <strong>en</strong> Francia.<br />
Los arqueólogos <strong>de</strong> los años ses<strong>en</strong>ta exploraron nuevas formas <strong>de</strong><br />
observar el pasado. De esa búsqueda <strong>de</strong>stacan dos posturas: <strong>la</strong> arqueología<br />
sistémica y <strong>la</strong> arqueología materialista cultural, porque sus ejemplos<br />
paradigmáticos fueron investigados <strong>en</strong> México.<br />
Here<strong>de</strong>ro <strong>de</strong> <strong>la</strong> visión antropológica <strong>de</strong> Leslie White (materialismo cultural) y<br />
alumno <strong>de</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> <strong>Nacional</strong> <strong>de</strong> Antropología e Historia, William T. San<strong>de</strong>rs<br />
130
<strong>de</strong>sarrolló una visión <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura como conjunto <strong>de</strong> procesos <strong>de</strong> intercambio<br />
<strong>en</strong>ergético que le permitían explicar el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> complejidad social. Sus<br />
investigaciones, realizadas por más <strong>de</strong> veinte años <strong>en</strong> <strong>la</strong> Cu<strong>en</strong>ca <strong>de</strong> México -lugar<br />
actualm<strong>en</strong>te ocupado por el área metropolitana <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ciudad <strong>de</strong> México-, se han<br />
convertido <strong>en</strong> un clásico.<br />
Por su parte, K<strong>en</strong>t F<strong>la</strong>nnery, qui<strong>en</strong> tomó <strong>la</strong> teoría g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> sistemas <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
cibernética, <strong>de</strong>sarrolló sus investigaciones <strong>en</strong> el Valle <strong>de</strong> Oaxaca para compr<strong>en</strong>-<br />
<strong>de</strong>r <strong>la</strong> complejidad social <strong>en</strong> un área <strong>en</strong> <strong>la</strong> que, apar<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, se había<br />
<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do <strong>de</strong> forma original el sistema político conocido como Estado.<br />
En <strong>la</strong> búsqueda por construir un mejor conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l pasado <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el<br />
pres<strong>en</strong>te, se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ron nuevas formas <strong>de</strong> hacer arqueología que son<br />
relevantes por su impacto <strong>de</strong> <strong>la</strong>rga duración: <strong>la</strong> Arqueología Experim<strong>en</strong>tal y <strong>la</strong><br />
Etnoarqueología. La primera, prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te <strong>de</strong> una antigua práctica arqueológica <strong>de</strong><br />
reproducir <strong>la</strong> fabricación o el uso <strong>de</strong> los objetos <strong>en</strong>contrados <strong>en</strong> <strong>la</strong>s excavaciones,<br />
se <strong>de</strong>sarrolló, mediante el método experim<strong>en</strong>tal, para buscar el conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s tecnologías, prácticas, gestos y procesos que t<strong>en</strong>ían lugar <strong>en</strong> <strong>la</strong> manufactura <strong>de</strong><br />
un artefacto, <strong>en</strong> su utilización y <strong>en</strong> su <strong>de</strong>secho, así como <strong>en</strong> los procesos <strong>de</strong><br />
formación <strong>de</strong>l contexto arqueológico.<br />
La Etnoarqueología, es <strong>de</strong>cir, <strong>la</strong> observación arqueológica <strong>de</strong> grupos vivos,<br />
se <strong>de</strong>sarrolló como práctica para iluminar, como hipótesis, <strong>la</strong>s formas <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />
cultural <strong>de</strong>l pasado a través <strong>de</strong>l método comparativo y <strong>de</strong> <strong>la</strong> analogía. La<br />
observación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s prácticas culturales cotidianas y <strong>de</strong> los usos <strong>de</strong> localida<strong>de</strong>s y <strong>de</strong><br />
los procesos <strong>de</strong> abandono <strong>de</strong> sitios, casas e insta<strong>la</strong>ciones, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> mirada <strong>de</strong> los<br />
procesos <strong>de</strong> formación <strong>de</strong>l contexto arqueológico, abonaron para el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong><br />
hipótesis y mo<strong>de</strong>los para <strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l pasado.<br />
La Arqueología Procesual que se <strong>en</strong>focó <strong>en</strong> los <strong>estudios</strong> tecnológicos y los<br />
vincu<strong>la</strong>dos con los procesos <strong>de</strong> abandono, <strong>la</strong> formación y transformación <strong>de</strong> los<br />
contextos arqueológicos, tomó el nombre <strong>de</strong> Arqueología Conductual.<br />
También, <strong>en</strong> los años set<strong>en</strong>ta <strong>de</strong>l siglo pasado, <strong>la</strong> excavación arqueológica<br />
abandonó sus vínculos con <strong>la</strong> estratigrafía geológica y se convirtió <strong>en</strong> una teoría<br />
importante para <strong>la</strong> observación <strong>de</strong>l tiempo <strong>en</strong> los estratos arqueológicos. Edward<br />
Harris <strong>de</strong>sarrolló una teoría estratigráfica <strong>de</strong> amplio uso <strong>en</strong> <strong>la</strong>s excavaciones<br />
mundiales, que se sintetiza <strong>en</strong> un mo<strong>de</strong>lo que repres<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> forma simple <strong>la</strong><br />
complejidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> observación <strong>de</strong> los estratos, <strong>la</strong> Matrix Harris: <strong>la</strong> noción <strong>de</strong> flecha<br />
<strong>de</strong>l tiempo se asoció con el <strong>de</strong> contexto arqueológico para <strong>la</strong> compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> los<br />
procesos culturales.<br />
A <strong>la</strong> vuelta <strong>de</strong>l fin <strong>de</strong>l siglo, <strong>la</strong> arqueología abandonó los gran<strong>de</strong>s mo<strong>de</strong>los y<br />
se volcó hacia <strong>la</strong> búsqueda <strong>de</strong> respuestas a preguntas específicas. Con <strong>la</strong>s<br />
herrami<strong>en</strong>tas cognitivas <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>das <strong>en</strong> <strong>la</strong> segunda mitad <strong>de</strong>l siglo XX y con <strong>la</strong>s<br />
nuevas tecnologías <strong>de</strong> información y comunicación gestadas <strong>en</strong> ese mismo<br />
periodo, <strong>la</strong> arqueología, nuevam<strong>en</strong>te, construyó interrogantes insospechadas<br />
durante el periodo anterior. La pregunta acerca <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to<br />
humano dio lugar a <strong>la</strong> arqueología cognitiva y a <strong>la</strong> arqueología <strong>de</strong> <strong>la</strong> m<strong>en</strong>te,<br />
<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>da por Colin R<strong>en</strong>frew, que integra, <strong>en</strong>tre sus campos <strong>de</strong> apoyo,<br />
disciplinas tales como <strong>la</strong>s neuroci<strong>en</strong>cias, <strong>la</strong> lingüística, <strong>la</strong>s ci<strong>en</strong>cias cognitivas y <strong>la</strong><br />
antropología evolutiva.<br />
El abandono <strong>de</strong> una mirada estrictam<strong>en</strong>te funcional <strong>de</strong> los contextos<br />
arqueológicos <strong>de</strong>rivó <strong>en</strong> una arqueología que observa los contextos como textos y<br />
busca <strong>la</strong> compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción simbólica <strong>de</strong>l pasado, dando lugar a <strong>la</strong><br />
arqueología simbólica, con prácticas <strong>de</strong> tipo etnoarqueológico y con herrami<strong>en</strong>tas<br />
filosóficas asociadas con <strong>la</strong> herm<strong>en</strong>éutica y <strong>la</strong> semiótica. Su principal autor, Ian<br />
Hod<strong>de</strong>r, ha investigado, <strong>en</strong> forma sistemática, un importante as<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to<br />
arqueológico l<strong>la</strong>mado Çatal Hüyük, <strong>en</strong> <strong>la</strong> p<strong>en</strong>ínsu<strong>la</strong> <strong>de</strong> Anatolia <strong>en</strong> Turquía.<br />
La reflexión sobre los sistemas complejos y <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> una complejidad<br />
humana fundam<strong>en</strong>tada <strong>en</strong> interacciones <strong>de</strong> tipo local que g<strong>en</strong>eran normas, reg<strong>la</strong>s<br />
131<br />
Unidad IV<br />
La propuesta <strong>de</strong> Edward Harris pone<br />
<strong>en</strong> evi<strong>de</strong>ncia que el registro <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
estratigrafía y, por tanto, <strong>la</strong><br />
interpretación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones<br />
temporales <strong>de</strong> los ev<strong>en</strong>tos huma-<br />
nos, no es un proceso s<strong>en</strong>cillo. Por el<br />
contrario, el mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Matrix<br />
Harris permite g<strong>en</strong>erar difer<strong>en</strong>tes<br />
p r o p u e s t a s d e s e c u e n c i a s<br />
temporales tomando como base los<br />
mismos datos <strong>de</strong> <strong>la</strong> excavación.<br />
Fu<strong>en</strong>te:<br />
http://www.<strong>de</strong>ltasinai.com/images/sitebk13.jpg<br />
Interpretación <strong>de</strong> una sección según <strong>la</strong> Matrix Ha-<br />
rris, <strong>de</strong> acuerdo a ley <strong>de</strong> sucesión estratigráfica.<br />
Fu<strong>en</strong>te: Harris, Principios <strong>de</strong> estratigrafía arqueoló-<br />
gica, 1991, p. 63.<br />
Çatal Hüyük es el as<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to<br />
neolítico mejor preservado <strong>de</strong>l<br />
Ori<strong>en</strong>te Próximo.<br />
Fu<strong>en</strong>te:<br />
h t t p : / / e s . w i k i p e d i a . o r g / w i k i /<br />
Archivo:CatalHoyukSouthArea.JPG
Arqueología<br />
En el Valle <strong>de</strong>l Mezquital, Hidalgo,<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> hace ya varios años, se está<br />
trabajando sobre <strong>la</strong> categoría <strong>de</strong> al-<br />
tepetl, etnocategoría que hab<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
noción prehispánica <strong>de</strong>l territorio, <strong>la</strong><br />
forma <strong>de</strong> gobierno, los símbolos, los<br />
as<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>tos humanos, el orig<strong>en</strong> y<br />
<strong>de</strong>stino <strong>de</strong> sus pob<strong>la</strong>dores (migraciones).<br />
El estudio <strong>de</strong>s<strong>de</strong> esta etnocategoría ha<br />
integrado nociones <strong>de</strong> antropología <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> complejidad y <strong>de</strong> <strong>la</strong> herm<strong>en</strong>éutica,<br />
como <strong>la</strong> teoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>cia, <strong>la</strong> noción<br />
<strong>de</strong> fluctuación e inestabilidad, los<br />
conceptos <strong>de</strong> nolinealidad, etc.<br />
Los Nukak son un pueblo indíg<strong>en</strong>a<br />
que vive <strong>en</strong> <strong>la</strong> selva colombiana,<br />
<strong>en</strong>tre los ríos Guaviare e Inírida<br />
(Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l Guaviare). Son<br />
nómadas estacionales, y viv<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
caza-recolección, aunque también<br />
practican una horticultura itinerante<br />
<strong>de</strong> pequeña esca<strong>la</strong>.<br />
Fu<strong>en</strong>te:<br />
http://assets.survivalinternational.org/pictures/14<br />
8/colnuk-gp-11-59_scre<strong>en</strong>.jpg<br />
y acciones, junto con <strong>la</strong> noción <strong>de</strong> no linealidad, han hecho una arqueología que<br />
ti<strong>en</strong>e interacciones con <strong>la</strong>s teorías <strong>de</strong>l caos, los fractales, <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>lización <strong>de</strong><br />
socieda<strong>de</strong>s artificiales e, inclusive, con <strong>la</strong> filosofía <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ci<strong>en</strong>cias <strong>de</strong>l espíritu, <strong>la</strong><br />
herm<strong>en</strong>éutica y <strong>la</strong> teoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>cia (capacidad <strong>de</strong> acción). La ENAH ha<br />
<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do investigaciones <strong>de</strong>s<strong>de</strong> esta postura <strong>en</strong> el Valle <strong>de</strong>l Mezquital.<br />
Otras arqueologías temáticas que han emergido tocan preguntas<br />
vincu<strong>la</strong>das con <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s i<strong>de</strong>ntida<strong>de</strong>s (étnicas, culturales, sociales),<br />
con el papel <strong>de</strong> los difer<strong>en</strong>tes géneros <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s culturas,<br />
con <strong>la</strong> construcción simbólica <strong>de</strong>l paisaje y <strong>la</strong> repres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> los recursos<br />
naturales <strong>en</strong> los símbolos culturales y <strong>en</strong> <strong>la</strong> vida cotidiana y ritual.<br />
En g<strong>en</strong>eral, el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s arqueologías temáticas muestra una<br />
vocación inter (trans) disciplinaria <strong>de</strong> <strong>la</strong> arqueología que reconoce que <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
búsqueda <strong>de</strong> respuestas a nuevas preguntas, <strong>la</strong> conflu<strong>en</strong>cia, el diálogo <strong>de</strong><br />
saberes prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> una gran diversidad <strong>de</strong> disciplinas, es el mejor camino,<br />
dado el gran <strong>de</strong>sarrollo que han t<strong>en</strong>ido <strong>la</strong>s nuevas tecnologías, los<br />
procesami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> información y los nuevos tipos <strong>de</strong> datos que hoy se pue<strong>de</strong>n<br />
construir <strong>de</strong>s<strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes procedimi<strong>en</strong>tos técnicos.<br />
Actividad 1<br />
Vuelve a leer el texto <strong>de</strong> López Agui<strong>la</strong>r e i<strong>de</strong>ntifica <strong>la</strong>s principales posturas <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
arqueología <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>das a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> crítica a <strong>la</strong> Historia Cultural. Ahora, <strong>en</strong> tu<br />
cua<strong>de</strong>rno, escribe con tus propias pa<strong>la</strong>bras los objetivos <strong>de</strong> cada una <strong>de</strong> estas<br />
corri<strong>en</strong>tes teóricas.<br />
Lectura 2. Nukak: Ethnoarchaeology of an Amazonian People.<br />
Gustav G. Politis<br />
Robert Kelly.<br />
It is unfortunate but nonetheless true that many archaeologists do not value<br />
mo<strong>de</strong>rn ethnographies. Why? Archaeologists need information on material culture<br />
- how it is ma<strong>de</strong>, who uses it, how long it <strong>la</strong>sts, what happ<strong>en</strong>s wh<strong>en</strong> it breaks, what<br />
happ<strong>en</strong>s wh<strong>en</strong> its owner dies, and so on. Although there are some notable<br />
exceptions, few mo<strong>de</strong>rn ethnographies pay att<strong>en</strong>tion to such mundane things. But<br />
archaeologists need these data to construct argum<strong>en</strong>ts that allow us to make<br />
secure infer<strong>en</strong>ces from the material things that we recover. For this reason, a few<br />
archaeologists have climbed out of their tr<strong>en</strong>ches and conducted<br />
ethnoarchaeological research with the living. Politis is one of those archaeologists,<br />
and Nukak is the result of his efforts. This book covers some of the same ground as<br />
his 1996 Nukak (published by the Instituto Amazónico <strong>de</strong> Investigaciones<br />
Ci<strong>en</strong>tíficas) but is updated, p<strong>la</strong>ced in a <strong>la</strong>rger theoretical context, and ma<strong>de</strong><br />
avai<strong>la</strong>ble to the <strong>la</strong>rgely monolingual North American audi<strong>en</strong>ce.<br />
The Nukak are a small group of hunter-gatherers who live in the Columbian<br />
rain forest. Politis worked with those who were least acculturated to western<br />
society. As an archaeologist who has also done ethnographic research, I<br />
un<strong>de</strong>rstand the effort that lies behind Nukak. Ethnography, especially that of<br />
nomadic peoples in iso<strong>la</strong>ted p<strong>la</strong>ces, is not easy. There are the usual problems:<br />
<strong>la</strong>nguage barriers, medical issues, feeding yourself and your stu<strong>de</strong>nts, exp<strong>la</strong>ining<br />
yourself and your task to the people. In addition, ethnoarchaeologists must justify<br />
their preoccupation with odd things such as trash, pits left in the ground after<br />
pounding food in a mortar, or what happ<strong>en</strong>s to the remaining bits of a hammock<br />
burnt in a marital dispute. The Mikea, with whom I worked in Madagascar, never<br />
believed my (honest) exp<strong>la</strong>nation of what I was doing there. Instead, they were<br />
certain I was searching for gold or silver, and one of my stu<strong>de</strong>nts had to f<strong>en</strong>d off<br />
accusations of witchcraft wh<strong>en</strong> measuring the diameters of house posts. Most<br />
132
people can un<strong>de</strong>rstand an interest in kinship, religion, and politics, but trash and<br />
house posts? For this reason, I admire the amount of information that Politis was<br />
able to collect in his several visits to the Nukak.<br />
Every archaeologist (and ethnographer) interested in hunter-gatherers,<br />
and especially those interested in tropical hunter-gatherers, will find something of<br />
value in Nukak. Politis <strong>de</strong>scribes their settlem<strong>en</strong>ts in <strong>de</strong>tail, noting the differ<strong>en</strong>ces<br />
betwe<strong>en</strong> wet and dry season camp construction and how these condition<br />
differ<strong>en</strong>ces in how trash is left behind. Nukak contains some of the only information I<br />
know of on how long it takes to put a camp together, or to take one down in or<strong>de</strong>r to<br />
move. Politis <strong>de</strong>scribes their resi<strong>de</strong>ntial and logistical mobility, providing about the<br />
only account of how people actually move camp - who does what, what paths they<br />
follow, and whether old camps are reoccupied (they are not). He <strong>de</strong>scribes their<br />
traditional technology and their subsist<strong>en</strong>ce, giving special att<strong>en</strong>tion to animal<br />
exploitation. The book <strong>en</strong>ds with a chapter <strong>de</strong>voted to what the Nukak data have to<br />
say about several per<strong>en</strong>nial issues in the anthropology of hunter-gatherers (at<br />
least, those issues that concern archaeologists). He inclu<strong>de</strong>s two app<strong>en</strong>dices: one<br />
containing data on the wet and dry season foraging trips he recor<strong>de</strong>d, and one by<br />
Gustavo Martinez on faunal material recovered in the camps. There are many<br />
won<strong>de</strong>rful anecdotes, including the use of a parrot's <strong>en</strong>trails as a fishing lure.<br />
Politis begins the volume with background on the Nukak's <strong>en</strong>vironm<strong>en</strong>t, his<br />
fieldwork methods and the conditions of his research (for example, his eighth<br />
session was prev<strong>en</strong>ted by the Columbian military). In addition, Politis <strong>la</strong>ys out his<br />
theoretical framework. Interestingly, it contains elem<strong>en</strong>ts of Lewis Binford's<br />
materialistic approach as well as Ian Hod<strong>de</strong>r's postprocessual approach. In each<br />
chapter, Politis provi<strong>de</strong>s information on the “function” of material culture or on a<br />
more Binfordian behavior a list approach. For example, the discussion of the use of<br />
space shows how the particu<strong>la</strong>r kinds of structures built by the Nukak in the wet<br />
season conditions how trash is <strong>de</strong>posited (as opposed to the dry season wh<strong>en</strong> the<br />
Nukak do not build structures). But, in each chapter, Politis also discusses the<br />
social and i<strong>de</strong>ological meaning of the chapter's subject. For example, in the chapter<br />
on space use and discard, he notes how the trash of a <strong>de</strong>ceased woman was<br />
treated, resulting in an archaeological record differ<strong>en</strong>t from that produced by daily<br />
living in a camp, and that directly records some (as yet unknown) links betwe<strong>en</strong><br />
trash <strong>de</strong>position and <strong>de</strong>ath.<br />
In the chapter on shelters and camps, Politis also <strong>de</strong>scribes non-resi<strong>de</strong>ntial<br />
structures - everything from “ritual” structures to more mundane things such as<br />
childr<strong>en</strong>'s p<strong>la</strong>yhouses. In fact, his contribution on childr<strong>en</strong>'s toys and their effects on<br />
the <strong>de</strong>position of trash and other items in resi<strong>de</strong>ntial structures is a crucial<br />
contribution. It turns out that childr<strong>en</strong> are a strong <strong>de</strong>terminant of the final<br />
disposition of material culture in the archaeological record. To me, this is an<br />
important observation because anything that signals “childr<strong>en</strong>” archaeologically<br />
also tells us that a site is a resi<strong>de</strong>ntial camp, rather than, for example, a hunting<br />
camp.<br />
Politis also exp<strong>la</strong>ins that the Nukak avoid previous campsites because<br />
these p<strong>la</strong>ces become wild gar<strong>de</strong>ns, the result of gathered seeds left behind (either<br />
in trash or feces). With the secondary (but not the primary) canopy removed as the<br />
camp is ma<strong>de</strong>, these p<strong>la</strong>nts thrive in old camps. The Nukak live in a more<br />
“constructed” <strong>en</strong>vironm<strong>en</strong>t than we might think.<br />
Throughout the book, Politis is able to give archaeologists the information<br />
that they crave and yet oft<strong>en</strong> do not find in other ethnographies. For example,<br />
exactly how does one hunt monkeys with a blowgun? There are also useful<br />
<strong>de</strong>scriptions of things that carry purely symbolic information, such as the wall of seje<br />
leaves that forms a protective wall around a camp to prev<strong>en</strong>t invasion by the spirits<br />
of jaguars. This is all useful information that many archaeologists will make<br />
profitable use of in years to come.<br />
This book is well worth reading, but I must admit that I was disappointed<br />
with one aspect of it. Throughout Nukak Politis criticizes the approach of human<br />
133<br />
Unidad IV<br />
Gustav Politis es un arqueólogo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
Universidad <strong>Nacional</strong> <strong>de</strong> La P<strong>la</strong>ta.<br />
Como parte <strong>de</strong> sus <strong>estudios</strong><br />
etnoarqueológicos, ha trabajado con<br />
los Nukak <strong>en</strong> Colombia, los Hotis <strong>en</strong><br />
V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong> y los Awa <strong>en</strong> Brasil. Para<br />
él, investigar pob<strong>la</strong>ciones indíg<strong>en</strong>as<br />
actuales “nos permite <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r<br />
mejor restos arqueológicos <strong>de</strong> otras<br />
comunida<strong>de</strong>s. Estudiamos cómo<br />
viv<strong>en</strong>, qué hac<strong>en</strong>, qué fabrican, y<br />
que residuos van <strong>de</strong>jando. Eso nos<br />
permite hacer mo<strong>de</strong>los analógicos<br />
<strong>en</strong>tre lo que hac<strong>en</strong> y lo que queda.<br />
Es <strong>de</strong>cir, cuando vayamos a una<br />
excavación y veamos lo que quedó,<br />
al haber estado con estos grupos<br />
vivos vamos a po<strong>de</strong>r inferir qué era lo<br />
que hacían <strong>la</strong>s tribus anteriores”.<br />
Fu<strong>en</strong>te:<br />
http://assets.survivalinternational.org/pictures/1<br />
48/col-nuk-gp-11-59_scre<strong>en</strong>.jpg
Arqueología<br />
El <strong>la</strong>boratorio <strong>de</strong> Análisis Lítico y<br />
Experim<strong>en</strong>tación. Litoteca, <strong>de</strong> <strong>la</strong> ENAH,<br />
cu<strong>en</strong>ta con <strong>la</strong> línea <strong>de</strong> arqueología<br />
etnográfica aplicada a <strong>la</strong> zona <strong>de</strong><br />
Sierra <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Navajas, Hidalgo, don<strong>de</strong><br />
-<strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> 1990- se ha<br />
trabajado con los artesanos-mineros,<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> recuperación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s técnicas <strong>de</strong><br />
trabajo <strong>de</strong> <strong>la</strong> lítica tal<strong>la</strong>da y pulida, que<br />
se utilizan para <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
artesanías que g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te se<br />
v<strong>en</strong><strong>de</strong>n <strong>en</strong> <strong>la</strong>s zonas arqueológicas<br />
principalm<strong>en</strong>te Teotihuacán.<br />
El artesano Sixto Arista (<strong>de</strong>r), <strong>en</strong> <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong><br />
cuchillos, becario <strong>de</strong>l <strong>la</strong>boratorio (izq), <strong>en</strong> el proceso<br />
<strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje y perfeccionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> técnica.<br />
El trabajo minero mo<strong>de</strong>rno <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
obsidiana ha permitido recuperar<br />
indicadores que nos ayudan a<br />
interpretar los contextos arqueológicos.<br />
Estudiamos el pres<strong>en</strong>te para po<strong>de</strong>r<br />
explicar el pasado y viceversa.<br />
Fu<strong>en</strong>te: Laboratorio <strong>de</strong> Análisis lítico y experim<strong>en</strong>tación.<br />
Litoteca. Acervo audiovisual. Jannu Lira<br />
A<strong>la</strong>torre.<br />
behavioral (or evolutionary) ecology, specifically its use of optimal foraging<br />
mo<strong>de</strong>ls. As a practitioner of human behavioral ecology I admit to some bias, but I<br />
also can see that his criticisms of this approach will not convince any other such<br />
practitioner that the approach is incomplete or misleading. For example, in a<br />
discussion of Nukak mobility, Politis states that “the Nukak abandon camp wh<strong>en</strong><br />
many products are still abundant ...that are not found further away, which therefore<br />
g<strong>en</strong>erates a negative cost-b<strong>en</strong>efit <strong>en</strong>ergy ba<strong>la</strong>nce....there are no obvious resource<br />
limitations that would prev<strong>en</strong>t the Nukak from staying in their resi<strong>de</strong>ntial camps for<br />
longer periods of time. The causes for their high resi<strong>de</strong>ntial mobility must be sought<br />
elsewhere.” He argues that mobility produces more patches of edible p<strong>la</strong>nts<br />
(through the formation of the wild gar<strong>de</strong>ns), is necessary to perform rituals, is for<br />
sanitary reasons, to avoid a rec<strong>en</strong>tly <strong>de</strong>ceased person's spirit, or is for the sheer<br />
pleasure of moving (or to satisfy a taste for honey or fish).<br />
These are all good reasons to move, and several are m<strong>en</strong>tioned in other<br />
ethnographies of foragers. But these reasons could be the proximal reason for<br />
moving a camp, while the ultimate reason may lie in food acquisition. Optimal<br />
foraging mo<strong>de</strong>ls do not argue that foragers move wh<strong>en</strong> nearby food reaches the<br />
point of <strong>de</strong>pletion. In<strong>de</strong>ed, the marginal value theorem argues only that foragers<br />
move wh<strong>en</strong> the curr<strong>en</strong>t return rate equals the average return rate of the<br />
<strong>en</strong>vironm<strong>en</strong>t taking travel time into account. In many instances this means that<br />
foragers move long before <strong>de</strong>pletion begins; in fact, the “marginal value theorem”<br />
leads us to expect that in an <strong>en</strong>vironm<strong>en</strong>t with high average return rates that people<br />
will leave camps long before the point of <strong>de</strong>pletion (I <strong>de</strong>monstrated this with a<br />
simple simu<strong>la</strong>tion in The Foraging Spectrum). Another example: there is a<br />
significant differ<strong>en</strong>ce betwe<strong>en</strong> wet and dry season mobility - the Nukak remain<br />
longer in wet than dry season camps and yet move shorter distances wh<strong>en</strong> they<br />
move in the wet than in the dry season. The data tables show that fish and honey<br />
are more important in the dry than the wet season. Do these resources account for<br />
the differ<strong>en</strong>ces in seasonal mobility?<br />
Elsewhere, Politis shows that taboos on certain animals, such as tapir,<br />
cannot be exp<strong>la</strong>ined by materialist reasons. He is correct. And yet how would an<br />
archaeologist know if the <strong>la</strong>ck of food remains was the product of a taboo?<br />
Behavioral ecology's diet breadth mo<strong>de</strong>l offers a way. This mo<strong>de</strong>l predicts which<br />
resources should be in a diet based on their return rates assuming that nothing<br />
other than strict economic concerns are at work in food selection. If the predicted<br />
diet breadth mo<strong>de</strong>l predicts that tapirs should be inclu<strong>de</strong>d in the diet, and yet the<br />
archaeological remains <strong>de</strong>monstrate that they are not, th<strong>en</strong> we can safely assume<br />
(providing that other information shows that tapirs were avai<strong>la</strong>ble) that something<br />
else is at work - a taboo, for example. Unfortunately, we cannot really judge the<br />
utility of optimal foraging mo<strong>de</strong>ls in the case of the Nukak because their<br />
fundam<strong>en</strong>tal piece of data - return rates on the various p<strong>la</strong>nts and animals-are not<br />
in the volume. I admit that this was a disappointm<strong>en</strong>t (the data in tables 8.14 - 8.17<br />
are not a<strong>de</strong>quate as these provi<strong>de</strong>s returns, not return rates). In sum, those who<br />
use the paradigm of behavioral ecology will be somewhat disappointed with the<br />
volume.<br />
But set that asi<strong>de</strong>: Nukak contains some won<strong>de</strong>rful and won<strong>de</strong>rfully<strong>de</strong>tailed<br />
information on a little-known group of foragers. It is a solid contribution to<br />
hunter- gatherer studies that <strong>de</strong>serves to be read by anyone, archaeologist or<br />
ethnologist, interested in this rapidly disappearing c<strong>la</strong>ss of humanity.<br />
Actividad 2<br />
De acuerdo con el texto <strong>de</strong> Kelly sobre <strong>la</strong> obra <strong>de</strong> Politis, <strong>en</strong> tu cua<strong>de</strong>rno, <strong>de</strong>scribe<br />
cuáles son <strong>la</strong>s preguntas que pue<strong>de</strong> resolver un estudio etnoarqueológico.<br />
134
Lectura 3. Arqueología experim<strong>en</strong>tal, algo más que un juego<br />
Javier Ba<strong>en</strong>a.<br />
No me cabe <strong>la</strong> m<strong>en</strong>or duda que a estas alturas <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> Prehistoria, <strong>la</strong> Arqueología Experim<strong>en</strong>tal es aceptada por todos como una fu<strong>en</strong>te<br />
es<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> información sobre activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l pasado, tan importante como <strong>la</strong><br />
propia etnoarqueología, <strong>la</strong> palinología, <strong>la</strong> paleontología o cualquier otra disciplina<br />
ligada a <strong>la</strong> Prehistoria. Esto no significa que no reconozcamos importantes<br />
difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> el tipo <strong>de</strong> información que estas ofrec<strong>en</strong>, y el modo <strong>en</strong> que <strong>de</strong>be ser<br />
tratada. Cada cosa <strong>en</strong> su sitio.<br />
En este mundo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Arqueología Experim<strong>en</strong>tal nos po<strong>de</strong>mos <strong>en</strong>contrar<br />
con aplicaciones <strong>de</strong> muy diversa naturaleza, y el simple hecho <strong>de</strong> que movamos<br />
nuestras manos no nos conce<strong>de</strong> lic<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> rigor. Incluso, muchos investigadores,<br />
que dic<strong>en</strong> hacer Arqueología Experim<strong>en</strong>tal posiblem<strong>en</strong>te se muev<strong>en</strong> tan solo <strong>en</strong> el<br />
mundo <strong>de</strong> <strong>la</strong> mera reproducción. Por esta razón me parece es<strong>en</strong>cial tratar <strong>de</strong><br />
establecer el significado actual <strong>de</strong> <strong>la</strong> Arqueología Experim<strong>en</strong>tal, y al mismo tiempo<br />
<strong>de</strong>finir el <strong>en</strong>torno, fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te práctico, <strong>en</strong> el que esta actividad se<br />
<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>.<br />
¿Qué <strong>de</strong>bemos <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r por Arqueología Experim<strong>en</strong>tal? Ante todo un<br />
mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> contrastación <strong>de</strong> hipótesis a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> experim<strong>en</strong>tación que <strong>de</strong> forma<br />
rigurosa admita <strong>la</strong> vali<strong>de</strong>z, para fases <strong>de</strong> <strong>la</strong> Prehistoria, <strong>de</strong> un proceso técnico<br />
<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad. Esto quiere <strong>de</strong>cir que si por ejemplo pret<strong>en</strong><strong>de</strong>mos<br />
averiguar cómo se pudo fabricar una aguja neolítica, <strong>de</strong>beremos contrastar <strong>de</strong><br />
forma experim<strong>en</strong>tal un o unos procesos técnicos compatibles con <strong>la</strong> tecnología<br />
imperante <strong>en</strong> <strong>la</strong> fase cultural que estudiemos. Para ello t<strong>en</strong>dremos<br />
necesariam<strong>en</strong>te que partir <strong>de</strong>l p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>to inicial <strong>de</strong> un problema <strong>en</strong> nuestro<br />
ejemplo, ¿cómo se hace una aguja?, <strong>de</strong>beremos establecer un procedimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />
trabajo o experim<strong>en</strong>tación, <strong>en</strong> este caso <strong>la</strong> <strong>de</strong>terminación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s técnicas e<br />
instrum<strong>en</strong>tales empleados <strong>en</strong> <strong>la</strong> confección <strong>de</strong> <strong>la</strong> aguja, <strong>de</strong>beremos proce<strong>de</strong>r a <strong>la</strong><br />
experim<strong>en</strong>tación (realizar <strong>la</strong> aguja discriminando fases y técnicas empleadas), y<br />
finalm<strong>en</strong>te, que valoremos los resultados obt<strong>en</strong>idos. Cada ejemplo que queramos<br />
emplear para compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong> filosofía <strong>de</strong> este procedimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> análisis y estudio,<br />
podrá variar el tipo <strong>de</strong> información a adoptar y por tanto <strong>en</strong> su forma, pero <strong>la</strong><br />
estructura <strong>de</strong>l proceso seguirá invariable.<br />
Por ejemplo, si nuestro interés se c<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> averiguar el significado <strong>de</strong> <strong>de</strong>-<br />
terminados restos <strong>de</strong> huel<strong>la</strong>s <strong>de</strong> uso <strong>en</strong> un lote <strong>de</strong> buriles, el procedimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />
trabajo pasará por confeccionar una lista <strong>de</strong> atributos a registrar (posición <strong>de</strong><br />
agarre, uso con mango o sin mango, tiempo <strong>de</strong> trabajo, etc.), proce<strong>de</strong>r a realizar <strong>la</strong><br />
experim<strong>en</strong>tación con cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s posibles variaciones <strong>de</strong>l valor <strong>de</strong> estos<br />
atributos (agarrando el buril <strong>en</strong> varias posiciones, trabajando con o sin mango,<br />
estableci<strong>en</strong>do tiempos <strong>de</strong> trabajo, etc.) y por último, contrastar los resultados, con<br />
los obt<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> materiales arqueológicos mediante el empleo <strong>de</strong> análisis<br />
microscópicos.<br />
Es muy extraño <strong>en</strong>contrar, especialm<strong>en</strong>te fuera <strong>de</strong>l campo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
traceología, mo<strong>de</strong>los experim<strong>en</strong>tales que cump<strong>la</strong>n con rigor esta serie <strong>de</strong><br />
premisas. A <strong>la</strong> vista <strong>de</strong> <strong>la</strong> práctica real que <strong>la</strong> Arqueología Experim<strong>en</strong>tal <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>,<br />
resulta compr<strong>en</strong>sible <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r que autores como J. Coles, E. Cal<strong>la</strong>han o J.<br />
Whittaker, <strong>en</strong>tre otros, <strong>de</strong>finan distintos niveles <strong>de</strong> funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
Arqueología Experim<strong>en</strong>tal. Reinterpretando <strong>la</strong>s categorías establecidas por estos<br />
autores po<strong>de</strong>mos <strong>en</strong>contrarnos con:<br />
a. Mo<strong>de</strong>los experim<strong>en</strong>tales no rigurosos o <strong>de</strong> adquisición <strong>de</strong> pericia. En<br />
estos casos el proceso técnico no se contro<strong>la</strong> <strong>en</strong> ninguna <strong>de</strong> sus variables, basta<br />
con obt<strong>en</strong>er un resultado material lo más semejante al mo<strong>de</strong>lo prehistórico.<br />
Resulta inútil para <strong>la</strong> extrapo<strong>la</strong>ción ci<strong>en</strong>tífica, pero es necesario <strong>en</strong> <strong>la</strong> medida <strong>en</strong><br />
que permite dotar al experim<strong>en</strong>tador <strong>de</strong> experi<strong>en</strong>cia sufici<strong>en</strong>te como para no<br />
falsear los mo<strong>de</strong>los rigurosos.<br />
135<br />
Unidad IV<br />
La arqueología experim<strong>en</strong>tal es<br />
sumam<strong>en</strong>te importante para<br />
compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
tecnologías líticas. Donald Eug<strong>en</strong>e<br />
Crabtree es uno <strong>de</strong> los arqueólogos<br />
más importantes <strong>en</strong> esta postura.<br />
http://flintknapping.blogstream.com/<br />
La manufactura <strong>de</strong> instrum<strong>en</strong>tos<br />
líticos es común <strong>en</strong> <strong>la</strong> arqueología<br />
experim<strong>en</strong>tal como un mecanismo<br />
para i<strong>de</strong>ntificar <strong>la</strong>s herrami<strong>en</strong>tas,<br />
materiales y procesos usados <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> herrami<strong>en</strong>tas <strong>en</strong> el<br />
pasado.<br />
Fu<strong>en</strong>te: “Arqueología experim<strong>en</strong>tal Cómo e<strong>la</strong>borar un<br />
bifaz”, Diario <strong>de</strong> los yacimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Sierra <strong>de</strong><br />
Atapuerca.
Arqueología<br />
Los <strong>la</strong>boratorios <strong>de</strong> <strong>la</strong> ENAH apoyan<br />
los procesos <strong>de</strong> formación doc<strong>en</strong>te<br />
con activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> reproducción <strong>de</strong><br />
piezas prehispánicas con el fin <strong>de</strong><br />
compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r los procesos y técnicas<br />
<strong>de</strong> manufactura por parte <strong>de</strong> los<br />
alumnos.<br />
Proceso <strong>de</strong> reproducción <strong>de</strong> p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong> concha, el<br />
<strong>de</strong>sgaste por abrasión con <strong>la</strong>ja <strong>de</strong> basalto y ar<strong>en</strong>a<br />
como abrasivo son parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s técnicas que se uti-<br />
lizaban <strong>en</strong> <strong>la</strong> época prehispánica.-<br />
Fu<strong>en</strong>te: ENaH Laboratorio <strong>de</strong> Análisis lítico y experim<strong>en</strong>tación.<br />
Litoteca. Acervo audiovisual. Jannu<br />
Lira A<strong>la</strong>torre<br />
b. Mo<strong>de</strong>los rigurosos con poco o bajo control <strong>de</strong> variables. En estos casos<br />
el proceso técnico es <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do <strong>de</strong> modo riguroso pero, o no se realiza una<br />
int<strong>en</strong>sa toma <strong>de</strong> datos, o éstos son parciales, o el proceso se acelera<br />
“artificialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> alguna <strong>de</strong> sus fases”. Son mo<strong>de</strong>los válidos para el estudio <strong>de</strong><br />
aspectos muy concretos, o como complem<strong>en</strong>to a experim<strong>en</strong>tos previam<strong>en</strong>te<br />
realizados. Cumpl<strong>en</strong> también un papel es<strong>en</strong>cial <strong>en</strong> <strong>la</strong> adquisición <strong>de</strong> experi<strong>en</strong>cia<br />
por parte <strong>de</strong>l tal<strong>la</strong>dor.<br />
c. Mo<strong>de</strong>los rigurosos con alto control <strong>de</strong> variables. Son los mo<strong>de</strong>los<br />
experim<strong>en</strong>tales que permit<strong>en</strong>, por su rigor y minuciosidad, establecer patrones <strong>de</strong><br />
comparación con procesos prehistóricos. Son una base es<strong>en</strong>cial <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
interpretación técnico-funcional <strong>de</strong>l registro arqueológico y salvo pequeñas<br />
actualizaciones ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un carácter <strong>de</strong>finitivo.<br />
La discusión <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad queda c<strong>en</strong>trada <strong>en</strong> aceptar o no <strong>la</strong> vali<strong>de</strong>z <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> primera categoría <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong> Arqueología Experim<strong>en</strong>tal. Este problema es<br />
cada vez más acuciante si compr<strong>en</strong><strong>de</strong>mos que existe un creci<strong>en</strong>te interés por<br />
personas aj<strong>en</strong>as al mundo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Prehistoria, <strong>en</strong> el apr<strong>en</strong>dizaje <strong>de</strong> procesos<br />
técnicos prehistóricos. En nuestro Estado, resulta cada vez más evi<strong>de</strong>nte <strong>la</strong><br />
proliferación <strong>de</strong> cursos <strong>de</strong> tal<strong>la</strong>, superviv<strong>en</strong>cia o como quieran l<strong>la</strong>marse,<br />
conducidos <strong>la</strong> mayor parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s veces por g<strong>en</strong>te experta e integrada <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
investigación arqueológica, que divulga sus conocimi<strong>en</strong>tos <strong>en</strong>tre personas aj<strong>en</strong>as<br />
a esta disciplina. Esta faceta didáctica, <strong>en</strong> mi opinión, no <strong>de</strong>be <strong>de</strong>sligarse <strong>de</strong>l<br />
campo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Arqueología Experim<strong>en</strong>tal pero tampoco <strong>de</strong>be confundirse con el<strong>la</strong>.<br />
Apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r a tal<strong>la</strong>r un buril pue<strong>de</strong> resultar muy excitante, y es un paso previo para<br />
po<strong>de</strong>r analizar cualquier aspecto re<strong>la</strong>cionado con su ca<strong>de</strong>na técnica o su<br />
utilización, pero por sí mismo no es nada más que el resultado <strong>de</strong> una pericia<br />
adquirida.<br />
D<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> los mo<strong>de</strong>los rigurosos, también han surgido voces críticas que<br />
tratan <strong>de</strong> eliminar <strong>de</strong>l campo <strong>de</strong> actuación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Arqueología experim<strong>en</strong>tal todo<br />
aquello que t<strong>en</strong>ga “olor actual”. En mi opinión convi<strong>en</strong>e matizar cada caso.<br />
Obviam<strong>en</strong>te, si pret<strong>en</strong><strong>de</strong>mos establecer el proceso <strong>de</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> un hacha <strong>de</strong><br />
cobre, emplear un horno <strong>de</strong> fundición actual anu<strong>la</strong>rá totalm<strong>en</strong>te el mo<strong>de</strong>lo. Sin<br />
embargo, si nuestro interés se c<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> analizar el tipo <strong>de</strong> traza <strong>de</strong>jado sobre un<br />
hacha mediante el trabajo sobre distintos tipos y estados <strong>de</strong> materias (ma<strong>de</strong>ra,<br />
hueso, etc.), siempre que se respet<strong>en</strong> los cont<strong>en</strong>idos, aleaciones y temperaturas<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong>s reproducciones, da lo mismo si empleamos hornos actuales o prehistóricos<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> confección <strong>de</strong>l hacha.<br />
También resulta fundam<strong>en</strong>tal establecer unos límites al valor <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
conclusiones obt<strong>en</strong>idas. Podremos obt<strong>en</strong>er resultados semejantes a los<br />
recogidos <strong>en</strong> el registro arqueológico, pero ello no <strong>de</strong>mostrará <strong>la</strong> exclusividad <strong>de</strong>l<br />
mo<strong>de</strong>lo empleado por nosotros. Cualquiera que sea el resultado positivo obt<strong>en</strong>ido<br />
a través <strong>de</strong> un mo<strong>de</strong>lo experim<strong>en</strong>tal, siempre <strong>de</strong>beremos <strong>de</strong>jar <strong>la</strong> puerta abierta a<br />
procesos alternativos. Esto implica reconocer que por muy riguroso que sea<br />
nuestro mo<strong>de</strong>lo siempre hemos podido olvidar algo.<br />
No sé si a través <strong>de</strong> estas breves líneas he conseguido ac<strong>la</strong>rar algunas<br />
i<strong>de</strong>as que ro<strong>de</strong>an el mundo <strong>de</strong> esta disciplina. Resultaría sufici<strong>en</strong>te con haber<br />
logrado transmitir cuáles son los principios que nos muev<strong>en</strong> a todos aquellos que<br />
trabajamos <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> este campo. Para nosotros <strong>la</strong> Arqueología Experim<strong>en</strong>tal ha<br />
<strong>de</strong>jado <strong>de</strong> ser simplem<strong>en</strong>te (que lo es), un procedimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> estudio, para<br />
convertirse <strong>en</strong> filosofía <strong>de</strong> trabajo, una forma <strong>de</strong> <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tarse ante los problemas<br />
arqueológicos basada fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> reproducir <strong>en</strong> forma<br />
experim<strong>en</strong>tal <strong>la</strong> realidad arqueológica. Fr<strong>en</strong>te al recurso imaginativo, tan<br />
necesario <strong>en</strong> <strong>la</strong> propia investigación experim<strong>en</strong>tal, p<strong>la</strong>nteamos <strong>la</strong> contrastación<br />
empírica.<br />
136
Actividad 3<br />
En tu cua<strong>de</strong>rno, <strong>de</strong>scribe cuáles son los principios <strong>de</strong> <strong>la</strong> Arqueología Experim<strong>en</strong>tal<br />
y su utilidad para interpretar el pasado, <strong>de</strong> acuerdo con el texto anterior <strong>de</strong> Javier<br />
Ba<strong>en</strong>a.<br />
Lectura 4. Difer<strong>en</strong>tes ejemplos <strong>de</strong> investigaciones<br />
arqueológicas. Textos varios.<br />
Lectura 4.1 El Proyecto Arqueológico Xochitécatl<br />
Mari Carm<strong>en</strong> Serra Puche y Ludwig Beutelspacher. Texto abreviado para este<br />
módulo por Jannu Lira A<strong>la</strong>torre.<br />
En todo proyecto <strong>de</strong> investigación arqueológica, por su carácter interdisciplinario,<br />
concurr<strong>en</strong> especialistas que con un esfuerzo conjunto contribuy<strong>en</strong> al<br />
esc<strong>la</strong>recimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> aspectos que <strong>de</strong>fin<strong>en</strong> los procesos <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo histórico<br />
cultural <strong>de</strong> un sitio.<br />
Por ello se han instrum<strong>en</strong>tado los sigui<strong>en</strong>tes objetivos particu<strong>la</strong>res:<br />
1. Recuperar los vestigios <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad humana, patrimonio <strong>de</strong> <strong>la</strong> nación,<br />
para ponerlo a disposición <strong>de</strong>l público.<br />
2. Reconstruir los patrones y modos <strong>de</strong> vida cotidianos durante <strong>la</strong>s diversas<br />
fases ocupacionales <strong>de</strong>l México antiguo, que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran repres<strong>en</strong>ta-<br />
das <strong>en</strong> el sitio.<br />
3. Precisar el particu<strong>la</strong>r <strong>de</strong>sarrollo y significado <strong>de</strong>l as<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to y su<br />
interacción con los grupos vecinos, así como su re<strong>la</strong>ción con otras culturas<br />
<strong>de</strong> Mesoamérica.<br />
A fin <strong>de</strong> alcanzar los objetivos m<strong>en</strong>cionados, se han realizado <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>das<br />
revisiones bibliográficas <strong>de</strong>scripciones cartográficas mediante fotografías aéreas<br />
<strong>de</strong> toda el área, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> haber concluido con el levantami<strong>en</strong>to topográfico por<br />
medio <strong>de</strong> <strong>la</strong> digitalización <strong>de</strong> imág<strong>en</strong>es <strong>de</strong> satélite; posicionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l<br />
terr<strong>en</strong>o <strong>de</strong> GPS (sistema <strong>de</strong> posicionami<strong>en</strong>to global); insta<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> estaciones<br />
totales para <strong>la</strong> toma <strong>de</strong> puntos base <strong>en</strong> el terr<strong>en</strong>o…; <strong>de</strong>marcación <strong>en</strong> el terr<strong>en</strong>o <strong>de</strong><br />
los puntos base por medio <strong>de</strong> mojoneras; t<strong>en</strong>dido <strong>de</strong> retícu<strong>la</strong> con cuadros a cada<br />
100 metros <strong>en</strong> <strong>la</strong> totalidad <strong>de</strong>l cerro, excepto <strong>en</strong> el área cívico-religiosa, don<strong>de</strong> se<br />
han reticu<strong>la</strong>do con cuadros cada 10 metros. Igualm<strong>en</strong>te, se ha llevado un<br />
seguimi<strong>en</strong>to preciso <strong>de</strong> los trabajos <strong>en</strong> campo, fotográfico y vi<strong>de</strong>ográfico.<br />
Con posterioridad a <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> metodología citada y <strong>de</strong>l recorrido<br />
sistemático <strong>de</strong> superficie, que permitió <strong>la</strong> <strong>de</strong>tección <strong>de</strong> varios edificios<br />
prehispánicos y <strong>la</strong> recolección selectiva <strong>de</strong> materiales arqueológicos,<br />
predominantem<strong>en</strong>te cerámicos y líticos, se procedió a realizar <strong>la</strong> selección <strong>de</strong><br />
aquellos basam<strong>en</strong>tos o áreas <strong>de</strong> actividad que por su ubicación, dim<strong>en</strong>siones,<br />
características arquitectónicas y materiales arqueológicos asociados, constituy<strong>en</strong><br />
elem<strong>en</strong>tos repres<strong>en</strong>tativos <strong>de</strong>l área, ya que ejemplifican diversos periodos <strong>de</strong><br />
ocupación.<br />
En correspon<strong>de</strong>ncia con el programa, se iniciaron <strong>la</strong>s excavaciones<br />
ext<strong>en</strong>sivas por medio <strong>de</strong> son<strong>de</strong>o <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona ceremonial, lo que ha permitido cubrir<br />
un mayor número <strong>de</strong> elem<strong>en</strong>tos o áreas <strong>de</strong> actividad, y por consigui<strong>en</strong>te t<strong>en</strong>er un<br />
panorama más amplio <strong>de</strong>l conjunto cívico-religioso.<br />
Las excavaciones han hecho posible <strong>la</strong> obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> abundantes y<br />
diversos materiales arqueológicos que actualm<strong>en</strong>te se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> proceso <strong>de</strong><br />
análisis y estudio, los cuales permitirán establecer secu<strong>en</strong>cias cronológicas<br />
re<strong>la</strong>tivas a los difer<strong>en</strong>tes periodos, a <strong>la</strong> vez que <strong>de</strong>finirán sus filiaciones culturales,<br />
indicando si se trata <strong>de</strong> elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> manufactura local o si son el producto <strong>de</strong><br />
intercambio con otras áreas <strong>de</strong> Mesoamérica.<br />
137<br />
Unidad IV<br />
Este tipo <strong>de</strong> proyectos gozó <strong>de</strong>l<br />
apoyo <strong>de</strong> los gobiernos fe<strong>de</strong>rales y<br />
estatales, fue uno <strong>de</strong> los l<strong>la</strong>mados<br />
Megaproyectos <strong>de</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> los<br />
90 <strong>de</strong>l siglo XX, <strong>de</strong>bido a su<br />
magnitud y <strong>la</strong> inversión <strong>en</strong> dinero y<br />
trabajo. Se <strong>en</strong>focaron a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> los<br />
objetivos académicos <strong>en</strong> los <strong>de</strong><br />
impacto a <strong>la</strong> comunidad, para crear<br />
fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> trabajo y zonas turísticas.<br />
Otros proyectos fueron: Teotihuacán,<br />
Pal<strong>en</strong>que, Filobobos y Cantona,<br />
<strong>en</strong>tre otros.<br />
Xochitécatl <strong>en</strong> fase <strong>de</strong> excavación<br />
Fu<strong>en</strong>te: Serra Puche, Mari Carm<strong>en</strong> y<br />
Beutelspacher, Ludwig. 1993<br />
Las investigaciones se efectúan<br />
por etapas, <strong>en</strong> este caso, hay que<br />
conseguir fondos para po<strong>de</strong>r realizar<br />
<strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> excavación y<br />
recuperación, posteriorm<strong>en</strong>te. El<br />
arqueólogo <strong>de</strong>be estar dispuesto a<br />
buscar <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes formas <strong>de</strong><br />
financiami<strong>en</strong>to, como serían: fundaciones<br />
culturales, casas <strong>de</strong> cultura,<br />
organizaciones no gubernam<strong>en</strong>tales,<br />
universida<strong>de</strong>s e institutos <strong>de</strong><br />
investigación, <strong>en</strong>tre otros.
Arqueología<br />
El Dr. Robert Bal<strong>la</strong>rd es una <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s mundiales <strong>en</strong><br />
arqueología subacuática. Una <strong>de</strong><br />
sus mayores investigaciones y<br />
<strong>de</strong>scubrimi<strong>en</strong>tos fue <strong>la</strong> localización<br />
<strong>de</strong>, quizá, el más famoso naufragio<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> historia: El Titanic. Este tipo <strong>de</strong><br />
investigaciones por el personal<br />
especializado, por el tiempo, así<br />
como por <strong>la</strong>s herrami<strong>en</strong>tas y<br />
tecnologías requeridas para <strong>la</strong><br />
arqueología subacuática, son <strong>de</strong><br />
muy alto costo; pocos países o<br />
instituciones inviert<strong>en</strong> <strong>en</strong> este tipo <strong>de</strong><br />
trabajos. México <strong>en</strong> m<strong>en</strong>or medida a<br />
través <strong>de</strong>l INAH cu<strong>en</strong>ta con un<br />
<strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> arqueología<br />
subacuática.<br />
Fu<strong>en</strong>te: Bal<strong>la</strong>rd, Robert 2004<br />
Fu<strong>en</strong>te: Bal<strong>la</strong>rd, Robert 2004<br />
Para un proyecto arqueológico<br />
siempre es básico contar con<br />
difer<strong>en</strong>tes fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> información<br />
para resolver los problemas <strong>de</strong><br />
investigación; <strong>en</strong> este caso, <strong>la</strong><br />
re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong> etnología a través <strong>de</strong><br />
los trabajos realizados con <strong>la</strong><br />
pob<strong>la</strong>ción fueron <strong>de</strong>terminantes. Así<br />
po<strong>de</strong>mos re<strong>la</strong>cionarnos no so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te<br />
con los investigadores <strong>de</strong>l medio<br />
antropológico, sino con todo aquel<br />
que aporte datos significativos para<br />
nuestra investigación, a eso le<br />
l<strong>la</strong>mamos transdisciplina.<br />
Los análisis comparativos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s manifestaciones arquitectónicas y sus<br />
materiales culturales asociados serán los indicadores que <strong>de</strong>finirán <strong>la</strong>s funciones<br />
a que fueron <strong>de</strong>dicados; es <strong>de</strong>cir, se precisará si fueron para uso ceremonial,<br />
habitacional o <strong>de</strong> otros tipos.<br />
Lectura 4.2 Los hal<strong>la</strong>zgos esperan<br />
Robert Bal<strong>la</strong>rd. Texto abreviado para este módulo por Jannu Lira A<strong>la</strong>torre.<br />
En 1999 Robert Bal<strong>la</strong>rd, Larry Stager y su equipo, exploraron dos barcos f<strong>en</strong>icios<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> costa <strong>de</strong> Israel. En el barco <strong>de</strong> soporte, Bal<strong>la</strong>rd maneja a control remoto <strong>la</strong>s<br />
cámaras <strong>de</strong> vi<strong>de</strong>o <strong>en</strong> un vehículo a control remoto “Jasón”, que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra a<br />
2,700 pies <strong>de</strong> profundidad. Este equipo registró más <strong>de</strong> 800 imág<strong>en</strong>es, <strong>la</strong>s cuales<br />
se <strong>en</strong>samb<strong>la</strong>ron <strong>en</strong> un mosaico que nos muestra el naufragio que cont<strong>en</strong>ía<br />
ánforas y vasijas por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> éstas. Bal<strong>la</strong>rd p<strong>la</strong>nea regresar al sitio para futuras<br />
exploraciones.<br />
Lectura 4.3 The Tomb of Roy Mata<br />
José Garanger. Texto abreviado para este módulo por Jannu Lira A<strong>la</strong>torre.<br />
Roy Mata is one of the most important heroes of Vanuatu mythology, much more<br />
famous than Ti Tongoa Liseiriki. It is said that in anci<strong>en</strong>t times he <strong>la</strong>n<strong>de</strong>d on<br />
Maniura, to the south of Efate, with a group of pirogues coming from a great<br />
distance. He rapidly rose to rule over the whole of the inner archipe<strong>la</strong>go, s<strong>en</strong>ding<br />
his companions across the waters (particu<strong>la</strong>rly to Kuwae), creating new outposts<br />
and organizing a system of hierarchical, inter-is<strong>la</strong>nd re<strong>la</strong>tions which still exists<br />
today. Gradually he transformed the social structures of the area, which, un<strong>de</strong>r his<br />
rule, <strong>en</strong>joyed a period of peace and prosperity. He had asked to be buried on<br />
Retoka, a small is<strong>la</strong>nd near the coast of Efate. A <strong>la</strong>rge crowd was pres<strong>en</strong>t at his<br />
funeral. He was buried at the foot of two <strong>la</strong>rge vertical stone s<strong>la</strong>bs together with<br />
some members of his <strong>en</strong>tourage. Individuals and couples repres<strong>en</strong>ting the various<br />
c<strong>la</strong>ns who owed him their allegiance were also buried there, having volunteered to<br />
accompany him to the un<strong>de</strong>rwater <strong>la</strong>nd of the <strong>de</strong>ad. Certain other people were<br />
sacrificed in addition. After a long funeral ceremony, the survivors withdrew and the<br />
is<strong>la</strong>nd was <strong>de</strong>c<strong>la</strong>red taboo. All this happ<strong>en</strong>ed long before the Kuwae catastrophe.<br />
Archaeological interest in excavation at Vanuatu was motivated not only by<br />
these questions of oral tradition, but also by the problems of its distant prehistory,<br />
which was th<strong>en</strong> totally unknown, but remained an ess<strong>en</strong>tial subject of research for<br />
an un<strong>de</strong>rstanding of the settling of the western Pacific, where Vanuatu occupies a<br />
c<strong>en</strong>tral position. Thus it was at Efate that the “Mangaasi” type of pottery, which is<br />
now known throughout Me<strong>la</strong>nesia, was first i<strong>de</strong>ntified. It was pres<strong>en</strong>t there from<br />
645BC ± 95 years, in association with stone ut<strong>en</strong>sils which were very<br />
common in anci<strong>en</strong>t Me<strong>la</strong>nesia; it disappeared, like all ceramic wares, in about<br />
AD1200 to be rep<strong>la</strong>ced by very varied shell tools in a Micronesian style. Research<br />
carried out on Tongoa has <strong>en</strong>abled scho<strong>la</strong>rs to follow the evolution of this<br />
“Mangaasi culture” on sites covered by a thick <strong>la</strong>yer of volcanic <strong>de</strong>posits which<br />
Carbon14 has dated to AD1460 ± 37 years. Geological observations have<br />
revealed not only a very viol<strong>en</strong>t volcanic explosion but also a volcano-tectonic<br />
“cataclysm” with fault lines and col<strong>la</strong>pses, linked to the creation of a vast cal<strong>de</strong>ra*<br />
situated immediately to the east of the Shepherd is<strong>la</strong>nds. Geologists have also<br />
be<strong>en</strong> able to reconstruct the anci<strong>en</strong>t profile of the is<strong>la</strong>nd before its <strong>de</strong>struction.<br />
There is no doubt that this was the leg<strong>en</strong>dary Kuwae. This was <strong>de</strong>finitively proved<br />
by the discovery of the tomb of Ti Tongoa Liseiriki, dated to AD1475 ± 37 years.<br />
Both the date and the arrangem<strong>en</strong>t of the tomb conform with the oral tradition.<br />
The tomb of Roy Mata was also discovered on Retoka: it is a vast collective<br />
burial, the exceptional importance of which links it with that of the hero; almost 50<br />
138
people, including 11 embracing couples, have be<strong>en</strong> recovered. By studying the<br />
spatial organization of the remains, archaeologists have be<strong>en</strong> able to retrace the<br />
progress of the funeral ceremonies, which closely resembles that <strong>de</strong>scribed by oral<br />
tradition. The tomb can be dated to AD1265 ± 140 years, thus confirming the story<br />
according to which “Roy Mata had lived long before the Kuwae cataclysm”.<br />
This cooperation betwe<strong>en</strong> ethnology and archaeology has thus produced<br />
excell<strong>en</strong>t results in Vanuatu, where oral traditions have gui<strong>de</strong>d archaeological<br />
research, and archaeology has conferred historical dim<strong>en</strong>sion upon the<br />
contemporary, social and cultural facts observed by the ethnologists. However, this<br />
was only possible because the survival of traditions guaranteed that of the social<br />
structures, assuming the role which elsewhere has be<strong>en</strong> p<strong>la</strong>yed by writt<strong>en</strong><br />
docum<strong>en</strong>tation and history. In this case, cooperation has led further back than the<br />
memorized ev<strong>en</strong>ts. In<strong>de</strong>ed, oral traditions do not recall the sharp transformations,<br />
affecting material culture, which have be<strong>en</strong> observed by prehistorians and dated<br />
from the 13th c<strong>en</strong>tury. They thus appear to be contemporary with, and ev<strong>en</strong> a<br />
consequ<strong>en</strong>ce of, the arrival of Roy Mata and his people on Vanuatu, and they ev<strong>en</strong><br />
indicate where these people came from, Micronesia, as well as throwing new light<br />
on the prehistory western Pacific.<br />
Actividad 4<br />
Vuelve a leer los textos anteriores sobre los ejemplos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s investigaciones<br />
arqueológicas. Ahora, <strong>en</strong> tu cua<strong>de</strong>rno, e<strong>la</strong>bora una lista <strong>de</strong> los objetivos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
difer<strong>en</strong>tes investigaciones.<br />
Actividad 5<br />
Basándote <strong>en</strong> los textos anteriores, i<strong>de</strong>ntifica <strong>la</strong>s técnicas <strong>de</strong> alta tecnología que el<br />
arqueólogo pue<strong>de</strong> utilizar para sus investigaciones y el objetivo que ti<strong>en</strong>e cada<br />
una <strong>de</strong> éstas.<br />
Repaso<br />
Para reforzar los conocimi<strong>en</strong>tos apr<strong>en</strong>didos <strong>en</strong> esta unidad, realiza un breve<br />
<strong>en</strong>sayo (2 cuartil<strong>la</strong>s) <strong>en</strong> tu cua<strong>de</strong>rno <strong>en</strong> el que indiques <strong>la</strong>s características más<br />
importantes <strong>de</strong> cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s posturas teóricas actuales <strong>de</strong> <strong>la</strong> arqueología.<br />
Asimismo, incluye <strong>en</strong> tu escrito cuál crees que sea <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s nuevas<br />
herrami<strong>en</strong>tas tecnológicas <strong>en</strong> <strong>la</strong> resolución <strong>de</strong> los problemas que <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>ta <strong>la</strong><br />
disciplina.<br />
139<br />
Fu<strong>en</strong>te: Garanger, José. 2008<br />
Unidad IV<br />
El arqueólogo se ayuda <strong>de</strong> cualquier<br />
técnica que posibilite el registro <strong>de</strong><br />
los contextos, <strong>en</strong> los tiempos<br />
pasados, primero era el dibujo y <strong>la</strong>s<br />
anotaciones <strong>en</strong> el diario <strong>de</strong> campo,<br />
poco a poco, con el avance <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
tecnologías se fueron incorporando<br />
herrami<strong>en</strong>tas como <strong>la</strong> fotografía,<br />
cinematografía y el vi<strong>de</strong>o analógico,<br />
<strong>la</strong>s grabaciones <strong>de</strong> audio y llegamos<br />
<strong>de</strong>spués al uso <strong>de</strong>l <strong>formato</strong> digital.<br />
Pero, cuidado, un bu<strong>en</strong> investigador,<br />
nunca <strong>de</strong>ja <strong>de</strong> <strong>la</strong>dos los métodos<br />
tradicionales y siempre, siempre,<br />
está obligado a t<strong>en</strong>er por triplicado<br />
este registro para evitar <strong>la</strong> pérdida <strong>de</strong><br />
los datos, como ha sucedido algunas<br />
veces <strong>en</strong> que éstos son extraviados<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong>s travesías <strong>de</strong> ríos, o <strong>en</strong> una<br />
torm<strong>en</strong>ta y peor aún… <strong>la</strong>drones.
Arqueología<br />
RESUMEN DEL MÓDULO<br />
Ahora ya hemos conocido un panorama g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> lo que <strong>de</strong>finimos como arqueología, se ha realizado una síntesis que<br />
nos lleva a compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r que <strong>la</strong> arqueología es aquel<strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia que se <strong>en</strong>carga <strong>de</strong>l estudio <strong>de</strong>l hombre <strong>en</strong> el pasado, su<br />
cultura y sus re<strong>la</strong>ciones con el ambi<strong>en</strong>te. En materia <strong>de</strong> estudio <strong>en</strong> específico, po<strong>de</strong>mos hab<strong>la</strong>r que ésta se c<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> los<br />
restos materiales resultados <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad humana; es <strong>de</strong>cir, que se basa <strong>en</strong> <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones sociales que se g<strong>en</strong>eran <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
interacción <strong>de</strong> los individuos <strong>en</strong> núcleos sociales.<br />
Los <strong>estudios</strong> los po<strong>de</strong>mos hacer <strong>de</strong> carácter regional o <strong>de</strong> un sitio <strong>en</strong> específico, se manejan diversas esca<strong>la</strong>s,<br />
tanto espaciales como temporales. Así el campo <strong>de</strong> trabajo <strong>de</strong> un arqueólogo es el mundo, po<strong>de</strong>mos realizar<br />
excavaciones <strong>en</strong> México o <strong>en</strong> Italia, como el ejemplo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s porquerizas, los arqueólogos que se forman <strong>en</strong> <strong>la</strong> ENAH, ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ir cualquier tipo <strong>de</strong> contexto, <strong>en</strong> cualquier parte <strong>de</strong>l mundo.<br />
Nuestra disciplina se ha ido transformando a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l tiempo, com<strong>en</strong>zó con el interés por <strong>la</strong>s curiosida<strong>de</strong>s, el<br />
coleccionismo, pasando por <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes etapas <strong>de</strong>l p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia occi<strong>de</strong>ntal. En este viaje <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción con<br />
otras ci<strong>en</strong>cias fue <strong>de</strong>terminante, <strong>la</strong> geología y <strong>la</strong>s “ci<strong>en</strong>cias naturales” contribuyeron <strong>en</strong> gran medida a que fuera<br />
conformando <strong>la</strong> estructura que actualm<strong>en</strong>te conocemos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Arqueología.<br />
En caso particu<strong>la</strong>r para México, po<strong>de</strong>mos apuntar que esta ci<strong>en</strong>cia nace como una parte fundam<strong>en</strong>tal <strong>de</strong>l estadonación,<br />
para legitimizar nuestro pasado glorioso y, por eso mismo, <strong>la</strong> legis<strong>la</strong>ción que se ha v<strong>en</strong>ido transformando <strong>en</strong> el<br />
tiempo nos muestra el rubro <strong>de</strong> protección al patrimonio como algo fundam<strong>en</strong>tal <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> nuestra actividad<br />
profesional.<br />
Y no po<strong>de</strong>mos <strong>de</strong>sligar que esta percepción muy particu<strong>la</strong>r que se ti<strong>en</strong>e <strong>en</strong> México <strong>de</strong> <strong>la</strong> arqueología, ti<strong>en</strong>e que ver<br />
con <strong>la</strong> percepción histórica que t<strong>en</strong>emos <strong>de</strong> nosotros mismos, es <strong>de</strong>cir, cómo <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>mos nuestro pasado histórico y<br />
sobre este apr<strong>en</strong>dizaje, cómo <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tamos los retos como sociedad día a día. Parte <strong>de</strong> este trabajo se logra por <strong>la</strong> forma<br />
<strong>en</strong> que <strong>la</strong> arqueología ayuda a <strong>la</strong> interpretación, creación y escritura <strong>de</strong> esta parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia nacional. Esto requiere<br />
compromisos con <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia y con <strong>la</strong> sociedad, es <strong>de</strong>cir, el investigador <strong>de</strong>be saber cómo usar los datos sin falsearlos.<br />
La práctica <strong>de</strong> <strong>la</strong> arqueología se <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>ta diariam<strong>en</strong>te a retos que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> que ver <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> parte ética, pasando por<br />
<strong>la</strong>s peculiarida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> burocracia, el apoyo monetario y el <strong>de</strong>sinterés por los distintos sectores involucrados <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
construcción <strong>de</strong> este conocimi<strong>en</strong>to.<br />
Para no <strong>de</strong>meritar el trabajo <strong>de</strong>bemos partir <strong>de</strong> que <strong>la</strong> investigación se fundam<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> <strong>estudios</strong> sistematizados<br />
basados <strong>en</strong> <strong>la</strong> estructuración <strong>de</strong> proyectos que pres<strong>en</strong>tan bases teóricas, un método específico, elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong><br />
corroboración <strong>en</strong> campo. Uno <strong>de</strong> los puntos principales que <strong>de</strong>bemos <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r es que <strong>la</strong> arqueología busca, estudia,<br />
interpreta <strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong>s<strong>de</strong> sus contextos no <strong>de</strong> los materiales ais<strong>la</strong>dos. Las difer<strong>en</strong>tes estrategias, como el recorrido<br />
y <strong>la</strong> excavación, aportan difer<strong>en</strong>tes datos que se irán integrando, poco a poco, para escribir <strong>la</strong> historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad. La<br />
actualización es importante ya que los contextos se estudian ahora con <strong>la</strong>s tecnologías <strong>de</strong> punta, s<strong>en</strong>sores remotos y<br />
otras herrami<strong>en</strong>tas que pue<strong>de</strong>n ser tan sofisticadas como un reactor nuclear, hasta <strong>la</strong>s más s<strong>en</strong>cil<strong>la</strong>s y tradicionales, como<br />
un bal<strong>de</strong> y una cucharil<strong>la</strong> <strong>de</strong> albañil.<br />
Una parte importante que se ha trabajado <strong>en</strong> los dos últimos siglos <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ci<strong>en</strong>cias y, <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r,<br />
<strong>en</strong> lo que atañe a <strong>la</strong> arqueología, está <strong>en</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes formas explicativas que se <strong>de</strong>spr<strong>en</strong><strong>de</strong>n <strong>de</strong> <strong>la</strong>s teorías que <strong>la</strong><br />
arqueología ha tomado, como marco, para construir e interpretar los datos prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l contexto. Todo esto nos ha<br />
<strong>en</strong>señado que bu<strong>en</strong>a parte <strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to no pue<strong>de</strong> ser aportado exclusivam<strong>en</strong>te por <strong>la</strong> arqueología; <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong><br />
nacimi<strong>en</strong>to con <strong>la</strong>s ci<strong>en</strong>cias antropológicas es algo que nunca <strong>de</strong>bemos <strong>de</strong> per<strong>de</strong>r <strong>de</strong> vista, <strong>la</strong> inter y transdisciplinariedad<br />
forman hora parte indisp<strong>en</strong>sable <strong>de</strong>l bu<strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> los proyectos <strong>de</strong> investigación.<br />
Ahora, ya que t<strong>en</strong>emos una visión g<strong>en</strong>eral y particu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> lo que l<strong>la</strong>mamos arqueología, es cuando <strong>de</strong>bemos<br />
recapacitar, recapitu<strong>la</strong>r y preguntarnos: ¿Qué espero <strong>de</strong> <strong>la</strong> arqueología?, ¿Qué puedo aportarle yo a el<strong>la</strong>?, ésta es <strong>la</strong> parte<br />
más <strong>de</strong>licada si quieres <strong>de</strong>dicarte al estudio y <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> esta ci<strong>en</strong>cia.<br />
140
EJERCICIOS DE AUTOEVALUACIÓN<br />
Escribe <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l paréntesis una V si el <strong>en</strong>unciado es verda<strong>de</strong>ro o una F, si es falso.<br />
1. La arqueología es una ci<strong>en</strong>cia que estudia al hombre <strong>de</strong>l pasado, su cultura y sus re<strong>la</strong>ciones con el<br />
ambi<strong>en</strong>te.<br />
2. La historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> arqueología es una historia <strong>de</strong> i<strong>de</strong>as, <strong>de</strong> teoría, <strong>de</strong> modos <strong>de</strong> mirar al pasado.<br />
3. La arqueología captura el pasado y lo hace accesible al revivirlo con un experim<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>boratorio o<br />
una simu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> or<strong>de</strong>nador.<br />
4. Nuestros recuerdos personales son un acto <strong>de</strong> repres<strong>en</strong>tación exhaustiva <strong>de</strong>l pasado colectivo.<br />
5. Los objetos con características estéticas apreciables son aquellos <strong>de</strong> mayor valor para <strong>la</strong><br />
investigación arqueológica.<br />
6. La localización y el registro <strong>de</strong> yacimi<strong>en</strong>tos, estructuras y artefactos implica <strong>la</strong> prospección aérea y/o<br />
terrestre, <strong>la</strong> consulta <strong>de</strong> fu<strong>en</strong>tes docum<strong>en</strong>tales y el análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> evi<strong>de</strong>ncia toponímica.<br />
7. La intemperie, <strong>la</strong> acumu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> materiales e inundaciones son factores que, con el tiempo,<br />
transforman <strong>la</strong>s construcciones.<br />
8. Tras <strong>la</strong>s críticas al difusionismo, <strong>la</strong> arqueología <strong>de</strong>jó <strong>de</strong> consi<strong>de</strong>rar al contexto arqueológico como el<br />
hal<strong>la</strong>zgo más importante <strong>de</strong> <strong>la</strong>s exploraciones.<br />
9. La arqueología, que manti<strong>en</strong>e vínculos con <strong>la</strong>s teorías <strong>de</strong>l caos, también interacciona con <strong>la</strong> filosofía<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s ci<strong>en</strong>cias <strong>de</strong>l espíritu y <strong>la</strong> herm<strong>en</strong>éutica.<br />
10. La obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> los materiales arqueológicos proce<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s excavaciones permit<strong>en</strong> establecer<br />
secu<strong>en</strong>cias cronológicas y filiaciones culturales.<br />
11. El registro <strong>de</strong> los yacimi<strong>en</strong>tos, por medio <strong>de</strong> cámaras <strong>de</strong> vi<strong>de</strong>o operadas a control remoto, pue<strong>de</strong> ser<br />
una herrami<strong>en</strong>ta eficaz para <strong>la</strong> exploración subacuática.<br />
12. La recuperación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tradiciones orales pue<strong>de</strong> ser una herrami<strong>en</strong>ta importante para <strong>la</strong> investigación<br />
arqueológica, ya que confiere una dim<strong>en</strong>sión histórica a <strong>la</strong>s observaciones culturales<br />
contemporáneas.<br />
Completa, correctam<strong>en</strong>te, los sigui<strong>en</strong>tes <strong>en</strong>unciados, escribi<strong>en</strong>do <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra que falta <strong>en</strong> cada línea.<br />
Ejercicios <strong>de</strong> autoevaluación<br />
13. El propósito <strong>de</strong> <strong>la</strong> ____________ es <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r cómo, <strong>en</strong> el pasado, los humanos interactuaban con su<br />
_______________, y preservar esta historia para un apr<strong>en</strong>dizaje <strong>en</strong> el pres<strong>en</strong>te y .<br />
14. En países con una m<strong>en</strong>or cantidad <strong>de</strong> vestigios se ha <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do una escue<strong>la</strong> difer<strong>en</strong>te a <strong>la</strong><br />
italiana, difundida hoy <strong>en</strong> todo el mundo: <strong>la</strong> arqueología como búsqueda, <strong>en</strong> cada <strong>de</strong>l terr<strong>en</strong>o, <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s señales e indicios mínimos a partir <strong>de</strong> los cuales se pueda <strong>la</strong> vida práctica cotidiana, los<br />
comercios, <strong>la</strong> agricultura, <strong>la</strong>s fases <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad.<br />
141<br />
( )<br />
( )<br />
( )<br />
( )<br />
( )<br />
( )<br />
( )<br />
( )<br />
( )<br />
( )<br />
( )<br />
( )
Arqueología<br />
15. ____________ es el año <strong>en</strong> que se <strong>de</strong>creta <strong>la</strong> Ley Fe<strong>de</strong>ral sobre Monum<strong>en</strong>tos y Zonas Arqueológicos, Artísticos e<br />
Históricos que nos rige <strong>en</strong> esta materia hasta el día <strong>de</strong> hoy.<br />
16. Durante el gobierno <strong>de</strong> ______________ ____________ se fundaron <strong>la</strong> Sociedad Ci<strong>en</strong>tífica “Antonio y Alzate” y <strong>la</strong><br />
Inspección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Monum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> República Mexicana.<br />
17. La diversidad <strong>de</strong> ______________ que conviv<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> práctica cotidiana <strong>de</strong> <strong>la</strong> arqueología <strong>de</strong> México y el mundo,<br />
g<strong>en</strong>eran una ____________________________ dinámica y cambiante ante <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s que impone el pre-<br />
s<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> continua tarea <strong>de</strong> rep<strong>en</strong>sar nuestro pasado como especie.<br />
18. A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación ci<strong>en</strong>tífica <strong>de</strong>l patrimonio nacional, <strong>en</strong> México se realizan <strong>estudios</strong> <strong>de</strong> gran relevancia<br />
por medio <strong>de</strong> <strong>la</strong> ___________ <strong>de</strong> _____________, y ésta repres<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> recuperar e investigar yacimi<strong>en</strong>-<br />
tos que serán afectados por obras <strong>de</strong> construcción.<br />
19. La “personalidad” <strong>de</strong> <strong>la</strong> arqueología mexicana es particu<strong>la</strong>r, porque se ubica <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s ci<strong>en</strong>cias _______________<br />
y <strong>la</strong>s __________________________.<br />
20. El trabajo arqueológico ti<strong>en</strong>e como prioridad g<strong>en</strong>erar <strong>la</strong> _____________ y el ___________ <strong>de</strong> <strong>la</strong>s culturas pasa-<br />
das para fom<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> reflexión <strong>de</strong> nuestra realidad actual.<br />
21. Escribe sobre <strong>la</strong> línea una O si el <strong>en</strong>unciado se refiere a un compromiso ético <strong>de</strong> <strong>la</strong> arqueología, y una X si el<br />
<strong>en</strong>unciado no correspon<strong>de</strong> a ello.<br />
a) La investigación y compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s culturas pasadas para fom<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> reflexión <strong>de</strong>l pres<strong>en</strong>te._________<br />
b) Consi<strong>de</strong>rar <strong>la</strong> fragilidad <strong>de</strong>l patrimonio y promover su conservación._____________<br />
c) Dar prioridad a <strong>la</strong>s políticas <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo turístico o <strong>de</strong> gestión <strong>de</strong> recursos culturales.___________<br />
22. La _________________ sólo será efectiva, <strong>en</strong> <strong>la</strong> medida <strong>en</strong> que lo sean los métodos <strong>de</strong> investigación, registro y<br />
recuperación <strong>de</strong> datos <strong>de</strong>l arqueólogo.<br />
23. Las tradiciones se manifiestan <strong>en</strong> instituciones y ______________ tan difer<strong>en</strong>tes que difícilm<strong>en</strong>te pue<strong>de</strong>n propor-<br />
cionar alguna coher<strong>en</strong>cia acerca <strong>de</strong>l significado <strong>de</strong>l pasado.<br />
24. La arqueología experim<strong>en</strong>tal reproduce <strong>la</strong> fabricación, o uso <strong>de</strong> los objetos, con lo que pret<strong>en</strong><strong>de</strong> compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong>s<br />
tecnologías, prácticas, gestos y procesos involucrados <strong>en</strong> <strong>la</strong> manufactura <strong>de</strong> los artefactos, <strong>en</strong> su utilización y<br />
<strong>de</strong>secho, así como <strong>en</strong> los procesos <strong>de</strong> formación <strong>de</strong>l ___________________________.<br />
25. Se <strong>de</strong>nomina ______________________ a <strong>la</strong> observación arqueológica <strong>de</strong> los grupos humanos vivos.<br />
26. La arqueología _______________ integra a disciplinas como neuroci<strong>en</strong>cias,_______________, ci<strong>en</strong>cias cogniti-<br />
vas y antropología ___________________.<br />
27. Escribe <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> cada paréntesis <strong>la</strong> letra <strong>de</strong> <strong>la</strong> característica que corresponda a cada <strong>en</strong>unciado <strong>de</strong> <strong>la</strong> arqueolo-<br />
gía actual seña<strong>la</strong>da por Orser. Uno <strong>de</strong> los <strong>en</strong>unciados no es característica por lo que <strong>de</strong>berá quedar <strong>en</strong> b<strong>la</strong>nco.<br />
( ) Reflexiva A. Las re<strong>de</strong>s tejidas por <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones sociales se tras<strong>la</strong>pan e interre<strong>la</strong>cionan.<br />
( ) Global y focalizada B. Nos posibilita a movernos <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los niveles micro hasta los macro <strong>en</strong> el<br />
análisis.<br />
( ) Multiesca<strong>la</strong>r C. El análisis y <strong>la</strong> interpretación se dan <strong>en</strong> función <strong>de</strong> <strong>la</strong>s herrami<strong>en</strong>tas<br />
tecnológicas.<br />
( ) Mutualista D. La investigación es una po<strong>de</strong>rosa herrami<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to.<br />
E. Es necesario ver más allá, el mundo y los significados son más amplios.<br />
142
28. Re<strong>la</strong>ciona a qué etapa <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia arqueológica correspon<strong>de</strong> cada <strong>en</strong>unciado.<br />
Ejercicios <strong>de</strong> autoevaluación<br />
( ) Los inicios <strong>de</strong> <strong>la</strong> A. El hombre siempre ha especu<strong>la</strong>do sobre el pasado, y <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong><br />
arqueología <strong>la</strong>s culturas ti<strong>en</strong><strong>en</strong> sus propios mitos <strong>de</strong> creación para explicar por mo<strong>de</strong>rna<br />
qué <strong>la</strong> sociedad es como es.<br />
( ) La antigüedad <strong>de</strong>l B. La disciplina no llegó a constituirse realm<strong>en</strong>te hasta mediados <strong>de</strong>l<br />
hombre siglo xix. Ya existía el prece<strong>de</strong>nte s<strong>en</strong>tado por los logros significativos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
recién creada ci<strong>en</strong>cia geológica.<br />
( ) El concepto <strong>de</strong> C. Fue un inspector <strong>de</strong> aduanas francés, Jacques Boucher <strong>de</strong><br />
evolución Perthes, trabajando <strong>en</strong> <strong>la</strong>s canteras <strong>de</strong> grava <strong>de</strong>l río Somme, qui<strong>en</strong> publicó,<br />
<strong>en</strong> 1841, pruebas convinc<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong> asociación, <strong>en</strong> aquel lugar, <strong>de</strong><br />
artefactos humanos y huesos <strong>de</strong> animales extinguidos.<br />
( ) La fase D. El otro gran trabajo <strong>de</strong> Darwin, El orig<strong>en</strong> <strong>de</strong>l hombre, t<strong>en</strong>ía implicaciones<br />
especu<strong>la</strong>tiva c<strong>la</strong>ras: <strong>la</strong> especie humana había surgido como parte <strong>de</strong>l proceso <strong>de</strong><br />
evolución. Podía dar comi<strong>en</strong>zo <strong>la</strong> búsqueda <strong>de</strong> los oríg<strong>en</strong>es <strong>de</strong>l hombre <strong>en</strong> el<br />
registro material, mediante técnicas arqueológicas.<br />
29. Escribe <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> cada paréntesis <strong>la</strong> letra <strong>de</strong> <strong>la</strong> característica que corresponda.<br />
( ) Estudios <strong>de</strong> A. Proporciona los dos tipos <strong>de</strong> información que más interesan a <strong>la</strong> arqueolopatrones<br />
<strong>de</strong> gía: <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s humanas, <strong>en</strong> un periodo <strong>de</strong>terminado <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia, y<br />
as<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>tos, los cambios <strong>de</strong> esas activida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> diversas épocas.<br />
sistemas <strong>de</strong> yacimi<strong>en</strong>tos<br />
y arqueología<br />
<strong>de</strong>l paisaje.<br />
( ) Proyecto <strong>de</strong> B. Permite <strong>la</strong> localización y el registro <strong>de</strong> los yacimi<strong>en</strong>tos.<br />
investigación.<br />
( ) Prospección C. La formu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> una estrategia <strong>de</strong> investigación para resolver un problearqueológica.<br />
ma, es uno <strong>de</strong> los primeros pasos.<br />
( ) Excavación D. El recorrido <strong>de</strong> superficie, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> proporcionar datos indisp<strong>en</strong>sables<br />
arqueológica. para valorar una posible excavación <strong>en</strong> un yacimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>terminado, sirve<br />
también para realizar:<br />
30. Escribe <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> cada paréntesis <strong>la</strong> letra <strong>de</strong> <strong>la</strong> característica que corresponda.<br />
( ) Estratigrafía A. Las re<strong>la</strong>ciones que guardan los materiales, <strong>en</strong>tre sí, y su asociación con<br />
<strong>la</strong> arqueológica “matriz”.<br />
( ) Materiales B. Po<strong>de</strong>mos observar <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones temporales, a partir <strong>de</strong>l análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
arqueológicos “estratificación”.<br />
( ) Contexto C. El análisis <strong>de</strong> los estratos o capas que se forman <strong>en</strong> los sitios arqueológicos<br />
y cuyo orig<strong>en</strong> pue<strong>de</strong> ser natural o cultural.<br />
( ) Or<strong>de</strong>n secu<strong>en</strong>cial D. Son refer<strong>en</strong>tes directos <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad social <strong>de</strong>l pasado.<br />
143
Arqueología<br />
31. Escribe <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> cada paréntesis <strong>la</strong> letra <strong>de</strong> <strong>la</strong> característica que corresponda a cada <strong>en</strong>unciado.<br />
( ) K<strong>en</strong>t F<strong>la</strong>nery A. Propone que el ser humano es conservador y que sólo algunas<br />
culturas son capaces <strong>de</strong> producir innovaciones tecnológicas, sociales<br />
y culturales, mi<strong>en</strong>tras que el resto <strong>de</strong> los grupos <strong>la</strong>s adoptan,<br />
imitándo<strong>la</strong>s.<br />
( ) Arqueología B. Observa los contextos como textos y busca <strong>la</strong> compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
conductual producción simbólica <strong>de</strong>l pasado.<br />
( ) Difusionismo C. Construyó una visión <strong>de</strong> <strong>la</strong> arqueología como una ci<strong>en</strong>cia cuya meta<br />
fuera <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> leyes y teorías para explicar <strong>la</strong>s similitu<strong>de</strong>s y<br />
difer<strong>en</strong>cias.<br />
( ) Lewis Binford D. Desarrolló sus investigaciones <strong>en</strong> el Valle <strong>de</strong> Oaxaca, tomando <strong>la</strong><br />
teoría g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> sistemas <strong>de</strong> <strong>la</strong> cibernética para compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong><br />
complejidad social.<br />
( ) Arqueología E. Desarrol<strong>la</strong> una visión <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura como un conjunto <strong>de</strong> procesos<br />
simbólica. <strong>de</strong> intercambio <strong>en</strong>ergético que permit<strong>en</strong> explicar el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
complejidad social.<br />
( ) Leslie White F. Se <strong>en</strong>foca a los <strong>estudios</strong> tecnológicos y los re<strong>la</strong>cionados con los<br />
procesos <strong>de</strong> abandono, <strong>la</strong> formación y transformación <strong>de</strong> los<br />
contextos arqueológicos.<br />
32. Or<strong>de</strong>na <strong>de</strong> manera cronológica cómo se dieron <strong>en</strong> <strong>la</strong> excavación <strong>la</strong> sucesión <strong>de</strong> los restos e indicadores obt<strong>en</strong>i-<br />
dos para <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntificación <strong>de</strong>l diluvio bíblico (or<strong>de</strong>n inverso a <strong>la</strong> <strong>de</strong>posición).<br />
( ) Fragm<strong>en</strong>tos y restos <strong>de</strong> un inc<strong>en</strong>dio.<br />
( ) Tumbas reales.<br />
( ) Capas <strong>de</strong> lodo.<br />
( ) Restos <strong>de</strong> cerámica e<strong>la</strong>borada a mano y materiales líticos <strong>de</strong> <strong>la</strong> edad <strong>de</strong> piedra.<br />
( ) Estratos con ánforas, vasos y jarrones.<br />
144
BIBLIOGRAFÍA DEL MÓDULO DE ARQUEOLOGÍA<br />
UNIDAD I<br />
Lectura 1. Elem<strong>en</strong>tos básicos para <strong>de</strong>finir a <strong>la</strong> Arqueología<br />
Zimmerman, Larry<br />
2003 “Pres<strong>en</strong>ting the Past”. Disponible <strong>de</strong>s<strong>de</strong>: [Acceso 07 <strong>de</strong> septiembre <strong>de</strong> 2011].<br />
Lectura 2. The four characteristics of archaeology today<br />
Orser, Charles<br />
1999 “Negotiating our 'familiar' pasts”, <strong>en</strong> Sarah Tarlow y Susie West (eds.) The Familiar Past?,<br />
Londres, Routledge, pp. 273-285. Citado por Clive Gamble, 2001, Archaeology. The ba-<br />
sics, Londres, Routledge, pp. 5.<br />
Lectura 3. El cerdo y el arqueólogo<br />
Calvino, Italo<br />
2002 “El cerdo y el arqueólogo”, <strong>en</strong> Colección <strong>de</strong> ar<strong>en</strong>a, Madrid, Sirue<strong>la</strong>, pp. 99-114.<br />
Lectura 4. Los investigadores: La historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> arqueología<br />
R<strong>en</strong>frew, Colin y Paul Bahn<br />
1993 “Los investigadores: La historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> arqueología”, <strong>en</strong> Arqueología. Teorías, métodos y<br />
práctica, Madrid, Akal, pp. 19-27.<br />
UNIDAD II<br />
Lectura 1. El paisaje <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia<br />
Gaddis, John Lewis<br />
2004 “El paisaje <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia”, <strong>en</strong> El paisaje <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia. Cómo los historiadores repres<strong>en</strong>tan el<br />
pasado, Barcelona, Anagrama, pp. 17-35.<br />
Lectura 3. La arqueología <strong>en</strong> México<br />
Dirección <strong>de</strong> P<strong>la</strong>neación, Evaluación y Coordinación <strong>de</strong> Proyectos<br />
2004 “La arqueología <strong>en</strong> México”, <strong>en</strong> Guía <strong>de</strong> Estudio para el ingreso a <strong>la</strong>s lic<strong>en</strong>ciaturas<br />
G<strong>en</strong>eración 2011, México, ENAH-INAH, pp. 120-122.<br />
UNIDAD III<br />
Lectura 1. Prospección y excavación <strong>de</strong> yacimi<strong>en</strong>tos y estructuras<br />
R<strong>en</strong>frew, Colin y Paul Bahn<br />
1993 “¿Dón<strong>de</strong>? Prospección y excavación <strong>de</strong> yacimi<strong>en</strong>tos y estructuras”, <strong>en</strong> Arqueología.<br />
Teorías, métodos y práctica, Madrid, Akal, pp. 65-105.<br />
Lectura 2. Historias <strong>en</strong> <strong>la</strong> tierra<br />
Carandini, Andrea,<br />
1997 “Introducción. Proce<strong>de</strong>r hacia atrás”, <strong>en</strong> Historias <strong>en</strong> <strong>la</strong> tierra, Barcelona, Crítica, pp. 12-<br />
13.<br />
Lectura 3. El contexto y los materiales arqueológicos: más allá <strong>de</strong> los <strong>de</strong>scubrimi<strong>en</strong>tos<br />
Bryan, C. D. B.; Robert Morton et al.<br />
2001 The National Geographic Society. 100 Years of Adv<strong>en</strong>ture and Discovery, New York, Harry<br />
N. Adams, pp. 528.<br />
Lectura 4. Vestigios <strong>de</strong>l diluvio bíblico<br />
Keller, Werner<br />
1985 “Vestigios <strong>de</strong>l Diluvio bíblico”, <strong>en</strong> Y <strong>la</strong> Biblia t<strong>en</strong>ía razón, Barcelona, Omega, pp. 39-47.<br />
UNIDAD IV<br />
Lectura 2. Nukak: Ethnoarchaeology of an Amazonian People. Gustav G. Politis<br />
Kelly, Robert<br />
2007 “Reseña <strong>de</strong> libro. Nukak: Ethnoarchaeology of an Amazonian People. Gustav G. Politis.<br />
Left Coast Press, Walnut Creek, CA, USA 411 pp, ISBN 978-1-59874-229-9”, <strong>en</strong><br />
Intersecciones <strong>en</strong> Antropología, 9, pp. 333-335.<br />
Lectura 3. Arqueología experim<strong>en</strong>tal, algo más que un juego<br />
Ba<strong>en</strong>a, Javier<br />
s/a “Arqueología experim<strong>en</strong>tal, algo más que un juego”, <strong>en</strong> Boletín <strong>de</strong> Arqueología<br />
Experim<strong>en</strong>tal, N° 1, pp. 2-5. Disponible <strong>de</strong>s<strong>de</strong>: [Acceso 29 <strong>de</strong> septiembre <strong>de</strong> 2011].<br />
145<br />
Bibliografía
Arqueología<br />
Lectura 4. Difer<strong>en</strong>tes ejemplos <strong>de</strong> investigaciones arqueológicas<br />
Serra Puche, Mari Carm<strong>en</strong> y Ludwig Beutelspacher<br />
1993 “El Proyecto Arqueológico Xochitécatl”, <strong>en</strong> Ma. Luisa Sabau (coord.), Arqueología:<br />
Memoria e I<strong>de</strong>ntidad, México, CNCA-INAH, pp. 48-67.<br />
Bal<strong>la</strong>rd, Robert y Toni Eug<strong>en</strong>e<br />
2004 “The Pho<strong>en</strong>icians”, <strong>en</strong> Mystery of the Anci<strong>en</strong>t Seafarers. Early Maritime Civilizations.<br />
Washington, National Geographic, pp. 18-20.<br />
Garanger, José<br />
1988 “Myths and history at Vanuatu. The Tomb of Roy Mata”, <strong>en</strong> The World At<strong>la</strong>s of<br />
Archaeology. New York, Port<strong>la</strong>nd House, pp. 378-381.<br />
146
INTRODUCCIÓN<br />
Etnohistoria<br />
La etnohistoria surge <strong>en</strong> el medio antropológico norteamericano, <strong>en</strong> 1909, C<strong>la</strong>rk<br />
Wissler postuló el término para hacer refer<strong>en</strong>cia a un método para estudiar <strong>la</strong><br />
historia pre-europea a partir <strong>de</strong> diversas evi<strong>de</strong>ncias. Años <strong>de</strong>spués, <strong>en</strong> 1954, se<br />
fundó <strong>en</strong> EE. UU. <strong>la</strong> Sociedad Americana <strong>de</strong> Etnohistoriadores. En México, <strong>la</strong><br />
etnohistoria se establece <strong>en</strong> 1953 como una especialidad <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong> maestría <strong>en</strong><br />
ci<strong>en</strong>cias antropológicas y, <strong>en</strong> 1973 se consolidó como una lic<strong>en</strong>ciatura in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>-<br />
di<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> ENAH, constituyéndose <strong>en</strong> una más <strong>de</strong> <strong>la</strong>s disciplinas antropológicas<br />
consagrada al estudio <strong>de</strong>l pasado <strong>de</strong> nuestro país.<br />
En sus inicios, <strong>la</strong> lic<strong>en</strong>ciatura <strong>en</strong> etnohistoria se c<strong>en</strong>traba <strong>en</strong> <strong>la</strong> formación <strong>de</strong><br />
especialistas <strong>en</strong> <strong>la</strong> época prehispánica y <strong>de</strong> los indios <strong>en</strong> <strong>la</strong> época colonial. En <strong>la</strong><br />
actualidad, los etnohistoriadores, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> retomar <strong>la</strong>s problemáticas ya<br />
exploradas mediante <strong>en</strong>foques novedosos, g<strong>en</strong>eran nuevas preguntas sobre<br />
temas que aún sigu<strong>en</strong> sin investigar, lo que le ha permitido a <strong>la</strong> etnohistoria<br />
permanecer a <strong>la</strong> vanguardia <strong>de</strong> los <strong>estudios</strong> antropológicos, históricos y sociales. A<br />
lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> su trayectoria, <strong>la</strong> etnohistoria se ha especializado <strong>en</strong> el uso <strong>de</strong> fu<strong>en</strong>tes<br />
alternativas al docum<strong>en</strong>to, <strong>en</strong> <strong>la</strong> exploración <strong>de</strong> analogías <strong>en</strong>tre los pueblos vivos y<br />
<strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l pasado, así como <strong>en</strong> el estudio diacrónico y sincrónico <strong>de</strong><br />
cualquier grupo o actor social excluido <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong>s investigaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia<br />
hegemónica.<br />
La etnohistoria se <strong>de</strong>fine por su carácter interdisciplinario, <strong>en</strong> el cual se<br />
integran los recursos teórico-metodológicos <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia y <strong>la</strong> antropología, que <strong>en</strong><br />
conjunto, le proporcionan una amplia gama <strong>de</strong> herrami<strong>en</strong>tas para realizar investi-<br />
gaciones y reconstrucciones histórico-culturales <strong>de</strong> cualquier grupo o actor social.<br />
El objetivo <strong>de</strong> este módulo es proporcionarte una visión g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> lo que<br />
han sido <strong>la</strong>s investigaciones etnohistóricas <strong>en</strong> <strong>la</strong> ENAH, su <strong>de</strong>finición, sus objetos <strong>de</strong><br />
estudio, sus metodologías y el uso particu<strong>la</strong>r que ésta hace <strong>de</strong> sus fu<strong>en</strong>tes; así<br />
como los nuevos problemas y retos a los que actualm<strong>en</strong>te se <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>ta.<br />
La primera unidad te introduce a <strong>la</strong> etnohistoria, su “nacimi<strong>en</strong>to”, su confi-<br />
guración y su trayectoria como interdisciplina, <strong>la</strong> cual, como verás <strong>en</strong> <strong>la</strong> primera<br />
lectura, ha estado marcada, <strong>en</strong> primer lugar, por una crítica a <strong>la</strong> historia tradicional,<br />
<strong>en</strong>fatizando el papel <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia como un discurso que no es inoc<strong>en</strong>te, discurso<br />
que, <strong>en</strong>tre otras cosas, ha permitido <strong>la</strong> configuración <strong>de</strong> un “nosotros” y los ”otros”.<br />
La segunda unidad te mostrará <strong>la</strong> pertin<strong>en</strong>cia que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>la</strong>s interdisciplinas<br />
para g<strong>en</strong>erar nuevos conocimi<strong>en</strong>tos, así como <strong>la</strong> forma mediante <strong>la</strong> cual <strong>la</strong> et-<br />
nohistoria afronta el problema <strong>de</strong> sus fu<strong>en</strong>tes para <strong>la</strong> reconstrucción histórico-<br />
cultural <strong>de</strong> sus sujetos <strong>de</strong> estudio.<br />
En <strong>la</strong> tercera unidad, se te aproxima al aspecto antropológico <strong>de</strong> <strong>la</strong> etnohis-<br />
toria, y <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> utilizar <strong>la</strong>s técnicas etnográficas como parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s he-<br />
rrami<strong>en</strong>tas que posee el etnohistoriador. Asimismo se te mostrará <strong>la</strong> relevancia que<br />
ti<strong>en</strong>e el <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r el tiempo histórico como algo antropológico y el espacio<br />
antropológico inserto <strong>en</strong> el tiempo <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia.<br />
Por último, <strong>en</strong> <strong>la</strong> cuarta unidad se te mostrará <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong> unión <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> antropología y <strong>la</strong> historia <strong>en</strong> <strong>la</strong> que <strong>la</strong> etnohistoria ha t<strong>en</strong>ido un papel <strong>de</strong>termi-<br />
nante. Igualm<strong>en</strong>te, podrás observar <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia actual <strong>de</strong> dos corri<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>ntro<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> etnohistoria, <strong>la</strong> primera <strong>de</strong>nominada “etnohistoria histórica” y <strong>la</strong> segunda,<br />
“etnohistoria etnológica”.<br />
Amós Alejandro Díaz Barriga Cuevas<br />
Mario Arturo Galván Yáñez<br />
147<br />
PREGUNTAS<br />
GENERADORAS<br />
¿Por qué <strong>la</strong> etnohistoria es<br />
una disciplina antropológica<br />
que realiza investigaciones<br />
innovadoras <strong>en</strong> <strong>la</strong>s ci<strong>en</strong>cias<br />
sociales?<br />
¿Cuál es <strong>la</strong> importancia<br />
<strong>de</strong>l manejo <strong>de</strong> lo<br />
diacrónico y lo sincrónico<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong>s investigaciones<br />
etnohistóricas?<br />
UNIDADES<br />
I. Acercami<strong>en</strong>to a <strong>la</strong><br />
etnohistoria<br />
II. La etnohistoria y<br />
<strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes<br />
III. La etnohistoria y<br />
<strong>la</strong> antropología<br />
IV. Las múltiples<br />
posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> etnohistoria
Etnohistoria<br />
PREGUNTAS<br />
GENERADORAS<br />
¿Cuáles son los<br />
elem<strong>en</strong>tos que distingu<strong>en</strong><br />
o caracterizan a <strong>la</strong><br />
etnohistoria como una<br />
propuesta alternativa a <strong>la</strong><br />
historia oficial?<br />
La historia oficial sólo<br />
otorgó atributos históricos a<br />
<strong>de</strong>terminadas socieda<strong>de</strong>s,<br />
mi<strong>en</strong>tras que <strong>la</strong>s <strong>de</strong>más<br />
fueron excluidas <strong>de</strong>l<br />
discurso historiográfico<br />
¿<strong>de</strong> qué forma consi<strong>de</strong>ras<br />
que esto influyó <strong>en</strong><br />
el surgimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
etnohistoria?<br />
¿En qué medida p<strong>en</strong>sar <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> cultura <strong>de</strong>l “otro”, permite<br />
ser consci<strong>en</strong>te <strong>de</strong> nuestro<br />
etnoc<strong>en</strong>trismo?<br />
¿Cuál fue el contexto<br />
histórico <strong>en</strong> el que nació <strong>la</strong><br />
etnohistoria y cómo ha sido<br />
su <strong>de</strong>sarrollo <strong>en</strong> el marco<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> antropología?<br />
La historia acontecimi<strong>en</strong>to es el tipo<br />
<strong>de</strong> historia que prevalecía cuando<br />
surgió <strong>la</strong> etnohistoria; se <strong>en</strong>foca <strong>en</strong><br />
los gran<strong>de</strong>s acontecimi<strong>en</strong>tos, hé-<br />
roes, guerras. Esta visión etnocén-<br />
trica, dotaba <strong>de</strong> atributos históricos<br />
sólo a algunas socieda<strong>de</strong>s.<br />
Etnoc<strong>en</strong>trismo: La sobrevalora-<br />
ción <strong>de</strong>l punto <strong>de</strong> vista y <strong>la</strong>s carac-<br />
terísticas positivas <strong>de</strong>l grupo y una<br />
postura <strong>de</strong>scalificadora y discrimi-<br />
nante <strong>de</strong> grupos aj<strong>en</strong>os.<br />
UNIDAD I. Acercami<strong>en</strong>to a <strong>la</strong> Etnohistoria<br />
Los cont<strong>en</strong>idos <strong>de</strong> esta unidad ti<strong>en</strong><strong>en</strong> el objetivo <strong>de</strong> aproximarte a <strong>la</strong> etnohistoria y<br />
familiarizarte con su trayectoria académica.<br />
Con <strong>la</strong> primera lectura compr<strong>en</strong><strong>de</strong>rás que hay difer<strong>en</strong>tes acepciones <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
pa<strong>la</strong>bra historia; y que <strong>la</strong> escritura <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia no es ing<strong>en</strong>ua, es un discurso<br />
(gráfico) <strong>de</strong> cada sociedad, <strong>de</strong> cada grupo. Este discurso obe<strong>de</strong>ce a difer<strong>en</strong>tes<br />
intereses: ci<strong>en</strong>tíficos, económicos, políticos, religiosos; y cumple con difer<strong>en</strong>tes<br />
funciones: explica un or<strong>de</strong>n establecido, y está dirigido directa o indirectam<strong>en</strong>te<br />
hacia otro, que pue<strong>de</strong> ser una persona, un grupo o una nación.<br />
Las lecturas 2 y 3 te permitirán observar <strong>la</strong> trayectoria <strong>de</strong> <strong>la</strong> etnohistoria e<br />
i<strong>de</strong>ntificar su objeto <strong>de</strong> estudio tradicional, el cual fue retomado <strong>de</strong> <strong>la</strong> antropolo-<br />
gía: <strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s “primitivas”, “ágrafas”, “arcaicas”, es <strong>de</strong>cir, todas aquel<strong>la</strong>s<br />
socieda<strong>de</strong>s y culturas difer<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong> occi<strong>de</strong>ntal que fueron consi<strong>de</strong>radas incivili-<br />
zadas, si<strong>en</strong>do vistas, únicam<strong>en</strong>te, susceptibles <strong>de</strong> ser explotadas, manipu<strong>la</strong>das y<br />
utilizadas como mano <strong>de</strong> obra. Asimismo, ubicarás que el objetivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> etno-<br />
historia es reconstruir <strong>la</strong> historia cultural <strong>de</strong> esos grupos sociales marginados.<br />
Temario<br />
1. Difer<strong>en</strong>tes acepciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra historia<br />
2. “Los otros” y “nosotros”<br />
3. Particu<strong>la</strong>ridad <strong>de</strong>l objeto <strong>de</strong> estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> etnohistoria y su trayectoria<br />
como disciplina académica<br />
Lectura 1. Historias que todavía no son historias<br />
Guillermo Bonfil Batal<strong>la</strong>.<br />
En un s<strong>en</strong>tido doble, <strong>la</strong>s historias <strong>de</strong> los pueblos indios <strong>de</strong> México no son todavía<br />
historia. No lo son, <strong>en</strong> primer lugar, porque están por escribirse; lo que se ha es-<br />
crito sobre esas historias es ante todo un discurso <strong>de</strong>l po<strong>de</strong>r a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> visión <strong>de</strong>l<br />
colonizador para justificar su dominación y racionalizar<strong>la</strong>. No son todavía<br />
historias, <strong>en</strong> otro s<strong>en</strong>tido, porque no son historias concluidas, ciclos terminados <strong>de</strong><br />
pueblos que cumplieron su <strong>de</strong>stino y “pasaron a <strong>la</strong> historia”, sino historias abiertas,<br />
<strong>en</strong> proceso, que rec<strong>la</strong>man un futuro propio.<br />
Una historia colonizada<br />
La primera mirada europea sobre <strong>la</strong> realidad <strong>de</strong> lo que hoy es América, a finales<br />
<strong>de</strong>l siglo XV, no fue <strong>la</strong> mirada virg<strong>en</strong> que se asoma a lo ignoto. Fue una visión<br />
filtrada — ¿cuál no?— a través <strong>de</strong> preconcepciones, convicciones y prejuicios <strong>de</strong><br />
un mundo que salía ap<strong>en</strong>as <strong>de</strong> <strong>la</strong> Edad Media e iniciaba su expansión más allá <strong>de</strong><br />
los límites conocidos. Pero no sólo había ignorancia y <strong>de</strong>scubrimi<strong>en</strong>to, también<br />
necesidad histórica <strong>de</strong> <strong>en</strong>cuadrar <strong>la</strong>s nuevas realida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong> un<br />
proyecto <strong>de</strong> dominación colonial. Los pueblos por <strong>de</strong>scubrir, estaban <strong>de</strong> alguna<br />
manera ubicados <strong>en</strong> el contexto <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia europea: ingresarían como margi-<br />
nales, excéntricos, paganos e intrínsecam<strong>en</strong>te inferiores. Otra visión no hubiera<br />
sido compatible con el impulso expansionista <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo económico europeo,<br />
ni con el “espíritu <strong>de</strong> <strong>la</strong> época” que lo expresaba. En España, <strong>la</strong> reconquista y <strong>la</strong><br />
unificación aportaban, a<strong>de</strong>más, los antece<strong>de</strong>ntes inmediatos para consolidar <strong>la</strong><br />
convicción <strong>de</strong> que al nuevo Estado le había sido asignada una misión re<strong>de</strong>ntora,<br />
reservada sólo a los pueblos elegidos y, <strong>en</strong> consecu<strong>en</strong>cia, superiores.<br />
148
Toda empresa colonial requiere una justificación i<strong>de</strong>ológica, por precaria y<br />
<strong>en</strong><strong>de</strong>ble que sea. La dominación pasa siempre por una razón <strong>de</strong> superioridad que<br />
<strong>la</strong> transforma <strong>en</strong> una obligación moral, tanto para el dominado como para el<br />
dominante. No basta <strong>la</strong> coerción ni el predominio <strong>de</strong> <strong>la</strong> fuerza: es necesaria <strong>la</strong><br />
hegemonía, <strong>la</strong> convicción <strong>de</strong> que los respectivos papeles no podrían ser otros ni<br />
estar a cargo <strong>de</strong> otros protagonistas.<br />
Es sabido que <strong>la</strong> invasión y conquista europeas <strong>de</strong> América se racionalizaron<br />
a partir <strong>de</strong> una <strong>de</strong>finición <strong>de</strong>l indio como inferior, naturalm<strong>en</strong>te <strong>de</strong>stinado a<br />
ser redimido y elevado gracias a <strong>la</strong> acción <strong>de</strong>l colonizador, su superior —también<br />
por <strong>de</strong>finición— <strong>en</strong> todos los ór<strong>de</strong>nes <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida. Su propia humanidad estuvo<br />
formalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>en</strong>tredicho cuando se cuestionó <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> su alma, el<br />
atributo distintivo <strong>de</strong>l hombre <strong>en</strong> <strong>la</strong> concepción cristiana. Esta naturaleza subalterna<br />
adscrita al indio exigía una historia que explicara, convinc<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te y sin<br />
fracturas, su trayectoria anterior, hasta el mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> su arribo a <strong>la</strong> verda<strong>de</strong>ra y<br />
única historia, es <strong>de</strong>cir, <strong>la</strong> <strong>de</strong>l Occi<strong>de</strong>nte europeo. La visión <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia india, más<br />
allá o al marg<strong>en</strong> <strong>de</strong> cualquier evi<strong>de</strong>ncia, <strong>de</strong>bía ser compr<strong>en</strong>sible y consecu<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />
términos <strong>de</strong> <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ología <strong>de</strong>l conquistador, expresaba <strong>la</strong>s premisas necesarias <strong>de</strong>l<br />
or<strong>de</strong>n colonial. Tales premisas fueron <strong>en</strong>tre otras:<br />
a) Los antiguos habitantes <strong>de</strong>l contin<strong>en</strong>te forman una so<strong>la</strong> categoría social<br />
(humana, tal vez), por <strong>en</strong>cima <strong>de</strong> sus especificida<strong>de</strong>s y difer<strong>en</strong>cias<br />
concretas. Son los indios cuya característica es<strong>en</strong>cial es, no ser europeos.<br />
No ser europeo significa no ser cristiano ni civilizado, es <strong>de</strong>cir, no poseer <strong>la</strong><br />
verdad y, <strong>en</strong> consecu<strong>en</strong>cia, no disponer <strong>de</strong> <strong>la</strong>s capacida<strong>de</strong>s para guiarse y<br />
realizarse por sí mismos. La unicidad <strong>de</strong> los indios se establece por<br />
contraste, por oposición global con el colonizador: uste<strong>de</strong>s son todo lo que<br />
no soy yo, por eso son lo mismo. Las historias <strong>de</strong> los diversos pueblos<br />
serán, <strong>en</strong> consecu<strong>en</strong>cia, <strong>la</strong> historia <strong>de</strong>l indio: una so<strong>la</strong> historia <strong>en</strong> su<br />
carácter es<strong>en</strong>cial (el error), cuyos porm<strong>en</strong>ores, por diverg<strong>en</strong>tes que sean,<br />
nunca alcanzan a contra<strong>de</strong>cir su unidad básica. A los ojos <strong>de</strong>l<br />
conquistador, <strong>la</strong> historia india es una so<strong>la</strong>, porque los indios, finalm<strong>en</strong>te,<br />
ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un solo <strong>de</strong>stino: ser o llegar a ser colonizados. A igual <strong>de</strong>stino<br />
1<br />
ineludible correspon<strong>de</strong> igual historia que lo justifica.<br />
b) La historia india anterior a <strong>la</strong> invasión europea es <strong>la</strong> historia <strong>de</strong>l mal, el imperio<br />
idolátrico y pagano que abriga todas <strong>la</strong>s perversiones. Las<br />
difer<strong>en</strong>cias sólo son compr<strong>en</strong>sibles como herejías.<br />
c) La irracionalidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia india se prueba por su comparación con <strong>la</strong><br />
historia occi<strong>de</strong>ntal, a <strong>la</strong> que no se ajusta. Las únicas categorías que<br />
pue<strong>de</strong>n hacer<strong>la</strong> inteligible son <strong>la</strong>s <strong>de</strong>l mundo europeo. Cuando los hechos<br />
elu<strong>de</strong>n su inscripción forzada <strong>en</strong> esas categorías, sólo pue<strong>de</strong>n ser<br />
“especie <strong>de</strong>” o “parecidos a”, pero siempre imperfectos.<br />
d) La historia india culmina y se realiza pl<strong>en</strong>am<strong>en</strong>te por <strong>la</strong> conquista. La<br />
re<strong>de</strong>nción es el fin último <strong>de</strong>l pecado original y lo explica.<br />
e) La historia india termina con <strong>la</strong> invasión europea. Es un capítulo <strong>de</strong>finitivam<strong>en</strong>te<br />
cerrado. Comi<strong>en</strong>za una nueva historia, otra historia.<br />
La historia precolonial fue recuperada por el criollo y <strong>de</strong>spués por el<br />
mestizo, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el siglo XVIII como argum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> legitimación. El pasado indio se<br />
convirtió<br />
1. Esta premisa no implica que los europeos no hayan reconocido <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>tre los<br />
pueblos indios. La táctica <strong>de</strong> <strong>la</strong> colonización echó mano constantem<strong>en</strong>te <strong>de</strong> esas difer<strong>en</strong>cias y <strong>la</strong>s<br />
ac<strong>en</strong>tuó <strong>en</strong> su propio b<strong>en</strong>eficio, estimu<strong>la</strong>ndo pugnas y rivalida<strong>de</strong>s <strong>en</strong>tre los pueblos para impedir su<br />
unión y facilitar su control y explotación. Sin embargo, este nivel <strong>de</strong> reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> diversidad no<br />
niega <strong>la</strong> conceptualización global <strong>de</strong> los indios como una categoría única por contraste con los<br />
colonizadores.<br />
149<br />
Unidad I<br />
Fíjate como el autor l<strong>la</strong>ma historia<br />
colonizada a los distintos mom<strong>en</strong>-<br />
tos <strong>de</strong> apropiación que Occi<strong>de</strong>nte<br />
ha hecho <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia <strong>de</strong>l indio.<br />
Observa con at<strong>en</strong>ción <strong>la</strong>s c<strong>la</strong>sifica-<br />
ciones que utilizaron los europeos<br />
para <strong>de</strong>scribir a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción indíge-<br />
na, a los “otros”.<br />
En <strong>la</strong> primera carta <strong>de</strong> re<strong>la</strong>ción que<br />
mandó Hernán Cortés a los reyes,<br />
escribía:<br />
“Es <strong>de</strong> creer que no sin causa Dios<br />
Nuestro Señor ha sido servido que<br />
se <strong>de</strong>scubries<strong>en</strong> estas partes <strong>en</strong><br />
nombre <strong>de</strong> vuestras reales altezas<br />
(…) y si<strong>en</strong>do por su mano traídas a <strong>la</strong><br />
fe estas g<strong>en</strong>tes bárbaras que, según<br />
lo que <strong>de</strong> ellos hemos conocido,<br />
creemos que habi<strong>en</strong>do l<strong>en</strong>guas y<br />
personas que les hicies<strong>en</strong> <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> fe y el error <strong>en</strong> que están…”
Etnohistoria<br />
En 1994, <strong>la</strong> noticia <strong>de</strong>l levantami<strong>en</strong>-<br />
to <strong>en</strong> Chiapas <strong>de</strong>l Ejercito Zapatista<br />
<strong>de</strong> Liberación <strong>Nacional</strong> (EZLN), ma-<br />
nifestó nuevam<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s precarias<br />
condiciones <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que vivían –y<br />
viv<strong>en</strong>- <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s indíg<strong>en</strong>as y<br />
<strong>la</strong> urg<strong>en</strong>te necesidad <strong>de</strong> darles voz e<br />
in<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia a estos pueblos. Se te<br />
recomi<strong>en</strong>da buscar <strong>en</strong> periódicos,<br />
revistas o <strong>en</strong> internet <strong>la</strong>s exig<strong>en</strong>cias<br />
que t<strong>en</strong>ía este grupo y que<br />
reflexiones sobre <strong>la</strong> situación actual<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s indíg<strong>en</strong>as <strong>de</strong>l<br />
país.<br />
<strong>en</strong> pasado común al que todos los americanos t<strong>en</strong>ían <strong>de</strong>recho. Más aún: ese<br />
pasado expropiado al indio se transformó <strong>en</strong> razón fundam<strong>en</strong>tal para <strong>la</strong> in<strong>de</strong>-<br />
p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> los países <strong>la</strong>tinoamericanos, como más tar<strong>de</strong> habría <strong>de</strong> emplearse<br />
para simbolizar los anhelos y fundam<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Revolución Mexicana <strong>de</strong> 1910.<br />
I<strong>de</strong>ológicam<strong>en</strong>te, sin embargo, siempre se realizó un proceso <strong>de</strong> separación <strong>en</strong>-<br />
tre el pasado precolonial y los indios vivos. Los constructores <strong>de</strong> Teotihuacán y <strong>de</strong><br />
Chichén Itzá <strong>de</strong>vinieron ancestros ilustres <strong>de</strong> los no indios, y los indios una vez<br />
más quedaron al marg<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia. Hasta llegar a <strong>la</strong> paradoja <strong>en</strong>tre el na-<br />
cionalismo y el indig<strong>en</strong>ismo <strong>en</strong> <strong>la</strong> cual todos los mexicanos somos <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes<br />
<strong>de</strong> Cuauhtémoc, m<strong>en</strong>os los indios, que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> que “integrarse” (es <strong>de</strong>cir, <strong>de</strong>jar <strong>de</strong><br />
ser indios) para ser también, hijos <strong>de</strong> Cuauhtémoc. Las tesis evolucionistas <strong>de</strong>l<br />
siglo XIX fueron un recurso para justificar esta nueva exclusión: los pueblos indios<br />
resultaban rezagados <strong>en</strong> el proceso histórico y requerían <strong>la</strong> re<strong>de</strong>nción <strong>de</strong>l<br />
progreso, ya no <strong>de</strong> <strong>la</strong> fe cristiana.<br />
La colonización <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia india no terminó con <strong>la</strong> in<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia<br />
política <strong>de</strong>l país, tampoco terminó <strong>la</strong> “situación colonial” a <strong>la</strong> que está sujeta <strong>la</strong><br />
pob<strong>la</strong>ción india. La historia <strong>de</strong> México, con rarísimas excepciones, sigue si<strong>en</strong>do<br />
escrita <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista y según los intereses <strong>de</strong> <strong>la</strong>s c<strong>la</strong>ses dominantes; <strong>en</strong><br />
el contexto <strong>de</strong> <strong>la</strong> situación colonial, <strong>la</strong>s c<strong>la</strong>ses dominantes actúan fr<strong>en</strong>te al indio<br />
apoyándose <strong>en</strong> <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>cia étnica. La historia <strong>de</strong> los pueblos indios se manti<strong>en</strong>e<br />
ignorada o se distorsiona <strong>en</strong> función <strong>de</strong> los requisitos <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia <strong>de</strong> los grupos<br />
dominantes que crearon <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> <strong>la</strong> nación mexicana y restringieron el acceso<br />
para incluir <strong>en</strong> el<strong>la</strong> sólo a qui<strong>en</strong>es compartían características económicas, lin-<br />
güísticas, sociales e i<strong>de</strong>ológicas por ellos <strong>de</strong>finidas.<br />
Se admite un compon<strong>en</strong>te indio <strong>en</strong> <strong>la</strong> nacionalidad mexicana, pero no al<br />
indio como una <strong>en</strong>tidad difer<strong>en</strong>ciada y específica; <strong>de</strong> manera concomitante, se<br />
acepta <strong>la</strong> historia india como un antece<strong>de</strong>nte común, pero no como <strong>la</strong> historia<br />
propia y exclusiva <strong>de</strong> los pueblos indios. No se ve como una historia <strong>en</strong> sí misma<br />
sino como un complem<strong>en</strong>to <strong>de</strong> otra historia c<strong>en</strong>tral: <strong>la</strong> historia patria, es <strong>de</strong>cir, <strong>la</strong> <strong>de</strong><br />
los verda<strong>de</strong>ros y únicos mexicanos. En esta perspectiva se busca que <strong>la</strong> historia<br />
explique el <strong>de</strong>v<strong>en</strong>ir <strong>de</strong> <strong>la</strong> nación mexicana, no <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los pueblos indios.<br />
Actividad 1<br />
De acuerdo con <strong>la</strong> lectura anterior, completa <strong>en</strong> tu cua<strong>de</strong>rno el sigui<strong>en</strong>te cuadro<br />
sobre <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes formas <strong>en</strong> que fue vista <strong>la</strong> historia <strong>de</strong> los pueblos indíg<strong>en</strong>as a<br />
lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l tiempo, e i<strong>de</strong>ntifica los difer<strong>en</strong>tes intereses (económicos, políticos y<br />
religiosos) que correspondían a cada época.<br />
Etapas históricas<br />
Conquista y Colonia<br />
In<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia y Revolución<br />
Visión contemporánea<br />
150<br />
Visión sobre <strong>la</strong> historia indíg<strong>en</strong>a<br />
y sus intereses.
Actividad 2<br />
http://mexicoart.org<br />
Con <strong>la</strong>s dos imág<strong>en</strong>es anteriores se pue<strong>de</strong> ejemplificar <strong>la</strong> visión <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia <strong>de</strong><br />
los pueblos indíg<strong>en</strong>as, <strong>la</strong> historia <strong>de</strong>l “otro”, aquel difer<strong>en</strong>te a nosotros. Observa<br />
con at<strong>en</strong>ción <strong>la</strong>s imág<strong>en</strong>es. En una <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s se observa el “ancestro ilustre” y <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
otra al indio vivo. En media cuartil<strong>la</strong> <strong>de</strong> tu cua<strong>de</strong>rno <strong>de</strong>scribe cada una <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s, qué<br />
es lo que repres<strong>en</strong>tan y <strong>de</strong> qué forma nos permit<strong>en</strong> compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r el sesgo<br />
etnocéntrico <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia tradicional.<br />
Lectura 2. Etnohistoria comparativa y el Cono Sur<br />
Kristine L. Jones. Traducción <strong>de</strong> Julieta Valle. Fragm<strong>en</strong>to seleccionado por<br />
Alejandro Díaz Barriga Cuevas y Mario Arturo Galván Yáñez.<br />
Tanto <strong>en</strong> los Estados Unidos y Canadá como <strong>en</strong> América Latina, <strong>la</strong> búsqueda <strong>de</strong><br />
una historia utilitaria que pudiera incluir a los nativos americanos ha obligado a<br />
revisar y revalorar <strong>la</strong> historiografía <strong>de</strong> <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong>tre indios y b<strong>la</strong>ncos. Aquí se<br />
efectuará un repaso <strong>de</strong> los temas etnohistóricos más importantes que han surgido<br />
<strong>en</strong> América <strong>de</strong>l Norte para establecer posibles puntos <strong>de</strong> comparación con los<br />
<strong>estudios</strong> <strong>de</strong>l Cono Sur.<br />
La génesis <strong>de</strong> <strong>la</strong> etnohistoria como disciplina ha sido discutida <strong>de</strong>s<strong>de</strong> diver-<br />
sos ángulos. El término etnohistoria, ha sido adoptado por los <strong>estudios</strong>os <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
historia <strong>de</strong> los pueblos que carec<strong>en</strong> <strong>de</strong> registros docum<strong>en</strong>tales <strong>en</strong> América <strong>de</strong>l<br />
Norte, Asia, África, América Latina y, más reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> el resto <strong>de</strong>l mundo. El<br />
concepto pue<strong>de</strong> rastrearse <strong>en</strong> <strong>la</strong> obra <strong>de</strong> los antropólogos sociales británicos <strong>de</strong><br />
principios <strong>de</strong> siglo, particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> los trabajos <strong>de</strong> C<strong>la</strong>rk Wissler, qui<strong>en</strong> acuñó el<br />
término para <strong>de</strong>scribir una metodología basada <strong>en</strong> un amplio espectro <strong>de</strong><br />
evi<strong>de</strong>ncias: <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> arqueológica hasta <strong>la</strong> docum<strong>en</strong>tal, con el fin <strong>de</strong> reconstruir lo<br />
que él l<strong>la</strong>maba “<strong>la</strong> historia pre-europea”.<br />
En los Estados Unidos, el impulso fundam<strong>en</strong>tal para los <strong>estudios</strong> etnohis-<br />
tóricos estuvo ligado directam<strong>en</strong>te con problemas <strong>de</strong> or<strong>de</strong>n político. Concreta-<br />
m<strong>en</strong>te, me refiero al tema <strong>de</strong> <strong>la</strong> soberanía y los <strong>de</strong>rechos sobre <strong>la</strong> tierra. Cuando el<br />
Congreso norteamericano creó, <strong>en</strong> 1946, <strong>la</strong> Comisión <strong>de</strong> Rec<strong>la</strong>maciones <strong>de</strong><br />
Tierras, <strong>la</strong>s tribus indíg<strong>en</strong>as se dieron a <strong>la</strong> tarea <strong>de</strong> contratar abogados, antropó-<br />
logos e historiadores con el objetivo <strong>de</strong> iniciar <strong>la</strong> rec<strong>la</strong>mación <strong>de</strong> comp<strong>en</strong>saciones<br />
por <strong>la</strong>s tierras cedidas siglos antes al gobierno <strong>de</strong> los Estados Unidos mediante<br />
tratados. Cabe seña<strong>la</strong>r que el propósito <strong>de</strong> <strong>la</strong> comisión era “<strong>de</strong>terminar si <strong>la</strong>s tribus<br />
indias habían recibido precios justos por sus tierras al mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> cesión”.<br />
El proceso <strong>de</strong> rec<strong>la</strong>mación, que compr<strong>en</strong>dió más <strong>de</strong> 800 casos durante<br />
casi 20 años y costó millones <strong>de</strong> dó<strong>la</strong>res, sólo consi<strong>de</strong>ró como evi<strong>de</strong>ncias válidas<br />
los docum<strong>en</strong>tos. Otro tipo <strong>de</strong> testimonios, como <strong>la</strong> historia oral y <strong>la</strong>s costumbres<br />
151<br />
Unidad I<br />
Historia utilitaria: Aquel<strong>la</strong> que con-<br />
si<strong>de</strong>ra el conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l pasado<br />
como algo útil para el pres<strong>en</strong>te,<br />
coadyuvando así al bi<strong>en</strong>estar so-<br />
cial.<br />
Pon at<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> <strong>la</strong> manera <strong>en</strong> <strong>la</strong> que<br />
<strong>la</strong> autora da cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong>l nacimi<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra “etnohistoria”, pues<br />
aquí resi<strong>de</strong>n los antece<strong>de</strong>ntes inme-<br />
diatos <strong>de</strong> <strong>la</strong> disciplina <strong>en</strong> México.<br />
Firma <strong>de</strong> tratados <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión <strong>de</strong><br />
Rec<strong>la</strong>maciones <strong>de</strong> Tierras por el<br />
presi<strong>de</strong>nte Harry S. Trumann.<br />
http://images.google.com/hosted/life
Etnohistoria<br />
Dos preguntas etnológicas al docu-<br />
m<strong>en</strong>to: “¿A qué horizonte cultural<br />
pert<strong>en</strong>ece este docum<strong>en</strong>to?, ¿De<br />
qué forma un docum<strong>en</strong>to pue<strong>de</strong> ser<br />
reflejo <strong>de</strong>l sesgo etnocéntrico <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
cultura que lo e<strong>la</strong>boró?”<br />
No hay que olvidar que <strong>la</strong> compara-<br />
ción <strong>en</strong>tre fu<strong>en</strong>tes orales y escritas<br />
por parte <strong>de</strong>l etnohistoriador permite<br />
un manejo crítico <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes y <strong>la</strong><br />
corroboración o refutación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s hi-<br />
pótesis <strong>de</strong> trabajo.<br />
tribales contemporáneas, fueron <strong>de</strong>scartados por <strong>la</strong> corte. Estas restricciones,<br />
propias <strong>de</strong>l sistema legal occi<strong>de</strong>ntal, frustraron a los equipos legales que<br />
<strong>de</strong>f<strong>en</strong>dían a <strong>la</strong>s tribus y los “testigos expertos” (historiadores y antropólogos)<br />
fueron obligados a reconsi<strong>de</strong>rar sus métodos académicos: durante el proceso, los<br />
antropólogos fueron <strong>de</strong>sviados <strong>de</strong> sus tradicionales preocupaciones sincrónicas<br />
mi<strong>en</strong>tras que los historiadores tuvieron que hacer preguntas etnológicas a los<br />
docum<strong>en</strong>tos.<br />
En poco tiempo, lo que com<strong>en</strong>zó como una metodología se transformó <strong>en</strong><br />
una disciplina. En 1954, un pequeño grupo <strong>de</strong> <strong>estudios</strong>os —<strong>la</strong> mayoría habían<br />
estado involucrados <strong>en</strong> el proceso <strong>de</strong>scrito líneas arriba— formaron <strong>la</strong> Sociedad<br />
Americana <strong>de</strong> Etnohistoriadores. Su primera presi<strong>de</strong>nta, <strong>la</strong> antropóloga nor<br />
teamericana Erminie Wheeler-Voegelin, <strong>de</strong>finía a <strong>la</strong> etnohistoria: “es el estudio <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s i<strong>de</strong>ntida<strong>de</strong>s, ubicación, contactos, movimi<strong>en</strong>to, pob<strong>la</strong>ción y activida<strong>de</strong>s<br />
culturales <strong>de</strong> los pueblos primitivos <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el mom<strong>en</strong>to <strong>en</strong> el que se ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />
primeras noticias escritas sobre ellos y hasta <strong>la</strong> época actual”. Ahora bi<strong>en</strong>, el uso<br />
<strong>de</strong>l término primitivo como contrario <strong>de</strong> civilizado fue puesto <strong>en</strong> <strong>en</strong>tredicho, pues<br />
traía consigo el problema <strong>de</strong> <strong>la</strong> auto<strong>de</strong>finición. Parale<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te, el aparato meto-<br />
dológico pasó por un proceso <strong>de</strong> refinami<strong>en</strong>to y expansión <strong>en</strong> <strong>la</strong> medida <strong>en</strong> que,<br />
cada vez, se consi<strong>de</strong>raba un universo <strong>de</strong> evi<strong>de</strong>ncias más amplio, incluy<strong>en</strong>do por<br />
supuesto, <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes no docum<strong>en</strong>tales.<br />
Aún así, el pu<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> antropología y <strong>la</strong> historia se<strong>guía</strong> si<strong>en</strong>do frágil y<br />
el <strong>en</strong>foque <strong>de</strong> <strong>la</strong> etnohistoria permanecía restringido a los “pueblos primitivos”. En<br />
ese contexto, <strong>en</strong> 1953 el antropólogo William F<strong>en</strong>ton invitó a un grupo <strong>de</strong><br />
historiadores reunidos <strong>en</strong> Williamsburg, Virginia, a <strong>en</strong>contrarse <strong>en</strong> un terr<strong>en</strong>o<br />
común con los etnólogos, a fin <strong>de</strong> robustecer <strong>la</strong> compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong>l pasado. Algunos<br />
<strong>de</strong> estos investigadores, expertos <strong>en</strong> historia colonial, acudieron al l<strong>la</strong>mado. Entre<br />
ellos se <strong>en</strong>contraba James Axtell, qui<strong>en</strong>, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>en</strong>tonces, ha publicado<br />
numerosos <strong>en</strong>sayos y libros sobre <strong>la</strong> etnohistoria <strong>de</strong>l periodo <strong>de</strong> su especialidad,<br />
mismos que han contribuido, <strong>en</strong> mucho, a estimu<strong>la</strong>r <strong>la</strong> revisión global <strong>de</strong> dicha<br />
etapa histórica. En 1978 publicó el <strong>en</strong>sayo The Etnohistory of Early America: a<br />
Review Essay <strong>en</strong> el que sintetizaba los avances realizados <strong>en</strong> el campo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
etnohistoria americana, bosquejaba difer<strong>en</strong>tes acercami<strong>en</strong>tos metodológicos y<br />
ofrecía una importante perspectiva teórica para los etnohistoriadores. Su <strong>en</strong>fo-<br />
que <strong>de</strong>finía a <strong>la</strong> etnohistoria como <strong>la</strong> historia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s múltiples y móviles fronteras<br />
<strong>en</strong>tre dos culturas distintas.<br />
En el <strong>en</strong>sayo se discute el concepto <strong>de</strong> cultura como “un patrón i<strong>de</strong>alizado<br />
<strong>de</strong> significados, valores e i<strong>de</strong>as compartidos <strong>de</strong> manera difer<strong>en</strong>cial por los miem-<br />
bros <strong>de</strong> una sociedad”. Vale seña<strong>la</strong>r que se trataba <strong>de</strong> un tópico aj<strong>en</strong>o a los<br />
historiadores <strong>de</strong> <strong>la</strong> época. Axtell también revisaba ahí los problemas analíticos que<br />
pue<strong>de</strong>n surgir con <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los prejuicios etnocéntricos a <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> estudiar<br />
los procesos <strong>de</strong> cambio y continuidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> dos culturas <strong>en</strong> contacto.<br />
Otro <strong>de</strong> sus seña<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>tos ti<strong>en</strong>e que ver con <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>tre el método<br />
antropológico al que caracteriza como upstreaming (trabajar <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el pres<strong>en</strong>te<br />
para <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r el pasado), con <strong>la</strong> tradicional t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong>l historiador a proce<strong>de</strong>r<br />
exactam<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> inversa (downstreaming), <strong>en</strong> su afán por evitar el anacronismo.<br />
Para Axtell, el método etnohistórico se basa <strong>en</strong> el docum<strong>en</strong>to, pero le dota<br />
<strong>de</strong> una nueva dim<strong>en</strong>sión mediante el “uso crítico <strong>de</strong> conceptos y materiales et-<br />
nológicos <strong>en</strong> el exam<strong>en</strong> y utilización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes históricas”, y <strong>la</strong> incorporación<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> evi<strong>de</strong>ncia arqueológica.<br />
El pot<strong>en</strong>cial <strong>de</strong>l método etnohistórico ha sido <strong>de</strong>mostrado <strong>en</strong> libros y artículos<br />
que versan sobre <strong>la</strong> historia indíg<strong>en</strong>a, muchos <strong>de</strong> los cuales han sido premiados. Por<br />
ejemplo, <strong>la</strong>s obras clásicas <strong>de</strong>l propio Axtell, <strong>de</strong> Francis J<strong>en</strong>nings, Anthony<br />
152
F.C. Wal<strong>la</strong>ce, Bruce Trigger, James H. Merrell y Richard White. Dichos <strong>estudios</strong><br />
han contribuido a estimu<strong>la</strong>r una seria revisión <strong>de</strong> <strong>la</strong> historiografía norteamerica-<br />
na. Sin embargo, algunos académicos se preguntan si hay algui<strong>en</strong> más que esté<br />
captando el m<strong>en</strong>saje emitido por estos pioneros <strong>de</strong> <strong>la</strong> etnohistoria. Merrell no tuvo<br />
inconv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te <strong>en</strong> seña<strong>la</strong>r que <strong>la</strong> metodología etnohistórica ha “ampliado los<br />
horizontes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s inquietu<strong>de</strong>s académicas”, pero discute que así como los histo-<br />
riadores han tomado <strong>la</strong> ban<strong>de</strong>ra <strong>de</strong> <strong>la</strong> etnohistoria (o <strong>de</strong> <strong>la</strong> corri<strong>en</strong>te francesa <strong>de</strong> los<br />
Annales, o <strong>de</strong> <strong>la</strong> “nueva historia social”), y así como <strong>la</strong> investigación reci<strong>en</strong>te ha<br />
contribuido a una mejor compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> otros grupos sociales, como los negros o<br />
<strong>la</strong>s mujeres, el estudio <strong>de</strong> los indios persiste, <strong>de</strong> alguna manera, “como un caso<br />
singu<strong>la</strong>r”.<br />
Sin embargo, gran parte <strong>de</strong> los trabajos más estimu<strong>la</strong>ntes <strong>de</strong> los últimos años<br />
sobre <strong>la</strong> historia colonial <strong>de</strong> América Latina pue<strong>de</strong>n consi<strong>de</strong>rarse etnohistóricos.<br />
Ello incluye no sólo <strong>la</strong>s investigaciones sobre indíg<strong>en</strong>as sino también los <strong>estudios</strong><br />
<strong>de</strong> género, crítica literaria, formación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s c<strong>la</strong>ses, sistema <strong>de</strong> trabajo y economía<br />
informal, así como <strong>la</strong> corri<strong>en</strong>te preocupada por los mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> “el<br />
otro”.<br />
Actividad 3<br />
A partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> lectura anterior, completa <strong>en</strong> tu cua<strong>de</strong>rno el sigui<strong>en</strong>te cuadro con <strong>la</strong>s<br />
<strong>de</strong>finiciones que da cada autor sobre el concepto <strong>de</strong> etnohistoria, tal como se<br />
muestra <strong>en</strong> el ejemplo.<br />
Autor Su <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> etnohistoria<br />
Kristine Jones<br />
C<strong>la</strong>rk Wissler<br />
Erminie<br />
Wheeler-Voegelin<br />
James L. Axtell<br />
Historia <strong>de</strong> los pueblos que carec<strong>en</strong> <strong>de</strong><br />
registro docum<strong>en</strong>tal.<br />
Actividad 4<br />
En una cuartil<strong>la</strong> como máximo contesta con tus propias pa<strong>la</strong>bras <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes<br />
preguntas.<br />
1. ¿Cómo nace <strong>la</strong> etnohistoria y cuáles fueron algunos <strong>de</strong> sus primeros<br />
p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>tos?<br />
2. ¿Cómo es que <strong>la</strong> inclusión <strong>de</strong> preguntas etnológicas a los docum<strong>en</strong>tos ayu-<br />
da a cuestionar <strong>la</strong> visión “primitivo/civilizado”?<br />
3. M<strong>en</strong>ciona, por lo m<strong>en</strong>os, tres fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s que se valga el etnohistoriador<br />
para obt<strong>en</strong>er información <strong>en</strong> <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> sus investigaciones y sus<br />
características es<strong>en</strong>ciales.<br />
Lectura 3. Acercami<strong>en</strong>to a <strong>la</strong> etnohistoria <strong>en</strong> México<br />
Julieta Valle Esquivel. Fragm<strong>en</strong>to seleccionado por Alejandro Díaz Barriga Cuevas<br />
y Mario Arturo Galván Yáñez.<br />
La etnohistoria fue una inquietud intelectual que nació <strong>en</strong> el Viejo Mundo, pero el<br />
término, con su connotación actual, provi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> <strong>la</strong> antropología norteamericana<br />
153<br />
Unidad I
Etnohistoria<br />
Se <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> como docum<strong>en</strong>tación<br />
escrita, todos aquellos docum<strong>en</strong>-<br />
tos redactados con caracteres <strong>la</strong>ti-<br />
nos o alfabéticos.<br />
Los docum<strong>en</strong>tos pictográficos son<br />
aquellos e<strong>la</strong>borados con base <strong>en</strong><br />
inscripciones pictográficas, i<strong>de</strong>o-<br />
gráficas o glíficas: los códices, y <strong>la</strong>s<br />
este<strong>la</strong>s <strong>en</strong>tre otros.<br />
Fu<strong>en</strong>te: (Códice Nutall, Lam.11 v.)<br />
Carlos Martínez Marín abogó por <strong>la</strong><br />
formación <strong>de</strong> <strong>la</strong> lic<strong>en</strong>ciatura <strong>en</strong><br />
Etnohistoria <strong>en</strong> <strong>la</strong> ENAH; para él, <strong>la</strong><br />
etnohistoria es: “<strong>la</strong> explicación dia-<br />
crónica y sincrónica <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura <strong>de</strong>l<br />
hombre y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s y ti<strong>en</strong>e<br />
por objeto <strong>la</strong> reconstrucción históricocultural<br />
<strong>de</strong> los grupos autóctonos<br />
in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes, <strong>de</strong> los grupos<br />
indíg<strong>en</strong>as sometidos al po<strong>de</strong>r<br />
colonial, <strong>de</strong> grupos con cultura<br />
tradicional y <strong>de</strong> grupos mo<strong>de</strong>rnos<br />
marginales…”<br />
sin embargo, el orig<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> especialidad académica <strong>en</strong> nuestro país pue<strong>de</strong><br />
concebirse como fruto <strong>de</strong> una tradición mexicana. De ese modo, es posible afir-<br />
mar que es aquí don<strong>de</strong>, tempranam<strong>en</strong>te, este conocimi<strong>en</strong>to social cobra forma y<br />
<strong>de</strong>fine su campo <strong>de</strong> indagación. Se trata <strong>de</strong>l terr<strong>en</strong>o <strong>de</strong> <strong>la</strong>s humanida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> el que<br />
pronto se insta<strong>la</strong>n los letrados mexicanos. Esto ocurrió, mucho antes <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
formalización <strong>de</strong> <strong>la</strong> etnología y <strong>la</strong> arqueología como disciplinas ci<strong>en</strong>tíficas, hacia el<br />
último tercio <strong>de</strong>l siglo XIX.<br />
Des<strong>de</strong> los albores <strong>de</strong> <strong>la</strong> reflexión ci<strong>en</strong>tífica sobre <strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s, los eru-<br />
ditos mexicanos se percataron <strong>de</strong> <strong>la</strong> imposibilidad <strong>de</strong> reconstruir <strong>la</strong> trayectoria <strong>de</strong><br />
los pueblos que habitaron esta parte <strong>de</strong>l contin<strong>en</strong>te <strong>en</strong> tiempos precolombinos,<br />
mediante <strong>la</strong>s técnicas y fu<strong>en</strong>tes tradicionales <strong>de</strong>l historiador, salvo por <strong>la</strong><br />
exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una serie <strong>de</strong> crónicas y <strong>de</strong>scripciones redactadas durante el siglo<br />
XVI, no existía docum<strong>en</strong>tación escrita que diese cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> aquel<strong>la</strong>s culturas y<br />
socieda<strong>de</strong>s <strong>en</strong> su <strong>de</strong>v<strong>en</strong>ir. Muy pronto supieron que <strong>de</strong>berían reconstruir sus his-<br />
torias echando mano <strong>de</strong> todo vestigio a su alcance: <strong>la</strong>s l<strong>en</strong>guas aboríg<strong>en</strong>es, los<br />
restos materiales –monum<strong>en</strong>tos y docum<strong>en</strong>tos pictográficos-, <strong>la</strong> especu<strong>la</strong>ción<br />
comparativa con otros pueblos cuyo pasado fuera mejor conocido. Esta forma <strong>de</strong><br />
proce<strong>de</strong>r, <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>da durante el siglo XIX, se <strong>en</strong>contrará y <strong>en</strong><strong>la</strong>zará con <strong>la</strong> jov<strong>en</strong><br />
ci<strong>en</strong>cia antropológica que arriba a América Latina durante los años <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
consolidación republicana. No pasarán muchos años antes <strong>de</strong> que se exprese <strong>en</strong><br />
cátedras y cursos impartidos por los sabios <strong>de</strong> <strong>la</strong> época <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l recinto <strong>de</strong>l<br />
Museo <strong>Nacional</strong>, institución que con el tiempo procreó al Instituto <strong>Nacional</strong> <strong>de</strong><br />
Antropología e Historia.<br />
Sin embargo, <strong>la</strong> <strong>de</strong>signación <strong>de</strong> este tipo <strong>de</strong> <strong>estudios</strong> como “etnohistoria”<br />
suce<strong>de</strong> hasta <strong>la</strong> década <strong>de</strong> los cincu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong>l siglo XX, cuando se empieza a popu<strong>la</strong>-<br />
rizar <strong>en</strong> el medio antropológico norteamericano. La creación <strong>de</strong> una especialidad<br />
académica <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> <strong>Nacional</strong> <strong>de</strong> Antropología e Historia es algo que<br />
acontece muy poco <strong>de</strong>spués. Años más tar<strong>de</strong>, <strong>la</strong> etnohistoria se constituyó (<strong>de</strong><br />
manera pionera a nivel mundial) <strong>en</strong> una lic<strong>en</strong>ciatura in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te, carácter que<br />
ha conservado hasta <strong>la</strong> fecha, al igual que <strong>la</strong> Dirección <strong>de</strong> Etnohistoria como <strong>de</strong>-<br />
partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> investigación específico <strong>de</strong>l INAH, creado <strong>en</strong> 1977. Esto significa<br />
que <strong>la</strong> etnohistoria mexicana nombra a un campo peculiar <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia o <strong>la</strong> an-<br />
tropología, que ocupa un lugar por <strong>de</strong>recho propio <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l medio académico e<br />
institucional <strong>de</strong> nuestro país.<br />
Los precursores <strong>de</strong> <strong>la</strong> etnohistoria <strong>en</strong> México basaron su argum<strong>en</strong>tación<br />
concibiéndo<strong>la</strong> como una disciplina académica “con todas <strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> ley” <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
necesidad <strong>de</strong> contar con especialistas <strong>en</strong> historia prehispánica y <strong>de</strong> los indios<br />
durante <strong>la</strong> época colonial, que hoy está animada por preocupaciones mucho más<br />
amplias. Al correr <strong>de</strong>l tiempo ha v<strong>en</strong>ido construy<strong>en</strong>do numerosos objetos <strong>de</strong><br />
estudio con pueblos y sectores sociales que, como <strong>la</strong>s culturas nativas previas al<br />
contacto con Occi<strong>de</strong>nte, carec<strong>en</strong> <strong>de</strong> registros escritos o don<strong>de</strong> los exist<strong>en</strong>tes no<br />
son compr<strong>en</strong>sibles para el historiador conv<strong>en</strong>cional. En síntesis, se ha abocado a<br />
investigar el pasado <strong>de</strong> grupos y actores sociales excluidos <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia na-<br />
cional, aquel<strong>la</strong> que, echando mano <strong>de</strong> docum<strong>en</strong>tación escrita, ha producido un<br />
re<strong>la</strong>to cuyos actores principales son <strong>la</strong>s instituciones y los grupos y personajes <strong>en</strong><br />
disputa por el po<strong>de</strong>r. Tal manera <strong>de</strong> reconstruir el pasado ha sido criticada <strong>en</strong> los<br />
últimos años (no sólo <strong>en</strong> México, sino <strong>en</strong> el mundo <strong>en</strong>tero) <strong>la</strong>s aportaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
etnohistoria cobran hoy, un relieve sin prece<strong>de</strong>ntes.<br />
154
La etnohistoria cu<strong>en</strong>ta con un <strong>la</strong>rgo trecho recorrido <strong>en</strong> el uso <strong>de</strong> fu<strong>en</strong>tes<br />
alternativas al docum<strong>en</strong>to escrito, <strong>en</strong> <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> un método que permite<br />
explicar el pasado con una óptica s<strong>en</strong>sible a los hechos culturales y <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
exploración <strong>de</strong> analogías <strong>en</strong>tre los pueblos vivos y <strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s pretéritas. Los<br />
temas tradicionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> etnohistoria sigu<strong>en</strong> produci<strong>en</strong>do preguntas y ex-<br />
plicaciones <strong>en</strong>tre nuestros especialistas, máxime cuando los avances <strong>de</strong> <strong>la</strong> ar-<br />
queología, <strong>la</strong> lingüística y <strong>la</strong> antropología les permit<strong>en</strong> hoy nutrirse <strong>de</strong> un cúmulo<br />
mucho mayor <strong>de</strong> información. A su vez, <strong>la</strong> etnohistoria ha hecho aportaciones<br />
relevantes, <strong>en</strong> lo que respecta al rescate, lectura e interpretación <strong>de</strong> fu<strong>en</strong>tes<br />
escritas poco conv<strong>en</strong>cionales, códices y docum<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> caracteres <strong>la</strong>tinos a los<br />
que hasta hace poco tiempo se les prestaba poca at<strong>en</strong>ción: estadísticas vitales,<br />
actas notariales, juicios inquisitoriales, mapas y testam<strong>en</strong>tos. Por otro <strong>la</strong>do, ha<br />
explorado nuevos campos apoyada <strong>en</strong> su matriz antropológica, ofreci<strong>en</strong>do una<br />
convinc<strong>en</strong>te interpretación cultural <strong>de</strong>l pasado. Así, <strong>la</strong> etnohistoria pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>finirse<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> dos ángulos complem<strong>en</strong>tarios: <strong>la</strong> lectura etnológica <strong>de</strong> los vestigios<br />
históricos, incluidos los docum<strong>en</strong>tos, y el método que propone <strong>la</strong> confrontación y<br />
validación <strong>de</strong>l dato docum<strong>en</strong>tal con el etnográfico. En ambos s<strong>en</strong>tidos, <strong>la</strong> etno-<br />
historia <strong>en</strong>riquece a <strong>la</strong>s ci<strong>en</strong>cias sociales contemporáneas a <strong>la</strong> par que se <strong>de</strong>fine<br />
por su carácter interdisciplinario.<br />
Actividad 5<br />
1. Observa <strong>la</strong>s dos imág<strong>en</strong>es que se pres<strong>en</strong>tan a continuación. ¿Cuáles crees<br />
que sean <strong>la</strong>s v<strong>en</strong>tajas <strong>de</strong> comparar y validar el dato docum<strong>en</strong>tal (aquel que<br />
se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra registrado <strong>en</strong> <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes escritas o los códices) con el<br />
etnográfico para compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r mejor a <strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l pasado y <strong>de</strong>l<br />
pres<strong>en</strong>te?<br />
Fu<strong>en</strong>te: Códice Flor<strong>en</strong>tino, t.I. f. 262 v. Fu<strong>en</strong>te: Concheros <strong>en</strong> el Ar<strong>en</strong>al, Hgo. Autor: Marrovi<br />
2. Si <strong>la</strong> historia tradicional sólo acepta al docum<strong>en</strong>to como única evi<strong>de</strong>ncia vá-<br />
lida, ¿<strong>de</strong> qué forma pi<strong>en</strong>sas que el <strong>en</strong>foque etnohistórico contribuye a <strong>la</strong><br />
inclusión <strong>de</strong> otras evi<strong>de</strong>ncias alternas al docum<strong>en</strong>to?<br />
Repaso<br />
E<strong>la</strong>bora <strong>en</strong> tu cua<strong>de</strong>rno un resum<strong>en</strong> con base <strong>en</strong> <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes preguntas:<br />
1. Cuando surgió <strong>la</strong> etnohistoria, prevalecía <strong>la</strong> <strong>de</strong>nominada historia hegemóni-<br />
ca, ¿cuál era el objeto <strong>de</strong> estudio <strong>de</strong> esta disciplina?<br />
2. Si <strong>la</strong> historia hegemónica es un discurso que permitió <strong>la</strong> justificación y <strong>la</strong><br />
colonización <strong>de</strong>l indio, ¿cómo rescata <strong>la</strong> etnohistoria <strong>la</strong> visión indíg<strong>en</strong>a?<br />
155<br />
Unidad I<br />
Analogía: Re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> semejanzas<br />
<strong>en</strong>tre cosas distintas. Diccionario<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> Real Aca<strong>de</strong>mia Españo<strong>la</strong>.
Etnohistoria<br />
PREGUNTAS<br />
GENERADORAS<br />
¿Cuál es <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> etnohistoria con <strong>la</strong><br />
configuración <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
interdisciplinas?<br />
¿Cómo <strong>de</strong>finirías <strong>la</strong> manera<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> que el etnohistoriador<br />
reconstruye <strong>la</strong> historia <strong>de</strong><br />
los pueblos “sin historia”?<br />
¿En qué consist<strong>en</strong> los<br />
problemas que <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>ta<br />
el etnohistoriador al<br />
abordar diversas fu<strong>en</strong>tes<br />
“alternativas”?<br />
Presta at<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> <strong>la</strong>s caracterís-<br />
ticas que, <strong>de</strong> acuerdo a <strong>la</strong> lectura,<br />
posee una disciplina como <strong>la</strong> etno-<br />
historia.<br />
Decimos que <strong>la</strong> etnohistoria es un<br />
campo híbrido porque ti<strong>en</strong>e dos<br />
matrices disciplinarias distintas: La<br />
historia y <strong>la</strong> antropología. Decimos<br />
que es especializada porque su<br />
objeto <strong>de</strong> estudio ha sido, tradi-<br />
cionalm<strong>en</strong>te, más acotado que el <strong>de</strong><br />
aquel<strong>la</strong>s.<br />
3. ¿Por qué los salvajes, los bárbaros y los indíg<strong>en</strong>as son <strong>de</strong>nominados como<br />
pueblos “sin historia”?<br />
4. ¿En qué contexto se gestó <strong>la</strong> disciplina etnohistórica <strong>en</strong> Norteamérica y<br />
cuáles fueron los elem<strong>en</strong>tos que <strong>en</strong> México se retomaron <strong>de</strong> ésta, que<br />
permitieron p<strong>en</strong>sar o hacer una etnohistoria mexicana?<br />
5. ¿Cuáles han sido los objetos <strong>de</strong> estudio tradicionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> etnohistoria<br />
<strong>en</strong> México?<br />
6. ¿A qué tipo <strong>de</strong> fu<strong>en</strong>tes alternativas acu<strong>de</strong> <strong>la</strong> etnohistoria para dar cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong><br />
sus objetos <strong>de</strong> estudio?<br />
UNIDAD II. La etnohistoria y <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes<br />
Esta unidad ti<strong>en</strong>e el propósito <strong>de</strong> aproximarte a <strong>la</strong> forma <strong>en</strong> <strong>la</strong> cual el etnohisto-<br />
riador aborda diversos tipos <strong>de</strong> fu<strong>en</strong>tes para reconstruir <strong>la</strong> historia <strong>de</strong> los “pueblos<br />
sin historia”. Con <strong>la</strong> primera lectura observarás cómo el agotami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
disciplinas tradicionales, su fragm<strong>en</strong>tación y su acercami<strong>en</strong>to mutuo llevaron a <strong>la</strong><br />
creación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s interdisciplinas a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuales se ampliaron los temas <strong>de</strong><br />
investigación, creándose nuevas formas <strong>de</strong> construir el conocimi<strong>en</strong>to.<br />
El sigui<strong>en</strong>te texto “Reflexionando una vez más: <strong>la</strong> etnohistoria y <strong>la</strong> época<br />
colonial,” te proporciona una forma <strong>de</strong> ver a <strong>la</strong> etnohistoria, reevaluando <strong>la</strong> uti-<br />
lidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes escritas y <strong>la</strong>s nuevas formas <strong>de</strong> escudriñar<strong>la</strong>s; también te<br />
pres<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong>l estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s l<strong>en</strong>guas y <strong>la</strong> etnografía, así como <strong>la</strong><br />
necesidad <strong>de</strong>l etnohistoriador <strong>de</strong> conocer a <strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s contemporáneas que<br />
está investigando.<br />
En <strong>la</strong> última lectura <strong>de</strong> esta unidad se p<strong>la</strong>ntean <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre los<br />
conceptos <strong>de</strong> “cultura”, “fu<strong>en</strong>tes” y “etnohistoria”, para compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r sus<br />
articu<strong>la</strong>ciones como parte <strong>de</strong>l análisis etnohistórico.<br />
Temario<br />
1. La interdisciplinariedad<br />
2. La cultura y <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes<br />
3. C<strong>la</strong>sificación <strong>de</strong> algunas fu<strong>en</strong>tes que utiliza el etnohistoriador<br />
Lectura 1. Las interdisciplinas y <strong>la</strong> etnohistoria<br />
Julieta Valle Esquivel. Fragm<strong>en</strong>to seleccionado por Alejandro Díaz Barriga Cuevas<br />
y Mario Arturo Galván Yáñez.<br />
El método etnohistórico se caracteriza por “t<strong>en</strong>er un pie” <strong>en</strong> <strong>la</strong> historia y otro <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
antropología. Tal propiedad ha sido <strong>de</strong>scrita como “interdisciplinariedad”. Des<strong>de</strong><br />
sus oríg<strong>en</strong>es, <strong>la</strong>s ci<strong>en</strong>cias sociales han sufrido un proceso <strong>de</strong> fragm<strong>en</strong>tación<br />
ininterrumpida; <strong>de</strong> ese modo, ha surgido un vasto número <strong>de</strong> disciplinas <strong>en</strong>foca-<br />
das <strong>en</strong> <strong>la</strong> compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> campos limitados <strong>de</strong>l f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o social. Pero así como<br />
ha ocurrido <strong>la</strong> fragm<strong>en</strong>tación, también se ha producido <strong>la</strong> interre<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> estas<br />
disciplinas especializadas <strong>en</strong> terr<strong>en</strong>os “híbridos”, más especializados. Es el caso<br />
—por m<strong>en</strong>cionar los más conocidos— <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia económica, <strong>la</strong> sociolingüís-<br />
tica, <strong>la</strong> antropología cognitiva y, naturalm<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> etnohistoria. Por ejemplo, ahí<br />
don<strong>de</strong> se “tocan” <strong>la</strong> historia y <strong>la</strong> economía, po<strong>de</strong>mos <strong>en</strong>contrar una “intersección”<br />
que da lugar a una interdisciplina —<strong>en</strong> ese caso, <strong>la</strong> historia económica— muy<br />
especializada y, lo más importante, pot<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te superior a aquél<strong>la</strong>s que le dan<br />
orig<strong>en</strong> respecto a <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> innovación.<br />
El lector se preguntará, ¿por qué afirmar que <strong>la</strong>s interdisciplinas son “su-<br />
periores”? Fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te, por dos razones. La primera, porque <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
156
perspectiva <strong>de</strong> numerosos especialistas se ha producido una especie <strong>de</strong> estan-<br />
cami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong>s disciplinas “clásicas” o “nucleares”, aquel<strong>la</strong>s que son here<strong>de</strong>ras <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> tradición positivista. La historia, <strong>la</strong> economía y <strong>la</strong> psicología ganaron mucho <strong>en</strong> el<br />
proceso <strong>de</strong> fragm<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ci<strong>en</strong>cias sociales; se <strong>en</strong>señorearon <strong>en</strong> sus<br />
particu<strong>la</strong>res objetos <strong>de</strong> estudio y afinaron, hasta <strong>la</strong> perfección, <strong>la</strong>s herrami<strong>en</strong>tas<br />
metodológicas y <strong>de</strong> carácter técnico que les permitían alcanzar nuevos<br />
conocimi<strong>en</strong>tos. Pero sus objetos <strong>de</strong> estudio “típicos” terminaron por agotarse y sus<br />
metodologías se han ido tornando obsoletas a <strong>la</strong> luz <strong>de</strong> nuevas corri<strong>en</strong>tes teóricas.<br />
Hoy ningún historiador serio se p<strong>la</strong>ntearía reescribir <strong>la</strong> historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> Conquista <strong>de</strong><br />
México-T<strong>en</strong>ochtit<strong>la</strong>n, exclusivam<strong>en</strong>te, con base <strong>en</strong> <strong>la</strong>s cartas <strong>de</strong> Hernán Cortés.<br />
Des<strong>de</strong> esta perspectiva, se observa el estancami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> una disciplina, si es que<br />
ésta no r<strong>en</strong>uncia a sus viejos y gastados temas, problemas y procedimi<strong>en</strong>tos. Si<br />
nuestro investigador <strong>de</strong>sea innovar, <strong>de</strong>berá aproximarse a algún problema poco<br />
trabajado por <strong>la</strong> historia, es <strong>de</strong>cir, salirse <strong>de</strong>l núcleo <strong>de</strong> su disciplina y a<strong>de</strong>ntrarse <strong>en</strong><br />
su periferia.<br />
Hasta aquí, hemos visto el problema con respecto al objeto <strong>de</strong> estudio.<br />
Ahora, veámoslo <strong>en</strong> términos metodológicos. También se pue<strong>de</strong>n hacer aportes al<br />
conocimi<strong>en</strong>to si —conservando los temas tradicionales o construy<strong>en</strong>do otros<br />
nuevos— el investigador recurre a <strong>la</strong>s disciplinas cercanas y toma prestado su<br />
bagaje conceptual, sus herrami<strong>en</strong>tas técnicas o ambas cosas. Así es como surge<br />
una interdisciplina. Si volvemos a nuestro caso, el hipotético historiador al que nos<br />
hemos referido usaría, por ejemplo, <strong>la</strong> psicología, para compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong>s<br />
motivaciones que llevaron a Cortés a escribir sus cartas: estaría haci<strong>en</strong>do historia<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s m<strong>en</strong>talida<strong>de</strong>s, interdisciplina que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> <strong>la</strong>s fronteras <strong>de</strong> dos<br />
campos <strong>de</strong>l saber y que se realiza <strong>en</strong> su intersección. En esta operación se ll<strong>en</strong>an<br />
<strong>la</strong>s <strong>la</strong>gunas que <strong>la</strong>s disciplinas nucleares fueron <strong>de</strong>jando <strong>en</strong> su <strong>de</strong>sarrollo. Nuestro<br />
historiador y psicólogo, o historiador <strong>de</strong> <strong>la</strong>s m<strong>en</strong>talida<strong>de</strong>s, dio un salto que le<br />
permitió g<strong>en</strong>erar conocimi<strong>en</strong>to sobre un asunto novedoso, <strong>en</strong> vez <strong>de</strong> volvernos a<br />
contar <strong>la</strong> consabida historia <strong>de</strong>l vali<strong>en</strong>te extremeño que conquistó un imperio con<br />
sólo un puñado <strong>de</strong> hombres.<br />
Las necesida<strong>de</strong>s actuales <strong>de</strong> <strong>la</strong> especialización e innovación, <strong>en</strong>tonces,<br />
obligan a <strong>la</strong>s ci<strong>en</strong>cias sociales a g<strong>en</strong>erar estos campos interdisciplinarios y <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />
ahí, p<strong>la</strong>ntear nuevas propuestas metodológicas y construir objetos <strong>de</strong> estudio<br />
distintos <strong>de</strong> los tradicionales. Es <strong>en</strong> ese terr<strong>en</strong>o, don<strong>de</strong> se mueve <strong>la</strong> etnohistoria.<br />
Veamos por qué fue necesario su surgimi<strong>en</strong>to.<br />
En <strong>la</strong>s fronteras <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia se <strong>en</strong>contraban los pueblos sin escritura, difí-<br />
ciles <strong>de</strong> accesar <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> docum<strong>en</strong>tación. En <strong>la</strong>s fronteras <strong>de</strong> <strong>la</strong> an-<br />
tropología se <strong>en</strong>contraba el pasado <strong>de</strong> los pueblos salvajes, que no se at<strong>en</strong>dían<br />
<strong>de</strong>bido a <strong>la</strong>s limitaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong>s más influy<strong>en</strong>tes teorías y metodologías que el<strong>la</strong><br />
había creado. Sin forzar <strong>de</strong>masiado <strong>la</strong>s cosas, po<strong>de</strong>mos ver que ahí hay una<br />
intersección: los “sin escritura” eran es<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te los mismos que los salvajes.<br />
La estrategia utilizada para abordar ese novísimo terr<strong>en</strong>o <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to<br />
fue, como hemos visto <strong>en</strong> <strong>la</strong> lectura 2 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unidad anterior, cuando los<br />
antropólogos se pusieron a estudiar historia exhaustivam<strong>en</strong>te, robustecieron su<br />
aparato conceptual y su instrum<strong>en</strong>tal técnico para llegar a hacer una etnología<br />
diacrónica.<br />
Lo mismo sucedió <strong>en</strong> el caso inverso y el resultado final fue que <strong>la</strong>s dos<br />
disciplinas construyeron un pu<strong>en</strong>te, un campo híbrido super especializado al que<br />
l<strong>la</strong>maron etnohistoria. Esta interdisciplina tomó prestado <strong>de</strong> los dos campos que le<br />
dieron orig<strong>en</strong> y g<strong>en</strong>eró una metodología particu<strong>la</strong>r para abordar un área que, por<br />
cierto, resultó mucho más ext<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> lo que se p<strong>en</strong>saba al principio... tanto que<br />
hoy po<strong>de</strong>mos <strong>en</strong>contrar etnohistoriadores especialistas <strong>en</strong> códices —que<br />
157<br />
Unidad II<br />
Fíjate cómo <strong>en</strong> <strong>la</strong> lectura se re<strong>la</strong>cio-<br />
na <strong>la</strong> fragm<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ci<strong>en</strong>cias<br />
sociales y su posterior recombina-<br />
ción con <strong>la</strong> etnohistoria: esto es uno<br />
<strong>de</strong> los puntos c<strong>la</strong>ve para compr<strong>en</strong>-<br />
<strong>de</strong>r <strong>la</strong> etnohistoria.<br />
¿Pue<strong>de</strong>s p<strong>en</strong>sar <strong>en</strong> algunos otros<br />
campos <strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to don<strong>de</strong><br />
se recurra a <strong>la</strong> interdisciplinariedad<br />
para p<strong>la</strong>ntearse nuevos problemas y<br />
que se obt<strong>en</strong>gan respuestas no-<br />
vedosas?<br />
Este argum<strong>en</strong>to está estrecham<strong>en</strong>-<br />
te re<strong>la</strong>cionado con <strong>la</strong> lectura que hi-<br />
ciste <strong>en</strong> <strong>la</strong> Unidad I sobre los l<strong>la</strong>ma-<br />
dos “pueblos sin historia”. ¿Pue<strong>de</strong>s<br />
<strong>de</strong>cir <strong>en</strong> qué puntos exactam<strong>en</strong>te se<br />
hal<strong>la</strong> esta re<strong>la</strong>ción?<br />
Se <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> por etnología diacróni-<br />
ca <strong>la</strong> comparación cultural a través<br />
<strong>de</strong>l tiempo.
Etnohistoria<br />
Debido a sus características como<br />
interdisciplina, <strong>la</strong> práctica <strong>de</strong> <strong>la</strong> et-<br />
nohistoria <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad se ha<br />
multiplicado <strong>en</strong> un sinfín <strong>de</strong> objetos<br />
<strong>de</strong> estudio. Así, hay etnohistoria-<br />
dores interesados <strong>en</strong> el Occi<strong>de</strong>nte<br />
Medieval, <strong>en</strong> <strong>la</strong> reconstrucción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
socieda<strong>de</strong>s africanas o <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
etnografía <strong>de</strong> grupos “marginales”<br />
(minorías, género, migración, etc.).<br />
Esto complem<strong>en</strong>tándose con los<br />
<strong>estudios</strong> etnohistóricos “clásicos”.<br />
Estos autores fueron algunos <strong>de</strong> los<br />
primeros cronistas que se dieron a <strong>la</strong><br />
tarea <strong>de</strong> <strong>de</strong>scribir a <strong>la</strong>s culturas<br />
indíg<strong>en</strong>as. Se te recomi<strong>en</strong>da inda-<br />
gar sobre su obra.<br />
se han “hibridado” con los epigrafistas—; <strong>en</strong> sistemas agríco<strong>la</strong>s —cercanos a los<br />
agrónomos—; <strong>en</strong> <strong>la</strong> sociedad colonial —empar<strong>en</strong>tados con los historiadores<br />
sociales e incluso <strong>en</strong> grupos marginales urbanos— insta<strong>la</strong>dos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s fronteras con<br />
<strong>la</strong> sociología urbana. Como po<strong>de</strong>mos ver, el movimi<strong>en</strong>to no cesa: <strong>la</strong> es-<br />
pecialización, <strong>la</strong> recombinación, <strong>la</strong> conversión <strong>de</strong> campos interdisciplinarios <strong>en</strong><br />
nuevas disciplinas son f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os que llevan al progreso <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia. Por tanto, <strong>la</strong><br />
moraleja <strong>de</strong> todo esto es, puesto que ya no po<strong>de</strong>mos ser <strong>en</strong>ciclopedistas, que lo<br />
mejor es buscar <strong>la</strong>s <strong>la</strong>gunas <strong>de</strong>jadas por <strong>la</strong>s disciplinas <strong>de</strong>cimonónicas e ins-<br />
ta<strong>la</strong>rnos ahí, como especialistas interdisciplinarios. Eso hemos hecho, con éxito,<br />
los etnohistoriadores <strong>en</strong> Estados Unidos, <strong>en</strong> Francia, <strong>en</strong> África, <strong>en</strong> América <strong>de</strong>l Sur<br />
y, por supuesto, <strong>en</strong> México.<br />
Actividad 1<br />
En tu cua<strong>de</strong>rno <strong>en</strong>umera cinco áreas <strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> don<strong>de</strong> se requiera el<br />
acercami<strong>en</strong>to interdisciplinario.<br />
Lectura 2. Reflexionando una vez más: <strong>la</strong> etnohistoria y <strong>la</strong> época<br />
colonial<br />
María <strong>de</strong> los Ángeles Romero Frizzi.<br />
Cuando <strong>en</strong> México com<strong>en</strong>zó a usarse el término etnohistoria, se refería al estudio<br />
<strong>de</strong> los pueblos <strong>de</strong> tradición mesoamericana. Pero esta <strong>de</strong>nominación fue<br />
ext<strong>en</strong>diéndose conforme se ampliaron <strong>la</strong>s investigaciones a otros pueblos nativos<br />
<strong>de</strong> América. Si consi<strong>de</strong>ramos que etnohistoria es el estudio <strong>de</strong>l pasado indíg<strong>en</strong>a<br />
hecho por no indíg<strong>en</strong>as, éste empezó poco <strong>de</strong>spués <strong>de</strong>l arribo <strong>de</strong> los españoles a<br />
estas tierras. Los escritos <strong>de</strong> Motolinía, Sahagún, Durán, o <strong>la</strong>s obras <strong>de</strong> los funcio-<br />
narios reales como <strong>la</strong> <strong>de</strong> Alonso <strong>de</strong> Zorita son páginas <strong>de</strong> <strong>la</strong> etnohistoria.<br />
Se ha dicho múltiples veces que <strong>la</strong> etnohistoria es <strong>la</strong> disciplina que<br />
combina los <strong>en</strong>foques <strong>de</strong> <strong>la</strong> antropología con el estudio <strong>de</strong>l pasado y <strong>la</strong>s técnicas<br />
<strong>de</strong> trabajo <strong>en</strong> archivo, propias <strong>de</strong>l historiador. Varios autores han tratado <strong>de</strong><br />
<strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong> organización social <strong>de</strong> los indíg<strong>en</strong>as y sus transformaciones <strong>en</strong> el<br />
tiempo, utilizando p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>tos tomados <strong>de</strong> <strong>la</strong> teoría antropológica. Sin<br />
embargo, resulta c<strong>la</strong>ro que también po<strong>de</strong>mos estudiar el cambio cultural, <strong>la</strong><br />
organización social, el sistema <strong>de</strong> par<strong>en</strong>tesco o <strong>la</strong> religión <strong>de</strong> los criollos, los<br />
mestizos o cualquier grupo social. Conforme buscamos <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>tre<br />
historia y etnohistoria p<strong>en</strong>etramos <strong>en</strong> un terr<strong>en</strong>o confuso don<strong>de</strong> los límites <strong>en</strong>tre<br />
una y otra disciplina se tornan imprecisos. Las fronteras <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s l<strong>la</strong>madas<br />
ci<strong>en</strong>cias sociales terminan por ser abstracciones que impi<strong>de</strong>n ver <strong>la</strong> totalidad y<br />
complejidad <strong>de</strong>l f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o humano. Resulta, <strong>en</strong>tonces, que igual pue<strong>de</strong> hacerse<br />
etnohistoria <strong>de</strong> los mayas que <strong>de</strong> los españoles. Meditemos esto con cuidado:<br />
¿será <strong>en</strong> verdad lo mismo hacer el estudio <strong>de</strong> un pueblo que comparte con el que<br />
escribe <strong>la</strong> misma tradición cultural, que narrar <strong>la</strong> historia <strong>de</strong> un pueblo cuyos<br />
conceptos m<strong>en</strong>tales y forma <strong>de</strong> ver el mundo son totalm<strong>en</strong>te difer<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong><br />
nuestra? Para algunos, que no <strong>de</strong>sc<strong>en</strong><strong>de</strong>mos <strong>de</strong> una tradición mesoamericana,<br />
es re<strong>la</strong>tivam<strong>en</strong>te más s<strong>en</strong>cillo <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s y <strong>la</strong> cultura <strong>de</strong> los<br />
españoles y los criollos porque compart<strong>en</strong> con nosotros <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong><br />
realidad e interpretar<strong>la</strong>. Salvo los cambios infringidos por el tiempo y el distinto<br />
espacio, su p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to y el nuestro provi<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>de</strong> esa tradición que hemos<br />
<strong>de</strong>nominado cultura occi<strong>de</strong>ntal. Tratar <strong>de</strong> <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong> historia <strong>de</strong> los grupos<br />
indíg<strong>en</strong>as, para los que no somos indíg<strong>en</strong>as, implica un reto mayor. El sistema <strong>de</strong><br />
p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to mesoamericano t<strong>en</strong>ía una estructura muy difer<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> occi<strong>de</strong>ntal<br />
y nos es aj<strong>en</strong>a. Si realm<strong>en</strong>te queremos conocer su historia para interpretar<strong>la</strong> <strong>en</strong> el<br />
pres<strong>en</strong>te, <strong>de</strong>bemos acercarnos a su p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to.<br />
158
El esfuerzo por <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong> filosofía y el p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to cotidiano <strong>de</strong> los meso-<br />
americanos ha estado pres<strong>en</strong>te <strong>en</strong> los etnohistoriadores que se han ocupado <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
época precolombina: los <strong>estudios</strong> <strong>de</strong>l cal<strong>en</strong>dario, los mitos <strong>de</strong> orig<strong>en</strong>, <strong>la</strong>s<br />
esculturas, <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s, etcétera, reflejan algunas i<strong>de</strong>as <strong>de</strong> aquel mundo. La<br />
situación es difer<strong>en</strong>te cuando cruzamos <strong>la</strong> barrera <strong>de</strong> 1519-1521. Gran parte <strong>de</strong> los<br />
trabajos que hemos realizado <strong>en</strong> los últimos años, <strong>en</strong> el campo comúnm<strong>en</strong>te<br />
l<strong>la</strong>mado etnohistoria <strong>de</strong> <strong>la</strong> época colonial, más que proporcionar elem<strong>en</strong>tos para<br />
<strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r al indíg<strong>en</strong>a han <strong>de</strong>scrito <strong>la</strong>s instituciones que les fueron impuestas;<br />
hemos narrado los ev<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> que participaron o que afectaron su <strong>de</strong>v<strong>en</strong>ir. Un<br />
m<strong>en</strong>or número <strong>de</strong> investigadores ha tratado <strong>de</strong> ver cómo esas instituciones o su-<br />
cesos fueron <strong>en</strong>t<strong>en</strong>didos por los indíg<strong>en</strong>as y a qué tipo <strong>de</strong> reflexión los condujo, <strong>de</strong><br />
acuerdo con <strong>la</strong>s características <strong>de</strong> su p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to. Nos hemos quedado <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
superficie <strong>de</strong> los acontecimi<strong>en</strong>tos. Etnohistoria es <strong>la</strong> suma <strong>de</strong> herrami<strong>en</strong>tas<br />
intelectuales que, combinando técnicas etnográficas con análisis literario, nos<br />
permite ir más allá <strong>de</strong> lo apar<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes escritas e incluso, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s pinturas y<br />
<strong>de</strong>más testimonios <strong>de</strong>l pasado.<br />
La etnohistoria, <strong>la</strong> época colonial y el análisis <strong>de</strong> los textos<br />
La difer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre historia y etnohistoria radica tanto <strong>en</strong> su objeto <strong>de</strong> estudio como<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> aproximarse a él. Dicho <strong>de</strong> otra manera: etnohistoria es el conjunto<br />
<strong>de</strong> procesos m<strong>en</strong>tales que nos acercan a <strong>la</strong> historia <strong>de</strong>l “otro”; es el método que nos<br />
conduce a <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r el pasado <strong>de</strong> aquél que ha heredado una cultura distinta <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
nuestra. La etnohistoria trata <strong>de</strong> <strong>de</strong>scubrir, <strong>en</strong> los docum<strong>en</strong>tos escritos por una<br />
sociedad y una cultura, los principios y <strong>la</strong>s maneras <strong>de</strong> ser y <strong>de</strong> p<strong>en</strong>sar <strong>de</strong> otra<br />
sociedad y otra cultura. Es el esfuerzo por <strong>de</strong>scubrir, <strong>en</strong> los docum<strong>en</strong>tos escritos o<br />
pictográficos, un p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to difer<strong>en</strong>te, pero igual <strong>en</strong> <strong>de</strong>recho. El método<br />
etnohistórico, igual que cualquier otro, no pue<strong>de</strong> reducirse a un conjunto <strong>de</strong> recetas<br />
cuyos pasos se sigu<strong>en</strong> mecánicam<strong>en</strong>te. No hay fórmu<strong>la</strong>s fáciles para acercarnos<br />
al pasado. Existe una s<strong>en</strong>sibilidad para <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r lo sucedido que, queramos o no,<br />
es distinto <strong>de</strong> nuestro tiempo, una capacidad para hurgar <strong>en</strong> los archivos, <strong>en</strong> los<br />
legajos y <strong>en</strong> <strong>la</strong>s letras incompr<strong>en</strong>sibles para <strong>en</strong>contrar los escasos testimonios que<br />
han sobrevivido al paso <strong>de</strong> los años. Es el <strong>de</strong>seo <strong>de</strong> <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r lo más objetivam<strong>en</strong>te<br />
posible el docum<strong>en</strong>to y <strong>de</strong> imaginar lo que nunca se puso por escrito. Aunque <strong>la</strong>s<br />
fu<strong>en</strong>tes para p<strong>en</strong>etrar <strong>en</strong> el pasado son muchas —pinturas, esculturas, edificios,<br />
libros <strong>de</strong> oraciones, códigos legales, cartas, crónicas, docum<strong>en</strong>tos judiciales y<br />
otras más—, los historiadores, por lo g<strong>en</strong>eral, usamos sólo algunas <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s.<br />
Muchos <strong>de</strong> nosotros pasamos <strong>la</strong> mitad <strong>de</strong> nuestras vidas con los ojos puestos <strong>en</strong><br />
los docum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> los archivos, los cuales combinamos con crónicas y otros<br />
textos, pero, pocas veces, levantamos <strong>la</strong> mirada hacia los edificios y los restos<br />
materiales <strong>de</strong> <strong>la</strong> época que estudiamos; <strong>en</strong> cambio, los historiadores <strong>de</strong>l arte, <strong>en</strong><br />
contadas ocasiones, quitan su vista <strong>de</strong> <strong>la</strong>s esculturas o <strong>la</strong>s fachadas para<br />
re<strong>la</strong>cionar<strong>la</strong>s con <strong>la</strong> sociedad que <strong>la</strong>s creó. Pocos historiadores combinan, <strong>en</strong> sus<br />
<strong>estudios</strong> <strong>de</strong>l arte, <strong>la</strong>s pinturas y otros elem<strong>en</strong>tos con el m<strong>en</strong>saje <strong>de</strong>l docum<strong>en</strong>to.<br />
Las fu<strong>en</strong>tes son muchas, c<strong>en</strong>trémonos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s escritas. Des<strong>de</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong><br />
hemos apr<strong>en</strong>dido a dividir los textos <strong>en</strong> fu<strong>en</strong>tes primarias y fu<strong>en</strong>tes secundarias.<br />
Las primeras fueron escritas por testigos pres<strong>en</strong>ciales <strong>de</strong> los hechos que narran, o<br />
bi<strong>en</strong>, son testimonios cercanos a lo <strong>de</strong>scrito, aunque, <strong>en</strong> ocasiones, <strong>en</strong>tre unos y<br />
otros pue<strong>de</strong> haber <strong>de</strong>c<strong>en</strong>as <strong>de</strong> años. Hemos creído fielm<strong>en</strong>te, que <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes<br />
159<br />
Unidad II<br />
Observa con at<strong>en</strong>ción <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>-<br />
tes imág<strong>en</strong>es. La primera proce<strong>de</strong><br />
<strong>de</strong> un códice maya, mi<strong>en</strong>tras que <strong>la</strong><br />
segunda es un retrato <strong>de</strong>l siglo XVIII.<br />
¿Podrías <strong>de</strong>scribir los elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong><br />
cada una? ¿Hasta qué punto<br />
compr<strong>en</strong><strong>de</strong>s el significado e int<strong>en</strong>-<br />
ción <strong>de</strong> cada una?<br />
Fu<strong>en</strong>te: Códice Madrid (Fragm<strong>en</strong>to)<br />
Retrato Siglo xViii<br />
Fu<strong>en</strong>te: Todos los elem<strong>en</strong>tos na-<br />
turales o culturales que <strong>en</strong> forma<br />
directa o indirecta proporcionan<br />
información sobre una sociedad<br />
<strong>de</strong>terminada <strong>en</strong> un mom<strong>en</strong>to o a lo<br />
<strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> su <strong>de</strong>v<strong>en</strong>ir.<br />
La información <strong>de</strong>rivada <strong>de</strong> <strong>la</strong> fu<strong>en</strong>-<br />
te es obt<strong>en</strong>ida y e<strong>la</strong>borada por el<br />
investigador mediante un proceso<br />
crítico o analítico, para <strong>la</strong> construc-<br />
ción <strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to.<br />
Para <strong>la</strong> investigación etnohistórica<br />
es importante saber distinguir <strong>en</strong>tre<br />
fu<strong>en</strong>tes primarias: aquel<strong>la</strong>s que<br />
prove<strong>en</strong> un testimonio o evi<strong>de</strong>ncia<br />
directa; y <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes secundarias,<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong>s que ya se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran inter-<br />
pretaciones y análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>-<br />
tes primarias. Ejemplos <strong>de</strong> éstas<br />
últimas son <strong>la</strong>s investigaciones<br />
realizadas por especialistas con-<br />
temporáneos que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran<br />
<strong>en</strong> artículos, revistas, o libros <strong>de</strong><br />
texto.
Etnohistoria<br />
Los datos <strong>de</strong>l docum<strong>en</strong>to sólo ad-<br />
quier<strong>en</strong> un significado válido para <strong>la</strong><br />
compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> los procesos histó-<br />
ricos, cuando el investigador es<br />
capaz <strong>de</strong> interrogarlo sin per<strong>de</strong>r <strong>de</strong><br />
vista que todo texto constituye una<br />
percepción, interesada y parcial <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
realidad.<br />
Entre los docum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> in-<br />
díg<strong>en</strong>a se cu<strong>en</strong>tan los códices que,<br />
a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> su escaso número,<br />
pres<strong>en</strong>tan <strong>la</strong> dificultad <strong>de</strong> obe<strong>de</strong>cer a<br />
sistema <strong>de</strong> escritura aún <strong>de</strong>sco-<br />
nocidos, aunque ya contamos con<br />
significativos avances <strong>en</strong> su inter-<br />
pretación.<br />
Exist<strong>en</strong> diversos docum<strong>en</strong>tos colo-<br />
niales escritos <strong>en</strong> l<strong>en</strong>guas indíg<strong>en</strong>as.<br />
Fu<strong>en</strong>te: Primero Memoriales foj. 60v. (fragm<strong>en</strong>to)<br />
primarias son totalm<strong>en</strong>te confiables. En el<strong>la</strong>s, hemos bebido insaciablem<strong>en</strong>te.<br />
Cierto es que, gracias a el<strong>la</strong>s, hoy conocemos lo que nos precedió y forjó. Los<br />
docum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> los archivos y <strong>la</strong>s <strong>de</strong>más obras escritas son nuestra principal<br />
fu<strong>en</strong>te para conocer el pasado, pero su manejo no está ex<strong>en</strong>to <strong>de</strong> riesgos. Las<br />
fu<strong>en</strong>tes primarias, sean crónicas <strong>de</strong> los conquistadores o <strong>estudios</strong> <strong>de</strong> los frailes, o<br />
docum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> carácter legal no son espejos nítidos <strong>de</strong> su “realidad”. La reflejan,<br />
pero distorsionada por múltiples luces. Las fu<strong>en</strong>tes escritas, que han sobrevivido<br />
al tiempo y que t<strong>en</strong>emos hoy <strong>en</strong> nuestras manos, son los discursos <strong>de</strong> los<br />
individuos que vivieron aquellos mom<strong>en</strong>tos; personas que, como nosotros,<br />
tuvieron una i<strong>de</strong>ología, pa<strong>de</strong>cieron pasiones, anhelos e intereses, y registraron lo<br />
que vieron con mayor o m<strong>en</strong>or objetividad. Su i<strong>de</strong>ología, su modo <strong>de</strong> <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r su<br />
mom<strong>en</strong>to histórico, no fue igual <strong>en</strong> todos ellos, cambió según su experi<strong>en</strong>cia, su<br />
educación <strong>en</strong> <strong>la</strong>s au<strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s universida<strong>de</strong>s o <strong>en</strong> los seminarios. Los<br />
escritos que nos legaron son el fruto <strong>de</strong> <strong>la</strong> interacción <strong>en</strong>tre “su realidad” y el modo<br />
como ellos <strong>la</strong> <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dieron e interpretaron. La “realidad” influyó <strong>en</strong> su p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to<br />
y éste <strong>la</strong> transformó. En algunos casos, <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ología <strong>de</strong>l autor es evi<strong>de</strong>nte, porque<br />
choca con nuestra manera <strong>de</strong> p<strong>en</strong>sar y nuestras propias i<strong>de</strong>as. En otros, hay que<br />
<strong>de</strong>scubrir<strong>la</strong> mediante el estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s i<strong>de</strong>as <strong>en</strong> boga <strong>en</strong> su mom<strong>en</strong>to, <strong>de</strong>l lugar y<br />
grupo social.<br />
Los docum<strong>en</strong>tos que empleamos para escribir <strong>la</strong> historia <strong>de</strong> los indíg<strong>en</strong>as<br />
surgieron, <strong>de</strong> <strong>la</strong> pluma <strong>de</strong> un fraile, <strong>de</strong> un soldado, <strong>de</strong> un funcionario real; <strong>en</strong> fin, <strong>de</strong><br />
un español que, a pesar <strong>de</strong> t<strong>en</strong>er ante sí a los indíg<strong>en</strong>as, no obstante <strong>la</strong> cercanía a<br />
los hechos, los juzgó conforme a sus i<strong>de</strong>as personales y a los esquemas <strong>de</strong> su<br />
propia cultura. No pudo ser <strong>de</strong> otra manera. Son muchos los docum<strong>en</strong>tos escritos<br />
por españoles sobre indíg<strong>en</strong>as; y son significativam<strong>en</strong>te m<strong>en</strong>os los realizados por<br />
los mismos indíg<strong>en</strong>as para narrar su visión. No <strong>en</strong> vano, se ha hab<strong>la</strong>do <strong>de</strong> los<br />
pueblos “sin historia”. La forma <strong>en</strong> que los indíg<strong>en</strong>as <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dieron esos mom<strong>en</strong>tos,<br />
<strong>en</strong> que ellos también c<strong>la</strong>sificaron a los españoles, es m<strong>en</strong>os conocida, más difícil<br />
<strong>de</strong> asir y nunca <strong>la</strong> <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>remos totalm<strong>en</strong>te. Hay que ser humil<strong>de</strong>s, “<strong>la</strong> realidad”<br />
pasada está fuera <strong>de</strong> nuestras manos, porque a los intereses y pasiones <strong>de</strong> ayer<br />
añadimos, hoy, nuestra interpretación y ambiciones.<br />
No todo está perdido. Qui<strong>en</strong>es trabajamos rescatando <strong>la</strong> historia indíg<strong>en</strong>a<br />
po<strong>de</strong>mos escribir un re<strong>la</strong>to más cercano a lo que aconteció <strong>en</strong> <strong>la</strong> medida <strong>en</strong> que<br />
seamos capaces <strong>de</strong> consultar un mayor número <strong>de</strong> versiones <strong>de</strong> aquellos hechos,<br />
<strong>de</strong> ver sus coinci<strong>de</strong>ncias y discrepancias. Los puntos que se toqu<strong>en</strong> se acercarán<br />
a lo sucedido. T<strong>en</strong>emos que criticar nuestras fu<strong>en</strong>tes haci<strong>en</strong>do evi<strong>de</strong>ntes los<br />
intereses y <strong>la</strong>s categorías <strong>de</strong> sus autores, y si<strong>en</strong>do consci<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> nuestras<br />
propias taxonomías y compromisos.<br />
La etnohistoria, los docum<strong>en</strong>tos y <strong>la</strong> etnografía<br />
Cualquier discurso escrito o verbal es una interpretación <strong>de</strong> <strong>la</strong> realidad. Si ha-<br />
cemos etnohistoria <strong>de</strong>bemos t<strong>en</strong>erlo siempre pres<strong>en</strong>te. Así, <strong>la</strong> inm<strong>en</strong>sa mayoría<br />
<strong>de</strong> los docum<strong>en</strong>tos o expedi<strong>en</strong>tes con los que trabajamos, producidos por es-<br />
pañoles, nos dic<strong>en</strong> <strong>la</strong> versión españo<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia conforme a sus cre<strong>en</strong>cias, <strong>en</strong><br />
mayor o m<strong>en</strong>or medida católicas, conforme a su i<strong>de</strong>ología colonizadora e<br />
intereses particu<strong>la</strong>res.<br />
La historia colonial <strong>de</strong>bió t<strong>en</strong>er un carácter mucho más mesoamericano.<br />
Hemos hab<strong>la</strong>do <strong>de</strong> los trabajadores, <strong>de</strong> los cabildos indíg<strong>en</strong>as, <strong>de</strong> <strong>la</strong> t<strong>en</strong><strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
tierra; m<strong>en</strong>os lo hemos hecho <strong>de</strong> <strong>la</strong> agricultura mesoamericana <strong>en</strong> tierras co-<br />
loniales, <strong>de</strong> sus rebeliones <strong>en</strong>t<strong>en</strong>didas <strong>en</strong> sus términos y no <strong>en</strong> los nuestros; no<br />
sabemos cómo influyó su p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong> política colonial y, aun, <strong>la</strong> economía<br />
novohispana. Hemos escrito sobre <strong>la</strong>s instituciones y los hechos <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia<br />
160
india por <strong>la</strong> semejanza con nuestro p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to y, <strong>en</strong> ello, muy probablem<strong>en</strong>te,<br />
hemos cometido varios errores. Por ejemplo, para el indíg<strong>en</strong>a contemporáneo <strong>la</strong><br />
tierra es sagrada. Varios grupos consi<strong>de</strong>ran que al sembrar<strong>la</strong> se le <strong>la</strong>stima; por eso,<br />
ti<strong>en</strong>e que restaurar esa herida con ofr<strong>en</strong>das. Si esta i<strong>de</strong>a sobrevive hoy, con mayor<br />
vigor <strong>de</strong>bió existir <strong>en</strong> <strong>la</strong> época colonial. Posiblem<strong>en</strong>te, cuando un pueblo luchaba<br />
por su tierra contra el pueblo vecino o <strong>la</strong> haci<strong>en</strong>da colindante, no únicam<strong>en</strong>te lo<br />
hacía con un interés mercantil por ret<strong>en</strong>er un medio <strong>de</strong> producción vital para él, sino<br />
por razones más complejas: era el control <strong>de</strong>l elem<strong>en</strong>to sagrado, <strong>de</strong> aquél que<br />
mant<strong>en</strong>ía <strong>la</strong> vida <strong>de</strong>l grupo. La historia cobra así otro matiz.<br />
Para recuperar <strong>la</strong> voz <strong>de</strong>l indíg<strong>en</strong>a <strong>en</strong>tre los r<strong>en</strong>glones incompr<strong>en</strong>sibles <strong>de</strong><br />
los docum<strong>en</strong>tos hay que acercarnos primero al p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to mesoamericano.<br />
Nada más difícil <strong>de</strong> <strong>en</strong>unciar y <strong>de</strong> realizar. Uno <strong>de</strong> los caminos para conocer <strong>la</strong><br />
m<strong>en</strong>talidad indíg<strong>en</strong>a <strong>de</strong> ayer es <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong> cultura mesoamericana <strong>de</strong> hoy y esto<br />
es posible por medio <strong>de</strong>l trabajo etnográfico y <strong>de</strong>l estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s l<strong>en</strong>guas. No<br />
pret<strong>en</strong>do con esto olvidar que, <strong>en</strong>tre los indíg<strong>en</strong>as <strong>de</strong> <strong>la</strong> época colonial y los <strong>de</strong> hoy,<br />
exist<strong>en</strong> más <strong>de</strong> 200 años <strong>de</strong> por medio; pero los grupos étnicos actuales son<br />
here<strong>de</strong>ros <strong>de</strong> <strong>la</strong> tradición mesoamericana y su cultura sobrevive <strong>en</strong> muchos casos<br />
a pesar <strong>de</strong> toda <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad, con más fuerza <strong>de</strong> <strong>la</strong> que comúnm<strong>en</strong>te p<strong>en</strong>samos.<br />
Es preciso <strong>de</strong>scubrir <strong>en</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción indíg<strong>en</strong>a <strong>de</strong> finales <strong>de</strong>l siglo XX <strong>la</strong>s categorías<br />
propias, sin traducciones que pongan nuestras pa<strong>la</strong>bras <strong>en</strong> voz <strong>de</strong> los indíg<strong>en</strong>as.<br />
Es necesario explorar los conceptos aj<strong>en</strong>os y sus taxonomías.<br />
¿Cómo c<strong>la</strong>sifican, por ejemplo, a los seres humanos: <strong>de</strong> su mismo pueblo y<br />
extraños? ¿Cómo <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n <strong>la</strong>s fuerzas <strong>de</strong> <strong>la</strong> naturaleza, los sectores <strong>de</strong> <strong>la</strong> eco-<br />
nomía y muchos campos más? Conocer <strong>la</strong>s l<strong>en</strong>guas indíg<strong>en</strong>as, buscar <strong>en</strong> el<strong>la</strong>s los<br />
conceptos c<strong>la</strong>ve <strong>de</strong> <strong>la</strong> otra cultura, es tarea indisp<strong>en</strong>sable <strong>de</strong> <strong>la</strong> etnohistoria.<br />
La difer<strong>en</strong>cia que a m<strong>en</strong>udo notamos <strong>en</strong>tre una época colonial que nos<br />
parece profundam<strong>en</strong>te hispanizada con una aculturación <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad indíg<strong>en</strong>a<br />
que ca<strong>la</strong> hasta los huesos y un pres<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el que sobreviv<strong>en</strong> costumbres y<br />
conceptos mesoamericanos, se <strong>de</strong>be a una ma<strong>la</strong> lectura <strong>de</strong> los docum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong><br />
archivo, producto <strong>de</strong> tomar al pie <strong>de</strong> <strong>la</strong> letra lo que se afirma <strong>en</strong> ellos, sin tratar <strong>de</strong><br />
p<strong>en</strong>sar <strong>en</strong> todo lo que ocurría y no se registraba <strong>en</strong> el expedi<strong>en</strong>te. No po<strong>de</strong>mos<br />
inv<strong>en</strong>tar lo que el docum<strong>en</strong>to no dice. Pero <strong>en</strong> <strong>la</strong>s fojas pue<strong>de</strong>n existir pequeños<br />
indicios sobre el p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to mesoamericano que sólo notaremos si los<br />
re<strong>la</strong>cionamos con <strong>la</strong> cultura indíg<strong>en</strong>a prehispánica e, inclusive, con <strong>la</strong> <strong>de</strong> hoy.<br />
Aunque, obviam<strong>en</strong>te, los grupos étnicos <strong>de</strong> hoy son distintos <strong>de</strong> los<br />
coloniales, <strong>de</strong> cualquier manera están más cerca <strong>de</strong> sus antepasados que<br />
nosotros. Es aquí don<strong>de</strong> se un<strong>en</strong> los caminos <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia y <strong>de</strong> <strong>la</strong> antropología<br />
para dar orig<strong>en</strong> a <strong>la</strong> etnohistoria. No se trata so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>de</strong> aplicar a <strong>la</strong> sociedad<br />
indíg<strong>en</strong>a los conceptos que hemos e<strong>la</strong>borado sobre estructura social, instituciones<br />
y funciones; es más que eso. Es p<strong>en</strong>etrar <strong>en</strong> el p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to, <strong>la</strong> filosofía y <strong>la</strong>s<br />
categorías indíg<strong>en</strong>as.<br />
El uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> etnografía aplicado a <strong>la</strong> investigación <strong>de</strong> los códices ha dado<br />
muy bu<strong>en</strong>os resultados; más aún, sin el<strong>la</strong>, sin el conocimi<strong>en</strong>to mixteco o náhuatl,<br />
nunca hubiésemos <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dido páginas <strong>en</strong>teras <strong>de</strong> aquellos libros. Lo mismo se ha<br />
hecho para p<strong>en</strong>etrar <strong>en</strong> el p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to mesoamericano prehispánico, arrojando<br />
una luz que <strong>de</strong> otro modo nunca se hubiera <strong>en</strong>c<strong>en</strong>dido. ¿Por qué <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ernos ahí,<br />
por qué no aplicar este método al análisis <strong>de</strong> los docum<strong>en</strong>tos coloniales? Podría dar<br />
frutos inimaginables.<br />
El etnohistoriador <strong>de</strong>be acercase a <strong>la</strong> cultura y al p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to indíg<strong>en</strong>a<br />
contemporáneos. A pesar <strong>de</strong> los cambios que han sufrido esos pueblos <strong>en</strong> el curso<br />
<strong>de</strong> tantos años, su cultura está viva. El proceso <strong>de</strong> aculturación varía <strong>de</strong> un grupo<br />
161<br />
Unidad II<br />
Cuando se hab<strong>la</strong> <strong>de</strong> un carácter<br />
mesoamericano se <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> por<br />
ellos <strong>la</strong> matriz indíg<strong>en</strong>a <strong>de</strong> esta his-<br />
toria.<br />
La Lic<strong>en</strong>ciatura <strong>en</strong> Etnohistoria<br />
otorga importancia al estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
l<strong>en</strong>guas indíg<strong>en</strong>as ya que al acce-<br />
<strong>de</strong>r al conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> l<strong>en</strong>gua se<br />
pue<strong>de</strong>n compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r aspectos sig-<br />
nificativos <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura.<br />
Aculturación es el proceso <strong>de</strong> cam-<br />
bio cultural que ocurre por el <strong>en</strong>-<br />
cu<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> dos sistemas culturales<br />
autónomos y que da como resulta-<br />
do <strong>la</strong> creci<strong>en</strong>te similitud <strong>de</strong> ambos<br />
[Diccionario <strong>de</strong> Antropología, Siglo<br />
XXI editores]. Aunque también pue-<br />
<strong>de</strong>n resultar elem<strong>en</strong>tos difer<strong>en</strong>tes <strong>de</strong><br />
los dos, por ejemplo, el mole es el<br />
resultado <strong>de</strong> una combinación <strong>de</strong><br />
ingredi<strong>en</strong>tes, tanto <strong>de</strong> América como<br />
<strong>de</strong> fuera <strong>de</strong> el<strong>la</strong>; no pudo haber<br />
surgido sin esa unión.
Etnohistoria<br />
a otro: hay qui<strong>en</strong>es lo han perdido todo, qui<strong>en</strong>es han hecho propio lo aj<strong>en</strong>o in-<br />
corporándolo creativam<strong>en</strong>te, otros que se resist<strong>en</strong> al mínimo cambio. La cultura<br />
indíg<strong>en</strong>a palpita como <strong>la</strong> <strong>de</strong> cualquier sociedad, pero sigue conservando, <strong>en</strong><br />
mayor o m<strong>en</strong>or grado, elem<strong>en</strong>tos propios con orig<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> época prehispánica.<br />
Actividad 2<br />
E<strong>la</strong>bora <strong>en</strong> tu cua<strong>de</strong>rno el sigui<strong>en</strong>te cuadro sinóptico <strong>en</strong> don<strong>de</strong> incluyas <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes<br />
que se seña<strong>la</strong>n <strong>en</strong> el texto, sus características, v<strong>en</strong>tajas y <strong>de</strong>sv<strong>en</strong>tajas <strong>en</strong> su uso.<br />
Fu<strong>en</strong>te Características V<strong>en</strong>tajas Desv<strong>en</strong>tajas<br />
Actividad 3<br />
Completa el sigui<strong>en</strong>te cuadro <strong>en</strong> tu cua<strong>de</strong>rno con <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>finiciones sobre<br />
<strong>la</strong> etnohistoria que se m<strong>en</strong>cionan <strong>en</strong> el texto, tal como se muestra <strong>en</strong> el ejemplo.<br />
Definiciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> etnohistoria<br />
Se ha dicho múltiples veces que <strong>la</strong> etnohistoria es <strong>la</strong> disciplina que combina los<br />
<strong>en</strong>foques <strong>de</strong> <strong>la</strong> antropología con el estudio <strong>de</strong>l pasado y <strong>la</strong>s técnicas <strong>de</strong> trabajo<br />
<strong>en</strong> archivo, propias <strong>de</strong>l historiador.<br />
Etnohistoria es <strong>la</strong> suma <strong>de</strong> herrami<strong>en</strong>tas que….<br />
Etnohistoria es el conjunto <strong>de</strong> procesos m<strong>en</strong>tales…<br />
Actividad 4<br />
Copia <strong>en</strong> tu cua<strong>de</strong>rno el sigui<strong>en</strong>te mapa m<strong>en</strong>tal y completa <strong>la</strong> información que se te<br />
solicita.<br />
Docum<strong>en</strong>tos e<strong>la</strong>borados por los<br />
europeos<br />
¿Quiénes realizaron los<br />
docum<strong>en</strong>tos?<br />
¿Cómo reflejan <strong>la</strong> realidad histórica?<br />
¿Cuáles son los problemas que pres<strong>en</strong>tan<br />
para reconstruir <strong>la</strong> historia indíg<strong>en</strong>a?<br />
162<br />
Reconstrucción <strong>de</strong> <strong>la</strong> Historia<br />
Indíg<strong>en</strong>a<br />
Docum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> tradición indíg<strong>en</strong>a<br />
¿Bajo qué mo<strong>de</strong>lo cultural fueron<br />
e<strong>la</strong>borados?<br />
¿Para recuperar <strong>la</strong> voz <strong>de</strong>l<br />
indíg<strong>en</strong>a <strong>en</strong> los docum<strong>en</strong>tos, qué<br />
<strong>de</strong>be <strong>de</strong> hacer el etnohistoriador?
Lectura 3. Problemática <strong>en</strong> algunas fu<strong>en</strong>tes<br />
José Antonio Romero Huerta.<br />
El concepto <strong>de</strong> cultura es fundam<strong>en</strong>tal para <strong>la</strong> etnohistoria, ya que a ésta le inte-<br />
resa reconstruir sistemas culturales, no so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te acontecimi<strong>en</strong>tos. Hay difer<strong>en</strong>-<br />
tes <strong>de</strong>finiciones <strong>de</strong> cultura, pero aquí se <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>rá como el conocimi<strong>en</strong>to social-<br />
m<strong>en</strong>te transmitido, <strong>en</strong> el cual hay un proceso que consta <strong>de</strong> dos mom<strong>en</strong>tos: <strong>de</strong><br />
objetivación (exteriorización) y <strong>de</strong> subjetivación (interiorización) <strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>-<br />
to. Por ejemplo, cuando a una persona sus padres le <strong>en</strong>señan a hab<strong>la</strong>r, ellos ob-<br />
jetivan (exteriorizan) el conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> su l<strong>en</strong>gua, y esa persona lo subjetiviza<br />
(interioriza, lo apr<strong>en</strong><strong>de</strong>); este proceso continuará cuando tal persona lo <strong>en</strong>señe a<br />
sus hijos y éstos a los suyos, <strong>en</strong> un proceso continuo, <strong>de</strong> g<strong>en</strong>eración <strong>en</strong> g<strong>en</strong>e-<br />
ración. El conocimi<strong>en</strong>to cultural se exterioriza <strong>en</strong> formas tangibles e intangibles; <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> primera forma, por ejemplo, como un lápiz, los basam<strong>en</strong>tos piramidales, <strong>la</strong><br />
comida, <strong>la</strong> vestim<strong>en</strong>ta o los docum<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> archivos; <strong>en</strong> <strong>la</strong> segunda, como <strong>la</strong>s<br />
difer<strong>en</strong>tes l<strong>en</strong>guas que se hab<strong>la</strong>n, <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong>tre personas o <strong>la</strong>s matemá-<br />
ticas. Las dos formas <strong>de</strong> objetivación pue<strong>de</strong>n <strong>de</strong>jar huel<strong>la</strong>s y ser tomadas como<br />
fu<strong>en</strong>tes para el conocimi<strong>en</strong>to tanto <strong>de</strong>l pasado como <strong>de</strong>l pres<strong>en</strong>te. Así, po<strong>de</strong>mos<br />
<strong>de</strong>finir <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes como todo aquello que permite acercarnos a nuestro objeto <strong>de</strong><br />
investigación, por supuesto, mediante un proceso <strong>de</strong> análisis.<br />
El mayor problema para el etnohistoriador <strong>en</strong> el proceso <strong>de</strong> investigación<br />
es <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tarse con fu<strong>en</strong>tes producidas <strong>en</strong> otra época y por otra cultura. En el caso<br />
<strong>de</strong> los códices prehispánicos hay gran<strong>de</strong>s <strong>la</strong>gunas <strong>en</strong> los significados <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
cuatro tradiciones <strong>de</strong> sistemas glíficos reconocidos: <strong>la</strong> maya, <strong>la</strong> mixteca, <strong>la</strong> nahua<br />
<strong>de</strong>l Altip<strong>la</strong>no C<strong>en</strong>tral y <strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> región pob<strong>la</strong>no-t<strong>la</strong>xcalteca. Para <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r mejor el<br />
problema <strong>de</strong>bemos imaginar algo que nunca se haya visto, olido, oído ni<br />
<strong>de</strong>gustado, y que se interpretará a partir <strong>de</strong> los conocimi<strong>en</strong>tos (culturales) que se<br />
ti<strong>en</strong><strong>en</strong>; pero cabría <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r su significado mediante un proceso<br />
<strong>de</strong> investigación, como lo hac<strong>en</strong> los <strong>estudios</strong>os <strong>de</strong> códices. En este tipo <strong>de</strong> fu<strong>en</strong>te<br />
se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran elem<strong>en</strong>tos i<strong>de</strong>ográficos, pictográficos y fonéticos, conformando un<br />
sistema mixto <strong>de</strong> escritura. Los códices se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> murales, piedras,<br />
cerámica, li<strong>en</strong>zos <strong>de</strong> algodón, piel <strong>de</strong> animales, <strong>en</strong>tre otros soportes. Aunque <strong>la</strong><br />
mayor parte <strong>de</strong> los códices prehispánicos fueron <strong>de</strong>struidos con <strong>la</strong> llegada <strong>de</strong> los<br />
europeos, no se canceló su producción, siguieron realizándose a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l<br />
periodo colonial; <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> ellos combinados con caracteres <strong>la</strong>tinos.<br />
Por otro <strong>la</strong>do, <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes docum<strong>en</strong>tales con escritura fonética <strong>de</strong>l periodo<br />
colonial compart<strong>en</strong>, como todas <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes, el hecho <strong>de</strong> que fueron g<strong>en</strong>eradas por<br />
socieda<strong>de</strong>s que vivieron <strong>en</strong> un mom<strong>en</strong>to histórico-cultural <strong>de</strong>terminado, y hay que<br />
t<strong>en</strong>erlo siempre pres<strong>en</strong>te. La docum<strong>en</strong>tación es abundante; hay miles y miles <strong>de</strong><br />
docum<strong>en</strong>tos que también nos p<strong>la</strong>ntean problemas, por ejemplo, el tipo <strong>de</strong> trazos,<br />
que pue<strong>de</strong>n ser muy complejos; para compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r lo que se escribió se utiliza una<br />
técnica l<strong>la</strong>mada paleografía, <strong>la</strong> cual consiste <strong>en</strong> transcribir esa escritura antigua a<br />
una mo<strong>de</strong>rna, para ello se necesita mucha práctica; a<strong>de</strong>más, <strong>la</strong> dificultad aum<strong>en</strong>ta<br />
cuando se mezc<strong>la</strong> el español antiguo, alguna l<strong>en</strong>gua indíg<strong>en</strong>a antigua y/o el <strong>la</strong>tín.<br />
Éste es el primer problema, posteriorm<strong>en</strong>te, se ti<strong>en</strong><strong>en</strong> que abordar otros como el<br />
análisis <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>ido. Los textos indíg<strong>en</strong>as coloniales que se escribieron con<br />
caracteres <strong>la</strong>tinos son abundantes, pero son pocos los investigadores que se<br />
<strong>de</strong>dican a su traducción.<br />
Éstos son sólo algunos ejemplos <strong>de</strong> ciertos problemas con los que se <strong>en</strong>-<br />
fr<strong>en</strong>ta el etnohistoriador cuando aborda ese tipo <strong>de</strong> fu<strong>en</strong>tes.<br />
163<br />
Unidad II<br />
Ya habrás notado que exist<strong>en</strong> mu-<br />
chas <strong>de</strong>finiciones sobre el concepto<br />
<strong>de</strong> “cultura”, todo <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>rá <strong>de</strong>l<br />
autor y/o <strong>la</strong> corri<strong>en</strong>te <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> que se<br />
proponga. En <strong>la</strong> lectura, ¿<strong>de</strong> qué<br />
forma el autor <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> a <strong>la</strong> cultura?<br />
Fu<strong>en</strong>te: Escritura mixteca. Códice Nutall, 75r.<br />
(Fragm<strong>en</strong>to)<br />
Fu<strong>en</strong>te: Escritura maya. Códice Dres<strong>de</strong>n, f. 44.<br />
Fu<strong>en</strong>te: Escritura Altip<strong>la</strong>no C<strong>en</strong>tral. Códice Borbónico<br />
f13<br />
Fu<strong>en</strong>te: Escritura mixteco-pueb<strong>la</strong>. Códice Féjerváry-<br />
Mayer, <strong>la</strong>m.23
Etnohistoria<br />
Las fu<strong>en</strong>tes voluntarias son todas<br />
aquel<strong>la</strong>s realizadas con el propósito<br />
<strong>de</strong> <strong>de</strong>jar testimonio, mi<strong>en</strong>tras que <strong>la</strong>s<br />
involuntarias son aquel<strong>la</strong>s e<strong>la</strong>-<br />
boradas sin esa int<strong>en</strong>ción.<br />
Como vimos, <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes no son in-<br />
g<strong>en</strong>uas ni inoc<strong>en</strong>tes ¿Qué necesita<br />
hacer el etnohistoriador para tomar<br />
conci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> este hecho? ¿La<br />
etnohistoria proporciona <strong>la</strong>s herra-<br />
mi<strong>en</strong>tas necesarias para hacer este<br />
ejercicio <strong>de</strong> conci<strong>en</strong>cia?<br />
Docum<strong>en</strong>tales<br />
Etnográficas<br />
Arqueológicas<br />
”SUERTE”<br />
Algunas fu<strong>en</strong>tes que utiliza el etnohistoriador<br />
Voluntarias Involuntarias<br />
Crónicas, códices, anales,<br />
probanzas <strong>de</strong> méritos.<br />
Mitos, ley<strong>en</strong>das,<br />
corridos, danzas.<br />
Pintura mural, inscripciones.<br />
Archivos, confesionarios<br />
estadísticas vitales,<br />
correspon<strong>de</strong>ncia.<br />
Vida cotidiana, paisaje,<br />
chistes, albures.<br />
Paisaje, patrones <strong>de</strong><br />
as<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to.<br />
Actividad 5<br />
Re<strong>la</strong>ciona con un lápiz los signos escriturales y su <strong>de</strong>finición<br />
FONÉTICA: sistema<br />
<strong>en</strong> el que cada signo<br />
correspon<strong>de</strong> a un<br />
sonido.<br />
KARAMANII<br />
ISPANSKO<br />
RUSKII<br />
SLOVARB<br />
PICTOGRÁFICA: sistema<br />
<strong>de</strong> escritura basado <strong>en</strong><br />
signosgráficos que expresan<br />
una i<strong>de</strong>a re<strong>la</strong>cionada<br />
materialm<strong>en</strong>te<br />
con los objetos a los que<br />
repres<strong>en</strong>tan.<br />
4 CONEJO<br />
I D E O G R Á F I C A :<br />
sistema <strong>de</strong> escritura<br />
basado <strong>en</strong> signos que<br />
consist<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> repres<strong>en</strong>tación<br />
<strong>de</strong> i<strong>de</strong>as<br />
abstractas mediante<br />
los objetos a los cuales<br />
son especialm<strong>en</strong>te<br />
atribuibles.<br />
Repaso<br />
A. E<strong>la</strong>bora <strong>en</strong> tu cua<strong>de</strong>rno un resum<strong>en</strong> con base <strong>en</strong> <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes preguntas:<br />
1. ¿Por qué se dice que <strong>la</strong>s disciplinas nucleares o clásicas han sufrido un<br />
estancami<strong>en</strong>to?<br />
2. ¿Qué es <strong>la</strong> interdisciplina, y cuáles son sus aportes para <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong>l<br />
conocimi<strong>en</strong>to?<br />
3. ¿De qué manera se re<strong>la</strong>ciona <strong>la</strong> etnohistoria con <strong>la</strong> interdisciplina?<br />
4. ¿Cuáles son los métodos mediante los que el etnohistoriador reconstruye <strong>la</strong><br />
historia <strong>de</strong> los pueblos “sin historia”?<br />
5. ¿Por qué es importante conocer el acercami<strong>en</strong>to a <strong>la</strong>s l<strong>en</strong>guas?<br />
6. ¿En qué medida es útil <strong>la</strong> etnografía para el conocimi<strong>en</strong>to etnohistórico?<br />
7. ¿Con qué tipos <strong>de</strong> fu<strong>en</strong>tes trabaja el etnohistoriador y por qué se les <strong>de</strong>no-<br />
mina “fu<strong>en</strong>tes alternativas?<br />
8. M<strong>en</strong>ciona tres sistemas escriturales a los que se <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>ta el etnohistoriador<br />
<strong>en</strong> sus investigaciones.<br />
164
B. En tu cua<strong>de</strong>rno, o <strong>en</strong> una hoja tamaño carta, e<strong>la</strong>bora un mapa conceptual<br />
sobre <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes primarias, secundarias, voluntarias e involuntarias. Utiliza<br />
para ello <strong>la</strong> información que se te proporcionó <strong>en</strong> <strong>la</strong>s lecturas anteriores y <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong>s etiquetas didácticas.<br />
UNIDAD III. La etnohistoria y <strong>la</strong> antropología<br />
Esta unidad ti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> int<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> acercarte al aspecto antropológico <strong>de</strong> <strong>la</strong> et-<br />
nohistoria. En <strong>la</strong> primera lectura podrás <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong> importancia que para el et-<br />
nohistoriador ti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> dicotomía naturaleza/cultura pues ésta permite <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r-<br />
nos como <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s biológico-culturales, aspectos que recubr<strong>en</strong> al ser humano<br />
como <strong>en</strong>te biológico y social. En el segundo texto se te pres<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> utilidad que<br />
ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>la</strong>s técnicas etnográficas para <strong>la</strong> etnohistoria.<br />
La tercera lectura te invita a reflexionar sobre <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> historia y <strong>la</strong><br />
antropología, y <strong>la</strong> pertin<strong>en</strong>cia que ti<strong>en</strong>e p<strong>en</strong>sar al tiempo histórico como algo<br />
antropológico, e igualm<strong>en</strong>te, observar que el espacio antropológico es, a <strong>la</strong> vez,<br />
histórico. Por último, se te ofrece una explicación acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
etnohistoria <strong>de</strong> transitar <strong>en</strong>tre lo sincrónico y lo diacrónico, aspecto que le permite<br />
innovar <strong>en</strong> <strong>la</strong>s investigaciones sociales.<br />
Temario<br />
1. Distinción <strong>en</strong>tre naturaleza y cultura<br />
2. La etnografía y sus técnicas<br />
3. Tiempo histórico y espacio antropológico<br />
4. Diacronía/sincronía<br />
Lectura 1. Naturaleza/Cultura: distinción fundam<strong>en</strong>tal para <strong>la</strong><br />
etnohistoria<br />
C<strong>la</strong>u<strong>de</strong> Lévi –Strauss. Fragm<strong>en</strong>to adaptado por Mario Arturo Galván Yáñez.<br />
Entre los principios que formu<strong>la</strong>ron los precursores <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociología, sin duda<br />
ninguno fue rechazado con tanta seguridad como el que atañe a <strong>la</strong> distinción <strong>en</strong>tre<br />
estado <strong>de</strong> naturaleza y estado <strong>de</strong> sociedad. En efecto, es imposible referirse, sin<br />
incurrir <strong>en</strong> contradicción, a una fase <strong>de</strong> <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> humanidad durante <strong>la</strong><br />
cual ésta, aún <strong>en</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> toda organización social, no haya <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do<br />
formas <strong>de</strong> actividad que son parte integrante <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura.<br />
Pero, sobre todo, hoy comi<strong>en</strong>za a compr<strong>en</strong><strong>de</strong>rse que <strong>la</strong> distinción <strong>en</strong>tre estado<br />
<strong>de</strong> naturaleza y estado <strong>de</strong> sociedad, a falta <strong>de</strong> una significación histórica<br />
aceptable, ti<strong>en</strong>e un valor lógico que justifica, pl<strong>en</strong>am<strong>en</strong>te, que <strong>la</strong> sociología mo-<br />
<strong>de</strong>rna <strong>la</strong> use como instrum<strong>en</strong>to metodológico. El hombre es un ser biológico a <strong>la</strong> par<br />
que un individuo social.<br />
La cultura no está ni simplem<strong>en</strong>te yuxtapuesta, ni simplem<strong>en</strong>te<br />
superpuesta a <strong>la</strong> vida. En un s<strong>en</strong>tido <strong>la</strong> sustituye; <strong>en</strong> otro, <strong>la</strong> utiliza y <strong>la</strong> transforma<br />
para realizar una síntesis <strong>de</strong> un nuevo or<strong>de</strong>n. Aunque resulta re<strong>la</strong>tivam<strong>en</strong>te fácil<br />
establecer <strong>la</strong> distinción <strong>de</strong> principio, <strong>la</strong> dificultad comi<strong>en</strong>za cuando se quiere<br />
efectuar el análisis. Esta dificultad es doble: por una parte, se pue<strong>de</strong> int<strong>en</strong>tar <strong>de</strong>finir,<br />
para cada actitud, una causa <strong>de</strong> or<strong>de</strong>n biológico o <strong>de</strong> or<strong>de</strong>n social; por otra, buscar<br />
el mecanismo que permite que actitu<strong>de</strong>s <strong>de</strong> or<strong>de</strong>n cultural se injert<strong>en</strong> <strong>en</strong> compor-<br />
tami<strong>en</strong>tos que son, <strong>en</strong> sí mismos, <strong>de</strong> naturaleza biológica y logra integrárselos.<br />
¿Dón<strong>de</strong> termina <strong>la</strong> naturaleza? ¿Dón<strong>de</strong> comi<strong>en</strong>za <strong>la</strong> cultura?<br />
Ningún análisis real permite captar el mundo <strong>en</strong> que se produce el pasaje<br />
<strong>de</strong> los hechos <strong>de</strong> <strong>la</strong> naturaleza a los <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura, ni el mecanismo <strong>de</strong> su<br />
articu<strong>la</strong>ción, aunque estos mismos análisis proporcionan el criterio más válido<br />
165<br />
PREGUNTAS<br />
GENERADORAS<br />
Unidad III<br />
¿Cuál es <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong>l<br />
<strong>en</strong>foque antropológico <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
etnohistoria?<br />
¿Cuál es <strong>la</strong> utilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
etnografía para un estudio<br />
etnohistórico?<br />
¿De qué forma contribuye<br />
el saber histórico al<br />
conocimi<strong>en</strong>to etnográfico y<br />
viceversa?<br />
La etnohistoria se<br />
caracteriza por <strong>la</strong><br />
realización <strong>de</strong> <strong>estudios</strong><br />
sincrónicos y diacrónicos<br />
¿cuál es <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>cia<br />
<strong>de</strong> este tipo <strong>de</strong> análisis<br />
<strong>en</strong> comparación con <strong>la</strong>s<br />
disciplinas tradicionales?<br />
Para el autor <strong>de</strong> este texto, el ser<br />
humano pue<strong>de</strong> estar aus<strong>en</strong>te <strong>de</strong> una<br />
organización social, pero no <strong>de</strong> una<br />
cultura.<br />
Observa cómo el problema <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
cultura no es algo simple <strong>de</strong> resol-<br />
ver, pues es un hecho que ésta se<br />
<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra prácticam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> toda<br />
actividad que realizamos, <strong>de</strong> allí <strong>la</strong><br />
dificultad <strong>de</strong> <strong>de</strong>limitar<strong>la</strong> respecto a lo<br />
biológico <strong>en</strong> el ser humano: comer,<br />
dormir, ir al baño, todas esas son<br />
necesida<strong>de</strong>s básicas que nuestro<br />
organismo <strong>de</strong>be satisfacer, pero no<br />
todos lo hacemos <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma<br />
forma: allí es don<strong>de</strong> <strong>en</strong>tra <strong>la</strong> cultura<br />
como parte fundam<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> nuestra<br />
vida cotidiana.
Etnohistoria<br />
Si <strong>la</strong> cultura es ese conjunto <strong>de</strong><br />
reg<strong>la</strong>s que permite mo<strong>de</strong><strong>la</strong>r los<br />
comportami<strong>en</strong>tos y actitu<strong>de</strong>s<br />
meram<strong>en</strong>te instintivas o biológicas<br />
<strong>de</strong>l ser humano, ¿crees que es<br />
posible vivir sin cultura?<br />
para reconocer <strong>la</strong>s actitu<strong>de</strong>s sociales: <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia o aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> reg<strong>la</strong> <strong>en</strong> los<br />
comportami<strong>en</strong>tos sustraídos a <strong>la</strong>s <strong>de</strong>terminaciones instintivas. En todas partes<br />
don<strong>de</strong> se pres<strong>en</strong>te <strong>la</strong> reg<strong>la</strong> sabemos con certeza que estamos <strong>en</strong> el estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
cultura. Simétricam<strong>en</strong>te, es fácil reconocer <strong>en</strong> lo universal el criterio <strong>de</strong> <strong>la</strong> na-<br />
turaleza, puesto que lo constante <strong>en</strong> todos los hombres escapa necesariam<strong>en</strong>te al<br />
dominio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s costumbres, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s técnicas y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instituciones por <strong>la</strong>s que sus<br />
grupos se distingu<strong>en</strong> y opon<strong>en</strong>. Sost<strong>en</strong>emos que todo lo que es universal <strong>en</strong> el<br />
hombre correspon<strong>de</strong> al or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> <strong>la</strong> naturaleza y se caracteriza por <strong>la</strong> esponta-<br />
neidad, mi<strong>en</strong>tras que todo lo que está sujeto a una norma pert<strong>en</strong>ece a <strong>la</strong> cultura y<br />
pres<strong>en</strong>ta los atributos <strong>de</strong> lo re<strong>la</strong>tivo y <strong>de</strong> lo particu<strong>la</strong>r.<br />
Actividad 1<br />
Complem<strong>en</strong>ta el sigui<strong>en</strong>te cuadro <strong>en</strong> tu cua<strong>de</strong>rno escribi<strong>en</strong>do <strong>la</strong> manifestación<br />
cultural <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad seña<strong>la</strong>da. Sigue el ejemplo.<br />
Actividad Manifestación cultural<br />
Descanso<br />
Nutrición<br />
L<strong>en</strong>guaje<br />
Sexualidad<br />
Orinar/Defecar<br />
En catre, <strong>en</strong> el suelo, con<br />
ropa, con pijama, solo, por <strong>la</strong><br />
noche, <strong>en</strong> casa, <strong>en</strong> <strong>la</strong> calle, etc.<br />
Actividad 2<br />
Los humanos, como seres biológicos, ti<strong>en</strong><strong>en</strong> diversas necesida<strong>de</strong>s como ali-<br />
m<strong>en</strong>tarse; sin embargo, al ser miembros <strong>de</strong> una cultura, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> lo que se con-<br />
sume, su forma <strong>de</strong> preparación, así como los instrum<strong>en</strong>tos que se utilizan son<br />
<strong>de</strong>marcados por <strong>la</strong> cultura.<br />
Observa <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te fotografía <strong>de</strong> comida japonesa y, <strong>en</strong> tu cua<strong>de</strong>rno, respon<strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes preguntas. ¿Qué tipo <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos se consum<strong>en</strong>?, ¿Qué ut<strong>en</strong>silios<br />
utilizan? Compara estas respuestas con <strong>la</strong> comida que se e<strong>la</strong>bora <strong>en</strong> tu casa.<br />
166<br />
Fu<strong>en</strong>te: leonadro-pres<strong>en</strong>te.blogspot.com
Lectura 2. Las técnicas etnográficas <strong>en</strong> etnohistoria<br />
Conrad Phillip Kottak. Texto adaptado por Mario Arturo Galván Yánez.<br />
La antropología se convirtió <strong>en</strong> un campo separado <strong>en</strong> <strong>la</strong> medida <strong>en</strong> que sus pro-<br />
fesionales trabajaban <strong>en</strong> <strong>la</strong>s reservas indias norteamericanas o viajaban a tierras<br />
lejanas para estudiar pequeños grupos <strong>de</strong> forrajeros o <strong>de</strong> agricultores. Este tipo <strong>de</strong><br />
estudio personal y <strong>de</strong> primera mano <strong>de</strong> los as<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>tos locales se <strong>de</strong>nomina<br />
etnografía. Tradicionalm<strong>en</strong>te, el proceso <strong>de</strong> convertirse <strong>en</strong> antropólogo cultural ha<br />
requerido una experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> trabajo <strong>de</strong> campo <strong>en</strong> otra sociedad. Los primeros<br />
etnógrafos vivieron <strong>en</strong> socieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> pequeña esca<strong>la</strong> y re<strong>la</strong>tivam<strong>en</strong>te ais<strong>la</strong>das,<br />
con tecnología y economías <strong>de</strong>nominadas “simples”.<br />
Así, <strong>la</strong> etnografía se fue configurando como una estrategia <strong>de</strong> investigación<br />
<strong>en</strong> socieda<strong>de</strong>s con mayor uniformidad cultural y m<strong>en</strong>or difer<strong>en</strong>ciación social <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
que normalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong>contramos <strong>en</strong> los gran<strong>de</strong>s y mo<strong>de</strong>rnos países industriales. En<br />
estos as<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>tos no industriales, los etnógrafos t<strong>en</strong>ían que <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tarse con un<br />
m<strong>en</strong>or número <strong>de</strong> formas <strong>de</strong> <strong>en</strong>culturación para compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong> vida social. Los<br />
etnógrafos han buscado, tradicionalm<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> compr<strong>en</strong>sión global <strong>de</strong> cualquier<br />
cultura aj<strong>en</strong>a (o, lo más posible, <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong>s limitaciones <strong>de</strong> tiempo y <strong>de</strong><br />
percepción). Para alcanzar esta meta holista, los etnógrafos adoptan una<br />
estrategia <strong>de</strong> libre acción para <strong>la</strong> recolección <strong>de</strong> sus datos. Se <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zan <strong>de</strong> un<br />
lugar a otro, y <strong>de</strong> un sujeto a otro, para <strong>de</strong>scubrir <strong>la</strong> totalidad y <strong>la</strong> interconexión <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
vida social.<br />
La etnografía amplía nuestro conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l alcance <strong>de</strong> <strong>la</strong> diversidad<br />
humana, por tanto, proporciona una base para <strong>la</strong>s g<strong>en</strong>eralizaciones sobre el<br />
comportami<strong>en</strong>to humano y <strong>la</strong> vida social. Los etnógrafos se sirv<strong>en</strong> <strong>de</strong> técnicas<br />
variadas para componer un cuadro <strong>de</strong> lo que, <strong>de</strong> otro modo, serían estilos <strong>de</strong> vida<br />
aj<strong>en</strong>os. Los antropólogos suel<strong>en</strong> emplear varias (no todas) técnicas que se<br />
explican a continuación.<br />
Técnicas etnográficas<br />
Las técnicas <strong>de</strong> campo características <strong>de</strong>l etnógrafo son <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes:<br />
1. Observación directa, <strong>de</strong> primera mano, <strong>de</strong>l comportami<strong>en</strong>to cotidiano, inclu-<br />
y<strong>en</strong>do <strong>la</strong> observación participante.<br />
2. Conversaciones, unas veces más y otras m<strong>en</strong>os formales, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> char<strong>la</strong><br />
que contribuye a mant<strong>en</strong>er <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción y ponerse al tanto <strong>de</strong> lo que pasa,<br />
hasta <strong>la</strong>s <strong>en</strong>trevistas prolongadas, que pue<strong>de</strong>n estar o no estructuradas.<br />
3. Entrevistas con cuestionario, para disponer <strong>de</strong> información completa y com-<br />
parable <strong>de</strong> todos los aspectos <strong>de</strong> interés <strong>de</strong>l estudio.<br />
4. El método g<strong>en</strong>ealógico.<br />
5. Trabajo <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>do con informantes c<strong>la</strong>ve sobre aspectos <strong>de</strong>terminados <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
vida comunitaria.<br />
6. Entrevistas <strong>en</strong> profundidad, que comúnm<strong>en</strong>te conduc<strong>en</strong> a <strong>la</strong> recolección<br />
<strong>de</strong> historias <strong>de</strong> vida <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminas personas.<br />
7. Estrategias <strong>de</strong> investigación emic (perspectiva <strong>de</strong>l actor) c<strong>en</strong>tradas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />
cre<strong>en</strong>cias y percepciones locales (nativas), y <strong>en</strong>foques etic (perspectiva <strong>de</strong>l<br />
observador) que <strong>de</strong>n prioridad a <strong>la</strong>s percepciones y conclusiones <strong>de</strong>l etnó-<br />
grafo.<br />
8. Investigación c<strong>en</strong>trada <strong>en</strong> temas o problemas concretos <strong>de</strong> muy diversos<br />
tipos.<br />
9. Investigación longitudinal: el estudio continuado y a <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo <strong>de</strong> un área o<br />
un lugar.<br />
167<br />
Unidad III<br />
La etnografía es fundam<strong>en</strong>tal para <strong>la</strong><br />
etnohistoria <strong>en</strong> su búsqueda por<br />
compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r al “otro” pres<strong>en</strong>te <strong>en</strong> los<br />
docum<strong>en</strong>tos, así como <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />
socieda<strong>de</strong>s actuales.<br />
Enculturación: Proceso mediante<br />
el cual un individuo adquiere los<br />
usos, cre<strong>en</strong>cias o costumbres <strong>de</strong> su<br />
cultura.<br />
Cuando se m<strong>en</strong>ciona alcanzar<br />
una meta holista se hace refer<strong>en</strong>cia<br />
a t<strong>en</strong>er una compr<strong>en</strong>sión total <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
realidad como un todo distinto a <strong>la</strong><br />
suma <strong>de</strong> <strong>la</strong>s partes que lo<br />
conforman.<br />
La observación participante consis-<br />
te <strong>en</strong> <strong>la</strong> interv<strong>en</strong>ción, por parte <strong>de</strong>l<br />
investigador, <strong>en</strong> el proceso <strong>de</strong>l gru-<br />
po al que está estudiando.<br />
El método g<strong>en</strong>ealógico se c<strong>en</strong>tra <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> par<strong>en</strong>tesco <strong>de</strong> un<br />
individuo como parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> in-<br />
vestigación antropológica.<br />
Si algui<strong>en</strong> te preguntara tu opinión<br />
sobre ti mismo, tu respuesta estaría<br />
dada <strong>de</strong>s<strong>de</strong> una perspectiva emic, si<br />
a algún conocido se le hiciera <strong>la</strong><br />
misma pregunta sobre tu persona,<br />
su respuesta será etic.
Etnohistoria<br />
La triple necesidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> antropo-<br />
logía (elegir un terr<strong>en</strong>o, aplicar un<br />
método y construir un objeto) está <strong>en</strong><br />
re<strong>la</strong>ción directa, por un <strong>la</strong>do, con lo<br />
etnográfico, vívido y testimonial, y,<br />
por el otro, con lo histórico y per-<br />
man<strong>en</strong>te.<br />
Conci<strong>en</strong>cia histórica: saber que una<br />
sociedad ti<strong>en</strong>e <strong>de</strong> sí misma como<br />
<strong>de</strong>v<strong>en</strong>ir <strong>en</strong> el tiempo.<br />
Historicidad: Se refiere a todo aquello<br />
que es susceptible <strong>de</strong> formar parte <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> historia.<br />
¿Crees que existe una conci<strong>en</strong>cia<br />
histórica <strong>en</strong> aquellos pueblos l<strong>la</strong>ma-<br />
dos “sin historia”? ¿Por qué?<br />
La antropología, <strong>de</strong>finida aquí como<br />
el estudio pres<strong>en</strong>te <strong>de</strong> socieda<strong>de</strong>s<br />
actuales, actúa <strong>en</strong> el aquí y <strong>en</strong> el<br />
ahora, mi<strong>en</strong>tras que <strong>la</strong> historia se<br />
c<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> <strong>la</strong> duración <strong>en</strong> el tiempo.<br />
¿Pue<strong>de</strong>s p<strong>en</strong>sar <strong>en</strong> algún espacio<br />
que te sea familiar y te remita a al-<br />
gún episodio <strong>de</strong> tu vida? ¿Es posible<br />
que tal espacio sea compartido por<br />
más personas?<br />
Actividad 3<br />
Realiza una observación <strong>en</strong> el trasporte público o <strong>en</strong> un mercado, fíjate <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />
actitu<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas, sus activida<strong>de</strong>s, y conductas, así como el <strong>en</strong>torno <strong>en</strong><br />
que se <strong>de</strong>s<strong>en</strong>vuelv<strong>en</strong>, esto con el objetivo <strong>de</strong> que te acerques un poco a <strong>la</strong> <strong>la</strong>bor<br />
etnográfica, ¿qué tipo <strong>de</strong> estrategia etnográfica <strong>de</strong> <strong>la</strong>s m<strong>en</strong>cionadas <strong>en</strong> <strong>la</strong> lectura<br />
utilizarías? Anota tus reflexiones y conclusiones <strong>en</strong> el cua<strong>de</strong>rno.<br />
Lectura 3. Tiempo histórico y antropología, espacio<br />
antropológico e historia: re<strong>la</strong>ción fundam<strong>en</strong>tal para<br />
<strong>la</strong> etnohistoria<br />
Marc Augé. Fragm<strong>en</strong>to seleccionado por Mario Arturo Galván Yáñez.<br />
La pa<strong>la</strong>bra “antropología” está hoy <strong>en</strong> todas <strong>la</strong>s bocas. El gremio <strong>de</strong> los antro-<br />
pólogos pue<strong>de</strong> regocijarse que algo <strong>de</strong> <strong>la</strong> antropología ha pasado a <strong>la</strong>s otras<br />
disciplinas. Pue<strong>de</strong> también inquietarse al ver su propósito nodal (combinación <strong>de</strong><br />
una triple exig<strong>en</strong>cia: <strong>la</strong> elección <strong>de</strong> un terr<strong>en</strong>o, <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> un método y <strong>la</strong><br />
construcción <strong>de</strong> un objeto) diluirse ante <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> una perspectiva o <strong>de</strong> una<br />
ori<strong>en</strong>tación antropológica, e, incluso, <strong>de</strong> un “diálogo” con <strong>la</strong> antropología. La<br />
preocupación por <strong>la</strong> microobservación, por lo cualitativo, por el testimonio direc-<br />
to, por lo vívido, <strong>de</strong> un <strong>la</strong>do, y por <strong>la</strong>s perman<strong>en</strong>cias, por <strong>la</strong>s dim<strong>en</strong>siones incons-<br />
ci<strong>en</strong>tes, <strong>de</strong>l otro, son alternativam<strong>en</strong>te evocadas para <strong>de</strong>finir esta necesidad.<br />
La dificultad y el interés <strong>de</strong> <strong>la</strong>s reflexiones acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong>tre<br />
antropología e historia se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> a un objeto doble y complem<strong>en</strong>tario: <strong>la</strong>s<br />
disciplinas mismas y los campos a los cuales se aplican. Esta dualidad está <strong>en</strong> el<br />
principio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong>tre ambas disciplinas y esto, evi<strong>de</strong>ntem<strong>en</strong>te, significa<br />
ambigüedad, porque uno pue<strong>de</strong> preguntarse si es <strong>la</strong> especificidad <strong>de</strong>l campo lo<br />
que hace a estas disciplinas o si son, a <strong>la</strong> inversa, <strong>la</strong>s gestiones disciplinarias <strong>la</strong>s<br />
que construy<strong>en</strong> los campos <strong>en</strong> los cuales se aplican.<br />
Po<strong>de</strong>mos así interrogarnos acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s disciplinas<br />
antropológica e histórica, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s influ<strong>en</strong>cias recíprocas que han ejercido <strong>la</strong> una<br />
sobre <strong>la</strong> otra. Pero también po<strong>de</strong>mos interrogarnos acerca <strong>de</strong>l lugar que ocupa <strong>la</strong><br />
conci<strong>en</strong>cia histórica, <strong>la</strong> historicidad <strong>en</strong> los pueblos, cuyo estudio ha estado<br />
tradicionalm<strong>en</strong>te reservado a <strong>la</strong> antropología social o etnología. En el límite se ha<br />
podido sugerir que este grado <strong>de</strong> conci<strong>en</strong>cia histórica, o <strong>de</strong> historicidad, era m<strong>en</strong>or<br />
e incluso nulo <strong>en</strong> ciertos pueblos y que justam<strong>en</strong>te estos pueblos eran los que<br />
estudiaba principalm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> antropología (con<strong>de</strong>nada a <strong>de</strong>saparecer con su sujeto<br />
<strong>de</strong> estudio cuando todas <strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s hubieran “<strong>en</strong>trado” <strong>en</strong> <strong>la</strong> historia). La<br />
distinción <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s disciplinas incluiría los objetivos que el<strong>la</strong>s se p<strong>la</strong>ntean: <strong>la</strong>s<br />
socieda<strong>de</strong>s con historia, <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia, <strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s sin historia, <strong>en</strong> el<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> antropología.<br />
La antropología se <strong>de</strong>finió, <strong>en</strong> un principio, como el estudio <strong>de</strong>l pres<strong>en</strong>te <strong>de</strong><br />
socieda<strong>de</strong>s alejadas: <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>cia que el<strong>la</strong> va a buscar y a estudiar se ubica <strong>en</strong> el<br />
espacio, no <strong>en</strong> el tiempo. En cambio <strong>la</strong> historia, que es originalm<strong>en</strong>te una historia<br />
nacional o local se <strong>de</strong>finía al principio como el estudio <strong>de</strong>l pasado <strong>de</strong> socieda<strong>de</strong>s<br />
próximas. El antropólogo ti<strong>en</strong>e a sus testigos fr<strong>en</strong>te a los ojos, lo que no es el caso<br />
<strong>de</strong>l historiador, y el historiador conoce <strong>la</strong> continuación <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia, lo que no es el<br />
caso <strong>de</strong>l antropólogo.<br />
Pero ambas disciplinas están, <strong>en</strong> una re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> proximidad por <strong>la</strong><br />
naturaleza <strong>de</strong> sus objetivos: si el espacio es <strong>la</strong> materia <strong>de</strong> <strong>la</strong> antropología, es un<br />
espacio histórico, y si el tiempo es <strong>la</strong> materia prima <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia, es un tiempo<br />
localizado y, por tanto, antropológico.<br />
168
El espacio <strong>de</strong> <strong>la</strong> antropología es necesariam<strong>en</strong>te histórico porque es un<br />
espacio empleado por grupos humanos, es un espacio simbolizado. Esta sim-<br />
bolización apunta a volverse legible a todos aquellos que frecu<strong>en</strong>tan el mismo<br />
espacio, un cierto número <strong>de</strong> esquemas organizadores, <strong>de</strong> señales i<strong>de</strong>ológicas e<br />
intelectuales que or<strong>de</strong>nan lo social. Estos tres temas principales son <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntidad, <strong>la</strong><br />
re<strong>la</strong>ción y <strong>la</strong> historia, ellos están imbricados los unos <strong>en</strong> los otros.<br />
Esta simbolización <strong>de</strong>l espacio constituye para aquellos que nac<strong>en</strong> <strong>en</strong> una<br />
sociedad tipo a priori a partir <strong>de</strong>l cual se construye <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> todos y se<br />
forma <strong>la</strong> personalidad <strong>de</strong> cada uno: el<strong>la</strong> es, a <strong>la</strong> vez, una matriz intelectual, una<br />
constitución social, una her<strong>en</strong>cia y <strong>la</strong> condición primera <strong>de</strong> toda historia, individual<br />
o colectiva.<br />
La constitución simbólica <strong>de</strong>l mundo y <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad, aún si es anterior a<br />
los acontecimi<strong>en</strong>tos que ayuda a interpretar, no es <strong>en</strong> sí un obstáculo para el <strong>de</strong>sa-<br />
rrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia. El<strong>la</strong> le da un s<strong>en</strong>tido, aún si ti<strong>en</strong><strong>de</strong> a interpretar<strong>la</strong> a través <strong>de</strong> sus<br />
categorías y a reintegrar el acontecimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong> estructura.<br />
Con el término “etnohistoria”, los etnólogos han pret<strong>en</strong>dido, más que hacer<br />
historia <strong>de</strong> los pueblos que estudiaban, compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong> concepción que estos<br />
pueblos se hacían <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia. La etnohistoria pue<strong>de</strong> asignarse dos objetivos.<br />
Pue<strong>de</strong> interrogarse acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia real <strong>de</strong> <strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s que estudia y<br />
acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad y <strong>la</strong> credibilidad <strong>de</strong> los testimonios que ellos proporcionan al<br />
respecto. Los antropólogos se han interrogado acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong>s características <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
tradición y <strong>de</strong> <strong>la</strong> transmisión oral, acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> confrontar los diversos<br />
testimonios orales y <strong>de</strong> cruzar <strong>la</strong>s informaciones prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong> tradición oral<br />
con <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes escritas, pudi<strong>en</strong>do así c<strong>en</strong>trar su at<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> los difer<strong>en</strong>tes medios<br />
<strong>de</strong> registro y fijación <strong>de</strong> <strong>la</strong> memoria <strong>de</strong> los cuales disponían <strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s por ellos<br />
estudiados.<br />
Confrontados con una especie <strong>de</strong> pres<strong>en</strong>cia material <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia y con <strong>la</strong><br />
evi<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> que <strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s que estudiaban no eran autóctonas, los antro-<br />
pólogos se han visto obligados a interrogarse sobre <strong>la</strong> naturaleza, los efectos y <strong>la</strong>s<br />
características <strong>de</strong> <strong>la</strong> memoria individual y colectiva.<br />
El segundo objetivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> etnohistoria aparece <strong>en</strong>tonces: el antropólogo se<br />
pregunta ya sea por <strong>la</strong> significación <strong>de</strong> tal o cual modalidad particu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> memoria,<br />
ya sea sobre el s<strong>en</strong>tido y el lugar <strong>de</strong> una memoria histórica que remonta<br />
rápidam<strong>en</strong>te a sus confines míticos. Las manipu<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> algunos y el conser-<br />
vadurismo <strong>de</strong> <strong>la</strong> mayoría constituy<strong>en</strong> para <strong>la</strong> etnohistoria un objeto privilegiado.<br />
La polisemia <strong>de</strong>l término “historia” nos obliga a consi<strong>de</strong>rar que el espacio<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> antropología es histórico <strong>en</strong> muchos s<strong>en</strong>tidos, pero podríamos <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma<br />
manera estimar que el tiempo <strong>de</strong>l historiador es igualm<strong>en</strong>te antropológico <strong>en</strong><br />
muchos s<strong>en</strong>tidos.<br />
Actividad 4<br />
Simbolizar el espacio es darle un significado cultural; tu casa, tu colonia, <strong>la</strong> es-<br />
cue<strong>la</strong> son ejemplos <strong>de</strong> espacios culturales <strong>en</strong> tu vida. De acuerdo con lo anterior<br />
reflexiona y escribe <strong>en</strong> tu cua<strong>de</strong>rno ¿De qué forma ha interv<strong>en</strong>ido tu historia<br />
personal <strong>en</strong> <strong>la</strong> simbolización que haces <strong>de</strong> estos espacios?<br />
Lectura 4. Sincronía-diacronía<br />
Julieta Valle Esquivel y José Antonio Romero Huerta. Texto adaptado por Mario<br />
Arturo Galván Yáñez.<br />
Para hacer interdisciplina, <strong>la</strong> etnohistoria no sólo combina diversas fu<strong>en</strong>tes y<br />
técnicas, guiadas por <strong>la</strong> mirada y <strong>la</strong>s preguntas <strong>de</strong>l antropólogo, produci<strong>en</strong>do con<br />
ello un manejo <strong>de</strong> información y explicaciones novedosas <strong>de</strong> los hechos culturales;<br />
también se mueve <strong>en</strong> dos dim<strong>en</strong>siones temporales: <strong>la</strong> sincronía y <strong>la</strong> diacronía.<br />
169<br />
Unidad III<br />
Simbolización: Repres<strong>en</strong>tación ilus-<br />
trativa <strong>de</strong> un objeto.<br />
¿Consi<strong>de</strong>ras que, t<strong>en</strong>er experi<strong>en</strong>-<br />
cias <strong>en</strong> común con difer<strong>en</strong>tes per-<br />
sonas permite construir simbólica-<br />
m<strong>en</strong>te al mundo?<br />
Observa el trato que <strong>de</strong> <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra<br />
“etnohistoria” hace <strong>la</strong> lectura <strong>en</strong><br />
función a dos objetivos ¿cuáles son?<br />
Polisemia: Cuando una pa<strong>la</strong>bra tie-<br />
ne varios significados.
Etnohistoria<br />
Al hacer una observación etnográfica propia <strong>de</strong>l antropólogo, el etnohisto-<br />
riador pue<strong>de</strong> reconstruir mo<strong>de</strong>los a <strong>de</strong>talle <strong>de</strong> prácticas y cre<strong>en</strong>cias, emanadas<br />
tanto <strong>de</strong> los docum<strong>en</strong>tos como <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida cotidiana <strong>de</strong> los pueblos indíg<strong>en</strong>as <strong>de</strong><br />
México. Tal mirada etnográfica, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista <strong>de</strong> <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia histórica<br />
<strong>de</strong> estos pueblos, pue<strong>de</strong> ser vista como un análisis estático, es <strong>de</strong>cir, sincrónico,<br />
dado que se mueve <strong>en</strong> un período muy corto <strong>de</strong> tiempo (semanas, meses, años).<br />
De <strong>la</strong> misma forma, al consi<strong>de</strong>rar y re<strong>la</strong>cionar <strong>en</strong> su conjunto el <strong>de</strong>sarrollo o su-<br />
cesión <strong>de</strong> los hechos <strong>de</strong> una sociedad <strong>en</strong> el tiempo, el etnohistoriador realiza un<br />
análisis diacrónico.<br />
Para compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r estas dos formas <strong>de</strong> análisis, imagina que estás vi<strong>en</strong>do<br />
una pelícu<strong>la</strong>, si <strong>la</strong> <strong>de</strong>ti<strong>en</strong>es, se conge<strong>la</strong> <strong>la</strong> secu<strong>en</strong>cia y sólo ves una esc<strong>en</strong>a, don<strong>de</strong><br />
te pue<strong>de</strong>s dar cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> los distintos elem<strong>en</strong>tos que <strong>la</strong> compon<strong>en</strong> y <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones<br />
<strong>en</strong>tre ellos: estarás realizando un análisis sincrónico. Ahora, si <strong>la</strong> <strong>de</strong>jas correr,<br />
podrás ubicar lo que cambia y permanece <strong>en</strong> toda <strong>la</strong> pelícu<strong>la</strong>. Los dos tipos <strong>de</strong><br />
análisis son una característica <strong>de</strong> <strong>la</strong> etnohistoria, que le permite reconstruir<br />
sistemas culturales con sus cambios y perman<strong>en</strong>cias.<br />
Dibujo <strong>de</strong> cinta <strong>de</strong> pelícu<strong>la</strong> cinematográfica (sincrónico, diacrónico).<br />
Actividad 5<br />
Reflexiona sobre <strong>la</strong>s circunstancias que te llevaron a <strong>la</strong> <strong>de</strong>cisión <strong>de</strong> estudiar <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
ENAH, retomando el ejemplo <strong>de</strong> <strong>la</strong> pelícu<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> lectura anterior, ¿es posible que<br />
puedas ubicar por lo m<strong>en</strong>os 3 mom<strong>en</strong>tos específicos <strong>de</strong> tu vida (sincronía) y<br />
re<strong>la</strong>cionarlos <strong>en</strong>tre sí (diacronía)? Si es así, po<strong>de</strong>mos afirmar que has realizado un<br />
breve análisis etnohistórico tomando como ejemplo un aspecto <strong>de</strong> tu vida.<br />
Escribe, <strong>en</strong> no más <strong>de</strong> 3 r<strong>en</strong>glones, tus conclusiones.<br />
Redacta <strong>en</strong> tu cua<strong>de</strong>rno cómo se re<strong>la</strong>ciona tu situación actual <strong>de</strong> aspirante con los<br />
distintos mom<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> tu vida que influyeron para <strong>de</strong>cidir ingresar a estudiar <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
ENAH, <strong>de</strong>spués contesta <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te pregunta, <strong>en</strong> dos r<strong>en</strong>glones ¿Qué sería lo<br />
diacrónico y lo sincrónico <strong>de</strong> tu respuesta?<br />
170
Actividad 6<br />
La celebración <strong>de</strong>l día <strong>de</strong> muertos es una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tradiciones mejor conocidas <strong>de</strong><br />
nuestro país. Sus raíces se pue<strong>de</strong>n remontar al pasado prehispánico. A partir <strong>de</strong> lo<br />
que leíste <strong>en</strong> <strong>la</strong> lectura anterior, analiza <strong>la</strong> importancia que t<strong>en</strong>dría hacer un<br />
estudio diacrónico y sincrónico <strong>de</strong> dicha celebración, consi<strong>de</strong>ra también los<br />
difer<strong>en</strong>tes elem<strong>en</strong>tos con los que cu<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> ofr<strong>en</strong>da, y, si te es posible, averigua su<br />
orig<strong>en</strong> y significado. Anota <strong>en</strong> tu cua<strong>de</strong>rno tus conclusiones.<br />
Fu<strong>en</strong>te: http://vivirmexico.com<br />
Repaso<br />
E<strong>la</strong>bora <strong>en</strong> tu cua<strong>de</strong>rno un resum<strong>en</strong> con base <strong>en</strong> <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes preguntas:<br />
1. ¿Por qué es importante el estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> oposición naturaleza/cultura para <strong>la</strong><br />
etnohistoria?<br />
2. ¿Es posible difer<strong>en</strong>ciar los límites <strong>de</strong> lo biológico y lo cultural <strong>en</strong> el ser<br />
humano <strong>en</strong> un análisis etnohistórico?<br />
3. M<strong>en</strong>ciona por lo m<strong>en</strong>os 3 técnicas etnográficas útiles para el<br />
etnohistoriador.<br />
4. ¿Por qué <strong>la</strong> etnografía contribuye al conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s distintas<br />
socieda<strong>de</strong>s y culturas <strong>de</strong> interés para el etnohistoriador?<br />
5. ¿Qué utilidad t<strong>en</strong>dría para <strong>la</strong> etnohistoria que el tiempo histórico <strong>de</strong>ba ser<br />
antropológico?<br />
6. ¿Qué utilidad ti<strong>en</strong>e para <strong>la</strong> etnohistoria p<strong>en</strong>sar al espacio antropológico<br />
como algo necesariam<strong>en</strong>te histórico?<br />
7. ¿Qué se <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> por sincronía?<br />
8. ¿Qué se <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> por diacronía?<br />
171<br />
Unidad III
Etnohistoria<br />
PREGUNTAS<br />
GENERADORAS<br />
Tanto <strong>la</strong> antropología<br />
como <strong>la</strong> historia han<br />
t<strong>en</strong>ido <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong><br />
acercarse mutuam<strong>en</strong>te.<br />
¿Cuáles son los procesos<br />
que han permitido este<br />
acercami<strong>en</strong>to?<br />
¿Qué implicaciones ti<strong>en</strong>e<br />
el manejo <strong>de</strong>l tiempo y <strong>de</strong>l<br />
espacio <strong>en</strong> <strong>la</strong> etnohistoria<br />
para aproximarse a sus<br />
objetos / sujetos <strong>de</strong><br />
estudio?<br />
Pon at<strong>en</strong>ción a <strong>la</strong>s distintas acep-<br />
ciones que <strong>la</strong> lectura da <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pa-<br />
<strong>la</strong>bras “historia” y “antropología” <strong>de</strong><br />
acuerdo con los difer<strong>en</strong>tes autores.<br />
UNIDAD IV. Las múltiples posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
etnohistoria<br />
En esta última unidad te pres<strong>en</strong>tamos dos lecturas que ti<strong>en</strong><strong>en</strong>, por un <strong>la</strong>do, <strong>la</strong><br />
finalidad <strong>de</strong> mostrarte cómo <strong>la</strong> antropología y <strong>la</strong> historia se han acercado mu-<br />
tuam<strong>en</strong>te, creándose con ello un <strong>en</strong>trecruce interdisciplinario, <strong>de</strong>l que <strong>la</strong> etno-<br />
historia, como ya has leído <strong>en</strong> <strong>la</strong>s unida<strong>de</strong>s anteriores, es uno <strong>de</strong> los resultados<br />
directos. Por otro <strong>la</strong>do, podrás observar brevem<strong>en</strong>te <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia actual <strong>de</strong> dos<br />
corri<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong> etnohistoria, <strong>la</strong> primera <strong>de</strong>nominada por el autor <strong>de</strong>l texto como<br />
una “etnohistoria histórica” y <strong>la</strong> segunda como “etnohistoria etnológica”.<br />
Con estas lecturas se pret<strong>en</strong><strong>de</strong> aproximarte a <strong>la</strong> situación actual <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
etnohistoria mexicana, mostrándote <strong>la</strong> pertin<strong>en</strong>cia que ti<strong>en</strong>e como disciplina<br />
antropológica y su gran tradición <strong>en</strong> los <strong>estudios</strong> e investigaciones sobre el “otro”.<br />
Temario<br />
1. Antropología histórica e historia antropológica, el camino <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
interdisciplinariedad<br />
2. La “etnohistoria histórica” y <strong>la</strong> “etnohistoria etnológica”<br />
Lectura 1. La antropología y <strong>la</strong> historia: <strong>la</strong> historia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
m<strong>en</strong>talida<strong>de</strong>s y <strong>la</strong> antropología <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad<br />
Leif Korsbaek. Fragm<strong>en</strong>tos seleccionados por Alejandro Díaz Barriga Cuevas.<br />
La antropología y <strong>la</strong> historia son disciplinas vecinas, <strong>en</strong> varios aspectos muy<br />
simi<strong>la</strong>res; su similitud es tal que, <strong>en</strong> ocasiones, se han confundido o invadido<br />
mutuam<strong>en</strong>te sus campos y territorios, y <strong>en</strong> cada periodo histórico se han mani-<br />
festado nuevas maneras <strong>de</strong> articu<strong>la</strong>r ambas disciplinas. Sus puntos <strong>de</strong> contacto<br />
son tan numerosos que <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te re<strong>la</strong>ción —una discusión <strong>de</strong> <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre <strong>la</strong><br />
antropología <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral y un tipo particu<strong>la</strong>r y específico <strong>de</strong> historia, <strong>la</strong> historia <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s m<strong>en</strong>talida<strong>de</strong>s— no es más que una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s múltiples facetas <strong>de</strong> su interdis-<br />
ciplinariedad. No obstante su cercanía y similitud, <strong>la</strong>s dos disciplinas han t<strong>en</strong>ido<br />
una re<strong>la</strong>ción poco cordial y <strong>de</strong> mutua <strong>de</strong>sconfianza.<br />
La confusión terminológica<br />
Uno <strong>de</strong> los primeros obstáculos es <strong>la</strong> confusión terminológica que aqueja (y <strong>en</strong>ri-<br />
quece) a ambas disciplinas. De el<strong>la</strong>s contamos con difer<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>finiciones; algu-<br />
nas <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s son compatibles mi<strong>en</strong>tras que, <strong>en</strong> otras, <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias son <strong>de</strong> fondo.<br />
La historia ha sido <strong>de</strong>finida por Leopold von Ranke como “lo que realm<strong>en</strong>te<br />
sucedió”, mi<strong>en</strong>tras que B<strong>en</strong>e<strong>de</strong>tto Croce <strong>la</strong> <strong>de</strong>fine como “el pasado visto a través<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s gafas <strong>de</strong>l pres<strong>en</strong>te”. La distancia <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s dos <strong>de</strong>finiciones es auténtica-<br />
m<strong>en</strong>te abismal, una se refiere a un supuesto conocimi<strong>en</strong>to totalm<strong>en</strong>te objetivo, <strong>la</strong><br />
otra tal vez peca por exceso <strong>de</strong> subjetividad, y no cuesta mucho ll<strong>en</strong>ar el abismo<br />
con una abrumadora cantidad <strong>de</strong> <strong>de</strong>finiciones intermedias.<br />
Si buscamos <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> <strong>la</strong> antropología como disciplina, po<strong>de</strong>mos<br />
tomar como punto <strong>de</strong> partida <strong>la</strong> <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ración <strong>de</strong> Edward Evan Evans-Pritchard:<br />
“nada humano me es aj<strong>en</strong>o”, lo que evi<strong>de</strong>ntem<strong>en</strong>te nos <strong>de</strong>ja un espacio abismal.<br />
Para Alfred Reginald Radcliffe-Brown, <strong>la</strong> antropología es “<strong>la</strong> rama <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociología<br />
que se ocupa <strong>de</strong> <strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s «primitivas» o sin escritura”; <strong>de</strong>fine <strong>la</strong> sociología<br />
como “el estudio <strong>de</strong> sistemas sociales” compuestos por “individuos humanos que<br />
se re<strong>la</strong>cionan recíprocam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminadas asociaciones con-<br />
tinuadas”; para Siegfried Fre<strong>de</strong>rick Na<strong>de</strong>l “el objeto fundam<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> <strong>la</strong> antropo-<br />
172
logía social es compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r los pueblos primitivos, <strong>la</strong>s culturas que han creado, y<br />
los sistemas sociales <strong>en</strong> que viv<strong>en</strong> y obran”; según Evans-Pritchard <strong>la</strong> antro-<br />
pología social estudia “el comportami<strong>en</strong>to social, g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> sus formas<br />
institucionalizadas, con <strong>la</strong> familia, los sistemas <strong>de</strong> par<strong>en</strong>tesco, <strong>la</strong> organización<br />
política, los procedimi<strong>en</strong>tos legales, los cultos religiosos, <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong>tre tales<br />
instituciones; y <strong>la</strong>s estudia ya sea <strong>en</strong> socieda<strong>de</strong>s contemporáneas o <strong>en</strong> so-<br />
cieda<strong>de</strong>s históricas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s que haya información a<strong>de</strong>cuada y <strong>de</strong>l tipo que permite<br />
hacer esta c<strong>la</strong>se <strong>de</strong> <strong>estudios</strong>”. Ralph Piddington <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ra que “los antropólogos<br />
sociales estudian <strong>la</strong>s culturas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s primitivas contemporáneas”.<br />
Ya <strong>en</strong> esta pequeña selección <strong>de</strong> <strong>de</strong>finiciones se nota un alto grado <strong>de</strong><br />
amplitud; vale <strong>la</strong> p<strong>en</strong>a agregar <strong>la</strong> noción <strong>de</strong> antropología cultural propuesta por<br />
Franz Boas: “<strong>la</strong> antropología es el estudio no <strong>de</strong>terminista <strong>de</strong> <strong>la</strong> manera <strong>de</strong> p<strong>en</strong>sar<br />
<strong>de</strong> los pueblos primitivos”, y <strong>de</strong> acuerdo con Ruth Fulton B<strong>en</strong>edict: “<strong>la</strong> antropología<br />
es el estudio <strong>de</strong> los seres humanos <strong>en</strong> cuanto criaturas <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad, dirige su<br />
at<strong>en</strong>ción hacia aquel<strong>la</strong>s características físicas y técnicas industriales y hacia<br />
aquel<strong>la</strong>s conv<strong>en</strong>ciones y valores que distingu<strong>en</strong> una sociedad <strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s <strong>de</strong>más<br />
que pert<strong>en</strong>ec<strong>en</strong> a una tradición difer<strong>en</strong>te”.<br />
Una antropología antihistórica<br />
Otro problema es que, <strong>en</strong> todas <strong>la</strong>s <strong>de</strong>finiciones <strong>de</strong> antropología, se pone un<br />
extremado énfasis <strong>en</strong> <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra instituciones; <strong>en</strong>contramos también historias <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s instituciones, pero son especializadas y sectoriales, forman parte <strong>de</strong> una to-<br />
talidad mayor que es <strong>la</strong> historia a secas. A difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> estas historias especia-<br />
lizadas <strong>de</strong> varias instituciones, el estudio antropológico <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instituciones es <strong>la</strong><br />
antropología a secas. ¿Qué se escon<strong>de</strong> <strong>de</strong>trás <strong>de</strong> esta asimetría?<br />
La antropología es el estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instituciones <strong>en</strong> <strong>la</strong>s cuales los<br />
miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s y socieda<strong>de</strong>s actúan el drama <strong>de</strong> sus vidas. Un<br />
ejemplo es el estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> institución l<strong>la</strong>mada “estructuras <strong>de</strong> par<strong>en</strong>tesco”: al<br />
conocer estas estructuras relegamos el estudio <strong>de</strong> los casos individuales hasta<br />
consi<strong>de</strong>rarlos únicam<strong>en</strong>te “ejemplos ilustrativos” <strong>de</strong>l funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> dichas<br />
instituciones, <strong>de</strong> manera que se presupone <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s y se consi<strong>de</strong>ra<br />
irrelevante investigar sus oríg<strong>en</strong>es históricos. De esta manera, surge una<br />
antropología doblem<strong>en</strong>te ahistórica o antihistórica: <strong>en</strong> primer lugar, <strong>la</strong>s<br />
instituciones que rig<strong>en</strong> <strong>la</strong> actuación individual no ti<strong>en</strong><strong>en</strong> orig<strong>en</strong> o <strong>de</strong>sarrollo<br />
histórico; <strong>en</strong> segundo lugar, los individuos que actúan <strong>en</strong> el<strong>la</strong>s realm<strong>en</strong>te no ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
historicidad: no ejerc<strong>en</strong> su libertad humana, so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te sigu<strong>en</strong> reg<strong>la</strong>s preestablecidas,<br />
así que no son sujetos, son netam<strong>en</strong>te objetos (que se prestan<br />
excel<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te a un estudio ci<strong>en</strong>tífico, pues <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia estudia exactam<strong>en</strong>te<br />
objetos con el propósito <strong>de</strong> llegar a conocimi<strong>en</strong>tos objetivos).<br />
La situación es difer<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> historia: aquí también se acepta <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia<br />
<strong>de</strong> instituciones, pero sirv<strong>en</strong> so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te como trasfondo <strong>de</strong> <strong>la</strong> actuación individual<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> cual se ejerce <strong>la</strong> libertad <strong>de</strong>l individuo que, <strong>de</strong> esta manera, se convierte <strong>en</strong><br />
sujeto histórico.<br />
Esta difer<strong>en</strong>cia ti<strong>en</strong>e su orig<strong>en</strong> histórico, y éste obe<strong>de</strong>ce a su propia lógica<br />
histórica. No fue Hegel qui<strong>en</strong> introdujo <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> pueblos sin historia, pero sí <strong>la</strong><br />
formuló contun<strong>de</strong>ntem<strong>en</strong>te: “¿Qué es <strong>la</strong> India?”, pregunta, “esta vasta comunidad<br />
cuyas difer<strong>en</strong>cias no pue<strong>de</strong>n transformarse <strong>en</strong> oposiciones, que está petrificada<br />
<strong>en</strong> su <strong>de</strong>sor<strong>de</strong>n y que, a pesar <strong>de</strong> <strong>la</strong> variedad <strong>de</strong> sus manifestaciones religiosas,<br />
artísticas e incluso jurídicas, no ti<strong>en</strong>e conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> sí misma. En el<strong>la</strong> una fan-<br />
173<br />
Unidad IV<br />
Des<strong>de</strong> sus inicios <strong>la</strong> historia ha lle-<br />
gado a ser consi<strong>de</strong>rada como algo<br />
“natural”, mi<strong>en</strong>tras que <strong>la</strong> antropo-<br />
logía ha sido vista como algo inhe-<br />
r<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te “exótico”.<br />
Institución es todo aquello que <strong>en</strong><br />
una sociedad toma <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> un<br />
dispositivo organizado, t<strong>en</strong><strong>de</strong>nte al<br />
funcionami<strong>en</strong>to y reproducción <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
misma.<br />
Ahistórica o antiíhistorica hace re-<br />
fer<strong>en</strong>cia a aquello que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra<br />
al marg<strong>en</strong> o el fluir <strong>de</strong>l tiempo.<br />
Reflexiona sobre lo que m<strong>en</strong>cio-<br />
na el texto, ¿<strong>en</strong> verdad es posible<br />
consi<strong>de</strong>rar que tanto <strong>la</strong>s institucio-<br />
nes como los individuos no ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
historia?
Etnohistoria<br />
Observa cómo con <strong>la</strong> <strong>de</strong>scoloniza-<br />
ción y el interés <strong>de</strong> <strong>la</strong>s nuevas na-<br />
ciones por su i<strong>de</strong>ntidad, el papel y el<br />
discurso <strong>de</strong> <strong>la</strong> antropología occi-<br />
<strong>de</strong>ntal se pon<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>en</strong>tredicho.<br />
Como ya habrás notado, al trabajar<br />
con <strong>la</strong> evi<strong>de</strong>ncia oral, al igual que con<br />
los docum<strong>en</strong>tos, el investigador se<br />
<strong>en</strong>fr<strong>en</strong>ta a una interpretación <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
realidad.<br />
tasía profunda, sin duda, pero inculta, se arrastra por el suelo, incapaz <strong>de</strong> historia,<br />
privada como está <strong>de</strong> un fin propio a <strong>la</strong> realidad como a <strong>la</strong> libertad sustancial”.<br />
A <strong>la</strong> luz <strong>de</strong> esta distinción <strong>en</strong>tre pueblos con y sin historia, nada es más<br />
lógico que establecer una división social <strong>de</strong>l trabajo, <strong>de</strong> tal manera que los an-<br />
tropólogos se ocup<strong>en</strong> <strong>de</strong>l estudio <strong>de</strong> los pueblos sin historia, mi<strong>en</strong>tras que los<br />
historiadores estudi<strong>en</strong> y p<strong>la</strong>sm<strong>en</strong> <strong>la</strong> historia <strong>de</strong> los pueblos que sí <strong>la</strong> ti<strong>en</strong><strong>en</strong>; y así se<br />
hizo. Los antropólogos se <strong>de</strong>dicaron, con notable celo, a estudiar a los pueblos sin<br />
historia.<br />
La antropología se vuelve histórica<br />
No obstante <strong>la</strong>s <strong>de</strong>c<strong>la</strong>raciones antropológicas acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> inexist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una<br />
historia, <strong>la</strong> inutilidad <strong>de</strong> una perspectiva histórica y <strong>la</strong> inaccesibilidad <strong>de</strong> los datos<br />
históricos, <strong>en</strong> el trabajo práctico <strong>de</strong> los antropólogos se introdujo <strong>la</strong> misma historia,<br />
como <strong>de</strong> contrabando. En <strong>la</strong>s monografías antropológicas más alejadas <strong>de</strong> una<br />
visión histórica <strong>en</strong>contramos un capítulo, o por lo m<strong>en</strong>os un apartado, <strong>de</strong>dicado al<br />
<strong>de</strong>sarrollo histórico <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad <strong>en</strong> cuestión (comunidad supuestam<strong>en</strong>te sin<br />
historia).<br />
En los años ses<strong>en</strong>ta <strong>de</strong>l siglo pasado, los antropólogos habían trabajado<br />
típicam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> una situación colonial: el antropólogo era b<strong>la</strong>nco, t<strong>en</strong>ía su orig<strong>en</strong>,<br />
su formación profesional y sus raíces <strong>en</strong> <strong>la</strong> metrópoli y, <strong>de</strong>talle que no carece por<br />
completo <strong>de</strong> importancia, recibía instrucciones y financiami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> metrópoli,<br />
pero trabajaba <strong>en</strong> una colonia <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma metrópoli.<br />
Con el proceso <strong>de</strong> <strong>de</strong>scolonización, el antropólogo aún era típicam<strong>en</strong>te<br />
europeo o norteamericano, y se<strong>guía</strong> trabajando fuera <strong>de</strong> <strong>la</strong> metrópoli, <strong>en</strong> uno <strong>de</strong><br />
los satélites, como dice Gun<strong>de</strong>r Frank. Pero el satélite ya no era una colonia, sino<br />
una república, lo que llevaba consigo dos consecu<strong>en</strong>cias: primero, el antropólo-<br />
go ya no recibía su financiami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> metrópoli, el apoyo lo recibía <strong>en</strong> forma <strong>de</strong><br />
sueldo por el gobierno <strong>de</strong> <strong>la</strong> república anfitriona; segundo, los gobiernos <strong>de</strong> estas<br />
jóv<strong>en</strong>es repúblicas t<strong>en</strong>ían una legítima ambición <strong>de</strong> estudiar su propia historia, <strong>de</strong><br />
manera que el antropólogo ya difícilm<strong>en</strong>te podía mant<strong>en</strong>er <strong>la</strong> ilusión <strong>de</strong> trabajar <strong>en</strong><br />
una sociedad sin historia.<br />
Los nuevos problemas se ilustran perfectam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong>s quejas <strong>de</strong> un histo-<br />
riador africano, Bethwell A. Ogot, qui<strong>en</strong> escribió sobre su propia tribu, los luo <strong>de</strong><br />
K<strong>en</strong>ya y Uganda, y dice: “cuando yo <strong>de</strong>cidí <strong>en</strong> 1958 estudiar <strong>la</strong> historia precolo-<br />
nial <strong>de</strong>l África Ori<strong>en</strong>tal, muchos <strong>de</strong> mis amigos y profesores se rieron <strong>de</strong> mí, ya que<br />
no es posible estudiar lo que no existe. Me recordaban que no hay docum<strong>en</strong>tos<br />
sobre este periodo, y sin docum<strong>en</strong>tos no pue<strong>de</strong> haber historia alguna. Pero yo<br />
insistí porque no me parecía perturbador el hecho <strong>de</strong> que t<strong>en</strong>emos que <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>r<br />
<strong>en</strong> grado consi<strong>de</strong>rable <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tradiciones orales <strong>de</strong> ciertos periodos <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia<br />
<strong>de</strong>l Este <strong>de</strong> África”. Refiriéndose a Gordon Chil<strong>de</strong> y Jan Vansina, Ogot juzga que<br />
“el problema <strong>de</strong> <strong>la</strong> evi<strong>de</strong>ncia oral no le es peculiar a África. Como evi<strong>de</strong>ncia<br />
histórica, ni <strong>la</strong> tradición oral ni <strong>la</strong>s pa<strong>la</strong>bras escritas pue<strong>de</strong>n dar una evi<strong>de</strong>ncia<br />
fi<strong>de</strong>digna y <strong>de</strong>sprovista <strong>de</strong> pasiones <strong>de</strong>l pasado”.<br />
En el campo antropológico surgió una nueva disciplina híbrida, <strong>la</strong><br />
etnohistoria, <strong>de</strong>finida como “el estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia <strong>de</strong> los pueblos que no ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
historia”. Como pue<strong>de</strong> esperarse, <strong>la</strong> etnohistoria es <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> reci<strong>en</strong>te, “se ha<br />
establecido como una bi<strong>en</strong> fundam<strong>en</strong>tada disciplina <strong>en</strong> los <strong>estudios</strong> <strong>de</strong> América<br />
Latina durante los últimos cuar<strong>en</strong>ta años”, escribió Kazuyasu Ochiai <strong>en</strong> 1982,<br />
remiti<strong>en</strong>do así el nacimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> etnohistoria <strong>en</strong> América Latina a principios <strong>de</strong> los<br />
años cuar<strong>en</strong>ta <strong>de</strong>l siglo XX. En México se inició un poco <strong>de</strong>spués, a juzgar por <strong>la</strong>s<br />
pa<strong>la</strong>bras <strong>de</strong> Carlos Martínez Marín: “Hace poco más <strong>de</strong> dos décadas se empezó a<br />
utilizar <strong>en</strong> México el término etnohistoria para i<strong>de</strong>ntificar trabajos interdisciplina-<br />
174
ios <strong>de</strong> antropología e historia que se habían hecho con anterioridad, y a los que<br />
con el mismo tono y cont<strong>en</strong>ido se investigaban <strong>en</strong>tonces <strong>en</strong> ese campo interme-<br />
dio” tras<strong>la</strong>dándonos, apar<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, <strong>de</strong> los años cuar<strong>en</strong>ta a los cincu<strong>en</strong>ta, mi<strong>en</strong>-<br />
tras que Carlos García Mora coloca su nacimi<strong>en</strong>to un poco antes, escribi<strong>en</strong>do<br />
también <strong>en</strong> 1976 que “<strong>en</strong> México el término etnohistoria se ha usado <strong>de</strong>s<strong>de</strong> hace<br />
más <strong>de</strong> tres décadas para i<strong>de</strong>ntificar <strong>estudios</strong> interdisciplinarios <strong>de</strong> antropología e<br />
historia”, lo que nos <strong>de</strong>vuelve a <strong>la</strong> década <strong>de</strong> los cuar<strong>en</strong>ta.<br />
La historia se vuelve antropológica<br />
La disciplina histórica transitó por un camino difer<strong>en</strong>te. Po<strong>de</strong>mos tomar como<br />
nuestro punto <strong>de</strong> partida <strong>la</strong> queja <strong>de</strong> Voltaire: “Ya no bastan <strong>la</strong>s historias <strong>de</strong> los<br />
reyes y <strong>de</strong> los gran<strong>de</strong>s hombres, ya queremos <strong>la</strong> historia <strong>de</strong> los pueblos”, y seguir<br />
<strong>la</strong>s pa<strong>la</strong>bras <strong>de</strong> Legrand d'Aussy (1792) qui<strong>en</strong> dice, hab<strong>la</strong>ndo <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia, que<br />
“obligada, por los gran<strong>de</strong>s acontecimi<strong>en</strong>tos que <strong>de</strong>be narrar, a escuchar cuanto<br />
carece para él <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminada importancia, no admite <strong>en</strong> esc<strong>en</strong>a más que a los<br />
reyes, los ministros, los g<strong>en</strong>erales <strong>de</strong> los ejércitos y toda c<strong>la</strong>se <strong>de</strong> hombres<br />
famosos cuyos tal<strong>en</strong>tos o <strong>de</strong>fectos han causado <strong>la</strong> <strong>de</strong>sgracia o <strong>la</strong> prosperidad <strong>de</strong>l<br />
Estado. Pero al burgués <strong>en</strong> su ciudad, al campesino <strong>en</strong> su choza, al g<strong>en</strong>til hombre<br />
<strong>en</strong> su castillo, al francés, <strong>en</strong> fin, <strong>en</strong> medio <strong>de</strong> sus trabajos, <strong>de</strong> sus p<strong>la</strong>ceres, <strong>en</strong> el<br />
s<strong>en</strong>o <strong>de</strong> su familia y <strong>de</strong> sus hijos, eso es lo que nunca nos pue<strong>de</strong> repres<strong>en</strong>tar”.<br />
En el campo histórico se sigue <strong>la</strong> inspiración, tanto <strong>de</strong> Voltaire como <strong>de</strong><br />
Legrand d'Aussy, y empezó a gestarse un movimi<strong>en</strong>to dirigido contra <strong>la</strong> historia<br />
dominante, oficial y oficialista, un movimi<strong>en</strong>to que, posteriorm<strong>en</strong>te, se cristalizaría<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> historia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s m<strong>en</strong>talida<strong>de</strong>s. “En efecto, <strong>la</strong> historia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s m<strong>en</strong>talida<strong>de</strong>s no es<br />
nueva. Nació inmediatam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> <strong>la</strong> Primera Guerra Mundial <strong>en</strong>tre un gru-<br />
po <strong>de</strong> historiadores como los franceses Luci<strong>en</strong> Febvre y Marc Bloch, el belga H<strong>en</strong>ri<br />
Pir<strong>en</strong>ne, geógrafos como A. Demangeon, sociólogos como Luci<strong>en</strong> Lévy- Bruhl, M.<br />
Halbwachs, <strong>en</strong>tre otros, grupo que inspiró, a partir <strong>de</strong> 1929, los Anales <strong>de</strong> Historia<br />
Económica y Social. A m<strong>en</strong>udo se le <strong>de</strong>nomina Escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> los Anales.<br />
En <strong>la</strong> mayor parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s formu<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> esta nueva historia colinda el<br />
concepto <strong>de</strong> “m<strong>en</strong>talidad” con el <strong>de</strong> “cultura”, y se p<strong>la</strong>ntea “cómo a <strong>la</strong> exploración <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> Cultura <strong>de</strong>b<strong>en</strong> concernirle el cont<strong>en</strong>ido tanto como el contexto, el trabajo lo<br />
mismo que el juego, el espacio y el tiempo, <strong>la</strong> religión e igualm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> tecnología, <strong>la</strong><br />
comunicación <strong>en</strong> <strong>la</strong> misma medida que <strong>la</strong> expresión, el abastecimi<strong>en</strong>to y <strong>la</strong><br />
participación tanto como el espectáculo, lo visual y lo musical como lo oral”. En<br />
pocas pa<strong>la</strong>bras, es una historia que se ha hecho antropología, nada más y nada<br />
m<strong>en</strong>os.<br />
El tiempo <strong>en</strong> <strong>la</strong> historia y <strong>en</strong> <strong>la</strong> antropología<br />
La situación es, <strong>en</strong>tonces, que <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> una <strong>la</strong>rga (y <strong>en</strong> muchos s<strong>en</strong>tidos ar-<br />
tificial) separación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s dos disciplinas, <strong>en</strong>contramos hoy una antropología que<br />
es histórica y una historia que es cada día más antropológica.<br />
Otro problema que compart<strong>en</strong> <strong>la</strong> antropología y <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia es el <strong>de</strong>l tiempo,<br />
fundam<strong>en</strong>tal <strong>en</strong> <strong>la</strong> historia, mi<strong>en</strong>tras que ha recibido un tratami<strong>en</strong>to muy difer<strong>en</strong>te<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> antropología. Exactam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> historia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s m<strong>en</strong>talida<strong>de</strong>s ha sido<br />
introducido como <strong>la</strong> problemática <strong>de</strong> <strong>la</strong>s duraciones, <strong>en</strong> <strong>la</strong> conocida distinción <strong>de</strong><br />
Fernand Brau<strong>de</strong>l: <strong>la</strong> duración corta, <strong>la</strong> mediana y <strong>la</strong> <strong>la</strong>rga. Utilicé una metáfora para<br />
caracterizar<strong>la</strong>s: “<strong>la</strong> corta duración correspon<strong>de</strong> <strong>en</strong> el mar a <strong>la</strong>s crestas b<strong>la</strong>ncas <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s o<strong>la</strong>s, que se caracterizan por ser conspicuas y fácilm<strong>en</strong>te observables, <strong>de</strong> alta<br />
velocidad y <strong>de</strong> un impacto re<strong>la</strong>tivam<strong>en</strong>te limitado; <strong>la</strong> mediana duración<br />
correspon<strong>de</strong> a <strong>la</strong>s o<strong>la</strong>s, que son m<strong>en</strong>os conspicuas y se muev<strong>en</strong> con m<strong>en</strong>or<br />
rapi<strong>de</strong>z, pero ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un mayor impacto; finalm<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> <strong>la</strong>rga duración co-<br />
175<br />
Unidad IV<br />
En <strong>la</strong>s décadas <strong>de</strong> los cuar<strong>en</strong>ta y<br />
cincu<strong>en</strong>ta, el antropólogo mexicano<br />
Gonzalo Aguirre Beltrán, ya hab<strong>la</strong> <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> etnohistoria como un método útil<br />
para el estudio <strong>de</strong> los procesos <strong>de</strong><br />
aculturación. Para este investi-<br />
gador fue indisp<strong>en</strong>sable <strong>la</strong> utiliza-<br />
ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> etnohistoria para “<strong>de</strong>scu-<br />
brir” <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los negros <strong>en</strong><br />
México, a partir <strong>de</strong>l rastreo <strong>de</strong> infor-<br />
mación <strong>en</strong> archivos y <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> etnografía <strong>en</strong> comunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />
afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes.<br />
Re<strong>la</strong>ciona lo que acabas <strong>de</strong> leer<br />
sobre el vínculo <strong>de</strong>l tiempo con <strong>la</strong><br />
antropología, y con lo que leíste <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
unidad anterior sobre el espacio<br />
antropológico y espacio histórico.
Etnohistoria<br />
En términos históricos, se podría<br />
ejemplificar el tiempo corto como los<br />
hechos <strong>de</strong> muy corta vida como: <strong>la</strong><br />
<strong>de</strong>valuación súbita <strong>de</strong> <strong>la</strong> moneda, <strong>la</strong><br />
muerte <strong>de</strong> un jefe <strong>de</strong> Estado, o un<br />
cataclismo. Los <strong>de</strong> mediana duración<br />
serían aquellos procesos cuya<br />
duración es mayor como: un<br />
movimi<strong>en</strong>to cultural o literario. Fi-<br />
nalm<strong>en</strong>te los tiempos <strong>de</strong> <strong>la</strong>rga du-<br />
ración se refier<strong>en</strong> a <strong>la</strong>s estructuras<br />
que cu<strong>en</strong>tan con una duración his-<br />
tórica <strong>de</strong> varios años, o hasta mile-<br />
nios, como los rasgos y perfiles <strong>de</strong> un<br />
grupo, o los hábitos alim<strong>en</strong>ticios <strong>de</strong><br />
una sociedad.<br />
La etnohistoria al realizar <strong>estudios</strong><br />
sincrónicos y diacrónicos, ti<strong>en</strong>e <strong>la</strong><br />
posibilidad <strong>de</strong> hacer investigaciones<br />
innovadoras <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que se utilizan los<br />
tres tiempos m<strong>en</strong>cionados <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
lectura (corto, mediano y <strong>la</strong>rgo). Un<br />
ejemplo <strong>de</strong> lo anterior pue<strong>de</strong> ser <strong>la</strong><br />
investigación sobre <strong>la</strong> cosmovisión<br />
mesoamericana.<br />
Para una compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma, a<br />
través <strong>de</strong>l tiempo <strong>la</strong>rgo, se realiza<br />
una investigación interdisciplinaria<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> que se incluyan el estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
evi<strong>de</strong>ncias arqueológicas, el es-<br />
tudio <strong>de</strong> los docum<strong>en</strong>tos coloniales y,<br />
finalm<strong>en</strong>te, su comparación con lo<br />
que se pue<strong>de</strong> observar mediante <strong>la</strong><br />
etnografía.<br />
En <strong>la</strong> Actividad 1 <strong>de</strong> esta lectura se te<br />
pres<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> parábo<strong>la</strong> <strong>de</strong> los seis<br />
hindúes ciegos, <strong>en</strong> <strong>la</strong> que podrás ver<br />
<strong>la</strong> utilidad <strong>de</strong> realizar <strong>estudios</strong><br />
mediante <strong>la</strong> interdisciplina.<br />
rrespon<strong>de</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> metáfora marina a <strong>la</strong>s corri<strong>en</strong>tes que se muev<strong>en</strong> por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
superficie <strong>de</strong>l mar, que son invisibles, que se muev<strong>en</strong> muy l<strong>en</strong>tam<strong>en</strong>te pero cuyo<br />
impacto es trem<strong>en</strong>do” (Korsbaek, 1995: 181-182). Esta división nació <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
historia, pero creo que ti<strong>en</strong>e mayor relevancia <strong>en</strong> <strong>la</strong> antropología.<br />
La antropología social, especialidad británica, trata específicam<strong>en</strong>te los<br />
actos realizados <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad (los antropólogos han inv<strong>en</strong>tado el término<br />
pres<strong>en</strong>te etnográfico) y que correspon<strong>de</strong>n a <strong>la</strong>s crestas b<strong>la</strong>ncas: actos cortos y<br />
rápidos que se prestan a ser observados <strong>en</strong> el campo <strong>en</strong> un breve <strong>la</strong>pso <strong>de</strong> tiempo,<br />
pero que so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te acumulándose a través <strong>de</strong> un periodo más <strong>la</strong>rgo logran<br />
cambiar los cimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad. Lo más importante <strong>de</strong> esta dim<strong>en</strong>sión<br />
temporal es que se lleva a cabo bajo los auspicios <strong>de</strong> <strong>la</strong> racionalidad instrum<strong>en</strong>tal y<br />
pue<strong>de</strong> investigarse su racionalidad, pert<strong>en</strong>ece pl<strong>en</strong>am<strong>en</strong>te al dominio <strong>de</strong> <strong>la</strong> acción<br />
y <strong>de</strong> lo consci<strong>en</strong>te.<br />
La antropología cultural, especialidad norteamericana, se ocupa <strong>de</strong>l<br />
trasfondo cultural que a través <strong>de</strong> un conjunto <strong>de</strong> valores inconsci<strong>en</strong>tes, o sea <strong>la</strong><br />
cultura, <strong>de</strong>limita el espacio permitido para <strong>la</strong> acción consci<strong>en</strong>te. Esta antropología<br />
no se cont<strong>en</strong>ta con observar, c<strong>la</strong>sificar y analizar lo observable, sino que busca<br />
algo re<strong>la</strong>tivam<strong>en</strong>te eterno <strong>de</strong>trás <strong>de</strong> <strong>la</strong>s acciones consci<strong>en</strong>tes, búsqueda que se<br />
indica c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te <strong>en</strong> algunos <strong>de</strong> los títulos, como por ejemplo México Profundo <strong>de</strong><br />
Guillermo Bonfil Batal<strong>la</strong>.<br />
Se nota que <strong>en</strong> ambas antropologías estamos trabajando con tres niveles<br />
<strong>de</strong> realidad: por un <strong>la</strong>do t<strong>en</strong>emos <strong>la</strong> realidad inmediata y observable, con sus<br />
acciones int<strong>en</strong>cionales y racionales; por otro <strong>la</strong>do, t<strong>en</strong>emos una construcción<br />
teórica que se l<strong>la</strong>ma <strong>la</strong> estructura social que conforma el armazón institucional y <strong>de</strong><br />
manera directa dirige <strong>la</strong>s acciones, y que surge <strong>de</strong> <strong>la</strong> acumu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> éstas; por<br />
último, t<strong>en</strong>emos otra abstracción que es <strong>la</strong> cultura, un conjunto <strong>de</strong> i<strong>de</strong>as y valores<br />
que constriñe <strong>la</strong>s acciones y, <strong>de</strong> manera indirecta, <strong>la</strong>s dirige.<br />
La mediana duración, que correspon<strong>de</strong> a <strong>la</strong>s o<strong>la</strong>s <strong>de</strong>l mar, trata el cambio<br />
<strong>de</strong>l armazón a través <strong>de</strong>l tiempo, un cambio m<strong>en</strong>os rápido que el <strong>de</strong> <strong>la</strong>s acciones<br />
cotidianas, pero más veloz que el cambio, inm<strong>en</strong>sam<strong>en</strong>te l<strong>en</strong>to, <strong>de</strong> los sistemas <strong>de</strong><br />
valores culturales.<br />
Aunque <strong>la</strong> última interpretación <strong>de</strong>l papel <strong>de</strong>l tiempo es, específicam<strong>en</strong>te,<br />
antropológica, coinci<strong>de</strong> notablem<strong>en</strong>te con <strong>la</strong>s preocupaciones temporales <strong>de</strong> los<br />
historiadores. Fernand Brau<strong>de</strong>l ha dicho <strong>en</strong> alguna ocasión que lo que realm<strong>en</strong>te<br />
le interesaba <strong>en</strong> <strong>la</strong> historia eran <strong>la</strong>s maneras <strong>de</strong> combinar los difer<strong>en</strong>tes tiempos <strong>en</strong><br />
el proceso histórico y, <strong>en</strong> consecu<strong>en</strong>cia, no veo más que una apar<strong>en</strong>te difer<strong>en</strong>cia<br />
<strong>en</strong>tre <strong>la</strong> historia y <strong>la</strong> antropología, por lo que consi<strong>de</strong>ro que es también el problema<br />
principal <strong>en</strong> <strong>la</strong> antropología.<br />
La unidad <strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to<br />
En un notable artículo, Carlos García Mora se preocupa por <strong>la</strong> unidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
difer<strong>en</strong>tes subdisciplinas antropológicas, y si no se manti<strong>en</strong>e esta preocupación<br />
creo que terminaremos como los seis hindúes ciegos que agarraron su parte <strong>de</strong> un<br />
elefante —uno <strong>la</strong> trompa, uno <strong>la</strong> co<strong>la</strong> y los restantes una pierna— y cada uno sacó<br />
un resultado muy difer<strong>en</strong>te, resultados que <strong>de</strong> ninguna manera sumaron un<br />
elefante.<br />
Se nota que <strong>en</strong> <strong>la</strong> mayor parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>finiciones propuestas <strong>de</strong> <strong>la</strong> etno-<br />
historia se coloca como una actividad interdisciplinaria que se mueve <strong>en</strong>tre <strong>la</strong><br />
antropología y <strong>la</strong> historia, lo que permite esperar un alto grado <strong>de</strong> creatividad e<br />
innovación <strong>en</strong> <strong>la</strong> etnohistoria, ya que “<strong>la</strong> innovación <strong>en</strong> <strong>la</strong>s ci<strong>en</strong>cias sociales aparece<br />
con mayor frecu<strong>en</strong>cia, y produce resultados más importantes, <strong>en</strong> <strong>la</strong> intersección<br />
176
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s disciplinas. Este f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o constituye a <strong>la</strong> vez causa y efecto <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
fragm<strong>en</strong>tación ininterrumpida <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ci<strong>en</strong>cias sociales <strong>en</strong> especialida<strong>de</strong>s limitadas<br />
y <strong>de</strong> <strong>la</strong> recombinación transversal <strong>de</strong> dichas especialida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> el interior <strong>de</strong> eso<br />
que nosotros l<strong>la</strong>mamos “campos híbridos” (Dogan y Pahre, 1993: 11).<br />
En los dos campos se ha efectuado un movimi<strong>en</strong>to que acerca una<br />
disciplina a <strong>la</strong> otra o, más bi<strong>en</strong>, reduplica <strong>en</strong> el territorio propio <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
otra, con lo que contrarresta <strong>la</strong> insalubre separación <strong>en</strong>tre los difer<strong>en</strong>tes saberes<br />
ci<strong>en</strong>tíficos, separación fom<strong>en</strong>tada por el positivismo.<br />
La ci<strong>en</strong>cia pura y <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia aplicada<br />
Existe <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> que primero hay una ci<strong>en</strong>cia pura (<strong>en</strong> este caso <strong>la</strong> antropología<br />
teórica) y luego llega a ser aplicada a problemas concretos, con lo que nace una<br />
ci<strong>en</strong>cia aplicada (<strong>en</strong> nuestro caso una antropología aplicada o, más específica-<br />
m<strong>en</strong>te <strong>en</strong> México, el indig<strong>en</strong>ismo).<br />
Estoy conv<strong>en</strong>cido <strong>de</strong> que es al revés: primero se pres<strong>en</strong>ta un problema<br />
práctico y se inv<strong>en</strong>tan soluciones igualm<strong>en</strong>te prácticas ad hoc, luego estas solucio-<br />
nes se sistematizan hasta finalm<strong>en</strong>te convertirse <strong>en</strong> ci<strong>en</strong>cia.<br />
Se ha establecido <strong>la</strong> distinción <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s ci<strong>en</strong>cias puras o teóricas y <strong>la</strong>s ci<strong>en</strong>-<br />
cias aplicadas, que es <strong>la</strong> misma que existe <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> física teórica y <strong>la</strong> física nuclear<br />
aplicada o <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> antropología teórica y <strong>la</strong> antropología aplicada (indig<strong>en</strong>ismo),<br />
pero nunca escuchamos una distinción <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> historia teórica y <strong>la</strong> historia<br />
aplicada. ¿Qué sería <strong>la</strong> historia aplicada? (si es que existe tal disciplina).<br />
Para Jonathan Friedman, “hacer historia es una manera <strong>de</strong> producir i<strong>de</strong>nti-<br />
dad, hasta don<strong>de</strong> produzca una re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre lo que supuestam<strong>en</strong>te ocurrió <strong>en</strong> el<br />
pasado y <strong>la</strong> situación actual”. Si complem<strong>en</strong>tamos esta <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia con<br />
dos mecanismos <strong>de</strong> crucial importancia y <strong>de</strong> un sabor <strong>de</strong>cididam<strong>en</strong>te anti-<br />
positivista, <strong>en</strong>tonces t<strong>en</strong>emos una posibilidad <strong>de</strong> conceptualizar <strong>la</strong> historia <strong>en</strong> su<br />
justa perspectiva g<strong>en</strong>eral y <strong>en</strong> su re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntidad (ya sea<br />
étnica, minoritaria o nacional).<br />
El primer mecanismo: el olvido selectivo <strong>en</strong> <strong>la</strong> historiografía. Tal vez haya<br />
sido Ernest R<strong>en</strong>an qui<strong>en</strong> afirmó el papel que ti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> amnesia <strong>en</strong> <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
naciones. El segundo: <strong>la</strong> creatividad historiográfica que algunos l<strong>la</strong>marían<br />
imaginación. Como seña<strong>la</strong> Eric Hobsbawm, “tradiciones que aparec<strong>en</strong> o proc<strong>la</strong>-<br />
man ser antiguas, con frecu<strong>en</strong>cia ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un orig<strong>en</strong> reci<strong>en</strong>te y algunas veces son<br />
inv<strong>en</strong>tadas [...]. El término «tradición inv<strong>en</strong>tada» se usa <strong>en</strong> un s<strong>en</strong>tido amplio pero<br />
no impreciso. Incluye tanto a <strong>la</strong>s tradiciones realm<strong>en</strong>te inv<strong>en</strong>tadas, construidas e<br />
instituidas <strong>de</strong> manera formal, y a aquel<strong>la</strong>s que surg<strong>en</strong> <strong>de</strong> un modo m<strong>en</strong>os<br />
rastreable <strong>en</strong> un periodo breve y fechable —un asunto <strong>de</strong> unos cuantos años tal<br />
vez— y que por sí mismas se establec<strong>en</strong> con gran rapi<strong>de</strong>z”.<br />
Un caso que comprueba que el conocimi<strong>en</strong>to ci<strong>en</strong>tífico es al mismo tiempo<br />
una solución práctica a problemas prácticos, y que <strong>la</strong> historia aplicada posee un<br />
carácter <strong>de</strong> proyecto social, es <strong>la</strong> Historia <strong>de</strong> México <strong>de</strong> Francisco <strong>de</strong> C<strong>la</strong>vijero<br />
(publicada alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 1780): se pi<strong>en</strong>sa siempre que primero existe un país y<br />
luego vi<strong>en</strong>e algún sabio a escribir <strong>la</strong> historia <strong>de</strong> este país. Es notable que C<strong>la</strong>vijero<br />
escribió su Historia <strong>de</strong> México unos cuar<strong>en</strong>ta años antes <strong>de</strong>l nacimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />
México, con <strong>la</strong> Guerra <strong>de</strong> In<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia que terminó <strong>en</strong> 1821. La obra <strong>de</strong> C<strong>la</strong>vijero<br />
no fue una <strong>de</strong>scripción retrospectiva <strong>de</strong>l proceso histórico, al contrario, fue un<br />
programa político que p<strong>la</strong>nteó el proyecto social <strong>de</strong> <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> un México<br />
mestizo. Otro asunto es, <strong>en</strong>tonces, que C<strong>la</strong>vijero quitó a los indíg<strong>en</strong>as su pasado<br />
para dotar a los mestizos <strong>de</strong> una historia, lo que lleva nuestra at<strong>en</strong>ción al hecho <strong>de</strong><br />
que <strong>la</strong> historia ti<strong>en</strong>e carácter <strong>de</strong> un proyecto social “autóctono”,<br />
177<br />
Unidad IV<br />
¿Pue<strong>de</strong>s p<strong>en</strong>sar <strong>en</strong> ejemplos <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> “amnesia” selectiva <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
historiografía <strong>en</strong> México, o <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
aparición e inv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> tradicio-<br />
nes? Para ello quizás te sea <strong>de</strong> utili-<br />
dad recordar cómo te fue <strong>en</strong>señada<br />
<strong>la</strong> historia <strong>de</strong> México, compara por<br />
ejemplo cuánto te <strong>en</strong>señaron sobre<br />
el pasado prehispánico y cuánto<br />
sobre <strong>la</strong> época in<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ntista, o <strong>la</strong><br />
aparición <strong>de</strong> historias como <strong>la</strong> <strong>de</strong> los<br />
Niños Héroes, exist<strong>en</strong> <strong>en</strong> verdad,<br />
muchos ejemplos sobre estos<br />
puntos.
Etnohistoria<br />
Observa que estas <strong>de</strong>finiciones so-<br />
bre <strong>la</strong> etnohistoria hac<strong>en</strong> hincapié <strong>en</strong><br />
el estudio <strong>de</strong>l pasado mediante<br />
docum<strong>en</strong>tos proce<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong>l mismo<br />
periodo.<br />
mi<strong>en</strong>tras que <strong>la</strong> antropología ti<strong>en</strong>e un fuerte olor a proyecto social impuesto. Una<br />
cuestión abierta que merece una discusión aparte es, <strong>en</strong> consecu<strong>en</strong>cia, ¿cuáles<br />
son <strong>la</strong>s perspectivas <strong>de</strong> convertir este proyecto social impuesto <strong>en</strong> un proyecto <strong>de</strong><br />
liberación, convirti<strong>en</strong>do <strong>la</strong> antropología <strong>en</strong> etnohistoria?<br />
Actividad 1<br />
Lee con at<strong>en</strong>ción <strong>la</strong> parábo<strong>la</strong> <strong>de</strong> los seis hindúes sabios, <strong>de</strong>spués analiza el<br />
porqué es necesaria <strong>la</strong> interdisciplina para <strong>la</strong> explicación holística <strong>de</strong> cualquier<br />
f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o histórico-cultural <strong>en</strong> <strong>de</strong>terminado tiempo y espacio. Anota tus conclu-<br />
siones <strong>en</strong> el cua<strong>de</strong>rno. Reflexiona también sobre cuáles son <strong>la</strong>s v<strong>en</strong>tajas que ti<strong>en</strong>e<br />
<strong>la</strong> etnohistoria como disciplina interdisciplinar ante <strong>la</strong>s <strong>de</strong>nominadas ci<strong>en</strong>cias<br />
nucleares.<br />
Seis hindúes sabios, inclinados al estudio, quisieron saber qué era un ele-<br />
fante. Como eran ciegos, <strong>de</strong>cidieron hacerlo mediante el tacto. El primero <strong>en</strong> llegar<br />
junto al elefante, chocó contra su ancho y duro lomo y dijo: «Ya veo, es como una<br />
pared». El segundo, palpando el colmillo, gritó: «Esto es tan agudo, redondo y liso<br />
que el elefante es como una <strong>la</strong>nza». El tercero tocó <strong>la</strong> trompa retorcida y gritó: «<br />
¡Dios me libre! El elefante es como una serpi<strong>en</strong>te». El cuarto ext<strong>en</strong>dió su mano<br />
hasta <strong>la</strong> rodil<strong>la</strong>, palpó <strong>en</strong> torno y dijo: «Está c<strong>la</strong>ro, el elefante, es como un árbol». El<br />
quinto, que casualm<strong>en</strong>te tocó una oreja, exc<strong>la</strong>mó: «Aún el más ciego <strong>de</strong> los<br />
hombres se daría cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> que el elefante es como un abanico». El sexto, qui<strong>en</strong><br />
tocó <strong>la</strong> osci<strong>la</strong>nte co<strong>la</strong> acotó: «El elefante es muy parecido a una soga». Y así, los<br />
sabios discutían <strong>la</strong>rgo y t<strong>en</strong>dido, cada uno excesivam<strong>en</strong>te terco y viol<strong>en</strong>to <strong>en</strong> su<br />
propia opinión y, aunque parcialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> lo cierto, estaban todos equivocados.<br />
Lectura 2. La etnohistoria “histórica” y <strong>la</strong> etnohistoria<br />
“antropológica”<br />
Kazuyasu Ochiai. Fragm<strong>en</strong>to seleccionado por Mario Arturo Galván Yáñez.<br />
La etnohistoria se ha establecido sólidam<strong>en</strong>te como una disciplina bi<strong>en</strong> funda-<br />
m<strong>en</strong>tada <strong>en</strong> los <strong>estudios</strong> <strong>la</strong>tinoamericanos durante los últimos cuar<strong>en</strong>ta años, su<br />
principal t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia ha sido lo que yo l<strong>la</strong>mo “etnohistoria histórica”. A<strong>de</strong>más ha<br />
surgido reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, también <strong>en</strong> <strong>la</strong> etnohistoria <strong>la</strong>tinoamericana, una nueva<br />
t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia que l<strong>la</strong>maré “etnohistoria etnológica”.<br />
Sobre <strong>la</strong> primera hay dos tipos <strong>de</strong> <strong>estudios</strong>: los sincrónicos y los<br />
diacrónicos. Los primeros constituy<strong>en</strong> el campo <strong>de</strong> estudio que Howard F. Cline<br />
l<strong>la</strong>ma “etnografía histórica”. Su objetivo es <strong>la</strong> reconstrucción <strong>de</strong> “una <strong>de</strong>scripción<br />
etnográfica sincrónica <strong>de</strong> una etapa <strong>de</strong> una cultura, normalm<strong>en</strong>te basada <strong>en</strong><br />
docum<strong>en</strong>tos escritos contemporáneos <strong>de</strong> esa etapa”. Rober M. Carmack también<br />
lo l<strong>la</strong>ma “etnografía histórica”, “el proceso <strong>de</strong> reconstrucción <strong>de</strong> socieda<strong>de</strong>s y<br />
culturas pasadas, como partes institucionales o como totalida<strong>de</strong>s culturales”.<br />
Cline <strong>de</strong>fine los <strong>estudios</strong> diacrónicos como <strong>la</strong> “historiografía <strong>de</strong> culturas que son<br />
es<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te no literarias y que ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n a ser un int<strong>en</strong>to <strong>de</strong> reconstruir una<br />
re<strong>la</strong>ción diacrónica <strong>de</strong> una sociedad o una cultura pasada <strong>de</strong> docum<strong>en</strong>tos que no<br />
provi<strong>en</strong><strong>en</strong> necesariam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma sociedad o cultura, ya que es posible que<br />
haya producido so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te pocos docum<strong>en</strong>tos”.<br />
Carmack parafrasea esta <strong>de</strong>finición, l<strong>la</strong>mándo<strong>la</strong> “historias específicas”. Él<br />
<strong>la</strong>s caracteriza como “<strong>la</strong> escritura <strong>de</strong> <strong>la</strong>s historias <strong>de</strong> socieda<strong>de</strong>s específicas <strong>en</strong><br />
términos <strong>de</strong> sus acontecimi<strong>en</strong>tos pasados o rasgos culturales como manifesta-<br />
dos <strong>en</strong> tiempo, espacio y actos concretos”.<br />
178
Metodológicam<strong>en</strong>te, ambos tipos <strong>de</strong> <strong>estudios</strong> son auténticam<strong>en</strong>te<br />
históricos, basados <strong>en</strong> <strong>la</strong> crítica y el análisis <strong>de</strong> docum<strong>en</strong>tos escritos. Los códices y<br />
los jeroglifos son usados como posibles fu<strong>en</strong>tes etnohistóricas. La tradición oral no<br />
se utiliza <strong>en</strong> <strong>la</strong> reconstrucción etnográfica o <strong>de</strong> historias específicas.<br />
Hab<strong>la</strong>ndo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s temáticas, los etnohistoriadores históricos <strong>de</strong>scrib<strong>en</strong><br />
“historias marginales”, difer<strong>en</strong>ciando <strong>la</strong>s “historias c<strong>en</strong>trales” que tratan <strong>la</strong>s<br />
historias <strong>de</strong> los pueblos e instituciones ibéricas <strong>en</strong> América Latina.<br />
Los etnohistoriadores históricos estudian cómo eran <strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s y<br />
culturas indíg<strong>en</strong>as antes <strong>de</strong> <strong>la</strong> llegada <strong>de</strong> los españoles y <strong>de</strong> qué manera<br />
cambiaron bajo <strong>la</strong> influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s culturas e instituciones europeas.<br />
Este tipo <strong>de</strong> etnohistoria ha sido recibido con <strong>en</strong>tusiasmo por los historiado-<br />
res nacidos <strong>en</strong> América Latina qui<strong>en</strong>es se esfuerzan por <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r el pasado y el<br />
pres<strong>en</strong>te <strong>de</strong> su cultura nacional <strong>de</strong>s<strong>de</strong> su propio punto <strong>de</strong> vista. Ethnos podría<br />
sonar como sinónimo <strong>de</strong> marginalidad para el historiador occi<strong>de</strong>ntal, mi<strong>en</strong>tras que<br />
para los historiadores <strong>de</strong>l Tercer Mundo lleva directam<strong>en</strong>te al nacionalismo.<br />
Sobre <strong>la</strong> segunda, <strong>la</strong> etnohistoria etnológica, ti<strong>en</strong>e su propio método y obje-<br />
tivo distinto, se fundam<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> <strong>la</strong> tradición no escrita y también <strong>en</strong> docum<strong>en</strong>tos<br />
escritos, y su objetivo es <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r el p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los indíg<strong>en</strong>as. Es necesario<br />
discutir brevem<strong>en</strong>te <strong>la</strong> manera <strong>en</strong> que los antropólogos han llegado a interesarse<br />
por <strong>la</strong> historia.<br />
Este interés surgió como un reflejo <strong>de</strong> <strong>la</strong> atmósfera antihistórica que do-<br />
minaba <strong>en</strong> <strong>la</strong> antropología anglosajona <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los años veinte <strong>de</strong>l siglo XX. Los<br />
antropólogos funcionalistas acumu<strong>la</strong>ron una <strong>en</strong>orme cantidad <strong>de</strong> datos, los an-<br />
tropólogos sociales com<strong>en</strong>zaron a percibir que <strong>de</strong>bían tomar <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta los facto-<br />
res temporales. Se estaba volvi<strong>en</strong>do dudoso que los mo<strong>de</strong>los estáticos pudieran<br />
explicar <strong>la</strong>s l<strong>la</strong>madas “socieda<strong>de</strong>s primitivas”. Fue al principio <strong>de</strong> los años ses<strong>en</strong>-<br />
ta, <strong>en</strong> Ing<strong>la</strong>terra, cuando Evans-Pritchard com<strong>en</strong>zó a hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong> antropología e<br />
historia.<br />
Fue hacia el final <strong>de</strong> los cincu<strong>en</strong>ta, inmediatam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> que se em-<br />
pezó a hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong> etnohistoria, cuando inició <strong>en</strong> los Estados Unidos <strong>la</strong> época <strong>de</strong><br />
“rep<strong>en</strong>sar <strong>la</strong> historia”. La preocupación <strong>de</strong> los antropólogos por <strong>la</strong> historia coinci-<br />
dió con el interés <strong>de</strong> los historiadores <strong>en</strong> <strong>la</strong> historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te que normalm<strong>en</strong>te<br />
estudiaban los antropólogos.<br />
Metodológicam<strong>en</strong>te, estos <strong>estudios</strong> basados <strong>en</strong> docum<strong>en</strong>tos escritos<br />
pert<strong>en</strong>ec<strong>en</strong> a <strong>la</strong> etnohistoria histórica. Mi<strong>en</strong>tras tanto, se ha v<strong>en</strong>ido <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ndo<br />
otro tipo <strong>de</strong> <strong>estudios</strong> etnohistóricos <strong>en</strong> África. Etnohistoria <strong>en</strong> África es <strong>la</strong> historia<br />
basada <strong>en</strong> tradiciones orales y no es una historia marginal. Este carácter singu<strong>la</strong>r<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> etnohistoria africana ti<strong>en</strong>e mucho que ver con el surgimi<strong>en</strong>to y caída <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
dominación europea <strong>en</strong> África. En América Latina, el colonialismo europeo con-<br />
tinuó durante 300 años. En este periodo, <strong>la</strong> cultura y <strong>la</strong>s instituciones ibéricas<br />
fueron imp<strong>la</strong>ntadas <strong>en</strong> América Latina y formaron su “historia c<strong>en</strong>tral”. Los ibéri-<br />
cos <strong>de</strong>jaron <strong>en</strong>ormes cantida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> docum<strong>en</strong>tos administrativos y eclesiásticos<br />
como una “her<strong>en</strong>cia colonial”; consecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, <strong>la</strong>s historias <strong>de</strong> los indíg<strong>en</strong>as<br />
han sido consi<strong>de</strong>radas “historias marginales” que <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser rastreadas <strong>en</strong> los<br />
archivos locales. Ya que <strong>la</strong>s instituciones coloniales europeas fueron estableci-<br />
das tar<strong>de</strong>, los primeros docum<strong>en</strong>tos escritos aparecieron <strong>en</strong> África hasta <strong>la</strong> se-<br />
gunda mitad <strong>de</strong>l siglo XIX, con excepción <strong>de</strong>l Congo, Etiopía y África Occi<strong>de</strong>ntal. En<br />
África el historiador ti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> v<strong>en</strong>taja <strong>de</strong> tratar un pasado que está cerca, es vivo y<br />
continuo. Trata una tradición oral que se exti<strong>en</strong><strong>de</strong> hacia atrás, sin interrupción,<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> el pres<strong>en</strong>te hacia el pasado.<br />
La profundidad <strong>de</strong>l “pasado” vivo <strong>en</strong> África, <strong>de</strong> <strong>la</strong> cual <strong>de</strong>sci<strong>en</strong><strong>de</strong>n <strong>la</strong>s tra-<br />
diciones orales, tal vez no es comparable a <strong>la</strong> profundidad temporal que los<br />
etnohistoriadores <strong>la</strong>tinoamericanos int<strong>en</strong>tan rastrear. En Mesoamérica los etno-<br />
historiadores por lo regu<strong>la</strong>r se han interesado <strong>en</strong> los primeros siglos <strong>de</strong>l régim<strong>en</strong><br />
colonial y/o el mundo prehispánico. Eso no significa que no existe tal pasado<br />
179<br />
Unidad IV<br />
Re<strong>la</strong>ciona lo que se dice sobre <strong>la</strong>s<br />
“historias marginales” con respecto<br />
a <strong>la</strong>s “historias c<strong>en</strong>trales” con <strong>la</strong>s<br />
lecturas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s unida<strong>de</strong>s I y II.<br />
En este caso, se trata <strong>de</strong> reconstruir<br />
<strong>la</strong> historia <strong>de</strong> los grupos humanos<br />
mediante <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia<br />
oral, trabajando <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el pres<strong>en</strong>te<br />
para compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r el pasado.
Etnohistoria<br />
vivo <strong>en</strong>tre los indíg<strong>en</strong>as mesoamericanos. Su pasado vivo sigue si<strong>en</strong>do por el<br />
mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong>sconocido; esto no se <strong>de</strong>be a su inexist<strong>en</strong>cia sino a que pocos in-<br />
vestigadores se han esforzado por recoger sistemáticam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> tradición oral<br />
indíg<strong>en</strong>a con el fin <strong>de</strong> reconstruir su historia <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el pres<strong>en</strong>te y hacia atrás, hacia<br />
el pasado.<br />
Aparte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tradiciones orales ¿exist<strong>en</strong> otros datos etnohistóricos no es-<br />
critos? Una variedad <strong>de</strong> pot<strong>en</strong>ciales fu<strong>en</strong>tes etnohistóricas incluy<strong>en</strong> evi<strong>de</strong>ncias<br />
materiales como edificios y herrami<strong>en</strong>tas, evi<strong>de</strong>ncia tecnológica, lingüística, <strong>la</strong>s<br />
interpretaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> memoria colectiva. La etnohistoria ha producido ya<br />
algunos resultados notables, y seguirá contribuy<strong>en</strong>do <strong>de</strong> manera importante a<br />
nuestra compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s culturas indíg<strong>en</strong>as <strong>de</strong> Mesoamérica.<br />
Actividad 2<br />
A continuación, se te pres<strong>en</strong>ta un fragm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> introducción <strong>de</strong>l libro “El regreso<br />
a los antepasados” <strong>de</strong> Nathan Wachtel, realizado sobre los indios urus <strong>de</strong> Bolivia.<br />
Lee con at<strong>en</strong>ción, analízalo y con base <strong>en</strong> <strong>la</strong> lectura anterior m<strong>en</strong>ciona si se trata<br />
<strong>de</strong> un texto etnohistórico-antropológico o <strong>de</strong> uno etnohistórico-histórico. Anótalo<br />
<strong>en</strong> tu cua<strong>de</strong>rno.<br />
¿Cuáles crees tú que son <strong>la</strong>s v<strong>en</strong>tajas <strong>de</strong> realizar un estudio <strong>de</strong> esta manera?<br />
La pres<strong>en</strong>te obra propone un <strong>en</strong>foque a <strong>la</strong> vez etnográfico e histórico. El<br />
análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad actual ti<strong>en</strong>e como finalidad principal <strong>de</strong>limitar mejor el<br />
objeto <strong>de</strong> estudio. El trabajo <strong>de</strong> campo permite observar <strong>la</strong>s costumbres o<br />
repres<strong>en</strong>taciones que, por naturaleza propia <strong>de</strong> los docum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> archivo,<br />
escapan a lo escrito, como el uso <strong>de</strong> ciertas técnicas, los trueques, el sistema<br />
<strong>de</strong> cargos religiosos, los ritos, etc.<br />
La primera parte (<strong>de</strong>l estudio), c<strong>en</strong>trada <strong>en</strong> el pueblo <strong>de</strong> Chipaya <strong>en</strong> un<br />
pres<strong>en</strong>te que se sitúa <strong>en</strong> los años set<strong>en</strong>ta, aparece como un estudio mo-<br />
nográfico, que se ext<strong>en</strong><strong>de</strong>rá <strong>en</strong> su último capítulo al grupo <strong>de</strong> los moratos <strong>de</strong>l<br />
<strong>la</strong>go Poopó para <strong>de</strong>stacar los elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> una primera comparación <strong>en</strong> el<br />
nivel sincrónico. La segunda parte es una cu<strong>en</strong>ta regresiva: comi<strong>en</strong>za<br />
nuevam<strong>en</strong>te por el caso <strong>de</strong> los chipayas y luego el cuadro se amplía al con-<br />
junto <strong>de</strong> los grupos urus <strong>de</strong>l altip<strong>la</strong>no e incluso hasta el contexto <strong>de</strong>l mundo<br />
indíg<strong>en</strong>a durante el periodo colonial. Finalm<strong>en</strong>te, como epílogo, seguimos el<br />
curso <strong>de</strong> los siglos para regresar a Chipaya y al pres<strong>en</strong>te <strong>de</strong> sus habitantes, al<br />
problema <strong>de</strong> su i<strong>de</strong>ntidad y a <strong>la</strong>s perspectivas <strong>de</strong> un futuro imprevisible…<br />
Repaso<br />
En tu cua<strong>de</strong>rno respon<strong>de</strong> <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes preguntas:<br />
1. ¿Cuáles han sido <strong>la</strong>s confusiones terminológicas que han afectado al acer-<br />
cami<strong>en</strong>to <strong>en</strong>tre antropología e historia?<br />
2. ¿Qué principios sust<strong>en</strong>taron el posicionami<strong>en</strong>to antihistórico o ahistórico <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> antropología?<br />
3. ¿Por qué el proceso <strong>de</strong> <strong>de</strong>scolonización obligó a <strong>la</strong> antropología occi<strong>de</strong>ntal<br />
a acercarse a <strong>la</strong> historia?<br />
4. ¿En qué consist<strong>en</strong> <strong>la</strong> antropología aplicada, y <strong>en</strong> qué consistiría <strong>la</strong> historia<br />
aplicada?<br />
5. ¿Qué posibilida<strong>de</strong>s t<strong>en</strong>drían <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes corri<strong>en</strong>tes antropológicas al in-<br />
corporar a sus <strong>estudios</strong> <strong>la</strong>s reflexiones sobre el tiempo <strong>de</strong> corta, mediana y<br />
<strong>la</strong>rga duración histórica?<br />
6. ¿Qué características <strong>de</strong>fin<strong>en</strong> a <strong>la</strong> etnohistoria antropológica y cuáles a <strong>la</strong><br />
etnohistoria histórica?<br />
180
RESUMEN DEL MÓDULO<br />
Resum<strong>en</strong> <strong>de</strong>l módulo<br />
La etnohistoria surgió como un medio a<strong>de</strong>cuado para reconstruir <strong>la</strong> historia <strong>de</strong> los pueblos o grupos marginados por <strong>la</strong><br />
historia oficial, caracterizándose <strong>de</strong>s<strong>de</strong> sus comi<strong>en</strong>zos como una interdisciplina por <strong>la</strong> unión <strong>de</strong> <strong>la</strong> antropología y <strong>la</strong><br />
historia, así como por <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong> fu<strong>en</strong>tes alternativas para el conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> estos pueblos y, <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, <strong>de</strong>l “otro”.<br />
En México, el término etnohistoria fue retomado para <strong>de</strong>finir a todas <strong>la</strong>s investigaciones históricas que hacían uso<br />
<strong>de</strong> los vestigios que se t<strong>en</strong>ían a <strong>la</strong> mano, formalizándose primero como una especialidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> Etnología y, poste-<br />
riorm<strong>en</strong>te, mediante <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> <strong>la</strong> lic<strong>en</strong>ciatura <strong>en</strong> Etnohistoria <strong>en</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> <strong>Nacional</strong> <strong>de</strong> Antropología e Historia.<br />
De esta forma, <strong>la</strong> etnohistoria <strong>en</strong> México ha buscado formar especialistas <strong>en</strong> el manejo <strong>de</strong> una gran diversidad <strong>de</strong><br />
fu<strong>en</strong>tes, como los docum<strong>en</strong>tos escritos <strong>en</strong> caracteres <strong>la</strong>tinos o alfabéticos, el estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s l<strong>en</strong>guas indíg<strong>en</strong>as, el<br />
acercami<strong>en</strong>to a los sistemas escriturales indíg<strong>en</strong>as pres<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> los códices, así como <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong> <strong>la</strong> etnografía como<br />
un medio a<strong>de</strong>cuado para acercarse a <strong>la</strong> m<strong>en</strong>talidad indíg<strong>en</strong>a.<br />
Dado su carácter antropológico, para <strong>la</strong> etnohistoria es importante reflexionar sobre <strong>la</strong> dicotomía naturaleza/cultu-<br />
ra, puesto que es aquí don<strong>de</strong> se reconoce <strong>la</strong> compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong>l ser humano como una unidad biológica y social. A ello se<br />
<strong>de</strong>be el uso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s técnicas etnográficas por parte <strong>de</strong> los etnohistoriadores.<br />
Debido a su carácter interdisciplinario, <strong>la</strong> etnohistoria se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> una reflexión perman<strong>en</strong>te con respecto a <strong>la</strong><br />
re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre antropología e historia, lo cual <strong>la</strong> lleva a p<strong>en</strong>sar <strong>en</strong> el tiempo histórico como algo antropológico y <strong>en</strong> el<br />
espacio antropológico como algo histórico. En este punto, es pertin<strong>en</strong>te afirmar que <strong>la</strong> etnohistoria, por estas carac-<br />
terísticas, va y vi<strong>en</strong>e <strong>en</strong>tre lo sincrónico y lo diacrónico, lo que le permite innovar <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong> <strong>la</strong>s investigaciones<br />
sociales.<br />
Des<strong>de</strong> su nacimi<strong>en</strong>to, <strong>la</strong> antropología se ha manifestado abiertam<strong>en</strong>te como una disciplina antihistórica, a <strong>la</strong> vez<br />
que <strong>la</strong> historia, durante mucho tiempo, se mantuvo alejada <strong>de</strong>l estudio <strong>de</strong> los grupos “sin historia”, aquellos que tradi-<br />
cionalm<strong>en</strong>te estudiaba <strong>la</strong> antropología. Ha sido necesario, tal como lo m<strong>en</strong>cionara Carlos García Mora, que exista <strong>la</strong><br />
unidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes subdisciplinas antropológicas para po<strong>de</strong>r, <strong>de</strong> esta forma, obt<strong>en</strong>er mejores resultados, es, <strong>en</strong> este<br />
campo, don<strong>de</strong> <strong>la</strong> etnohistoria cu<strong>en</strong>ta con un alto grado <strong>de</strong> creatividad e innovación.<br />
Un ejemplo <strong>de</strong> ello es su capacidad <strong>de</strong> realizar diversos tipos <strong>de</strong> <strong>estudios</strong>, mismos que han sido <strong>de</strong>nominados<br />
como una “etnohistoria histórica”, <strong>la</strong> cual se basa <strong>en</strong> el estudio <strong>de</strong>l pasado, a partir <strong>de</strong> docum<strong>en</strong>tos u otras fu<strong>en</strong>tes<br />
proce<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma temporalidad, y <strong>en</strong> <strong>la</strong> “etnohistoria etnológica”, que trabaja <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el pres<strong>en</strong>te para compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r<br />
el pasado. Lo que hace que hoy <strong>la</strong> etnohistoria mant<strong>en</strong>ga su unidad, su pertin<strong>en</strong>cia interdisciplinaria y su gran tradición<br />
<strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> los <strong>estudios</strong> e investigaciones sobre el “otro”.<br />
181
Etnohistoria<br />
EJERCICIOS DE AUTOEVALUACIÓN<br />
Escribe <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l paréntesis una V si el <strong>en</strong>unciado es verda<strong>de</strong>ro o una F, si es falso.<br />
1. La historia acontecimi<strong>en</strong>to es una visión etnocéntrica que dota <strong>de</strong> atributos históricos sólo a<br />
algunas socieda<strong>de</strong>s.<br />
2. Fue James L. Axtell qui<strong>en</strong> propuso que <strong>la</strong> etnohistoria era una metodología basada <strong>en</strong> un amplio<br />
espectro <strong>de</strong> evi<strong>de</strong>ncias: <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> arqueológica hasta <strong>la</strong> docum<strong>en</strong>tal, con el fin <strong>de</strong> reconstruir <strong>la</strong><br />
“historia pre-europea.<br />
3. Los precursores <strong>de</strong> <strong>la</strong> etnohistoria <strong>en</strong> México <strong>la</strong> formu<strong>la</strong>ron como una disciplina académica<br />
especializada <strong>en</strong> <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> especialistas <strong>en</strong> historia prehispánica y <strong>de</strong> los indios durante <strong>la</strong><br />
época colonial.<br />
4. Los objetos <strong>de</strong> estudio “típicos” <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ci<strong>en</strong>cias clásicas o nucleares se han agotado y sus<br />
metodologías se han ido tornando obsoletas a <strong>la</strong> luz <strong>de</strong> nuevas corri<strong>en</strong>tes.<br />
5. Las fu<strong>en</strong>tes secundarias son aquel<strong>la</strong>s que fueron escritas por testigos pres<strong>en</strong>ciales <strong>de</strong> los hechos<br />
que narran.<br />
6. El hombre es un ser bioético a <strong>la</strong> par que un individuo social.<br />
7. La cultura es un conjunto <strong>de</strong> reg<strong>la</strong>s que permite mo<strong>de</strong><strong>la</strong>r los comportami<strong>en</strong>tos y actitu<strong>de</strong>s.<br />
8. La etnografía es el estudio social y <strong>de</strong> segunda mano <strong>de</strong> los as<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>tos locales.<br />
9. La dificultad y el interés acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong>tre antropología e historia se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> a un objeto<br />
doble y complem<strong>en</strong>tario: <strong>la</strong> etnografía y su método.<br />
10. El espacio <strong>de</strong> <strong>la</strong> antropología es necesariam<strong>en</strong>te histórico porque es un espacio simbolizado<br />
empleado por grupos humanos.<br />
11. La etnohistoria actual ti<strong>en</strong>e dos t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias: <strong>la</strong> histórica y <strong>la</strong> antropológica.<br />
12. Los sociólogos com<strong>en</strong>zaron a interesarse por <strong>la</strong> historia como un reflejo <strong>de</strong> <strong>la</strong> atmósfera histórica<br />
que dominaba <strong>la</strong> antropología anglosajona. A partir <strong>de</strong> <strong>en</strong>tonces, se volvieron dudosos los<br />
mo<strong>de</strong>los estáticos para explicar <strong>la</strong>s l<strong>la</strong>madas “socieda<strong>de</strong>s primitivas”.<br />
13. La historia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s m<strong>en</strong>talida<strong>de</strong>s surgió antes <strong>de</strong> <strong>la</strong> Segunda Guerra Mundial <strong>en</strong>tre un grupo <strong>de</strong><br />
antropólogos franceses al que se <strong>de</strong>nominó Escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> los Annales.<br />
Completa, correctam<strong>en</strong>te, los sigui<strong>en</strong>tes <strong>en</strong>unciados escribi<strong>en</strong>do <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra que falta <strong>en</strong> cada línea.<br />
14. La historia <strong>de</strong> los pueblos indios se manti<strong>en</strong>e ignorada <strong>en</strong> función <strong>de</strong> los requisitos <strong>de</strong> <strong>la</strong> _________________ <strong>de</strong><br />
los grupos dominantes que crearon <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> <strong>la</strong> ____________________ mexicana, incluy<strong>en</strong>do sólo aquellos<br />
con características económicas, lingüísticas, sociales e i<strong>de</strong>ológicas <strong>de</strong>finidas por ellos.<br />
15. Fue <strong>en</strong> ____________________ don<strong>de</strong> se impulsó los <strong>estudios</strong> etnohistóricos que estuvieron ligados directam<strong>en</strong>te<br />
con problemáticas <strong>de</strong> or<strong>de</strong>n político.<br />
182<br />
( )<br />
( )<br />
( )<br />
( )<br />
( )<br />
( )<br />
( )<br />
( )<br />
( )<br />
( )<br />
( )<br />
( )<br />
( )
Ejercicios <strong>de</strong> autoevaluación<br />
16. Cualquier discurso oral o verbal es un reflejo <strong>de</strong> <strong>la</strong> _____________ . Si hacemos etnohistoria <strong>de</strong>bemos t<strong>en</strong>erlo<br />
siempre pres<strong>en</strong>te.<br />
17. La etnohistoria es un campo ___________________ porque ti<strong>en</strong>e dos matrices disciplinarias distintas: <strong>la</strong><br />
______________________ y <strong>la</strong> _____________________.<br />
18. La distinción <strong>en</strong>tre estado <strong>de</strong> _____________ y estado <strong>de</strong> _________________ti<strong>en</strong>e un valor lógico que justifica,<br />
pl<strong>en</strong>am<strong>en</strong>te, que <strong>la</strong> sociología mo<strong>de</strong>rna <strong>la</strong> use como instrum<strong>en</strong>to metodológico.<br />
19. Sost<strong>en</strong>emos que todo lo que es ______________ <strong>en</strong> el hombre correspon<strong>de</strong> al or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> <strong>la</strong> naturaleza y se carac-<br />
teriza por <strong>la</strong> espontaneidad, mi<strong>en</strong>tras que todo lo que está sujeto a una norma pert<strong>en</strong>ece a <strong>la</strong> _______________.<br />
20. La ________________ es fundam<strong>en</strong>tal para <strong>la</strong> etnohistoria <strong>en</strong> su búsqueda por compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r al “otro” pres<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />
los docum<strong>en</strong>tos.<br />
21. Los etnógrafos adoptan una ________________<strong>de</strong> libre acción para <strong>la</strong> recolección <strong>de</strong> sus datos. Se <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zan <strong>de</strong><br />
un lugar a otro y <strong>de</strong> un sujeto a otro para <strong>de</strong>scubrir <strong>la</strong> totalidad y <strong>la</strong> ___________________ <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida social.<br />
22. Axtell seña<strong>la</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>tre el método ___________ al que caracteriza como: _______________ trabajar<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> el pres<strong>en</strong>te para <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r el pasado y ________________ que significa trabajar el pasado para <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r el<br />
pres<strong>en</strong>te.<br />
23. La antropología es el estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s _________________ <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuales los miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s y<br />
socieda<strong>de</strong>s, actúan el drama <strong>de</strong> sus vidas.<br />
24. Metodológicam<strong>en</strong>te, los <strong>estudios</strong> basados <strong>en</strong> docum<strong>en</strong>tos escritos pert<strong>en</strong>ec<strong>en</strong> a <strong>la</strong> ____________<br />
___________________ para <strong>la</strong> reconstrucción <strong>de</strong> socieda<strong>de</strong>s y culturas pasadas.<br />
25. Anota <strong>la</strong>s letras MI <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l paréntesis <strong>de</strong> aquel<strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s que nos acercan a <strong>la</strong> M<strong>en</strong>talidad Indíg<strong>en</strong>a<br />
( ) Lectura <strong>de</strong> fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> europeo<br />
( ) Conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> l<strong>en</strong>gua<br />
( ) Trabajo etnográfico<br />
( ) Consultar tratados ci<strong>en</strong>tíficos<br />
26. Coloca una V si <strong>la</strong> fu<strong>en</strong>te es voluntarias y una I si <strong>la</strong> fu<strong>en</strong>te es involuntarias.<br />
( ) Archivos, confesionarios, estadísticas vitales<br />
( ) Probanzas <strong>de</strong> méritos, crónicas, anales<br />
( ) Mitos, ley<strong>en</strong>das, corridos<br />
( ) Correspon<strong>de</strong>ncia<br />
( ) Chistes, albures.<br />
( ) Este<strong>la</strong>s, pinturas murales, monum<strong>en</strong>tos<br />
183
Etnohistoria<br />
27. Re<strong>la</strong>ciona ambas columnas colocando <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l paréntesis <strong>la</strong> letra que corresponda a <strong>la</strong> técnica etnográfica con su<br />
<strong>de</strong>scripción.<br />
a) Informantes ( ) A veces, son más o m<strong>en</strong>os formales, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> char<strong>la</strong> que contribuye a<br />
mant<strong>en</strong>er <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción, hasta <strong>la</strong>s <strong>en</strong>trevistas prolongadas, que pue<strong>de</strong>n estar o no<br />
estructuradas.<br />
b) Observación ( ) Estrategia que da prioridad a <strong>la</strong>s percepciones y conclusiones <strong>de</strong>l etnógrafo<br />
(observador).<br />
c) Investigación etic ( ) Dispone <strong>de</strong> información completa y comparable <strong>de</strong> todos los aspectos <strong>de</strong><br />
interés <strong>de</strong>l estudio.<br />
d) Historias <strong>de</strong> vida ( ) Estrategia c<strong>en</strong>trada <strong>en</strong> <strong>la</strong>s cre<strong>en</strong>cias y percepciones locales (nativas).<br />
e) Método g<strong>en</strong>ealógico ( ) Es el estudio prolongado <strong>de</strong> un área o lugar.<br />
f) Investigación emic ( ) Pue<strong>de</strong> ser directa o participante <strong>de</strong>l comportami<strong>en</strong>to cotidiano.<br />
g) Investigación temática ( ) Personas c<strong>la</strong>ve qui<strong>en</strong>es com<strong>en</strong>tan sobre aspectos <strong>de</strong>terminados sobre <strong>la</strong> vida<br />
comunitaria.<br />
h) Entrevista con cuestionarios ( ) Entrevista a profundidad que conduce a <strong>la</strong> recolección <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida particu<strong>la</strong>r <strong>de</strong><br />
una persona.<br />
i) Conversaciones ( ) Da cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> <strong>la</strong> filiación <strong>de</strong> par<strong>en</strong>tesco <strong>de</strong> un individuo y <strong>de</strong> sus re<strong>la</strong>ciones.<br />
j) Investigación longitudinal ( ) Está c<strong>en</strong>trada <strong>en</strong> cont<strong>en</strong>idos o problemáticas concretas <strong>de</strong> diversos tipos.<br />
28. Coloca <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l paréntesis <strong>la</strong> letra que corresponda a <strong>la</strong> propuesta <strong>de</strong> cada autor que provee <strong>de</strong> <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra<br />
historia y antropología.<br />
( ) Alfred Réginald Radcliffe-Brown a. Para él, <strong>la</strong> historia ha sido <strong>de</strong>finida como lo que realm<strong>en</strong>te sucedió.<br />
( ) Franz Boas b. Seña<strong>la</strong> que <strong>la</strong> antropología es el estudio <strong>de</strong> los seres humanos <strong>en</strong> cuanto<br />
a criaturas <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad, dirige su at<strong>en</strong>ción hacia <strong>la</strong>s características<br />
físicas y técnicas industriales y aquel<strong>la</strong>s conv<strong>en</strong>ciones y valores que<br />
distingu<strong>en</strong> una sociedad.<br />
( ) Edward Evan Evans-Pritchard c. Dec<strong>la</strong>ra que los antropólogos sociales estudian <strong>la</strong>s culturas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
comunida<strong>de</strong>s primitivas contemporáneas.<br />
( ) Leopold Von Ranke d. Define a <strong>la</strong> historia como el pasado visto a través <strong>de</strong> <strong>la</strong>s gafas <strong>de</strong>l<br />
pres<strong>en</strong>te.<br />
( ) B<strong>en</strong>e<strong>de</strong>tto Croce e. M<strong>en</strong>ciona que el objeto fundam<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> <strong>la</strong> antropología social es<br />
compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r a los pueblos primitivos, a <strong>la</strong>s culturas que han creado, y a los<br />
sistemas sociales <strong>en</strong> que viv<strong>en</strong> y obran.<br />
( ) Siefried Frie<strong>de</strong>rick Na<strong>de</strong>l f. Define a <strong>la</strong> antropología como <strong>la</strong> rama <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociología que se ocupa <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s “primitivas” o sin escritura.<br />
( ) Ruth Fulton B<strong>en</strong>edict g. Propone que <strong>la</strong> antropología es el estudio no <strong>de</strong>terminista <strong>de</strong> <strong>la</strong> manera<br />
<strong>de</strong> p<strong>en</strong>sar <strong>de</strong> los pueblos primitivos.<br />
( ) Ralph Piddington h. Propone estudiar el comportami<strong>en</strong>to social <strong>en</strong> sus formas<br />
institucionalizadas, con <strong>la</strong> familia, los sistemas <strong>de</strong> par<strong>en</strong>tesco, <strong>la</strong><br />
organización política, los procedimi<strong>en</strong>tos legales, los cultos religiosos; ya<br />
sea <strong>en</strong> socieda<strong>de</strong>s contemporáneas o <strong>en</strong> socieda<strong>de</strong>s históricas.<br />
184
29. Anota <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l paréntesis el número que corresponda a <strong>la</strong> aportación <strong>de</strong> cada autor.<br />
1.- Jonathan Friedman<br />
2.- Eric Hobsbawm<br />
3.- Francisco Javier C<strong>la</strong>vijero<br />
Ejercicios <strong>de</strong> autoevaluación<br />
( ) En su obra propone un programa político que p<strong>la</strong>nteó el proyecto social <strong>de</strong> <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> un México<br />
mestizo. Quitó a los indíg<strong>en</strong>as su pasado para dotar a los mestizos <strong>de</strong> una historia.<br />
( ) M<strong>en</strong>ciona que hacer historia es una manera <strong>de</strong> producir i<strong>de</strong>ntidad, hasta don<strong>de</strong> produzca una re<strong>la</strong>ción<br />
<strong>en</strong>tre lo que supuestam<strong>en</strong>te ocurrió <strong>en</strong> el pasado y <strong>la</strong> situación actual.<br />
( ) Seña<strong>la</strong> que <strong>la</strong>s tradiciones que aparec<strong>en</strong> o proc<strong>la</strong>man ser antiguas, con frecu<strong>en</strong>cia ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un orig<strong>en</strong><br />
reci<strong>en</strong>te y algunas veces son inv<strong>en</strong>tadas [...]. El término «tradición inv<strong>en</strong>tada» incluye a <strong>la</strong>s tradiciones<br />
construidas e instituidas <strong>de</strong> manera formal [...].<br />
30. Or<strong>de</strong>na cronológicam<strong>en</strong>te los acontecimi<strong>en</strong>tos que llevaron al surgimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> etnohistoria y su posterior <strong>de</strong>sa-<br />
rrollo como disciplina académica <strong>en</strong> México, <strong>en</strong>uméralos <strong>de</strong>l 1 al 6.<br />
( ) Se crea <strong>la</strong> Sociedad Americana <strong>de</strong> Etnohistoriadores.<br />
( ) El Congreso Norteamericano crea <strong>la</strong> Comisión <strong>de</strong> Rec<strong>la</strong>mación <strong>de</strong> Tierras.<br />
( ) Se consolida como una especialización <strong>de</strong> <strong>la</strong> etnología <strong>en</strong> México.<br />
( ) Se realizan <strong>la</strong>s reuniones <strong>en</strong>tre antropólogos e historiadores <strong>en</strong> Williamsburg, Virginia.<br />
( ) Se utiliza el término etnohistoria para <strong>de</strong>scribir una metodología basada <strong>en</strong> un amplio espectro <strong>de</strong><br />
evi<strong>de</strong>ncias.<br />
( ) Se crea <strong>la</strong> Dirección <strong>de</strong> Etnohistoria <strong>en</strong> el INAH y <strong>la</strong> lic<strong>en</strong>ciatura <strong>en</strong> Etnohistoria.<br />
31. Or<strong>de</strong>na los ev<strong>en</strong>tos colocando, <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l paréntesis, el número 1 al que se pres<strong>en</strong>ta primero y el número 4 que<br />
correspon<strong>de</strong> al último ev<strong>en</strong>to.<br />
( ) Los primeros etnógrafos vivieron <strong>en</strong> socieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> pequeña esca<strong>la</strong> y re<strong>la</strong>tivam<strong>en</strong>te ais<strong>la</strong>das, con<br />
tecnología y economías <strong>de</strong>nominadas “simples”.<br />
( ) En los as<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>tos no industriales, los etnógrafos t<strong>en</strong>ían que <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tarse con un m<strong>en</strong>or número <strong>de</strong><br />
formas <strong>de</strong> <strong>en</strong>culturación para compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong> vida social.<br />
( ) La antropología se convirtió <strong>en</strong> un campo separado <strong>en</strong> <strong>la</strong> medida <strong>en</strong> que sus profesionales trabajaban<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong>s reservas indias norteamericanas o viajaban a tierras lejanas para estudiar pequeños grupos.<br />
( ) La etnografía se fue configurando como una estrategia <strong>de</strong> investigación <strong>en</strong> socieda<strong>de</strong>s con mayor<br />
uniformidad cultural y con m<strong>en</strong>or difer<strong>en</strong>ciación social <strong>de</strong> <strong>la</strong> que normalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong>contramos <strong>en</strong> los<br />
gran<strong>de</strong>s y mo<strong>de</strong>rnos países industriales.<br />
185
Etnohistoria<br />
BIBLIOGRAFÍA DEL MÓDULO DE ETNOHISTORIA<br />
UNIDAD I<br />
Lectura 1. Historias que todavía no son historias<br />
Bonfil Batal<strong>la</strong>, Guillermo<br />
1982 “Historias que no son todavía historia”, <strong>en</strong> Pereyra, Carlos, et. al., Historia ¿Para qué?,<br />
México, Siglo XXI, pp. 229-234.<br />
Lectura 2. Etnohistoria comparativa y el Cono Sur<br />
Jones, Kristine L.<br />
1994 “Etnohistoria comparativa y el Cono Sur”, <strong>en</strong> Latin American Research Review, Albuquerque,<br />
vol. 29, núm. 1. pp. 107-118. Fragm<strong>en</strong>to traducido por Julieta Valle Esquivel <strong>en</strong><br />
Cursos introductorios a <strong>la</strong>s lic<strong>en</strong>ciaturas <strong>de</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> <strong>Nacional</strong> <strong>de</strong> Antropología eHistoria,<br />
prematrícu<strong>la</strong> 1995, México, ENAH, pp.7-10<br />
Lectura 3. Acercami<strong>en</strong>to a <strong>la</strong> etnohistoria <strong>en</strong> México<br />
Valle Esquivel, Julieta<br />
2004 “Ecos <strong>de</strong> otras voces: <strong>la</strong> etnohistoria”, <strong>en</strong> Artís Merca<strong>de</strong>t, Gloria (coord.), La<br />
antropología <strong>en</strong> su lugar, México, INAH, pp.51-66.<br />
UNIDAD II<br />
Lectura 1. Las interdisciplinas y <strong>la</strong> etnohistoria<br />
Valle Esquivel, Julieta<br />
2004 “Ecos <strong>de</strong> otras voces: <strong>la</strong> etnohistoria”, <strong>en</strong> Artís Merca<strong>de</strong>t, Gloria (coord.), La<br />
antropología <strong>en</strong> su lugar, México, INAH, pp.51-66.<br />
Lectura 2. Reflexionando una vez más: <strong>la</strong> etnohistoria y <strong>la</strong> época colonial<br />
Romero Frizzi, María <strong>de</strong> los Ángeles<br />
1994 “Reflexionando una vez más: <strong>la</strong> etnohistoria y <strong>la</strong> época colonial”, <strong>en</strong> Dim<strong>en</strong>sión Antropológica,<br />
México, INAH, núm. 1, mayo-agosto, pp.37-56. Fragm<strong>en</strong>to <strong>en</strong> Cursos introductorios<br />
a <strong>la</strong>s lic<strong>en</strong>ciaturas <strong>de</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> <strong>Nacional</strong> <strong>de</strong> Antropología e Historia, prematrícu<strong>la</strong><br />
1998, México, ENAH, pp.119-122.<br />
Lectura 3. Problemática <strong>en</strong> algunas fu<strong>en</strong>tes<br />
Romero Huerta, José Antonio<br />
2004 “Problemática <strong>en</strong> algunas fu<strong>en</strong>tes”, <strong>en</strong> Guía <strong>de</strong> Estudio para el Ingreso a <strong>la</strong>s Lic<strong>en</strong>ciaturas<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> ENAH, México, ENAH, pp.152-154.<br />
UNIDAD III<br />
Lectura 1. Naturaleza/Cultura: distinción fundam<strong>en</strong>tal para <strong>la</strong> etnohistoria<br />
Lévi-Strauss, C<strong>la</strong>u<strong>de</strong><br />
1993 “Naturaleza y cultura”, <strong>en</strong> Las estructuras elem<strong>en</strong>tales <strong>de</strong>l par<strong>en</strong>tesco, Barcelona, Paidós,<br />
pp. 35-59.<br />
Lectura 2. Las técnicas etnográficas <strong>en</strong> etnohistoria<br />
Kottak, Conrad Phillip<br />
1994 Antropología. Una exploración <strong>de</strong> <strong>la</strong> diversidad humana con temas <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura<br />
hispana, Madrid, McGraw-Hill, pp. 26-30.<br />
Lectura 3. Tiempo histórico y antropología, espacio antropológico e historia: re<strong>la</strong>ción fundam<strong>en</strong>tal<br />
para <strong>la</strong> etnohistoria<br />
Augé, Marc<br />
1994 “El espacio histórico <strong>de</strong> <strong>la</strong> antropología y el tiempo antropológico <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia”, <strong>en</strong> Revista<br />
Cuicuilco, México, ENAH-INAH,Vol. 1, Núm. 1, Mayo-Agosto, pp. 11-26.<br />
Lectura 4. Sincronía-diacronía<br />
Valle Esquivel, Julieta y José Antonio Romero Huerta<br />
2011 “Lo que el etnohistoriador pue<strong>de</strong> cosechar”, <strong>en</strong> Guía <strong>de</strong> estudio para el ingreso a <strong>la</strong>s<br />
lic<strong>en</strong>ciaturas <strong>de</strong> <strong>la</strong> ENAH G<strong>en</strong>eración 2011, México, ENAH, pp.174-185.<br />
UNIDAD IV<br />
Lectura 1. La antropología y <strong>la</strong> historia: <strong>la</strong> historia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s m<strong>en</strong>talida<strong>de</strong>s y <strong>la</strong> antropología <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad<br />
Korsbaek, Leif<br />
2000 “La antropología y <strong>la</strong> historia: <strong>la</strong> historia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s m<strong>en</strong>talida<strong>de</strong>s y <strong>la</strong> antropología <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad”,<br />
<strong>en</strong> Ci<strong>en</strong>cia Ergo Sum, Toluca, UAEM, vol. 7, Núm. 2. Julio, pp.189-199.<br />
Lectura 2. La etnohistoria “histórica” y <strong>la</strong> etnohistoria “antropológica”<br />
Ochiai, Kazuyasu<br />
2002 “La forma <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia profunda: una revisión <strong>de</strong> algunos <strong>estudios</strong> etnohistóricos <strong>en</strong><br />
Mesoamérica”, <strong>en</strong> Revista Cuicuilco, México, ENAH-INAH, vol. 9, núm. 26, septiembrediciembre,<br />
pp.199-240.<br />
186
INTRODUCCIÓN<br />
Etnología<br />
En este módulo te pres<strong>en</strong>tamos una visión g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> etnología para<br />
compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r su especificidad <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ci<strong>en</strong>cias sociales y humanas, así como<br />
su cualidad <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong>s otras disciplinas antropológicas. A lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
estructura <strong>de</strong>l pres<strong>en</strong>te texto <strong>en</strong>contrarás el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> esta visión <strong>en</strong> diversos<br />
ejes: <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>tificidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> etnología y su carácter interpretativo, su objeto <strong>de</strong><br />
estudio, conceptos, teorías y metodologías utilizadas; acompañado a su vez <strong>de</strong> un<br />
breve recorrido histórico.<br />
En sus inicios <strong>la</strong> etnología se <strong>de</strong>sarrolló como una ci<strong>en</strong>cia; o bi<strong>en</strong>, como<br />
una formación discursiva con pret<strong>en</strong>siones ci<strong>en</strong>tíficas, con el propósito <strong>de</strong> <strong>de</strong>scribir<br />
y compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r socieda<strong>de</strong>s y culturas distintas a <strong>la</strong> <strong>de</strong>l investigador. Esto posibilitó <strong>la</strong><br />
conformación <strong>de</strong> un conocimi<strong>en</strong>to sobre <strong>la</strong> <strong>en</strong>orme diversidad humana con<br />
respecto a sus cre<strong>en</strong>cias, prácticas, instituciones, comportami<strong>en</strong>tos, valores y, <strong>en</strong><br />
g<strong>en</strong>eral, los aspectos simbólicos que compon<strong>en</strong> <strong>la</strong> cultura. Se ahondó <strong>en</strong> el<br />
conocimi<strong>en</strong>to sobre <strong>la</strong> especie humana estimu<strong>la</strong>ndo a <strong>de</strong>batir <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a sobre <strong>la</strong><br />
exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> aspectos naturales (es <strong>de</strong>cir innatos, con mayor legitimidad <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />
instituciones y costumbres humanas) por ejemplo, <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> que existe una<br />
religión u organización familiar que son propias <strong>de</strong> <strong>la</strong> humanidad o son más<br />
racionales, y exist<strong>en</strong> otras que no lo son.<br />
De esta manera, el conocimi<strong>en</strong>to y reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> otredad (es <strong>de</strong>cir,<br />
<strong>la</strong> compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> los grupos, costumbres, i<strong>de</strong>ntida<strong>de</strong>s, organizaciones sociales,<br />
cre<strong>en</strong>cias, que son difer<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong>s <strong>de</strong>l investigador, <strong>la</strong> comunidad, cultura o<br />
civilización <strong>de</strong> <strong>la</strong> cual provi<strong>en</strong>e) sirvió y aún hoy <strong>en</strong> día, para compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong>s<br />
socieda<strong>de</strong>s aj<strong>en</strong>as pero también <strong>la</strong>s propias <strong>de</strong> qui<strong>en</strong> realiza <strong>la</strong> investigación, por<br />
medio <strong>de</strong>l contraste, <strong>la</strong>s semejanzas y difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>tre los grupos humanos, lo<br />
cual ha permitido situar <strong>la</strong>s experi<strong>en</strong>cias culturales propias <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong> amplia<br />
gama <strong>de</strong> <strong>la</strong> diversidad. Esto se ha increm<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> <strong>la</strong>s últimas décadas ya que <strong>la</strong><br />
etnología <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>, cada vez <strong>en</strong> mayor cantidad, investigaciones <strong>en</strong> socieda<strong>de</strong>s<br />
<strong>de</strong>l propio investigador o que son muy semejantes. En este s<strong>en</strong>tido, <strong>la</strong> etnología ha<br />
construido un saber doblem<strong>en</strong>te vincu<strong>la</strong>do con nuestro propio conocimi<strong>en</strong>to por<br />
dos vías: <strong>la</strong> comparación con otros grupos humanos, con lo cual se ilumina<br />
tang<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> cultura propia, y <strong>la</strong> reflexión sobre el cont<strong>en</strong>ido cultural <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
sociedad <strong>de</strong>l investigador.<br />
Como se señaló, inicialm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> etnología estudiaba a grupos y personas<br />
<strong>de</strong> civilizaciones alejadas <strong>de</strong>nominadas, <strong>en</strong> muchas ocasiones, como salvajes o<br />
primitivas. Actualm<strong>en</strong>te los objetos <strong>de</strong> estudio, como t<strong>en</strong>drás oportunidad <strong>de</strong><br />
observar <strong>en</strong> este módulo, abarcan casi toda experi<strong>en</strong>cia humana, por lo cual<br />
exist<strong>en</strong> nuevos retos teóricos y metodológicos para <strong>la</strong> investigación; es <strong>de</strong>cir,<br />
g<strong>en</strong>erar conceptos, preguntas, hipótesis e interpretaciones, así como técnicas <strong>de</strong><br />
recolección y análisis <strong>de</strong> datos que permitan dar explicaciones a <strong>la</strong>s nuevas<br />
interrogantes y objetivos p<strong>la</strong>nteados.<br />
Así <strong>en</strong>tonces, <strong>la</strong> etnología permanece como el diálogo, <strong>la</strong> observación, <strong>la</strong><br />
compr<strong>en</strong>sión y, <strong>en</strong> ocasiones, <strong>la</strong> impugnación <strong>de</strong> los hombres y mujeres consigo<br />
mismos, ampliando el saber y <strong>la</strong>s interrogantes sobre nuestra especie.<br />
Roberto Carlos Garnica Castro<br />
Carlos Alberto Guerrero Torr<strong>en</strong>tera<br />
187<br />
PREGUNTAS<br />
GENERADORAS<br />
A pesar <strong>de</strong> que,<br />
tradicionalm<strong>en</strong>te, <strong>la</strong><br />
etnología ha estudiado los<br />
grupos humanos que más<br />
difier<strong>en</strong> <strong>de</strong>l nuestro, ¿<strong>de</strong><br />
qué manera <strong>la</strong> etnología<br />
pue<strong>de</strong> ayudarnos a saber<br />
quiénes somos?<br />
¿Cuáles son los retos<br />
teóricos y metodológicos<br />
a los que se <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>ta <strong>la</strong><br />
etnología, cuando aborda<br />
los nuevos “objetos”<br />
<strong>de</strong> estudio, <strong>en</strong> el actual<br />
mundo reconocido como<br />
multicultural y globalizado?<br />
UNIDADES<br />
I. Definición, objeto y<br />
s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> <strong>la</strong> etnología<br />
II. Historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> etnología<br />
III. Teorías, corri<strong>en</strong>tes y<br />
campos <strong>de</strong> <strong>la</strong> etnología<br />
IV. Cuestiones<br />
metodológicas
Etnología<br />
PREGUNTAS<br />
GENERADORAS<br />
A partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> etnología,<br />
¿pue<strong>de</strong> realizarse un<br />
análisis ci<strong>en</strong>tífico <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
cultura a <strong>la</strong> que pert<strong>en</strong>ece<br />
el propio investigador?<br />
¿En qué se distinguiría<br />
dicho estudio <strong>de</strong>l que podría<br />
hacer, por ejemplo, un<br />
sociólogo?<br />
¿Se pue<strong>de</strong> consi<strong>de</strong>rar<br />
que un acercami<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong>scriptivo, por muy<br />
minucioso que sea, ti<strong>en</strong>e<br />
carácter ci<strong>en</strong>tífico?<br />
¿Caracterizar a <strong>la</strong> etnología<br />
como disciplina subjetiva<br />
e interpretativa implica<br />
r<strong>en</strong>unciar a <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>tificidad?<br />
La etnología no es una ci<strong>en</strong>cia<br />
experim<strong>en</strong>tal <strong>en</strong> busca <strong>de</strong> leyes, sino<br />
una ci<strong>en</strong>cia interpretativa <strong>en</strong> busca<br />
<strong>de</strong> significaciones.<br />
Clifford Geertz<br />
Aunque <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral se reconoce el<br />
estatuto ci<strong>en</strong>tífico <strong>de</strong> <strong>la</strong> etnología,<br />
hay autores, como Steph<strong>en</strong> Tyler,<br />
que lo cuestionan.<br />
Según Lévi-Strauss, <strong>la</strong> comparación<br />
etnológica pue<strong>de</strong> operar <strong>en</strong> tres<br />
direcciones: geográfica, histórica o<br />
sistemática.<br />
Propone que el nivel más elevado <strong>de</strong><br />
reflexión antropológica consiste <strong>en</strong><br />
alcanzar conocimi<strong>en</strong>tos sobre el<br />
h o m b r e q u e s e a n v á l i d o s ,<br />
i n d e p e n d i e n t e m e n t e d e l a s<br />
particu<strong>la</strong>rida<strong>de</strong>s históricas y<br />
geográficas.<br />
La etnología, es <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia<br />
antropológica que estudia <strong>la</strong><br />
diversidad cultural <strong>en</strong> el pres<strong>en</strong>te.<br />
UNIDAD I. Definición, objeto y s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
etnología<br />
En esta unidad se explicará qué es <strong>la</strong> etnología, cuál es su objeto <strong>de</strong> estudio y cuál<br />
es su finalidad.<br />
Para profundizar <strong>la</strong> cuestión se discutirán problemáticas tales como: su<br />
carácter ci<strong>en</strong>tífico, <strong>la</strong> “oposición” <strong>en</strong>tre cultura y naturaleza, <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntificación <strong>de</strong>l<br />
otro, <strong>la</strong> multiplicidad <strong>de</strong> significados <strong>de</strong>l término cultura, <strong>la</strong> motivación <strong>de</strong>l<br />
conocimi<strong>en</strong>to y <strong>la</strong>s nuevas condiciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> disciplina.<br />
Es necesario ac<strong>la</strong>rar que estas cuestiones están sujetas a discusión pues<br />
<strong>la</strong> etnología es una disciplina crítica <strong>en</strong> <strong>la</strong> que confluy<strong>en</strong> distintas perspectivas,<br />
a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> constante cambio.<br />
Temario<br />
1. ¿Qué es <strong>la</strong> etnología?<br />
2. La cultura y <strong>la</strong> diversidad cultural<br />
3. El s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> <strong>la</strong> Etnología<br />
Lectura 1. Caracterización <strong>de</strong> <strong>la</strong> Etnología<br />
Roberto Carlos Garnica Castro.<br />
Según el Diccionario <strong>de</strong> <strong>la</strong> Real Aca<strong>de</strong>mia, <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra etnología provi<strong>en</strong>e <strong>de</strong>l griego<br />
etno (pueblo o raza) y logos (ci<strong>en</strong>cia, razón, pa<strong>la</strong>bra, discurso); por tanto, es<br />
<strong>de</strong>finida como <strong>la</strong> “ci<strong>en</strong>cia que estudia <strong>la</strong>s causas y razones <strong>de</strong> <strong>la</strong>s costumbres y<br />
tradiciones <strong>de</strong> los pueblos”. Aunque nociones como etnia, pueblo, raza y ci<strong>en</strong>cia<br />
son problemáticas, esta <strong>de</strong>finición nos permite establecer que <strong>la</strong> etnología es una<br />
disciplina que más allá <strong>de</strong> <strong>de</strong>scribir, busca explicaciones.<br />
Así pues, <strong>de</strong>finiremos <strong>la</strong> etnología como <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia antropológica que<br />
estudia <strong>la</strong> diversidad cultural <strong>en</strong> el pres<strong>en</strong>te.<br />
Como ejercicio introductorio al estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> disciplina, precisemos<br />
algunas cuestiones <strong>en</strong> torno a esta <strong>de</strong>finición:<br />
a) La etnología pert<strong>en</strong>ece a un grupo <strong>de</strong> disciplinas <strong>de</strong>nominadas ci<strong>en</strong>cias<br />
sociales, ci<strong>en</strong>cias humanas o ci<strong>en</strong>cias <strong>de</strong>l espíritu.<br />
b) Aunque se distingue <strong>de</strong> otras disciplinas como <strong>la</strong> física, <strong>la</strong> química y <strong>la</strong><br />
biología, por su objeto y metodología <strong>de</strong> estudio: el campo <strong>de</strong> observación<br />
<strong>de</strong> los ci<strong>en</strong>tíficos sociales “ti<strong>en</strong>e un s<strong>en</strong>tido particu<strong>la</strong>r y una estructura <strong>de</strong><br />
significativida<strong>de</strong>s para los seres humanos que viv<strong>en</strong>, pi<strong>en</strong>san y actúan<br />
<strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> él” [Schütz, 1995:37]; <strong>la</strong> etnología manti<strong>en</strong>e sus pret<strong>en</strong>siones<br />
ci<strong>en</strong>tíficas ya que: es “una ci<strong>en</strong>cia interpretativa <strong>en</strong> busca <strong>de</strong><br />
significaciones” [Geertz, 2000:20].<br />
c) Pert<strong>en</strong>ece, junto con <strong>la</strong> lingüística, <strong>la</strong> antropología física, <strong>la</strong> arqueología y<br />
<strong>la</strong> etnohistoria, a <strong>la</strong> antropología g<strong>en</strong>eral. Es <strong>de</strong>cir, suma su esfuerzo para<br />
<strong>de</strong>s<strong>en</strong>trañar lo que el ser humano es.<br />
d) C<strong>en</strong>tra su estudio <strong>en</strong> lo que distingue al ser humano <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>más<br />
especies:<br />
<strong>la</strong> cultura y sus múltiples manifestaciones particu<strong>la</strong>res.<br />
e) Dep<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>de</strong>l marco teórico-metodológico, los intereses <strong>de</strong>l<br />
investigador y <strong>la</strong>s características concretas <strong>de</strong>l grupo estudiado, se<br />
pue<strong>de</strong>n t<strong>en</strong>er diversas posturas <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> conocer<br />
el pasado para compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r mejor a un grupo sociocultural; lo cierto es que<br />
<strong>la</strong> etnología “es un oficio <strong>de</strong>l fr<strong>en</strong>te a fr<strong>en</strong>te y <strong>de</strong>l pres<strong>en</strong>te” [Augé, 2007:10],<br />
“<strong>de</strong>l aquí y el ahora” [Augé, 2000:15].<br />
Para completar esta caracterización <strong>de</strong> <strong>la</strong> etnología, es necesario abordar<br />
brevem<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes cuestiones:<br />
Tradicionalm<strong>en</strong>te, los “objetos” <strong>de</strong> <strong>la</strong> etnología se asociaban con lo exótico,<br />
inclusive se llegó a calificar a dichas comunida<strong>de</strong>s como primitivas, salvajes,<br />
incivilizadas, irracionales, etc. Sin embargo, nuestra disciplina ha modificado<br />
188
su perspectiva; por una parte, <strong>la</strong> noción <strong>de</strong> “raza” como <strong>de</strong>terminante biológico <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> cultura se consi<strong>de</strong>ra ina<strong>de</strong>cuada y, por otra, <strong>la</strong> noción <strong>de</strong> “etnia” se ha vuelto<br />
más amplia. Consi<strong>de</strong>rando <strong>la</strong>s actuales condiciones políticas, económicas y<br />
socioculturales, han surgido nuevos “objetos” <strong>de</strong> estudio; así <strong>en</strong>tonces,<br />
remarcando que nos <strong>en</strong>contramos fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> r<strong>en</strong>ovar<br />
creativam<strong>en</strong>te nuestros marcos teóricos y metodológicos, el trabajo <strong>de</strong> campo y<br />
<strong>la</strong> observación participante continúan si<strong>en</strong>do los pi<strong>la</strong>res <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación<br />
etnológica.<br />
Anteriorm<strong>en</strong>te m<strong>en</strong>cionamos que <strong>la</strong> etnología no se limita al mero registro<br />
o <strong>de</strong>scripción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s costumbres y tradiciones <strong>de</strong> un grupo humano, sino que<br />
pret<strong>en</strong><strong>de</strong> explicar ci<strong>en</strong>tíficam<strong>en</strong>te los f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os socioculturales. Al respecto, Lévi-<br />
Strauss explica: “Etnografía, etnología y antropología no constituy<strong>en</strong> tres<br />
disciplinas difer<strong>en</strong>tes […] Son, <strong>en</strong> realidad, tres etapas o mom<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> una misma<br />
investigación” [Lévi-Strauss, 1995:368]. Dep<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>de</strong>l grado <strong>de</strong> g<strong>en</strong>eralización<br />
que se pret<strong>en</strong>da alcanzar, <strong>la</strong> etnografía es el estudio particu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> un grupo social,<br />
<strong>la</strong> etnología es un estudio comparativo y “<strong>la</strong> antropología apunta a un conocimi<strong>en</strong>to<br />
global <strong>de</strong>l hombre y abarca el objeto <strong>en</strong> toda su ext<strong>en</strong>sión geográfica e histórica”<br />
[Lévi-Strauss, 1995:368].<br />
Es pertin<strong>en</strong>te seña<strong>la</strong>r que <strong>la</strong> etnología pue<strong>de</strong> servir para muchas cosas, no<br />
obstante que su finalidad más profunda consista <strong>en</strong> “ampliar el universo <strong>de</strong>l<br />
discurso humano” [Geertz, 2000:27], ayudarnos a captar el carácter normal <strong>de</strong> una<br />
cultura, sin reducir su particu<strong>la</strong>ridad.<br />
Actividad 1<br />
A partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> lectura anterior, respon<strong>de</strong> <strong>en</strong> tu cua<strong>de</strong>rno <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes preguntas:<br />
¿Cuál es el objeto <strong>de</strong> estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> etnología?, ¿Cuál es su metodología<br />
privilegiada?, ¿Cuál es su finalidad?<br />
Actividad 2<br />
a) I<strong>de</strong>ntifica y escribe <strong>en</strong> tu cua<strong>de</strong>rno cinco activida<strong>de</strong>s que realizan todos los<br />
seres humanos, in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura a <strong>la</strong> que pert<strong>en</strong>ec<strong>en</strong>.<br />
Ejemplo: Todos los seres humanos <strong>de</strong>b<strong>en</strong> hidratarse.<br />
b) De <strong>la</strong>s cinco activida<strong>de</strong>s que anteriorm<strong>en</strong>te i<strong>de</strong>ntificaste, elije por lo m<strong>en</strong>os<br />
tres y e<strong>la</strong>bora <strong>en</strong> tu cua<strong>de</strong>rno una breve <strong>de</strong>scripción <strong>de</strong> cómo son<br />
realizadas <strong>de</strong> manera particu<strong>la</strong>r por cada individuo o grupo social.<br />
Ejemplo: Todos los seres humanos <strong>de</strong>b<strong>en</strong> hidratarse; sin embargo,<br />
algunos toman refresco, otros, vino o cerveza, otros, agua <strong>de</strong> un río o pozo, otros,<br />
agua purificada <strong>en</strong>vasada, etc<br />
Lectura 2. El hombre, ser sociocultural por naturaleza<br />
Roberto Carls<br />
Garnica Castro.<br />
Algunos p<strong>en</strong>sadores o<strong>de</strong>l XVII y el XVIII, como Hobbes y Rousseau, partieron <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
distinción, e incluso oposición, <strong>en</strong>tre un supuesto “estado <strong>de</strong> naturaleza” y el<br />
pres<strong>en</strong>te “estado <strong>de</strong> sociedad”. Des<strong>de</strong> <strong>la</strong> perspectiva <strong>de</strong> ci<strong>en</strong>cias sociales tales<br />
como <strong>la</strong> sociología y <strong>la</strong> etnología, no pue<strong>de</strong> establecerse una distinción c<strong>la</strong>ra<br />
<strong>en</strong>tre dichos “mom<strong>en</strong>tos” o “estadios” <strong>de</strong> <strong>la</strong> evolución humana. Sería<br />
contradictorio y un falso problema, para disciplinas como <strong>la</strong> historia o <strong>la</strong><br />
antropología física, e<strong>la</strong>borar un proyecto <strong>de</strong> investigación que tuviera como<br />
objetivo i<strong>de</strong>ntificar “una fase <strong>de</strong> <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> humanidad durante <strong>la</strong> cual<br />
189<br />
Unidad I<br />
Fu<strong>en</strong>te:<br />
http://www.monografias.com/trabajos32/<strong>de</strong>rech<br />
o-al-agua/Image3588.gif<br />
Fu<strong>en</strong>te:<br />
9HCXJI/AAAAAAAAAiQ/rj2IxBdzeKU/s400/pulque<br />
ros2vi2.jpg<br />
Una práctica tan básica y universal<br />
como ingerir el líquido que necesita<br />
nuestro organismo, pres<strong>en</strong>ta<br />
infinidad <strong>de</strong> manifestaciones<br />
concretas <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>de</strong> los<br />
contextos socioculturales.<br />
¿Te has puesto a p<strong>en</strong>sar que algo<br />
tan común para nosotros como<br />
comprar y beber agua purificada<br />
es una práctica “extraña” <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
perspectiva <strong>de</strong> otros grupos<br />
humanos?<br />
¿Qué es más relevante para <strong>la</strong><br />
exist<strong>en</strong>cia humana: lo biológico o lo<br />
sociocultural?<br />
¿ P o d e m o s d e c i r q u e l a s<br />
agrupaciones, o agregados <strong>de</strong><br />
animales <strong>de</strong> otras especies, son<br />
socieda<strong>de</strong>s?
Etnología<br />
Esta imag<strong>en</strong> <strong>de</strong> Escher, nos hace<br />
cuestionarnos por <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong><br />
seña<strong>la</strong>r un mom<strong>en</strong>to específico <strong>en</strong> el<br />
que el hombre “<strong>de</strong>jó” <strong>de</strong> ser parte <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> naturaleza para “<strong>de</strong>v<strong>en</strong>ir” un ser<br />
sociocultural.<br />
Fu<strong>en</strong>te:<br />
http://www.colegiosansaturio.com/<strong>de</strong>ptomatesw<br />
eb/SANSAMATES/Trabajos/Escher/imag<strong>en</strong>es/e<br />
scher_csg026_ <strong>en</strong>counter.jpg<br />
No se pue<strong>de</strong> <strong>en</strong>contrar <strong>en</strong> el hombre<br />
ejemplos <strong>de</strong> tipos <strong>de</strong> comportami<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> carácter pre-cultural.<br />
C<strong>la</strong>u<strong>de</strong> Lévi-Strauss<br />
A partir <strong>de</strong> <strong>la</strong>s reflexiones <strong>de</strong> C<strong>la</strong>u<strong>de</strong><br />
Lévi-Strauss:<br />
¿Qué s<strong>en</strong>tido t<strong>en</strong>dría continuar<br />
buscando el <strong>de</strong>nominado “es<strong>la</strong>bón<br />
perdido”?<br />
http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/2/2a/<br />
Anatomia_<strong>de</strong>l_corpo_humano.jpg<br />
“El hombre <strong>en</strong> un ser sociocultural<br />
por naturaleza”.<br />
Esto significa que <strong>la</strong> cultura no es<br />
algo superficial -que podríamos<br />
quitarnos como si fuera un traje <strong>de</strong><br />
piel- sino algo inher<strong>en</strong>te a nuestra<br />
“naturaleza”.<br />
ésta, aun <strong>en</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> toda organización social, no haya <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do formas <strong>de</strong><br />
actividad que son parte integrante <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura” [Lévi-Strauss, 1993:35].<br />
A pesar <strong>de</strong> esto, algunos autores han propuesto interpretaciones más<br />
sutiles. Por ejemplo, Elliot Smith, Perry y sus seguidores, <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ron una teoría<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> que, a pesar <strong>de</strong> su arbitrario esquema histórico, se muestra c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te <strong>en</strong> un<br />
grado comparable al conjeturado por los filósofos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ilustración:<br />
“`[…] <strong>la</strong> oposición profunda <strong>en</strong>tre dos niveles <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura humana<br />
y el carácter revolucionario <strong>de</strong> <strong>la</strong> transformación neolítica. No pue<strong>de</strong><br />
consi<strong>de</strong>rarse que el hombre <strong>de</strong> Nean<strong>de</strong>rthal, con su probable<br />
conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l l<strong>en</strong>guaje, sus industrias líticas y sus ritos funerarios,<br />
existe <strong>en</strong> estado <strong>de</strong> naturaleza: su nivel <strong>de</strong> cultura se opone, sin embargo,<br />
al <strong>de</strong> sus precursores neolíticos” [Lévi-Strauss, 1993:35].<br />
No obstante, aunque dicha oposición no t<strong>en</strong>ga un corre<strong>la</strong>to histórico<br />
aceptable, <strong>la</strong> oposición conceptual <strong>en</strong>tre un hipotético “estado <strong>de</strong> naturaleza” y el<br />
“estado <strong>de</strong> sociedad” ti<strong>en</strong>e un valor lógico que justifica que <strong>la</strong>s ci<strong>en</strong>cias sociales<br />
contemporáneas <strong>la</strong> utilic<strong>en</strong> como instrum<strong>en</strong>to analítico y metodológico.<br />
El resultado <strong>de</strong> dichas especu<strong>la</strong>ciones es el reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> que el<br />
hombre es al mismo tiempo un ser biológico y un ser social: un ser <strong>en</strong> el que se<br />
integran <strong>de</strong> manera substancial <strong>la</strong> realidad físico-material y los condicionami<strong>en</strong>tos<br />
históricos, sociales y culturales.<br />
Hay que hacer hincapié <strong>en</strong> el hecho <strong>de</strong> que <strong>la</strong> cultura no se yuxtapone o<br />
superpone <strong>de</strong> manera simple a lo biológico y lo corpóreo, <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral. En un<br />
s<strong>en</strong>tido lo sustituye, pero también lo utiliza y lo transforma para realizar una<br />
síntesis <strong>de</strong> nuevo or<strong>de</strong>n. Retomando <strong>la</strong> terminología <strong>de</strong> <strong>la</strong> filosofía clásica: el ser<br />
humano no es sólo cuerpo o sólo espíritu (ni siquiera una especie <strong>de</strong> mesco<strong>la</strong>nza<br />
<strong>de</strong> ambas cosas), sino una síntesis auténticam<strong>en</strong>te integrada <strong>de</strong> dichas<br />
realida<strong>de</strong>s.<br />
Después <strong>de</strong> comp<strong>en</strong>diar el panorama <strong>de</strong> <strong>la</strong> discusión: al negar o<br />
subestimar <strong>la</strong> oposición <strong>en</strong>tre “estado <strong>de</strong> naturaleza” y “estado <strong>de</strong> cultura”, se<br />
cance<strong>la</strong> <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r los f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os socioculturales; al conce<strong>de</strong>rle<br />
su pl<strong>en</strong>o alcance metodológico se corre el riesgo <strong>de</strong> erigir como misterio insoluble<br />
el pasaje <strong>en</strong>tre los dos ór<strong>de</strong>nes; Lévi-Strauss <strong>la</strong>nza con fines analíticos <strong>la</strong>s<br />
sigui<strong>en</strong>tes preguntas: ¿Dón<strong>de</strong> termina <strong>la</strong> naturaleza? ¿Dón<strong>de</strong> comi<strong>en</strong>za <strong>la</strong><br />
cultura? [Lévi- Strauss, 1993:36].<br />
Debido a que no <strong>de</strong>be abrigarse <strong>la</strong> esperanza <strong>de</strong> <strong>en</strong>contrar <strong>en</strong> el ser<br />
humano ejemplos <strong>de</strong> comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> carácter pre-cultural: ¿podría <strong>en</strong>sayarse<br />
el camino inverso?; buscar <strong>en</strong> los niveles superiores <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida animal prácticas o<br />
manifestaciones <strong>en</strong> los que pueda reconocerse el esbozo, los signos precursores<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura.<br />
Las prácticas o f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os <strong>de</strong> lo que podría <strong>de</strong>nominarse mo<strong>de</strong>lo cultural<br />
universal son: el l<strong>en</strong>guaje, el uso <strong>de</strong> herrami<strong>en</strong>tas, <strong>la</strong>s instituciones sociales y los<br />
sistemas <strong>de</strong> valores estéticos, morales y/o religiosos. No <strong>en</strong>contramos nada <strong>de</strong><br />
esto <strong>en</strong> <strong>la</strong>s pret<strong>en</strong>didas “socieda<strong>de</strong>s” animales como <strong>la</strong>s <strong>de</strong> ciertos insectos como<br />
<strong>la</strong>s hormigas o <strong>la</strong>s abejas que, por lo tanto, son meras estructuras colectivas<br />
<strong>de</strong>terminadas por el instinto y <strong>la</strong>s correspondi<strong>en</strong>tes disposiciones anatómicas.<br />
Es un hecho <strong>en</strong>tonces, que no pue<strong>de</strong>n ofrecerse “datos” o muestras con-<br />
tun<strong>de</strong>ntes que nos permitan captar el mom<strong>en</strong>to <strong>en</strong> el que se produce el paso <strong>de</strong>l<br />
“estado <strong>de</strong> naturaleza” al “estado <strong>de</strong> sociedad o <strong>de</strong> cultura”, pero <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>te<br />
especu<strong>la</strong>ción nos ha permitido i<strong>de</strong>ntificar el criterio más c<strong>la</strong>ro para reconocer los<br />
f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os socioculturales: <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> reg<strong>la</strong>; <strong>en</strong> contraposición, lo<br />
universal es el signo <strong>de</strong> <strong>la</strong> naturaleza.<br />
Así pues, todo lo que es universal <strong>en</strong> el hombre pert<strong>en</strong>ece a <strong>la</strong> naturaleza,<br />
mi<strong>en</strong>tras lo que está sujeto a <strong>la</strong> arbitrariedad <strong>de</strong> <strong>la</strong> norma y <strong>la</strong> reg<strong>la</strong> correspon<strong>de</strong> a<br />
<strong>la</strong> cultura y ti<strong>en</strong>e carácter re<strong>la</strong>tivo y particu<strong>la</strong>r.<br />
190
Sin embargo, hay un f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o humano: un conjunto <strong>de</strong> cre<strong>en</strong>cias,<br />
prácticas, costumbres e instituciones, que se pres<strong>en</strong>ta como una paradoja a esta<br />
“c<strong>la</strong>sificación”:<br />
“La prohibición <strong>de</strong>l incesto pres<strong>en</strong>ta, sin el m<strong>en</strong>or equívoco, y reunidos <strong>de</strong><br />
modo indisoluble los dos caracteres <strong>en</strong> los que reconocimos los atributos<br />
contradictorios <strong>de</strong> dos ór<strong>de</strong>nes excluy<strong>en</strong>tes: constituye una reg<strong>la</strong>, pero <strong>la</strong><br />
única reg<strong>la</strong> social que posee, a <strong>la</strong> vez, un carácter <strong>de</strong> universalidad.” [Lévi-<br />
Strauss, 1993:42].<br />
En <strong>la</strong> cita anterior, el autor nos explica que <strong>la</strong> prohibición <strong>de</strong>l incesto ti<strong>en</strong>e<br />
carácter universal porque todos los grupos humanos prohíb<strong>en</strong> ciertas alianzas<br />
conyugales. El que cada sociedad t<strong>en</strong>ga su propia concepción <strong>de</strong> pari<strong>en</strong>te próximo<br />
y prohibido no le quita universalidad a esta reg<strong>la</strong>; es más, si no analizamos esto<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> una perspectiva etnológica estaríamos t<strong>en</strong>tados a afirmar que:<br />
“…toda sociedad exceptúa <strong>la</strong> prohibición <strong>de</strong>l incesto si se <strong>la</strong> consi<strong>de</strong>ra<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista <strong>de</strong> otra sociedad cuya reg<strong>la</strong> es más estricta que <strong>la</strong><br />
suya” […] “La cuestión no es, pues, saber si exist<strong>en</strong> grupos que permit<strong>en</strong><br />
matrimonios que otros excluy<strong>en</strong>, sino más bi<strong>en</strong> si hay grupos <strong>en</strong> los que no<br />
se prohíbe tipo alguno <strong>de</strong> matrimonio. La respuesta <strong>de</strong>be ser, <strong>en</strong>tonces,<br />
totalm<strong>en</strong>te negativa y por dos razones: <strong>en</strong> primer lugar, nunca se autoriza<br />
el matrimonio <strong>en</strong>tre todos los pari<strong>en</strong>tes próximos sino solo <strong>en</strong>tre ciertas<br />
categorías (semihermana con exclusión <strong>de</strong> <strong>la</strong> hermana; hermana con<br />
exclusión <strong>de</strong> <strong>la</strong> madre, etcétera); luego, porque estas uniones<br />
consanguíneas ti<strong>en</strong><strong>en</strong> a veces un carácter temporario y ritual y otras un<br />
carácter oficial y perman<strong>en</strong>te, pero <strong>en</strong> este último caso permanec<strong>en</strong> como<br />
privilegio <strong>de</strong> una categoría social muy restringida” [Lévi-Strauss, 1993:42].<br />
Es c<strong>la</strong>ro <strong>en</strong>tonces, que <strong>la</strong> prohibición <strong>de</strong>l incesto pres<strong>en</strong>ta, al mismo tiempo<br />
y <strong>de</strong> manera teóricam<strong>en</strong>te contradictoria, tanto el carácter distintivo <strong>de</strong> los hechos<br />
<strong>de</strong> naturaleza, como el carácter distintivo <strong>de</strong> los hechos <strong>de</strong> cultura: “posee, a <strong>la</strong> vez,<br />
<strong>la</strong> universalidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias y <strong>de</strong> los instintos y el carácter coercitivo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
leyes y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instituciones”. [Lévi-Strauss, 1993:43].<br />
En conclusión:<br />
“La prohibición <strong>de</strong>l incesto no ti<strong>en</strong>e orig<strong>en</strong> puram<strong>en</strong>te cultural, ni<br />
puram<strong>en</strong>te natural, y tampoco es un compuesto <strong>de</strong> elem<strong>en</strong>tos tomados <strong>en</strong><br />
parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> naturaleza y <strong>en</strong> parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura. Constituye el movimi<strong>en</strong>to<br />
fundam<strong>en</strong>tal gracias al cual, por el cual, pero sobre todo <strong>en</strong> el cual, se<br />
cumple el pasaje <strong>de</strong> <strong>la</strong> naturaleza a <strong>la</strong> cultura. En un s<strong>en</strong>tido pert<strong>en</strong>ece a <strong>la</strong><br />
naturaleza, ya que es una condición g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura y, por lo tanto, no<br />
<strong>de</strong>be causar asombro comprobar que ti<strong>en</strong>e el carácter formal <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
naturaleza, vale <strong>de</strong>cir, <strong>la</strong> universalidad. Pero también <strong>en</strong> cierto s<strong>en</strong>tido es<br />
ya cultura, pues actúa e impone su reg<strong>la</strong> <strong>en</strong> el s<strong>en</strong>o <strong>de</strong> f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os que no<br />
<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>n <strong>en</strong> principio <strong>de</strong> el<strong>la</strong>. La re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia biológica y <strong>la</strong><br />
exist<strong>en</strong>cia social <strong>de</strong>l hombre nos llevó a p<strong>la</strong>ntear el problema <strong>de</strong>l incesto y<br />
comprobamos <strong>en</strong>seguida que <strong>la</strong> prohibición no correspon<strong>de</strong> con exactitud<br />
ni a una ni a otra” [Lévi- Strauss, 1993:58-59].<br />
Actividad 3<br />
Subraya <strong>la</strong>s i<strong>de</strong>as principales y secundarias que p<strong>la</strong>ntea el autor.<br />
Actividad 4<br />
Con <strong>la</strong>s i<strong>de</strong>as que subrayaste, e<strong>la</strong>bora un resum<strong>en</strong> <strong>de</strong> una cuartil<strong>la</strong> <strong>en</strong> tu cua<strong>de</strong>rno<br />
a través <strong>de</strong>l cual te respondas los sigui<strong>en</strong>tes cuestionami<strong>en</strong>tos:<br />
191<br />
Unidad I<br />
“Des<strong>de</strong> el mom<strong>en</strong>to <strong>en</strong> que se<br />
<strong>de</strong>mostró que ningún obstáculo<br />
anatómico impi<strong>de</strong> al mono articu<strong>la</strong>r<br />
los sonidos <strong>de</strong>l l<strong>en</strong>guaje y hasta sus<br />
conjuntos silábicos, sólo pue<strong>de</strong><br />
sorpr<strong>en</strong><strong>de</strong>r todavía más <strong>la</strong> aus<strong>en</strong>cia<br />
irremediable <strong>de</strong>l l<strong>en</strong>guaje y <strong>la</strong> total<br />
incapacidad <strong>de</strong> atribuir a los sonidos,<br />
emitidos u oídos, el carácter <strong>de</strong><br />
signos”.<br />
C<strong>la</strong>u<strong>de</strong> Lévi-Strauss<br />
Fu<strong>en</strong>te: http://3.bp.blogspot.com/_X7rI7lrYAJQ<br />
qETLsI/AAAAAAAAAEI/a_Imp5NR2Gg/s1600/<br />
mono+p<strong>en</strong>sando.jpg<br />
“Un pari<strong>en</strong>te por alianza es una<br />
nalga <strong>de</strong> elefante”<br />
Con este proverbio Sironga, que<br />
Lévi-Strauss pone como epígrafe <strong>de</strong><br />
Las estructuras elem<strong>en</strong>tales <strong>de</strong>l<br />
par<strong>en</strong>tesco, quiere expresarse <strong>la</strong><br />
importancia <strong>de</strong> establecer, a<strong>de</strong>más<br />
<strong>de</strong> los <strong>la</strong>zos <strong>de</strong> par<strong>en</strong>tesco<br />
sanguíneos, <strong>la</strong>s alianzas sociales y<br />
políticas mediante los matrimonios.<br />
Caricatura sobre Lévi-Strauss<br />
Fu<strong>en</strong>te:<br />
http://www.biografia.inf.br/wpcont<strong>en</strong>t/uploads/2009/11/<br />
C<strong>la</strong>u<strong>de</strong>_Levi_Strauss-Caricatura.gif
Etnología<br />
¿Para qué estudiar <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntidad y <strong>la</strong><br />
alteridad?<br />
Cuando el etnólogo int<strong>en</strong>ta<br />
compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r al otro, ¿adquiere<br />
conocimi<strong>en</strong>to sólo sobre ellos o<br />
también sobre sí mismo?<br />
http://www.letralia.com/ciudad/cardonagamio/imag<strong>en</strong>es/<br />
espejo.jpg<br />
“Lacan <strong>de</strong>muestra que <strong>en</strong> el ser<br />
humano el yo se constituye <strong>en</strong>tre los<br />
seis y los dieciocho meses <strong>de</strong> edad,<br />
a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> ali<strong>en</strong>ación a una<br />
imag<strong>en</strong> <strong>de</strong> sí que le vi<strong>en</strong>e <strong>de</strong>l exterior<br />
y que le aporta otro que funciona<br />
como espejo”<br />
(Francisco <strong>de</strong> <strong>la</strong> Peña 2011: 38)<br />
Si, al contrario <strong>de</strong> lo que propone <strong>la</strong><br />
egocéntrica filosofía mo<strong>de</strong>rna, <strong>la</strong><br />
constitución <strong>de</strong>l yo suce<strong>de</strong> a <strong>la</strong><br />
percepción <strong>de</strong>l otro, <strong>la</strong> etnología<br />
adquiere nueva relevancia.<br />
Rimbaud afirma:<br />
“Yo soy el otro”.<br />
Lévi-Strauss s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>cia:<br />
“El otro soy yo”.<br />
¿Qué implicaciones etnológicas<br />
podrían <strong>de</strong>rivarse <strong>de</strong> estas<br />
aseveraciones tan radicales?<br />
¿Cómo caracteriza Lévi-Strauss a <strong>la</strong> “naturaleza” y a <strong>la</strong> “cultura”?, ¿Cuál <strong>de</strong><br />
estos dos elem<strong>en</strong>tos es más <strong>de</strong>terminante para el ser humano ?<br />
Lectura 3. ¿Quién es el otro?<br />
Roberto Carlos Garnica Castro.<br />
Hemos m<strong>en</strong>cionado que el objeto <strong>de</strong> estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> etnología es <strong>la</strong><br />
diversidad cultural, por lo tanto es necesario confrontar <strong>la</strong> pregunta: ¿Quién es el<br />
otro?, e int<strong>en</strong>tar precisar ¿Qué es <strong>la</strong> cultura?<br />
En sus oríg<strong>en</strong>es, <strong>la</strong> etnología c<strong>en</strong>tró su interés <strong>en</strong> los grupos <strong>de</strong>nominados<br />
exóticos y/o nativos: los africanos (nuer, azan<strong>de</strong>, n<strong>de</strong>mbu), <strong>la</strong>s tribus <strong>de</strong>l norte <strong>de</strong><br />
América (iroqueses, esquimales, mohawk), los australianos y, <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong><br />
México, los grupos indíg<strong>en</strong>as (amuzgos, totonacos, nahuas).<br />
Se t<strong>en</strong>ía <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> que para hacer un ejercicio etnográfico había que<br />
<strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zarse gran<strong>de</strong>s distancias <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el lugar <strong>de</strong> orig<strong>en</strong>. Sin embargo, <strong>la</strong><br />
alteridad es una categoría re<strong>la</strong>tiva que se construye dialécticam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> oposición<br />
a <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntidad; es <strong>de</strong>cir, “los otros” sólo adquier<strong>en</strong> significación a partir <strong>de</strong> un<br />
“nosotros”, <strong>la</strong> reflexión inversa también es a<strong>de</strong>cuada: sólo puedo elucidar quién<br />
soy yo cuando me sitúo fr<strong>en</strong>te a un tú. Un ejemplo s<strong>en</strong>cillo y cercano pue<strong>de</strong><br />
ac<strong>la</strong>rarnos esta cuestión: un individuo se i<strong>de</strong>ntifica como estudiante <strong>de</strong> etnología<br />
cuando se opone a alumnos <strong>de</strong> otras lic<strong>en</strong>ciaturas, se i<strong>de</strong>ntifica como alumno <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
ENAH cuando se opone a miembros <strong>de</strong> otras universida<strong>de</strong>s, se i<strong>de</strong>ntifica como<br />
universitario cuando se opone a un preparatoriano, se i<strong>de</strong>ntifica como estudiante<br />
cuando se opone a un profesionista o un comerciante…y, posiblem<strong>en</strong>te, llegue a<br />
afirmar que sólo se sintió auténticam<strong>en</strong>te mexicano cuando vivió <strong>en</strong> otro país.<br />
En el capítulo anterior, m<strong>en</strong>cionamos que <strong>la</strong> noción <strong>de</strong> “etnia” se ha<br />
ampliado: “En el uso ci<strong>en</strong>tífico corri<strong>en</strong>te, el término etnia <strong>de</strong>signa un conjunto<br />
lingüístico, cultural y territorial <strong>de</strong> cierto tamaño” [Bonte, 1996:258]; sin embargo,<br />
<strong>la</strong>s nuevas condiciones socioculturales <strong>de</strong>l mundo globalizado obligan a<br />
preguntarnos si una tribu urbana, una “secta” religiosa, una universidad, una<br />
empresa y hasta una comunidad virtual, pue<strong>de</strong>n analizarse como grupos étnicos.<br />
Lo cierto es que, in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>nominación, <strong>la</strong> etnología ha<br />
asumido el reto <strong>de</strong> abordar los nuevos “objetos” <strong>de</strong> estudio.<br />
Pasando a <strong>la</strong> noción <strong>de</strong> cultura, Lévi-Strauss <strong>la</strong> caracteriza <strong>de</strong> manera<br />
negativa: es lo que no está <strong>de</strong>terminado por <strong>la</strong> naturaleza, es lo particu<strong>la</strong>r y <strong>la</strong><br />
norma <strong>en</strong> oposición a lo universal.<br />
En el uso coloquial llega a <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>rse como <strong>la</strong>s expresiones elevadas <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> educación; se dice, por ejemplo, que ciertas personas no ti<strong>en</strong><strong>en</strong> cultura.<br />
No obstante, para nuestra disciplina es necesario, como lo propuso<br />
Edward B. Tylor, concebir<strong>la</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> una perspectiva amplia como el: “todo<br />
complejo que incluye conocimi<strong>en</strong>to, cre<strong>en</strong>cia, arte, moral, <strong>de</strong>recho, costumbre y<br />
cualesquiera otras capacida<strong>de</strong>s y hábitos adquiridos por el hombre como<br />
miembro <strong>de</strong> una sociedad” [Barfield, 2000:138]. A pesar <strong>de</strong> que se han propuesto<br />
múltiples <strong>de</strong>finiciones <strong>de</strong> cultura: 1) “el modo total <strong>de</strong> vida <strong>de</strong> un pueblo”; 2) “el<br />
legado social que el individuo adquiere <strong>de</strong> su grupo”; 3) “una manera <strong>de</strong> p<strong>en</strong>sar,<br />
s<strong>en</strong>tir y creer”; 4) “una abstracción <strong>de</strong> <strong>la</strong> conducta”; 5) “una teoría <strong>de</strong>l antropólogo<br />
sobre <strong>la</strong> manera <strong>en</strong> que se conduce realm<strong>en</strong>te un grupo <strong>de</strong> personas”; 6) “un<br />
<strong>de</strong>pósito <strong>de</strong> saber almac<strong>en</strong>ado”; 7) “una serie <strong>de</strong> ori<strong>en</strong>taciones estandarizadas<br />
fr<strong>en</strong>te a problemas reiterados”; 8) “conducta apr<strong>en</strong>dida”; 9) “un mecanismo <strong>de</strong><br />
regu<strong>la</strong>ción normativo <strong>de</strong> <strong>la</strong> conducta”; 10) “una serie <strong>de</strong> técnicas para adaptarse,<br />
tanto al ambi<strong>en</strong>te exterior como a los otros hombres”; 11) “un precipitado <strong>de</strong><br />
historia” [Kluckhohn, <strong>en</strong> Geertz, 2000:20]; <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> Edward<br />
192
B. Taylor sigue si<strong>en</strong>do actual, pues se refiere a los rasgos humanos que se<br />
transmit<strong>en</strong> socialm<strong>en</strong>te –más que biológicam<strong>en</strong>te-, <strong>de</strong>stacando a su vez que <strong>la</strong>s<br />
gran<strong>de</strong>s áreas <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida humana (<strong>la</strong> economía, <strong>la</strong> política, el arte, <strong>la</strong> religión, etc.)<br />
están íntimam<strong>en</strong>te re<strong>la</strong>cionadas.<br />
A difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Tylor, Franz Boas no habló <strong>de</strong> “cultura” sino <strong>de</strong> “culturas”, <strong>en</strong><br />
el s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> que todas son difer<strong>en</strong>tes, inconm<strong>en</strong>surables y, por lo tanto, es<br />
absurdo afirmar que ciertos grupos humanos son superiores o inferiores a otros.<br />
Cabe <strong>de</strong>cir que aunque <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad se ha agudizado el<br />
multiculturalismo y el contacto intercultural, ninguna cultura ha estado jamás<br />
ais<strong>la</strong>da y su <strong>de</strong>sarrollo está asociado con <strong>la</strong> interacción <strong>en</strong>tre culturas: “Sin<br />
embargo, toda cultura, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> por el <strong>de</strong>seo <strong>de</strong> apertura hacia <strong>la</strong>s <strong>de</strong>más, se ve<br />
incitada por <strong>la</strong> t<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> cerrarse sobre sí misma: ninguna cultura pue<strong>de</strong> afirmar<br />
su particu<strong>la</strong>ridad sin <strong>de</strong>sear marcar su difer<strong>en</strong>cia” [Bonte, 1996:203]. Algunos<br />
etnólogos contemporáneos <strong>de</strong>stacan el carácter simbólico <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura: “el<br />
hombre es un animal inserto <strong>en</strong> tramas <strong>de</strong> significación que él mismo ha tejido,<br />
consi<strong>de</strong>ro que <strong>la</strong> cultura es esa urdimbre y que el análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura ha <strong>de</strong> ser, por<br />
lo tanto, no una ci<strong>en</strong>cia experim<strong>en</strong>tal <strong>en</strong> busca <strong>de</strong> leyes, sino una ci<strong>en</strong>cia<br />
interpretativa <strong>en</strong> busca <strong>de</strong> significaciones.” [Geertz, 2000:20].<br />
Como colofón <strong>de</strong> este apartado, po<strong>de</strong>mos afirmar que el hombre es,<br />
paradójicam<strong>en</strong>te, un ser cultural por naturaleza; así <strong>en</strong>tonces, <strong>la</strong> perspectiva<br />
etnológica <strong>de</strong>be ser holística y sus “objetos” <strong>de</strong> estudio son ilimitados.<br />
Actividad 5<br />
Observa at<strong>en</strong>tam<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s imág<strong>en</strong>es <strong>de</strong> esta página e i<strong>de</strong>ntifica lo que a<br />
continuación se te pi<strong>de</strong>. Amplia el ejercicio con una <strong>de</strong>scripción <strong>en</strong> tu cua<strong>de</strong>rno.<br />
1) I<strong>de</strong>ntifica al m<strong>en</strong>os un rasgo que compart<strong>en</strong> dichas prácticas.<br />
2) I<strong>de</strong>ntifica un rasgo que cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s prácticas no comparte con <strong>la</strong>s<br />
<strong>de</strong>más (lo que <strong>la</strong> hace particu<strong>la</strong>r).<br />
3) ¿Cuáles son <strong>la</strong>s prácticas que compart<strong>en</strong> más rasgos?<br />
4) ¿Cuáles son <strong>la</strong>s prácticas que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> m<strong>en</strong>os rasgos <strong>en</strong> común?<br />
Lectura 4. Fines, utilidad y finalidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> etnología<br />
Roberto Carlos Garnica Castro.<br />
Según C<strong>la</strong>u<strong>de</strong> Lévi-Strauss, los fines <strong>de</strong> <strong>la</strong> etnología, <strong>la</strong>s características que le<br />
<strong>guía</strong>n y que pret<strong>en</strong><strong>de</strong> alcanzar son: objetividad, totalidad y significación.<br />
a) “La primera ambición <strong>de</strong> <strong>la</strong> antropología es alcanzar <strong>la</strong> objetividad, inculcar<br />
el gusto por el<strong>la</strong> y <strong>en</strong>señar los métodos para lograr<strong>la</strong>” [Lévi-Strauss,<br />
1995:375].<br />
b) “La segunda ambición <strong>de</strong> <strong>la</strong> antropología es <strong>la</strong> totalidad. En <strong>la</strong> vida social, <strong>la</strong><br />
antropología ve un sistema cuyas partes se hal<strong>la</strong>n todas orgánicam<strong>en</strong>te<br />
ligadas <strong>en</strong>tre sí” [Lévi-Strauss, 1995:376].<br />
c) La etnología, <strong>en</strong> tanto semiología o “ci<strong>en</strong>cia que estudia <strong>la</strong> vida <strong>de</strong> los<br />
signos <strong>en</strong> el s<strong>en</strong>o <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida social” [<strong>de</strong> Saussure, 1994:42], se sitúa<br />
<strong>de</strong>finitivam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el p<strong>la</strong>no <strong>de</strong> <strong>la</strong> significación.<br />
Otra manera <strong>de</strong> preguntarse por el s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> <strong>la</strong> etnología es cuestionar su<br />
utilidad. Tanto los <strong>estudios</strong>os <strong>de</strong> <strong>la</strong> etnología como aquellos que se re<strong>la</strong>cionan con<br />
dicha disciplina se preguntan <strong>en</strong> algún mom<strong>en</strong>to: ¿Para qué sirve <strong>la</strong> etnología? De<br />
hecho, <strong>en</strong> ciertos ámbitos hay realm<strong>en</strong>te una confrontación <strong>en</strong>tre aquellos que<br />
opinan que <strong>la</strong> etnología, <strong>en</strong> tanto disciplina ci<strong>en</strong>tífica, <strong>de</strong>be limitarse a <strong>la</strong><br />
compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> los f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os culturales observados; mi<strong>en</strong>tras que otros afirman<br />
que el etnólogo <strong>de</strong>be asumir su compromiso ético y político con <strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s que<br />
investiga.<br />
De hecho, <strong>la</strong> etnología surgió, asociada con el colonialismo, como<br />
herrami<strong>en</strong>ta para compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r y dominar más eficazm<strong>en</strong>te a los pueblos colonizados.<br />
193<br />
Unidad I<br />
Fu<strong>en</strong>te:<br />
http://fatherjoe.files.wordpress.com/2006/10/2mass.jpg<br />
Fu<strong>en</strong>te:http://sp0.fotologs.net/photo/0/10/3/ grunfo<br />
1220560030337_f.jpg<br />
Fu<strong>en</strong>te:<br />
http://1.bp.blogspot.com/_-fiOlHkNR-Q/TClHwhb7atI<br />
/ AAAAAAAAAXI/rJZFfYFNl7I/s1600/bar_mitzva.jpg<br />
Fu<strong>en</strong>te:<br />
http://4.bp.blogspot.com/_3wZFbwEv0Fk/SrLAEcY60BI/<br />
AAAAAAAAAAo/mAbVyI4h5p4/S226/mexico-acerca-<strong>de</strong>-<br />
los-sac-Texto46-0185.jpg
Etnología<br />
Según Lévi-Strauss, <strong>la</strong> etnología<br />
pret<strong>en</strong><strong>de</strong> alcanzar <strong>la</strong> objetividad, <strong>la</strong><br />
totalidad y <strong>la</strong> significación.<br />
Fu<strong>en</strong>te:<br />
http://1.bp.blogspot.com/_DfMAQiSM9fs/TIc571E7HI/AAAAAAAAADY/DEKvc76YIKQ/s1600/<br />
c<strong>la</strong>u<strong>de</strong>-levi-strauss_machado_1209828628.jpg<br />
No hay que olvidar que <strong>la</strong> etnología<br />
es una disciplina asociada, histórica y<br />
políticam<strong>en</strong>te, con el colonialismo y<br />
que algunos gobiernos utilizan el<br />
conocimi<strong>en</strong>to etnológico para<br />
p<strong>la</strong>near estrategias <strong>de</strong> dominación<br />
más eficaces.<br />
Fu<strong>en</strong>te:<br />
http://s2.alt1040.com/files/2010/11/colonialismo.jpg<br />
Quizá <strong>la</strong> más valiosa finalidad <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
etnología sea ampliar el universo <strong>de</strong>l<br />
discurso humano, t<strong>en</strong><strong>de</strong>r pu<strong>en</strong>tes<br />
<strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s culturas, ser herrami<strong>en</strong>tas<br />
para conocernos (unos a otros y a<br />
nosotros mismos).<br />
Fu<strong>en</strong>te:<br />
http://3.bp.blogspot.com/-<br />
QqH8cN3HN3c/Tgiqphdx3mI/AAAAAAAAAmc/knh_7Z6A<br />
PjU/s1600/magritte_conexiones-peligrosas.jpg<br />
Hoy se hab<strong>la</strong> <strong>de</strong> antropología aplicada como el uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> etnología “más allá <strong>de</strong> los<br />
habituales intereses académicos <strong>de</strong> <strong>la</strong> disciplina <strong>en</strong> investigar y <strong>en</strong>señar, para<br />
resolver problemas prácticos proporcionando información, creando directrices o<br />
empr<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>la</strong> acción directa” [Barfield, 2000:23]. Algunos ámbitos <strong>en</strong> los que<br />
se ha <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do <strong>la</strong> antropología aplicada son <strong>la</strong> salud, el <strong>de</strong>sarrollo, <strong>la</strong><br />
educación, <strong>la</strong> agricultura, <strong>la</strong> apropiación <strong>de</strong> recursos naturales, el medio ambi<strong>en</strong>te,<br />
<strong>la</strong>s cuestiones <strong>de</strong> género, los problemas <strong>de</strong> vivi<strong>en</strong>da, los <strong>de</strong>rechos humanos, <strong>la</strong><br />
drogadicción, el alcoholismo, etc.<br />
A pesar <strong>de</strong> ello, es imprescindible revisar <strong>la</strong> cuestión sobre el s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
etnología <strong>de</strong>s<strong>de</strong> una perspectiva no pragmática.<br />
Según Aristóteles, “todos los hombres <strong>de</strong>sean por naturaleza saber”<br />
[Aristóteles, 1994:69]; el conocimi<strong>en</strong>to obt<strong>en</strong>ido a través <strong>de</strong> ese <strong>de</strong>seo por saber<br />
no siempre está re<strong>la</strong>cionado con su aplicación práctica o instrum<strong>en</strong>tal; <strong>de</strong>s<strong>de</strong> esta<br />
perspectiva, el orig<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> etnología es <strong>en</strong> un primer mom<strong>en</strong>to el asombro ante lo<br />
lejano o extraño y posteriorm<strong>en</strong>te, ante lo cercano y cotidiano.<br />
Geertz reconoce que <strong>la</strong> etnología, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> sus pret<strong>en</strong>siones<br />
meram<strong>en</strong>te ci<strong>en</strong>tíficas, ti<strong>en</strong>e otros propósitos: <strong>la</strong> instrucción, el <strong>en</strong>tret<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to, el<br />
consejo práctico, el progreso moral, <strong>la</strong> crítica sociocultural (por supuesto, <strong>la</strong> crítica<br />
pertin<strong>en</strong>te no es <strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> otra cultura a <strong>de</strong>scribir sino <strong>la</strong> <strong>de</strong> aquel<strong>la</strong> a <strong>la</strong> que el<br />
investigador pert<strong>en</strong>ece: algo <strong>de</strong>be <strong>en</strong>señarnos el hecho <strong>de</strong> que exist<strong>en</strong> otros<br />
modos <strong>de</strong> organizarse, <strong>de</strong> p<strong>en</strong>sar y <strong>de</strong> vivir), pero su proyecto principal, su<br />
finalidad más profunda es “ampliar el universo <strong>de</strong>l discurso humano” [Geertz,<br />
2000:27].<br />
Así <strong>en</strong>tonces, <strong>la</strong> etnología pue<strong>de</strong> “servir” para muchas cosas (cabe<br />
preguntarse ¿<strong>en</strong> qué medida y a costa <strong>de</strong> qué lo ha logrado?): darle mayor eficacia<br />
a un p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> mercado, c<strong>la</strong>rificar una estrategia bélica, aum<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> productividad<br />
<strong>de</strong> una empresa, seña<strong>la</strong>r vías para que un grupo étnico se integre a <strong>la</strong> Nación,<br />
asesorar un proyecto <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia social…pero, su más valiosa pot<strong>en</strong>cialidad es<br />
ampliar el universo <strong>de</strong>l discurso humano, t<strong>en</strong><strong>de</strong>r pu<strong>en</strong>tes <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s culturas, ser<br />
herrami<strong>en</strong>ta para conocernos unos a otros y a nosotros mismos.<br />
Actividad 6<br />
I<strong>de</strong>ntifica <strong>la</strong> postura <strong>de</strong> los sigui<strong>en</strong>tes autores y corri<strong>en</strong>tes, respecto a <strong>la</strong> cuestión<br />
sobre el s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> <strong>la</strong> etnología. E<strong>la</strong>bora un cuadro comparativo.<br />
1) C<strong>la</strong>u<strong>de</strong> Lévi-Strauss.<br />
2) La antropología aplicada.<br />
3) Clifford Geertz.<br />
Actividad 7<br />
Ahora que cu<strong>en</strong>tas con los elem<strong>en</strong>tos conceptuales <strong>de</strong> <strong>la</strong> lectura, ¿cuál sería<br />
para ti <strong>la</strong> finalidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> etnología? Argum<strong>en</strong>ta y escribe tu respuesta.<br />
Repaso<br />
Repasa el cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> <strong>la</strong> unidad, respondi<strong>en</strong>do <strong>en</strong> tu cua<strong>de</strong>rno lo sigui<strong>en</strong>te:<br />
1. Define etnología.<br />
2. ¿Qué es lo que distingue al ser humano <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>más especies?<br />
3. Según C<strong>la</strong>u<strong>de</strong> Lévi-Strauss, ¿cuáles son <strong>la</strong>s tres etapas <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
investigación <strong>en</strong> torno al hombre?, ¿<strong>en</strong> qué consiste <strong>la</strong> etnología?<br />
4. En re<strong>la</strong>ción con el ser humano, ¿por qué no es posible distinguir<br />
tajantem<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre estado <strong>de</strong> naturaleza y estado <strong>de</strong> sociedad o<br />
cultura?<br />
5. Según C<strong>la</strong>u<strong>de</strong> Lévi-Strauss, ¿cuáles son <strong>la</strong>s instancias que especifican<br />
el mo<strong>de</strong>lo cultural universal?<br />
6. Según C<strong>la</strong>u<strong>de</strong> Lévi-Strauss, ¿cuál es el criterio que <strong>de</strong>fine a <strong>la</strong> cultura y<br />
cuál, el que <strong>de</strong>fine a <strong>la</strong> naturaleza?<br />
194
7. ¿Por qué, para Lévi-Strauss, <strong>la</strong> prohibición <strong>de</strong>l incesto es un f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o<br />
tan relevante?<br />
8. ¿En qué tipo <strong>de</strong> grupos situó, originalm<strong>en</strong>te, su interés <strong>la</strong> etnología?<br />
9. ¿Por qué el concepto <strong>de</strong> alteridad es una categoría re<strong>la</strong>tiva?<br />
10. M<strong>en</strong>ciona tres ejemplos <strong>de</strong> nuevos “objetos” <strong>de</strong> estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> etnología.<br />
UNIDAD II. Historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> etnología<br />
En esta unidad se realiza un recorrido g<strong>en</strong>eral por <strong>la</strong> historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> etnología para<br />
compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r su conformación, consolidación y producción <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to que ha<br />
t<strong>en</strong>ido a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l tiempo. En este trayecto histórico, <strong>de</strong>staca el objetivo <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>scribir, analizar y compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r, <strong>de</strong> forma re<strong>la</strong>cional, <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntidad y <strong>la</strong> alteridad <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> diversidad cultural; sin embargo, es pertin<strong>en</strong>te p<strong>en</strong>sar diacrónicam<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s<br />
variaciones que ha t<strong>en</strong>ido <strong>la</strong> disciplina, puesto que, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> su nacimi<strong>en</strong>to al día <strong>de</strong><br />
hoy, ha conocido diversas teorías, corri<strong>en</strong>tes, campos, así como objetos <strong>de</strong><br />
<strong>estudios</strong> y metodologías <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>das.<br />
Por lo tanto, realizar este breve ejercicio histórico sobre <strong>la</strong> disciplina te<br />
permitirá visualizar <strong>la</strong>s diverg<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> <strong>la</strong>s tradiciones nacionales así como al<br />
interior <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mismas, no so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l tiempo sino <strong>en</strong> un mismo<br />
periodo; <strong>la</strong>s precisiones que han ocurrido para <strong>de</strong>finirse <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s ci<strong>en</strong>cias<br />
sociales; el lugar sociocultural que ocupa el<strong>la</strong> misma <strong>en</strong> el campo <strong>de</strong> los saberes,<br />
<strong>la</strong>s prácticas profesionales y <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r, así como contextualizar el<br />
saber que g<strong>en</strong>era y sus vínculos <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> cultura, grupo o proceso <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el cual se<br />
investiga, y <strong>la</strong> cultura, pob<strong>la</strong>ción o proceso que se estudia, <strong>de</strong>scribe, reflexiona y<br />
procura compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r.<br />
El objetivo <strong>de</strong> esta unidad es privilegiar los procesos históricos que han<br />
t<strong>en</strong>ido lugar para <strong>la</strong> conformación <strong>de</strong> <strong>la</strong> disciplina. No obstante, una historia <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
etnología <strong>de</strong>be ligarse con <strong>la</strong>s teorías, conceptos y metodologías utilizadas; por<br />
tanto, únicam<strong>en</strong>te se esbozaran <strong>la</strong>s teorías y corri<strong>en</strong>tes más <strong>de</strong>stacadas así como<br />
los campos sobre los cuales trabaja, ya que posteriorm<strong>en</strong>te serán <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> Unidad 3.<br />
Temario<br />
1. Historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> etnología<br />
2. Historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> etnología <strong>en</strong> México<br />
Lectura 1. Antece<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> <strong>la</strong> etnología<br />
Carlos Alberto Guerrero Torr<strong>en</strong>tera.<br />
La etnología nace como disciplina con pret<strong>en</strong>siones ci<strong>en</strong>tíficas, <strong>en</strong> Europa y<br />
América, <strong>en</strong> el siglo XIX. Actualm<strong>en</strong>te, se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra pres<strong>en</strong>te <strong>en</strong> países <strong>de</strong> los cinco<br />
contin<strong>en</strong>tes, cada cual con sus tradiciones y especificida<strong>de</strong>s. Es imposible realizar<br />
una historia g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> el<strong>la</strong> <strong>en</strong> pocas páginas; por lo tanto, <strong>en</strong> esta <strong>guía</strong> so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te<br />
se esbozarán <strong>la</strong>s líneas g<strong>en</strong>erales <strong>de</strong> los movimi<strong>en</strong>tos que han t<strong>en</strong>ido mayor<br />
influ<strong>en</strong>cia global, <strong>en</strong>fatizando primordialm<strong>en</strong>te su <strong>de</strong>sarrollo <strong>en</strong> Occi<strong>de</strong>nte, y<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> luego, sus repercusiones <strong>en</strong> México.<br />
Si bi<strong>en</strong>, <strong>la</strong> etnología propiam<strong>en</strong>te dicha nace <strong>en</strong> el siglo XIX, los especialistas<br />
reconoc<strong>en</strong> periodos difer<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia <strong>en</strong> los cuales se conformaron y<br />
produjeron teorías, reflexiones y trabajos, cuya semejanza con el quehacer<br />
etnológico motivan a ser p<strong>en</strong>sados <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con éste. No significa que fueran<br />
obras antropológicas (al m<strong>en</strong>os como <strong>la</strong>s consi<strong>de</strong>ramos <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad), sino que<br />
coinci<strong>de</strong>n <strong>en</strong> algunas preocupaciones y prácticas. La historia previa a <strong>la</strong> etnología,<br />
a partir <strong>de</strong>l siglo XIX, pue<strong>de</strong> dividirse <strong>en</strong> dos gran<strong>de</strong>s mom<strong>en</strong>tos: el primero es<br />
195<br />
PREGUNTA<br />
GENERADORA<br />
Unidad II<br />
¿Cuál es <strong>la</strong> pertin<strong>en</strong>cia<br />
<strong>de</strong> contextualizar<br />
históricam<strong>en</strong>te el<br />
surgimi<strong>en</strong>to, <strong>de</strong>sarrollo<br />
y variaciones <strong>de</strong> una<br />
disciplina, <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r <strong>la</strong><br />
etnología?<br />
Diacrónico: estudio <strong>de</strong> un<br />
f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l tiempo.<br />
Sincrónico: estudio <strong>de</strong> un<br />
f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o <strong>en</strong> el mom<strong>en</strong>to <strong>en</strong> que se<br />
<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>.<br />
La etnología usa ambas<br />
estrategias, aunque privilegia <strong>la</strong><br />
segunda.<br />
La etnología nace como ci<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> el<br />
siglo XIX; sin embargo, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
antigüedad son reconocibles<br />
preocupaciones, reflexiones y<br />
trabajos que se aproximan a sus<br />
objetivos: conocer, <strong>de</strong>scribir y<br />
reflexionar <strong>la</strong> diversidad cultural.<br />
Jov<strong>en</strong> samoana<br />
Des<strong>de</strong> el siglo XIX <strong>la</strong> <strong>de</strong>nominada<br />
fotografía étnica fue muy utilizada.<br />
http://vi.sualize.us/view/canalcaveira
Etnología<br />
La práctica etnológica ha sido muy<br />
variada a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l tiempo; a su<br />
vez, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s naciones <strong>en</strong> don<strong>de</strong> se<br />
practica exist<strong>en</strong> escue<strong>la</strong>s, líneas <strong>de</strong><br />
p e n s a m i e n t o e i n t e r e s e s<br />
difer<strong>en</strong>ciados, por lo cual una<br />
historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> disciplina es una<br />
aproximación a <strong>la</strong> diversidad <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
unidad.<br />
L a s d i f e r e n t e s c o s t u m b r e s ,<br />
cre<strong>en</strong>cias, instituciones, formas <strong>de</strong><br />
vestir, hab<strong>la</strong>r, organizar el po<strong>de</strong>r,<br />
re<strong>la</strong>cionarse <strong>en</strong>tre hombres y<br />
mujeres, son aspectos que han<br />
l<strong>la</strong>mado <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción para <strong>la</strong><br />
conformación <strong>de</strong> <strong>la</strong> etnología. En <strong>la</strong><br />
imag<strong>en</strong>, un caballero escita, qui<strong>en</strong><br />
“repres<strong>en</strong>tó el i<strong>de</strong>al primitivo para los<br />
p<strong>en</strong>sadores <strong>de</strong> <strong>la</strong> Antigüedad”,<br />
seña<strong>la</strong> Adams.<br />
Fu<strong>en</strong>te:<br />
http://es.wikipedia.org/wikI/<br />
Archivo:PazyrikHorseman.JPG<br />
Indíg<strong>en</strong>as <strong>de</strong>l Nuevo Mundo,<br />
por Theodor <strong>de</strong> Bry, siglo XVII.<br />
Fu<strong>en</strong>te:<br />
tema/fotos-i-indig<strong>en</strong>as-nuevo.htm<br />
<strong>la</strong> Época Antigua; el segundo, el que abarca <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los <strong>de</strong>scubrimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>l siglo<br />
XVI hasta <strong>la</strong> Ilustración.<br />
En <strong>la</strong> Época Antigua, <strong>de</strong>staca <strong>la</strong> obra <strong>de</strong> Herodoto: Los nueve libros <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
historia. Este autor vivió <strong>en</strong> el siglo V antes <strong>de</strong> nuestra era. Jean Poirier seña<strong>la</strong> que<br />
su obra es tanto histórica como etnológica. De hecho, al parecer el término historia<br />
<strong>de</strong>bería traducirse <strong>de</strong> mejor manera como <strong>en</strong>cuestas, puesto que su<br />
“procedimi<strong>en</strong>to ti<strong>en</strong>e más que ver con <strong>la</strong> <strong>en</strong>cuesta etnográfica que con <strong>la</strong><br />
reconstitución histórica”, <strong>en</strong> el <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dido <strong>de</strong> que re<strong>la</strong>ta lo que ha visto o<br />
investigado [Poirier, 1992:10]. No fue el único autor que trabó conocimi<strong>en</strong>to con <strong>la</strong><br />
alteridad y le dio un lugar singu<strong>la</strong>r. William Adams, un antropólogo norteamericano<br />
interesado <strong>en</strong> <strong>la</strong> historia <strong>de</strong> su disciplina y sus vínculos con <strong>la</strong> filosofía, seña<strong>la</strong> que<br />
<strong>en</strong>tre griegos y romanos fue constante <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a que asociaba <strong>la</strong> otredad con un<br />
mundo <strong>de</strong> valores <strong>de</strong>seables. Introducían categorías que no se soportaban <strong>en</strong><br />
investigaciones empíricas ni con hipótesis contrastables (lo cual caracteriza <strong>la</strong><br />
etnología contemporánea), pero <strong>de</strong>be <strong>de</strong>stacarse el lugar reflexivo que cobraba <strong>la</strong><br />
alteridad para p<strong>en</strong>sar <strong>la</strong>s costumbres y valores <strong>de</strong> <strong>la</strong> civilización propia. Por ello, <strong>la</strong><br />
etnología como una preocupación re<strong>la</strong>cional con respecto a <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntidad y <strong>la</strong><br />
otredad, <strong>la</strong>s instituciones, costumbres y símbolos <strong>en</strong> los cuales <strong>en</strong>carna, es una<br />
experi<strong>en</strong>cia frecu<strong>en</strong>te a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia. A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> Occi<strong>de</strong>nte, <strong>en</strong> el mundo<br />
musulmán, bizantino y chino, se llevaron a cabo trabajos <strong>de</strong> recolección, crónicas<br />
y memorias para conocer <strong>la</strong> diversidad <strong>de</strong> los pueblos. Ello no excluye que <strong>la</strong><br />
re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong> otredad haya sido también conflictiva, viol<strong>en</strong>ta y discriminatoria.<br />
A partir <strong>de</strong>l siglo XV, Europa comi<strong>en</strong>za un periodo <strong>de</strong> expansión comercial,<br />
militar y cultural que tuvo, <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s consecu<strong>en</strong>cias que atañ<strong>en</strong> directam<strong>en</strong>te a <strong>la</strong><br />
historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> etnología, el contacto con civilizaciones, pueblos y culturas<br />
<strong>de</strong>sconocidos o <strong>de</strong> qui<strong>en</strong>es se t<strong>en</strong>ía escasa información. El colonialismo, ya sea<br />
directa o indirectam<strong>en</strong>te, s<strong>en</strong>tó <strong>la</strong>s bases para vivir, problematizar, explicar y<br />
circunscribir <strong>la</strong> diversidad humana. Militares, viajeros, exploradores, religiosos,<br />
funcionarios, escritores y p<strong>en</strong>sadores, se <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>taron y posicionaron <strong>de</strong> manera<br />
diversa ante el<strong>la</strong>; por ejemplo, exaltando los valores <strong>de</strong> los “nativos” y p<strong>en</strong>sando<br />
<strong>en</strong> ellos como repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> inoc<strong>en</strong>cia perdida por Occi<strong>de</strong>nte; o, por el<br />
contrario, como personas temibles, ignorantes y a qui<strong>en</strong>es se justificaba colonizar,<br />
esc<strong>la</strong>vizar y oprimir. Los trabajos y <strong>la</strong>s prácticas que g<strong>en</strong>eró <strong>la</strong> expansión europea<br />
no son como tal etnológicos, puesto que carec<strong>en</strong> <strong>de</strong> una base teórica y<br />
metodológica sin pret<strong>en</strong>siones ci<strong>en</strong>tíficas; pese a ello, s<strong>en</strong>taron un importante<br />
prece<strong>de</strong>nte cultural <strong>en</strong> el cual <strong>la</strong> antropología, <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, se inscribió y <strong>la</strong><br />
etnología, <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r, al re<strong>la</strong>tar, <strong>de</strong>scribir, explicar y <strong>en</strong> ocasiones establecer<br />
re<strong>la</strong>ciones directas con hombres y mujeres <strong>de</strong> otras culturas, difer<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong> <strong>de</strong>l<br />
investigador.<br />
En el siglo XVIII, <strong>de</strong> <strong>la</strong> mano <strong>de</strong> <strong>la</strong> reflexión filosófica, sobre todo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
Ilustración, se dieron los antece<strong>de</strong>ntes más directos <strong>de</strong> <strong>la</strong> conformación <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
etnología. No es casual. Como seña<strong>la</strong> el filósofo Michel Foucault, el hombre nace<br />
<strong>en</strong> este periodo como concepto universalizable, que <strong>en</strong>globa a toda <strong>la</strong> especie.<br />
Esto da <strong>la</strong> posibilidad para que <strong>la</strong> antropología reflexione y re<strong>la</strong>cione su objeto, <strong>la</strong><br />
diversidad cultural, con mayor precisión y profundidad. En dicho periodo, exist<strong>en</strong><br />
importantes aportes. Se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n y consolidan teorías que procuran dar cu<strong>en</strong>ta<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> totalidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> humanidad, situando etapas evolutivas. Por ejemplo, Goguet<br />
<strong>en</strong> 1748 refirió <strong>la</strong> secu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> edad <strong>de</strong> piedra, <strong>de</strong> bronce y <strong>de</strong> hierro. La i<strong>de</strong>a <strong>de</strong><br />
que <strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s atraviesan etapas es muy antigua; por ejemplo, Dicearco,<br />
filósofo griego <strong>de</strong>l siglo IV antes <strong>de</strong> nuestra era, señaló “tres etapas sucesivas,<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> recolección y el pastoreo hasta <strong>la</strong> agricultura” [Adams, 2003:48], pero <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> Ilustración aparec<strong>en</strong> estas teorías a <strong>la</strong> luz <strong>de</strong> <strong>la</strong> posible unidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> especie y<br />
196
procesos histórico-culturales globales. A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> Goguet; Turgot, <strong>en</strong> 1750,<br />
escribió el Cuadro filosófico <strong>de</strong> los progresos sucesivos <strong>de</strong>l espíritu humano, y<br />
Condorcet, <strong>en</strong> 1795, el Bosquejo para un retrato histórico <strong>de</strong>l progreso <strong>de</strong> <strong>la</strong> m<strong>en</strong>te<br />
humana, <strong>en</strong> don<strong>de</strong> se utiliza también el concepto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s etapas evolutivas para<br />
inscribir una regu<strong>la</strong>ridad que explicara <strong>la</strong> diversidad humana y compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r los<br />
oríg<strong>en</strong>es <strong>de</strong> <strong>la</strong> especie. Estos libros forman parte <strong>de</strong> una gran cantidad <strong>de</strong> obras <strong>de</strong><br />
espíritu simi<strong>la</strong>r. A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> los filósofos seña<strong>la</strong>dos, Kant publica Antropología <strong>en</strong><br />
s<strong>en</strong>tido pragmático, <strong>en</strong> 1798, con lo cual se configura más c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te <strong>la</strong><br />
<strong>de</strong>limitación <strong>de</strong> <strong>la</strong> disciplina. En g<strong>en</strong>eral, <strong>la</strong> reflexión filosófica y teórica son un c<strong>la</strong>ro<br />
antece<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s preocupaciones antropológicas; no obstante, el contacto<br />
empírico con <strong>la</strong> diversidad no es lo único que hace posible una ci<strong>en</strong>cia puesto que<br />
es necesario construir, re<strong>la</strong>cionar y organizar, teóricam<strong>en</strong>te, para p<strong>en</strong>sar un lugar a<br />
<strong>la</strong> diversidad cultural <strong>en</strong> el saber y <strong>la</strong>s prácticas sociales.<br />
Otro aporte fundam<strong>en</strong>tal durante <strong>la</strong> Ilustración fue metodológico. Los<br />
p<strong>en</strong>sadores <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ron <strong>la</strong> comparación <strong>en</strong>tre los materiales que t<strong>en</strong>ían a <strong>la</strong><br />
mano, prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>de</strong>scripciones, crónicas y noticias <strong>de</strong> socieda<strong>de</strong>s lejanas,<br />
comparándolos con su propia civilización o <strong>la</strong> Antigüedad greco<strong>la</strong>tina. Las obras<br />
anteriores al siglo XIX son indudablem<strong>en</strong>te importantes porque abordan <strong>la</strong><br />
complejidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> diversidad cultural, p<strong>la</strong>ntean semejanzas y difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>tre los<br />
seres humanos y procuran brindar explicaciones al respecto. En este s<strong>en</strong>tido,<br />
compart<strong>en</strong> con <strong>la</strong> etnología, parte <strong>de</strong> sus principios fundam<strong>en</strong>tales. Sin embargo,<br />
como seña<strong>la</strong> Mercier, <strong>en</strong> esta época: “Los esfuerzos dirigidos a proporcionar una<br />
interpretación <strong>de</strong> conjunto <strong>de</strong> los hechos humanos ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un alcance limitado: les<br />
falta el apoyo, por lo m<strong>en</strong>os a título <strong>de</strong> hipótesis, <strong>de</strong> un principio g<strong>en</strong>eral que<br />
permita reagruparlos y darles un s<strong>en</strong>tido” [Mercier, 1979:23]. Faltaban, como tal, <strong>la</strong><br />
precisión conceptual, <strong>la</strong> metodología para <strong>la</strong> investigación y un lugar social que<br />
precisara su especificidad.<br />
Actividad 1<br />
A partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> lectura anterior, e<strong>la</strong>bora <strong>en</strong> tu cua<strong>de</strong>rno un cuadro comparativo<br />
<strong>de</strong>tal<strong>la</strong>ndo <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias y semejanzas <strong>en</strong>tre los trabajos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Época Antigua y los<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> Ilustración. Posteriorm<strong>en</strong>te, busca respon<strong>de</strong>r <strong>en</strong> no más <strong>de</strong> 10 r<strong>en</strong>glones el<br />
sigui<strong>en</strong>te cuestionami<strong>en</strong>to:<br />
¿Era posible una etnología <strong>en</strong> <strong>la</strong> Antigüedad? ¿Por qué?<br />
Actividad 2<br />
I<strong>de</strong>ntifica y subraya <strong>en</strong> el texto <strong>la</strong> respuesta correspondi<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes<br />
preguntas:<br />
¿Cuáles son los elem<strong>en</strong>tos que permit<strong>en</strong> re<strong>la</strong>cionar los trabajos anteriores al siglo<br />
XIX con <strong>la</strong> etnología actual?<br />
¿Cuáles son <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias más importantes <strong>en</strong>tre los trabajos anteriores al siglo<br />
XIX con <strong>la</strong> etnología actual?<br />
Lectura 2. La etnología como disciplina ci<strong>en</strong>tífica<br />
Carlos Alberto Guerrero Torr<strong>en</strong>tera.<br />
Entre los aspectos que se requier<strong>en</strong> para conformar una disciplina, o una ci<strong>en</strong>cia,<br />
es <strong>la</strong> dotación <strong>de</strong> un nombre que le permita distinguir esa área <strong>de</strong> otros ór<strong>de</strong>nes<br />
<strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to, ya que implica <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> uno o varios objetos <strong>de</strong><br />
estudio, teorías para compr<strong>en</strong><strong>de</strong>rlos y técnicas y métodos para abordarlos.<br />
197<br />
Unidad II<br />
Una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong><br />
posibilidad para <strong>la</strong> conformación <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> etnología como parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
ci<strong>en</strong>cias <strong>de</strong>l hombre, fue <strong>la</strong><br />
creación <strong>de</strong>l concepto mismo <strong>de</strong><br />
hombre, <strong>en</strong> el siglo XVIII, como<br />
seña<strong>la</strong> Michel Foucault.<br />
Edición <strong>de</strong> 1798 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Antropología<br />
<strong>en</strong> s<strong>en</strong>tido pragmático, <strong>de</strong> Kant.<br />
Fu<strong>en</strong>te:<br />
ce/7222/kant-immanuel-anthropologie-pragmatis-<br />
cher-hinsicht-abgefasst<br />
Según Poirier, <strong>la</strong>s pa<strong>la</strong>bras etnología<br />
y etnografía se usaron por vez<br />
primera a finales <strong>de</strong>l siglo XVIII e<br />
inicios <strong>de</strong>l XIX, respectivam<strong>en</strong>te; sin<br />
embargo, los términos, conceptos y<br />
categorías conti<strong>en</strong><strong>en</strong> una historia,<br />
por lo cual se <strong>de</strong>be conocer y<br />
c o m p r e n d e r e l c o n t e x t o<br />
sociocultural y <strong>de</strong> saber <strong>en</strong> el cual se<br />
produc<strong>en</strong>, reflexionan y utilizan.<br />
¿Cómo es que a través <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
construcción <strong>de</strong> objetos <strong>de</strong> estudio,<br />
teorías, técnicas y métodos para<br />
explicarlos pudo <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>rse <strong>la</strong><br />
etnología?
Etnología<br />
Las expediciones ci<strong>en</strong>tíficas <strong>de</strong><br />
finales <strong>de</strong>l siglo XVIII, y a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l<br />
siglo XIX, constituy<strong>en</strong> un aspecto<br />
relevante <strong>en</strong> <strong>la</strong> historia <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
etnología, puesto que trabaron<br />
re<strong>la</strong>ciones con <strong>la</strong> otredad <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los<br />
paradigmas <strong>de</strong> <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia.<br />
Fu<strong>en</strong>te:<br />
http://www.sci<strong>en</strong>cephoto.com/media/222795/<br />
<strong>en</strong><strong>la</strong>rge<br />
Fotografía (1896) <strong>de</strong>l etnógrafo<br />
alemán Enrique Brüning, <strong>en</strong> sus<br />
<strong>la</strong>rgos años <strong>de</strong> investigación con los<br />
muchik, <strong>en</strong> Perú. La investigación <strong>en</strong><br />
el terr<strong>en</strong>o, existió <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el siglo XIX<br />
con diversos antropólogos, pero es<br />
hasta el siglo xx alcanza importancia<br />
<strong>de</strong> primera magnitud.<br />
Fu<strong>en</strong>te:<br />
http://sites.google.com/site/fotografiatempranae<br />
ncusco/bruning<br />
El trabajo <strong>de</strong> campo prolongado y <strong>la</strong><br />
o b s e r v a c i ó n p a r t i c i p a n t e ,<br />
constituyeron aportes es<strong>en</strong>ciales <strong>en</strong><br />
el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> etnología.<br />
La historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> etnología se<br />
<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong>tre<strong>la</strong>zada con los<br />
m o v i m i e n t o s , t e n s i o n e s y<br />
contradicciones sociopolíticas,<br />
económicas y <strong>de</strong>l p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to. Se<br />
inserta <strong>en</strong> esas re<strong>de</strong>s, a <strong>la</strong>s cuales a<br />
s u v e z m o d i f i c a c o n s u s<br />
observaciones, producciones y<br />
reflexiones.<br />
Chavannes fue, al parecer, el primero <strong>en</strong> usar <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>ba etnología <strong>en</strong> 1787. Su<br />
primer uso fue como una rama <strong>de</strong> <strong>la</strong> filosofía <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia, “muy pronto, sin<br />
embargo, <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra etnología cobró un s<strong>en</strong>tido raciológico, al <strong>de</strong>signar a <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia<br />
<strong>de</strong>l análisis <strong>de</strong> los caracteres distintivos <strong>de</strong> los diversos tipos humanos y <strong>de</strong>l<br />
estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> los grupos raciales”. Poirier refiere que <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra<br />
etnografía fue usada por vez primera <strong>en</strong> 1810, por el alemán Niebhur, pero <strong>en</strong> el<br />
uso que se le dio inicialm<strong>en</strong>te se asociaba con “una c<strong>la</strong>sificación <strong>de</strong> los grupos<br />
humanos a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntificación <strong>de</strong> sus características lingüísticas; más tar<strong>de</strong>,<br />
el esfuerzo <strong>de</strong> caracterización tomó <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta los diversos elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura<br />
material; finalm<strong>en</strong>te, etnografía y etnología t<strong>en</strong>dieron a convertirse <strong>en</strong> los dos<br />
mom<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> una misma investigación, <strong>en</strong> <strong>la</strong> que el análisis etnográfico reúne los<br />
docum<strong>en</strong>tos básicos, y <strong>la</strong> síntesis etnológica proce<strong>de</strong> a interpretarlos” [Poirier,<br />
1992:26-27]. Adams otorga otro orig<strong>en</strong>. Seña<strong>la</strong> que los términos Ethnographie y<br />
Völkerkun<strong>de</strong>, fueron usados por August Schlözer, <strong>en</strong> 1771, <strong>en</strong> un espíritu <strong>de</strong><br />
estudio comparativo <strong>de</strong> los pueblos <strong>de</strong> l<strong>en</strong>gua germana [Adams, 2003:302].<br />
En 1799, De Gérando realizó un cuestionario etnográfico para una<br />
expedición <strong>en</strong> <strong>la</strong>s zonas australes. Como seña<strong>la</strong> Poirier, anticipa <strong>en</strong> más <strong>de</strong> ci<strong>en</strong><br />
años <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> uno <strong>de</strong> los principales etnólogos, Malinowski, cuando De Gérando<br />
expresa que <strong>la</strong> mejor manera <strong>de</strong> compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r a los salvajes (es el l<strong>en</strong>guaje <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
época y que <strong>la</strong> etnología usó muchos años) es convertirse, <strong>en</strong> alguna medida, <strong>en</strong><br />
uno <strong>de</strong> ellos.<br />
En el siglo XIX, se acumu<strong>la</strong>n <strong>la</strong>s investigaciones que procuran re<strong>la</strong>cionar<br />
<strong>la</strong>s reflexiones sobre el hombre y el estudio <strong>de</strong> comunida<strong>de</strong>s o áreas concretas.<br />
Alemanes, suizos, fin<strong>la</strong>n<strong>de</strong>ses, franceses y británicos, <strong>en</strong>tre otras nacionalida<strong>de</strong>s,<br />
recorr<strong>en</strong> el Cáucaso, Siria, Arabia, diversas partes <strong>de</strong> África y América. Exist<strong>en</strong><br />
teorizadores <strong>de</strong> gabinete que procuran sistematizar los datos etnográficos, tales<br />
como Gustave Klemm, qui<strong>en</strong> escribió <strong>en</strong> 1843 La historia cultural <strong>de</strong> <strong>la</strong> humanidad<br />
recopi<strong>la</strong>ndo, analizando y teorizando con los datos que podía allegarse. Sin duda,<br />
muchos <strong>de</strong> estos esfuerzos teóricos eran prematuros, <strong>la</strong>s hipótesis poco<br />
verificables y cont<strong>en</strong>ían métodos imperfectos <strong>de</strong> recolección, procesami<strong>en</strong>to y<br />
análisis <strong>de</strong> datos; sin embargo, significan los primeros esfuerzos, propiam<strong>en</strong>te,<br />
etnográficos y etnológicos. Se fundan socieda<strong>de</strong>s etnológicas <strong>en</strong> Francia e<br />
Ing<strong>la</strong>terra, <strong>en</strong> 1839 y 1842, respectivam<strong>en</strong>te.<br />
La etnología, <strong>en</strong> <strong>la</strong> segunda mitad <strong>de</strong>l siglo XIX, cobra un importante<br />
<strong>de</strong>sarrollo. De <strong>la</strong> mano <strong>de</strong> <strong>la</strong>s teorías evolucionistas, principalm<strong>en</strong>te, por ejemplo<br />
con <strong>la</strong> obra <strong>de</strong> Morgan y Tylor, se establec<strong>en</strong> aspectos fundam<strong>en</strong>tales <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
disciplina, tales como <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> cultura e<strong>la</strong>borada por éste y el interés por<br />
<strong>de</strong>scribir y compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r los sistemas <strong>de</strong> par<strong>en</strong>tesco, por parte <strong>de</strong> Morgan. Cierto es<br />
que <strong>en</strong> este periodo <strong>de</strong> <strong>la</strong> etnología existía un fuerte compon<strong>en</strong>te especu<strong>la</strong>tivo y un<br />
escaso, aunque no inexist<strong>en</strong>te, contacto con <strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuales se<br />
hab<strong>la</strong>ba, lo cual <strong>de</strong>bilitaba el carácter ci<strong>en</strong>tífico <strong>de</strong> <strong>la</strong> disciplina.<br />
Esto cambió a inicios <strong>de</strong>l siglo XX, años <strong>en</strong> los cuales se construy<strong>en</strong> los<br />
elem<strong>en</strong>tos característicos <strong>de</strong> <strong>la</strong> etnología, <strong>de</strong> mano <strong>de</strong> investigadores como Franz<br />
Boas, Bronis<strong>la</strong>w Malinowski y Alfred Radcliffe-Brown, asociados con el<br />
particu<strong>la</strong>rismo histórico, el funcionalismo y el estructural-funcionalismo,<br />
respectivam<strong>en</strong>te, cuyas líneas g<strong>en</strong>erales serán <strong>de</strong>lineadas <strong>en</strong> <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te unidad.<br />
En este mom<strong>en</strong>to es sufici<strong>en</strong>te con indicar que dichos autores seña<strong>la</strong>ron el<br />
carácter reconstructivo y a priori <strong>de</strong> muchas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s investigaciones evolucionistas,<br />
y dieron un giro a <strong>la</strong> disciplina por medio <strong>de</strong> los sigui<strong>en</strong>tes elem<strong>en</strong>tos: el estudio <strong>de</strong><br />
un grupo, comunidad o cultura específica; estancia sobre el terr<strong>en</strong>o durante<br />
periodos prolongados con observación participante, es <strong>de</strong>cir, que el etnólogo<br />
<strong>de</strong>scriba <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s cotidianas o es<strong>en</strong>ciales <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuales quiere dar cu<strong>en</strong>ta<br />
<strong>en</strong> su trabajo; <strong>de</strong>scripción <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>da y objetiva <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura observada; limitar, <strong>en</strong> lo<br />
posible, <strong>la</strong>s e<strong>la</strong>boraciones teóricas hasta t<strong>en</strong>er elem<strong>en</strong>tos sufici<strong>en</strong>tes para<br />
sust<strong>en</strong>tar<strong>la</strong>s.<br />
198
En términos g<strong>en</strong>erales, <strong>la</strong> etnología com<strong>en</strong>zó a precisarse como el estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
diversidad cultural sin valorar a una raza, cultura, costumbre, cre<strong>en</strong>cia o<br />
tecnología superior a otra ni colocar<strong>la</strong>s <strong>en</strong> estadios evolutivos universales;<br />
privilegiando el método comparativo, el trabajo <strong>de</strong> campo que incluye <strong>en</strong>trevistas,<br />
observación, <strong>en</strong>cuestas, mapeos, etc., y <strong>en</strong>tre<strong>la</strong>zando técnicas cualitativas y<br />
cuantitativas para <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> <strong>la</strong>s investigaciones.<br />
La ori<strong>en</strong>tación que se imprimió a <strong>la</strong> etnología con los autores seña<strong>la</strong>dos<br />
brindó precisión <strong>en</strong> <strong>la</strong> recolección y análisis <strong>de</strong> datos, perfeccionó y añadió<br />
metodologías <strong>de</strong> investigación y g<strong>en</strong>eró, asimismo, un terr<strong>en</strong>o más firme para el<br />
<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación. Sin embargo, por su carácter <strong>de</strong>scriptivo, empirista<br />
y <strong>de</strong> reacción fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s especu<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong>l evolucionismo que le antecedió, es<br />
frecu<strong>en</strong>te que sus logros teóricos sean limitados. No obstante, para <strong>la</strong> historia <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> etnología implican un parteaguas <strong>en</strong> <strong>la</strong> profesionalización y búsqueda <strong>de</strong><br />
ci<strong>en</strong>tificidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> disciplina. A inicios <strong>de</strong>l siglo XX también se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n <strong>la</strong>s<br />
cátedras y escue<strong>la</strong>s que impart<strong>en</strong> c<strong>la</strong>ses para formar antropólogos profesionales;<br />
se p<strong>la</strong>nifican con mayor rigor <strong>la</strong>s expediciones; proliferan <strong>la</strong>s revistas y boletines<br />
especializados y, lo que será también importante <strong>en</strong> <strong>la</strong> historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> disciplina, los<br />
gobiernos <strong>de</strong> diversas naciones (Gran Bretaña, Francia, Estados Unidos y<br />
México, <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s que <strong>de</strong>stacan) financian, ali<strong>en</strong>tan y difun<strong>de</strong>n <strong>la</strong>s investigaciones<br />
etnológicas. Esto se <strong>de</strong>be <strong>en</strong> parte a <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> conocer a los pueblos<br />
colonizados o a <strong>la</strong> diversidad étnica interna, como es el caso sobre todo <strong>de</strong> los dos<br />
últimos países. Lo anterior no significa que todos los antropólogos fueran<br />
colonialistas, al m<strong>en</strong>os <strong>en</strong> los casos más repres<strong>en</strong>tativos. Por ejemplo,<br />
Malinowski, qui<strong>en</strong> trabajó sobre todo <strong>en</strong> <strong>la</strong>s is<strong>la</strong>s Trobriand es <strong>en</strong>fático: “El <strong>de</strong>ber<br />
<strong>de</strong>l antropólogo es ser justo y un intérprete veraz <strong>de</strong> los nativos, registrar que los<br />
europeos exterminaron a todos los isleños; que han expropiado <strong>la</strong> mayor parte <strong>de</strong>l<br />
patrimonio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s razas salvajes; introdujeron <strong>la</strong> esc<strong>la</strong>vitud <strong>de</strong> una especial forma<br />
cruel y perniciosa” [Malinowski, 1976:3-4, citado <strong>en</strong> Rosemberg, 2011]. Por otra<br />
parte, <strong>la</strong> etnología no carece <strong>de</strong> responsabilidad <strong>en</strong> el control colonial e, incluso,<br />
algunos antropólogos sirvieron como espías (tal como lo <strong>de</strong>nunció el propio Boas).<br />
Pero el florecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> etnología profesional se vincu<strong>la</strong> <strong>de</strong> manera diversa y<br />
compleja con un mom<strong>en</strong>to histórico <strong>de</strong> colonialismo externo e interno (hacia los<br />
pueblos indíg<strong>en</strong>as). Exist<strong>en</strong> aspectos <strong>de</strong> <strong>la</strong> etnología que <strong>la</strong> ligan con los procesos<br />
coloniales y también exist<strong>en</strong> teorías, etnografías y prácticas que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
etnología han cuestionado y combatido <strong>la</strong>s asimetrías socioculturales y políticas.<br />
Des<strong>de</strong> los trabajos pre-antropológicos que se han <strong>de</strong>scrito <strong>en</strong> esta <strong>guía</strong>,<br />
hasta <strong>la</strong>s investigaciones profesionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> los set<strong>en</strong>ta, <strong>de</strong>l siglo XX,<br />
<strong>en</strong> términos g<strong>en</strong>erales <strong>la</strong>s investigaciones etnológicas y etnográficas recayeron<br />
<strong>en</strong> pueblos y culturas subalternos, realizando trabajos <strong>en</strong> comunida<strong>de</strong>s reducidas,<br />
agrarias y ágrafas, alejados espacialm<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l investigador y recolectando datos<br />
<strong>de</strong> primera mano a través <strong>de</strong> observación e intérpretes. Fue una t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia<br />
dominante, pero no <strong>la</strong> única. Los <strong>estudios</strong> urbanos l<strong>la</strong>maron tempranam<strong>en</strong>te <strong>la</strong><br />
at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> los investigadores, y exist<strong>en</strong> trabajos al respecto <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong><br />
1920 <strong>de</strong> <strong>la</strong> mano <strong>de</strong> Robert Redfield. También <strong>la</strong>s reconstrucciones históricas<br />
globales, <strong>de</strong> cambio sociocultural y <strong>la</strong> búsqueda <strong>de</strong> universales sust<strong>en</strong>tados <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
razón humana compartida fueron e<strong>la</strong>boraciones importantes que se configuraron<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> mitad <strong>de</strong>l siglo XX. A partir <strong>de</strong> los años set<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> etnología acumu<strong>la</strong><br />
investigaciones sobre procesos urbanos, <strong>de</strong> y <strong>en</strong> socieda<strong>de</strong>s complejas;<br />
reflexiona y problematiza su propia construcción epistemológica y textual;<br />
co<strong>la</strong>bora con los sujetos <strong>de</strong> estudio para mejorar condiciones <strong>de</strong> vida; amplía y<br />
profundiza sus temas y campos <strong>de</strong> estudio.<br />
La etnología muestra, al igual que <strong>la</strong>s otras disciplinas antropológicas,<br />
dinamismo y vitalidad, y se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra ligada con procesos globales, regionales y<br />
locales políticos, económicos, jurídicos y <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to, lo<br />
199<br />
Hombre baruya, Australia<br />
Unidad II<br />
Fu<strong>en</strong>te: http://jablonko-baruya.pacific-credo.fr/bgC-<br />
bottom.html<br />
Nueva York, Estados Unidos.<br />
Fu<strong>en</strong>te:<br />
http://www.fondos<strong>de</strong>pantal<strong>la</strong>pc.com/fondo-<strong>de</strong>-<br />
Nueva-York-189.html<br />
Jóv<strong>en</strong>es tojo<strong>la</strong>bales, México.<br />
Fu<strong>en</strong>te:<br />
http://www.jornada.unam.mx/2003/08/25/oja76tojo<strong>la</strong>bales.html<br />
Observa <strong>la</strong>s tres imág<strong>en</strong>es<br />
anteriores y reflexiona cuáles son<br />
algunas re<strong>la</strong>ciones con <strong>la</strong> historia <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> etnología, acor<strong>de</strong> con <strong>la</strong> lectura 2.
Etnología<br />
PREGUNTAS<br />
GENERADORAS<br />
¿Son semejantes <strong>la</strong>s<br />
razones <strong>de</strong>l inicio <strong>de</strong> los<br />
trabajos pre-antropológicos<br />
<strong>en</strong> México y <strong>en</strong> otras partes<br />
<strong>de</strong>l mundo?<br />
¿Consi<strong>de</strong>ras que <strong>la</strong>s<br />
políticas que pret<strong>en</strong><strong>de</strong>n<br />
asimi<strong>la</strong>r a los pueblos<br />
indíg<strong>en</strong>as con <strong>la</strong> sociedad<br />
mestiza obti<strong>en</strong><strong>en</strong> el éxito<br />
esperado?, ¿Por qué?<br />
cual es necesario contemp<strong>la</strong>r para t<strong>en</strong>er una visión <strong>de</strong> conjunto <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
disciplina. De esta manera, no es casual que inicialm<strong>en</strong>te tuviera una re<strong>la</strong>ción<br />
directa con los procesos coloniales y compr<strong>en</strong>diera <strong>la</strong>s lógicas internas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
culturas, tales como el sistema <strong>de</strong> par<strong>en</strong>tesco, sus sistemas jurídicos y cre<strong>en</strong>cias<br />
religiosas, y actualm<strong>en</strong>te c<strong>en</strong>tre su interés, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> aquellos temas, <strong>en</strong><br />
procesos <strong>de</strong> migración nacional e internacional, los usos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s nuevas<br />
tecnologías, los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> los pueblos indíg<strong>en</strong>as, <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong>tre los<br />
géneros, el medio ambi<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia, <strong>la</strong> guerra, <strong>en</strong>tre otros.<br />
En términos g<strong>en</strong>erales, <strong>la</strong> etnología ha ayudado a una mejor compr<strong>en</strong>sión<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> diversidad cultural y <strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l ser humano, sus prácticas,<br />
cre<strong>en</strong>cias, símbolos, instituciones e interacciones. Ha difundido estos aspectos <strong>en</strong><br />
escue<strong>la</strong>s, museos, publicaciones e imág<strong>en</strong>es. Conocer su historia es aproximarse<br />
a <strong>la</strong> complejidad y diversidad <strong>de</strong> nuestra especie.<br />
Actividad 3<br />
Pon <strong>en</strong> práctica el conocimi<strong>en</strong>to histórico sobre el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> disciplina que<br />
obtuviste a través <strong>de</strong> <strong>la</strong>s lecturas 1 y 2, e<strong>la</strong>borando una línea <strong>de</strong> tiempo, abarcando<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong> los trabajos pre-antropológicos hasta el logro <strong>de</strong> <strong>la</strong> etnología<br />
mo<strong>de</strong>rna.<br />
Actividad 4<br />
A partir <strong>de</strong> <strong>la</strong>s lecturas 1 y 2, e<strong>la</strong>bora un mapa m<strong>en</strong>tal don<strong>de</strong> repres<strong>en</strong>tes los<br />
vínculos exist<strong>en</strong>tes <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> etnología y <strong>la</strong> expansión cultural, comercial y militar<br />
europea.<br />
¿I<strong>de</strong>ntificaste <strong>la</strong>s características <strong>de</strong> <strong>la</strong> etnología contemporánea <strong>en</strong> el cont<strong>en</strong>ido<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s lecturas 1 y 2? Enlísta<strong>la</strong>s <strong>en</strong> tu cua<strong>de</strong>rno y reflexiona sobre su re<strong>la</strong>ción con<br />
los cambios que ocurr<strong>en</strong> a nivel político, económico, jurídico y <strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to.<br />
Actividad 5<br />
Redacta <strong>en</strong> tu cua<strong>de</strong>rno una <strong>de</strong>scripción, no mayor a diez r<strong>en</strong>glones, sobre los<br />
principales <strong>de</strong>sarrollos <strong>de</strong> <strong>la</strong> etnología.<br />
Actividad 6<br />
E<strong>la</strong>bora un cuadro comparativo sobre <strong>la</strong>s principales difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>tre los<br />
antropólogos evolucionistas, sus concepciones y métodos <strong>de</strong> investigación, con<br />
<strong>la</strong>s <strong>de</strong> antropólogos <strong>de</strong> inicios <strong>de</strong>l siglo veinte como Boas, Malinowski y Radcliffe-<br />
Brown.<br />
Lectura 3. La etnología <strong>en</strong> México<br />
Carlos Alberto Guerrero Torr<strong>en</strong>tera.<br />
En <strong>la</strong>s lecturas 1 y 2 hicimos una revisión <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> etnología. No<br />
se m<strong>en</strong>cionó el <strong>de</strong>sarrollo <strong>en</strong> México para <strong>de</strong>jar éste <strong>en</strong> una sección específica.<br />
Consi<strong>de</strong>ramos pertin<strong>en</strong>te, como se hizo <strong>en</strong> el apartado anterior, seña<strong>la</strong>r algunas<br />
líneas c<strong>la</strong>ve <strong>de</strong> trabajos que por su carácter pue<strong>de</strong>n asociarse con el p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to<br />
etnológico y que construyeron, <strong>en</strong> alguna medida, <strong>de</strong>scripciones y reflexiones<br />
iniciales sobre pob<strong>la</strong>ciones y problemas que <strong>la</strong> etnología mexicana <strong>de</strong>sarrolló,<br />
posteriorm<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> forma profesional.<br />
La llegada <strong>de</strong> los españoles y el inicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> Conquista marcan, como seña-<br />
<strong>la</strong>n Portal y Ramírez [2010:24 y ss.], el nacimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los primeros textos que<br />
pue<strong>de</strong>n asociarse con <strong>la</strong> etnología. Sus dos principales fu<strong>en</strong>tes son <strong>la</strong>s crónicas<br />
militares, como <strong>la</strong>s Cartas <strong>de</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> Hernán Cortés, y <strong>la</strong>s crónicas y tra- bajos<br />
eruditos <strong>de</strong> los misioneros, <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s que <strong>de</strong>staca <strong>la</strong> obra Historia g<strong>en</strong>eral<br />
200
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s cosas <strong>de</strong> <strong>la</strong> Nueva España, <strong>de</strong> fray Bernardino <strong>de</strong> Sahagún. En ambos<br />
docum<strong>en</strong>tos, y <strong>de</strong> manera más ac<strong>en</strong>tuada <strong>en</strong> el último, se <strong>de</strong>scrib<strong>en</strong> formas <strong>de</strong><br />
vida, pautas culturales, cre<strong>en</strong>cias religiosas, formas <strong>de</strong> educación, distribución y<br />
ejercicio <strong>de</strong>l po<strong>de</strong>r formal. Portal y Ramírez indican que se recurría <strong>en</strong> muchas<br />
ocasiones al exceso <strong>en</strong> <strong>la</strong> narración <strong>de</strong> los hechos y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>scripciones, para<br />
justificar, por ejemplo, <strong>la</strong> conquista, <strong>la</strong> evangelización y los sacrificios que<br />
conllevaban; a<strong>de</strong>más, introduc<strong>en</strong> miradas etnocéntricas, es <strong>de</strong>cir, permeadas <strong>de</strong><br />
prejuicios que valoran <strong>la</strong> sociedad y cultura propias sobre <strong>la</strong>s aj<strong>en</strong>as, que<br />
<strong>de</strong>svirtúan un análisis objetivo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s. Pese a ello, sigu<strong>en</strong> si<strong>en</strong>do fu<strong>en</strong>te<br />
vital <strong>de</strong> información, porque son una vía <strong>de</strong> acceso primordial para el conocimi<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s precolombinas. Existe, asimismo, <strong>la</strong> obra hecha por indíg<strong>en</strong>as<br />
“que bajo el auspicio <strong>de</strong> los frailes y sacerdotes fungieron como informantes al<br />
mismo tiempo que escribían su propias versión <strong>de</strong> los acontecimi<strong>en</strong>tos”, aunque<br />
con importantes influ<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>la</strong> visión <strong>de</strong>l mundo católico [Portal y Ramírez,<br />
2010:33]. Durante <strong>la</strong> Nueva España varios <strong>estudios</strong>os, sobre todo <strong>en</strong> el siglo XVIII,<br />
como Francisco Javier C<strong>la</strong>vijero, se preocuparon por ahondar el conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l<br />
pasado precolombino.<br />
Pero es durante el siglo XIX, <strong>en</strong> el México in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te, cuando <strong>en</strong> el<br />
proceso <strong>de</strong> formación y consolidación <strong>de</strong>l país se g<strong>en</strong>era mayor interés y<br />
necesidad por conocer <strong>la</strong> diversidad cultural, <strong>de</strong> <strong>la</strong> cual se compone <strong>la</strong> nación, y<br />
ori<strong>en</strong>tar<strong>la</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> una hegemonía mestiza. Entre <strong>la</strong>s obras más importantes<br />
<strong>de</strong>stacan Carta etnográfica y geográfica <strong>de</strong> <strong>la</strong>s l<strong>en</strong>guas <strong>de</strong> México (1857-1864), <strong>de</strong><br />
Orozco y Berra, <strong>en</strong> <strong>la</strong> cual se pret<strong>en</strong><strong>de</strong> dar cu<strong>en</strong>ta, con <strong>la</strong> sistematicidad posible<br />
para esa época, <strong>de</strong> <strong>la</strong> variedad <strong>de</strong> los grupos lingüísticos y su corre<strong>la</strong>ción cultural.<br />
Aunque <strong>la</strong> preocupación por <strong>la</strong> diversidad era anterior: “En 1825 es fundado el<br />
Museo <strong>Nacional</strong> <strong>de</strong> México, que más tar<strong>de</strong> sería el Museo <strong>Nacional</strong> <strong>de</strong><br />
Arqueología, Historia y Etnología (1909) y el Museo <strong>de</strong> Antropología <strong>en</strong> 1939”<br />
[Portal y Ramírez, 2010:72]. El interés por el conocimi<strong>en</strong>to indíg<strong>en</strong>a tuvo un<br />
significativo compon<strong>en</strong>te asimi<strong>la</strong>cionista, es <strong>de</strong>cir, tratar <strong>de</strong> re<strong>la</strong>cionar a los<br />
pueblos indios con <strong>la</strong> cultura mestiza y procurar que participaran <strong>de</strong> los valores,<br />
instituciones, re<strong>la</strong>ciones sociales y prácticas <strong>de</strong> lo que se consi<strong>de</strong>raba <strong>la</strong> sociedad<br />
nacional.<br />
Un ejemplo notable es el trabajo <strong>de</strong> Manuel Gamio (1883-1960), uno <strong>de</strong><br />
los principales antropólogos mexicanos, qui<strong>en</strong> se formó, <strong>en</strong>tre otros maestros<br />
relevantes, con Franz Boas, y a qui<strong>en</strong> se consi<strong>de</strong>ra uno <strong>de</strong> los iniciales, si no el<br />
primero, <strong>de</strong> los antropólogos profesionales mexicanos. En su obra Forjando<br />
Patria, publicada <strong>en</strong> 1917, seña<strong>la</strong> que exist<strong>en</strong> tres factores básicos que hac<strong>en</strong><br />
posible <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> naciones fuertes, cohesionadas y prósperas (como<br />
Alemania, Francia, Japón...): <strong>la</strong> unidad étnica –racial-, el idioma común y <strong>la</strong>s<br />
mismas manifestaciones culturales. Gamio sosti<strong>en</strong>e que el indíg<strong>en</strong>a <strong>de</strong>be<br />
redimirse <strong>de</strong> su cultura, pero no pue<strong>de</strong> hacerlo solo, y para concretar <strong>la</strong><br />
transformación <strong>de</strong>l indíg<strong>en</strong>a es necesario saber cómo pi<strong>en</strong>sa: el trabajo a<br />
profundidad <strong>de</strong>l etnógrafo es, <strong>en</strong> este caso, indisp<strong>en</strong>sable. La tarea <strong>de</strong>l<br />
antropólogo es un servicio gran<strong>de</strong> y necesario para <strong>la</strong> nación, un trabajo<br />
ci<strong>en</strong>tífico con una finalidad colectiva y estratégica. Sin embargo, Gamio sosti<strong>en</strong>e<br />
que no hay culturas superiores; <strong>la</strong> integración es una necesidad histórica para el<br />
bi<strong>en</strong>estar <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad nacional. Gamio no olvida que es indisp<strong>en</strong>sable<br />
equilibrar <strong>la</strong> asimetría económica, ya que los indíg<strong>en</strong>as se <strong>en</strong>contraban <strong>en</strong><br />
niveles <strong>de</strong> gran pobreza. En términos g<strong>en</strong>erales, una vez terminada <strong>la</strong><br />
Revolución Mexicana y hasta <strong>la</strong> década <strong>de</strong> los ses<strong>en</strong>ta, <strong>la</strong> etnología <strong>en</strong> México<br />
estuvo ligada a procesos institucionales <strong>en</strong> don<strong>de</strong> el conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los<br />
pueblos indíg<strong>en</strong>as, <strong>la</strong>s políticas <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo y educación dirigidos a ellos,<br />
t<strong>en</strong>ían como objetivos construir una i<strong>de</strong>ntidad nacional homogénea.<br />
201<br />
Unidad II<br />
Códice Flor<strong>en</strong>tino<br />
La interv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> los misioneros,<br />
como Bernardino <strong>de</strong> Sahagún, <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
recuperación y creación <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
memoria indíg<strong>en</strong>a es relevante,<br />
puesto que permitió mant<strong>en</strong>er una<br />
i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones y estructuras<br />
sociales precolombinas, pero<br />
también permeadas con <strong>la</strong> visión <strong>de</strong><br />
los europeos.<br />
http://codiceflor<strong>en</strong>tino.tripod.com/<br />
Las investigaciones que, <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />
mediados <strong>de</strong>l siglo XVIII, se<br />
realizaban sobre el pasado<br />
i n d í g e n a , a y u d a r o n a l a<br />
conformación difer<strong>en</strong>cial <strong>en</strong>tre<br />
criollos y mestizos <strong>de</strong> los españoles.<br />
A<strong>de</strong>más <strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to mismo, el<br />
saber sobre el pasado y <strong>la</strong> diversidad<br />
ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un cont<strong>en</strong>ido político.<br />
Manuel Gamio (1883-1960),<br />
consi<strong>de</strong>rado el primer antropólogo<br />
profesional mexicano.<br />
Fu<strong>en</strong>te:<br />
http://teotihuacan<strong>en</strong>linea.blogspot.com/2009/09<br />
/libros-<strong>de</strong>-manuel-gamio-seran-donados-<strong>la</strong>.html
Etnología<br />
La pobreza urbana, <strong>la</strong> migración<br />
campo-ciudad, <strong>la</strong> situación <strong>de</strong>l<br />
campo mexicano, fueron algunos<br />
<strong>de</strong> los temas que reori<strong>en</strong>taron <strong>la</strong><br />
disciplina.<br />
Fu<strong>en</strong>te: http://chimalhuacan.olx.com.mx/meurge-v<strong>en</strong>do-terr<strong>en</strong>o-<strong>en</strong>-chimalhuacan-iid-<br />
88569322<br />
En <strong>la</strong> actualidad, <strong>la</strong> etnología<br />
mexicana conoce una gran<br />
variedad <strong>de</strong> objetos, campos e<br />
intereses <strong>de</strong> investigación, haci<strong>en</strong>do<br />
suyo el objetivo antropológico <strong>de</strong><br />
estudiar, compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r y reflexionar <strong>la</strong><br />
totalidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s expresiones<br />
culturales <strong>de</strong> los seres humanos.<br />
Parte fundam<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> estos esfuerzos se dio por canales oficiales, como el<br />
Departam<strong>en</strong>to Autónomo <strong>de</strong> Asuntos Indíg<strong>en</strong>as, fundado <strong>en</strong> 1936, el Instituto<br />
<strong>Nacional</strong> <strong>de</strong> Antropología e Historia, creado <strong>en</strong> 1939 y el Instituto <strong>Nacional</strong><br />
Indig<strong>en</strong>ista, <strong>en</strong> 1948, cuyo nombre cambió <strong>en</strong> el siglo XXI a Comisión <strong>Nacional</strong> para<br />
el Desarrollo <strong>de</strong> los Pueblos Indíg<strong>en</strong>as (CDI).<br />
El indig<strong>en</strong>ismo oficial sigue vig<strong>en</strong>te a través <strong>de</strong> programas y apoyos <strong>en</strong><br />
diversos niveles (económicos, materiales y educativos), aunque se ha<br />
transformado <strong>en</strong> el s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> que, acor<strong>de</strong> a los tiempos que corr<strong>en</strong> a nivel global y<br />
que privilegian el multiculturalismo, ya no se pret<strong>en</strong><strong>de</strong> asimi<strong>la</strong>r, explícitam<strong>en</strong>te, a<br />
los pueblos indíg<strong>en</strong>as <strong>en</strong> un mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> vida mestizo. La diversidad cultural ha<br />
pasado a ocupar un lugar relevante. Con todo, <strong>la</strong>s críticas al indig<strong>en</strong>ismo <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
etnología se dieron a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> los ses<strong>en</strong>ta, y sobre todo, <strong>en</strong> los años<br />
set<strong>en</strong>ta, <strong>de</strong>l siglo pasado. Se construyeron visiones y prácticas muy críticas, sobre<br />
todo <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el marxismo. Las investigaciones no se conc<strong>en</strong>traron so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />
comunida<strong>de</strong>s indíg<strong>en</strong>as (aunque nunca ha <strong>de</strong>saparecido <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> este<br />
campo <strong>de</strong> estudio <strong>en</strong> <strong>la</strong> etnología), se abrieron importantes y ext<strong>en</strong>sos trabajos<br />
sobre <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> los campesinos, <strong>la</strong> migración y <strong>la</strong> c<strong>la</strong>se obrera. Eran<br />
problemas sociales cuya relevancia no podía <strong>de</strong>jar <strong>de</strong> interesar a los<br />
investigadores. Des<strong>de</strong> los años och<strong>en</strong>ta, a nivel global, inicia <strong>la</strong> diversificación <strong>de</strong><br />
investigaciones y objetos <strong>de</strong> estudio; se cuestiona seriam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> uniformidad<br />
cultural y se coloca <strong>en</strong> el c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>la</strong> discusión <strong>la</strong> pluralidad cultural y el<br />
etno<strong>de</strong>sarrollo. De forma tal que, hoy <strong>en</strong> día, es posible estudiar a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> los<br />
temas re<strong>la</strong>cionados con los pueblos indíg<strong>en</strong>as (<strong>en</strong> el campo y <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad, <strong>en</strong> el<br />
país y el extranjero), los contextos rurales y urbanos con los diversos f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os y<br />
problemas que <strong>en</strong> ellos se g<strong>en</strong>eran: pobreza, viol<strong>en</strong>cia, diversidad <strong>de</strong> género,<br />
expresiones artísticas y estéticas; es <strong>de</strong>cir, los campos <strong>de</strong> interés se han<br />
multiplicado y actualm<strong>en</strong>te abarcan, como se verá <strong>en</strong> <strong>la</strong> próxima unidad, una<br />
gama que incluye prácticam<strong>en</strong>te todas <strong>la</strong>s experi<strong>en</strong>cias y prácticas <strong>de</strong> los<br />
hombres y <strong>la</strong>s mujeres. Una limitación histórica ha sido el escaso trabajo empírico<br />
que se ha <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do <strong>en</strong> otros países, puesto que <strong>la</strong> producción etnológica<br />
mexicana ha conc<strong>en</strong>trado el grueso <strong>de</strong> su producción <strong>en</strong> investigaciones sobre<br />
nuestro país, aunque esto ha conocido modificaciones <strong>en</strong> <strong>la</strong>s reci<strong>en</strong>tes décadas.<br />
Un aspecto importante <strong>en</strong> <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> <strong>la</strong> etnología <strong>en</strong> México son<br />
los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> educación superior. Durante los primeros años <strong>de</strong>l siglo XX, <strong>en</strong> el<br />
Museo <strong>Nacional</strong> se impartían c<strong>la</strong>ses <strong>de</strong> etnología; <strong>en</strong> 1911, se funda <strong>en</strong> <strong>la</strong> Ciudad<br />
<strong>de</strong> México <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> Internacional <strong>de</strong> Arqueología y Etnología Americanas, que<br />
sobrevivió hasta 1920. Sin duda, el esfuerzo más continuado es el <strong>de</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong><br />
<strong>Nacional</strong> <strong>de</strong> Antropología e Historia, <strong>en</strong> don<strong>de</strong> se imparte <strong>la</strong> carrera <strong>de</strong> etnología,<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1940, con <strong>la</strong> excepción <strong>de</strong> un periodo <strong>de</strong> 1972 a 1979, don<strong>de</strong> quedó<br />
subsumida por <strong>la</strong> Antropología Social. A partir <strong>de</strong> este año continúa formando<br />
estudiantes y profesionales ininterrumpidam<strong>en</strong>te.<br />
La etnología mexicana ha sido obra tanto <strong>de</strong> antropólogos mexicanos<br />
como <strong>de</strong> extranjeros; se forma a inicios <strong>de</strong>l siglo XX y <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>en</strong>tonces ha conocido<br />
una historia rica, compleja y dinámica.<br />
Actividad 7<br />
De acuerdo a lo que se p<strong>la</strong>ntea <strong>en</strong> <strong>la</strong> lectura 3, respon<strong>de</strong> <strong>en</strong> tu cua<strong>de</strong>rno <strong>la</strong>s<br />
sigui<strong>en</strong>tes preguntas:<br />
¿Cuáles son <strong>la</strong>s razones principales <strong>de</strong> <strong>la</strong> emerg<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> etnología <strong>en</strong> el México<br />
<strong>de</strong>l siglo XIX y cuál fue su principal objetivo?<br />
¿Cuáles fueron <strong>la</strong>s características y objetivos <strong>de</strong> <strong>la</strong> etnología profesional<br />
mexicana <strong>de</strong>s<strong>de</strong> inicios a <strong>la</strong> mitad <strong>de</strong>l siglo XX?<br />
202
¿Por qué crees que <strong>la</strong>s políticas oficiales indig<strong>en</strong>istas <strong>en</strong> México no han <strong>de</strong>jado <strong>de</strong><br />
existir, pese a <strong>la</strong> crítica que un sector <strong>de</strong> <strong>la</strong> etnología ha realizado <strong>de</strong>s<strong>de</strong> hace más<br />
<strong>de</strong> cuar<strong>en</strong>ta años?<br />
¿Cuáles han sido los principales objetos <strong>de</strong> interés <strong>de</strong> <strong>la</strong> etnología <strong>en</strong> México, con<br />
el paso <strong>de</strong>l tiempo?<br />
¿Cuáles son los campos <strong>de</strong> interés <strong>de</strong> <strong>la</strong> etnología mexicana contemporánea?<br />
Repaso<br />
Una vez que has terminado <strong>la</strong> lectura <strong>de</strong> esta unidad, respon<strong>de</strong> con tus propias<br />
pa<strong>la</strong>bras <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes preguntas que te servirán para repasar y reafirmar lo<br />
apreh<strong>en</strong>dido:<br />
1. ¿Cuándo y por qué nació <strong>la</strong> etnología con pret<strong>en</strong>siones ci<strong>en</strong>tíficas?<br />
2. ¿Cuáles son <strong>la</strong>s i<strong>de</strong>as principales que, <strong>en</strong> <strong>la</strong> antigüedad y <strong>en</strong> <strong>la</strong> Ilustración,<br />
se construyeron para p<strong>en</strong>sar <strong>en</strong> <strong>la</strong> alteridad?<br />
3. Sintetiza los difer<strong>en</strong>tes usos que han t<strong>en</strong>ido <strong>la</strong>s pa<strong>la</strong>bras etnología y<br />
etnografía.<br />
4. Reflexiona y <strong>de</strong>scribe: ¿Cuáles son los objetos <strong>de</strong> estudio <strong>en</strong> <strong>la</strong> etnología<br />
contemporánea y <strong>en</strong> qué se asemejan y difer<strong>en</strong>cian <strong>de</strong> los <strong>estudios</strong><br />
realizados hasta <strong>la</strong> mitad <strong>de</strong>l siglo XX?<br />
5. ¿Cuáles son <strong>la</strong>s características <strong>de</strong> los primeros trabajos que pue<strong>de</strong>n<br />
consi<strong>de</strong>rarse pre-etnológicos <strong>en</strong> México?<br />
6. ¿Cuáles son <strong>la</strong>s razones principales que motivaron el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
etnología <strong>en</strong> México y sus principales características <strong>en</strong> el siglo XIX.<br />
7. Analiza y <strong>de</strong>scribe los compon<strong>en</strong>tes principales <strong>de</strong> <strong>la</strong> antropología <strong>en</strong><br />
México, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> época <strong>de</strong> Manuel Gamio hasta <strong>la</strong> década <strong>de</strong> los set<strong>en</strong>ta <strong>de</strong>l<br />
siglo XX.<br />
8. ¿Cuál es el giro que dio <strong>la</strong> etnología <strong>en</strong> México <strong>de</strong>s<strong>de</strong> finales <strong>de</strong> los ses<strong>en</strong>ta,<br />
y cuáles los objetos, i<strong>de</strong>as e intereses que le animan)<br />
9. I<strong>de</strong>ntifica algunos <strong>de</strong> los temas <strong>de</strong> interés <strong>de</strong> <strong>la</strong> etnología hoy <strong>en</strong> día.<br />
¿Cuáles son los que más te atra<strong>en</strong>?<br />
UNIDAD III. Teorías, corri<strong>en</strong>tes y campos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
etnología<br />
En esta unidad pres<strong>en</strong>tamos el <strong>de</strong>sarrollo g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong>s teorías más significativas<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> etnología, así como <strong>la</strong>s principales corri<strong>en</strong>tes y campos <strong>en</strong> don<strong>de</strong> se ha<br />
realizado y <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do esta disciplina. Llevamos a cabo esta distinción para<br />
precisar, <strong>de</strong> mejor manera, el conjunto <strong>de</strong> i<strong>de</strong>as, conceptos y categorías que han<br />
usado los etnólogos para llevar a cabo su actividad, así como los objetos teóricos y<br />
empíricos sobre los cuales recae.<br />
Mario Bunge, filósofo contemporáneo, seña<strong>la</strong> que por teoría <strong>de</strong>be<br />
<strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>rse: “Un sistema <strong>de</strong> hipótesis <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l que se pue<strong>de</strong>n construir<br />
argum<strong>en</strong>tos válidos (esto es, ca<strong>de</strong>nas <strong>de</strong>ductivas)”; <strong>en</strong> tanto <strong>la</strong>s hipótesis<br />
son suposiciones que pue<strong>de</strong>n ser cuestionadas, comprobadas y verificadas<br />
[Bunge, 1996:137 y166]. En este s<strong>en</strong>tido <strong>la</strong> etnología, y <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral <strong>la</strong><br />
antropología, ha t<strong>en</strong>ido un <strong>de</strong>sarrollo teórico que no satisface pl<strong>en</strong>am<strong>en</strong>te<br />
<strong>la</strong>s características <strong>de</strong> <strong>la</strong> física, <strong>la</strong> química y <strong>la</strong> matemática. Ello se <strong>de</strong>be a<br />
varias razones, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuales <strong>la</strong> más importante a <strong>de</strong>stacar es que <strong>la</strong><br />
etnología trabaja con sujetos que no pue<strong>de</strong>n ni <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser contro<strong>la</strong>bles como<br />
<strong>la</strong>s partícu<strong>la</strong>s, sustancias o los números. Esto dificulta <strong>la</strong> recolección <strong>de</strong><br />
datos, <strong>la</strong> verificación y <strong>la</strong> contrastación <strong>de</strong> hipótesis, <strong>de</strong>bido a que los sujetos<br />
que estudia ti<strong>en</strong><strong>en</strong> estructuras consci<strong>en</strong>tes e inconsci<strong>en</strong>tes, azarosas, que<br />
203<br />
Unidad III<br />
Museo <strong>Nacional</strong> <strong>de</strong> Antropología<br />
Ciudad <strong>de</strong> México<br />
Las instituciones han sido parte<br />
fundam<strong>en</strong>tal <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
etnología <strong>en</strong> México, al fom<strong>en</strong>tar,<br />
financiar y divulgar investigaciones.<br />
También han procurado construir<br />
una imag<strong>en</strong> oficial <strong>de</strong>l pasado y el<br />
pres<strong>en</strong>te nacional.<br />
Fu<strong>en</strong>te: http://www.c<strong>la</strong>rinveracruzano.com/wpcont<strong>en</strong>t/uploads/2010/12/museo-nal.-<strong>de</strong>antropologia.jpg<br />
PREGUNTA<br />
GENERADORA<br />
¿Cuál es <strong>la</strong> pertin<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />
i<strong>de</strong>ntificar y compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r<br />
<strong>la</strong>s teorías, campos y<br />
áreas <strong>de</strong> <strong>la</strong> etnología, para<br />
su estudio y producción<br />
profesionales?<br />
Para algunos epistemólogos, <strong>la</strong>s<br />
teorías etnológicas no cubr<strong>en</strong> los<br />
requisitos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s teorías <strong>de</strong> otras<br />
ci<strong>en</strong>cias, como <strong>la</strong> física o <strong>la</strong><br />
matemática. Más allá <strong>de</strong> <strong>la</strong> certeza<br />
<strong>de</strong> esta opinión, <strong>la</strong> etnología ha<br />
g<strong>en</strong>erado un saber fundam<strong>en</strong>tal <strong>de</strong>l<br />
hombre sobre sí mismo, <strong>la</strong> cultura <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> que vive y <strong>la</strong>s <strong>de</strong> otras socieda<strong>de</strong>s.
Etnología<br />
El <strong>de</strong>sarrollo industrial permitió unir<br />
los conceptos <strong>de</strong> progreso y<br />
evolución.<br />
Fu<strong>en</strong>te:<br />
http://aldovea-grupo<strong>de</strong>trabajoleonardo.blogspot.<br />
com/2011/05/<strong>la</strong>-revolucion-industrial.html<br />
Las socieda<strong>de</strong>s:<br />
¿Evolucionan? ¿Progresan?<br />
¿Qué permite p<strong>en</strong>sarlo?<br />
La evolución, es el primer concepto<br />
que constituye a <strong>la</strong> etnología, puesto<br />
que otorga una int<strong>en</strong>ción ci<strong>en</strong>tífica,<br />
universal, necesaria y comparativa,<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> especie humana y su cultura.<br />
El concepto <strong>de</strong> evolución no<br />
incluye, necesariam<strong>en</strong>te, el <strong>de</strong><br />
progreso, ya que éste presupone<br />
un mejorami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
instituciones y cre<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> su<br />
<strong>de</strong>sarrollo temporal.<br />
Lewis H<strong>en</strong>ry Morgan (1818-1881),<br />
uno <strong>de</strong> los principales antropólogos<br />
evolucionistas. Popu<strong>la</strong>rizó <strong>la</strong> teoría<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s tres etapas evolutivas<br />
(salvajismo, barbarie y civilización).<br />
Sus <strong>estudios</strong> sobre el par<strong>en</strong>tesco<br />
resultaron fundam<strong>en</strong>tales <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
constitución <strong>de</strong> <strong>la</strong> etnología.<br />
Fu<strong>en</strong>te: http://es.wikipedia.org/wiki/Archivo:Lewis_<br />
h<strong>en</strong>ry_morgan.jpg<br />
no pue<strong>de</strong>n pre<strong>de</strong>terminarse; a<strong>de</strong>más, el investigador ofrece una interpretación <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s observaciones sobre el terr<strong>en</strong>o y <strong>la</strong>s reflexiones que se <strong>de</strong>spr<strong>en</strong><strong>de</strong>n <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s –o<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> lectura <strong>de</strong> otras etnografías-. Esto no invalida <strong>la</strong>s investigaciones, teorías y<br />
conceptos usados por <strong>la</strong> disciplina, pero <strong>de</strong>be consi<strong>de</strong>rarse para contextualizar <strong>la</strong><br />
complejidad <strong>de</strong>l comportami<strong>en</strong>to humano, <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> investigarlo y <strong>la</strong><br />
distancia crítica que se <strong>de</strong>be t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> <strong>la</strong> lectura <strong>de</strong> los trabajos.<br />
Ahora bi<strong>en</strong>, <strong>la</strong> etnología ha g<strong>en</strong>erado un importante y es<strong>en</strong>cial<br />
conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l hombre sobre sí mismo, el medio sociocultural propio y aj<strong>en</strong>o,<br />
pasado y pres<strong>en</strong>te. Ha conocido un rápido <strong>de</strong>sarrollo, no car<strong>en</strong>te <strong>de</strong> conflictos, <strong>en</strong><br />
sus teorías, conceptos, hipótesis, áreas y campos <strong>de</strong> estudio. En esta unidad,<br />
so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te se expresan <strong>la</strong>s t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias g<strong>en</strong>erales <strong>de</strong> <strong>la</strong> disciplina y se indican a los<br />
autores más repres<strong>en</strong>tativos, sin pret<strong>en</strong><strong>de</strong>r ahondar <strong>en</strong> sus elem<strong>en</strong>tos<br />
constitutivos.<br />
Temario<br />
1. Teorías y conceptos <strong>de</strong> <strong>la</strong> etnología<br />
2. Campos y áreas <strong>de</strong> <strong>la</strong> etnología<br />
Lectura 1. Panorama g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> algunas teorías <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
etnología<br />
Carlos Alberto Guerrero Torr<strong>en</strong>tera.<br />
El evolucionismo <strong>de</strong>l siglo XIX se reconoce como <strong>la</strong> primera teoría <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> etnología, puesto que esta disciplina se configura propiam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> su mano.<br />
Des<strong>de</strong> luego, <strong>la</strong> antropología social, <strong>la</strong> arqueología y otras áreas antropológicas<br />
pue<strong>de</strong>n seña<strong>la</strong>r este mismo asc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te. La i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> que <strong>la</strong> naturaleza, los seres<br />
humanos y <strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s evolucionan, como se vio <strong>en</strong> <strong>la</strong> unidad anterior, es muy<br />
antigua <strong>en</strong> el p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to occi<strong>de</strong>ntal. Varios filósofos griegos y <strong>la</strong>tinos, <strong>en</strong>tre ellos<br />
Demócrito (460-360 a.n.e) y Lucrecio (99-55 a.n.e.), lo postu<strong>la</strong>ron. Los<br />
antropólogos <strong>de</strong>cimonónicos no fueron los primeros <strong>en</strong> formu<strong>la</strong>rlo; pero, como ha<br />
sido anotado, un concepto <strong>de</strong>be <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>rse <strong>en</strong> su re<strong>la</strong>ción con otros conceptos,<br />
su mom<strong>en</strong>to histórico, los problemas a los cuales quiere dar respuesta y los<br />
objetivos que se p<strong>la</strong>ntea. Por ello, si bi<strong>en</strong> <strong>la</strong>s i<strong>de</strong>as evolucionistas son frecu<strong>en</strong>tes<br />
<strong>en</strong> Occi<strong>de</strong>nte, es posible <strong>en</strong>contrar difer<strong>en</strong>cias y especificida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> diversos<br />
mom<strong>en</strong>tos históricos, tanto <strong>en</strong> <strong>la</strong> Antigüedad como <strong>en</strong> el nacimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
Mo<strong>de</strong>rnidad o <strong>en</strong> <strong>la</strong> Ilustración. Algunos elem<strong>en</strong>tos importantes que caracterizan<br />
el evolucionismo <strong>en</strong> el siglo XIX, años <strong>en</strong> don<strong>de</strong> fue <strong>la</strong> teoría dominante, es que<br />
int<strong>en</strong>tó circunscribirse a controles ci<strong>en</strong>tíficos, tanto <strong>en</strong> <strong>la</strong>s ci<strong>en</strong>cias sociales como<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong>s naturales. A<strong>de</strong>más, se re<strong>la</strong>cionaron dos conceptos: el <strong>de</strong> evolución y el <strong>de</strong><br />
progreso, que parecieron ser intercambiables, aunque un análisis más <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>do<br />
invita a distinguir <strong>la</strong> evolución como los cambios que ocurr<strong>en</strong> <strong>en</strong> un organismo o<br />
una institución; por ejemplo, sin que esa transformación se valorice (se consi<strong>de</strong>re<br />
mejor o peor, superior o inferior), aunque pueda admitirse que <strong>en</strong> ocasiones el<br />
nuevo f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o posea mayor complejidad (diversidad <strong>de</strong> elem<strong>en</strong>tos e<br />
interconexiones). El progreso se <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> forma valorativa, al suponer que se<br />
consigue una mejoría, ya sea política, moral, religiosa, f<strong>en</strong>otípica o <strong>de</strong> otro<br />
aspecto. El evolucionismo <strong>de</strong>cimonónico se da <strong>en</strong> medio <strong>de</strong> un importante<br />
proceso <strong>de</strong> industrialización capitalista y <strong>de</strong> expansión colonial y económica, lo<br />
cual permitió una percepción <strong>de</strong> avance continuado, contro<strong>la</strong>ble y racional.<br />
En re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong> antropología, <strong>la</strong>s teorías evolutivas significan un corte<br />
con <strong>la</strong>s tradiciones pre-antropológicas y, simultáneam<strong>en</strong>te, su constitución<br />
disciplinar, puesto que:<br />
“[…] algunas <strong>de</strong> sus contribuciones fundam<strong>en</strong>tales transformaron por completo<br />
el <strong>en</strong>foque que <strong>de</strong> ciertos f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os sociales se t<strong>en</strong>ía hasta ese mom<strong>en</strong>to, <strong>en</strong><br />
204
<strong>la</strong> medida <strong>en</strong> que mostraron que ciertos aspectos c<strong>la</strong>ve <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida social<br />
–que <strong>en</strong>tonces eran consi<strong>de</strong>rados como extraños, caóticos o sin s<strong>en</strong>tido-<br />
respondían a necesida<strong>de</strong>s profundas <strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad, se<br />
vincu<strong>la</strong>ban con otras esferas <strong>de</strong> dicha estructura y, a<strong>de</strong>más,<br />
evolucionaban a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l tiempo, sufri<strong>en</strong>do transformaciones <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
misma medida <strong>en</strong> que <strong>la</strong> sociedad, <strong>en</strong> su totalidad, experim<strong>en</strong>taba<br />
cambios” [Díaz-Po<strong>la</strong>nco, 1983:151].<br />
El análisis <strong>de</strong> esos cambios podía darse, <strong>de</strong> acuerdo con esta corri<strong>en</strong>te, por<br />
medio <strong>de</strong> un análisis ci<strong>en</strong>tífico. La teoría evolucionista se preocupa por estudiar,<br />
compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r y explicar cómo <strong>la</strong> religión, <strong>la</strong> familia, el par<strong>en</strong>tesco, <strong>la</strong> propiedad, y <strong>en</strong><br />
g<strong>en</strong>eral <strong>la</strong>s instituciones y técnicas, se transforman <strong>en</strong> el tiempo. Debe <strong>de</strong>stacarse<br />
que los antropólogos situados <strong>en</strong> esta tradición postu<strong>la</strong>n <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> fases o<br />
estadios universales por los cuales transitan todas <strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s. La evolución,<br />
a<strong>de</strong>más, t<strong>en</strong>dría un carácter <strong>en</strong> una dirección asc<strong>en</strong><strong>de</strong>nte. Ésta es <strong>la</strong> razón por <strong>la</strong><br />
cual se le conoce como evolucionismo unilineal, es <strong>de</strong>cir, que existe una so<strong>la</strong> línea<br />
evolutiva por <strong>la</strong> cual transitan los grupos humanos.<br />
Lo anterior pue<strong>de</strong> ejemplificarse con algunas i<strong>de</strong>as <strong>de</strong>l norteamericano<br />
Lewis H<strong>en</strong>ry Morgan (1818-1881), uno <strong>de</strong> los principales expon<strong>en</strong>tes<br />
evolucionistas. Usando <strong>la</strong>s i<strong>de</strong>as exist<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> salvajismo, barbarie y civilización,<br />
c<strong>en</strong>tra sus características a través <strong>de</strong> tecnologías y organización par<strong>en</strong>tal. De esta<br />
manera, <strong>la</strong> subsist<strong>en</strong>cia con frutos y nueces caracteriza el salvajismo inferior; el<br />
pescado y el fuego, el medio, y el uso <strong>de</strong>l arco y <strong>la</strong> flecha, el superior. La barbarie<br />
inferior se caracterizaría por el uso <strong>de</strong> cerámica; <strong>la</strong> media, por <strong>la</strong> domesticación <strong>de</strong><br />
animales o el cultivo y <strong>la</strong> arquitectura <strong>de</strong> adobe y piedra, <strong>en</strong> el Viejo y el Nuevo<br />
Mundo, respectivam<strong>en</strong>te; <strong>la</strong> barbarie superior se <strong>de</strong>finiría por los instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong><br />
hierro. La civilización aparece con el alfabeto y <strong>la</strong> escritura. Suponía que <strong>la</strong> familia<br />
había conocido secu<strong>en</strong>cias universales que pasaban, <strong>en</strong> su mom<strong>en</strong>to primario, por<br />
<strong>la</strong> familia consanguínea (matrimonio <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> misma g<strong>en</strong>eración), <strong>la</strong> punalúa<br />
(prohibición <strong>de</strong> casarse con <strong>la</strong> hermana), sindiásmica (el hombre o <strong>la</strong> mujer podían<br />
finalizar un matrimonio <strong>en</strong> varias ocasiones), <strong>la</strong> patriarcal (el varón cabeza <strong>de</strong><br />
familia) y, finalm<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> monógama [ver Harris, 1979:157-158].<br />
Los difer<strong>en</strong>tes autores evolucionistas (Morgan, Tylor, Bachof<strong>en</strong>, Frazer,<br />
<strong>en</strong>tre muchos otros), pres<strong>en</strong>tan i<strong>de</strong>as que les difer<strong>en</strong>cian <strong>en</strong>tre sí, pero son más<br />
fuertes <strong>la</strong>s similitu<strong>de</strong>s que les ligan y que son <strong>la</strong>s ya seña<strong>la</strong>das: suponer que<br />
exist<strong>en</strong> estadios universales por los cuales <strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s transitan <strong>en</strong> forma<br />
universal. Esto hizo p<strong>en</strong>sar que los pueblos l<strong>la</strong>mados salvajes o primitivos<br />
(ágrafos, politeístas, rurales, sin Estado) eran una suerte <strong>de</strong> “fósiles sociales” o<br />
ejemplos <strong>de</strong> lo que el hombre civilizado había sido. Pasado y pres<strong>en</strong>te se<br />
iluminaban mutuam<strong>en</strong>te, pero <strong>en</strong> una esca<strong>la</strong> valorativa. El evolucionismo unilineal<br />
tuvo auge <strong>de</strong> 1860, con <strong>la</strong> obras <strong>de</strong> Bachof<strong>en</strong> y Maine, hasta inicios <strong>de</strong>l siglo XX.<br />
Fue y ha sido seriam<strong>en</strong>te cuestionado por <strong>la</strong> etnología y son pocos los etnólogos<br />
que hoy suscrib<strong>en</strong> esta teoría <strong>en</strong> sus investigaciones; sin embargo, <strong>la</strong>s líneas<br />
básicas han permeado otras disciplinas y muchas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s percepciones cotidianas,<br />
que supon<strong>en</strong>, tal como lo concibe esta teoría analizada, que exist<strong>en</strong> tránsitos<br />
evolutivos que permit<strong>en</strong> p<strong>en</strong>sar que <strong>la</strong> cre<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> un dios es más civilizado que <strong>la</strong><br />
cre<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> muchos dioses, o que <strong>la</strong> familia monógama posee mayor racionalidad<br />
que otras, como <strong>la</strong> poligínica o <strong>la</strong> poliándrica. Uno <strong>de</strong> los principales argum<strong>en</strong>tos<br />
que se han esgrimido <strong>en</strong> contra <strong>de</strong>l evolucionismo es el carácter reconstructivo <strong>de</strong><br />
sus i<strong>de</strong>as. No exist<strong>en</strong> fu<strong>en</strong>tes confiables, y, <strong>en</strong> numerosas ocasiones, no existe<br />
ninguna, que permita afirmar <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una institución (como el matriarcado)<br />
y que esa misma tuviera que ser el antece<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> otra (digamos el patriarcado).<br />
Este carácter especu<strong>la</strong>tivo y reconstructivo <strong>de</strong>l evolucionismo, poco o<br />
nu<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te sust<strong>en</strong>tado por el conocimi<strong>en</strong>to con grupos concretos, dio orig<strong>en</strong> a<br />
algunas posturas antagónicas que marcarían un importante rumbo <strong>en</strong> el siglo XX y<br />
si<strong>en</strong>tan <strong>la</strong>s bases teórico-metodológicas <strong>de</strong> madurez <strong>de</strong> <strong>la</strong> disciplina.<br />
205<br />
Unidad III<br />
El evolucionismo unilineal concibe<br />
que <strong>la</strong>s etapas que atraviesan <strong>la</strong>s<br />
instituciones, técnicas y cre<strong>en</strong>cias<br />
humanas son universales; por lo<br />
tanto, es posible postu<strong>la</strong>r <strong>la</strong> unidad<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> especie, aunque esta<br />
concepción ti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> premisa <strong>de</strong><br />
c o n c e b i r l a c i v i l i z a c i ó n<br />
euroamericana como <strong>la</strong> más<br />
evolucionada.<br />
La poligamia, es <strong>la</strong> institución<br />
matrimonial que permite que una<br />
persona t<strong>en</strong>ga más <strong>de</strong> una pareja<br />
legalm<strong>en</strong>te y culturalm<strong>en</strong>te<br />
permitida. Se divi<strong>de</strong> <strong>en</strong> dos<br />
aspectos:<br />
La poliginia permite que un hombre<br />
t<strong>en</strong>ga más <strong>de</strong> una mujer. La<br />
poliándrica, que una mujer t<strong>en</strong>ga<br />
más <strong>de</strong> un varón.<br />
L o s p u e b l o s i n d í g e n a s<br />
norteamericanos fueron objetos <strong>de</strong><br />
e s t u d i o p r i v i l e g i a d o p o r e l<br />
particu<strong>la</strong>rismo histórico. En <strong>la</strong><br />
imag<strong>en</strong>, dos guerreros mohave, <strong>en</strong><br />
1871.<br />
Fu<strong>en</strong>te:http://fotoreportajeando.blogspot.com/2011/<br />
03/nativos-norteamericanos-ii.html
Etnología<br />
Margaret Mead y tres hombres<br />
arapesh.<br />
Fu<strong>en</strong>te: http://www.loc.gov/exhibits/mead/images/<br />
mm147s.jpg<br />
¿Consi<strong>de</strong>ras que todo funciona <strong>en</strong><br />
una sociedad?<br />
¿Exist<strong>en</strong> elem<strong>en</strong>tos funcionales <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> esc<strong>la</strong>vitud, <strong>la</strong> jerarquía <strong>en</strong>tre<br />
géneros o <strong>la</strong>s c<strong>la</strong>ses sociales?<br />
La estructura concreta <strong>de</strong> una bolsa<br />
<strong>de</strong> valores se percibe con <strong>la</strong><br />
observación, pero su forma<br />
estructural se extrae por medio <strong>de</strong><br />
una explicación teórica <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
re<strong>la</strong>ciones que conti<strong>en</strong>e. En <strong>la</strong><br />
imag<strong>en</strong>, Bolsa Mexicana <strong>de</strong> Valores.<br />
http://salomonvargas.com/nj/in<strong>de</strong>x.<br />
El primer esfuerzo significativo por reori<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> investigación y <strong>la</strong>s<br />
explicaciones se dio con el particu<strong>la</strong>rismo histórico, <strong>en</strong>cabezado por Franz Boas<br />
(1858-1942). Este autor, nacido <strong>en</strong> Alemania, pero cuyo <strong>de</strong>sarrollo antropológico<br />
se llevó a cabo <strong>en</strong> los Estados Unidos, postu<strong>la</strong>ba que para construir un<br />
p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to ci<strong>en</strong>tífico t<strong>en</strong>ían que susp<strong>en</strong><strong>de</strong>rse <strong>la</strong>s g<strong>en</strong>eralizaciones precipitadas<br />
y <strong>en</strong>caminar <strong>la</strong> investigación por otros caminos. Se privilegió el estudio sobre el<br />
terr<strong>en</strong>o, llevando a cabo monografías <strong>de</strong> socieda<strong>de</strong>s específicas (sobre todo <strong>de</strong><br />
los indios norteamericanos, pero el ejemplo tuvo repercusiones <strong>en</strong> otros ámbitos,<br />
tal como sucedió <strong>en</strong> México con <strong>la</strong> obra <strong>de</strong> Gamio, discípulo directo <strong>de</strong> Boas)<br />
tratando <strong>de</strong> compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r su lógica interna y especificidad. Boas rehuía <strong>la</strong>s<br />
reconstrucciones históricas <strong>en</strong> socieda<strong>de</strong>s que no pres<strong>en</strong>taban <strong>la</strong>s condiciones<br />
materiales que permitieran extraer datos fi<strong>de</strong>dignos <strong>de</strong> su pasado, como pue<strong>de</strong><br />
ser <strong>la</strong> conservación <strong>de</strong> obras escritas. En vez <strong>de</strong> situar el <strong>de</strong>sarrollo universal <strong>en</strong> el<br />
c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> su p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to, dio prioridad a <strong>la</strong>s expresiones singu<strong>la</strong>res <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
culturas; es <strong>de</strong>cir, a sus particu<strong>la</strong>rida<strong>de</strong>s constitutivas. Esta t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia tuvo<br />
importancia al restringir <strong>la</strong>s especu<strong>la</strong>ciones (aunque siguió trabajando sobre<br />
algunos conceptos importantes <strong>de</strong>l evolucionismo, como el <strong>de</strong> sistema <strong>de</strong><br />
par<strong>en</strong>tesco), pero también conoció límites al acotar <strong>la</strong> búsqueda <strong>de</strong><br />
g<strong>en</strong>eralización, aunque se <strong>de</strong>bía no a una negación <strong>de</strong> principio, sino a <strong>la</strong>s<br />
condiciones <strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> ese mom<strong>en</strong>to que no lo permitían.<br />
La <strong>en</strong>señanza <strong>de</strong> Boas tuvo una influ<strong>en</strong>cia directa <strong>en</strong> <strong>la</strong> conformación <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
l<strong>la</strong>mada escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> Cultura y Personalidad, <strong>la</strong> cual produjo importantes<br />
investigaciones, no car<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> polémica, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los años veinte hasta <strong>la</strong> década<br />
<strong>de</strong> los set<strong>en</strong>ta <strong>de</strong>l siglo XX (aunque ya para <strong>en</strong>tonces bastante <strong>de</strong>sdibujados <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
primeras líneas <strong>de</strong> <strong>la</strong> disciplina). Boas impulsó que sus discípulos se abocaran a<br />
<strong>de</strong>scubrir <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong>tre el individuo y el grupo, <strong>la</strong>s pautas culturales que<br />
constituy<strong>en</strong> <strong>de</strong>terminadas conductas, <strong>de</strong>seos y posibilida<strong>de</strong>s, don<strong>de</strong> <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción<br />
<strong>en</strong>tre antropología y psicología sería angu<strong>la</strong>r. Entre <strong>la</strong>s obras con mayor impacto<br />
están <strong>la</strong>s <strong>de</strong> Margaret Mead (1901-1978), qui<strong>en</strong> señaló que, <strong>en</strong> Samoa, <strong>la</strong>s<br />
adolesc<strong>en</strong>tes no pasaban por crisis <strong>de</strong>bidas a su edad, es <strong>de</strong>cir, que el estatus<br />
social <strong>de</strong>l grupo <strong>de</strong> edad es el que posibilita, acredita y reconoce <strong>de</strong>terminadas<br />
actitu<strong>de</strong>s que no se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> <strong>la</strong> naturaleza. Mead apuntaba críticam<strong>en</strong>te a <strong>la</strong><br />
construcción cultural <strong>de</strong> <strong>la</strong> adolesc<strong>en</strong>cia norteamericana, puesto que <strong>la</strong> etnología<br />
también ha sido un espejo para p<strong>en</strong>sar re<strong>la</strong>cionalm<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s acciones <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
sociedad propia. Mead <strong>de</strong>scribió los cont<strong>en</strong>idos altam<strong>en</strong>te contrastantes <strong>en</strong> los<br />
criterios <strong>de</strong> socialización, re<strong>la</strong>ciones e iniciaciones sexuales, vínculos filiales y<br />
establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> alianzas que pose<strong>en</strong> tres socieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Nueva Guinea, <strong>en</strong><br />
pocos kilómetros cuadrados: los arapesh, los mundugumor y los tshambuli,<br />
<strong>de</strong>mostrando que son <strong>la</strong>s pautas <strong>de</strong> socialización, <strong>la</strong>s que inci<strong>de</strong>n primordialm<strong>en</strong>te<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong>s conductas y <strong>de</strong>seos humanos, incluy<strong>en</strong>do los que aparec<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
sexualidad.<br />
Otra teoría que se contrapuso al evolucionismo unilineal fue el<br />
funcionalismo, repres<strong>en</strong>tado por Bronis<strong>la</strong>w Malinowski (1884-1942). Con el<br />
trabajo <strong>de</strong> campo prolongado que realizó <strong>en</strong> <strong>la</strong>s is<strong>la</strong>s Trobriand, <strong>en</strong> Oceanía, <strong>en</strong> el<br />
mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> Primera Guerra Mundial, s<strong>en</strong>tó <strong>la</strong>s bases fundam<strong>en</strong>tales para que<br />
<strong>la</strong> estancia sobre el terr<strong>en</strong>o, es <strong>de</strong>cir, el contacto <strong>de</strong> primera mano con <strong>la</strong>s<br />
personas y <strong>en</strong> <strong>la</strong> sociedad <strong>de</strong> qui<strong>en</strong>es se hab<strong>la</strong>ba, resultara es<strong>en</strong>cial para<br />
fundam<strong>en</strong>tar <strong>la</strong>s opiniones emitidas. (Aunque <strong>de</strong>be seña<strong>la</strong>rse que <strong>en</strong> Oceanía ya<br />
se habían realizado investigaciones etnológicas <strong>de</strong>s<strong>de</strong> finales <strong>de</strong>l siglo XIX e inicios<br />
<strong>de</strong>l XX, con <strong>la</strong> obra <strong>de</strong> Jan Kubary, Niko<strong>la</strong>i Mikluho-Mac<strong>la</strong>y, Sp<strong>en</strong>ser, Gill<strong>en</strong>,<br />
Rivers, Selligman y Haddon, por lo m<strong>en</strong>os). El funcionalismo, a gran<strong>de</strong>s rasgos,<br />
supone que: “cada elem<strong>en</strong>to constitutivo <strong>de</strong> un conjunto cultural se explica<br />
206
por el papel actual –<strong>la</strong> función- que ocupa <strong>en</strong> el s<strong>en</strong>o <strong>de</strong> dicho conjunto; toda cultura<br />
<strong>de</strong>be, por lo tanto, ser explicable <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> una perspectiva sincrónica, a partir <strong>de</strong>l<br />
simple análisis <strong>de</strong> sus rasgos simultáneos” [Poirier, 1992:113]. Si bi<strong>en</strong> el<br />
evolucionismo se preocupaba por <strong>la</strong>s superviv<strong>en</strong>cias, o lo que creían tales, por<br />
medio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuales podía explicar <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una costumbre, cre<strong>en</strong>cia, etc.,<br />
el funcionalismo conc<strong>en</strong>tró su capacidad explicativa <strong>en</strong> compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r el papel que<br />
cumplían los diversos compon<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura (par<strong>en</strong>tesco, religión, rituales,<br />
comercio, etc.) <strong>en</strong> un sistema dado <strong>en</strong> un tiempo <strong>de</strong>terminable por <strong>la</strong> observación.<br />
Por su parte, el estructural-funcionalismo, propuesto por Radcliffe-Brown<br />
(1881-1955) es un punto difer<strong>en</strong>ciador <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> antropología social y <strong>la</strong> etnología,<br />
<strong>en</strong> el <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dido <strong>de</strong> que este autor supone, incluso poco antes <strong>de</strong> morir, que:<br />
“[…] nos parece más conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te consi<strong>de</strong>rar <strong>la</strong>s investigaciones que se<br />
ocupan <strong>de</strong> <strong>la</strong> reconstrucción <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia como pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong> etnología y<br />
reservar el término <strong>de</strong> antropología social para el estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s regu<strong>la</strong>rida<strong>de</strong>s que<br />
se pue<strong>de</strong>n <strong>de</strong>scubrir <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad humana, <strong>en</strong> <strong>la</strong> medida <strong>en</strong> que<br />
pue<strong>de</strong>n ilustrarse y <strong>de</strong>mostrarse mediante el estudio <strong>de</strong> los pueblos primitivos”<br />
[Radcliffe-Brown, <strong>en</strong> Viqueira, 2008:86].<br />
Pese a <strong>la</strong> <strong>de</strong>svincu<strong>la</strong>ción explícita por parte <strong>de</strong> su fundador, el estructural-<br />
funcionalismo no <strong>de</strong>jó <strong>de</strong> t<strong>en</strong>er repercusiones <strong>en</strong> el p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to etnológico,<br />
puesto que <strong>en</strong>fatizó, <strong>en</strong>tre los aspectos importantes, que <strong>la</strong> estructura <strong>de</strong> una<br />
sociedad no pue<strong>de</strong> extraerse so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> observación empírica, sino<br />
teorizando acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones constitutivas, o, <strong>en</strong> otras pa<strong>la</strong>bras: “vio <strong>la</strong><br />
complejidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> noción <strong>de</strong> estructura cuando creyó necesario distinguir <strong>la</strong>s<br />
'estructuras concretas', que son los datos <strong>de</strong> <strong>la</strong> observación, y <strong>la</strong>s formas<br />
estructurales, que son los mo<strong>de</strong>los o esquemas construidos <strong>de</strong> <strong>la</strong> explicación <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
realidad social” [Mercier, 1979:140].<br />
En <strong>la</strong> historia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s teorías etnológicas <strong>la</strong> obra <strong>de</strong>l belga Lévi-Strauss<br />
(1908-2009) significó un viraje <strong>de</strong>cisivo. Su influ<strong>en</strong>cia repercutió <strong>en</strong> el<br />
psicoanálisis, <strong>la</strong> estética, <strong>la</strong> crítica literaria, <strong>la</strong> historia, <strong>la</strong> sociología, el conjunto <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> antropología y, <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, <strong>en</strong> el p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to contemporáneo. Creador <strong>de</strong>l<br />
estructuralismo, esta teoría fue paradigmática <strong>de</strong>s<strong>de</strong> finales <strong>de</strong> los años cuar<strong>en</strong>ta<br />
y, actualm<strong>en</strong>te su vig<strong>en</strong>cia se muestra <strong>en</strong> <strong>la</strong>s investigaciones que llevan a cabo<br />
muchos etnólogos. En términos g<strong>en</strong>erales, <strong>en</strong> Lévi-Strauss surge <strong>la</strong> preocupación<br />
por <strong>en</strong>contrar los universales <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura, los cuales no se explicitan <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
evi<strong>de</strong>ncia empírica o <strong>en</strong> <strong>la</strong> racionalización <strong>de</strong> los actores, sino <strong>en</strong> <strong>la</strong>s estructuras<br />
inconsci<strong>en</strong>tes y g<strong>en</strong>erales que constituy<strong>en</strong> el espíritu humano. No le interesa un<br />
f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o, objeto o sociedad <strong>en</strong> sí misma, sino <strong>en</strong> <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones que establece con<br />
otros elem<strong>en</strong>tos semejantes <strong>en</strong> un campo <strong>de</strong> significación. La estructura se<br />
compone <strong>de</strong> <strong>la</strong>s interre<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> esos elem<strong>en</strong>tos. De esta manera, por ejemplo,<br />
Lévi- Strauss no estudia un mito <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r, sino un mito con re<strong>la</strong>ción a otros<br />
mitos, y aún con mayor precisión, unida<strong>de</strong>s discretas <strong>de</strong> un mito, que <strong>de</strong>nomina<br />
mitemas (a semejanza <strong>de</strong> los fonemas, unida<strong>de</strong>s mínimas <strong>de</strong> significación), con<br />
otros mitemas, lo cual permite extraer una compr<strong>en</strong>sión más profunda y es<strong>en</strong>cial<br />
para el p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to humano, a través <strong>de</strong> <strong>la</strong>s oposiciones y re<strong>la</strong>ciones que<br />
establec<strong>en</strong> <strong>en</strong>tre sí los mitemas, que si se estudiara <strong>en</strong> su totalidad y <strong>en</strong> sí mismo.<br />
El estructuralismo transformó <strong>la</strong> concepción <strong>de</strong> los sistemas <strong>de</strong> par<strong>en</strong>tesco, <strong>la</strong><br />
universalidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura, <strong>la</strong> cualidad <strong>de</strong>l p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to lógico y el estudio <strong>de</strong> los<br />
símbolos, por medio <strong>de</strong> una búsqueda <strong>de</strong> los aspectos formales que compon<strong>en</strong> los<br />
sistemas y <strong>la</strong>s estructuras.<br />
En <strong>la</strong> década <strong>de</strong> 1960, el estructuralismo t<strong>en</strong>ía una influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>terminante<br />
<strong>en</strong> los <strong>estudios</strong> etnológicos. Eso no implica que otras teorías o exploraciones<br />
conceptuales carecieran <strong>de</strong> un lugar significativo y <strong>de</strong> importancia. Por razones <strong>de</strong><br />
espacio y <strong>de</strong> objetivos <strong>de</strong> esta unidad, so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te se hará una revisión <strong>de</strong> algunas<br />
i<strong>de</strong>as características <strong>de</strong> estas teorías. El neoevolucionismo o evolucionismo<br />
207<br />
Unidad III<br />
Rivers, Seligman, Ray, Wilkin y<br />
Haddon (s<strong>en</strong>tado), <strong>en</strong> 1898, <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
expedición al Estrecho <strong>de</strong> Torres<br />
(<strong>en</strong> Oceanía), expedición ci<strong>en</strong>tífica<br />
multidisciplinaria, aunque con<br />
significativo peso antropológico, que<br />
implicó <strong>la</strong> búsqueda <strong>de</strong> investigación<br />
teórica y empírica característica <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> etnología.<br />
Fu<strong>en</strong>te:http://www.google.com.mx/imgres?q=ex<br />
pedition+torres+straits.<br />
Jan Kubary (1846-1896), <strong>en</strong><br />
Oceanía.<br />
Fu<strong>en</strong>te:<br />
http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Jan_Kub<br />
ary002.jpg<br />
La obra <strong>de</strong> Lévi-Strauss r<strong>en</strong>ovó <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
etnología y <strong>en</strong> <strong>la</strong>s ci<strong>en</strong>cias sociales<br />
<strong>la</strong> búsqueda y <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre los<br />
universales y los datos concretos.<br />
Fu<strong>en</strong>te:<br />
http://toloache.blogspot.com/2008/02/seriesuper-heroes-pal-cerebro.html
Etnología<br />
¿Cómo repres<strong>en</strong>tarías gráfica-<br />
m<strong>en</strong>te el evolucionismo unilineal y<br />
el evolucionismo multilineal,<br />
respectivam<strong>en</strong>te?<br />
¿Cuál sería su significación?<br />
emic y etic, son dos categorías<br />
utilizadas frecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te por el<br />
etnólogo. La primera remite al<br />
punto <strong>de</strong> vista <strong>de</strong> los actores; <strong>la</strong><br />
segunda, al <strong>de</strong> los observadores.<br />
Grupo <strong>de</strong> personas con ban<strong>de</strong>ra <strong>de</strong><br />
España.<br />
http://2.bp.blogspot.com/<br />
Algunos símbolos compartidos.<br />
Pelea <strong>de</strong> gallos, México.<br />
Fu<strong>en</strong>te:<br />
http://alegracaribea.blogspot.com/2011/02/pele<br />
a-<strong>de</strong>-gallos.html<br />
multilineal, asociado a <strong>la</strong> obra <strong>de</strong> Leslie White (1900-1975), coloca nuevam<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />
el c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>la</strong>s preocupaciones el concepto evolutivo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s, tanto <strong>en</strong><br />
su carácter específico <strong>de</strong> una cultura <strong>de</strong>terminada, como <strong>en</strong> el conjunto <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
especie. Lo que distingue pl<strong>en</strong>am<strong>en</strong>te esta teoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> llevada a cabo <strong>en</strong> el siglo<br />
XIX, es p<strong>la</strong>ntear que no existe un solo camino por el cual transitan los grupos<br />
humanos, sino que los procesos evolutivos son acor<strong>de</strong>s a diversas variables.<br />
La antropología cognitiva, también conocida como “etnosemántica,<br />
etnoci<strong>en</strong>cia, nueva etnografía, análisis compon<strong>en</strong>cial o análisis formal” fue un<br />
movimi<strong>en</strong>to que fluctuó, <strong>de</strong> acuerdo con Reynoso, <strong>de</strong> 1956 a 1969. Si bi<strong>en</strong> ti<strong>en</strong>e<br />
diversos expon<strong>en</strong>tes que configuran su conformación, <strong>en</strong> esta pres<strong>en</strong>tación<br />
po<strong>de</strong>mos <strong>de</strong>stacar a uno <strong>de</strong> sus creadores, el norteamericano K<strong>en</strong>neth Pike<br />
(1912-2000), porque introduce un par <strong>de</strong> conceptos que han sido utilizados <strong>de</strong>ntro<br />
y fuera <strong>de</strong>l marco <strong>de</strong> <strong>la</strong> antropología cognitiva: <strong>la</strong>s <strong>de</strong>nominadas categorías emic y<br />
etic. La primera refiere al punto <strong>de</strong> vista <strong>de</strong> los actores, <strong>en</strong> tanto <strong>la</strong> segunda, a <strong>la</strong> <strong>de</strong><br />
los observadores. Las difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> <strong>la</strong> investigación <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s categorías emic y<br />
etic, sigui<strong>en</strong>do a Reynoso, serían <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes: <strong>la</strong> primera t<strong>en</strong>dría un <strong>en</strong>foque<br />
sobre una cultura específica, con unida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>terminadas durante el análisis; se<br />
<strong>de</strong>scubre un sistema (el p<strong>en</strong>sado por los actores); se insiste <strong>en</strong> <strong>la</strong> concepción y el<br />
p<strong>la</strong>n internos; existe integración <strong>de</strong> <strong>la</strong>s unida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> un conjunto; se requiere el<br />
conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l sistema <strong>en</strong> el cual participan e interactúan los elem<strong>en</strong>tos y, con<br />
ello, pue<strong>de</strong> t<strong>en</strong>erse acceso a <strong>la</strong> compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong>l sistema. Por el contrario, <strong>la</strong><br />
perspectiva etic es intercultural; con unida<strong>de</strong>s disponibles <strong>de</strong> antemano, crean un<br />
sistema; a su vez es una concepción y p<strong>la</strong>n externo a los sujetos investigados; por<br />
tanto, parte <strong>de</strong> criterios objetivos y m<strong>en</strong>surables, al tiempo que no concibe <strong>la</strong><br />
necesidad <strong>de</strong> integrar cada elem<strong>en</strong>to <strong>en</strong> un sistema que le dé sust<strong>en</strong>to, g<strong>en</strong>era<br />
datos parciales y pres<strong>en</strong>taciones preliminares [Reynoso, 1998:14-15]. Esta<br />
división ha dado frutos <strong>en</strong> <strong>la</strong> investigación etnológica, aunque se le han seña<strong>la</strong>do<br />
críticas sust<strong>en</strong>tadas <strong>en</strong> <strong>la</strong> poca c<strong>la</strong>ridad <strong>de</strong> estas divisiones; <strong>la</strong> contradicción <strong>en</strong>tre<br />
ser un investigador que no cont<strong>en</strong>ga categorías etic previas e, incluso, “hubo que<br />
sacar una triste conclusión que hubiera sido previsible <strong>de</strong> haber mediado una<br />
reflexión honesta: así como el estar vivo no conce<strong>de</strong> a nadie conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />
biología, ser miembro <strong>de</strong> una cultura no habilita para arrojar una bu<strong>en</strong>a mirada<br />
antropológica sobre el<strong>la</strong>” [Reynoso, 1998:31]; aunque actualm<strong>en</strong>te exist<strong>en</strong><br />
numerosos investigadores que llevan a cabo trabajo <strong>de</strong> su propia cultura,<br />
comunidad, inclusive <strong>de</strong> sus c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> trabajo o estudio.<br />
La antropología simbólica es otra <strong>de</strong> <strong>la</strong>s teorías que aportaron nuevos<br />
énfasis <strong>en</strong> los <strong>estudios</strong> etnológicos. Clifford Geertz (1926-2006), asociado<br />
también a <strong>la</strong> antropología interpretativa, se consi<strong>de</strong>ra uno <strong>de</strong> los p<strong>en</strong>sadores que<br />
marcan el nuevo rumbo. Originada a mediados <strong>de</strong> los años ses<strong>en</strong>ta, alcanzó el<br />
clímax <strong>en</strong> los años set<strong>en</strong>ta y och<strong>en</strong>ta, aunque <strong>en</strong> México tuvo mayor auge, <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />
los años nov<strong>en</strong>ta a <strong>la</strong> fecha. A gran<strong>de</strong>s rasgos, <strong>la</strong> antropología simbólica coloca el<br />
énfasis, como su nombre lo indica, <strong>en</strong> los símbolos para <strong>la</strong> compr<strong>en</strong>sión, análisis e<br />
interpretación <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura:<br />
“El movimi<strong>en</strong>to teorético más radical <strong>de</strong> Geertz fue argüir que <strong>la</strong> cultura no<br />
es algo que se localice <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cabezas <strong>de</strong> los hombres, sino que<br />
toma cuerpo <strong>en</strong> símbolos públicos, símbolos mediante los cuales los<br />
miembros <strong>de</strong> una sociedad comunican su visión <strong>de</strong>l mundo, sus<br />
ori<strong>en</strong>taciones <strong>de</strong> valor, su ethos y todo lo <strong>de</strong>más, unos a otros <strong>en</strong>tre sí, a<br />
futuras g<strong>en</strong>eraciones –y a los antropólogos-“ [Ortner, 1993:13].<br />
La <strong>de</strong>nominada antropología posmo<strong>de</strong>rna ha sido uno <strong>de</strong> los movimi<strong>en</strong>tos<br />
que aportaron nuevos temas y producciones textuales a <strong>la</strong> etnología. Inscrita <strong>en</strong><br />
términos g<strong>en</strong>erales con <strong>la</strong>s preocupaciones filosóficas <strong>de</strong> <strong>la</strong> posmo<strong>de</strong>rnidad (por<br />
ejemplo, seña<strong>la</strong>r <strong>la</strong> muerte <strong>de</strong> los gran<strong>de</strong>s re<strong>la</strong>tos que constituy<strong>en</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad,<br />
tales como <strong>la</strong> libertad, el pueblo, <strong>la</strong> revolución, <strong>la</strong> historia), <strong>en</strong> su verti<strong>en</strong>te etnológica<br />
208
ha indagado respecto a <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración discursiva <strong>de</strong> <strong>la</strong> propia disciplina,<br />
<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ndo una actividad que profundiza <strong>en</strong> <strong>la</strong> producción textual y sus<br />
condiciones para establecer criterios <strong>de</strong> veracidad; <strong>en</strong> <strong>la</strong> propuesta dialógica y<br />
polifónica <strong>de</strong> escritura etnográfica; <strong>en</strong> cuestionar seriam<strong>en</strong>te el estatuto ci<strong>en</strong>tífico<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> disciplina. La etnología posmo<strong>de</strong>rna no es un conjunto teórico unitario, sino<br />
parte <strong>de</strong> una corri<strong>en</strong>te <strong>de</strong> p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to variada que se dio <strong>en</strong> <strong>la</strong>s artes, <strong>la</strong>s ci<strong>en</strong>cias<br />
sociales y humanas.<br />
Como es visible, existe diversidad <strong>de</strong> teorías <strong>en</strong> <strong>la</strong> etnología. Varias <strong>de</strong><br />
el<strong>la</strong>s han convivido <strong>en</strong> el tiempo y se han g<strong>en</strong>erado interesantes polémicas al<br />
respecto, investigaciones diversas y posturas <strong>en</strong>contradas. En términos<br />
g<strong>en</strong>erales, <strong>la</strong>s principales teorías provi<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s antropologías norteamericana,<br />
británica y francesa. Esto invita a una frecu<strong>en</strong>te reflexión respecto a si <strong>la</strong>s<br />
categorías y conceptos utilizados por dichas teorías pue<strong>de</strong>n dar cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong><br />
realida<strong>de</strong>s difer<strong>en</strong>tes, como <strong>la</strong> mexicana.<br />
La diversidad teórica <strong>en</strong> <strong>la</strong> etnología es signo <strong>de</strong> vitalidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> disciplina,<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> riqueza <strong>de</strong> perspectivas que se pue<strong>de</strong>n construir para <strong>de</strong>scribir e interpretar <strong>la</strong><br />
realidad, pero asimismo, marca <strong>la</strong> dificultad <strong>de</strong> construir una ci<strong>en</strong>cia que pres<strong>en</strong>te<br />
unanimidad <strong>de</strong> criterios <strong>en</strong> qui<strong>en</strong>es ejerc<strong>en</strong> <strong>la</strong> profesión.<br />
Actividad 1<br />
a b<br />
c d<br />
Observa <strong>la</strong>s imág<strong>en</strong>es <strong>en</strong> conjuntos (a y b) (c y d). Posteriorm<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> una<br />
ext<strong>en</strong>sión no mayor a media cuartil<strong>la</strong>, respon<strong>de</strong> <strong>en</strong> tu cua<strong>de</strong>rno lo sigui<strong>en</strong>te:<br />
1. ¿Cuáles serían <strong>la</strong>s i<strong>de</strong>as <strong>de</strong> <strong>la</strong>s teorías evolucionistas que emplearías<br />
para compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong>tre los pares <strong>de</strong> imág<strong>en</strong>es?<br />
2. ¿Cuáles serían <strong>la</strong>s i<strong>de</strong>as <strong>de</strong>l particu<strong>la</strong>rismo histórico que emplearías para<br />
compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r los pares <strong>de</strong> imág<strong>en</strong>es?<br />
Fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s imág<strong>en</strong>es:<br />
a) Al<strong>de</strong>a <strong>en</strong> S<strong>en</strong>egal: http://www.travel-pic.net/photos/africa/s<strong>en</strong>egal/in<strong>de</strong>x.php?lg=s&fn=bassari.<br />
b) Londres, Ingloaterra: http://www.c<strong>la</strong>rinveracruzano.com/londres-podria-insta<strong>la</strong>r-un-teleferico-para-los-juegos-olimpicos<br />
c) Quetzalcóatl: http://es.wikipedia.org/wiki/Archivo:Quetzalcoatl_Ehecatl.jpg<br />
d) Cristo: http://ortodoxiacatolica.org.mx/category/solemnida<strong>de</strong>s/.<br />
209<br />
Unidad III<br />
El p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to posmo<strong>de</strong>rno no ha<br />
sido aj<strong>en</strong>o a <strong>la</strong> etnología. Des<strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
década <strong>de</strong> 1980, tuvo una<br />
repercusión importante <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
disciplina, aunque, actualm<strong>en</strong>te, ha<br />
<strong>de</strong>jado <strong>de</strong> ser el paradigma<br />
dominante.
Etnología<br />
¿Es posible que otros saberes y<br />
disciplinas alim<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>la</strong> etnología?<br />
En un acto <strong>en</strong> apari<strong>en</strong>cia trivial, como<br />
saludarse o <strong>en</strong>tregar una dirección,<br />
se configuran pautas simbólicas y <strong>de</strong><br />
interacción social.<br />
Fu<strong>en</strong>te:<br />
http://www.protocolo.org/social/pres<strong>en</strong>taciones_y_<br />
saludos/<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tros_casuales_o_fortuitos_como_<br />
comportarse.html<br />
La etnología, a través <strong>de</strong> corri<strong>en</strong>tes<br />
como el marxismo y <strong>la</strong> teoría <strong>de</strong><br />
género, han seña<strong>la</strong>do <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones<br />
asimétricas y opresivas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />
culturas y socieda<strong>de</strong>s que estudia el<br />
etnólogo, que cada vez, con mayor<br />
frecu<strong>en</strong>cia, es <strong>la</strong> suya propia.<br />
Actividad 2<br />
Realiza un cuadro <strong>de</strong> tres columnas. En <strong>la</strong> primera escribe <strong>la</strong>s teorías <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuales<br />
se hab<strong>la</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> lectura 1; <strong>en</strong> <strong>la</strong> segunda, escribe <strong>en</strong> pocas pa<strong>la</strong>bras <strong>la</strong>s semejanzas<br />
<strong>en</strong>tre el<strong>la</strong>s; <strong>en</strong> <strong>la</strong> tercera, <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias.<br />
Actividad 3<br />
De manera breve y con tus propias i<strong>de</strong>as, respon<strong>de</strong> <strong>en</strong> tu cua<strong>de</strong>rno a lo sigui<strong>en</strong>te:<br />
¿Cuáles son <strong>la</strong>s principales características <strong>de</strong> cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s teorías<br />
m<strong>en</strong>cionadas <strong>en</strong> <strong>la</strong> lectura 1?<br />
¿Cuáles son <strong>la</strong>s teorías actualm<strong>en</strong>te vig<strong>en</strong>tes y por qué crees que es así?<br />
¿Cuáles consi<strong>de</strong>ras que son <strong>la</strong>s mayores virtu<strong>de</strong>s y <strong>de</strong>sv<strong>en</strong>tajas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s teorías<br />
seña<strong>la</strong>das <strong>en</strong> <strong>la</strong> lectura?<br />
Lectura 2. Algunas corri<strong>en</strong>tes y campos <strong>en</strong> <strong>la</strong> investigación<br />
etnológica<br />
Carlos Alberto Guerrero Torr<strong>en</strong>tera.<br />
En <strong>la</strong> lectura anterior se indicaron algunas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s teorías principales que han<br />
nacido o han involucrado <strong>de</strong> forma puntual a <strong>la</strong> etnología. En esta lectura<br />
pret<strong>en</strong><strong>de</strong>mos realizar una aproximación a <strong>la</strong>s investigaciones y reflexiones que <strong>la</strong><br />
etnología ha incorporado y que provi<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>de</strong> otros campos <strong>de</strong>l saber, pero que<br />
han sido reconfiguradas y han posibilitado nuevos procesos <strong>de</strong> investigación,<br />
miradas sobre <strong>la</strong>s realida<strong>de</strong>s socioculturales y propuestas <strong>en</strong> <strong>la</strong> disciplina. La<br />
división <strong>de</strong>be compr<strong>en</strong><strong>de</strong>rse como una distinción analítica para ayudar <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong>l amplio campo conceptual con el cual se maneja <strong>la</strong> etnología, y no<br />
como una división tajante u objetiva <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s teorías y <strong>la</strong>s corri<strong>en</strong>tes. La etnología<br />
siempre ha t<strong>en</strong>ido un carácter interdisciplinario, incorporando y dialogando con <strong>la</strong><br />
historia, <strong>la</strong> botánica, <strong>la</strong> lingüística, <strong>la</strong> politología, <strong>la</strong> filosofía y, <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, <strong>la</strong>s áreas<br />
<strong>de</strong>l saber humano.<br />
De esta manera, el interaccionismo simbólico, si bi<strong>en</strong> provi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
sociología <strong>de</strong> Herbert Blumer (con antece<strong>de</strong>ntes <strong>en</strong> otro sociólogo, George<br />
Herbert Mead) y tuvo un <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>stacado <strong>en</strong> los trabajos <strong>de</strong> Ervin Goffman, ha<br />
t<strong>en</strong>ido un impacto <strong>en</strong> <strong>la</strong> etnología puesto que <strong>en</strong>fatiza los roles o comportami<strong>en</strong>tos<br />
que manti<strong>en</strong><strong>en</strong> los individuos <strong>en</strong>tre sí, colocando, <strong>en</strong> primer término, <strong>la</strong> mediación<br />
comunicativa por medio <strong>de</strong> los símbolos y, por lo tanto, <strong>de</strong>l s<strong>en</strong>tido que se produce<br />
y reproduce, se negocia e interpreta, constantem<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> vida social. Los<br />
trabajos se anc<strong>la</strong>n <strong>en</strong> espacios limitados (una cárcel, un hospital psiquiátrico) o <strong>en</strong><br />
estrategias <strong>de</strong> interacción social, <strong>en</strong>tre otros aspectos.<br />
Otra <strong>de</strong> <strong>la</strong>s corri<strong>en</strong>tes que ha t<strong>en</strong>ido influ<strong>en</strong>cia notoria <strong>en</strong> <strong>la</strong> etnología,<br />
sobre todo <strong>de</strong> los años ses<strong>en</strong>ta a los och<strong>en</strong>ta, es el marxismo, que dotó <strong>de</strong> nuevos<br />
marcos <strong>de</strong> p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to y estrategias <strong>de</strong> investigación a muchos etnólogos, al<br />
interesarse y criticar <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r, <strong>la</strong>s asimetrías y <strong>la</strong> explotación <strong>en</strong>tre<br />
<strong>la</strong>s c<strong>la</strong>ses sociales y <strong>en</strong> <strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s que, careci<strong>en</strong>do <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s, se jerarquizan a<br />
través <strong>de</strong>l estatus. Esta corri<strong>en</strong>te ha incidido, a su vez, <strong>en</strong> formas <strong>de</strong><br />
involucrami<strong>en</strong>to más activo por parte <strong>de</strong> los investigadores <strong>en</strong> <strong>la</strong>s condiciones<br />
sociales <strong>de</strong> los sujetos y grupos estudiados, sus vínculos con el Estado y los<br />
po<strong>de</strong>res globales.<br />
La teoría <strong>de</strong> género, que aborda <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r, <strong>la</strong>s asimetrías y el<br />
lugar social y simbólico <strong>de</strong> hombres y mujeres (o <strong>de</strong> otros géneros <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />
socieda<strong>de</strong>s que no son big<strong>en</strong>éricas), así como <strong>la</strong>s i<strong>de</strong>ntida<strong>de</strong>s y expresiones <strong>de</strong><br />
género, ha t<strong>en</strong>ido un impacto notorio <strong>en</strong> los <strong>estudios</strong> etnológicos, principalm<strong>en</strong>te<br />
210
<strong>en</strong> <strong>la</strong>s obras concerni<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong>s mujeres, aunque <strong>la</strong>s investigaciones <strong>en</strong> torno a <strong>la</strong>s<br />
masculinida<strong>de</strong>s han cobrado relevancia <strong>en</strong> los últimos años.<br />
El psicoanálisis, por su parte, ha t<strong>en</strong>ido <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los años cuar<strong>en</strong>ta <strong>de</strong>l siglo<br />
XX, un fecundo vínculo con <strong>la</strong> etnología, <strong>en</strong> lo que se ha dado <strong>en</strong> l<strong>la</strong>mar <strong>la</strong><br />
etnopsiquiatría o etnopsicoanálisis (<strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias part<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s diverg<strong>en</strong>cias<br />
teóricas <strong>en</strong> su interior). Estos campos se han seguido <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ndo <strong>de</strong>bido a que<br />
ti<strong>en</strong><strong>en</strong> vig<strong>en</strong>cia significativa y procuran aunar los dispositivos teóricos <strong>de</strong>l<br />
psicoanálisis (como lo inconsci<strong>en</strong>te) con <strong>la</strong>s categorías y estrategias<br />
metodológicas <strong>de</strong> <strong>la</strong> etnología, situándose <strong>en</strong> regiones <strong>de</strong> interés compartidas, por<br />
ejemplo: <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad m<strong>en</strong>tal y sus técnicas <strong>de</strong> tratami<strong>en</strong>to y sanación.<br />
Éstas son so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te algunas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s corri<strong>en</strong>tes que han t<strong>en</strong>ido o manti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
vig<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong> etnología. En muchas ocasiones se interre<strong>la</strong>cionan, <strong>de</strong> modo tal que<br />
pue<strong>de</strong>n llevarse a cabo <strong>estudios</strong> <strong>de</strong> género con una mirada etnopsicoanalitica. Se<br />
trata, por lo tanto, <strong>de</strong> una constante comunicación, don<strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación<br />
etnológica se alim<strong>en</strong>ta tanto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s teorías que se han conformado <strong>en</strong> su interior<br />
como <strong>de</strong> otras que provi<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>de</strong> campos diversos <strong>de</strong>l saber. En este caso<br />
so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te m<strong>en</strong>cionaremos los vínculos <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> etnología y <strong>la</strong> teoría <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
complejidad, <strong>la</strong> antropología jurídica y <strong>la</strong> antropología médica.<br />
Por otra parte, exist<strong>en</strong> actualm<strong>en</strong>te campos, es <strong>de</strong>cir, <strong>de</strong>limitaciones<br />
conceptuales que construy<strong>en</strong> y problematizan un tema, <strong>en</strong> los cuales <strong>la</strong> etnología<br />
ha circunscrito su interés. Existe, <strong>de</strong> esta manera, <strong>la</strong> etnología que privilegia el<br />
estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s eda<strong>de</strong>s (tomar como unidad analítica un grupo <strong>de</strong> edad para<br />
compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r un <strong>de</strong>terminado problema cultural), <strong>la</strong>s <strong>de</strong>nominadas tribus urbanas,<br />
el uso y acceso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s nuevas tecnologías, <strong>la</strong> educación, el cuerpo, <strong>la</strong>s emociones,<br />
<strong>la</strong>s expresiones estéticas y artísticas, <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia, <strong>en</strong>tre otros temas, que se<br />
incorporan a otros campos tradicionales <strong>de</strong>l quehacer etnológico, tales como los<br />
sistemas <strong>de</strong> par<strong>en</strong>tesco, los rituales, los mitos, <strong>la</strong> religión y <strong>la</strong> migración.<br />
De esta manera, actualm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> etnología cu<strong>en</strong>ta con una diversidad <strong>de</strong><br />
teorías, corri<strong>en</strong>tes y campos, que permit<strong>en</strong> hacer investigación <strong>de</strong> prácticam<strong>en</strong>te<br />
cualquier f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o y problema (empírico o <strong>de</strong>l p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to), acor<strong>de</strong> con sus<br />
herrami<strong>en</strong>tas conceptuales y metodológicas que le caracterizan y permit<strong>en</strong><br />
mant<strong>en</strong>er una especificidad <strong>en</strong> <strong>la</strong>s áreas <strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to sobre el ser humano.<br />
Actividad 4<br />
E<strong>la</strong>bora un esquema <strong>en</strong> tu cua<strong>de</strong>rno don<strong>de</strong> expongas <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s<br />
teorías, <strong>la</strong>s corri<strong>en</strong>tes y los campos <strong>en</strong> <strong>la</strong> etnología contemporánea para llevar a<br />
cabo una investigación.<br />
Actividad 5<br />
Subraya <strong>en</strong> el texto, los campos <strong>de</strong> estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> etnología contemporánea que<br />
sean <strong>de</strong> tu interés. Posteriorm<strong>en</strong>te, escribe <strong>en</strong> tu cua<strong>de</strong>rno tu postura respecto a su<br />
pertin<strong>en</strong>cia para compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r los f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os culturales. Redacta por lo m<strong>en</strong>os diez<br />
r<strong>en</strong>glones por cada uno <strong>de</strong> los campos.<br />
Actividad 6<br />
Analiza y reflexiona sobre un tema <strong>de</strong> tu interés. Posteriorm<strong>en</strong>te, e<strong>la</strong>bora un<br />
diagrama <strong>en</strong> tu cua<strong>de</strong>rno don<strong>de</strong> ejemplifiques qué tipo <strong>de</strong> teorías, corri<strong>en</strong>tes y<br />
campos utilizarías para po<strong>de</strong>r observarlo, <strong>de</strong>scribirlo y explicarlo.<br />
211<br />
Unidad III<br />
Un hospital psiquiátrico, <strong>en</strong> Serbia.<br />
Fu<strong>en</strong>te:<br />
ttp://www.dogguie.com/fotos-<strong>de</strong>-un-hospitalpsiquiatrico-<strong>en</strong>-serbia/<br />
Los campos <strong>de</strong> <strong>la</strong> etnología han sido<br />
históricam<strong>en</strong>te diversos, pero <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />
últimas décadas se han multiplicado,<br />
brindando un abanico muy gran<strong>de</strong><br />
<strong>en</strong> don<strong>de</strong> se incluye el cuerpo, <strong>la</strong>s<br />
eda<strong>de</strong>s, el ritual, el par<strong>en</strong>tesco, <strong>la</strong>s<br />
emociones, <strong>en</strong>tre muchos otros.<br />
Un f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o pue<strong>de</strong> analizarse<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> varios ángulos. En <strong>la</strong> imag<strong>en</strong>,<br />
por ejemplo: <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones intra y<br />
extrag<strong>en</strong>éricas, <strong>la</strong>s eda<strong>de</strong>s, el<br />
c u e r p o , l a s e m o c i o n e s ; e l<br />
equipami<strong>en</strong>to urbano y políticas<br />
p ú b l i c a s ; l a s p a u t a s d e<br />
socialización, <strong>en</strong>tre muchos otros.<br />
Existe un vínculo <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s<br />
realida<strong>de</strong>s externas al investigador,<br />
y <strong>la</strong>s que éste crea por medio <strong>de</strong> los<br />
campos que elige tomar y <strong>la</strong>s teorías<br />
que lo explican.<br />
Fu<strong>en</strong>te:http://www.photaki.es/foto-personasg<br />
e n t e - p a - s e a n d o - e n - c i u d a d -<br />
oviedo_464365.htm
Etnología<br />
PREGUNTAS<br />
GENERADORAS<br />
Para ser consi<strong>de</strong>rada<br />
ci<strong>en</strong>cia rigurosa; ¿<strong>la</strong><br />
etnología <strong>de</strong>be copiar <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> medida <strong>de</strong> lo posible <strong>la</strong><br />
metodología <strong>de</strong> disciplinas<br />
como <strong>la</strong> física, <strong>la</strong> biología o<br />
<strong>la</strong> química?<br />
¿Pue<strong>de</strong> constituirse un<br />
método etnológico universal<br />
o este variará <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do<br />
<strong>de</strong>l investigador y el objeto<br />
investigado?<br />
Fu<strong>en</strong>te:http://runasb<strong>la</strong>ncas.blogia.com/<br />
upload/20100128235735-observacion.gif<br />
Repaso<br />
Con tus propias pa<strong>la</strong>bras y <strong>en</strong> mínimo 12 r<strong>en</strong>glones, respon<strong>de</strong> cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
sigui<strong>en</strong>tes preguntas. La finalidad es que repases y refuerces tu compr<strong>en</strong>sión<br />
sobre el cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> <strong>la</strong>s lecturas.<br />
1. ¿Por qué es posible afirmar que <strong>la</strong> etnología ha g<strong>en</strong>erado un saber profundo<br />
y re<strong>la</strong>cional <strong>de</strong>l hombre, su cultura y <strong>la</strong>s culturas aj<strong>en</strong>as?<br />
2. ¿Por qué es importante t<strong>en</strong>er ese conocimi<strong>en</strong>to, tanto a nivel personal como<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s?<br />
3. ¿Cuáles son <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias que percibes <strong>en</strong>tre el estructural-funcionalismo<br />
y el estructuralismo <strong>de</strong> Lévi-Strauss?<br />
4. ¿Qué elem<strong>en</strong>tos nos permit<strong>en</strong> reconocer una investigación etnológica<br />
actual, <strong>en</strong> el <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dido <strong>de</strong> que <strong>la</strong> etnología aborda un sinnúmero <strong>de</strong><br />
problemas y f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os sociales?<br />
5. ¿Cuáles son los objetos <strong>de</strong> estudio <strong>de</strong> al m<strong>en</strong>os tres corri<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
etnología?<br />
6. ¿Cuáles son los objetos <strong>de</strong> estudio <strong>de</strong> al m<strong>en</strong>os tres campos <strong>de</strong> <strong>la</strong> etnología<br />
contemporánea?<br />
UNIDAD IV. Cuestiones metodológicas<br />
En esta unidad se abordan <strong>de</strong> manera <strong>de</strong>scriptiva y problemática, <strong>la</strong>s cuestiones<br />
metodológicas re<strong>la</strong>cionadas con <strong>la</strong> etnología, <strong>en</strong> tanto que es una disciplina<br />
ci<strong>en</strong>tífica particu<strong>la</strong>r.<br />
De manera específica:<br />
1) Se caracterizará a <strong>la</strong> etnología como ci<strong>en</strong>cia interpretativa y dialógica,<br />
distinta <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ci<strong>en</strong>cias naturales.<br />
2) Se <strong>de</strong>scribirá lo que es <strong>la</strong> etnografía, <strong>la</strong> observación participante y el<br />
trabajo <strong>de</strong> campo.<br />
3) Se seña<strong>la</strong>rán algunos <strong>de</strong> los problemas cotidianos a los que se <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>ta el<br />
etnólogo.<br />
Temario<br />
1. La etnología como disciplina social, interpretativa y dialógica<br />
2. El proceso etnográfico<br />
Lectura 1. Ci<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>la</strong> naturaleza y ci<strong>en</strong>cias <strong>de</strong>l espíritu<br />
Roberto Carlos Garnica Castro.<br />
Al instituirse <strong>en</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad el método ci<strong>en</strong>tífico, se afirmaron como sus pi<strong>la</strong>res:<br />
<strong>la</strong> racionalidad y <strong>la</strong> experim<strong>en</strong>tación. De tal manera que, parti<strong>en</strong>do <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
observación, <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia pret<strong>en</strong>día alcanzar leyes universales, ser predictiva y<br />
servir para manipu<strong>la</strong>r el mundo, i<strong>de</strong>ntificando mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> prácticas tales como: <strong>la</strong><br />
matemática, <strong>la</strong> física y <strong>la</strong> tecnología.<br />
Des<strong>de</strong> su orig<strong>en</strong>, <strong>la</strong> etnología ha t<strong>en</strong>ido que reflexionar <strong>en</strong> torno a <strong>la</strong>s<br />
características que, por una parte, <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntifican con <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral y, por<br />
otra, le exig<strong>en</strong> poseer una actitud, una metodología y un objetivo específicos.<br />
Algunos autores afirman que <strong>la</strong> etnología <strong>de</strong>be parecerse lo más posible a <strong>la</strong>s<br />
ci<strong>en</strong>cias físico-naturales; otros consi<strong>de</strong>ran que al trabajar directam<strong>en</strong>te con<br />
personas, su actitud, su metodología y su objetivo <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser difer<strong>en</strong>tes;<br />
mi<strong>en</strong>tras otros más radicales sugier<strong>en</strong> que <strong>la</strong> etnología es filosofía o literatura.<br />
212
Asociado con esta polémica po<strong>de</strong>mos i<strong>de</strong>ntificar dos posturas<br />
contrapuestas: el positivismo y el naturalismo.<br />
Los dogmas <strong>de</strong>l positivismo son:<br />
— La lógica experim<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ci<strong>en</strong>cias físico-naturales <strong>de</strong>be ser el mo<strong>de</strong>lo<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación social.<br />
— Exist<strong>en</strong> leyes universales que pue<strong>de</strong>n ser <strong>de</strong>scubiertas <strong>de</strong>ductivam<strong>en</strong>te.<br />
— Los datos s<strong>en</strong>soriales son <strong>la</strong> base <strong>de</strong> toda investigación. A<strong>de</strong>más, dicha<br />
observación <strong>de</strong>be ser neutral.<br />
La postura personalista sosti<strong>en</strong>e que:<br />
— El investigador <strong>de</strong>be adoptar una actitud <strong>de</strong> respeto hacia el grupo social<br />
estudiado.<br />
— “El mundo social no pue<strong>de</strong> ser <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dido <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> re<strong>la</strong>ciones<br />
causales o mediante el <strong>en</strong>casil<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los ev<strong>en</strong>tos sociales bajo<br />
leyes universales. Esto es así porque <strong>la</strong>s acciones humanas están<br />
basadas e incorporadas por significados sociales; int<strong>en</strong>ciones, motivos,<br />
actitu<strong>de</strong>s y cre<strong>en</strong>cias” [Atkinson y Hammersley, 1994:20 y 21].<br />
— “Como observadores participantes po<strong>de</strong>mos apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong> cultura o<br />
subcultura <strong>de</strong> <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te que estamos estudiando. Po<strong>de</strong>mos llegar a<br />
interpretar el mundo <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma forma que ellos lo hac<strong>en</strong>” [Atkinson y<br />
Hammersley, 1994:21].<br />
— El objetivo fundam<strong>en</strong>tal <strong>de</strong>l investigador es compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong> cultura.<br />
— “Todas <strong>la</strong>s perspectivas y culturas son racionales”<br />
[Atkinson y Hammersley, 1994:27].<br />
La propuesta más coher<strong>en</strong>te es <strong>la</strong> que afirma que es necesario distinguir<br />
dos tipos <strong>de</strong> disciplinas (<strong>la</strong>s ci<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>la</strong> naturaleza y <strong>la</strong>s ci<strong>en</strong>cias <strong>de</strong>l espíritu) y<br />
establecer una metodología específica para cada una <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s. Pues, como explica<br />
Schutz, <strong>la</strong> investigación <strong>en</strong> ci<strong>en</strong>cias sociales se complejiza porque no trabaja sobre<br />
objetos inanimados sino sobre el mundo cultural: <strong>la</strong> realidad a interpretar no es<br />
“directam<strong>en</strong>te” el mundo físico sino <strong>la</strong>s i<strong>de</strong>as y prácticas que otros individuos ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
sobre y <strong>en</strong> el mundo <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida. Para esta perspectiva, <strong>la</strong> base <strong>de</strong> <strong>la</strong> construcción<br />
epistemológica no es <strong>la</strong> experim<strong>en</strong>tación sino <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia o viv<strong>en</strong>cia.<br />
Las características <strong>de</strong> este particu<strong>la</strong>r tipo <strong>de</strong> experi<strong>en</strong>cia son:<br />
a) Ti<strong>en</strong>e un carácter emin<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te histórico: no sólo está situada espacio-<br />
temporalm<strong>en</strong>te sino que surge <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> un contexto sociocultural.<br />
b) Está estrecham<strong>en</strong>te ligada al l<strong>en</strong>guaje.<br />
c) Está constituida por una dialéctica <strong>en</strong>tre espontaneidad y preparación,<br />
a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> ser siempre inconclusa: “<strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia surge […] <strong>de</strong> rep<strong>en</strong>te,<br />
<strong>de</strong> improviso, y sin embargo no sin preparación, y vale hasta que aparezca<br />
otra experi<strong>en</strong>cia nueva” [Gadamer, 1998:428].<br />
d) “La verda<strong>de</strong>ra experi<strong>en</strong>cia es siempre negativa” [Gadamer, 1998:428]. Esta<br />
negatividad se refiere al hecho <strong>de</strong> que <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia auténtica se opone a<br />
nuestras expectativas: el verda<strong>de</strong>ro conocimi<strong>en</strong>to “aparece” no cuando el<br />
mundo se conforma a nuestros esquemas sino cuando <strong>la</strong> realidad viol<strong>en</strong>ta<br />
nuestra preconcepciones.<br />
e) Es única e irrepetible.<br />
f) Está abierta a nuevas experi<strong>en</strong>cias.<br />
En el caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> etnología, hay que remarcar otra característica: este tipo<br />
<strong>de</strong> experi<strong>en</strong>cia es siempre acerca <strong>de</strong> un tú que, igual que nosotros, es una <strong>en</strong>tidad<br />
personal. Esto lo con<strong>de</strong>nsa Gadamer <strong>en</strong> una frase que podría ser el lema <strong>de</strong> toda<br />
experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> campo: “Es c<strong>la</strong>ro que <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l tú ti<strong>en</strong>e que ser algo<br />
específico por el hecho <strong>de</strong> que el tú no es un objeto sino que él mismo se comporta<br />
respecto a uno” [Gadamer, 1988:434].<br />
213<br />
Unidad IV<br />
Para el positivismo y ciertas<br />
posturas ci<strong>en</strong>tificistas: objetivo es<br />
sinónimo <strong>de</strong> verda<strong>de</strong>ro, mi<strong>en</strong>tras<br />
que subjetivo es sinónimo <strong>de</strong> falso.<br />
Des<strong>de</strong> una postura no t<strong>en</strong><strong>de</strong>nciosa,<br />
subjetivo significa simplem<strong>en</strong>te,<br />
re<strong>la</strong>tivo a un sujeto.<br />
L a f i l o s o f í a d e l a c i e n c i a<br />
contemporánea seña<strong>la</strong> que todo<br />
conocimi<strong>en</strong>to integra un elem<strong>en</strong>to<br />
subjetivo (es un sujeto el que<br />
investiga) y un elem<strong>en</strong>to objetivo<br />
(es un saber acerca <strong>de</strong> objetos o<br />
s u j e t o s c o n s i d e r a d o s<br />
analíticam<strong>en</strong>te como objetos).<br />
Epistemológico: Adjetivo que<br />
provi<strong>en</strong>e <strong>de</strong>l término<br />
Epistemología.<br />
En este contexto, se refiere a <strong>la</strong>s<br />
c o n d i c i o n e s y p r o b l e m a s<br />
re<strong>la</strong>cionados con el problema <strong>de</strong>l<br />
conocimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral.<br />
Epistemología: Doctrina <strong>de</strong> los<br />
fundam<strong>en</strong>tos y métodos <strong>de</strong>l<br />
conocimi<strong>en</strong>to ci<strong>en</strong>tífico.<br />
Cognoscitivo: Re<strong>la</strong>cionado con el<br />
conocimi<strong>en</strong>to.<br />
Hans-George Gadamer<br />
(1900-2002)<br />
Filósofo alemán fundador <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
Nueva Herm<strong>en</strong>éutica.<br />
Fu<strong>en</strong>te:<br />
http://alex.golub.name/gadamer/pics/g4.jpg<br />
Dialéctica: Capacidad <strong>de</strong> afrontar<br />
una oposición.<br />
Según Hegel, es el proceso <strong>de</strong><br />
transformación <strong>en</strong> el que dos<br />
opuestos, tesis y antítesis, se<br />
resuelv<strong>en</strong> <strong>en</strong> una forma superior o<br />
síntesis.<br />
En este contexto, se refiere al hecho<br />
<strong>de</strong> que algo no sea <strong>en</strong> s<strong>en</strong>tido<br />
estricto una cosa u otra sino el<br />
resultado procesual <strong>de</strong> dos cosas<br />
que se contrapon<strong>en</strong>.
Etnología<br />
Según Gadamer, es imposible<br />
<strong>de</strong>sechar todos los prejuicios; <strong>de</strong> tal<br />
manera que éstos no son siempre<br />
negativos, e incluso son condición<br />
<strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to humano.<br />
Fue durante <strong>la</strong> Ilustración cuando<br />
surgió el prejuicio <strong>de</strong> que los<br />
prejuicios son siempre negativos.<br />
Clifford Geertz explica que hab<strong>la</strong>r<br />
con otro es algo más complicado <strong>de</strong><br />
lo que g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te se reconoce.<br />
Fu<strong>en</strong>te:<br />
http://4.bp.blogspot.com/_GumD8VXLlgE/Sw9<br />
Qy9mXTTI/AAAAAAAAAIk/vZ1SHVJe7Ck/<br />
s1600/dialogo.jpg<br />
Según Merleau-Ponty, <strong>la</strong> s<strong>en</strong>sación<br />
p u r a , e n t a n t o “ c h o q u e ”<br />
indifer<strong>en</strong>ciado, instantáneo y puntual,<br />
“no correspon<strong>de</strong> a nada <strong>de</strong> cuanto<br />
t<strong>en</strong>emos experi<strong>en</strong>cia”.<br />
La corri<strong>en</strong>te posmo<strong>de</strong>rna ha<br />
<strong>de</strong>stacado que <strong>la</strong> práctica etnográfica<br />
n o e s s ó l o u n f e n ó m e n o<br />
epistemológico sino también ético y<br />
político; <strong>de</strong> tal forma que <strong>de</strong>be<br />
t<strong>en</strong>erse <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que el “diálogo” es<br />
también una herrami<strong>en</strong>ta para<br />
ejercer el po<strong>de</strong>r.<br />
Fu<strong>en</strong>te: http://4.bp.blogspot.com/_GumD8VXLlgE/<br />
Sw9Qy9mXTTI/AAAAAAAAAIk/vZ1SHVJe7Ck/<br />
s1600/dialogo.jpg<br />
Actividad 1<br />
A partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> lectura anterior, e<strong>la</strong>bora <strong>en</strong> tu cua<strong>de</strong>rno un cuadro comparativo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
características que <strong>de</strong>be t<strong>en</strong>er una disciplina ci<strong>en</strong>tífica, <strong>de</strong> acuerdo al positivismo y<br />
al personalismo.<br />
Actividad 2<br />
Subraya <strong>en</strong> el texto, los conceptos c<strong>en</strong>trales. Posteriorm<strong>en</strong>te, e<strong>la</strong>bora un breve<br />
<strong>en</strong>sayo a partir <strong>de</strong> los conceptos seña<strong>la</strong>dos, por medio <strong>de</strong>l cual reflexiones sobre<br />
<strong>la</strong>s condiciones epistemológicas <strong>de</strong> <strong>la</strong> etnología.<br />
Lectura 2. Interpretación y diálogo<br />
Roberto Carlos Garnica Castro.<br />
Alfred Schütz afirma categóricam<strong>en</strong>te que no exist<strong>en</strong> hechos puros, pues “hasta <strong>la</strong><br />
cosa percibida <strong>en</strong> <strong>la</strong> vida cotidiana es algo más que una simple pres<strong>en</strong>tación<br />
s<strong>en</strong>sorial” [Schütz, 1995:35]. O sea, todo acto cognoscitivo (<strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntificación<br />
“simple” <strong>de</strong> un objeto corri<strong>en</strong>te como, por ejemplo, <strong>la</strong> mesa, hasta <strong>la</strong> compleja<br />
e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> un mo<strong>de</strong>lo atómico) requiere <strong>de</strong> g<strong>en</strong>eralizaciones, abstracciones,<br />
i<strong>de</strong>alizaciones, construcciones y hasta interpretaciones. Para que una percepción<br />
no sea sin s<strong>en</strong>tido y caótica, es necesario: a) realizar un ejercicio cotidiano <strong>en</strong> el<br />
que agregamos aquello que no percibimos directam<strong>en</strong>te pero que <strong>de</strong>bemos<br />
suponer, b) eliminar algunas características que nos parec<strong>en</strong> irrelevantes, c)<br />
asociar lo percibido con otras percepciones anteriores que juzgamos parecidas y<br />
d) insertar el objeto <strong>en</strong> un contexto. En el caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> etnología, <strong>la</strong> cuestión es más<br />
compleja porque “<strong>la</strong>s construcciones usadas por el especialista <strong>en</strong> ci<strong>en</strong>cias<br />
sociales son […] construcciones <strong>de</strong> segundo grado, o sea, construcciones <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
construcciones hechas por los actores <strong>en</strong> <strong>la</strong> sociedad misma” [Schütz, 1995:37].<br />
Ya m<strong>en</strong>cionamos que ésta es también <strong>la</strong> postura <strong>de</strong> Clifford Geertz: “lo que<br />
nosotros l<strong>la</strong>mamos nuestros datos son realm<strong>en</strong>te interpretaciones <strong>de</strong><br />
interpretaciones <strong>de</strong> otras personas sobre lo que el<strong>la</strong>s y sus compatriotas pi<strong>en</strong>san y<br />
si<strong>en</strong>t<strong>en</strong>” [Geertz, 2000:23].<br />
Es por ello que el diálogo es una práctica fundam<strong>en</strong>tal para <strong>la</strong> etnología.<br />
Dado el carácter conversacional <strong>de</strong> nuestra disciplina hay que <strong>de</strong>stacar, primero,<br />
el hecho <strong>de</strong> que hab<strong>la</strong>r realm<strong>en</strong>te con otro no es algo tan fácil y cotidiano como<br />
creemos y, <strong>de</strong>spués, seña<strong>la</strong>r que el propósito <strong>de</strong> nuestra disciplina es,<br />
precisam<strong>en</strong>te, t<strong>en</strong><strong>de</strong>r pu<strong>en</strong>tes comunicativos <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s personas y <strong>la</strong>s culturas.<br />
Geertz explica cómo todas <strong>la</strong>s personas, y no sólo los extraños, pue<strong>de</strong>n ser un<br />
completo <strong>en</strong>igma para nosotros, y que hab<strong>la</strong>r a algui<strong>en</strong> es, <strong>en</strong> realidad, una<br />
práctica más misteriosa <strong>de</strong> lo que parece. Posteriorm<strong>en</strong>te, seña<strong>la</strong> que “<strong>la</strong> finalidad<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> antropología consiste <strong>en</strong> ampliar el universo <strong>de</strong>l discurso humano”, pues “lo<br />
que procuramos es (<strong>en</strong> el s<strong>en</strong>tido amplio <strong>de</strong>l término <strong>en</strong> el cual éste <strong>de</strong>signa<br />
mucho más que <strong>la</strong> char<strong>la</strong>) conversar con ellos” [Geertz, 2000:27].<br />
También es importante m<strong>en</strong>cionar que el ejercicio etnológico es una<br />
especie <strong>de</strong> dialéctica que conjuga constantem<strong>en</strong>te lo mismo y lo otro. Dialéctica<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> que, sin confundir ambas instancias, int<strong>en</strong>ta “asumir<strong>la</strong>s”: “Compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong><br />
cultura <strong>de</strong> un pueblo supone captar su carácter normal sin reducir su<br />
particu<strong>la</strong>ridad. (Cuanto más me esfuerzo por compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r lo que pi<strong>en</strong>san y si<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
los marroquíes, tanto más lógicos y singu<strong>la</strong>res me parec<strong>en</strong>)” [Geertz, 2000:27].<br />
Actividad 3<br />
I<strong>de</strong>ntifica y subraya <strong>en</strong> <strong>la</strong> lectura, los cuatro mom<strong>en</strong>tos mediante los cuales se dota<br />
<strong>de</strong> s<strong>en</strong>tido incluso a <strong>la</strong>s percepciones más simples y cotidianas, conformando el<br />
acto cognitivo.<br />
214
Actividad 4<br />
Una vez i<strong>de</strong>ntificados los cuatro mom<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> <strong>la</strong> Actividad 3, <strong>de</strong>tal<strong>la</strong> <strong>en</strong> tu<br />
cua<strong>de</strong>rno un ejemplo que muestre cómo, incluso <strong>la</strong>s percepciones simples y<br />
cotidianas, requier<strong>en</strong> <strong>de</strong> construcciones epistemológicas.<br />
Lectura 3. La etnografía y el trabajo <strong>de</strong> campo<br />
Roberto Carlos Garnica Castro.<br />
En <strong>la</strong> literatura antropológica suele utilizarse el término etnografía <strong>en</strong> tres<br />
s<strong>en</strong>tidos:<br />
1) Un docum<strong>en</strong>to o texto: el resultado escrito <strong>de</strong> una investigación<br />
etnológica.<br />
2) El método: <strong>la</strong>s técnicas <strong>de</strong> observación y análisis.<br />
3) La disciplina: “La etnografía consiste <strong>en</strong> <strong>la</strong> observación y el análisis <strong>de</strong><br />
grupos humanos consi<strong>de</strong>rados <strong>en</strong> su particu<strong>la</strong>ridad” [Lévi-<br />
Strauss,1994:50].<br />
En este apartado utilizaremos el término <strong>en</strong> el segundo s<strong>en</strong>tido y<br />
exploraremos, principalm<strong>en</strong>te, <strong>la</strong>s propuestas <strong>de</strong> dos autores: Bronis<strong>la</strong>w<br />
Malinowski y Clifford Geertz.<br />
Según Malinowski, igual que otras ci<strong>en</strong>cias como <strong>la</strong> física, <strong>la</strong> química, <strong>la</strong><br />
biología o <strong>la</strong> geología, <strong>la</strong> etnología <strong>de</strong>be <strong>de</strong>scribir el método utilizado <strong>en</strong> su<br />
investigación. Es importante, por ejemplo, que se distingan “los resultados <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
observación directa y <strong>la</strong>s exposiciones e interpretaciones <strong>de</strong>l indíg<strong>en</strong>a y, por otra<br />
parte, <strong>la</strong>s <strong>de</strong>ducciones <strong>de</strong>l autor basadas <strong>en</strong> su s<strong>en</strong>tido común y capacidad <strong>de</strong><br />
p<strong>en</strong>etración psicológica.” [Malinowski, 1986:21].<br />
Otro motivo por el que es importante <strong>la</strong> rigurosidad metodológica es<br />
porque hay “una <strong>en</strong>orme distancia <strong>en</strong>tre el material bruto <strong>de</strong> <strong>la</strong> información —tal y<br />
como se le pres<strong>en</strong>ta al <strong>estudios</strong>o <strong>en</strong> sus observaciones, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>c<strong>la</strong>raciones <strong>de</strong><br />
los indíg<strong>en</strong>as, <strong>en</strong> el calidoscopio <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida tribal— y <strong>la</strong> exposición final y teorizada<br />
<strong>de</strong> los resultados.” [Malinowski, 1986:21].<br />
Según Malinowski, los principios metodológicos pue<strong>de</strong>n agruparse <strong>en</strong> tres<br />
rubros:<br />
1) El investigador <strong>de</strong>be t<strong>en</strong>er propósitos estrictam<strong>en</strong>te ci<strong>en</strong>tíficos.<br />
2) Debe vivir <strong>en</strong>tre los indíg<strong>en</strong>as.<br />
3) Debe utilizar técnicas precisas para recoger, manejar y establecer<br />
pruebas.<br />
A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>la</strong> observación neutral, es fundam<strong>en</strong>tal vivir <strong>la</strong>rgas<br />
temporadas <strong>en</strong> el campo, <strong>de</strong> tal manera que “<strong>la</strong>s peleas, <strong>la</strong>s bromas, <strong>la</strong>s esc<strong>en</strong>as<br />
familiares, los sucesos, <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral triviales y a veces dramáticos, pero siempre<br />
significativos” [Malinowski, 1986:26], form<strong>en</strong> parte también <strong>de</strong> <strong>la</strong> cotidianidad <strong>de</strong>l<br />
investigador. En re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong>s técnicas explica que, <strong>en</strong> lugar <strong>de</strong> que el etnólogo<br />
espere <strong>de</strong> manera pasiva que “algo” caiga <strong>en</strong> sus re<strong>de</strong>s, éste “<strong>de</strong>be ser un cazador<br />
activo, conducir <strong>la</strong> pieza a <strong>la</strong> trampa y perseguir<strong>la</strong> a sus más inaccesibles<br />
guaridas.” [Malinowski, 1986:26]. Así pues, <strong>de</strong>be “t<strong>en</strong>er una bu<strong>en</strong>a preparación<br />
teórica y estar al tanto <strong>de</strong> los datos más reci<strong>en</strong>tes” [Malinowski, 1986:26], lo que<br />
implica, <strong>de</strong> manera dialéctica, ser capaz <strong>de</strong> “amoldar sus teorías a los hechos y a<br />
ver los datos como capaces <strong>de</strong> configurar una teoría” [Malinowski, 1986:26].<br />
El etnólogo, mediante g<strong>en</strong>ealogías, mapas, diagramas, cuadros, etc.<br />
<strong>de</strong>be ser capaz <strong>de</strong> introducir “ley y or<strong>de</strong>n <strong>en</strong> un dominio que parecía caótico y<br />
caprichoso” [Malinowski, 1986:27], es <strong>de</strong>cir, mostrar un mo<strong>de</strong>lo coher<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
estructura social. Para lograr esto es necesario hacer un estudio completo y serio<br />
<strong>de</strong>l grupo social y no c<strong>en</strong>trarse <strong>en</strong> lo raro o extravagante, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> analizar lo<br />
observado <strong>de</strong>s<strong>de</strong> una perspectiva holística: el etnólogo “que se proponga estudiar<br />
sólo religión, o bi<strong>en</strong> tecnología, u organización social, por separado, <strong>de</strong>limita el<br />
campo <strong>de</strong> su investigación <strong>de</strong> forma artificial, y eso le supondrá una seria<br />
<strong>de</strong>sv<strong>en</strong>taja <strong>en</strong> el trabajo”. [Malinowski, 1986:28].<br />
Al iniciar sus reflexiones metodológicas, Geertz <strong>en</strong>uncia lo que consi<strong>de</strong>ra<br />
<strong>la</strong> <strong>de</strong>scripción tradicional <strong>de</strong> <strong>la</strong> etnografía: “establecer re<strong>la</strong>ciones, seleccionar a los<br />
215<br />
Unidad IV<br />
El diario <strong>de</strong> campo es una<br />
herrami<strong>en</strong>ta indisp<strong>en</strong>sable para el<br />
etnólogo que le permite registrar <strong>de</strong><br />
manera inmediata lo que ha<br />
observado y oído durante el día.<br />
Fu<strong>en</strong>te: http://3.bp.blogspot.com/_VeuN7oMtbbY/<br />
SmDLJBckBTI/AAAAAAAAABw/d_EvahUOul0/<br />
s400/515549444_27bc77c056.jpg<br />
La pa<strong>la</strong>bra etnografía, vi<strong>en</strong>e <strong>de</strong><br />
los términos griegos etno (pueblo o<br />
raza) y graphein (escritura).<br />
Malinowski <strong>en</strong>tre los trobrian<strong>de</strong>ses.<br />
Fu<strong>en</strong>te:<br />
http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/<br />
thumb/c/cb/Bronis%C5%82aw_Malinowski_among_<br />
Tro- briand_tribe_3.jpg/280px-<br />
Bronis%C5%82aw_Malinows-<br />
ki_among_Trobriand_tribe_3.jpg<br />
Método vi<strong>en</strong>e <strong>de</strong>l griego methodos<br />
que significa camino.<br />
El método <strong>de</strong>be estar a<strong>de</strong>cuado a <strong>la</strong>s<br />
condiciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación y sus<br />
objetivos.<br />
Cuando Alicia, <strong>de</strong>sori<strong>en</strong>tada <strong>en</strong> el<br />
País <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Maravil<strong>la</strong>s, le preguntó al<br />
gato <strong>de</strong> Cheshire:<br />
- ¿Podrías <strong>de</strong>cirme, por favor, qué<br />
camino <strong>de</strong>bo seguir?<br />
Éste respondió:<br />
- Eso <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>en</strong> gran medida <strong>de</strong> a<br />
dón<strong>de</strong> quieres llegar.<br />
- No me preocupa mucho adón<strong>de</strong>…<br />
- dijo Alicia.<br />
- En ese caso, poco importa el<br />
camino que tomes.
Etnología<br />
Clifford Geertz. Antropólogo<br />
estadouni<strong>de</strong>nse (1926-2006)<br />
Fu<strong>en</strong>te:<br />
http://4.bp.blogspot.com/_6RKJCZqRlgU/S9TzVvh7<br />
F4I/AAAAAAAAABI/CI3wO1FqFBs/s1600/GeertzPa<br />
geOne.jpg<br />
Portada <strong>de</strong> La interpretación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
culturas. Libro don<strong>de</strong> aparece<br />
<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>da <strong>la</strong> <strong>de</strong>nominada:<br />
D e s c r i p c i ó n d e n s a ( T h i c k<br />
<strong>de</strong>scription).<br />
Fu<strong>en</strong>te:<br />
http://carlosreynoso.com.ar/archivos/geertz-tapa.jpg<br />
La etnología analiza los grupos<br />
humanos <strong>de</strong>s<strong>de</strong> una perspectiva<br />
holística, es <strong>de</strong>cir, parte <strong>de</strong>l hecho <strong>de</strong><br />
que <strong>la</strong>s distintas instancias sociales<br />
(economía, religión, cultura, arte,<br />
educación, etc.) son realida<strong>de</strong>s<br />
íntimam<strong>en</strong>te unidas.<br />
El holismo es <strong>la</strong> postura que afirma<br />
que el TODO es más que <strong>la</strong> suma <strong>de</strong><br />
sus partes.<br />
informantes, transcribir textos, establecer g<strong>en</strong>ealogías, trazar mapas <strong>de</strong>l área,<br />
llevar un diario” [Geertz, 2000:21]. Y <strong>de</strong>spués propone que “<strong>la</strong> etnografía es<br />
<strong>de</strong>scripción <strong>de</strong>nsa” [Geertz, 2000:24], caracterizándo<strong>la</strong> como “una especu<strong>la</strong>ción<br />
e<strong>la</strong>borada”, “cierto tipo <strong>de</strong> esfuerzo intelectual” [Geertz, 2000:21]. Al caracterizar<strong>la</strong><br />
<strong>de</strong> esta manera <strong>de</strong>ja c<strong>la</strong>ro que <strong>la</strong> etnografía, <strong>en</strong> tanto base <strong>de</strong> <strong>la</strong> reflexión<br />
etnológica, no es una <strong>de</strong>scripción objetiva <strong>en</strong> s<strong>en</strong>tido puro: el etnólogo <strong>de</strong>be ser<br />
capaz <strong>de</strong> captar, más allá <strong>de</strong> lo que el ojo irreflexivo <strong>de</strong> una cámara fotográfica<br />
podría, el carácter simbólico y cultural <strong>de</strong> los hechos sociales. Para esta<br />
perspectiva interpretativa es fundam<strong>en</strong>tal t<strong>en</strong>er c<strong>la</strong>ro que observar, registrar y<br />
analizar no son fases <strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to totalm<strong>en</strong>te in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes que se sigu<strong>en</strong><br />
una a <strong>la</strong> otra, sino esfuerzos intrínsecam<strong>en</strong>te fundidos. Más aun, “hacer etnografía<br />
es como tratar <strong>de</strong> leer (<strong>en</strong> el s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> “interpretar” un texto) un manuscrito<br />
extranjero” [Geertz, 2000:24].<br />
Otra cuestión indisp<strong>en</strong>sable para “evaluar” lo analizado es no ignorar que<br />
los datos son siempre elem<strong>en</strong>tos que forman parte <strong>de</strong> un contexto semiótico más<br />
amplio: “lo que [...] nos impi<strong>de</strong> [...] captar <strong>la</strong> significación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s señas <strong>de</strong> otros [...<br />
es <strong>la</strong>] falta <strong>de</strong> familiaridad con el universo imaginativo <strong>en</strong> el cual los actos <strong>de</strong> esas<br />
g<strong>en</strong>tes son signos” [Geertz, 2000:26].<br />
Así pues, los cuatro rasgos característicos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>scripción etnográfica<br />
son:<br />
1) Es interpretativa.<br />
2) Interpreta el flujo <strong>de</strong>l discurso social.<br />
3) “La interpretación consiste <strong>en</strong> tratar <strong>de</strong> rescatar “lo dicho” <strong>en</strong> ese discurso<br />
<strong>de</strong> sus ocasiones perece<strong>de</strong>ras y fijarlo <strong>en</strong> términos susceptibles <strong>de</strong><br />
consulta” [Geertz, 2000:32].<br />
4) Es microscópica.<br />
Para finalizar, retomamos <strong>la</strong> <strong>de</strong>scripción <strong>de</strong> lo que, según Evans-<br />
Pritchard, es lo que <strong>en</strong> realidad hace el etnólogo: “Vive durante algunos meses o<br />
años <strong>en</strong>tre un pueblo primitivo, y lo hace tan íntimam<strong>en</strong>te como pue<strong>de</strong>, llegando a<br />
hab<strong>la</strong>r su l<strong>en</strong>gua, a p<strong>en</strong>sar <strong>de</strong> acuerdo con sus categorías conceptuales y a juzgar<br />
con sus valores. Al mismo tiempo, revive <strong>la</strong>s experi<strong>en</strong>cias crítica e<br />
interpretativam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> acuerdo con <strong>la</strong>s categorías y valores <strong>de</strong> su propia cultura y<br />
con el cuerpo g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> su disciplina. En otras pa<strong>la</strong>bras,<br />
traduce una cultura a otra”. [Evans-Pritchard, 1990:15].<br />
Actividad 5<br />
I<strong>de</strong>ntifica <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias y similitu<strong>de</strong>s <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> concepción <strong>de</strong> Malinowski y <strong>la</strong> <strong>de</strong><br />
Geertz. Posteriorm<strong>en</strong>te, argum<strong>en</strong>ta cuál <strong>de</strong> <strong>la</strong>s dos posturas es más coher<strong>en</strong>te<br />
con <strong>la</strong>s condiciones actuales <strong>de</strong>l trabajo <strong>de</strong> campo.<br />
Lectura 4. Problemas <strong>en</strong> torno al trabajo <strong>de</strong> campo y <strong>la</strong><br />
observación participante<br />
Roberto Carlos Garnica Castro.<br />
De manera puntual po<strong>de</strong>mos i<strong>de</strong>ntificar varios mom<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>l trabajo etnográfico:<br />
1) El diseño <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación.<br />
2) El acceso.<br />
3) El trabajo <strong>de</strong> campo.<br />
4) El registro y <strong>la</strong> organización <strong>de</strong> <strong>la</strong> información.<br />
5) El análisis.<br />
6) La escritura etnográfica.<br />
Hay que ac<strong>la</strong>rar que aunque <strong>de</strong> manera esquemática pue<strong>de</strong>n proponerse<br />
dichos “pasos”, <strong>en</strong> realidad el proceso es dialéctico. Por ejemplo, muchas veces<br />
216
antes <strong>de</strong> diseñar <strong>la</strong> investigación ya se ha visitado el campo; organizar <strong>la</strong><br />
información exige algunas intuiciones analíticas, al escribir el texto surge <strong>la</strong><br />
necesidad <strong>de</strong> regresar al campo para corroborar algunos datos, etc.<br />
Así, aunque <strong>la</strong> etnología es una disciplina institucionalizada con<br />
lineami<strong>en</strong>tos bi<strong>en</strong> <strong>de</strong>finidos, no hay una receta para <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r <strong>la</strong>s investigaciones<br />
concretas. Retomando algunos <strong>de</strong> los “pasos” especificados, problematizaremos<br />
<strong>la</strong> práctica etnográfica: Hammersley y Atkinson explican que etnografía y<br />
observación participante son términos cognados y que su característica es<strong>en</strong>cial<br />
es <strong>la</strong> reflexividad. Efectivam<strong>en</strong>te, un concepto intrínsecam<strong>en</strong>te asociado a <strong>la</strong><br />
etnografía es el <strong>de</strong> observación participante; algunos incluso supon<strong>en</strong> que lo único<br />
que hace el etnólogo <strong>en</strong> el campo es eso: observar -y tomar notas- mi<strong>en</strong>tras<br />
“participa” –aunque al marg<strong>en</strong>- <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida cotidiana <strong>de</strong>l grupo estudiado. Sin<br />
embargo, hay que t<strong>en</strong>er pres<strong>en</strong>te dos cosas:<br />
a) Existe otra variedad <strong>de</strong> punto <strong>de</strong> vista o perspectiva metodológica que<br />
invierte el or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> los términos, y que se difun<strong>de</strong> cada vez más <strong>de</strong>bido a<br />
<strong>la</strong>s nuevas condiciones políticas y socioculturales. Nos referimos a <strong>la</strong><br />
<strong>de</strong>nominada participación observadora que, <strong>en</strong> oposición a <strong>la</strong> práctica<br />
clásica <strong>en</strong> <strong>la</strong> que un observador extranjero llega a una comunidad e int<strong>en</strong>ta<br />
analizar o dar s<strong>en</strong>tido a lo que los otros hac<strong>en</strong>, <strong>en</strong>saya <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> que<br />
un individuo que pert<strong>en</strong>ece <strong>en</strong> principio a una comunidad “x”, <strong>de</strong>spués <strong>de</strong><br />
formarse etnológicam<strong>en</strong>te, haga el esfuerzo <strong>de</strong> mirar con otros ojos su<br />
realidad cotidiana.<br />
b) El término observación participante hace p<strong>en</strong>sar que lo más importante<br />
para el etnólogo es observar, si<strong>en</strong>do que <strong>la</strong> conversación y el diálogo son<br />
indisp<strong>en</strong>sables para dotar <strong>de</strong> s<strong>en</strong>tido a lo observado.<br />
Así pues, “el etnógrafo, o <strong>la</strong> etnógrafa, participa, abiertam<strong>en</strong>te o <strong>de</strong> manera<br />
<strong>en</strong>cubierta, <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida cotidiana <strong>de</strong> personas durante un tiempo re<strong>la</strong>tivam<strong>en</strong>te<br />
ext<strong>en</strong>so, vi<strong>en</strong>do lo que pasa, escuchando lo que se dice, preguntando cosas”<br />
[Atkinson, 1994:15]: es c<strong>la</strong>ro que el etnólogo <strong>en</strong> el campo hace más que observar<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> cierto punto distante o neutral.<br />
Otra cuestión relevante es el reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> que, a difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una<br />
postura objetivista o ci<strong>en</strong>tificista, el investigador, <strong>en</strong> tanto pert<strong>en</strong>ece a un contexto<br />
social, posee y carga con una serie <strong>de</strong> presupuestos que lo hac<strong>en</strong> ver <strong>la</strong> realidad <strong>de</strong><br />
un modo específico. Más aún, el campo <strong>de</strong> estudio no es una especie <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>boratorio alejado o incluso ais<strong>la</strong>do <strong>de</strong> nuestro contexto, sino que forma parte <strong>de</strong><br />
nuestro mundo. El reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> que somos individuos concretos<br />
re<strong>la</strong>cionándonos con otros individuos nos hace preguntarnos por <strong>la</strong> condición ética<br />
y política <strong>de</strong>l trabajo <strong>de</strong> campo y <strong>la</strong> etnología <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral.<br />
Por otra parte, esto nos confronta con otras problemáticas cotidianas como<br />
el acceso: <strong>en</strong>trar <strong>en</strong> una comunidad no siempre es fácil, y es un asunto que no se<br />
reduce a <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia o <strong>la</strong> aus<strong>en</strong>cia física, no es sólo una cuestión práctica sino<br />
también teórica: “el <strong>de</strong>scubrimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los obstáculos que dificultan el acceso y<br />
también los medios efectivos para sortearlos, por sí mismos, aportan indicios <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
organización social <strong>de</strong>l lugar” [Atkinson, 1994:69]. Nos <strong>en</strong>contramos aquí fr<strong>en</strong>te a<br />
cierto dilema que surge <strong>de</strong>bido a esa misma naturaleza dialéctica (teórico-práctica)<br />
<strong>de</strong>l acceso: para iniciar un auténtico acceso a un grupo humano es necesario t<strong>en</strong>er<br />
cierto conocimi<strong>en</strong>to real sobre él, pero, precisam<strong>en</strong>te, parece que no po<strong>de</strong>mos<br />
adquirir dicho conocimi<strong>en</strong>to sin haber logrado primero el acceso: parece que uno<br />
no apr<strong>en</strong><strong>de</strong> a comportarse, sino a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> comisión <strong>de</strong> errores.<br />
El investigador <strong>de</strong>be moverse <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> pru<strong>de</strong>ncia (no <strong>en</strong>trometerse <strong>en</strong><br />
lugares que tal vez sean <strong>de</strong>masiado privados, no hacer ciertas preguntas <strong>en</strong><br />
ciertos mom<strong>en</strong>tos) y <strong>la</strong> <strong>de</strong>s<strong>en</strong>voltura libre <strong>de</strong> prejuicios (no suponer <strong>de</strong> antemano<br />
que ciertos “lugares” están prohibidos para el investigador).<br />
Habi<strong>en</strong>do logrado el acceso, aun hay que <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar muchas dificulta<strong>de</strong>s,<br />
pues <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias <strong>de</strong>bidas al género, <strong>la</strong> edad y <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntificación étnica influy<strong>en</strong><br />
217<br />
Unidad IV<br />
Según Hammersley y Atkinson,<br />
“reconocer el carácter reflexivo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
investigación social” es “reconocer<br />
que somos parte <strong>de</strong>l mundo social<br />
que estudiamos”.<br />
La reflexividad consiste, <strong>en</strong>tonces,<br />
<strong>en</strong> reconocer que, <strong>en</strong> tanto seres<br />
humanos, también nuestras<br />
observaciones ci<strong>en</strong>tíficas están<br />
sujetas a condicionami<strong>en</strong>tos<br />
socioculturales.<br />
No es posible <strong>la</strong> observación neutral.<br />
Siempre miramos <strong>de</strong>s<strong>de</strong> alguna<br />
parte.<br />
Un ejemplo <strong>de</strong> observación<br />
p a r t i c i p a n t e e s c u a n d o u n<br />
antropólogo inglés estudia una tribu<br />
africana.<br />
Un ejemplo <strong>de</strong> participación<br />
observadora es cuando un hindú<br />
formado profesionalm<strong>en</strong>te como<br />
etnólogo realiza una investigación<br />
sobre <strong>la</strong> comunidad don<strong>de</strong> nació.<br />
Indíg<strong>en</strong>a Totonaca realizando<br />
trabajo <strong>de</strong> campo <strong>en</strong> una comunidad<br />
mixteca <strong>de</strong> <strong>la</strong> Sierra <strong>de</strong> Guerrero.<br />
Fu<strong>en</strong>te: Fotografía <strong>de</strong> Roberto Carlos Garnica Castro.<br />
E n c i e r t o s e n t i d o , n o h a y<br />
perspectivas mejores que otras. Lo<br />
i<strong>de</strong>al sería hacer una suma <strong>de</strong><br />
perspectivas.
Etnología<br />
La pa<strong>la</strong>bra inglesa rapport significa:<br />
“a harmonious or sympathetic<br />
re<strong>la</strong>tionship”, y <strong>en</strong> el contexto <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
etnología está directam<strong>en</strong>te<br />
a s o c i a d o c o n e l g r a d o d e<br />
accesibilidad a una comunidad.<br />
Fu<strong>en</strong>te:<br />
http://www.cartoonstock.com/lowres/epa1648l.jpg<br />
Ha empezado a hab<strong>la</strong>rse <strong>de</strong><br />
Netnography, <strong>la</strong> cual se propone<br />
como análisis etnográfico <strong>de</strong><br />
comunida<strong>de</strong>s virtuales como<br />
Second Life.<br />
En <strong>la</strong> imag<strong>en</strong> se percib<strong>en</strong> tres<br />
individuos interactuando, por medio<br />
<strong>de</strong> su avatar, <strong>en</strong> un esc<strong>en</strong>ario típico<br />
<strong>de</strong> Second Life.<br />
Fu<strong>en</strong>te:<br />
http://download.chip.eu/ii/3707988201_2260006ab7.jpg<br />
seriam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> campo. Es importante t<strong>en</strong>er pres<strong>en</strong>te que, más<br />
que problemas o limitantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunicación, dichas características son,<br />
simplem<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> constitución <strong>de</strong> nuestro particu<strong>la</strong>r punto <strong>de</strong> vista. Es <strong>de</strong>cir, <strong>en</strong> el<br />
campo es indisp<strong>en</strong>sable partir <strong>de</strong>l hecho <strong>de</strong> que somos individuos concretos<br />
re<strong>la</strong>cionándonos con individuos concretos y, si bi<strong>en</strong> por nuestra situación somos<br />
incapaces <strong>de</strong> acce<strong>de</strong>r a y hasta <strong>de</strong> ver ciertas cosas, dicha situación es <strong>la</strong> base<br />
que posibilita cualquier percepción y, a<strong>de</strong>más, nos permite acce<strong>de</strong>r a y ver cosas<br />
que a otros se les escapan.<br />
En realidad no es el mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r, puntualm<strong>en</strong>te, todos los<br />
problemas metodológicos, personales y éticos a los que el etnólogo se <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>ta al<br />
estudiar un grupo humano; se trata so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>de</strong> intuir que el trabajo <strong>de</strong> campo es<br />
una <strong>la</strong>bor inédita, complicada y sorpr<strong>en</strong><strong>de</strong>nte, que ti<strong>en</strong>e incluso carácter <strong>de</strong><br />
av<strong>en</strong>tura.<br />
Por último, es necesario ac<strong>la</strong>rar que, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong>l actual mundo<br />
posmo<strong>de</strong>rno y globalizado, <strong>la</strong> cuestión metodológica es crítica porque incluso<br />
<strong>de</strong>be <strong>de</strong>finirse qué es el campo: a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> los grupos tradicionales, los etnólogos<br />
contemporáneos <strong>en</strong>sayan investigaciones <strong>en</strong> torno a <strong>la</strong>s escue<strong>la</strong>s, los parques,<br />
<strong>la</strong>s p<strong>la</strong>zas, los medios <strong>de</strong> transporte, etc.<br />
A<strong>de</strong>más, han surgido nuevas posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> investigación y nuevos<br />
retos; por ejemplo, ¿cómo abordar <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s virtuales?<br />
Actividad 6<br />
Retomando <strong>la</strong> pregunta con <strong>la</strong> que concluye <strong>la</strong> lectura 4 <strong>de</strong> esta unidad, e<strong>la</strong>bora un<br />
esquema <strong>en</strong> tu cua<strong>de</strong>rno respondi<strong>en</strong>do <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes preguntas:<br />
1. ¿Cómo lograrías el acceso a dicho “espacio”?<br />
2. ¿Qué preguntas <strong>de</strong> investigación podrías realizar?<br />
3. ¿En qué consistiría propiam<strong>en</strong>te el trabajo <strong>de</strong> campo?<br />
Repaso<br />
A continuación, se pres<strong>en</strong>tan una serie <strong>de</strong> ejercicios y cuestionami<strong>en</strong>tos para que<br />
repases y refuerces el apr<strong>en</strong>dizaje que lograste al termino <strong>de</strong> esta unidad.<br />
1. Retomando el cuadro comparativo que e<strong>la</strong>boraste <strong>en</strong> <strong>la</strong> Actividad 1 <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
Lectura 1, argum<strong>en</strong>ta por qué <strong>la</strong> etnología <strong>de</strong>be i<strong>de</strong>ntificarse con una actitud<br />
personalista y no naturalista.<br />
2. Enlista <strong>la</strong>s características <strong>de</strong> <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia o viv<strong>en</strong>cia y ejemplifica <strong>de</strong><br />
manera concreta cada una <strong>de</strong> dichas características.<br />
3. ¿Por qué el diálogo es tan importante para <strong>la</strong> etnología?<br />
4. Sintetiza <strong>la</strong>s características que, según Malinowski, <strong>de</strong>be t<strong>en</strong>er <strong>la</strong><br />
investigación etnológica.<br />
5. M<strong>en</strong>ciona cuáles son, según Clifford Geertz, los rasgos característicos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
<strong>de</strong>scripción etnográfica.<br />
6. ¿Cuáles son los mom<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>l trabajo etnográfico?<br />
218
RESUMEN DEL MÓDULO<br />
En el módulo correspondi<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> etnología, hemos visto cuatro aspectos fundam<strong>en</strong>tales para su compr<strong>en</strong>sión.<br />
Resum<strong>en</strong> <strong>de</strong>l módulo<br />
1. El primero ha sido ac<strong>la</strong>rar su naturaleza, que hemos <strong>de</strong>finido como el estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> diversidad cultural <strong>de</strong><br />
socieda<strong>de</strong>s contemporáneas, lo cual no excluye una compr<strong>en</strong>sión histórica sino su necesidad para lograr una<br />
compr<strong>en</strong>sión a<strong>de</strong>cuada <strong>de</strong>l f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o a estudiar; no obstante, que <strong>en</strong> <strong>la</strong> etnología <strong>de</strong>staque el abordaje <strong>de</strong> contextos que<br />
se dan <strong>en</strong> el tiempo pres<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l investigador, <strong>de</strong>bido a que sus fundam<strong>en</strong>tales herrami<strong>en</strong>tas metodológicas: <strong>la</strong><br />
observación participante, <strong>la</strong> estancia sobre el terr<strong>en</strong>o, <strong>la</strong>s <strong>en</strong>trevistas y <strong>en</strong>cuestas; constriñ<strong>en</strong> a esta dim<strong>en</strong>sión temporal.<br />
A su vez, se abordó el objeto <strong>de</strong> estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> etnología: <strong>la</strong> cultura y su diversidad <strong>en</strong> los grupos humanos; procurando<br />
<strong>de</strong>scribir, compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r y explicar sus propieda<strong>de</strong>s e interacciones.<br />
2. Para proporcionar una visión más amplia <strong>de</strong> <strong>la</strong> disciplina, ha sido importante llevar a cabo un breve recorrido por<br />
su historia <strong>en</strong> <strong>la</strong> unidad 2, dividida <strong>en</strong> dos mom<strong>en</strong>tos: El primero correspon<strong>de</strong> a <strong>la</strong> Antigüedad y <strong>la</strong> Mo<strong>de</strong>rnidad hasta <strong>la</strong><br />
Ilustración, don<strong>de</strong> se llevaron a cabo trabajos, preguntas, hipótesis, investigaciones y reflexiones próximas a <strong>la</strong>s<br />
inquietu<strong>de</strong>s etnológicas: conocer el orig<strong>en</strong> y evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s costumbres e instituciones humanas, así como valorar lo<br />
universal y lo particu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s. El segundo mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong>staca el hecho <strong>de</strong> que esos trabajos, significativos <strong>en</strong> sí mismos,<br />
no contaban con elem<strong>en</strong>tos que permitan catalogarlos pl<strong>en</strong>am<strong>en</strong>te como etnológicos por diversos motivos: aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />
un recorte conceptual y metodológico; una pret<strong>en</strong>sión ci<strong>en</strong>tífica <strong>de</strong> los mismos y una autoconci<strong>en</strong>cia que diera c<strong>la</strong>ridad y<br />
objetivos específicos. La historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> etnología se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra ligada no so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te al <strong>de</strong>scubrimi<strong>en</strong>to empírico <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
alteridad, puesto que éste ha sido <strong>de</strong> alguna manera una constante <strong>de</strong> los grupos humanos, sino <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> construir<br />
pu<strong>en</strong>tes compr<strong>en</strong>sivos con lo aj<strong>en</strong>o y asombrarse con lo propio; es <strong>de</strong>cir, un espacio <strong>de</strong>terminado <strong>en</strong> el or<strong>de</strong>n <strong>de</strong>l<br />
conocimi<strong>en</strong>to y <strong>la</strong>s prácticas ci<strong>en</strong>tíficas, políticas y sociales <strong>en</strong> el s<strong>en</strong>tido amplio <strong>de</strong>l término. Por lo tanto, el nacimi<strong>en</strong>to y<br />
<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> etnología se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra ligado <strong>de</strong> forma compleja con <strong>la</strong> expansión colonial, militar, económica y cultural<br />
occi<strong>de</strong>ntal, que fueron a un tiempo condiciones <strong>de</strong> posibilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> disciplina e influyeron <strong>en</strong> esas mismas acciones.<br />
3. Un aspecto fundam<strong>en</strong>tal es, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> luego, un abordaje <strong>de</strong> <strong>la</strong>s teorías, corri<strong>en</strong>tes y campos <strong>en</strong> los cuales se<br />
<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong> <strong>la</strong> etnología, pres<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> <strong>la</strong> unidad 3. Pue<strong>de</strong> aseverarse que existe una gama muy amplia <strong>de</strong> i<strong>de</strong>as por medio<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuales <strong>la</strong> disciplina construye y aborda objetos <strong>de</strong> estudio, observa, analiza, <strong>de</strong>scribe y explica los f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os. Los<br />
aspectos abordados <strong>en</strong> esta unidad son diversos y, como suce<strong>de</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s áreas <strong>de</strong>l p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to, no existe unanimidad <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong>s posturas asumidas, sino más bi<strong>en</strong> riqueza y polémica <strong>en</strong> su interior, <strong>de</strong> modo tal que pue<strong>de</strong> seña<strong>la</strong>rse que por ciertos<br />
periodos hay paradigmas hegemónicos, pero que conviv<strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes formas <strong>de</strong> aproximarse al conocimi<strong>en</strong>to y<br />
producción <strong>de</strong> <strong>la</strong> etnología. Sin duda, los trabajos etnológicos, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> sus diversas tradiciones <strong>de</strong> reflexión y práctica, han<br />
ahondado <strong>en</strong> <strong>la</strong> compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> <strong>la</strong> diversidad y complejidad humanas, aunque han sido también parciales y limitados.<br />
Hoy <strong>en</strong> día, <strong>la</strong> investigación etnológica abarca prácticam<strong>en</strong>te cualquier experi<strong>en</strong>cia o f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o humano, <strong>de</strong> acuerdo con<br />
sus propias reg<strong>la</strong>s teóricas y metodológicas ya <strong>de</strong>scritas.<br />
4. Finalm<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> <strong>la</strong> unidad 4 se abordan algunas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s metodologías fundam<strong>en</strong>tales para el diseño y aplicación<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s investigaciones y, sobre todo, para <strong>la</strong> obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> información, análisis, procesami<strong>en</strong>to y redacción, lo cual g<strong>en</strong>era<br />
el conocimi<strong>en</strong>to etnológico. Entre el<strong>la</strong>s <strong>de</strong>stacan: el trabajo <strong>de</strong> campo, el diario, <strong>la</strong> observación, el diálogo, <strong>la</strong> participación<br />
con el grupo estudiado, el análisis crítico y el int<strong>en</strong>to <strong>de</strong> trasc<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong> so<strong>la</strong> <strong>de</strong>scripción, int<strong>en</strong>tando g<strong>en</strong>erar un<br />
conocimi<strong>en</strong>to más profundo.<br />
Es importante <strong>de</strong>stacar que <strong>la</strong> teoría y <strong>la</strong> investigación <strong>de</strong> campo (a <strong>la</strong> cual no se limita <strong>la</strong> etnología, sino que es una<br />
<strong>de</strong> sus características metodológicas) no se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran disociadas, sino <strong>en</strong> interacción perman<strong>en</strong>te, inter<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te y<br />
<strong>de</strong> mutua re-direccionalidad. Por ello, <strong>la</strong> compr<strong>en</strong>sión-construcción <strong>de</strong> su objeto, <strong>la</strong>s características que ha t<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> el<br />
tiempo esa re<strong>la</strong>ción, el cont<strong>en</strong>ido que reviste y formas <strong>de</strong> allegarse <strong>la</strong> información, son puntos fundam<strong>en</strong>tales para<br />
aproximarse a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> etnología.<br />
219
Etnología<br />
EJERCICIOS DE AUTOEVALUACIÓN<br />
Escribe <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> cada paréntesis una V si el <strong>en</strong>unciado es verda<strong>de</strong>ro o una F si es falso.<br />
1. La raíz etimológica <strong>de</strong> <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra etnología se <strong>de</strong>riva <strong>de</strong>l griego etno (pueblo o raza) y logos (ci<strong>en</strong>cia, razón) ( )<br />
2. La etnología es una ci<strong>en</strong>cia fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te <strong>de</strong>scriptiva. ( )<br />
3. La etnología es una ci<strong>en</strong>cia física. ( )<br />
4. Según Clifford Geertz, <strong>la</strong> etnología es una ci<strong>en</strong>cia interpretativa <strong>en</strong> busca <strong>de</strong> significaciones. ( )<br />
5. La etnología estudia únicam<strong>en</strong>te los grupos humanos exóticos y/o “primitivos”. ( )<br />
6. Todo lo que es universal <strong>en</strong> el hombre pert<strong>en</strong>ece a <strong>la</strong> naturaleza, y lo que está sujeto a <strong>la</strong> arbitrariedad ( )<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> norma y <strong>la</strong> reg<strong>la</strong> correspon<strong>de</strong> a <strong>la</strong> cultura.<br />
7. Según Clifford Geertz, el principal objetivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> etnología es t<strong>en</strong><strong>de</strong>r pu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> comunicación ( )<br />
<strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s culturas, a través <strong>de</strong> ampliar el universo <strong>de</strong>l discurso humano.<br />
8. El primero <strong>en</strong> utilizar el término etnología fue C<strong>la</strong>u<strong>de</strong> Lévi-Strauss. ( )<br />
9. La llegada <strong>de</strong> los españoles y <strong>la</strong> Conquista marcan el nacimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los primeros textos que ( )<br />
pue<strong>de</strong>n asociarse con <strong>la</strong> etnología.<br />
10. Es a través <strong>de</strong> programas <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia social que resaltan un carácter multicultural, que el indig<strong>en</strong>ismo ( )<br />
sigue vig<strong>en</strong>te <strong>en</strong> nuestro país.<br />
11. En el periodo histórico conocido como <strong>la</strong> Ilustración, surg<strong>en</strong> <strong>la</strong>s primeras i<strong>de</strong>as sobre <strong>la</strong> evolución ( )<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> naturaleza y los seres humanos.<br />
12. La postura evolucionista es forzosam<strong>en</strong>te unilineal. ( )<br />
13. Una categoría <strong>de</strong> análisis intercultural <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong> Antropología Cognitiva, que parte <strong>de</strong> criterios ( )<br />
objetivos, es <strong>la</strong> <strong>de</strong>nominada emic.<br />
14. El interaccionismo simbólico implica <strong>la</strong> reproducción y producción <strong>de</strong> elem<strong>en</strong>tos simbólicos, por ( )<br />
medio <strong>de</strong> los cuales los individuos negocian e interpretan roles y comportami<strong>en</strong>tos.<br />
15. Para <strong>la</strong>s Ci<strong>en</strong>cias Sociales, <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia es base para <strong>la</strong> construcción epistemológica y una <strong>de</strong> ( )<br />
sus características es estar estrecham<strong>en</strong>te vincu<strong>la</strong>da al l<strong>en</strong>guaje.<br />
16. La experi<strong>en</strong>cia auténtica es única e irrepetible. ( )<br />
17. Según Alfred Schütz, el ci<strong>en</strong>tífico social <strong>de</strong>be partir <strong>de</strong> los hechos puros. ( )<br />
18. El término etnografía es unívoco. ( )<br />
220
Completa correctam<strong>en</strong>te los sigui<strong>en</strong>tes <strong>en</strong>unciados escribi<strong>en</strong>do <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra que falta <strong>en</strong> cada línea<br />
Ejercicios <strong>de</strong> autoevaluación<br />
19. La etnología es <strong>la</strong> _________________ antropológica que estudia <strong>la</strong> _______________ _____________ <strong>en</strong> el<br />
_______________________________.<br />
20. La etnología, como disciplina ci<strong>en</strong>tífica nace <strong>en</strong> el siglo _____________.<br />
21. Los dos gran<strong>de</strong>s mom<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia previa <strong>de</strong> <strong>la</strong> etnología son ________________ y _________________.<br />
22. _________________fue qui<strong>en</strong> escribió <strong>la</strong> Historia g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cosas <strong>de</strong> <strong>la</strong> Nueva España que ha sido un im-<br />
portante antece<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> <strong>la</strong> etnología <strong>en</strong> México.<br />
23. Movimi<strong>en</strong>to que, <strong>de</strong> acuerdo con Reynoso, fluctuó <strong>en</strong>tre _________ y ___________ ; <strong>en</strong>cabezado por ______ y que<br />
dio como resultado a <strong>la</strong> _______________________, también conocida como ______________________.<br />
24. Re<strong>la</strong>ciona el nombre <strong>de</strong> cada autor con su correspondi<strong>en</strong>te concepto <strong>de</strong> cultura.<br />
a) Edward B. Tylor ( ) Toda cultura se ve incitada por <strong>la</strong> t<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> cerrarse sobre sí misma:<br />
ninguna cultura pue<strong>de</strong> firmar su particu<strong>la</strong>ridad, sin <strong>de</strong>sear marcar su<br />
difer<strong>en</strong>cia.<br />
b) Lévi-Strauss ( ) El hombre es un animal inserto <strong>en</strong> tramas que él mismo ha tejido, <strong>la</strong> cultura es<br />
esa urdimbre.<br />
c) Bonte ( ) Un todo complejo que incluye conocimi<strong>en</strong>to, cre<strong>en</strong>cia, arte, moral, <strong>de</strong>recho,<br />
costumbre y cualesquiera otras capacida<strong>de</strong>s y hábitos adquiridos por el<br />
hombre como miembro <strong>de</strong> una sociedad.<br />
d) Clifford Geertz ( ) Este autor habló <strong>de</strong> “culturas”, <strong>en</strong> el s<strong>en</strong>tido <strong>en</strong> que todas son difer<strong>en</strong>tes,<br />
inconm<strong>en</strong>surables, y, por lo tanto, es absurdo afirmar que ciertos grupos<br />
humanos son superiores a otros.<br />
e) Franz Boas ( ) Lo que no está <strong>de</strong>terminado por <strong>la</strong> naturaleza, es lo particu<strong>la</strong>r y <strong>la</strong> norma <strong>en</strong><br />
oposición a lo universal.<br />
221
Etnología<br />
25. Escribe <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> cada paréntesis el número <strong>de</strong> <strong>la</strong> corri<strong>en</strong>te teórica que corresponda a cada <strong>de</strong>finición<br />
1) Particu<strong>la</strong>rismo histórico ( ) Teoría dominante <strong>en</strong> <strong>la</strong> etnología <strong>de</strong>l siglo XIX, circunscrita a controles<br />
ci<strong>en</strong>tíficos tanto <strong>en</strong> el área <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Ci<strong>en</strong>cias Sociales como <strong>en</strong> <strong>la</strong>s disciplinas<br />
naturales. Re<strong>la</strong>cionó dos conceptos: evolución y progreso. A través <strong>de</strong> esta<br />
corri<strong>en</strong>te, se postu<strong>la</strong> <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> fases o estadios universales por los<br />
cuales transitan todas <strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s.<br />
2) Funcionalismo ( ) Enfatiza el análisis e interpretación <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura, a través <strong>de</strong> los símbolos<br />
para <strong>la</strong> compr<strong>en</strong>sión.<br />
3) Estructural -funcionalismo ( ) Se postu<strong>la</strong> <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> construir un p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to ci<strong>en</strong>tífico, susp<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do<br />
g<strong>en</strong>eralizaciones precipitadas; privilegió el estudio sobre el terr<strong>en</strong>o. Para llevar<br />
a cabo <strong>la</strong> reconstrucción histórica <strong>de</strong>b<strong>en</strong> existir condiciones materiales; por<br />
tanto, dio prioridad a <strong>la</strong>s expresiones singu<strong>la</strong>res <strong>de</strong> <strong>la</strong>s culturas.<br />
4) Evolucionismo ( ) El contacto <strong>de</strong> primera mano una vez <strong>en</strong> <strong>la</strong> estancia sobre el terr<strong>en</strong>o, resulta<br />
es<strong>en</strong>cial para fundam<strong>en</strong>tar cualquier opinión emitida. Supone que cada uno <strong>de</strong><br />
los elem<strong>en</strong>tos que constituy<strong>en</strong> un conjunto cultural se explica por <strong>la</strong> función<br />
que <strong>de</strong>sempeña; por tanto, toda cultura <strong>de</strong>be ser explicable <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> una<br />
perspectiva sincrónica, a partir <strong>de</strong>l análisis <strong>de</strong> rasgos simultáneos.<br />
5) Antropología Simbólica ( ) Para esta corri<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> reconstrucción histórica <strong>de</strong> una sociedad no pue<strong>de</strong><br />
obt<strong>en</strong>erse únicam<strong>en</strong>te a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> observación empírica, sino que se <strong>de</strong>be<br />
teorizar respecto a <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones que <strong>la</strong> constituy<strong>en</strong>. La noción <strong>de</strong> estructura<br />
adquiere complejidad al distinguir <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> estructuras concretas y <strong>la</strong>s<br />
formas estructurales, esquemas construidos a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> explicación <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>terminada realidad social.<br />
26. Escribe <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l paréntesis <strong>la</strong> letra <strong>de</strong> <strong>la</strong> corri<strong>en</strong>te teórica que corresponda, <strong>de</strong> acuerdo a su campo <strong>de</strong> estudio<br />
a) La teoría <strong>de</strong> género ( ) Ti<strong>en</strong>e como tema <strong>de</strong> interés <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad m<strong>en</strong>tal y sus técnicas <strong>de</strong><br />
tratami<strong>en</strong>to y sanación.<br />
b) Marxismo ( ) Ti<strong>en</strong>e especial interés <strong>en</strong> <strong>la</strong> interacción social y <strong>la</strong> mediación comunicativa a<br />
partir <strong>de</strong> símbolos.<br />
c) Interaccionismo simbólico ( ) Se interesa <strong>en</strong> <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r, <strong>la</strong> explotación y <strong>la</strong> lucha <strong>de</strong> c<strong>la</strong>ses<br />
sociales.<br />
d) Etnopsicoanálisis ( ) Aborda <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r y <strong>la</strong>s asimetrías <strong>en</strong>tre hombres y mujeres<br />
222
Ejercicios <strong>de</strong> autoevaluación<br />
27. Escribe <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l paréntesis PO si el <strong>en</strong>unciado pert<strong>en</strong>ece a un dogma positivista, o PE si se i<strong>de</strong>ntifica con <strong>la</strong> actitud<br />
personalista.<br />
( ) Se consi<strong>de</strong>ra que el mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> investigación <strong>en</strong> <strong>la</strong>s ci<strong>en</strong>cias físico-naturales,<br />
<strong>de</strong>be basarse <strong>en</strong> <strong>la</strong> lógica experim<strong>en</strong>tal<br />
( ) El grupo social investigado, <strong>de</strong>be ser objeto <strong>de</strong> una actitud <strong>de</strong> respeto por<br />
parte <strong>de</strong>l investigador<br />
( ) A través <strong>de</strong>l método <strong>de</strong>ductivo es posible <strong>de</strong>scubrir leyes<br />
universales<br />
28. Or<strong>de</strong>na, <strong>de</strong>l nivel más concreto al más g<strong>en</strong>eral, los sigui<strong>en</strong>tes niveles que, <strong>de</strong> acuerdo con C<strong>la</strong>u<strong>de</strong> Lévi-Strauss, son<br />
<strong>la</strong>s tres etapas o mom<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación <strong>en</strong> torno al hombre (coloca el número 1 <strong>en</strong> el nivel más concreto y el<br />
número 3 <strong>en</strong> el nivel más g<strong>en</strong>eral).<br />
( ) Etnología<br />
( ) Antropología<br />
( ) Etnografía<br />
29. Or<strong>de</strong>na los pasos o mom<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>l trabajo etnográfico colocando el número 1 <strong>en</strong> el primer paso que se realiza, el<br />
número 2, <strong>en</strong> el segundo y así sucesivam<strong>en</strong>te hasta escribir el número 6 <strong>en</strong> último mom<strong>en</strong>to que se efectúa.<br />
( ) El acceso<br />
( ) El trabajo <strong>de</strong> campo<br />
( ) El análisis<br />
( ) El diseño <strong>de</strong> investigación<br />
( ) El registro y <strong>la</strong> organización <strong>de</strong> <strong>la</strong> información<br />
( ) La escritura etnográfica<br />
223
Etnología<br />
BIBLIOGRAFÍA DEL MÓDULO DE ETNOLOGÍA<br />
UNIDAD I<br />
Lectura 1. Caracterización <strong>de</strong> <strong>la</strong> etnología<br />
Augé, Marc<br />
2000 Los “no lugares”, espacios <strong>de</strong>l anonimato. Una antropología <strong>de</strong> <strong>la</strong> Sobremo<strong>de</strong>rnidad,<br />
Barcelona, Gedisa, pp. 15-47.<br />
2007 El oficio <strong>de</strong>l antropólogo, Barcelona, Gedisa. pp. 9-30.<br />
Geertz, Clifford<br />
2000 La interpretación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s culturas, Barcelona, Gedisa. pp. 19-40.<br />
Lévi-Strauss, C<strong>la</strong>u<strong>de</strong><br />
1995 Antropología Estructural, Barcelona, Paidós, pp. 359-391.<br />
Schütz, Alfred<br />
1995 El problema <strong>de</strong> <strong>la</strong> realidad social, Bu<strong>en</strong>os Aires, Amorrortu, pp. 35-70.<br />
Lectura 2. El hombre, ser sociocultural por naturaleza<br />
Lévi-Strauss, C<strong>la</strong>u<strong>de</strong><br />
1993 Las estructuras elem<strong>en</strong>tales <strong>de</strong>l par<strong>en</strong>tesco, Barcelona, P<strong>la</strong>neta-Agostini, pp. 35- 44.<br />
Lectura 3. ¿Quién es el otro?<br />
Barfield, T.<br />
2000 Diccionario <strong>de</strong> Antropología, México, Siglo XXI, pp. 136-140.<br />
Bonte, Pierre<br />
1996 Diccionario <strong>de</strong> Etnología y Antropología, Madrid, Akal, pp. 200-205 y 256-260.<br />
De <strong>la</strong> Peña, Francisco<br />
2011 Antropología filosófica, psicoanálisis y p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to posmetafísico. Subjetividad y ética<br />
<strong>en</strong> Foucault, Rorty y Lacan, México, ENAH/CONACULTA.<br />
Geertz, Clifford<br />
2000 La interpretación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s culturas, Barcelona, Gedisa, pp. 19-40.<br />
Lectura 4. Fines, utilidad y finalidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> etnología<br />
Aristóteles<br />
1994 Metafísica, Madrid, Gredos, pp. 69-78.<br />
Barfield, T.<br />
2000 Diccionario <strong>de</strong> Antropología, México, Siglo XXI, pp. 20-25.<br />
De Saussure, Ferdinand<br />
1994 Curso <strong>de</strong> lingüística g<strong>en</strong>eral, Barcelona, P<strong>la</strong>neta-Agostini, pp. 42-44.<br />
Lévi-Strauss, C<strong>la</strong>u<strong>de</strong><br />
1995 Antropología Estructural, Barcelona, Paidós, pp. 359-391.<br />
UNIDAD II<br />
Lectura 1. Antece<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> <strong>la</strong> etnología<br />
Adams, William Y.<br />
2003 Las raíces filosóficas <strong>de</strong> <strong>la</strong> antropología, Madrid, Trotta, pp. 25-128, 279-348.<br />
Mercier, Paul<br />
1979 Historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> antropología, Barcelona, Ed. P<strong>en</strong>ínsu<strong>la</strong>, pp. 234.<br />
Poirier, Jean<br />
1992 Una historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> etnología, México, FCE, pp. 158.<br />
Lectura 2. La etnología como disciplina ci<strong>en</strong>tífica<br />
Adams, William Y.<br />
2003 Las raíces filosóficas <strong>de</strong> <strong>la</strong> antropología, Madrid, Trotta, pp. 25-128, 279-348.<br />
Harris, Marvin<br />
1997 El <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> teoría antropológica, México, Siglo XXI, pp. 7-251.<br />
Mercier, Paul<br />
1979 Historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> antropología, Barcelona, Ed. P<strong>en</strong>ínsu<strong>la</strong>, pp.234.<br />
Poirier, Jean<br />
1992 Una historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> etnología, México, FCE, pp. 158.<br />
Rosemberg Seifer, Flor<strong>en</strong>cia<br />
2011 Antropología <strong>de</strong> <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> México: familia, po<strong>de</strong>r, género y emociones,<br />
tesis <strong>de</strong> doctorado <strong>en</strong> Antropología Social, UNAM, México, Pp. 3-4.<br />
224
Radcliffe-Brown, Alfred<br />
2008 “El método comparativo <strong>en</strong> <strong>la</strong> antropología social”, <strong>en</strong>: Palerm Viqueira, Jacinta, Guías y<br />
lecturas para una primera práctica <strong>de</strong> campo, México, Universidad Autónoma <strong>de</strong> Querétaro,<br />
pp. 83 - 101.<br />
Lectura 3. La etnología <strong>en</strong> México<br />
Aguirre Beltrán, Gonzalo (comp.)<br />
1970 Antología <strong>de</strong> Moisés Sá<strong>en</strong>z, México, Ed. Oasis, pp.155.<br />
Brading, David<br />
1980 Los oríg<strong>en</strong>es <strong>de</strong>l nacionalismo mexicano, México, Ed. Era, pp. 13-126.<br />
De <strong>la</strong> Fu<strong>en</strong>te, Julio<br />
1965 Re<strong>la</strong>ciones interétnicas, México, INI, pp. 9-25.<br />
Gamio, Manuel<br />
1982 Forjando Patria, México, Porrúa, pp.210.<br />
García Mira, Carlos y María <strong>de</strong> <strong>la</strong> luz Del Valle Berrocal (coord.)<br />
1991 La antropología <strong>en</strong> México. Panorama Histórico. 5. Las disciplinas antropológicas y <strong>la</strong><br />
mexicanística extranjera, México, INAH, pp. 9-110.<br />
Portal Ariosa, María Ana y Xóchitl Ramírez<br />
2010 Alteridad e i<strong>de</strong>ntidad: un recorrido por <strong>la</strong> historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> antropología <strong>en</strong> México, México,<br />
UAM-I/Juan Pablos Editor, pp.291.<br />
UNIDAD III<br />
Lectura 1. Panorama g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> algunas teorías <strong>de</strong> <strong>la</strong> etnología<br />
Adams, William Y.<br />
2003 Las raíces filosóficas <strong>de</strong> <strong>la</strong> antropología, Madrid, Trotta, pp. 25-128, 279-348.<br />
Bunge, Mario<br />
1999 Buscar <strong>la</strong> filosofía <strong>en</strong> <strong>la</strong>s ci<strong>en</strong>cias sociales, México, Siglo XXI, pp. 31-260.<br />
Díaz-Po<strong>la</strong>nco, Héctor<br />
1983 El evolucionismo, México, Editorial Línea, pp.151-206.<br />
Mercier, Paul<br />
1979 Historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> antropología, Barcelona, Ed. P<strong>en</strong>ínsu<strong>la</strong>, pp.234.<br />
Reynoso, Carlos (comp.)<br />
1991 “Pres<strong>en</strong>tación”, <strong>en</strong> El surgimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> antropología posmo<strong>de</strong>rna, Barcelona, Gedisa,<br />
pp.11-60.<br />
Reynoso, Carlos<br />
1998 Corri<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> antropología contemporánea, Bu<strong>en</strong>os Aires, Editorial Biblos, pp. 11-105.<br />
Harris, Marvin<br />
1997 El <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> teoría antropológica, México, Siglo XXI, pp. 7-251.<br />
Mercier, Paul<br />
1979 Historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> antropología, Barcelona, Ed. P<strong>en</strong>ínsu<strong>la</strong>, pp. 234.<br />
Ortner, Sherry<br />
1993 La teoría antropológica <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los años set<strong>en</strong>ta, México, Universidad <strong>de</strong> Guada<strong>la</strong>jara,<br />
pp.84.<br />
Lectura 2. Algunas corri<strong>en</strong>tes y campos <strong>en</strong> <strong>la</strong> investigación etnológica<br />
Gid<strong>de</strong>ns, Anthony, Jonathan Turner y otros.<br />
1990 “La teoría social, hoy, México, CNCA–Alianza, pp. 537.<br />
Reynoso, Carlos<br />
1998 Corri<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> antropología contemporánea, Bu<strong>en</strong>os Aires, Editorial Biblos, pp.147-277.<br />
UNIDAD IV<br />
Lectura 1. Ci<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>la</strong> naturaleza y ci<strong>en</strong>cias <strong>de</strong>l espíritu<br />
Atkinson, Paul y Martin Hammersley<br />
1994 Etnografía. Métodos <strong>de</strong> investigación. Barcelona, Paidós, pp. 15-251.<br />
Gadamer, Hans-Georg<br />
1996 Verdad y método, Sa<strong>la</strong>manca, Sígueme, pp. 421-439. Lectura 2. Interpretación y diálogo<br />
Geertz, Clifford<br />
2000 La interpretación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s culturas, Barcelona, Gedisa, pp. 19-40.<br />
225<br />
Bibliografía
Etnología<br />
Schütz, Alfred<br />
1995 El problema <strong>de</strong> <strong>la</strong> realidad social, Bu<strong>en</strong>os Aires, Amorrortu, pp. 35-70.<br />
Lectura 3. La etnografía y el trabajo <strong>de</strong> campo<br />
Evans-Pritchard, E.<br />
1999 Ensayos <strong>de</strong> Antropología Social. México, Siglo XXI, pp. 4-23.<br />
Lévi-Strauss, C<strong>la</strong>u<strong>de</strong><br />
1994 Antropología Estructural, Barcelona: Paidós, pp. 49-72.<br />
Malinowski, Bronis<strong>la</strong>w<br />
1986 Los argonautas <strong>de</strong>l Pacífico occi<strong>de</strong>ntal, Barcelona, P<strong>la</strong>neta-Agostini, pp. 19-28.<br />
Lectura 4. Problemas <strong>en</strong> torno al trabajo <strong>de</strong> campo y <strong>la</strong> observación participante<br />
Atkinson, Paul y Martin Hammersley<br />
1994 Etnografía. Métodos <strong>de</strong> investigación. Barcelona, Paidós, pp. 15-251.<br />
226
INTRODUCCIÓN<br />
Historia<br />
La historia, <strong>en</strong> tanto disciplina, ti<strong>en</strong>e como objetivo el estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s a lo<br />
<strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l tiempo: <strong>la</strong> tarea <strong>de</strong> indagar sobre el pasado <strong>de</strong> mujeres y hombres, <strong>la</strong> lleva<br />
a cabo a través <strong>de</strong> testimonios que dan cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong>rga trayectoria <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
humanidad. Para <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r su <strong>la</strong>bor, el profesional <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia, necesita adquirir<br />
conocimi<strong>en</strong>tos y herrami<strong>en</strong>tas para reflexionar acerca <strong>de</strong> su objeto <strong>de</strong> estudio y<br />
respon<strong>de</strong>r interrogantes que le inquietan sobre cómo vivieron <strong>la</strong>s personas que le<br />
antecedieron y, especialm<strong>en</strong>te, por qué ocurrieron <strong>de</strong> cierta forma los<br />
acontecimi<strong>en</strong>tos históricos. De ahí <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> respon<strong>de</strong>r a <strong>la</strong>s preguntas<br />
que te proponemos sobre <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to histórico, y cómo es<br />
que el historiador investiga el pasado <strong>de</strong> <strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s.<br />
Así, <strong>en</strong> este módulo te pres<strong>en</strong>tamos a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> cuatro unida<strong>de</strong>s <strong>la</strong>s características<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> disciplina histórica. Leerás <strong>en</strong> <strong>la</strong> primera unidad, ¿Qué es <strong>la</strong><br />
historia?, cuál es el objeto <strong>de</strong> estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia (<strong>la</strong> vida <strong>de</strong> mujeres y hombres a<br />
lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l tiempo y <strong>en</strong> un espacio específico) así como los principales conceptos<br />
empleados por el historiador para aproximarse al pasado y estudiar a <strong>la</strong>s personas,<br />
cómo son el tiempo y el espacio históricos. A partir <strong>de</strong> esos dos aspectos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
realidad social apr<strong>en</strong><strong>de</strong>rás, por ejemplo, que es imposible que existan dos<br />
acontecimi<strong>en</strong>tos históricos idénticos. Así mismo, te ofrecemos ejemplos extraídos<br />
<strong>de</strong> los tinteros <strong>de</strong> historiadores que utilizan fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> diversa índole para escribir<br />
<strong>la</strong> historia <strong>de</strong> su interés.<br />
En seguida, <strong>la</strong> unidad II <strong>de</strong>nominada Historiografía y corri<strong>en</strong>tes<br />
historiográficas, conocerás que <strong>la</strong> historiografía, es <strong>de</strong>cir, <strong>la</strong> crítica <strong>de</strong> textos <strong>de</strong><br />
historia, ha cambiado a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l tiempo: <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el mom<strong>en</strong>to <strong>en</strong> que el ser<br />
humano se interroga por el pasado <strong>en</strong> épocas remotas, como <strong>la</strong> Antigüedad<br />
clásica, hasta llegar al mundo mo<strong>de</strong>rno cuando <strong>la</strong> historia se constituye <strong>en</strong> un<br />
saber que pret<strong>en</strong><strong>de</strong> ser ci<strong>en</strong>tífico. Por otro <strong>la</strong>do, también reconocerás el <strong>de</strong>sarrollo<br />
<strong>de</strong>l saber histórico a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l siglo XX pues exist<strong>en</strong> miradas difer<strong>en</strong>tes para<br />
aproximarse al pasado, por lo que compr<strong>en</strong><strong>de</strong>rás que <strong>la</strong> historia al igual que otras<br />
ci<strong>en</strong>cias sociales, está <strong>en</strong> constante <strong>de</strong>bate y <strong>en</strong>riquecimi<strong>en</strong>to por parte <strong>de</strong> los<br />
historiadores y <strong>la</strong> sociedad.<br />
El oficio <strong>de</strong>l historiador, es el título <strong>de</strong> <strong>la</strong> tercera unidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> cual<br />
reconocerás cómo investiga el historiador; esto es, qué busca <strong>en</strong> <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes<br />
históricas, qué necesita saber para hal<strong>la</strong>r datos, seleccionarlos <strong>de</strong> <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> variada<br />
información cont<strong>en</strong>ida <strong>en</strong> <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes y reconstruir a través <strong>de</strong> un discurso <strong>la</strong><br />
historia <strong>de</strong> una época, <strong>de</strong> una sociedad y su cultura, <strong>de</strong> individuos y colectivos. Te<br />
mostraremos <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong> recolección <strong>de</strong> docum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> archivo y otros<br />
testimonios, así como <strong>la</strong> crítica <strong>de</strong> <strong>la</strong> información extraída <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes, todo ello,<br />
<strong>en</strong>marcado <strong>en</strong> <strong>la</strong> apasionante <strong>la</strong>bor <strong>de</strong> narrar qué ocurrió <strong>en</strong> el pasado.<br />
Finalm<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> <strong>la</strong> cuarta unidad, Historiografía e historias, te pres<strong>en</strong>tamos<br />
algunos ejemplos <strong>en</strong>tresacados <strong>de</strong> <strong>la</strong> pluma <strong>de</strong> historiadores muy diversos <strong>en</strong><br />
cuanto a su temática, <strong>en</strong>foques y fu<strong>en</strong>tes, para que reconozcas <strong>la</strong>s distintas for-<br />
mas <strong>de</strong> escribir <strong>la</strong> historia. En ese breve panorama historiográfico, <strong>en</strong>contrarás<br />
cómo <strong>la</strong> disciplina histórica aborda <strong>la</strong> historia indíg<strong>en</strong>a y el papel <strong>de</strong> dirig<strong>en</strong>tes y<br />
campesinos durante <strong>la</strong> Revolución Mexicana. Observarás cómo el historiador<br />
pue<strong>de</strong> estudiar <strong>la</strong> historia más reci<strong>en</strong>te, como el siglo XX, y <strong>la</strong> historia humana vista<br />
<strong>en</strong> el contexto global a través <strong>de</strong>l estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s sociales.<br />
Juan Carlos Santan<strong>de</strong>r Ontiveros<br />
C<strong>la</strong>udio Vadillo López<br />
227<br />
PREGUNTAS<br />
GENERADORAS<br />
¿De qué manera el<br />
historiador construye y<br />
contribuye al conocimi<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> los individuos y <strong>la</strong>s<br />
socieda<strong>de</strong>s <strong>en</strong> distintos<br />
mom<strong>en</strong>tos y lugares?<br />
¿Cómo es que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el<br />
pres<strong>en</strong>te el historiador<br />
g<strong>en</strong>era conocimi<strong>en</strong>tos<br />
nuevos acerca <strong>de</strong>l pasado<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> humanidad?<br />
Si el conocimi<strong>en</strong>to histórico<br />
es uno, <strong>en</strong>tonces ¿siempre<br />
se ha <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dido <strong>la</strong> historia<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> misma forma?<br />
UNIDADES<br />
I. Qué es <strong>la</strong> historia<br />
II. Historiografía y corri<strong>en</strong>tes<br />
historiográficas<br />
III. El oficio <strong>de</strong>l historiador<br />
IV. Historiografía e historias
Historia<br />
PREGUNTAS<br />
GENERADORAS<br />
Si <strong>la</strong> historia, a través <strong>de</strong>l<br />
estudio <strong>de</strong>l pasado, permite<br />
compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r el pres<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />
un lugar y espacio<br />
seleccionado por el<br />
historiador, <strong>en</strong>tonces éste,<br />
¿pue<strong>de</strong> pre<strong>de</strong>cir el futuro?<br />
¿Es posible que dos<br />
acontecimi<strong>en</strong>tos sean<br />
exactam<strong>en</strong>te iguales?<br />
¿Son los hechos históricos<br />
el objeto <strong>de</strong> estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
historia?<br />
Durante décadas, los historiadores<br />
<strong>de</strong>batieron <strong>en</strong> torno a <strong>la</strong> naturaleza<br />
<strong>de</strong>l hecho histórico para <strong>de</strong>limitar su<br />
objeto <strong>de</strong> estudio y difer<strong>en</strong>ciarlo <strong>de</strong>l<br />
campo <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
sociología (el hecho social).<br />
UNIDAD I. ¿Qué es <strong>la</strong> historia?<br />
En esta unidad apreciarás que toda actividad humana, <strong>la</strong> vida misma, es parte <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> historia, y que todo acontecer ti<strong>en</strong>e consecu<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> el pres<strong>en</strong>te, es <strong>de</strong>cir, los<br />
hombres pue<strong>de</strong>n ser consi<strong>de</strong>rados un producto social que emerge <strong>de</strong>l pasado.<br />
Así, los individuos, los grupos sociales, <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s y <strong>la</strong> sociedad <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral<br />
siempre se han preocupado por conocer su pasado, por interrogarlo, para saber<br />
<strong>de</strong> dón<strong>de</strong> proce<strong>de</strong>n y, muy probablem<strong>en</strong>te, dar ori<strong>en</strong>tación y s<strong>en</strong>tido al futuro.<br />
Des<strong>de</strong> siempre, el hombre no sólo ha interrogado el pasado sino también<br />
ha <strong>de</strong>jado registro <strong>de</strong> su paso por el mundo. Mediante tradiciones trasmitidas <strong>de</strong><br />
forma oral, mitos, ley<strong>en</strong>das y escritos, ha <strong>de</strong>jado pat<strong>en</strong>te y construido su memoria<br />
histórica. Sin embargo, este registro <strong>de</strong>l acontecer humano a finales <strong>de</strong>l siglo XIX<br />
tuvo un cambio muy importante, pasó <strong>de</strong> ser una tarea <strong>de</strong> aficionados para<br />
convertirse <strong>en</strong> una disciplina ci<strong>en</strong>tífica, profesional, cuyo manejo requiere cierta<br />
formación académica para <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>rse.<br />
En esta unidad analizarás y ubicarás que <strong>la</strong> historia ti<strong>en</strong>e como objeto <strong>de</strong><br />
estudio al hombre <strong>en</strong> el tiempo (con esto queremos <strong>de</strong>cir que toda acción hu-<br />
mana ti<strong>en</strong>e que ubicarse <strong>en</strong> un tiempo y espacio <strong>de</strong>terminados porque cualquier<br />
proceso histórico es único e irrepetible).<br />
Así, reconocerás el tiempo histórico como una variable necesaria para el<br />
historiador <strong>en</strong> su análisis. La temporalidad es un rasgo distintivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia<br />
respecto a otras disciplinas como <strong>la</strong> antropología y <strong>la</strong> sociología, porque a el<strong>la</strong> le<br />
interesa abordar el conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los mom<strong>en</strong>tos históricos <strong>de</strong> cambio <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
sociedad para ver<strong>la</strong> <strong>en</strong> movimi<strong>en</strong>to, dinámica, con sus continuida<strong>de</strong>s y transfor-<br />
maciones <strong>en</strong> el <strong>de</strong>v<strong>en</strong>ir histórico.<br />
Finalm<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> esta unidad compr<strong>en</strong><strong>de</strong>rás el significado <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia, por-<br />
que el término <strong>de</strong>signa <strong>la</strong>s dos formas <strong>de</strong> concebir<strong>la</strong>: como acción humana y como<br />
investigación. Des<strong>de</strong> los griegos se acuñó éste concepto y a nadie se le ha<br />
ocurrido que <strong>de</strong>bemos cambiarlo, no obstante, <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra ha t<strong>en</strong>ido difer<strong>en</strong>tes<br />
significados <strong>en</strong> el tiempo.<br />
Temario<br />
1. Objeto <strong>de</strong> estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia<br />
2. El espacio y el tiempo históricos<br />
3. Aplicaciones <strong>de</strong>l espacio y el tiempo <strong>en</strong> <strong>la</strong> historia<br />
Lectura 1. El objeto <strong>de</strong> estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia<br />
Or<strong>la</strong>ndo Osbaldo Arreo<strong>la</strong> Rosas. Texto adaptado por Juan Carlos Santan<strong>de</strong>r<br />
Ontiveros y C<strong>la</strong>udio Vadillo López.<br />
Durante mucho tiempo <strong>la</strong> historia fue <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dida como el simple re<strong>la</strong>to <strong>de</strong> los<br />
hechos <strong>de</strong>l pasado. Pero, poco a poco, fue posible darse cu<strong>en</strong>ta que los hechos<br />
hacían refer<strong>en</strong>cia a <strong>la</strong> vida <strong>de</strong>l hombre <strong>en</strong> <strong>la</strong> sociedad, unos parecían más impor-<br />
tantes que otros; <strong>de</strong> esta forma, se pudo p<strong>en</strong>sar que <strong>la</strong> historia no era producto <strong>de</strong>l<br />
azar sino que ti<strong>en</strong>e una multitud <strong>de</strong> causas.<br />
En <strong>la</strong> actualidad, <strong>la</strong> historia se propone como objetivo fundam<strong>en</strong>tal ayudar<br />
al hombre a compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r el mundo don<strong>de</strong> vive, explicándole <strong>en</strong> qué forma ha<br />
llegado a ser como es. Asimismo, se ocupa <strong>de</strong> <strong>la</strong>s colectivida<strong>de</strong>s, <strong>de</strong> los grupos y<br />
<strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s humanas, <strong>de</strong> sus luchas y <strong>de</strong> su progreso como herrami<strong>en</strong>ta útil<br />
228
<strong>en</strong> <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> su futuro. El pres<strong>en</strong>te individual <strong>de</strong> cada hombre es el<br />
resultado <strong>de</strong> su experi<strong>en</strong>cia vivida día tras día; es también una selección <strong>de</strong> el<strong>la</strong>,<br />
sin <strong>la</strong> cual no podría afrontar los trabajos, establecer <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones ni seña<strong>la</strong>r, <strong>en</strong><br />
suma, los problemas <strong>de</strong> su exist<strong>en</strong>cia.<br />
Pero <strong>la</strong> conci<strong>en</strong>cia histórica tardó <strong>en</strong> ser una conci<strong>en</strong>cia colectiva, sólo<br />
cuando llega a serlo, cuando el pasado no es una simple acumu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong><br />
recuerdos sino un conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los hechos <strong>en</strong> sus conexiones, <strong>en</strong> su <strong>de</strong>v<strong>en</strong>ir,<br />
es cuando se ha recuperado el pasado para conquistar el porv<strong>en</strong>ir. Entonces, <strong>la</strong><br />
historia es mucho más que un pasatiempo o una evasión; <strong>la</strong> historia significa el<br />
conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s raíces <strong>de</strong> nuestra vida actual, saber <strong>de</strong> dón<strong>de</strong> v<strong>en</strong>imos,<br />
quiénes somos y, con ello, int<strong>en</strong>tar saber a dón<strong>de</strong> vamos.<br />
Fr<strong>en</strong>te a esta concepción se ha p<strong>la</strong>nteado el papel <strong>de</strong>l individuo <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
evolución histórica: <strong>la</strong> contraposición <strong>en</strong>tre individuo y sociedad, sin advertir que<br />
<strong>en</strong> este antagonismo existe un falso dilema, pues el primero y <strong>la</strong> segunda suel<strong>en</strong><br />
actuar <strong>en</strong> p<strong>la</strong>nos distintos.<br />
En suma, el protagonista <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia es el hombre <strong>en</strong> sociedad. Son los<br />
hombres agrupados <strong>en</strong> una colectividad, que incluye a los estadistas, a héroes y<br />
g<strong>en</strong>ios, también a obreros, campesinos, indíg<strong>en</strong>as, estudiantes e indig<strong>en</strong>tes.<br />
Todos son actores individualm<strong>en</strong>te y <strong>en</strong> los grupos sociales <strong>en</strong> que se integran; el<br />
objetivo <strong>de</strong> una historia actual <strong>de</strong>be ser hab<strong>la</strong>rnos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s multitu<strong>de</strong>s a <strong>la</strong>s cuales <strong>la</strong><br />
historia afectó, <strong>de</strong>jando huel<strong>la</strong>s <strong>en</strong> sus vidas y dividi<strong>en</strong>do sus <strong>de</strong>stinos para<br />
<strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r por qué y cómo evolucionan <strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s humanas.<br />
Fu<strong>en</strong>te: Manifestación <strong>de</strong> obreros <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> México, Ca. ¿1910? Fototeca <strong>de</strong>l INAH<br />
Por tanto, <strong>la</strong> vali<strong>de</strong>z <strong>de</strong>l trabajo <strong>de</strong>l historiador no sólo consiste <strong>en</strong> <strong>en</strong>contrar<br />
<strong>la</strong>s causas <strong>de</strong> un proceso histórico, sino también, se ve obligado a escoger <strong>en</strong>tre <strong>la</strong><br />
multitud <strong>de</strong> datos exist<strong>en</strong>tes, los que le parec<strong>en</strong> relevantes para construir una<br />
interpretación <strong>de</strong> los problemas o <strong>de</strong> los aspectos consi<strong>de</strong>rados fundam<strong>en</strong>tales,<br />
229<br />
Unidad I<br />
Observa cómo el autor p<strong>la</strong>ntea <strong>la</strong><br />
necesidad <strong>de</strong> <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r a los indi-<br />
viduos y a <strong>la</strong>s colectivida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
historia.<br />
La evolución histórica se refiere al<br />
proceso histórico.<br />
Los protagonistas <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia son<br />
los grupos humanos.<br />
Las manifestaciones masivas han<br />
sido objeto <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> his-<br />
toria.<br />
El historiador selecciona los datos<br />
que le resultan más importantes<br />
para construir una interpretación <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad.
Historia<br />
Los periodos con los que el histo-<br />
riador divi<strong>de</strong> artificialm<strong>en</strong>te el tiem-<br />
po histórico son para fijar <strong>la</strong> duración<br />
<strong>de</strong> un proceso histórico, sea político,<br />
económico, social, i<strong>de</strong>ológico o<br />
cultura.<br />
Aquí te proporcionamos el ejemplo<br />
<strong>de</strong> una cronología, e<strong>la</strong>borada por el<br />
historiador Marc Ferro, acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
historia <strong>de</strong> Johannesburgo, Su-<br />
dáfrica:<br />
1488- Bartolomé Díaz pasa el Cabo<br />
<strong>de</strong> Bu<strong>en</strong>a Esperanza<br />
1652- Jan van Riebeeck <strong>de</strong>sembar-<br />
ca cerca <strong>de</strong> El Cabo y repre-<br />
s<strong>en</strong>ta a <strong>la</strong> Compañía Ho<strong>la</strong>n-<br />
<strong>de</strong>sa <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Indias Ori<strong>en</strong>tales<br />
1658- Primera llegada <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos<br />
<strong>de</strong> Ango<strong>la</strong><br />
s. XVIII-Principio <strong>de</strong> <strong>la</strong> lucha <strong>de</strong> los<br />
bóeres contra los xoas, los<br />
zulúes y <strong>de</strong>spués los otros<br />
bantúes<br />
1795- Fin <strong>de</strong> <strong>la</strong> Compañía <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
Indias Ori<strong>en</strong>tales<br />
El espacio histórico es una cons-<br />
trucción resultado <strong>de</strong> <strong>la</strong> actuación <strong>de</strong><br />
los grupos sociales <strong>en</strong> un tiempo<br />
<strong>de</strong>terminado.<br />
porque <strong>la</strong> manera <strong>de</strong> <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong> sociedad <strong>en</strong> que vive, sus actitu<strong>de</strong>s políticas e<br />
i<strong>de</strong>ológicas, condicionarán su capacidad <strong>de</strong> compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r y explicar los<br />
acontecimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>l pasado.<br />
Actividad 1<br />
Respon<strong>de</strong> con tus propias pa<strong>la</strong>bras, <strong>en</strong> una ext<strong>en</strong>sión no mayor <strong>de</strong> media cuartil<strong>la</strong>,<br />
<strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes preguntas, tomando como base <strong>la</strong> lectura anterior.<br />
1. ¿Qué se <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> por historia?<br />
2. ¿Cuál es el papel y el significado <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia <strong>en</strong> <strong>la</strong> sociedad?<br />
3. ¿Actualm<strong>en</strong>te cuáles son los propósitos <strong>de</strong>l estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia?<br />
Lectura 2. Espacio y tiempo históricos<br />
Or<strong>la</strong>ndo Osbaldo Arreo<strong>la</strong> Rosas. Texto adaptado por Juan Carlos Santan<strong>de</strong>r<br />
Ontiveros y C<strong>la</strong>udio Vadillo López.<br />
Los protagonistas <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia son los hombres. Las viejas crónicas solían estar<br />
<strong>de</strong>dicadas a narrar <strong>la</strong>s gestas <strong>de</strong> los reyes, magnates, estadistas, héroes, grupos <strong>en</strong><br />
el po<strong>de</strong>r político y económico. Éstos eran los únicos hombres consi<strong>de</strong>rados, pues<br />
con su actuación, marcaban el rumbo <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia don<strong>de</strong> a los <strong>de</strong>más, no les<br />
quedaba otro papel que el <strong>de</strong> comparsas. Todavía sobreviv<strong>en</strong> muchos rastros <strong>de</strong><br />
este mito. Uno <strong>de</strong> ellos es el hábito <strong>de</strong> dividir el tiempo histórico <strong>en</strong> reinados,<br />
dinastías, sex<strong>en</strong>ios, lo cual presupone que <strong>la</strong> muerte, el <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>so o cambio <strong>de</strong> un<br />
soberano, el asc<strong>en</strong>so <strong>de</strong> un presi<strong>de</strong>nte o un nuevo régim<strong>en</strong>, significan cambios<br />
fundam<strong>en</strong>tales <strong>en</strong> el acontecer histórico.<br />
Sin embargo, aunque el <strong>en</strong>unciado anterior nos parece una fa<strong>la</strong>cia, sería<br />
un error creer que <strong>la</strong> reconstrucción <strong>de</strong> los hechos históricos <strong>en</strong> el pasado pue<strong>de</strong><br />
prescindir <strong>de</strong> <strong>la</strong> cronología, es <strong>de</strong>cir, <strong>la</strong> inserción <strong>de</strong> los procesos históricos <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
medida <strong>de</strong>l tiempo. El hombre ha contado y medido su pasado, lo ha valorado<br />
conforme a siglos, <strong>en</strong> un antes y un <strong>de</strong>spués, <strong>en</strong> eda<strong>de</strong>s (Antigua, Media y Mo-<br />
<strong>de</strong>rna); <strong>la</strong> historia avanzó hacia consi<strong>de</strong>rar <strong>la</strong> duración <strong>de</strong>l tiempo como <strong>la</strong> variable<br />
que presupone mayor certeza y precisión para medir los acontecimi<strong>en</strong>tos. Cada<br />
f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o socio-histórico ti<strong>en</strong>e su duración particu<strong>la</strong>r. Los periodos que el<br />
historiador impone artificialm<strong>en</strong>te al <strong>de</strong>v<strong>en</strong>ir histórico son para establecer con<br />
sutileza y finura <strong>la</strong> duración <strong>de</strong> un proceso histórico <strong>de</strong>terminado.<br />
Por lo <strong>de</strong>más, como afirmaba Michel <strong>de</strong> Certeau, cada historiador coloca su<br />
fecha inaugural <strong>en</strong> el lugar don<strong>de</strong> <strong>de</strong>ti<strong>en</strong>e su investigación, es <strong>de</strong>cir, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s fronteras<br />
que le fija <strong>la</strong> especialidad a <strong>la</strong> que pert<strong>en</strong>ece. De hecho, su punto <strong>de</strong> partida lo<br />
constituy<strong>en</strong> <strong>de</strong>terminaciones pres<strong>en</strong>tes. La actualidad es su verda<strong>de</strong>ro comi<strong>en</strong>zo.<br />
Así, los procesos económicos, políticos, i<strong>de</strong>ológicos y culturales van dando matices<br />
dominantes según los casos y los tipos <strong>de</strong> historias estudiadas, y funcionan como <strong>la</strong><br />
columna vertebral <strong>de</strong> <strong>la</strong>s duraciones articu<strong>la</strong>das <strong>en</strong> periodos.<br />
En resum<strong>en</strong>, <strong>la</strong> historia es una realidad concreta que sólo se compr<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>en</strong><br />
el tiempo concreto. Los hombres y <strong>la</strong>s cosas cambian porque a su alre<strong>de</strong>dor todo<br />
cambia. En una pa<strong>la</strong>bra, el mundo se transforma. Y como todo se transforma y nada<br />
ha <strong>de</strong> ser igual una vez efectuado este proceso, el único ser capacitado para captar<br />
su situación <strong>de</strong> hombre <strong>en</strong> el tiempo y <strong>en</strong> el espacio ha <strong>de</strong> ser el propio hombre, el<br />
historiador t<strong>en</strong>drá necesariam<strong>en</strong>te que contemp<strong>la</strong>r estas dos variables o<br />
coor<strong>de</strong>nadas.<br />
Por otra parte, el espacio, una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s variables utilizadas <strong>en</strong> los <strong>estudios</strong><br />
históricos, no es algo exist<strong>en</strong>te por sí mismo sino que <strong>de</strong>bemos <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>rlo como<br />
producto <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad social <strong>de</strong> los hombres, es <strong>de</strong>cir, aquel<strong>la</strong>s prácticas sociales<br />
que han organizado y producido el espacio <strong>en</strong> épocas <strong>de</strong>terminadas <strong>de</strong><br />
230
<strong>la</strong> historia. Qui<strong>en</strong>es intervi<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> ese proceso <strong>de</strong> construcción, así como <strong>la</strong><br />
localización <strong>de</strong> procesos históricos establecidos <strong>en</strong> una pob<strong>la</strong>ción, zona o región<br />
<strong>de</strong>terminados <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser investigados. La mera comprobación <strong>de</strong> tal hecho obliga<br />
a explicar <strong>la</strong> diversidad y <strong>la</strong>s modificaciones espaciales. Entonces, <strong>la</strong> historia<br />
consiste <strong>en</strong> estudiar a los hombres <strong>en</strong> <strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s localizadas espacial y<br />
temporalm<strong>en</strong>te.<br />
Actividad 2<br />
Respon<strong>de</strong>, con tus propias pa<strong>la</strong>bras, <strong>en</strong> una ext<strong>en</strong>sión no mayor a media cuartil<strong>la</strong>,<br />
<strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes preguntas.<br />
1. Describe el papel <strong>de</strong> <strong>la</strong> periodización <strong>en</strong> el trabajo <strong>de</strong>l historiador.<br />
2. Explica <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong>l espacio para <strong>la</strong> investigación histórica.<br />
3. ¿Cómo se re<strong>la</strong>cionan el tiempo y el espacio <strong>en</strong> <strong>la</strong> interpretación <strong>de</strong>l historia-<br />
dor?<br />
Actividad 3<br />
Copia <strong>en</strong> tu cua<strong>de</strong>rno el sigui<strong>en</strong>te cuadro y anota <strong>en</strong> cada columna lo que se te<br />
pi<strong>de</strong>, según tu propia experi<strong>en</strong>cia.<br />
¿Qué i<strong>de</strong>a t<strong>en</strong>ías sobre<br />
<strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong>l tiempo<br />
con <strong>la</strong> historia?<br />
¿Qué <strong>en</strong>t<strong>en</strong>diste <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
lectura sobre el tiempo<br />
histórico?<br />
¿Qué apr<strong>en</strong>diste <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
lectura?<br />
Lectura 3. Cómo escribí una historia<br />
Luis González y González. Fragm<strong>en</strong>to seleccionado por C<strong>la</strong>udio Vadillo López.<br />
En Octubre <strong>de</strong> 1966 tomé <strong>la</strong> <strong>de</strong>cisión <strong>de</strong> pasar mi primer año sabático <strong>en</strong> un sitio sin<br />
interés para los académicos, <strong>en</strong> una al<strong>de</strong>a sin gracia a <strong>la</strong> que volvía anualm<strong>en</strong>te<br />
por un mes para cumplir con el rito <strong>de</strong> <strong>la</strong>s vacaciones que, <strong>en</strong> casa <strong>de</strong> mis padres,<br />
me salían baratísimas a <strong>la</strong> altura <strong>de</strong> mis ingresos. A<strong>de</strong>más, y sobre todo, hacía<br />
compañía a qui<strong>en</strong>es se <strong>de</strong>svivían por comp<strong>la</strong>cerme. A finales <strong>de</strong> aquel año,<br />
Armida, seis criaturas y yo nos insta<strong>la</strong>mos <strong>en</strong> San José <strong>de</strong> Gracia. Allí volví a<br />
escuchar <strong>la</strong>s historias contadas por los viejos y caí <strong>en</strong> <strong>la</strong> t<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> aplicar el<br />
método <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia académica a <strong>la</strong> reconstrucción histórica ejercida por mis<br />
paisanos. Ellos narraban lo sucedido <strong>en</strong> su terruño a partir <strong>de</strong> sus propios<br />
recuerdos y <strong>de</strong> los dichos <strong>de</strong> los viejitos. Por mi parte traté <strong>de</strong> hacer algo simi<strong>la</strong>r con<br />
<strong>la</strong> docum<strong>en</strong>tación guardada <strong>en</strong> los archivos parroquiales y <strong>de</strong> notarías, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong><br />
los <strong>de</strong>cires <strong>de</strong> los viejos y <strong>de</strong> <strong>la</strong> actuación <strong>de</strong> los grupos almac<strong>en</strong>ado <strong>en</strong> mi bu<strong>en</strong>a<br />
memoria. Los historiadores orales <strong>de</strong>l pueblo se comp<strong>la</strong>cían <strong>en</strong> el re<strong>la</strong>to <strong>de</strong> media<br />
doc<strong>en</strong>a <strong>de</strong> sucedidos: el tesoro <strong>de</strong> Martín Toscano, <strong>la</strong> v<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> una parte <strong>de</strong><br />
Guaracha, <strong>la</strong> fundación <strong>de</strong> San José, los estropicios <strong>de</strong> Chávez, <strong>la</strong> parce<strong>la</strong>ción <strong>de</strong>l<br />
Sabino y <strong>la</strong> Cristiada. En mi texto se agregaron noticias <strong>de</strong> <strong>la</strong> época españo<strong>la</strong>, <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
av<strong>en</strong>tura <strong>de</strong>l padre Marcos Castel<strong>la</strong>nos, <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida cotidiana <strong>de</strong> los rancheros antes<br />
<strong>de</strong> juntarse <strong>en</strong> San José y, <strong>en</strong> fin, <strong>de</strong> los quehaceres económicos, sociales,<br />
políticos, bélicos y religiosos <strong>de</strong> <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te común. A <strong>la</strong> microhistoria contada le añadí<br />
muchos sucesos <strong>de</strong> toda índole. Los testimonios orales y escritos permitieron<br />
hacer una historia global.<br />
231<br />
Unidad I<br />
Fu<strong>en</strong>te:http://introducciona<strong>la</strong>historiajvg.wordpre<br />
ss.com/2012/07/05/%E2%90%A5-luisgonzalez-y-gonzalez-1925-2003/<br />
El historiador michoacano Luis<br />
González y González (1925-2003),<br />
escribió numerosas obras, <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s<br />
más importantes se hal<strong>la</strong> Pueblo <strong>en</strong><br />
vilo. Microhistoria <strong>de</strong> San José <strong>de</strong><br />
Gracia, <strong>la</strong> cual repres<strong>en</strong>ta un aporte<br />
significativo a <strong>la</strong> historiografía<br />
mexicana.
Historia<br />
¿Observaste <strong>la</strong>s distintas fu<strong>en</strong>tes que<br />
empleó Luis González? ¿Y <strong>la</strong>s que no<br />
tomó <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta?<br />
El autor utilizó dos recursos: el<br />
cronológico y el sectorial. Pese a que<br />
pudiera parecer contradictorio, Luis<br />
González logró unirlos. Repartió <strong>la</strong><br />
información <strong>en</strong> periodos <strong>de</strong>siguales,<br />
primero <strong>de</strong> 300 años y luego <strong>de</strong> 50,<br />
30 y 25. D<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> cada uno hizo dos<br />
cortes: el longitudinal, que narra<br />
hechos, y el transversal que<br />
<strong>de</strong>scribe <strong>la</strong>s estructuras. Ya <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el<br />
análisis <strong>de</strong>l índice <strong>de</strong> Pueblo <strong>en</strong> vilo<br />
po<strong>de</strong>mos observar una narración <strong>de</strong><br />
or<strong>de</strong>n cronológico, dividida <strong>en</strong> tres<br />
periodos c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te <strong>de</strong>limitados: <strong>de</strong><br />
1861 a 1910, <strong>de</strong> 1910 a 1943 y <strong>de</strong><br />
1943 a 1967, anteponi<strong>en</strong>do una<br />
breve reseña <strong>de</strong> 300 años <strong>de</strong><br />
prehistoria y anexando un estudio <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s c<strong>la</strong>ses sociales <strong>en</strong> San José <strong>de</strong><br />
G r a c i a a l m o m e n t o d e l a<br />
investigación.<br />
(tomado <strong>de</strong> Pérez Sandoval Ana Gabrie<strong>la</strong>,<br />
http://www.upnce<strong>la</strong>ya.edu.mx/articles/jul09-3.<strong>pdf</strong>)<br />
Todo historiador cuando estudia<br />
un tema, por fuerza selecciona un<br />
periodo histórico y una región<br />
espacial. ¿I<strong>de</strong>ntificas cuáles eligió el<br />
autor?<br />
La versión tradicional <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia <strong>de</strong> San José ignoraba lo acontecido más allá <strong>de</strong><br />
ci<strong>en</strong> kilómetros a <strong>la</strong> redonda. La nueva versión refiere al comi<strong>en</strong>zo <strong>de</strong> cada<br />
capítulo los sucesos <strong>de</strong> alcance nacional y <strong>la</strong>s vidas <strong>en</strong> <strong>la</strong> comarca don<strong>de</strong> se<br />
inscribe San José. En <strong>la</strong> versión <strong>de</strong> <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te sobresalían los acontecimi<strong>en</strong>tos<br />
extraordinarios. Mi texto procuró hacer hincapié <strong>en</strong> <strong>la</strong> vida económica, social y<br />
religiosa <strong>de</strong> todos los días. La historia oral <strong>de</strong>l rumbo no ponía <strong>en</strong> te<strong>la</strong> <strong>de</strong> juicio los<br />
cu<strong>en</strong>tos sobre el orig<strong>en</strong> y <strong>la</strong> trayectoria <strong>de</strong> los lugareños. Yo, al someterlos a <strong>la</strong>s<br />
operaciones <strong>de</strong> crítica, prescindí <strong>de</strong> muchas consejas popu<strong>la</strong>res. La g<strong>en</strong>te <strong>de</strong> San<br />
José, dada a <strong>la</strong> historia narrativa, casi nunca interpretaba, <strong>de</strong>finía y <strong>en</strong>sartaba los<br />
sucesos <strong>de</strong> su pequeño mundo <strong>en</strong> un ámbito mayor. A mí me tocó adjudicarles el<br />
género próximo a los sucesos josefinos y situarlos <strong>en</strong> <strong>la</strong> trayectoria <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida<br />
nacional. No todos los que narraban sucesos propios lo hacían agradablem<strong>en</strong>te,<br />
pero más <strong>de</strong> alguno contaba <strong>la</strong>s cosas con tanta sabrosura que hubiera querido<br />
reproducir<strong>la</strong> <strong>en</strong> mi texto.<br />
Actividad 4<br />
De acuerdo con <strong>la</strong> lectura anterior respon<strong>de</strong> <strong>en</strong> tu cua<strong>de</strong>rno <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes<br />
preguntas:<br />
1. ¿Cuál es el espacio histórico acerca <strong>de</strong>l cual se escribió <strong>la</strong> anterior<br />
historia?<br />
2. ¿Cuál fue <strong>la</strong> periodización que realizó el autor <strong>en</strong> su historia?<br />
3. ¿Cuáles fueron <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes que empleó Luis González para hacer su<br />
historia?<br />
4. ¿Cómo seleccionó Luis González y González sus fu<strong>en</strong>tes?<br />
Actividad 5<br />
Copia el sigui<strong>en</strong>te cuadro <strong>en</strong> tu cua<strong>de</strong>rno y sintetiza tus respuestas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
preguntas anteriores.<br />
Espacio Periodo Fu<strong>en</strong>tes<br />
Lectura 4. Atando Cabos<br />
Antonio García <strong>de</strong> León. Fragm<strong>en</strong>to seleccionado por C<strong>la</strong>udio Vadillo López.<br />
Des<strong>de</strong> que fue figurado por Hernán Cortés, el puerto <strong>de</strong> Veracruz se distingue<br />
como un <strong>en</strong>c<strong>la</strong>ve estratégico <strong>en</strong> <strong>la</strong> complejidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> conquista <strong>de</strong> <strong>la</strong> tierra firme<br />
americana: <strong>de</strong> allí un acercami<strong>en</strong>to histórico a su <strong>de</strong>sarrollo durante los tres<br />
siglos coloniales nos conducirá paradójicam<strong>en</strong>te a percibir <strong>de</strong>s<strong>de</strong> su inicial<br />
insignificancia, <strong>la</strong> totalidad <strong>de</strong>l gran mundo. Es así como esta oril<strong>la</strong> <strong>de</strong> dunas se<br />
convierte casi inmediatam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> puerta <strong>de</strong> <strong>en</strong>trada y salida <strong>de</strong> <strong>la</strong> Nueva<br />
España, <strong>en</strong> un nudo axial <strong>de</strong>s<strong>de</strong> don<strong>de</strong> se <strong>de</strong>spliega toda una red <strong>de</strong><br />
posibilida<strong>de</strong>s, y se exti<strong>en</strong><strong>de</strong> al sur sobre un litoral semi<strong>de</strong>spob<strong>la</strong>do por <strong>la</strong>s<br />
epi<strong>de</strong>mias, un litoral que bajo su sombra <strong>de</strong>sarrolló pau<strong>la</strong>tinam<strong>en</strong>te un mercado<br />
inmediato: <strong>la</strong>s cinco jurisdicciones a Sotav<strong>en</strong>to que son puertos <strong>de</strong> tierra <strong>de</strong><br />
trajín que vi<strong>en</strong>e <strong>de</strong>l sur y almácigo <strong>de</strong> mano <strong>de</strong> obra que permite su<br />
superviv<strong>en</strong>cia durante <strong>la</strong> pleamar <strong>de</strong> <strong>la</strong>s flotas. Pero <strong>la</strong> c<strong>la</strong>ve <strong>de</strong> todo esto no<br />
está aquí, sino <strong>en</strong> <strong>la</strong> creci<strong>en</strong>te producción <strong>de</strong> p<strong>la</strong>ta que sale por Veracruz y se<br />
valoriza <strong>en</strong> el mundo atlántico, <strong>la</strong> p<strong>la</strong>ta novohispana que para el siglo XVIII<br />
232
llega a ser el refer<strong>en</strong>te mundial monetario, <strong>la</strong> parte <strong>de</strong> león <strong>de</strong>l “tesoro americano”,<br />
el c<strong>la</strong>ro objeto <strong>de</strong>l <strong>de</strong>seo <strong>de</strong>l naci<strong>en</strong>te mercado mundial capitalista.<br />
Así, todo empieza <strong>en</strong> una p<strong>la</strong>ya abierta don<strong>de</strong> <strong>la</strong>s merca<strong>de</strong>rías <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
naos, traídas <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el islote vecino y ap<strong>en</strong>as resguardadas <strong>en</strong> el ar<strong>en</strong>al, dan <strong>la</strong><br />
c<strong>la</strong>ve para vislumbrar <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s y <strong>la</strong>s tramas que se tejían <strong>en</strong> el ámbito <strong>de</strong> un puerto<br />
<strong>de</strong> mar que formaba parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> primera globalización <strong>de</strong>l p<strong>la</strong>neta, <strong>de</strong> <strong>la</strong> original<br />
expansión <strong>de</strong>l capitalismo a esca<strong>la</strong> mundial, <strong>de</strong>l acontecimi<strong>en</strong>to inaugural que<br />
lograba crear una so<strong>la</strong> ma<strong>de</strong>ja <strong>de</strong> re<strong>la</strong>ciones sociales, unificando por primera vez<br />
al “orbe económico”...<br />
Es este acontecimi<strong>en</strong>to a gran esca<strong>la</strong>, marcado por <strong>la</strong> conquista y el some-<br />
timi<strong>en</strong>to (que crea nuevas estructuras y da paso a nuevas síntesis), el que da<br />
razón <strong>de</strong> ser a este trabajo y el que nos condujo a un proyecto <strong>de</strong> dim<strong>en</strong>siones<br />
ambiciosas, pues se trata <strong>de</strong> un emp<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>to que durante los tres siglos co-<br />
loniales, tuvo re<strong>la</strong>ciones con gran parte <strong>de</strong>l mundo conocido, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> China y <strong>la</strong>s<br />
Filipinas, <strong>la</strong> América españo<strong>la</strong> y <strong>la</strong>s costas africanas, hasta los principales puer-<br />
tos <strong>de</strong> Europa.<br />
Tratando <strong>de</strong> dotar <strong>de</strong> s<strong>en</strong>tido y <strong>de</strong> “ll<strong>en</strong>ar” todo este espacio histórico y<br />
geográfico, el <strong>de</strong> un puerto mundialm<strong>en</strong>te conocido pero insignificante como<br />
amparo <strong>de</strong> p<strong>la</strong>ya, dotado <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el siglo XVI <strong>de</strong> una Lonja <strong>de</strong> comerciantes pero<br />
dominada por el Consu<strong>la</strong>do <strong>de</strong> México y por <strong>la</strong> Carrera <strong>de</strong> Indias c<strong>en</strong>trada <strong>en</strong><br />
Sevil<strong>la</strong>, fuimos <strong>en</strong> búsqueda <strong>de</strong> los registros <strong>de</strong> primera mano, un rastreo<br />
principalm<strong>en</strong>te basado <strong>en</strong> el Archivo G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> Nación, <strong>de</strong> México, y <strong>en</strong> 81 <strong>de</strong><br />
sus principales Ramos. Después, y ante <strong>la</strong> casi aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> docum<strong>en</strong>tos acerca<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> primera fase <strong>de</strong> <strong>la</strong> colonización, ampliamos el son<strong>de</strong>o hacia el Archivo<br />
G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Indias, <strong>de</strong> Sevil<strong>la</strong>, y otros archivos españoles. La mecánica <strong>de</strong>l siglo<br />
XVII, marcada por <strong>la</strong>s dinamizadoras re<strong>de</strong>s ju<strong>de</strong>o-portuguesas, nos llevó a<br />
Cartag<strong>en</strong>a <strong>de</strong> Indias, al Brasil (San Salvador <strong>de</strong> Bahía) y a los archivos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Torre<br />
<strong>de</strong> Tombo, <strong>en</strong> Portugal, siguiéndole los pasos a actores particu<strong>la</strong>res <strong>de</strong> esta<br />
historia, mi<strong>en</strong>tras que <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia inglesa <strong>de</strong>l siglo XVIII, expresada <strong>en</strong> <strong>la</strong> Real<br />
Compañía Negrera <strong>de</strong>s<strong>de</strong>1713 hasta <strong>la</strong>s casas comerciales londin<strong>en</strong>ses que<br />
contro<strong>la</strong>ron <strong>en</strong> Consu<strong>la</strong>do veracruzano <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1795, pudo ser <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>da <strong>en</strong><br />
algunos repositorios <strong>de</strong> Londres. Sin duda nos fueron <strong>de</strong> gran ayuda los archivos<br />
regionales, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> Pueb<strong>la</strong> hasta el sur <strong>de</strong> Veracruz, sobre todo para <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r los<br />
espacios interiores <strong>de</strong> pequeños c<strong>en</strong>tros rectores que fueron parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida<br />
cotidiana <strong>de</strong>l Sotav<strong>en</strong>to.<br />
Fu<strong>en</strong>te: Vista <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Veracruz por el camino <strong>de</strong> México. N. Currier 1847.<br />
Library of Congress<br />
233<br />
Unidad I<br />
La globalización económica es un<br />
f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o que algunos historia-<br />
dores ubican a partir <strong>de</strong>l siglo XVI<br />
cuando los cuatro gran<strong>de</strong>s conti-<br />
n<strong>en</strong>tes (Europa, América, Asia y<br />
África) se vincu<strong>la</strong>ron a través <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
extracción <strong>de</strong> materias primas y el<br />
intercambio <strong>de</strong> manufacturas y<br />
personas.<br />
El Puerto <strong>de</strong> Veracruz, como se<br />
muestra <strong>en</strong> <strong>la</strong> litografía, fue el punto<br />
<strong>de</strong> partida (y <strong>de</strong> llegada) <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
historia <strong>de</strong>l autor.
Historia<br />
El mar Mediterráneo, ubicado <strong>en</strong>tre<br />
Europa, Asia y África, es el<br />
personaje principal <strong>de</strong> este texto. La<br />
finalidad es colocarlo como<br />
prioritario <strong>en</strong> <strong>la</strong> narración, como el<br />
telón <strong>de</strong> fondo don<strong>de</strong> se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n<br />
los acontecimi<strong>en</strong>tos.<br />
A finales <strong>de</strong> <strong>la</strong> Colonia, Veracruz no sólo fue <strong>la</strong> principal “garganta” sino<br />
también <strong>la</strong> puerta <strong>de</strong> <strong>en</strong>trada y tráfico <strong>de</strong> i<strong>de</strong>as republicanas y <strong>de</strong> un malestar<br />
americano que le llegaba <strong>de</strong> los Estados Unidos y <strong>de</strong>l Caribe junto con el comercio<br />
ampliado, mi<strong>en</strong>tras <strong>la</strong> p<strong>la</strong>ta fluía <strong>en</strong> creci<strong>en</strong>tes cantida<strong>de</strong>s hacia los mercados<br />
europeos contribuy<strong>en</strong>do a <strong>la</strong> bancarrota <strong>de</strong> <strong>la</strong> Nueva España y a <strong>la</strong> quiebra <strong>de</strong>l<br />
imperio <strong>de</strong>l que formábamos parte. El <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> todo esto ayuda a explicar los<br />
sucesos que se <strong>de</strong>s<strong>en</strong>ca<strong>de</strong>naron <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1810 y que nos llevarán a <strong>la</strong> in<strong>de</strong>-<br />
p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia.<br />
Actividad 6<br />
De acuerdo con <strong>la</strong> lectura 4, analiza y respon<strong>de</strong> <strong>en</strong> tu cua<strong>de</strong>rno <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes<br />
preguntas.<br />
1. ¿Cuál es el espacio acerca <strong>de</strong>l cual se escribió <strong>la</strong> anterior historia?<br />
2. ¿Cuál fue <strong>la</strong> periodización que eligió el autor <strong>en</strong> su historia?<br />
3. ¿Cuáles fueron <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes que empleó el autor para hacer su historia?<br />
Lectura 5. El Mediterráneo<br />
Fernand Brau<strong>de</strong>l. Fragm<strong>en</strong>to seleccionado por Juan Carlos Santan<strong>de</strong>r Ontiveros.<br />
Amo apasionadam<strong>en</strong>te el Mediterráneo, tal vez porque, como tantos otros, y<br />
<strong>de</strong>spués <strong>de</strong> tantos otros, he llegado a él <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong>s tierras <strong>de</strong>l norte. Le he <strong>de</strong>-<br />
dicado <strong>la</strong>rgos y gozosos años <strong>de</strong> <strong>estudios</strong>, que han sido para mí bastante más que<br />
toda mi juv<strong>en</strong>tud. Confío <strong>en</strong> que, a cambio <strong>de</strong> ello, un poco <strong>de</strong> esta alegría y mucho<br />
<strong>de</strong> su luz se habrán comunicado a <strong>la</strong>s páginas <strong>de</strong> este libro. El i<strong>de</strong>al sería, no cabe<br />
duda, po<strong>de</strong>r manejar a gusto <strong>de</strong> uno al personaje <strong>de</strong> nuestro libro, no per<strong>de</strong>rle <strong>de</strong><br />
vista un solo instante, recordar constantem<strong>en</strong>te, a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s páginas, su<br />
gran pres<strong>en</strong>cia. Pero por <strong>de</strong>sgracia o por fortuna, nuestro oficio no ti<strong>en</strong>e ese<br />
marg<strong>en</strong> <strong>de</strong> admirable agilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> nove<strong>la</strong>. [...]<br />
Tal vez algui<strong>en</strong> pi<strong>en</strong>se, y con razón, que otro ejemplo más s<strong>en</strong>cillo que el<br />
<strong>de</strong>l Mediterráneo me habría permitido <strong>de</strong>stacar con mayor fuerza los nexos perma-<br />
n<strong>en</strong>tes que un<strong>en</strong> a <strong>la</strong> historia al espacio, sobre todo si se ti<strong>en</strong>e <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que, visto<br />
a <strong>la</strong> esca<strong>la</strong> <strong>de</strong>l hombre, el mar Interior <strong>de</strong>l siglo XVI era aún mucho más vasto que <strong>en</strong><br />
nuestros días. Es un personaje complejo, embarazoso, difícil <strong>de</strong> <strong>en</strong>cuadrar.<br />
Escapa a nuestras medidas habituales. Inútil querer escribir su historia lisa y l<strong>la</strong>na,<br />
a <strong>la</strong> manera usual: ; inútil tratar <strong>de</strong> exponer este<br />
personaje bu<strong>en</strong>am<strong>en</strong>te, tal y como <strong>la</strong>s cosas sucedieron... El Mediterráneo no es<br />
siquiera un mar; es, como se ha dicho, un , y <strong>de</strong> mares,<br />
a<strong>de</strong>más, salpicados <strong>de</strong> is<strong>la</strong>s, cortados por p<strong>en</strong>ínsu<strong>la</strong>s, ro<strong>de</strong>ados <strong>de</strong> costas<br />
ramificadas. Su vida se hal<strong>la</strong> mezc<strong>la</strong>da a <strong>la</strong> tierra, su poesía ti<strong>en</strong>e mucho <strong>de</strong> rústica,<br />
sus marinos son, cuando llega <strong>la</strong> hora, campesinos tanto como hombres <strong>de</strong> mar. El<br />
Mediterráneo es el mar <strong>de</strong> los olivos y los viñedos, tanto como el <strong>de</strong> los estrechos<br />
barcos <strong>de</strong> remos o los navíos redondos <strong>de</strong> los merca<strong>de</strong>res, y su historia no pue<strong>de</strong><br />
separarse <strong>de</strong>l mundo terrestre que lo <strong>en</strong>vuelve, como <strong>la</strong> arcil<strong>la</strong> que se pega a <strong>la</strong>s<br />
manos <strong>de</strong>l artesano que <strong>la</strong> mo<strong>de</strong><strong>la</strong>.<br />
Actividad 7<br />
De acuerdo con <strong>la</strong> lectura anterior, escribe <strong>en</strong> tu cua<strong>de</strong>rno <strong>la</strong> importancia que el<br />
autor le da al espacio y a los seres humanos.<br />
Repaso<br />
La historia ti<strong>en</strong>e que establecer su objeto <strong>de</strong> estudio: los hombres y mujeres<br />
organizados <strong>en</strong> sociedad <strong>en</strong> función <strong>de</strong> dos conceptos fundam<strong>en</strong>tales, el tiempo y<br />
el espacio históricos. Repasa <strong>la</strong>s cuatro lecturas <strong>de</strong> <strong>la</strong> unidad y escribe <strong>en</strong> tu<br />
cua<strong>de</strong>rno <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong>l objeto <strong>de</strong> estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia y <strong>de</strong> los conceptos<br />
espacio y tiempo históricos.<br />
234
UNIDAD II. Historiografía y corri<strong>en</strong>tes<br />
historiográficas<br />
La crítica <strong>de</strong> un texto <strong>de</strong> historia pue<strong>de</strong> ser accesible si cu<strong>en</strong>tas con una prepa-<br />
ración a<strong>de</strong>cuada. En esta unidad apreciarás que usando normas metodológicas<br />
se pue<strong>de</strong> leer un libro <strong>de</strong> historia con un espíritu crítico. Con ello evitarás <strong>la</strong> con-<br />
fusión recurr<strong>en</strong>te <strong>en</strong> un estudiante, al establecer <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> historia y “<strong>la</strong>s<br />
historias” que escrib<strong>en</strong> los historiadores.<br />
Otro aspecto importante que te ayudará a compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r y evaluar un libro<br />
será distinguir <strong>en</strong>tre el hecho o el proceso histórico narrado y los juicios emitidos<br />
por el autor; para ello, es necesario poseer algunas i<strong>de</strong>as sobre éste, como: quién<br />
es, cuál es el conjunto <strong>de</strong> su obra, si pert<strong>en</strong>ece a una corri<strong>en</strong>te política o teórica<br />
específica y <strong>en</strong> qué g<strong>en</strong>eración se incluye, <strong>en</strong>tre otros aspectos. En suma, logra-<br />
rás ubicar <strong>de</strong>s<strong>de</strong> dón<strong>de</strong> (tiempo y lugar) y cuál es el s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> <strong>la</strong> escritura <strong>de</strong> un<br />
libro <strong>de</strong> historia.<br />
Reconocerás también, que el horizonte intelectual <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia se ha<br />
increm<strong>en</strong>tado para incluir nuevos temas y metodologías, consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
gran<strong>de</strong>s transformaciones experim<strong>en</strong>tadas por <strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s <strong>en</strong> el siglo XX. Así,<br />
distinguirás que se ha superado el racionalismo exagerado <strong>de</strong>l positivismo <strong>de</strong>l<br />
siglo XIX que imponía a <strong>la</strong> historia una interpretación evolucionista <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo<br />
político y social <strong>de</strong> <strong>la</strong>s razas y, también, el rechazo a los inútiles esfuerzos por<br />
interpretar el pasado para adivinar el futuro. Esta noción <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia fue<br />
cambiada por <strong>la</strong> compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> los f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os sociales con una perspectiva más<br />
crítica, que alim<strong>en</strong>ta el conocimi<strong>en</strong>to riguroso <strong>de</strong>l acontecer histórico.<br />
Temario<br />
1. La historiografía <strong>en</strong> <strong>la</strong> producción histórica<br />
2. La diversidad <strong>de</strong> corri<strong>en</strong>tes historiográficas<br />
Lectura 1. La historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> historiografía<br />
Alfonso M<strong>en</strong>dio<strong>la</strong> Mejía. Texto adaptado por Juan Carlos Santan<strong>de</strong>r y C<strong>la</strong>udio Vadillo<br />
López.<br />
A m<strong>en</strong>udo <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra historia suscita <strong>en</strong> <strong>la</strong> imaginación <strong>de</strong> <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te una repres<strong>en</strong>-<br />
tación que se vincu<strong>la</strong> con lo “ya sucedido”. En este s<strong>en</strong>tido, historia se <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong><br />
como sinónimo <strong>de</strong> los acontecimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>l pasado. Sin embargo, <strong>la</strong> misma pa-<br />
<strong>la</strong>bra se usa para <strong>de</strong>signar el conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> lo ya sucedido. En consecu<strong>en</strong>cia, se<br />
<strong>de</strong>be t<strong>en</strong>er pres<strong>en</strong>te <strong>la</strong> distinción <strong>en</strong>tre el objeto real, <strong>en</strong> este caso, los sucesos <strong>de</strong>l<br />
pasado y <strong>la</strong> disciplina ci<strong>en</strong>tífica que los estudia, o sea <strong>la</strong> historia. Al igual que otras<br />
disciplinas como <strong>la</strong> física o <strong>la</strong> química, <strong>la</strong> historia es una ci<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo,<br />
cuestión que implica que <strong>la</strong> historia ti<strong>en</strong>e una historia.<br />
Todas <strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un pasado; sin embargo, esto no asegura que<br />
hayan practicado alguna forma <strong>de</strong> hacer historia. En otras pa<strong>la</strong>bras, si todas <strong>la</strong>s<br />
socieda<strong>de</strong>s humanas han mant<strong>en</strong>ido cierta re<strong>la</strong>ción con su pasado, esto no<br />
asegura que <strong>la</strong> historia, como tal, haya existido siempre. En <strong>la</strong> antigua Grecia o <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> civilización egipcia, <strong>la</strong> mediación con el pasado se efectuaba a través <strong>de</strong>l mito,<br />
ese re<strong>la</strong>to sagrado que contaba con imág<strong>en</strong>es vívidas el orig<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> naturaleza y<br />
<strong>de</strong> los hombres.<br />
La constatación <strong>de</strong> que hubo socieda<strong>de</strong>s que no <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ron <strong>la</strong> historia<br />
como disciplina ci<strong>en</strong>tífica nos lleva a p<strong>la</strong>ntear <strong>la</strong> pregunta ¿qué se <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> por<br />
historia <strong>en</strong> <strong>la</strong> sociedad contemporánea, así como <strong>en</strong> <strong>la</strong>s civilizaciones anteriores a<br />
<strong>la</strong> nuestra? La respuesta a esta interrogante <strong>de</strong>be incluir, al mismo tiempo, <strong>la</strong>s<br />
razones que explican, por qué una sociedad se interesa <strong>en</strong> el conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />
235<br />
PREGUNTAS<br />
GENERADORAS<br />
¿La historia es<br />
historiografía?<br />
¿Todos los grupos<br />
humanos concib<strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma<br />
forma?<br />
¿Hay difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />
versiones <strong>de</strong><br />
historiadores que<br />
estudian una misma<br />
época?<br />
Unidad II<br />
El concepto historia, <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do<br />
<strong>de</strong> su uso, pue<strong>de</strong> t<strong>en</strong>er tres signi-<br />
ficados:<br />
a) historia como disciplina ci<strong>en</strong>tífica<br />
que investiga sobre <strong>la</strong> actividad<br />
hu- mana <strong>en</strong> el pasado;<br />
b) historia como un re<strong>la</strong>to <strong>de</strong> lo<br />
acontecido, esto es, aquel<strong>la</strong><br />
narra- ción que leemos <strong>en</strong> los<br />
libros <strong>de</strong> historia;<br />
c) historia como acontecer, como <strong>la</strong><br />
realidad social que cambia con el<br />
paso <strong>de</strong>l tiempo.
Historia<br />
En el mundo occi<strong>de</strong>ntal fue don<strong>de</strong> se<br />
acuñó <strong>la</strong> distinción <strong>en</strong>tre so-<br />
cieda<strong>de</strong>s premo<strong>de</strong>rnas y mo<strong>de</strong>r-<br />
nas. En éstas, el pasado cumplía <strong>la</strong><br />
función <strong>de</strong> ori<strong>en</strong>tar el pres<strong>en</strong>te,<br />
mi<strong>en</strong>tras que, para <strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s<br />
mo<strong>de</strong>rnas los tiempos pasados ya<br />
no son vistos como <strong>en</strong>señanza <strong>de</strong><br />
vida, sino <strong>de</strong> forma crítica y como<br />
experi<strong>en</strong>cia acumu<strong>la</strong>da.<br />
Observa como el autor opone el<br />
tiempo, el pasado y <strong>la</strong> historia <strong>en</strong>tre<br />
<strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s premo<strong>de</strong>rnas y <strong>la</strong>s<br />
mo<strong>de</strong>rnas.<br />
La pa<strong>la</strong>bra “cosificado” quiere <strong>de</strong>cir<br />
que se convierte <strong>en</strong> objeto <strong>de</strong> co-<br />
nocimi<strong>en</strong>to.<br />
su pasado y qué función cumple este conocimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s actuales.<br />
Asimismo, el papel <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia <strong>en</strong> <strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s premo<strong>de</strong>rnas permitirá ac<strong>la</strong>rar<br />
el peso <strong>de</strong> <strong>la</strong> tradición <strong>en</strong> su escritura.<br />
En forma esquemática se consi<strong>de</strong>ran socieda<strong>de</strong>s premo<strong>de</strong>rnas aquel<strong>la</strong>s<br />
que van <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> Grecia Clásica (siglo V a. C.) hasta <strong>la</strong> Revolución Francesa<br />
(1789), <strong>en</strong> tanto que <strong>la</strong>s mo<strong>de</strong>rnas abarcan <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el siglo XVIII hasta <strong>la</strong> actualidad.<br />
Un criterio básico <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre ambos tipos <strong>de</strong> sociedad se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
forma <strong>en</strong> que experim<strong>en</strong>tan o asum<strong>en</strong> <strong>la</strong> cuestión <strong>de</strong>l tiempo. Las socieda<strong>de</strong>s<br />
premo<strong>de</strong>rnas toman el pasado como fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> autoridad o legitimación <strong>de</strong> sus<br />
<strong>de</strong>cisiones. En el mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar cualquier problema o toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisión se<br />
consulta el pasado para ori<strong>en</strong>tar <strong>la</strong>s acciones <strong>de</strong>l pres<strong>en</strong>te y <strong>de</strong>l futuro. En cambio,<br />
<strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s mo<strong>de</strong>rnas lo <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n como un tiempo lineal o sucesivo, <strong>en</strong> el que<br />
se da, subsecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, un proceso <strong>de</strong> <strong>en</strong>riquecimi<strong>en</strong>to; es <strong>de</strong>cir, se pi<strong>en</strong>sa que<br />
todo futuro es mejor que el pasado. El factor progreso domina <strong>en</strong> <strong>la</strong> sociedad<br />
mo<strong>de</strong>rna. Los mo<strong>de</strong>rnos se separan <strong>de</strong>l pasado <strong>en</strong> forma crítica y a m<strong>en</strong>udo lo<br />
consi<strong>de</strong>ran erróneo e injusto. Por <strong>en</strong><strong>de</strong>, el pasado carece <strong>de</strong> autoridad y es objeto<br />
<strong>de</strong> crítica. En suma, <strong>la</strong> historia como ci<strong>en</strong>cia que surge <strong>en</strong> el siglo XIX, sólo es<br />
posible a partir <strong>de</strong>l distanciami<strong>en</strong>to fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> tradición, lo que permite tomar al<br />
pasado como objeto <strong>de</strong> estudio.<br />
Tradición y mo<strong>de</strong>rnidad<br />
El discurso <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia hasta el siglo XVIII está más cerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> literatura que <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
ci<strong>en</strong>cia. La escritura <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los griegos hasta el siglo XVIII, no se hace<br />
con docum<strong>en</strong>tos. El historiador premo<strong>de</strong>rno no se preocupa por usar docum<strong>en</strong>tos<br />
para reconstruir los sucesos que re<strong>la</strong>ta, escribe su historia <strong>de</strong> otra manera. Los<br />
criterios para <strong>de</strong>mostrar <strong>la</strong> verdad <strong>de</strong> los hechos narrados no se sust<strong>en</strong>ta, como sí<br />
lo hace <strong>la</strong> historia ci<strong>en</strong>tífica, <strong>en</strong> <strong>la</strong> docum<strong>en</strong>tación que usa o cita. La forma para<br />
afirmar que se hab<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> verdad es muy difer<strong>en</strong>te; por ejemplo, nunca veríamos<br />
citas a pie <strong>de</strong> página <strong>en</strong> un libro <strong>de</strong> historia griega o medieval.<br />
La historia <strong>de</strong> fines <strong>de</strong>l siglo XVIII y principios <strong>de</strong>l XIX inaugura una nueva<br />
manera <strong>de</strong> legitimar su discurso, se apega a juicios que reflejan <strong>la</strong> verdad <strong>de</strong> los<br />
hechos al tiempo que se libera <strong>de</strong> elem<strong>en</strong>tos literarios. La historia marca un<br />
distanciami<strong>en</strong>to radical con <strong>la</strong> literatura, o sea, con aquello que consi<strong>de</strong>ra su<br />
opuesto, <strong>la</strong> ficción.<br />
En virtud <strong>de</strong> <strong>la</strong>s consi<strong>de</strong>raciones anteriores se pue<strong>de</strong> sost<strong>en</strong>er que <strong>la</strong><br />
historia con carácter ci<strong>en</strong>tífico es un producto <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad y <strong>de</strong> <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia<br />
<strong>de</strong>l tiempo que ésta inaugura. La conversión <strong>de</strong>l pasado <strong>en</strong> un objeto que se pue<strong>de</strong><br />
observar a través <strong>de</strong> los docum<strong>en</strong>tos o fu<strong>en</strong>tes, permitió que se le concibiera como<br />
algo externo e in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad actual; <strong>en</strong> consecu<strong>en</strong>cia, se ti<strong>en</strong>e <strong>la</strong><br />
certeza <strong>de</strong> que el pasado ya no nos afecta. Esto posibilitó que <strong>la</strong> historia se<br />
asumiera <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma forma que <strong>la</strong>s ci<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>la</strong> naturaleza, aquel<strong>la</strong>s que fundan<br />
su conocimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre el sujeto que observa y el objeto observado,<br />
<strong>en</strong> este caso el historiador fr<strong>en</strong>te al pasado “cosificado” <strong>en</strong> docum<strong>en</strong>tos.<br />
La sociedad mo<strong>de</strong>rna vive <strong>en</strong> un mundo <strong>de</strong>sacralizado, secu<strong>la</strong>rizado.<br />
Los sociólogos que han estudiado este f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o lo han caracterizado como<br />
“<strong>de</strong>s<strong>en</strong>cantami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l mundo”, noción que sugiere <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> que todo pue<strong>de</strong> ser<br />
<strong>de</strong>scifrado o p<strong>en</strong>sado <strong>en</strong> forma ci<strong>en</strong>tífica; <strong>la</strong> religión o <strong>la</strong> tradición ya no son<br />
factores que se tom<strong>en</strong> <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta para <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r por ejemplo, el funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l<br />
cosmos y <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia humana. Si <strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s premo<strong>de</strong>rnas suponían una<br />
trasc<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia divina (principio y fines últimos e iguales para todos los<br />
236
hombres), <strong>la</strong> sociedad mo<strong>de</strong>rna asume una perfectibilidad continua y constante;<br />
<strong>en</strong> ese s<strong>en</strong>tido, el pasado ya no <strong>en</strong>seña, porque se pi<strong>en</strong>sa que todo futuro es<br />
mejor. La tradición pier<strong>de</strong> autoridad y <strong>la</strong> historia ya no es “maestra <strong>de</strong> vida”. En este<br />
s<strong>en</strong>tido, <strong>la</strong> finalidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia —que <strong>en</strong> <strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s premo<strong>de</strong>rnas era<br />
apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r por medio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s lecciones que el pasado imponía— ha cambiado. De<br />
ahora <strong>en</strong> a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte el pasado no <strong>en</strong>seña nada; el pasado es un objeto <strong>de</strong> estudio y<br />
se investiga, se coteja, se verifica, ti<strong>en</strong>e una función distinta. Es así que se hab<strong>la</strong> al<br />
m<strong>en</strong>os <strong>de</strong> dos formas radicalm<strong>en</strong>te distintas <strong>de</strong> p<strong>en</strong>sar <strong>la</strong> historia, el tiempo y el<br />
pasado.<br />
El positivismo como legitimación <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad<br />
Jürg<strong>en</strong> Habermas, uno <strong>de</strong> los filósofos más <strong>de</strong>stacados <strong>de</strong> <strong>la</strong> actualidad, afirma<br />
que <strong>la</strong> historia <strong>en</strong> el siglo XVIII g<strong>en</strong>eró una preocupación por el conocimi<strong>en</strong>to<br />
objetivo <strong>de</strong>l pasado y con ese propósito confió <strong>en</strong> el “método” que permitiera al<br />
historiador apropiarse <strong>de</strong> <strong>la</strong> verdad <strong>de</strong> los hechos. De esta forma, mitigó su<br />
preocupación epistemológica con una solución metodológica. Este tipo <strong>de</strong> co-<br />
nocimi<strong>en</strong>to y <strong>la</strong> metodología que <strong>de</strong>sarrolló se <strong>de</strong>nomina positivismo, el cual<br />
sosti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> superioridad <strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to ci<strong>en</strong>tífico sobre cualquier otro tipo <strong>de</strong><br />
conocimi<strong>en</strong>to. Su criterio es el <strong>de</strong> que si se sigue el método a<strong>de</strong>cuado se alcanza<br />
indudablem<strong>en</strong>te <strong>la</strong> verdad. El positivismo utiliza procedimi<strong>en</strong>tos universales que<br />
permit<strong>en</strong> producir el conocimi<strong>en</strong>to. La falta <strong>de</strong> crítica a esta racionalidad ci<strong>en</strong>tífica,<br />
basada <strong>en</strong> los éxitos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ci<strong>en</strong>cias naturales, es lo que se <strong>de</strong>nomina<br />
metodologismo.<br />
El positivismo fue <strong>la</strong> forma predominante <strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el siglo<br />
XIX hasta bi<strong>en</strong> <strong>en</strong>trado el siglo XX, y se abandonó a partir <strong>de</strong>l mom<strong>en</strong>to <strong>en</strong> que se<br />
empieza a estudiar el conocimi<strong>en</strong>to que produc<strong>en</strong> <strong>la</strong>s ci<strong>en</strong>cias como formas <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
praxis social. En otras pa<strong>la</strong>bras, se comi<strong>en</strong>za a hacer historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> forma <strong>en</strong> que<br />
cada ci<strong>en</strong>cia produce su conocimi<strong>en</strong>to, y aquí es don<strong>de</strong> surg<strong>en</strong> todas <strong>la</strong>s<br />
variaciones. En particu<strong>la</strong>r, los l<strong>la</strong>mados “hechos” <strong>de</strong>l pasado que <strong>de</strong>jan <strong>de</strong> ser<br />
objetivos (objetos que se pue<strong>de</strong>n estudiar empíricam<strong>en</strong>te a través <strong>de</strong> docum<strong>en</strong>tos),<br />
y pasan a ser <strong>en</strong>t<strong>en</strong>didos como una construcción <strong>de</strong> los historiadores.<br />
La crisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> explicación positivista <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia<br />
Después <strong>de</strong> <strong>la</strong> Segunda Guerra Mundial <strong>en</strong>tra <strong>en</strong> crisis <strong>la</strong> explicación positivista <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> historia. Se <strong>de</strong>muestra que el “hecho” no es algo dado o in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
voluntad <strong>de</strong>l hombre, sino algo producido <strong>de</strong> acuerdo con <strong>de</strong>terminados valores.<br />
El “hecho” <strong>en</strong> cuanto tal, existe <strong>en</strong> <strong>la</strong> escritura <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia y se escribe a partir <strong>de</strong><br />
docum<strong>en</strong>tos, no <strong>de</strong> “hechos”. La reconstrucción <strong>de</strong>l pasado se hace a partir <strong>de</strong><br />
vestigios <strong>de</strong> todo tipo a los que se adjudica un significado. Por ello se afirma que <strong>la</strong><br />
historia es grafía, <strong>en</strong>t<strong>en</strong>diéndose por grafía todo vestigio o trazo que nos comunica<br />
algo. A partir <strong>de</strong> docum<strong>en</strong>tos se produce el texto <strong>de</strong> historia; <strong>en</strong> consecu<strong>en</strong>cia, <strong>la</strong><br />
ci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia, tanto <strong>en</strong> su punto <strong>de</strong> partida como <strong>en</strong> su resultado, es<br />
escritura.<br />
Este <strong>de</strong>scubrimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong> segunda mitad <strong>de</strong>l siglo XX, dio lugar al<br />
nacimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> historiografía cuya pregunta c<strong>en</strong>tral es, cómo se escribe <strong>la</strong><br />
historia y no, cómo se conoce el pasado. Se trata <strong>de</strong> que algui<strong>en</strong> (el historiador),<br />
basándose <strong>en</strong> <strong>en</strong>unciados que algui<strong>en</strong> más construyó antes (<strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes), hab<strong>la</strong><br />
<strong>de</strong>l pasado con un interlocutor que lo escucha.<br />
237<br />
Unidad II<br />
La epistemología trata los funda-<br />
m<strong>en</strong>tos y métodos <strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to<br />
ci<strong>en</strong>tífico<br />
Fu<strong>en</strong>te: Estallido <strong>de</strong> <strong>la</strong> bomba atómica <strong>en</strong> Nagasa-<br />
ki, Japón. 9 <strong>de</strong> agosto <strong>de</strong> 1945.<br />
Library of Congress<br />
La <strong>de</strong>strucción masiva ocasionada<br />
por <strong>la</strong>s armas nucleares no sólo<br />
marcó el final <strong>de</strong> <strong>la</strong> Segunda Guerra<br />
Mundial, sino <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>strucción que el avance tecno-<br />
lógico y ci<strong>en</strong>tífico hacían posible. La<br />
explicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia y <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia<br />
basada <strong>en</strong> el progreso fue<br />
sumam<strong>en</strong>te cuestionada.
Historia<br />
La escritura <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia<br />
La historiografía es una reflexión acerca <strong>de</strong>l quehacer <strong>de</strong>l historiador que implica<br />
los sigui<strong>en</strong>tes presupuestos:<br />
a) La ci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia es un saber situado <strong>en</strong> <strong>la</strong> dinámica <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad,<br />
o sea, es histórico y no es un discurso abstracto. Los criterios <strong>de</strong> verdad<br />
<strong>de</strong>l discurso histórico varían según <strong>la</strong>s épocas y según <strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s.<br />
b) La ci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia se sust<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> una serie <strong>de</strong> procedimi<strong>en</strong>tos técni-<br />
cos. Se construye mediante <strong>la</strong>s prácticas <strong>de</strong>l historiador (visitar archivos,<br />
c<strong>la</strong>sificar docum<strong>en</strong>tos, interpretarlos, escribir textos). No se trata <strong>de</strong> un<br />
análisis abstracto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s i<strong>de</strong>as.<br />
c) La ci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia cumple una función específica <strong>en</strong> cada sociedad.<br />
En <strong>la</strong> época mo<strong>de</strong>rna da cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> cómo se vive <strong>la</strong> temporalidad <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el<br />
siglo XIX.<br />
d) La ci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia es un proceso comunicativo que establece un<br />
diálogo <strong>en</strong> el que los textos <strong>de</strong> historia, g<strong>en</strong>erados por algui<strong>en</strong> <strong>en</strong> una<br />
situación <strong>de</strong>terminada, se dirig<strong>en</strong> a un público también específico.<br />
e) La historiografía <strong>de</strong>staca que <strong>la</strong> historia es escritura. El pasado no es una<br />
cosa sino una re<strong>la</strong>ción. El estudio <strong>de</strong> docum<strong>en</strong>tos, sean ut<strong>en</strong>silios,<br />
construcciones o libros, establece una re<strong>la</strong>ción comunicativa y<br />
contextuada con el pasado.<br />
Actividad 1<br />
Con base <strong>en</strong> <strong>la</strong> lectura anterior, traza <strong>en</strong> tu cua<strong>de</strong>rno el sigui<strong>en</strong>te cuadro y escribe<br />
<strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias sobre cómo se concibe <strong>la</strong> historia <strong>en</strong> <strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s premo<strong>de</strong>rnas y<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s mo<strong>de</strong>rnas.<br />
Historia<br />
Socieda<strong>de</strong>s premo<strong>de</strong>rnas Socieda<strong>de</strong>s mo<strong>de</strong>rnas<br />
Actividad 2<br />
Copia el sigui<strong>en</strong>te esquema <strong>en</strong> tu cua<strong>de</strong>rno y <strong>de</strong>scribe los pasos <strong>de</strong> <strong>la</strong> produc-<br />
ción <strong>de</strong>l f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o historiográfico. Anota tus reflexiones <strong>en</strong> media cuartil<strong>la</strong>.<br />
Preguntas <strong>de</strong>l historiador<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> su época histórica y<br />
pert<strong>en</strong><strong>en</strong>cia institucional<br />
Tema <strong>de</strong><br />
investigación<br />
Revisión<br />
historiográfica:<br />
selección y crítica <strong>de</strong><br />
fu<strong>en</strong>tes: docum<strong>en</strong>tales,<br />
testimonios orales.<br />
artísticos, <strong>en</strong>tre otras<br />
El f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o historiográfico<br />
238<br />
Compr<strong>en</strong>sión<br />
mediante teorías<br />
interpretativas y <strong>la</strong><br />
subjetividad <strong>de</strong>l<br />
investigador<br />
Obra<br />
historiográfica<br />
Estilo literario<br />
<strong>de</strong>l<br />
investigador<br />
Lectura,<br />
interpretación<br />
<strong>de</strong> los<br />
individuos<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> su época<br />
histórica<br />
Composición<br />
historiográfica: Mediante <strong>la</strong><br />
redacción y or<strong>de</strong>nami<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong>l material consultado a<br />
partir <strong>de</strong> conceptos y<br />
subdivisiones temáticas
Lectura 2. Las corri<strong>en</strong>tes historiográficas<br />
Or<strong>la</strong>ndo Osbaldo Arreo<strong>la</strong> Rosas y Juan Carlos Santan<strong>de</strong>r Ontiveros.<br />
Como ya se ha dicho, <strong>la</strong>s transformaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s occi<strong>de</strong>ntales que<br />
ocurrieron <strong>en</strong> <strong>la</strong> mitad <strong>de</strong>l siglo xx, causadas principalm<strong>en</strong>te por <strong>la</strong>s dos guerras<br />
mundiales provocaron el agotami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo positivista: <strong>la</strong> sociedad <strong>en</strong> ge-<br />
neral y los ci<strong>en</strong>tíficos sociales —<strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r los historiadores— cuestionaron el<br />
conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia c<strong>en</strong>trado sólo <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>scripción y narración <strong>de</strong> los<br />
acontecimi<strong>en</strong>tos políticos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s élites <strong>en</strong> el po<strong>de</strong>r. Este cuestionami<strong>en</strong>to, se<br />
originó <strong>en</strong> parte por <strong>la</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una explicación <strong>de</strong> los cambios vertiginosos <strong>de</strong>l<br />
capitalismo contemporáneo. De este modo, <strong>en</strong> el mundo académico surgieron<br />
nuevos int<strong>en</strong>tos por explicar <strong>la</strong> realidad histórica a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> aparición <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
historiografía, <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dida como <strong>la</strong> práctica profesional <strong>de</strong> los historiadores: crítica<br />
<strong>de</strong> los textos <strong>de</strong> historia g<strong>en</strong>erados hasta <strong>en</strong>tonces. La historiografía, así<br />
conceptualizada, significó un avance para <strong>la</strong> disciplina porque <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dió su doble<br />
s<strong>en</strong>tido: por una parte, producto <strong>de</strong>l resultado <strong>de</strong> una investigación histórica y, por<br />
otra, el discurso escrito, los libros <strong>de</strong> historia.<br />
Con esas transformaciones sociales y académicas, <strong>en</strong> el horizonte <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
disciplina histórica aparec<strong>en</strong> corri<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to que int<strong>en</strong>tan establecer<br />
su propio corpus <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to, se conviert<strong>en</strong> <strong>en</strong> los nuevos paradigmas <strong>de</strong><br />
explicación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ci<strong>en</strong>cias humanas los cuales tuvieron un impacto <strong>de</strong>cisivo <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
historiografía <strong>de</strong>l siglo XX. Sin embargo, sería pret<strong>en</strong>cioso consi<strong>de</strong>rar que el<br />
<strong>en</strong>t<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> realidad social ha estado sometido a un paradigma único, lo<br />
cierto es que, está sometida a varios <strong>en</strong> compet<strong>en</strong>cia. Así, <strong>en</strong> el mundo <strong>de</strong> los<br />
historiadores han convergido distintas corri<strong>en</strong>tes historiográficas que nos hac<strong>en</strong><br />
afirmar, como <strong>de</strong>cía el historiador francés Pierre Vi<strong>la</strong>r, que <strong>la</strong> historia está <strong>en</strong><br />
constante construcción.<br />
La escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> los Annales<br />
Durante el siglo XX, <strong>en</strong> el horizonte intelectual <strong>de</strong> <strong>la</strong> historiografía predominaron<br />
fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te dos corri<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to, a veces <strong>en</strong> oposición, <strong>en</strong><br />
ocasiones con muchas converg<strong>en</strong>cias temáticas, como <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad, <strong>la</strong><br />
l<strong>la</strong>mada Escue<strong>la</strong> francesa <strong>de</strong> los Annales y el marxismo.<br />
La Escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> los Annales ha sido un espacio <strong>de</strong> <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro don<strong>de</strong> se ha<br />
afianzado <strong>en</strong> distintos mom<strong>en</strong>tos, una gama <strong>de</strong> disciplinas sociales, <strong>de</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>n-<br />
cias temáticas y ori<strong>en</strong>taciones teóricas que durante su ya <strong>la</strong>rga tradición se han<br />
a<strong>de</strong>cuado a los difer<strong>en</strong>tes mom<strong>en</strong>tos y circunstancias históricas. Una particu<strong>la</strong>-<br />
ridad es que acoge con gran vitalidad a <strong>la</strong>s ci<strong>en</strong>cias sociales como <strong>la</strong> lingüística, el<br />
psicoanálisis, <strong>la</strong> antropología y sobre todo, aquel<strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia cuyo objeto es <strong>la</strong><br />
sociedad y que se sitúa <strong>en</strong> <strong>la</strong>s fronteras inmediatas <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia: <strong>la</strong> sociología.<br />
Durante los años ses<strong>en</strong>ta y set<strong>en</strong>ta <strong>de</strong>l siglo XX <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> francesa estaba<br />
caracterizada como una historiografía que, al <strong>de</strong>sertar <strong>de</strong>l terr<strong>en</strong>o político, condujo<br />
el interés <strong>de</strong> los historiadores hacia otros horizontes: <strong>la</strong> naturaleza, el paisaje, <strong>la</strong><br />
pob<strong>la</strong>ción, <strong>la</strong> <strong>de</strong>mografía, los intercambios y <strong>la</strong>s costumbres. Así se constituyó una<br />
antropología material y se <strong>de</strong>finió el concepto <strong>de</strong> materialidad histórica. Entonces,<br />
<strong>la</strong> ori<strong>en</strong>tación metodológica rec<strong>la</strong>maba a <strong>la</strong> <strong>la</strong>bor historiográfica abordar <strong>la</strong> realidad<br />
histórica social <strong>de</strong>s<strong>de</strong> una perspectiva total o global.<br />
Fernand Brau<strong>de</strong>l, uno <strong>de</strong> los historiadores más sobresali<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> Annales,<br />
<strong>en</strong>t<strong>en</strong>día el tiempo histórico como <strong>la</strong> medida <strong>de</strong> duración <strong>de</strong> un proceso humano <strong>en</strong><br />
su <strong>la</strong>rga duración. A partir <strong>de</strong> esta concepción temporal le interesaba escudriñar <strong>la</strong><br />
construcción <strong>de</strong>l mundo material y m<strong>en</strong>tal como resultado <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad <strong>de</strong>l<br />
hombre, y cómo a su vez esa construcción se sust<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os<br />
239<br />
Unidad II<br />
El concepto <strong>de</strong> paradigma, em-<br />
pleado por el historiador y filósofo<br />
Thomas Kuhn, <strong>de</strong>signa un mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong><br />
explicación ci<strong>en</strong>tífica establecido <strong>en</strong><br />
un mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
ci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l cual se ajusta <strong>la</strong><br />
actividad ci<strong>en</strong>tífica, hasta que so-<br />
brevi<strong>en</strong>e un mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> revolución<br />
<strong>en</strong> el conocimi<strong>en</strong>to y el mo<strong>de</strong>lo<br />
anterior es sustituido por uno nuevo,<br />
cuyos alcances explicativos son<br />
mayores.<br />
Annales d'Histoire Économique et<br />
Sociale, es una revista fundada <strong>en</strong><br />
Francia <strong>en</strong> 1929 bajo <strong>la</strong> dirección <strong>de</strong><br />
Marc Bloch y Luci<strong>en</strong> Febvre. Con los<br />
años ha cambiado <strong>de</strong> <strong>en</strong>foques<br />
teóricos metodológicos pero continúa<br />
c o m o u n a d e l a s r e v i s t a s<br />
especializadas más importantes <strong>en</strong> el<br />
mundo. Se publican co<strong>la</strong>boraciones<br />
<strong>de</strong> historiadores y es- pecialistas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
ci<strong>en</strong>cias sociales (geografía,<br />
lingüística, antropología, sociología,<br />
economía, principalm<strong>en</strong>te). Aunque <strong>en</strong><br />
el ámbito académico francés no se<br />
reconoce al grupo que constituye <strong>la</strong><br />
revista como una Escue<strong>la</strong>, esta<br />
t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia ha pasado fuera <strong>de</strong>l país<br />
galo como una corri<strong>en</strong>te historiográfica
Historia<br />
Fu<strong>en</strong>te: Pelea <strong>de</strong> gallos. C<strong>la</strong>udio Linatti, Costumbres<br />
civiles, militares y religiosos <strong>de</strong> México. 1828.<br />
La escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> los Annales incur-<br />
sionó <strong>en</strong> <strong>la</strong> historia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s m<strong>en</strong>tali-<br />
da<strong>de</strong>s y <strong>la</strong> vida cotidiana don<strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
diversiones cumpl<strong>en</strong> un rol signifi-<br />
cativo.<br />
En <strong>la</strong> tradición hegeliana, <strong>la</strong> dialécti-<br />
ca se <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong>, básicam<strong>en</strong>te como<br />
un proceso <strong>de</strong> transformación <strong>en</strong> el<br />
que dos opuestos, tesis y antítesis, se<br />
resuelv<strong>en</strong> <strong>en</strong> una forma superior o<br />
síntesis.<br />
perdurables que <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran su riqueza <strong>en</strong> <strong>la</strong>s continuida<strong>de</strong>s, más que <strong>en</strong> los<br />
mom<strong>en</strong>tos breves <strong>de</strong> <strong>la</strong>s transformaciones humanas.<br />
Brau<strong>de</strong>l sost<strong>en</strong>ía que los hombres crean y recrean espacios culturales que<br />
le dan s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> continuidad histórica mediante el establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> horizontes<br />
civilizatorios, que son i<strong>de</strong>ntificables <strong>en</strong> espacios geográficos regionales comu-<br />
nes, los cuales manti<strong>en</strong><strong>en</strong> interconexiones tanto materiales como culturales que<br />
los <strong>en</strong><strong>la</strong>zan a través <strong>de</strong> una serie <strong>de</strong> ev<strong>en</strong>tos históricos concat<strong>en</strong>ados unos con<br />
otros <strong>en</strong> su causalidad y que, consecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, terminan abarcando todo un<br />
espacio territorial.<br />
Las t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias reci<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> Annales<br />
Des<strong>de</strong> los años och<strong>en</strong>ta y nov<strong>en</strong>ta hasta <strong>la</strong> actualidad, Annales ha cambiado su<br />
postura historiográfica —antes esbozada— que va <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s m<strong>en</strong>-<br />
talida<strong>de</strong>s, hasta un agnosticismo epistemológico (<strong>la</strong> imposibilidad <strong>de</strong> conocer <strong>la</strong><br />
realidad histórica), metodológicam<strong>en</strong>te al<strong>en</strong>tado por miradas retomadas <strong>de</strong>l psi-<br />
coanálisis y <strong>la</strong> lingüística, <strong>de</strong> <strong>la</strong> semiótica y el análisis <strong>de</strong>l discurso. En este último<br />
s<strong>en</strong>tido, los repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> int<strong>en</strong>tan construir un nuevo paradigma<br />
histórico (conocido como “giro historiográfico”) <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dido como el estudio <strong>de</strong> una<br />
serie <strong>de</strong> temas que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> su explicación <strong>en</strong> sí mismos y que int<strong>en</strong>tan simbolizar el<br />
p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> una época sobre un solo aspecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> complejidad humana,<br />
como <strong>la</strong>s costumbres, el amor, <strong>la</strong> comida, <strong>la</strong> sexualidad, <strong>en</strong>tre otros. Su interés no<br />
radica <strong>en</strong> <strong>la</strong> importancia que estos temas pudieran t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> <strong>la</strong> explicación <strong>de</strong> lo<br />
social o como f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os que emerg<strong>en</strong> <strong>de</strong> ello, ni como conjunción <strong>de</strong> factores que<br />
intervi<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo material y m<strong>en</strong>tal <strong>de</strong>l hombre, sino sólo <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong>l imaginario, <strong>en</strong> <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> discursos que reflejan<br />
subjetivam<strong>en</strong>te, una realidad inexist<strong>en</strong>te e imposible <strong>de</strong> conocer.<br />
Annales presupone <strong>de</strong>s<strong>de</strong> esta perspectiva, que el objeto <strong>de</strong> estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
historia no son los hombres concretos <strong>de</strong> carne y hueso, sino sus abstracciones<br />
m<strong>en</strong>tales p<strong>la</strong>smadas <strong>en</strong> docum<strong>en</strong>tos, <strong>en</strong> última instancia, discursos mediadores<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> realidad concreta. Así, <strong>la</strong> historia como acontecer y como quehacer ci<strong>en</strong>tífi-<br />
co, se torna <strong>en</strong> una construcción discursiva <strong>de</strong> <strong>la</strong> realidad inv<strong>en</strong>tada y reinv<strong>en</strong>tada<br />
a través <strong>de</strong>l l<strong>en</strong>guaje escrito. Estos <strong>estudios</strong> <strong>de</strong>jan <strong>de</strong> <strong>la</strong>do <strong>la</strong> acción humana,<br />
acaso <strong>la</strong> tratan marginalm<strong>en</strong>te, tras<strong>la</strong>dando el conocimi<strong>en</strong>to histórico al tratado<br />
erudito <strong>de</strong> los textos y cuyo cont<strong>en</strong>ido es <strong>la</strong> realidad <strong>de</strong>l sujeto que los produjo y, a<br />
su vez, <strong>la</strong> <strong>de</strong> otros sujetos que <strong>la</strong> reinterpretan a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> lectura, separados<br />
ambos <strong>de</strong> <strong>la</strong> realidad que los atorm<strong>en</strong>ta.<br />
Marxismo e historia social inglesa<br />
El paradigma marxista se originó <strong>en</strong> el p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Carlos Marx y Fe<strong>de</strong>rico<br />
Engels, a mediados <strong>de</strong>l siglo XIX. Sin embargo, su impacto <strong>en</strong> <strong>la</strong>s ci<strong>en</strong>cias so-<br />
ciales, particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> historia, ocurrió ya <strong>en</strong>trado el siglo XX. Esta teoría<br />
fundam<strong>en</strong>ta su conocimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong> concepción <strong>de</strong>l materialismo histórico. El in-<br />
flujo marxista se observa <strong>en</strong> <strong>la</strong> historiografía al proponer a <strong>la</strong> dialéctica como<br />
herrami<strong>en</strong>ta teórica, para <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong>s contradicciones históricas lo que dio paso al<br />
cambio social.<br />
Esta mirada teórica se fundam<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> una perspectiva <strong>de</strong> síntesis total,<br />
don<strong>de</strong> el estudio <strong>de</strong> los procesos históricos permite conocer <strong>la</strong>s estructuras econó-<br />
micas, <strong>la</strong>s coyunturas <strong>de</strong> transformación social y el ámbito político e i<strong>de</strong>ológico <strong>de</strong>l<br />
conjunto <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad, incluidas <strong>la</strong>s élites <strong>en</strong> el po<strong>de</strong>r. En suma, para<br />
240
compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r el <strong>de</strong>v<strong>en</strong>ir histórico y <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre una estructura material y una<br />
estructura m<strong>en</strong>tal, siempre se parte <strong>de</strong> una base económica, <strong>la</strong> cual se i<strong>de</strong>ntifica<br />
como <strong>la</strong> forma <strong>en</strong> que los seres humanos han transformado <strong>la</strong> naturaleza me-<br />
diante el trabajo. De esta manera, para el marxismo el trabajo se constituye <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
actividad humana por excel<strong>en</strong>cia que articu<strong>la</strong> los <strong>de</strong>más elem<strong>en</strong>tos y niveles<br />
estructurales <strong>de</strong> <strong>la</strong> totalidad social e histórica.<br />
En <strong>la</strong>s décadas <strong>de</strong> los ses<strong>en</strong>ta y set<strong>en</strong>ta el auge <strong>de</strong> una historia marxista<br />
ortodoxa <strong>de</strong>svirtuó los postu<strong>la</strong>dos teóricos <strong>de</strong>l materialismo histórico al ori<strong>en</strong>tarlos<br />
hacia un <strong>de</strong>terminismo económico cuyo resultado fue el manejo <strong>de</strong> una teoría<br />
mecanicista y esquemática. Las investigaciones e<strong>la</strong>boradas a <strong>la</strong> luz <strong>de</strong> ese es-<br />
quema teórico-metodológico arrojaron interpretaciones históricas economicistas<br />
(reflejadas <strong>en</strong> el abuso <strong>de</strong> fórmu<strong>la</strong>s y gráficas estadísticas), don<strong>de</strong> al <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong><br />
vida económica, ésta, ya explicaba por sí so<strong>la</strong> otros niveles <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad, como<br />
<strong>la</strong>s estructuras i<strong>de</strong>ológicas, políticas y culturales. La r<strong>en</strong>ovación <strong>en</strong> <strong>la</strong> perspectiva<br />
histórica marxista llegó pronto.<br />
Fr<strong>en</strong>te a esa vulgarización <strong>de</strong>l marxismo, a finales <strong>de</strong> los años cincu<strong>en</strong>ta y<br />
durante los ses<strong>en</strong>ta, <strong>en</strong> Ing<strong>la</strong>terra <strong>de</strong>stacan historiadores como Christopher Hill,<br />
Edward Palmer Thompson, Eric Hobsbawm, George Rudé y Maurice Dobb, <strong>en</strong>-<br />
tre otros, qui<strong>en</strong>es constituyeron <strong>la</strong> l<strong>la</strong>mada historia social inglesa.<br />
Esta corri<strong>en</strong>te historiográfica presupone que cualquier tema tratado por el<br />
historiador <strong>de</strong>be ser abordado con un refer<strong>en</strong>te social, es <strong>de</strong>cir, su objetivo es <strong>la</strong><br />
sociedad <strong>en</strong> su conjunto y <strong>en</strong> especial, aquellos sectores que por difer<strong>en</strong>tes<br />
razones históricas, se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> condiciones <strong>de</strong> subordinación y explota-<br />
ción, por tanto, son colectivida<strong>de</strong>s “sin historia”. Si estos sujetos históricos son<br />
estudiados como hacedores <strong>de</strong> su acontecer, o propiciadores <strong>de</strong> los profundos<br />
cambios <strong>de</strong>l trance humano, son ellos, los que construy<strong>en</strong> su propia historia. El<br />
rescate <strong>de</strong> los individuos, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s colectivida<strong>de</strong>s y <strong>de</strong> grupos sociales significó un<br />
retorno a <strong>la</strong> concepción original <strong>de</strong>l materialismo histórico.<br />
La diversidad <strong>de</strong> <strong>en</strong>foques y temáticas<br />
En <strong>la</strong> actualidad el historiador usa diversas corri<strong>en</strong>tes historiográficas y teóricas,<br />
ori<strong>en</strong>ta su interés hacia <strong>la</strong> historia social y económica, <strong>la</strong>s m<strong>en</strong>talida<strong>de</strong>s, <strong>la</strong> vida<br />
privada y cotidiana, lo mismo que a los procesos globales <strong>de</strong>l pres<strong>en</strong>te. En con-<br />
secu<strong>en</strong>cia, estas corri<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to ti<strong>en</strong><strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong>s <strong>de</strong>más ci<strong>en</strong>-<br />
cias y, por tanto, <strong>la</strong> historia ti<strong>en</strong>e un carácter interdisciplinario. Manti<strong>en</strong>e vínculos<br />
sólidos con <strong>la</strong> economía, <strong>la</strong> sociología, <strong>la</strong> antropología, <strong>la</strong> etnología, <strong>la</strong> etnohis-<br />
toria y <strong>la</strong> geografía, <strong>en</strong>tre otras disciplinas sociales, asimismo, con <strong>la</strong> lingüística, <strong>la</strong><br />
psicología y <strong>la</strong> biología.<br />
Actividad 3<br />
Copia <strong>en</strong> tu cua<strong>de</strong>rno <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te tab<strong>la</strong> y, con base <strong>en</strong> <strong>la</strong> lectura anterior, anota lo<br />
que se te pi<strong>de</strong> <strong>de</strong> cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s corri<strong>en</strong>tes historiográficas.<br />
Escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> los Annales<br />
Marxismo<br />
Historia social inglesa<br />
Autores Características<br />
241<br />
Unidad II<br />
Fábrica <strong>de</strong> hi<strong>la</strong>dos <strong>en</strong> Río B<strong>la</strong>nco, Veracruz, 1907.<br />
Fototeca <strong>de</strong>l INAH.<br />
La historia social privilegió el estudio<br />
<strong>de</strong> los obreros y otros sujetos<br />
sociales como campesinos e indí<br />
g<strong>en</strong>as.<br />
Pese a <strong>la</strong> “parce<strong>la</strong>ción” <strong>de</strong>l conoci-<br />
mi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong>s ci<strong>en</strong>cias sociales, <strong>la</strong><br />
historia, no <strong>de</strong>ja <strong>de</strong> reconocer <strong>la</strong>s<br />
influ<strong>en</strong>cias que le han llegado <strong>de</strong><br />
distintas disciplinas ci<strong>en</strong>tíficas.
Historia<br />
PREGUNTAS<br />
GENERADORAS<br />
Si cualquier persona pue<strong>de</strong><br />
narrar y escribir una<br />
historia, <strong>en</strong>tonces, ¿qué<br />
ti<strong>en</strong>e <strong>de</strong> especial <strong>la</strong> <strong>la</strong>bor<br />
<strong>de</strong>l historiador?<br />
¿Los docum<strong>en</strong>tos históricos<br />
conti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>la</strong> historia?<br />
¿Cualquier historia basada<br />
<strong>en</strong> fu<strong>en</strong>tes es verda<strong>de</strong>ra?<br />
Repaso<br />
La historiografía se <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> como <strong>la</strong> crítica <strong>de</strong> los textos <strong>de</strong> historia. Para realizar<br />
un análisis el historiador <strong>de</strong>be contar con un amplio bagaje histórico, teórico y<br />
metodológico. Las distintas corri<strong>en</strong>tes historiográficas han <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do sus<br />
propios <strong>en</strong>foques. Parti<strong>en</strong>do <strong>de</strong> <strong>la</strong>s dos lecturas anteriores e<strong>la</strong>bora un resum<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
tu cua<strong>de</strong>rno y explica <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong> historiografía y <strong>de</strong>l análisis histo-<br />
riográfico.<br />
UNIDAD III. El oficio <strong>de</strong>l historiador<br />
Esta unidad te introduce <strong>en</strong> <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong>bor <strong>de</strong>l historiador: <strong>la</strong> investiga-<br />
ción histórica. Ésta, se compone <strong>de</strong> distintos mom<strong>en</strong>tos que <strong>la</strong> vuelv<strong>en</strong> apasio-<br />
nante, pues su objetivo es rescatar el pasado para compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r el pres<strong>en</strong>te. Es un<br />
int<strong>en</strong>to por explicar el pasado para valorar <strong>la</strong> <strong>la</strong>rga marcha <strong>de</strong> <strong>la</strong> humanidad. El<br />
investigador construye una historia, recupera el pasado como conci<strong>en</strong>cia co-<br />
lectiva para, a su vez, <strong>de</strong>volverlo a <strong>la</strong> sociedad.<br />
Con esta i<strong>de</strong>a, el historiador se <strong>la</strong>nza a <strong>la</strong> búsqueda y captura <strong>de</strong> <strong>la</strong> materia<br />
prima, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes, es <strong>de</strong>cir, <strong>de</strong> toda acción humana registrada como huel<strong>la</strong> <strong>en</strong><br />
el pres<strong>en</strong>te.<br />
Así, a través <strong>de</strong> estas lecturas sabrás que no sólo los docum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong><br />
archivos públicos o privados, son <strong>la</strong> materia prima <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación histórica,<br />
sino que, actualm<strong>en</strong>te, el historiador recurre a una infinidad <strong>de</strong> fu<strong>en</strong>tes, por<br />
ejemplo, testimonios, objetos, fotografías, que sin haber sufrido alguna<br />
ree<strong>la</strong>boración, sirv<strong>en</strong> para trasmitir un conocimi<strong>en</strong>to total o parcial <strong>de</strong> hechos<br />
pasados.<br />
Apreciarás, que <strong>la</strong> <strong>la</strong>bor <strong>de</strong>l investigador no sólo incluye <strong>la</strong> recolección <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes, sino también, el tratami<strong>en</strong>to que les da. Es <strong>de</strong>cir, el docum<strong>en</strong>to <strong>en</strong> su<br />
s<strong>en</strong>tido más amplio (no sólo escrito sino <strong>de</strong> otra índole) no dice nada si es tomado<br />
<strong>en</strong> “bruto”, al contrario, el historiador <strong>de</strong>be interrogarlo con ciertas técnicas. La<br />
crítica <strong>de</strong> fu<strong>en</strong>tes es <strong>la</strong> herrami<strong>en</strong>ta fundam<strong>en</strong>tal para establecer <strong>la</strong> veracidad <strong>de</strong><br />
un docum<strong>en</strong>to. El historiador <strong>de</strong>be formu<strong>la</strong>r una serie <strong>de</strong> preguntas básicas: por<br />
qué, cómo, dón<strong>de</strong> y cuándo.<br />
Asimismo, aquí ubicarás <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> un libro como <strong>la</strong> última fase <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
investigación; es el acto final <strong>de</strong> un <strong>la</strong>rgo proceso <strong>de</strong> e<strong>la</strong>boración y, para llegar a<br />
eso, se necesita cubrir una serie <strong>de</strong> pasos previos como seleccionar el objeto <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
investigación histórica situado <strong>en</strong> el tiempo y <strong>en</strong> el espacio. Así, el historiador se<br />
p<strong>la</strong>ntea <strong>la</strong>s gran<strong>de</strong>s preguntas que le interesan: ¿cómo y <strong>de</strong> qué vivían aquellos<br />
hombres? ¿Qué les unía y qué les separaba? ¿Qué s<strong>en</strong>tían o p<strong>en</strong>saban <strong>de</strong> sí<br />
mismos? Y muchas otras más.<br />
Temario<br />
1. La importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación histórica<br />
2. La investigación, <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes y su aut<strong>en</strong>ticidad<br />
3. La síntesis y el discurso histórico<br />
Lectura 1. El historiador y su oficio<br />
Rubén Espinosa Cabrera y José Romualdo Pantoja Reyes. Texto seleccionado<br />
por Juan Carlos Santan<strong>de</strong>r Ontiveros y C<strong>la</strong>udio Vadillo López.<br />
Respecto a su metodología, <strong>la</strong> historia pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>finirse como una disciplina críti-<br />
ca. Funda toda su actividad <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>nominada crítica <strong>de</strong> fu<strong>en</strong>tes, que es el reco-<br />
nocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l papel activo que <strong>de</strong>sempeña el historiador <strong>en</strong> <strong>la</strong> lectura e interpretación<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s huel<strong>la</strong>s, <strong>de</strong> los restos <strong>de</strong>l pasado que todavía se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> el<br />
242
pres<strong>en</strong>te. Esta actividad <strong>de</strong>l historiador se dirige a cuestionar <strong>la</strong>s “fu<strong>en</strong>tes”, tanto <strong>en</strong><br />
lo refer<strong>en</strong>te a su orig<strong>en</strong>, como a su cont<strong>en</strong>ido, lo que <strong>de</strong>be incluir también su<br />
producción. Pero el historiador ya no se cont<strong>en</strong>ta tan sólo con lo que el pasado<br />
quiso <strong>de</strong>cirnos, sino que utiliza <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes no int<strong>en</strong>cionadas: <strong>la</strong>s imág<strong>en</strong>es, los<br />
objetos (<strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura material), <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra (<strong>la</strong> historia oral), <strong>la</strong>s costumbres, <strong>la</strong><br />
literatura, los docum<strong>en</strong>tos privados. También busca <strong>en</strong> los sil<strong>en</strong>cios y aus<strong>en</strong>cias <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes, para alcanzar el nivel <strong>de</strong> lo “inconsci<strong>en</strong>te”. Para realizar estas<br />
operaciones, el historiador requiere una sólida base teórica y metodológica que le<br />
permita arrancar sus secretos a <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes.<br />
El historiador no pue<strong>de</strong> ser un improvisado, él ha requerido el apr<strong>en</strong>dizaje<br />
<strong>de</strong> un oficio, el oficio <strong>de</strong>l historiador. Ha t<strong>en</strong>ido que apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r métodos y <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r<br />
habilida<strong>de</strong>s técnicas. Bajo el techo <strong>de</strong> su taller se ha instruido y <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ado para<br />
e<strong>la</strong>borar una pieza <strong>de</strong> historia. El historiador, a partir <strong>de</strong> su oficio, es qui<strong>en</strong> hace <strong>la</strong><br />
historia.<br />
Esta metáfora <strong>de</strong>l historiador como apr<strong>en</strong>diz <strong>de</strong> un oficio quiere <strong>de</strong>stacar o<br />
subrayar su carácter productivo. Al final se trata <strong>de</strong> fabricar una pieza <strong>de</strong> historia,<br />
un libro <strong>de</strong> historia. También, nos indica que se requier<strong>en</strong> ciertas aptitu<strong>de</strong>s y ha-<br />
bilida<strong>de</strong>s que a veces son oficios <strong>en</strong> sí mismos, como <strong>la</strong> pericia <strong>de</strong> <strong>la</strong> narrativa o <strong>la</strong><br />
habilidad para investigar y así <strong>de</strong>spejar alguna incógnita.<br />
Una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tareas principales <strong>de</strong>l historiador es contar <strong>la</strong> historia que con-<br />
siste <strong>en</strong> <strong>la</strong> exposición <strong>de</strong> los hechos cuya fuerza es animada por el <strong>de</strong>seo <strong>de</strong><br />
conv<strong>en</strong>cer al auditorio; conseguir esto último, <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> que su exposición sea<br />
sufici<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te c<strong>la</strong>ra y sust<strong>en</strong>tada. Lo contun<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> su historia, <strong>la</strong> credibilidad,<br />
resi<strong>de</strong> <strong>en</strong> que se nutrió <strong>de</strong> testimonios. Sust<strong>en</strong>tar una narración histórica es el<br />
resultado <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación o indagación que lleva a <strong>la</strong> consulta <strong>de</strong> ciertos<br />
testimonios vincu<strong>la</strong>dos con <strong>la</strong> historia que se narra.<br />
La investigación y <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes<br />
La investigación es, <strong>en</strong> bu<strong>en</strong>a medida un viaje que se empr<strong>en</strong><strong>de</strong> y que se lleva <strong>de</strong><br />
un testimonio a otro. La <strong>la</strong>bor <strong>de</strong>l historiador es <strong>la</strong> búsqueda <strong>de</strong> información o<br />
informantes que proporcion<strong>en</strong> sus testimonios, y que a su vez, le permitan <strong>la</strong><br />
sust<strong>en</strong>tación y reconstrucción <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia contada.<br />
Los hechos que el historiador expone o refiere <strong>en</strong> su historia no son<br />
inv<strong>en</strong>tados, pues <strong>en</strong>tonces serían ficticios. Así suce<strong>de</strong> cuando <strong>de</strong>cimos que una<br />
historia es “increíble”, pues los hechos que refiere no parec<strong>en</strong> reales sino<br />
fantásticos. Pero el historiador no quiere que su historia sea una pieza <strong>de</strong> ficción<br />
sino una pieza sust<strong>en</strong>tada <strong>en</strong> <strong>la</strong> realidad. ¿Cómo se pue<strong>de</strong> saber si estamos ante<br />
hechos reales o inv<strong>en</strong>tados? La c<strong>la</strong>ve está <strong>en</strong> <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> los testimonios,<br />
sin ellos el historiador se <strong>en</strong>trega al <strong>en</strong>sueño <strong>de</strong> <strong>la</strong> realidad. Se <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>taría a <strong>la</strong> pa-<br />
radoja <strong>de</strong> contar algo que no “sucedió”, es <strong>de</strong>cir, a “inv<strong>en</strong>tar una historia”. El his-<br />
toriador disipa <strong>la</strong> ficción <strong>de</strong> su re<strong>la</strong>to cuando “reve<strong>la</strong>” el orig<strong>en</strong> <strong>de</strong> su información.<br />
El oficio <strong>de</strong>l historiador está hecho, <strong>en</strong> gran medida, por el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong><br />
esta habilidad para “ofrecer testimonios” a los que simplem<strong>en</strong>te consi<strong>de</strong>ra sus<br />
fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> consulta, <strong>la</strong>s que utiliza para <strong>la</strong> integración <strong>de</strong> su historia, <strong>de</strong> su pieza o<br />
libro <strong>de</strong> historia.<br />
Pero <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes y <strong>la</strong> información que el historiador obti<strong>en</strong>e <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s no le<br />
“son dadas”. En realidad, el historiador ti<strong>en</strong>e que buscar<strong>la</strong>s, empr<strong>en</strong><strong>de</strong>r su bús-<br />
queda y consulta: investigar. La mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s veces esta actividad se convierte<br />
<strong>en</strong> una búsqueda azarosa y ll<strong>en</strong>a <strong>de</strong> incomodida<strong>de</strong>s, pero, siempre excitante.<br />
243<br />
Unidad III<br />
La metodología, o el método histó-<br />
rico es el camino mediante el cual el<br />
historiador organiza su investiga-<br />
ción: parte <strong>de</strong> preguntas sobre <strong>la</strong><br />
sociedad, el lugar y el tiempo <strong>de</strong> su<br />
interés, lo que trata <strong>de</strong> respon<strong>de</strong>r a<br />
través <strong>de</strong> <strong>la</strong> búsqueda <strong>de</strong> informa-<br />
ción <strong>en</strong> <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes.<br />
Fíjate como el autor explica <strong>la</strong> im-<br />
portancia <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación histó-<br />
rica.<br />
¿Cuál es <strong>la</strong> obligación más impor-<br />
tante <strong>de</strong>l historiador cuando e<strong>la</strong>bo-<br />
ra un texto <strong>de</strong> historia?<br />
Lo que distingue al discurso his-<br />
tórico <strong>de</strong>l ficticio, o dicho <strong>de</strong> otro<br />
modo, <strong>la</strong> historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> nove<strong>la</strong>, es <strong>la</strong><br />
pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> huel<strong>la</strong>s humanas<br />
verificables, esto es, que cualquier<br />
persona pueda seguir “los pasos”<br />
que dio un investigador.
Historia<br />
Al aplicar el criterio <strong>de</strong> aut<strong>en</strong>ticidad a<br />
una fu<strong>en</strong>te, el investigador esta-<br />
blece si es útil y <strong>en</strong> qué medida.<br />
Para que una historia sea creíble,<br />
ésta necesita fundam<strong>en</strong>tarse <strong>en</strong><br />
fu<strong>en</strong>tes.<br />
Las fu<strong>en</strong>tes, se consi<strong>de</strong>ran materia<br />
prima con <strong>la</strong> que trabaja el historia-<br />
dor. Las hay <strong>de</strong> dos tipos: primarias<br />
son los docum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> archivo y<br />
testimonios orales; y secundarias, los<br />
libros.<br />
Es fácil p<strong>en</strong>sar que el éxito <strong>de</strong>l historiador <strong>en</strong> este “rastreo” no sólo <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> su<br />
voluntad y <strong>de</strong> su vigor para mant<strong>en</strong>er y llevar a bu<strong>en</strong> término su investigación, pues<br />
existe una serie <strong>de</strong> circunstancias que se le impon<strong>en</strong> objetivam<strong>en</strong>te. La obt<strong>en</strong>ción<br />
<strong>de</strong> información que pueda remitirnos a los hechos (<strong>de</strong> <strong>la</strong> historia por re<strong>la</strong>tar),<br />
<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> testimonios, huel<strong>la</strong>s, signos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s épocas pasadas,<br />
es <strong>de</strong>cir, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s propias fu<strong>en</strong>tes o lo que ha quedado <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s. El historiador no ti<strong>en</strong>e<br />
garantía <strong>de</strong> <strong>en</strong>contrar todo lo que busca por más empeño que muestre.<br />
Actividad 1<br />
Escribe <strong>en</strong> tu cua<strong>de</strong>rno, <strong>en</strong> no más <strong>de</strong> cinco r<strong>en</strong>glones, ¿Cómo el historiador<br />
organiza una investigación histórica?<br />
Actividad 2<br />
Tomando como base <strong>la</strong> lectura anterior, e<strong>la</strong>bora <strong>en</strong> tu cua<strong>de</strong>rno el sigui<strong>en</strong>te cuadro<br />
y escribe, al m<strong>en</strong>os, dos difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>tre una historia y una nove<strong>la</strong>.<br />
Historia Nove<strong>la</strong><br />
Lectura 2. Las fu<strong>en</strong>tes históricas: aut<strong>en</strong>ticidad y veracidad<br />
Rubén Espinosa Cabrera y José Romualdo Pantoja Reyes. Texto seleccionado por<br />
Juan Carlos Santan<strong>de</strong>r Ontiveros y C<strong>la</strong>udio Vadillo López.<br />
La época romántica <strong>en</strong> <strong>la</strong> que el historiador era el custodio <strong>de</strong> sus fu<strong>en</strong>tes y se<br />
<strong>en</strong>cargaba <strong>de</strong> su rescate y restauración ha sido superada por el trabajo <strong>de</strong> un<br />
amplio equipo <strong>de</strong> archivistas, paleógrafos, museógrafos, bibliólogos, diplomáti-<br />
cos, arqueólogos, epigrafistas, ligados <strong>en</strong>tre sí <strong>en</strong> colectivos dispuestos a resca-<br />
tar y restaurar <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l pasado, <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes para <strong>la</strong> historia. Actualm<strong>en</strong>te, <strong>la</strong>s<br />
indagaciones <strong>de</strong>l historiador <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>n <strong>en</strong> gran medida <strong>de</strong> este ejército <strong>de</strong><br />
auxiliares <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia y, él trabaja <strong>en</strong> fu<strong>en</strong>tes que ya han sido recopi<strong>la</strong>das y<br />
dispuestas por otros. El creci<strong>en</strong>te sistema informático ha hecho más impon<strong>en</strong>te el<br />
control masivo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> información. Su búsqueda ahora está guiada, <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los casos, por <strong>la</strong> lógica <strong>de</strong> los archivos, museos y bibliotecas. Hoy,<br />
es más frecu<strong>en</strong>te que “sus” fu<strong>en</strong>tes estén “dispuestas” para el público, aunque<br />
sólo él <strong>la</strong>s consulte. Las fu<strong>en</strong>tes —parafraseando este pecado misógino <strong>de</strong><br />
Jacques Le Goff— son como <strong>la</strong>s mujeres: “no se <strong>de</strong>jan poseer por cualquiera”.<br />
De este modo, el trabajo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes no se limita a una pres<strong>en</strong>tación física y<br />
cuantitativa <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s, aun <strong>en</strong> el caso <strong>en</strong> que no estén inv<strong>en</strong>tariadas, o como se dice<br />
<strong>en</strong> el argot <strong>de</strong> los historiadores, catalogadas <strong>en</strong> archivos; se trata más bi<strong>en</strong> <strong>de</strong><br />
pres<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> información que conti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> una narración inteligible para todos. El<br />
historiador está obligado a pres<strong>en</strong>tar los “hechos” hasta <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> que “ha<br />
trabajado con <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes”, ya que los testimonios, <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes, sólo ofrec<strong>en</strong><br />
información una vez que han sido trabajadas. En este periodo, el historiador po-<br />
drá distinguir si se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra con fu<strong>en</strong>tes muy valiosas que ofrec<strong>en</strong> información<br />
rica y abundante sobre los hechos que <strong>de</strong>sea referir o, por el contrario, si reve<strong>la</strong>n<br />
poca información.<br />
Si <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes —que constituy<strong>en</strong> el punto <strong>de</strong> partida para <strong>la</strong> investigación, “<strong>la</strong><br />
materia prima”— antes <strong>de</strong> llegar a nosotros sufrieron múltiples acci<strong>de</strong>ntes<br />
involuntarios o incluso provocados int<strong>en</strong>cionalm<strong>en</strong>te, se vuelv<strong>en</strong> “sospechosas”,<br />
antes <strong>de</strong> cualquier consulta <strong>de</strong>bemos cerciorarnos <strong>de</strong> que son auténticas.<br />
244
Esto es importante respecto a <strong>la</strong>s consecu<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> usar fu<strong>en</strong>tes falsas sin que el<br />
historiador se percate <strong>de</strong> ello, puesto que hará afirmaciones sust<strong>en</strong>tadas <strong>en</strong><br />
“falsos testimonios”. Si se percata <strong>de</strong> esta falsedad, <strong>en</strong>tonces t<strong>en</strong>drá ante sí <strong>la</strong>s<br />
fu<strong>en</strong>tes que trataron <strong>de</strong> ocultar ciertos hechos, o bi<strong>en</strong>, tan sólo una fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong><br />
información que, <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong>s distintas manipu<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong> el tiempo, pudo haber<br />
sido cambiada <strong>de</strong> tal manera que se ha alterado respecto a <strong>la</strong> original.<br />
Su oficio ha sido activado. El historiador está trabajando sus fu<strong>en</strong>tes, <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s cuales int<strong>en</strong>ta obt<strong>en</strong>er información pero cuya aut<strong>en</strong>ticidad ha <strong>de</strong>cidido valorar<br />
previam<strong>en</strong>te, como si se tratara <strong>de</strong>l original <strong>de</strong> una pintura. Ti<strong>en</strong>e que observar<strong>la</strong>s<br />
<strong>de</strong>t<strong>en</strong>idam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el exterior para cerciorarse <strong>de</strong> que no sea una información<br />
falsa, o que <strong>la</strong> firma <strong>de</strong>l pintor haya sido falsificada.<br />
El trabajo <strong>de</strong> aut<strong>en</strong>tificar una fu<strong>en</strong>te es <strong>la</strong> base <strong>de</strong> <strong>la</strong> crítica externa<br />
(l<strong>la</strong>mada así por los historiadores), es <strong>de</strong>cir, el análisis que se requiere para<br />
establecer a qué época, a qué autor (individuo o institución), a qué pueblo o a qué<br />
cultura pert<strong>en</strong>ece <strong>la</strong> fu<strong>en</strong>te.<br />
Este criterio <strong>de</strong> pertin<strong>en</strong>cia ayuda al historiador a utilizar cabalm<strong>en</strong>te <strong>la</strong><br />
información cont<strong>en</strong>ida, ya sea auténtica o falsa. Si una fu<strong>en</strong>te es falsa, por<br />
ejemplo, si un objeto arqueológico producido <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad es hecho pasar<br />
como si hubiera pert<strong>en</strong>ecido a una cultura <strong>de</strong>l pasado, el historiador no<br />
<strong>de</strong>spreciará esta fu<strong>en</strong>te sino que, se preguntará por qué fue falsificada, cuál fue <strong>la</strong><br />
int<strong>en</strong>ción, qué cultura crea esas falsificaciones.<br />
Fu<strong>en</strong>te: Mapa <strong>de</strong> Guaxtepec (Tepuzt<strong>la</strong>n), 1580. B<strong>en</strong>son Latin American Collection.<br />
The University of Texas at Austin.<br />
En el campo <strong>de</strong> los docum<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> el transcurso <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia han ocurrido un<br />
sinnúmero <strong>de</strong> falsificaciones, muchos <strong>de</strong> éstos eran <strong>de</strong> carácter legal y ti<strong>en</strong><strong>en</strong> que<br />
ver con juicios, hereda<strong>de</strong>s o propieda<strong>de</strong>s; también exist<strong>en</strong> docum<strong>en</strong>tos falsos que<br />
se refier<strong>en</strong> a <strong>la</strong>s hazañas <strong>de</strong> reyes o “gran<strong>de</strong>s personajes” que buscaban legitimar<br />
<strong>de</strong>rechos supuestos para fortalecer su po<strong>de</strong>r o, el <strong>de</strong> sus here<strong>de</strong>ros.<br />
Para ubicar una fu<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el campo <strong>de</strong> lo auténtico o <strong>de</strong> lo falso, el historia-<br />
245<br />
Unidad III<br />
Una fu<strong>en</strong>te se pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>scribir como<br />
una “huel<strong>la</strong> <strong>de</strong>l pasado o <strong>de</strong> los hechos<br />
históricos”.<br />
La veracidad es fundam<strong>en</strong>tal para<br />
<strong>de</strong>stacar <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> información<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes.<br />
Si un historiador observa un<br />
docum<strong>en</strong>to como el mapa <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
Re<strong>la</strong>ción Geográfica <strong>de</strong> Oaxtepec,<br />
<strong>de</strong> 1580, se podría preguntar, por<br />
ejemplo, qué elem<strong>en</strong>tos son <strong>de</strong><br />
tradición indíg<strong>en</strong>a y cuáles son <strong>de</strong><br />
orig<strong>en</strong> europeo, y si ambas tradiciones<br />
se combinaron <strong>en</strong> el siglo<br />
XVI para establecer si <strong>la</strong> fu<strong>en</strong>te es<br />
auténtica o no y <strong>en</strong> consecu<strong>en</strong>cia<br />
po<strong>de</strong>r interpretar su cont<strong>en</strong>ido.
Historia<br />
Fu<strong>en</strong>te: Protesta anarquista <strong>en</strong> Chicago, 1886.<br />
Library of Congress<br />
El estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s protestas popu<strong>la</strong>-<br />
res se hace con fu<strong>en</strong>tes oficiales.<br />
¿Cuál es el compromiso <strong>de</strong>l histo-<br />
riador con <strong>la</strong> sociedad a <strong>la</strong> que<br />
pert<strong>en</strong>ece?<br />
dor utiliza su conocimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong> escritura antigua, <strong>en</strong> sellos, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s firmas o sím-<br />
bolos, <strong>en</strong> los estilos <strong>de</strong> arte, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s técnicas arqueológicas: todo un conjunto <strong>de</strong><br />
técnicas y ci<strong>en</strong>cias que lo auxilian para establecer <strong>la</strong> pertin<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes.<br />
Análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> fu<strong>en</strong>te histórica. Verdad y m<strong>en</strong>tira como información<br />
Una vez que el historiador estableció su aut<strong>en</strong>ticidad se dispone a <strong>de</strong>terminar si <strong>la</strong><br />
información que se pue<strong>de</strong> obt<strong>en</strong>er <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes es sincera, verídica. A m<strong>en</strong>udo<br />
esto se comprueba al confrontar<strong>la</strong> con otra información que pue<strong>de</strong> contra<strong>de</strong>cir o<br />
complem<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> información original.<br />
En esta operación <strong>de</strong>l análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> información <strong>de</strong> <strong>la</strong> fu<strong>en</strong>te o crítica<br />
interna se conc<strong>en</strong>tra <strong>la</strong> habilidad <strong>de</strong>l historiador. Ti<strong>en</strong>e que <strong>de</strong>terminar, <strong>en</strong> primer<br />
lugar, para qué le pue<strong>de</strong> servir <strong>la</strong> información proce<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> fu<strong>en</strong>tes falsas, <strong>la</strong><br />
información falsa <strong>de</strong> fu<strong>en</strong>tes auténticas o aquél<strong>la</strong> que es verídica y provi<strong>en</strong>e <strong>de</strong><br />
fu<strong>en</strong>tes auténticas. Cualquier tipo <strong>de</strong> fu<strong>en</strong>tes le proporciona información, incluso<br />
cuando un testimonio no es verídico, es <strong>de</strong>cir, que <strong>la</strong> versión cont<strong>en</strong>ida <strong>en</strong> él<br />
oscurece los hechos, le informa sobre los intereses y <strong>la</strong>s m<strong>en</strong>talida<strong>de</strong>s que operan<br />
<strong>en</strong> una época <strong>de</strong>terminada, es el caso, por ejemplo, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes oficiales o<br />
e<strong>la</strong>boradas por <strong>la</strong>s c<strong>la</strong>ses dominantes que se refier<strong>en</strong> a <strong>la</strong>s revueltas popu<strong>la</strong>res<br />
durante toda <strong>la</strong> historia.<br />
Pero su <strong>la</strong>bor no termina ahí, <strong>en</strong> segundo lugar, ti<strong>en</strong>e que ir <strong>en</strong>tre<strong>la</strong>zando<br />
los datos que obti<strong>en</strong>e <strong>de</strong> cada fu<strong>en</strong>te con los prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> otras para<br />
difer<strong>en</strong>ciar <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> información significativa y <strong>la</strong> irrelevante <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> su<br />
investigación; qué repres<strong>en</strong>taciones se circunscrib<strong>en</strong> <strong>en</strong> el mundo exclusivo <strong>de</strong><br />
los individuos y colectivida<strong>de</strong>s y cuáles se refier<strong>en</strong> a <strong>la</strong>s prácticas sociales.<br />
La tarea <strong>de</strong>l historiador se vuelve cada vez más compleja, pues al mismo<br />
tiempo que necesita mant<strong>en</strong>er <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción sobre los datos más disímbolos <strong>de</strong>be<br />
esforzarse por verificar, ac<strong>la</strong>rar y no <strong>de</strong>snaturalizar los docum<strong>en</strong>tos, es <strong>de</strong>cir que<br />
al leerlos o interpretarlos no los saque <strong>de</strong> su época ni <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura a <strong>la</strong> que<br />
pert<strong>en</strong>ec<strong>en</strong>. Sin embargo, casi siempre <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes resultan incompletas, van<br />
<strong>de</strong>jando sil<strong>en</strong>cios, huecos, que el historiador <strong>de</strong>be cubrir con su cultura histórica,<br />
con hipótesis basadas <strong>en</strong> el conjunto <strong>de</strong> <strong>la</strong> información y <strong>en</strong> los presupuestos<br />
teóricos <strong>de</strong> los que parte a veces, con un tanto <strong>de</strong> imaginación, formada a lo <strong>la</strong>rgo<br />
<strong>de</strong> su actividad como historiador.<br />
Actividad 3<br />
A partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> lectura anterior contesta <strong>en</strong> tu cua<strong>de</strong>rno <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes preguntas.<br />
1. ¿Qué es lo fundam<strong>en</strong>tal para <strong>de</strong>stacar <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> información <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
fu<strong>en</strong>tes?<br />
2. ¿A qué se refiere el concepto <strong>de</strong> crítica <strong>de</strong> fu<strong>en</strong>tes externa e interna?<br />
3. ¿Qué <strong>de</strong>be hacer un historiador para realizar el análisis <strong>de</strong> una fu<strong>en</strong>te histó-<br />
rica?<br />
4. ¿Qué problema <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>ta el historiador al <strong>en</strong>contrarse con fu<strong>en</strong>tes incom-<br />
pletas?<br />
Lectura 3. Narración y síntesis<br />
Rubén Espinosa Cabrera y José Romualdo Pantoja Reyes. Texto seleccionado<br />
por Juan Carlos Santan<strong>de</strong>r Ontiveros y C<strong>la</strong>udio Vadillo López.<br />
En este punto <strong>la</strong> habilidad <strong>de</strong>l historiador se cruza con sus interrogantes sobre el<br />
pasado, con su posición teórica o con su compromiso con <strong>la</strong> sociedad a <strong>la</strong> que<br />
pert<strong>en</strong>ece, pues es el mom<strong>en</strong>to <strong>en</strong> el que trata <strong>de</strong> <strong>de</strong>stacar aquellos as-<br />
246
pectos <strong>de</strong> <strong>la</strong> realidad social que alumbran el conjunto, que permit<strong>en</strong> explicar los<br />
ev<strong>en</strong>tos que está reconstruy<strong>en</strong>do y que, incluso, le dan <strong>la</strong> oportunidad <strong>de</strong> or<strong>de</strong>nar<br />
<strong>la</strong> información que ha obt<strong>en</strong>ido.<br />
Hay que acometer <strong>la</strong> operación <strong>de</strong> síntesis y tomar conci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> lo que <strong>en</strong><br />
realidad es <strong>la</strong> <strong>la</strong>bor <strong>de</strong> historiador. Ocurre una extraña transmutación, esa especie<br />
<strong>de</strong> alquimia <strong>en</strong> <strong>la</strong> que primero se esboza, luego se precisa, se colorea poco a poco,<br />
toma cada vez más cuerpo por el acercami<strong>en</strong>to, el ajuste <strong>de</strong> innumerables<br />
fragm<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to extraídos <strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes consultadas, el con-<br />
vinc<strong>en</strong>te rostro <strong>de</strong> un organismo complejo, <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo, vivo, el rostro <strong>de</strong> una<br />
sociedad. Si <strong>la</strong> primera fase <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación requiere luci<strong>de</strong>z, ésta necesita<br />
pasión.<br />
Muchas veces el historiador se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra con marcos o imág<strong>en</strong>es pre<strong>de</strong>-<br />
terminadas <strong>de</strong> una época, un personaje o una cultura, pero si es s<strong>en</strong>sible a <strong>la</strong><br />
información seguram<strong>en</strong>te podrá modificar su i<strong>de</strong>a previa y tratar <strong>de</strong> reconstruir esa<br />
historia con mayor apego a lo indicado por <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes. Ello no significa que el<br />
historiador ha <strong>de</strong> r<strong>en</strong>unciar a su propio punto <strong>de</strong> vista, pues sin él, no podría<br />
or<strong>de</strong>nar <strong>en</strong> absoluto <strong>la</strong> masa <strong>de</strong> datos que ha obt<strong>en</strong>ido, <strong>de</strong>berá equilibrarlo con <strong>la</strong><br />
información <strong>en</strong>contrada, <strong>de</strong> tal manera que pueda <strong>de</strong>rrotar los prejuicios más<br />
comunes <strong>en</strong> <strong>la</strong>s disciplinas ci<strong>en</strong>tíficas (el racismo, el etnoc<strong>en</strong>trismo, aquellos<br />
prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l pragmatismo político). Un historiador <strong>de</strong>mostrará <strong>en</strong> <strong>la</strong> narración<br />
(escrita, visual, oral) hasta dón<strong>de</strong> ha logrado esto; es ahí don<strong>de</strong> culmina todo este<br />
trabajo <strong>de</strong> investigación.<br />
La tarea <strong>de</strong> obt<strong>en</strong>er una i<strong>de</strong>a acabada <strong>de</strong> una época, <strong>de</strong> explicar<br />
<strong>de</strong>terminados hechos históricos o, con mucho mayor razón, <strong>de</strong> t<strong>en</strong>er una visión<br />
g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia, no es privativa <strong>de</strong> un historiador ais<strong>la</strong>do, ésta es una tarea<br />
colectiva <strong>en</strong> <strong>la</strong> que los diversos historiadores y ci<strong>en</strong>tíficos sociales <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral,<br />
contribuy<strong>en</strong> al esc<strong>la</strong>recimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s diversas épocas y hechos al introducir<br />
nuevas fu<strong>en</strong>tes o nuevas interpretaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mismas, que indican los errores<br />
<strong>de</strong> otros, los olvidos <strong>en</strong> que incurrieron o <strong>la</strong>s insufici<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> sus explicaciones <strong>en</strong><br />
el <strong>de</strong>bate perman<strong>en</strong>te que ocurre <strong>en</strong> <strong>la</strong> disciplina.<br />
Sin embargo, el <strong>de</strong>bate no es sólo <strong>de</strong> los historiadores; <strong>la</strong> sociedad,<br />
mediante diversas manifestaciones (sociales, políticas o culturales) e<br />
instituciones, participa también <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> <strong>la</strong>s priorida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l estudio <strong>de</strong>l<br />
pasado. Ali<strong>en</strong>ta ciertas ori<strong>en</strong>taciones historiográficas, se interesa por<br />
<strong>de</strong>terminadas épocas, relega <strong>de</strong> su interés otras o, abandona ciertas narraciones<br />
históricas cuando ya no <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> el<strong>la</strong>s respuesta a sus preocupaciones. Si<br />
bi<strong>en</strong> <strong>la</strong> historia <strong>la</strong> hac<strong>en</strong> los historiadores, no es un asunto exclusivo <strong>de</strong> ellos.<br />
Actividad 4<br />
Retoma <strong>de</strong>l texto anterior y anota <strong>en</strong> tu cua<strong>de</strong>rno, cuál es <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong>l trabajo <strong>de</strong>l<br />
historiador con <strong>la</strong> sociedad <strong>en</strong> <strong>la</strong> que vive.<br />
Lectura 4. Sobre el uso <strong>de</strong> archivos<br />
Arlette Farge. Fragm<strong>en</strong>to seleccionado por Juan Carlos Santan<strong>de</strong>r Ontiveros.<br />
Este libro nació <strong>de</strong> los archivos no <strong>de</strong> series docum<strong>en</strong>tales, ni <strong>de</strong> crónicas, ni <strong>de</strong><br />
memorias, ni <strong>de</strong> nove<strong>la</strong>s, ni siquiera <strong>de</strong> discursos, ya fues<strong>en</strong> jurídicos, admi-<br />
nistrativos o literarios. Trata <strong>de</strong>l archivo judicial: el archivo <strong>en</strong> tanto que restos,<br />
trozos <strong>de</strong> frases, fragm<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> vidas reunidas <strong>en</strong> ese vasto santuario <strong>de</strong> pa<strong>la</strong>-<br />
bras pronunciadas y sin embargo muertas, que son los archivos judiciales. Son<br />
pa<strong>la</strong>bras que emerg<strong>en</strong> <strong>de</strong> tres noches sucesivas y profundas: <strong>la</strong> <strong>de</strong>l tiempo y <strong>de</strong>l<br />
olvido; <strong>la</strong> <strong>de</strong> los infortunados, y otra, más opaca para nuestra intelig<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>sa-<br />
fiada, <strong>la</strong> noche <strong>de</strong> <strong>la</strong> constitución y <strong>de</strong>l imperio <strong>de</strong> <strong>la</strong> culpa. [...]<br />
247<br />
Unidad III<br />
Un historiador <strong>de</strong>mostrará <strong>en</strong> el<br />
discurso, (escrito, visual, oral) has-<br />
ta dón<strong>de</strong> ha logrado procesar <strong>la</strong>s<br />
fu<strong>en</strong>tes históricas para reconstruir<br />
una época, cuestionar prejuicios y<br />
g<strong>en</strong>erar nuevas perspectivas sobre<br />
hechos históricos.<br />
El trabajo <strong>de</strong>l historiador está <strong>de</strong>li-<br />
mitado por <strong>la</strong>s características y<br />
problemáticas <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
que vive, también por <strong>la</strong> interacción<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación histórica con el<br />
trabajo <strong>de</strong> otras ci<strong>en</strong>cias sociales.<br />
Observa cuáles son <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes<br />
que <strong>la</strong> autora no consi<strong>de</strong>ró <strong>en</strong> su<br />
historia.
Historia<br />
Fu<strong>en</strong>te: La Toma <strong>de</strong> <strong>la</strong> Bastil<strong>la</strong> por los ciudadanos <strong>de</strong><br />
París. Library of Congress.<br />
La historia <strong>de</strong> Arlette Farge se re-<br />
fiere a <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te común <strong>de</strong> París <strong>en</strong> el<br />
siglo XVIII, su interés provi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
importancia que <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te tuvo al final<br />
<strong>de</strong>l siglo XVIII <strong>en</strong> el transcurrir <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
Revolución francesa.<br />
Observa quiénes, según <strong>la</strong> autora,<br />
serían los personajes <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia<br />
por contar y qué pue<strong>de</strong> distraer <strong>la</strong><br />
at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>l historiador al s<strong>en</strong>tirse<br />
i<strong>de</strong>ntificado con ellos.<br />
El historiador al <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tarse con un<br />
archivo judicial, como todo tipo <strong>de</strong><br />
docum<strong>en</strong>tos, ti<strong>en</strong>e el riesgo <strong>de</strong> <strong>de</strong>-<br />
jarse llevar por el significado literal <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s pa<strong>la</strong>bras o por el <strong>de</strong>seo <strong>de</strong><br />
recuperar el testimonio <strong>de</strong> los per-<br />
sonajes con los cuales establece una<br />
re<strong>la</strong>ción emotiva.<br />
El historiador, cautivado por <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes originales, sosti<strong>en</strong>e con los archivos una<br />
re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> fascinación tal, que no <strong>de</strong>ja <strong>de</strong> justificarse y <strong>de</strong> contro<strong>la</strong>r, <strong>en</strong> él y <strong>en</strong> los<br />
<strong>de</strong>más, todo lo que a partir <strong>de</strong> esos archivos pudiera hacer creer que se ha<br />
<strong>de</strong>spojado <strong>de</strong> su sistema <strong>de</strong> racionalidad. En ocasiones, el efecto que el archivo<br />
ejerce sobre él –y que casi nunca es reconocido <strong>de</strong> manera explícita– ti<strong>en</strong>e como<br />
consecu<strong>en</strong>cia <strong>la</strong> negación <strong>de</strong> su valor: el archivo es hermoso pero es una trampa<br />
que t<strong>en</strong>dría como coro<strong>la</strong>rio <strong>de</strong> su belleza toda una esc<strong>en</strong>ificación <strong>de</strong> <strong>la</strong> ilusión.<br />
Atrae pero <strong>en</strong>gaña, y el historiador, al adoptarlo por compañía, nunca <strong>de</strong>sconfiará<br />
lo sufici<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l improbable trazo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s imág<strong>en</strong>es que emite. [...]<br />
…En este trayecto, el vínculo con los archivos sigue marcado por dos<br />
asuntos ya p<strong>la</strong>nteados:<br />
1) La seducción <strong>de</strong>l archivo, se dice, am<strong>en</strong>aza con falsear, torcer el objeto <strong>de</strong><br />
estudio. El vínculo estético y emotivo con <strong>la</strong>s pa<strong>la</strong>bras <strong>de</strong>saparecidas y<br />
<strong>en</strong>contradas un día, sería un impedim<strong>en</strong>to, un <strong>de</strong>safío para <strong>la</strong><br />
racionalidad, una manera <strong>de</strong>masiado fácil o <strong>de</strong>masiado ambigua <strong>de</strong><br />
sost<strong>en</strong>er un discurso histórico.<br />
2) Al archivo que emerge <strong>de</strong>l sil<strong>en</strong>cio se le otorgaría <strong>de</strong>masiado s<strong>en</strong>tido. Más<br />
que el reflejo <strong>de</strong> lo real, ¿no sería el anc<strong>la</strong> privilegiada <strong>de</strong> nuestra sed <strong>de</strong><br />
ver cobrar vida al pobre, <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rado culpable? [...]<br />
Con estos dos asuntos, el archivo seductor y el archivo espejo que <strong>en</strong>gaña<br />
a lo real, estoy <strong>en</strong> constante negociación <strong>de</strong>s<strong>de</strong> hace varios años. He elegido no<br />
trabajar más que por medio <strong>de</strong>l archivo judicial; a partir <strong>de</strong> éste leo <strong>la</strong> sociedad po-<br />
pu<strong>la</strong>r parisina <strong>de</strong>l siglo XVIII. Este archivo es el motor <strong>de</strong> mi práctica, <strong>de</strong> mi trabajo<br />
<strong>de</strong> historiador, es el grano a partir <strong>de</strong>l cual investigo <strong>la</strong>s formas y el s<strong>en</strong>tido. [...]<br />
Todo aquello que pert<strong>en</strong>ece al or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> lo s<strong>en</strong>sible y <strong>de</strong> lo emocional está<br />
sometido a vigi<strong>la</strong>ncia <strong>en</strong> <strong>la</strong> disciplina histórica: es preciso hacer justicia a esta<br />
<strong>de</strong>sconfianza que permite evitar muchos estancami<strong>en</strong>tos y sobre todo mom<strong>en</strong>tos<br />
precarios <strong>de</strong> significación, los cuales provocan anacronismos molestos. También<br />
es necesario atravesar, <strong>de</strong> manera distinta a lo previsto, el espacio <strong>de</strong> <strong>la</strong> estética y<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> emoción, que <strong>de</strong> cualquier modo, cómo negarlo, es consustancial al<br />
<strong>de</strong>scubrimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> ciertos textos. Las vidas ínfimas, <strong>la</strong>s exist<strong>en</strong>cias <strong>de</strong>sprovistas y<br />
trágicas, los personajes risibles e insignificantes forman <strong>la</strong> ar<strong>en</strong>a fina <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia,<br />
su trama frágil aunque es<strong>en</strong>cial. Al surgir <strong>de</strong>l olvido, se alejan <strong>de</strong> <strong>la</strong> literatura porque<br />
están <strong>en</strong>varadas torpem<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong>s formas estrechas que impone el aparato<br />
judicial; son fragm<strong>en</strong>tarias porque están fragm<strong>en</strong>tadas o simplem<strong>en</strong>te<br />
interrumpidas <strong>en</strong> un día <strong>de</strong> interrogatorio; <strong>en</strong>contrar<strong>la</strong>s <strong>de</strong> nuevo provoca emo-<br />
ción sin que se sepa <strong>de</strong> hecho si, por haber fracasado así, estas vidas ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
apari<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> bocetos o si, por ser lejanas y extrañas, parec<strong>en</strong> tan próximas. [...]<br />
El archivo no es exacto <strong>en</strong> el s<strong>en</strong>tido <strong>en</strong> que lo <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>ría <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia mate-<br />
mática: no reve<strong>la</strong> ni el secreto ni el lugar <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> don<strong>de</strong> se organizaría <strong>la</strong> verdad.<br />
Tampoco es bel<strong>la</strong> porque sea trágica: al hacer surgir vidas caóticas don<strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
maldad, el furor y el ardid se mezc<strong>la</strong>n con lo <strong>la</strong>m<strong>en</strong>table, pone al <strong>de</strong>scubierto <strong>la</strong><br />
torpeza, <strong>la</strong> insignificancia y <strong>la</strong> mezquindad con más frecu<strong>en</strong>cia que el sombrío<br />
heroísmo. El archivo no es sublime, o tal vez sí, pero <strong>en</strong> ese caso cada uno <strong>de</strong><br />
nosotros es sublime, ni más ni m<strong>en</strong>os [...] Al poner <strong>en</strong> esc<strong>en</strong>a los papeles insigni-<br />
ficantes obliga a <strong>la</strong> emoción a <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zarse, a <strong>de</strong>t<strong>en</strong>erse <strong>en</strong> lo mo<strong>de</strong>sto, pequeño,<br />
imperfecto, vil, para construir, razonar, leer el s<strong>en</strong>tido.<br />
248
Y el s<strong>en</strong>tido no se reve<strong>la</strong> inmediatam<strong>en</strong>te; los archivos judiciales, por ejemplo,<br />
están <strong>en</strong> su totalidad cont<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> el corazón <strong>de</strong>l sistema político y policíaco <strong>de</strong>l<br />
siglo XVIII que los gobierna y los produce. Ofrec<strong>en</strong> a <strong>la</strong> mirada <strong>la</strong>s consecu<strong>en</strong>cias <strong>de</strong><br />
su orig<strong>en</strong>, y no exist<strong>en</strong> salvo porque una práctica <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r les ha dado vida;<br />
también muestran <strong>la</strong> manera <strong>en</strong> que los comportami<strong>en</strong>tos personales y colectivos<br />
se <strong>en</strong>treveran, para lo mejor o para lo peor, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s condiciones mismas formu<strong>la</strong>das<br />
por ese po<strong>de</strong>r. No son <strong>en</strong> absoluto “<strong>la</strong> realidad”, sino que cada vez muestran un<br />
ajuste particu<strong>la</strong>r con <strong>la</strong>s formas <strong>de</strong> coerción o <strong>la</strong>s normas, ya sean impuestas o<br />
interiorizadas. Este ajuste que se realiza con los actos, pa<strong>la</strong>bras, gritos <strong>de</strong><br />
esperanza o <strong>de</strong> rechazo, es el motor <strong>de</strong>l p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to histórico, instrum<strong>en</strong>to para<br />
reflexionar sobre <strong>la</strong> época y los grupos sociales. La coexist<strong>en</strong>cia obligada <strong>en</strong>tre el<br />
estado y <strong>la</strong>s vidas privadas secreta figuras expuestas, cuyo contorno es posible<br />
trazar.<br />
Actividad 5<br />
Relee el texto anterior y escribe <strong>en</strong> tu cua<strong>de</strong>rno cuáles son los principales pro-<br />
blemas que <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tan los historiadores al trabajar con archivos judiciales. También<br />
analiza y anota qué tema le interesa a <strong>la</strong> autora.<br />
Repaso<br />
La <strong>la</strong>bor <strong>de</strong>l historiador incluye <strong>la</strong> recolección <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes y su estudio. Par-<br />
ti<strong>en</strong>do <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuatro lecturas anteriores e<strong>la</strong>bora <strong>en</strong> tu cua<strong>de</strong>rno un resum<strong>en</strong> <strong>de</strong><br />
media cuartil<strong>la</strong> explicando <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong>bor <strong>de</strong>l historiador y <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes<br />
para el estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia.<br />
UNIDAD IV. Historiografía e historias<br />
La historiografía, según se ha visto, hace refer<strong>en</strong>cia al análisis y crítica <strong>de</strong> los libros<br />
<strong>de</strong> historia. El exam<strong>en</strong> historiográfico no sólo incluye <strong>la</strong> indagación sobre cómo se<br />
escribió un texto, esto es, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> qué <strong>en</strong>foque teórico y metodológico, cuáles fueron<br />
<strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> consulta y cómo se interrogaron, sino también alu<strong>de</strong> a <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes<br />
lecturas que pue<strong>de</strong>n hacerse <strong>en</strong> <strong>de</strong>terminados mom<strong>en</strong>tos y culturas, por personas<br />
distintas, sean o no profesionales. Las lecturas <strong>de</strong> libros <strong>de</strong> historia que hac<strong>en</strong> los<br />
individuos están guiadas por muy distintos intereses: políticos, i<strong>de</strong>ológicos,<br />
sociales, etcétera, combinados con el gusto por <strong>la</strong> literatura histórica para<br />
satisfacer el prurito <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to.<br />
Los temas <strong>de</strong> estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia son innumerables, tan vastos y variados<br />
como <strong>la</strong> historia misma; <strong>en</strong> consecu<strong>en</strong>cia múltiples investigadores, <strong>de</strong> distintas<br />
épocas y lugares se han interesado por el quehacer humano <strong>de</strong> su localidad,<br />
región, país o nación, e incluso <strong>de</strong>l mundo, empleando <strong>en</strong> sus <strong>estudios</strong> análisis y<br />
<strong>en</strong>foques distintos, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> preguntas que van cambiando con el paso <strong>de</strong> los años y<br />
ni qué <strong>de</strong>cir <strong>de</strong> sus respuestas. Así, <strong>en</strong>contramos una gama bastante amplia <strong>de</strong><br />
miradas, <strong>en</strong>foques, apreciaciones, interrogantes y conclusiones; <strong>en</strong> suma, formas<br />
distintas <strong>de</strong> hacer historia.<br />
En <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>te unidad revisarás lecturas sobre difer<strong>en</strong>tes escrituras <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
historia. Comprobarás que aún tratándose <strong>de</strong> un mismo tema <strong>de</strong> estudio, <strong>la</strong>s<br />
versiones pue<strong>de</strong>n ser muy difer<strong>en</strong>tes, según lo que cada autor <strong>de</strong>termine qué le<br />
interesa <strong>de</strong> <strong>la</strong> época, <strong>la</strong> sociedad y <strong>la</strong> cultura <strong>de</strong> estudio. Por ello, incluimos<br />
249<br />
Unidad IV<br />
¿Qué permite <strong>en</strong>tonces alejarse <strong>de</strong><br />
lo emotivo para abordar lo histórico?<br />
PREGUNTAS<br />
GENERADORAS<br />
¿Hay una so<strong>la</strong> versión<br />
historiográfica <strong>de</strong>l <strong>de</strong>v<strong>en</strong>ir<br />
<strong>de</strong>l ser humano?<br />
¿Existe una so<strong>la</strong> versión,<br />
<strong>de</strong> una vez y para siempre,<br />
<strong>de</strong> los acontecimi<strong>en</strong>tos<br />
<strong>de</strong>l pasado, o éste se<br />
reinterpreta <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el<br />
pres<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l historiador?<br />
En <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes lecturas se <strong>en</strong>-<br />
ti<strong>en</strong><strong>de</strong> como versión el <strong>en</strong>foque con el<br />
que el historiador trata el tema que<br />
investiga.
Historia<br />
El autor <strong>de</strong> este texto propone es-<br />
cribir una historiografía fragm<strong>en</strong>ta-<br />
da, no g<strong>en</strong>eral, <strong>de</strong> <strong>la</strong> época colonial<br />
<strong>en</strong> Michoacán.<br />
Aunque está poco estudiado el<br />
primer siglo colonial <strong>de</strong> Michoacán<br />
es pl<strong>en</strong>o <strong>de</strong> acontecimi<strong>en</strong>tos, <strong>de</strong><br />
polémicas, <strong>de</strong> todo aquello que ha<br />
sido asunto <strong>de</strong> <strong>la</strong> historiografía<br />
tradicional.<br />
El siglo XVII Michoacano, a dife-<br />
r<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l XVI, no parece rico <strong>en</strong><br />
acontecimi<strong>en</strong>tos políticos, por eso<br />
predomina <strong>la</strong> nueva historiografía<br />
institucional y <strong>de</strong>mográfica, <strong>de</strong> rit-<br />
mos l<strong>en</strong>tos y acumu<strong>la</strong>tivos<br />
lecturas <strong>de</strong> temas semejantes, otras que se distancian <strong>en</strong> el tiempo y <strong>en</strong> el es-<br />
pacio, que nos hab<strong>la</strong>n <strong>de</strong> socieda<strong>de</strong>s y culturas posiblem<strong>en</strong>te lejanas, pero poco<br />
aj<strong>en</strong>as por tratarse simple y l<strong>la</strong>nam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> seres humanos cuyas vidas, al igual<br />
que <strong>la</strong> nuestra, cambian con el tiempo aunque situadas <strong>en</strong> un lugar específico.<br />
Temario<br />
1. Historiografía indíg<strong>en</strong>a, historia colonial<br />
2. Historiografía <strong>de</strong> <strong>la</strong> Revolución mexicana<br />
3. Historiografía mundial y contemporánea<br />
Lectura 1. La reconstrucción <strong>de</strong> una historia fragm<strong>en</strong>taria<br />
Fragm<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l libro Los tarascos y el imperio español 1600-1740 <strong>de</strong> Felipe Castro<br />
Gutiérrez. Seleccionado por Juan Carlos Santan<strong>de</strong>r Ontiveros.<br />
El libro no es una “historia g<strong>en</strong>eral” <strong>de</strong> los tarascos <strong>en</strong> <strong>la</strong> colonia. A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
<strong>de</strong>smesura <strong>de</strong> tal proyecto, el pasado so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te cobra s<strong>en</strong>tido cuando consti-<br />
tuye un espacio temático coher<strong>en</strong>te, posible <strong>de</strong> ser examinado y explicado <strong>de</strong><br />
manera separada. Es <strong>la</strong> única manera que t<strong>en</strong>emos para crear un or<strong>de</strong>n com-<br />
pr<strong>en</strong>sible <strong>en</strong> <strong>la</strong> amorfa y heteróclita muchedumbre <strong>de</strong> los acontecimi<strong>en</strong>tos. Así, el<br />
objeto particu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> este trabajo es el <strong>la</strong>rgo periodo posterior a <strong>la</strong> conquista pero<br />
anterior a <strong>la</strong> crisis <strong>de</strong>l virreinato, <strong>en</strong> el que se consolidaron instituciones, re<strong>la</strong>cio-<br />
nes sociales, hábitos e i<strong>de</strong>as que se mantuvieron sin gran<strong>de</strong>s transformaciones<br />
durante décadas.<br />
Se trata <strong>de</strong> una época que ha estado mayorm<strong>en</strong>te aus<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> historio-<br />
grafía. Varios y excel<strong>en</strong>tes <strong>estudios</strong> se han realizado acerca <strong>de</strong>l primer siglo<br />
colonial, ocupándose <strong>de</strong> <strong>la</strong> conquista, los proyectos <strong>de</strong> Vasco <strong>de</strong> Quiroga, <strong>la</strong> fun-<br />
dación <strong>de</strong> vil<strong>la</strong>s y ciuda<strong>de</strong>s, el arribo <strong>de</strong> <strong>en</strong>com<strong>en</strong><strong>de</strong>ros, colonos y funcionarios.<br />
Son años pl<strong>en</strong>os <strong>de</strong> acontecimi<strong>en</strong>tos, <strong>de</strong> polémicas, <strong>de</strong> notables personajes, <strong>de</strong><br />
formación <strong>de</strong> instituciones y, <strong>en</strong> fin, <strong>de</strong> todo aquello que tradicionalm<strong>en</strong>te ha sido el<br />
asunto propio <strong>de</strong> los historiadores. Luego existe un gran salto hasta <strong>la</strong> segunda<br />
mitad <strong>de</strong>l siglo XVIII don<strong>de</strong> parece que nuevam<strong>en</strong>te ocurr<strong>en</strong> hechos dignos <strong>de</strong><br />
estudio: <strong>la</strong> multiplicación <strong>de</strong> hombres y ganados, <strong>la</strong> prosperidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s gran<strong>de</strong>s<br />
haci<strong>en</strong>das y p<strong>la</strong>ntaciones, <strong>la</strong> difusión <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ilustración y <strong>la</strong> ruti<strong>la</strong>nte aparición <strong>de</strong><br />
figuras como Abad y Queipo, Hidalgo y Morelos.<br />
En contraste, ese periodo intermedio que conv<strong>en</strong>cionalm<strong>en</strong>te l<strong>la</strong>mamos<br />
“siglo XVII” parecería carecer <strong>de</strong> sucesos, <strong>de</strong> graves conmociones o gran<strong>de</strong>s<br />
personalida<strong>de</strong>s. Para una visión tradicional <strong>de</strong>l pasado, no hubo aquí drama,<br />
emoción ni moraleja; <strong>en</strong> una pa<strong>la</strong>bra, no hubo “historia”. Resulta una época<br />
g<strong>la</strong>morosa, car<strong>en</strong>te <strong>de</strong> dirección, <strong>de</strong> una i<strong>de</strong>ntidad propia, y que frecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te<br />
era m<strong>en</strong>cionada como “<strong>de</strong> transición”. No es casualidad que <strong>en</strong> los contados<br />
trabajos exist<strong>en</strong>tes predomine <strong>la</strong> historia institucional y <strong>la</strong> <strong>de</strong>mográfica, con sus<br />
ritmos l<strong>en</strong>tos y acumu<strong>la</strong>tivos. En cierto modo, han sido décadas con <strong>la</strong>s cuales<br />
tropezaba el historiador, como molestos obstáculos <strong>en</strong> el camino hacia cuestiones<br />
más interesantes.<br />
No obstante, una reconstrucción y exam<strong>en</strong> cuidadosos <strong>de</strong> este ext<strong>en</strong>so<br />
periodo parec<strong>en</strong> necesarios. Por un <strong>la</strong>do, <strong>la</strong>s instituciones y los acontecimi<strong>en</strong>tos<br />
<strong>de</strong>l siglo <strong>de</strong> <strong>la</strong> conquista <strong>de</strong>b<strong>en</strong> verse a <strong>la</strong> luz <strong>de</strong> su arraigo, persist<strong>en</strong>cia y trans-<br />
formaciones <strong>en</strong> el tiempo. Asimismo, <strong>la</strong> r<strong>en</strong>ovación y <strong>la</strong>s gran<strong>de</strong>s inquietu<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />
fines <strong>de</strong>l XVIII ti<strong>en</strong><strong>en</strong> raíces que se hun<strong>de</strong>n <strong>en</strong> procesos subterráneos, poco<br />
visibles, que han madurado tiempo atrás. Y <strong>en</strong> fin, cabe sospechar que <strong>la</strong> falta <strong>de</strong><br />
“materia histórica” es <strong>en</strong> bu<strong>en</strong>a parte resultado <strong>de</strong> nuestro <strong>de</strong>sconocimi<strong>en</strong>to<br />
250
<strong>de</strong> lo acontecido, <strong>de</strong> una aproximación excesivam<strong>en</strong>te institucional al tema y <strong>la</strong><br />
aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un análisis que p<strong>en</strong>etre <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> <strong>la</strong> rígida superficie <strong>de</strong> los hechos. Así<br />
ha com<strong>en</strong>zado a aceptarse <strong>en</strong> los últimos años, y <strong>la</strong> reci<strong>en</strong>te aparición <strong>de</strong> algunas<br />
valiosas obras ha permitido reconocer fascinantes posibilida<strong>de</strong>s. Es posible,<br />
incluso, que estemos ante el inicio <strong>de</strong> un cambio <strong>en</strong> el c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> interés <strong>de</strong> los<br />
historiadores colonialistas.<br />
Esta p<strong>en</strong>uria historiográfica se acreci<strong>en</strong>ta cuando tomamos como asunto a<br />
<strong>la</strong> historia indíg<strong>en</strong>a michoacana. Gran parte <strong>de</strong> nuestro conocimi<strong>en</strong>to provi<strong>en</strong>e <strong>de</strong><br />
obras que colocan a los indios como el objeto sobre el cual reca<strong>en</strong> <strong>la</strong>s acciones,<br />
utopías y conflictos <strong>de</strong> gobernantes, empresarios o eclesiásticos, cuyas ac-<br />
tivida<strong>de</strong>s, bi<strong>en</strong> o mal int<strong>en</strong>cionadas, constituy<strong>en</strong> el principal c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción. Ello<br />
explica que no t<strong>en</strong>gamos todavía un panorama c<strong>la</strong>ro <strong>de</strong> asuntos tan básicos y <strong>de</strong><br />
tanta trasc<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia como el sistema <strong>de</strong> cargos <strong>de</strong> república, <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones<br />
cabecera-sujetos o <strong>la</strong>s consecu<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>la</strong>s congregaciones <strong>de</strong> pueblos. El pro-<br />
blema no es <strong>en</strong> sí <strong>la</strong> prepon<strong>de</strong>rancia concedida a <strong>la</strong>s elites españo<strong>la</strong>s; nada hay <strong>en</strong><br />
esto <strong>de</strong> objetable. La cuestión real es que hay sucesos <strong>en</strong> <strong>la</strong> historia indíg<strong>en</strong>a –y <strong>de</strong><br />
hecho, <strong>en</strong> <strong>la</strong> historia michoacana <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral– que no pue<strong>de</strong>n compr<strong>en</strong><strong>de</strong>rse bi<strong>en</strong><br />
sin at<strong>en</strong><strong>de</strong>r a <strong>la</strong> manera <strong>en</strong> que los tarascos procuraron <strong>en</strong>contrar y <strong>de</strong>f<strong>en</strong><strong>de</strong>r un<br />
lugar <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad colonial.<br />
Actividad 1<br />
De acuerdo con <strong>la</strong> lectura anterior anota <strong>en</strong> tu cua<strong>de</strong>rno <strong>la</strong> respuesta a <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te<br />
pregunta.<br />
1. ¿Cómo es que el autor consi<strong>de</strong>ra <strong>la</strong> temporalidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia colonial <strong>de</strong><br />
Michoacán?<br />
Lectura 2. El cristianismo <strong>en</strong> el espejo indíg<strong>en</strong>a<br />
Gerardo Lara Cisneros. Fragm<strong>en</strong>to seleccionado por Juan Carlos Santan<strong>de</strong>r<br />
Ontiveros.<br />
Este fragm<strong>en</strong>to aborda <strong>la</strong> historia <strong>de</strong> unos indíg<strong>en</strong>as que hicieron suya una reli-<br />
gión que les llegó <strong>de</strong> ultramar. Es un estudio sobre <strong>la</strong> forma <strong>en</strong> que los indios <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
parte oeste <strong>de</strong> <strong>la</strong> Sierra Gorda se adueñaron <strong>de</strong>l cristianismo. Es un esfuerzo por<br />
<strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong> manera <strong>en</strong> que el proceso <strong>de</strong> evangelización logró que los indios<br />
aceptaran y practicaran <strong>la</strong> religión <strong>de</strong> los conquistadores. Es una narración <strong>de</strong><br />
conflictos y luchas por el po<strong>de</strong>r, <strong>de</strong> malos <strong>en</strong>t<strong>en</strong>didos o <strong>de</strong> <strong>en</strong>t<strong>en</strong>didos a medias. Es<br />
<strong>la</strong> historia <strong>de</strong> unos indios <strong>en</strong> <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> su i<strong>de</strong>ntidad y <strong>de</strong> su libertad;<br />
a<strong>de</strong>más, es un int<strong>en</strong>to <strong>de</strong> explicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> explicación que los indíg<strong>en</strong>as <strong>de</strong>l oeste<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> Sierra Gorda hacían <strong>de</strong> su realidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> segunda mitad <strong>de</strong>l siglo XVIII.<br />
El texto analiza el proceso <strong>de</strong> construcción colonial <strong>de</strong> una versión<br />
indíg<strong>en</strong>a <strong>de</strong>l cristianismo. Se abordan difer<strong>en</strong>tes aspectos <strong>de</strong>l complejo problema<br />
c<strong>en</strong>tral, múltiples aristas que se <strong>de</strong>scompon<strong>en</strong> para el análisis: <strong>la</strong> vía por <strong>la</strong> que los<br />
indíg<strong>en</strong>as <strong>de</strong> San Juan Bautista <strong>de</strong> Xichú <strong>de</strong> Indios y San Luis <strong>de</strong> <strong>la</strong> Paz<br />
<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ron una versión <strong>de</strong> cristianismo que ante los ojos <strong>de</strong> <strong>la</strong> iglesia católica<br />
resultó herética; el papel que <strong>de</strong>sempeñó <strong>la</strong> mezc<strong>la</strong> <strong>de</strong> etnias y culturas <strong>en</strong> aquel<strong>la</strong><br />
región; <strong>la</strong> forma <strong>en</strong> que difer<strong>en</strong>tes tradiciones europeas, africanas,<br />
mesoamericanas y aridamericanas lograron <strong>en</strong>contrar acomodo <strong>en</strong>tre los<br />
naturales <strong>de</strong> <strong>la</strong> Sierra Gorda occi<strong>de</strong>ntal <strong>de</strong> <strong>la</strong> segunda mitad <strong>de</strong>l siglo XVIII; <strong>la</strong><br />
importancia que tuvo <strong>la</strong> marginalidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> región <strong>en</strong> <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> esa<br />
peculiar ritualidad; <strong>la</strong> actitud tolerante que <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s civiles y eclesiásticas<br />
mantuvieron ante el comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los indios durante décadas, antes <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>cidirse a reprimirlos; y, por último, <strong>la</strong> significación y trasc<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> estos<br />
251<br />
Unidad IV<br />
El siglo XVIII Michoacano, da <strong>la</strong><br />
oportunidad <strong>de</strong> realizar un análisis<br />
que p<strong>en</strong>etre <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> <strong>la</strong> rígida su-<br />
perficie <strong>de</strong> los hechos para hacer<br />
una historiografía <strong>de</strong> <strong>la</strong>rga dura-<br />
ción.<br />
No es posible completar <strong>la</strong> historia<br />
colonial <strong>de</strong> Michoacán sin tomar<br />
<strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta el punto <strong>de</strong> vista <strong>de</strong> los<br />
tarascos.<br />
El autor <strong>de</strong> este texto propone ha-<br />
cer un esfuerzo para <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>de</strong><br />
qué manera el proceso <strong>de</strong> evange-<br />
lización logró que los indios acepta-<br />
ran y practicaran <strong>la</strong> religión católica.<br />
Es importante reconstruir <strong>la</strong> versión<br />
indíg<strong>en</strong>a <strong>de</strong>l proceso <strong>de</strong> evangeli-<br />
zación <strong>en</strong> Michoacán para construir<br />
una nueva historiografía <strong>de</strong> esa re-<br />
gión.
Historia<br />
Al abordar los temas indíg<strong>en</strong>as<br />
novohispanos, el historiador se<br />
<strong>en</strong>fr<strong>en</strong>ta al reto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pocas fu<strong>en</strong>tes<br />
escritas para <strong>en</strong>contrar información,<br />
por lo que acu<strong>de</strong> a fu<strong>en</strong>tes orales<br />
como los cu<strong>en</strong>tos, <strong>la</strong>s ley<strong>en</strong>das y<br />
consejas popu<strong>la</strong>res, don<strong>de</strong> se ha<br />
guardado <strong>la</strong> memoria <strong>de</strong> lo que<br />
sucedió <strong>en</strong> el pasado.<br />
En el libro <strong>de</strong>l que se tomó este texto,<br />
se expone <strong>la</strong> versión acerca <strong>de</strong> que<br />
los campesinos <strong>de</strong> Morelos, se<br />
hicieron revolucionarios porque<br />
querían conservar su forma <strong>de</strong> vida<br />
antigua y tradicional.<br />
acontecimi<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> el contexto <strong>de</strong> una más amplia historia regional y nacional.<br />
Tal vez el problema que repres<strong>en</strong>tan <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes sea una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s principales<br />
razones por <strong>la</strong>s que es difícil acercarse a temas vincu<strong>la</strong>dos directam<strong>en</strong>te con los<br />
ámbitos indíg<strong>en</strong>as novohispanos. Por un <strong>la</strong>do, es necesario seña<strong>la</strong>r <strong>la</strong> importancia<br />
que <strong>la</strong> oralidad ti<strong>en</strong>e <strong>en</strong>tre estos grupos indíg<strong>en</strong>as. Algunas <strong>de</strong> dichas tradiciones<br />
orales han soportado el embate <strong>de</strong> los años y nos llegan, <strong>en</strong> forma at<strong>en</strong>uada, <strong>en</strong><br />
tradiciones, cu<strong>en</strong>tos, ley<strong>en</strong>das, consejas popu<strong>la</strong>res o canciones, a través <strong>de</strong> un<br />
l<strong>en</strong>guaje mítico que muta a ritmos muy di<strong>la</strong>tados. Sin embargo, <strong>en</strong> muchos otros<br />
casos esta tradición se perdió cuando los portadores <strong>de</strong> esa cultura <strong>de</strong>jaron <strong>de</strong><br />
existir, cuando sus comunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>saparecieron por <strong>la</strong> extinción física o por su<br />
asimi<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong> sociedad mestiza. Memoria colectiva tan esquiva que nos p<strong>la</strong>ntea<br />
casi <strong>la</strong> imposibilidad <strong>de</strong> acce<strong>de</strong>r a el<strong>la</strong>, y <strong>de</strong> <strong>la</strong> cual sin embargo a veces existe una<br />
pista que es como <strong>la</strong> per<strong>la</strong> <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> una concha <strong>en</strong> el fondo <strong>de</strong>l océano. Esto<br />
significa que muchos elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s culturas nativas escapan al alcance <strong>de</strong>l<br />
investigador por haberse perdido <strong>en</strong> <strong>la</strong> noche <strong>de</strong>l tiempo.<br />
Por otro <strong>la</strong>do, <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, <strong>la</strong> docum<strong>en</strong>tación re<strong>la</strong>cionada con <strong>la</strong> cultura <strong>de</strong><br />
los pueblos indíg<strong>en</strong>as <strong>de</strong> <strong>la</strong> época colonial nos pres<strong>en</strong>ta serios problemas <strong>de</strong><br />
interpretación. En <strong>la</strong> compleja tarea <strong>de</strong> reconstruir <strong>la</strong> cultura <strong>de</strong> los grupos mar-<br />
ginales, el investigador, a m<strong>en</strong>udo, se <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>ta ante el obstáculo <strong>de</strong> que sus<br />
fu<strong>en</strong>tes docum<strong>en</strong>tales son escasas, escuetas y casi siempre ti<strong>en</strong><strong>en</strong> su orig<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
pluma <strong>de</strong>l dominador. Pocas, muy pocas son <strong>la</strong>s ocasiones <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que nuestras<br />
fu<strong>en</strong>tes otorgan al indíg<strong>en</strong>a <strong>la</strong> libertad <strong>de</strong> expresar ese fascinante mundo al que<br />
sólo nos asomamos por pequeñas v<strong>en</strong>tanas como <strong>la</strong>s que <strong>en</strong> esta obra se abr<strong>en</strong>.<br />
Casi siempre, el investigador <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>ta testimonios e interrogaciones que dan <strong>la</strong>s<br />
respuestas que <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>sean o esperan. La mayor parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s veces<br />
nuestras fu<strong>en</strong>tes son <strong>la</strong> expresión <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura dominante sobre sus sometidos.<br />
En realidad, se pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>cir que nuestra materia prima, <strong>en</strong> estos casos, no es otra<br />
cosa que los archivos <strong>de</strong> <strong>la</strong> represión.<br />
Actividad 2<br />
A partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> lectura anterior, explica <strong>en</strong> media cuartil<strong>la</strong>, cuáles son los tipos <strong>de</strong><br />
fu<strong>en</strong>tes con los que se ha escrito <strong>la</strong> historia colonial <strong>de</strong> los indíg<strong>en</strong>as <strong>de</strong> <strong>la</strong> Sierra<br />
Gorda y, <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, <strong>de</strong> los grupos marginales.<br />
Lectura 3. Zapata y <strong>la</strong> revolución mexicana<br />
John Womack Jr. Fragm<strong>en</strong>to seleccionado por Juan Carlos Santan<strong>de</strong>r Ontiveros.<br />
Este es el título <strong>de</strong> un libro que hab<strong>la</strong> acerca <strong>de</strong> unos campesinos que no querían<br />
cambiar y que, por eso mismo, hicieron una revolución. Nunca imaginaron un<br />
<strong>de</strong>stino tan singu<strong>la</strong>r. Lloviera o tronase, llegaran agitadores <strong>de</strong> fuera o noticias <strong>de</strong><br />
tierras prometidas fuera <strong>de</strong> su lugar, lo único que querían era permanecer <strong>en</strong> sus<br />
pueblos y al<strong>de</strong>as, puesto que <strong>en</strong> ellos habían crecido y ellos, sus antepasados, por<br />
c<strong>en</strong>t<strong>en</strong>as <strong>de</strong> años, vivieron y murieron: <strong>en</strong> ese diminuto estado <strong>de</strong> Morelos <strong>de</strong>l<br />
c<strong>en</strong>tro-sur <strong>de</strong> México.<br />
Hacia principios <strong>de</strong> este siglo, otras personas, po<strong>de</strong>rosos empresarios<br />
éstos habitantes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s, creyeron necesario echar a los campesinos con el<br />
fin <strong>de</strong> progresar el<strong>la</strong>s mismas. Y <strong>en</strong>tre los hombres <strong>de</strong> empresa y los campesinos<br />
fue cobrando forma un vívido conflicto. No sólo <strong>en</strong> Morelos, sino también <strong>en</strong> distritos<br />
semejantes y otros estados apareció ese conflicto, tal vez m<strong>en</strong>os dramáticam<strong>en</strong>te,<br />
pero no con m<strong>en</strong>or aspereza. A todo lo ancho <strong>de</strong> México, los hombres <strong>de</strong> empresa<br />
252
p<strong>en</strong>saron que no podían mant<strong>en</strong>er su nivel <strong>de</strong> ganancia o el vigor <strong>de</strong> <strong>la</strong> nación sin<br />
efectuar cambios fundam<strong>en</strong>tales <strong>en</strong> el país. Pero, don<strong>de</strong> quiera que se int<strong>en</strong>taba<br />
cambiar los fundam<strong>en</strong>tos, los campesinos protestaban, pues su única forma <strong>de</strong><br />
superviv<strong>en</strong>cia conocida era trabajar <strong>la</strong> tierra <strong>de</strong> sus padres.<br />
En 1910, <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> 34 años <strong>de</strong> gobierno regu<strong>la</strong>r, los políticos <strong>en</strong>cumbra-<br />
dos <strong>de</strong>l régim<strong>en</strong> permitieron que estal<strong>la</strong>se una revuelta por causa <strong>de</strong> <strong>la</strong> sucesión<br />
presi<strong>de</strong>ncial. Los campesinos <strong>de</strong> Morelos fueron casi los únicos <strong>de</strong>l país que se<br />
sumaron <strong>de</strong>liberadam<strong>en</strong>te a el<strong>la</strong>. En unos cuantos meses los directores <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
rebelión llegaron al po<strong>de</strong>r. Pero fueron tan poco consi<strong>de</strong>rados con <strong>la</strong>s tradiciones<br />
locales como lo habían sido los hombres a qui<strong>en</strong>es sustituían, y los avances <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
libre empresa prosiguieron. Am<strong>en</strong>azados y <strong>de</strong>sconcertados, los campesinos <strong>de</strong><br />
Morelos se rebe<strong>la</strong>ron <strong>de</strong> nuevo. Vivieron <strong>en</strong>tonces cerca <strong>de</strong> 11 años <strong>de</strong> guerra,<br />
durante los cuales los pequeños agricultores y jornaleros se convirtieron <strong>en</strong><br />
guerrilleros y terroristas, soportaron sitios y sabotearon, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> resistir<br />
pasivam<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> pacificación. T<strong>en</strong>ían varios dirig<strong>en</strong>tes, pero el más <strong>de</strong>stacado era<br />
un hombre l<strong>la</strong>mado Emiliano Zapata.<br />
Gracias <strong>en</strong> parte a su insurg<strong>en</strong>cia, aunque <strong>de</strong>bido principalm<strong>en</strong>te a movi-<br />
mi<strong>en</strong>tos más fuertes <strong>de</strong> otro carácter llevados a cabo <strong>en</strong> otras regiones, México<br />
sufrió reformas radicales <strong>en</strong> <strong>la</strong> década posterior a 1910. Y <strong>en</strong> 1920, muerto Zapa-<br />
ta, los revolucionarios <strong>de</strong> Morelos fueron oficialm<strong>en</strong>te reconocidos como cuerpo<br />
político legítimo <strong>de</strong> México.<br />
Incluido <strong>en</strong> este libro va un re<strong>la</strong>to, y no un análisis, <strong>de</strong> cómo tuvo lugar <strong>la</strong><br />
experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los campesinos <strong>de</strong> Morelos, <strong>de</strong> cómo su anhelo <strong>de</strong> vivir una vida<br />
tranqui<strong>la</strong>, <strong>en</strong> un lugar con el que estaban familiarizados, dio lugar a una lucha<br />
viol<strong>en</strong>ta, <strong>de</strong> cómo llevaron a cabo sus operaciones, <strong>de</strong> cómo se comportaron<br />
cuando fueron dueños <strong>de</strong>l territorio y cuando estuvieron sometidos, <strong>de</strong> cómo<br />
finalm<strong>en</strong>te volvió <strong>la</strong> paz y <strong>de</strong> cómo <strong>en</strong>tonces los trató el <strong>de</strong>stino. Zapata ocupa un<br />
lugar <strong>de</strong>stacadísimo <strong>en</strong> estas páginas no porque él mismo tratase <strong>de</strong> l<strong>la</strong>mar <strong>la</strong><br />
at<strong>en</strong>ción sobre sí, sino, porque los campesinos <strong>de</strong> Morelos lo hicieron su jefe y<br />
constantem<strong>en</strong>te acudieron a él para que los guiara, y porque otros campesinos <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> República hicieron <strong>de</strong> él su pa<strong>la</strong>dín. A través <strong>de</strong> él, los campesinos se abrieron<br />
camino <strong>en</strong> <strong>la</strong> Revolución Mexicana. Si <strong>la</strong> suya no fue <strong>la</strong> única c<strong>la</strong>se <strong>de</strong> experi<strong>en</strong>cia<br />
revolucionaria, sí fue, creo yo, <strong>la</strong> que tuvo mayor significación.<br />
Actividad 3<br />
De acuerdo con <strong>la</strong> lectura anterior escribe <strong>en</strong> tu cua<strong>de</strong>rno cuál es <strong>la</strong> temporalidad y<br />
el espacio <strong>de</strong> <strong>la</strong> Revolución Zapatista.<br />
Lectura 4. Trayectoria i<strong>de</strong>ológica <strong>de</strong> <strong>la</strong> Revolución mexicana<br />
Jesús Silva Herzog. Fragm<strong>en</strong>to seleccionado por Juan Carlos Santan<strong>de</strong>r Ontiveros.<br />
A mi <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r, el caso <strong>de</strong> Zapata y sus compañeros <strong>de</strong> armas es bi<strong>en</strong> c<strong>la</strong>ro. Él y los<br />
suyos se <strong>la</strong>nzaron bi<strong>en</strong> pronto a <strong>la</strong> revolución, no porque los hubieran electrizado<br />
<strong>la</strong>s pa<strong>la</strong>bras mágicas <strong>de</strong> “sufragio efectivo y no reelección” […] sino porque<br />
creyeron <strong>en</strong> <strong>la</strong>s promesas agrarias […]; porque ellos, efectivam<strong>en</strong>te, habían sido<br />
<strong>de</strong>spojados por <strong>la</strong> Haci<strong>en</strong>da <strong>de</strong>l Hospital <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tierras <strong>de</strong>l pueblo <strong>de</strong> An<strong>en</strong>ecuilco,<br />
y p<strong>en</strong>saron que había llegado <strong>la</strong> hora <strong>de</strong>l <strong>de</strong>squite. Algo semejante ocurrió con<br />
otros grupos que se levantaron <strong>en</strong> armas <strong>en</strong> varias regiones <strong>de</strong>l territorio<br />
mexicano.<br />
Muchas veces se ha dicho y escrito que el problema fundam<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> México<br />
ha sido, y es todavía, el <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización <strong>de</strong> <strong>la</strong> propiedad territorial. Y el problema<br />
no es ni ha sido privativo <strong>de</strong> México sino <strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s naciones <strong>en</strong> <strong>la</strong>s cuales<br />
253<br />
Unidad IV<br />
Fu<strong>en</strong>te: Cadáver <strong>de</strong> Emiliano Zapata, 1919.<br />
Fototeca <strong>de</strong>l iNAH.<br />
Fue hasta 1920, <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> muer-<br />
to Emiliano Zapata, cuando los<br />
revolucionarios <strong>de</strong> Morelos fueron<br />
reconocidos como cuerpo político<br />
legítimo <strong>de</strong> México.<br />
Fu<strong>en</strong>te: Zapatistas <strong>en</strong>trando a <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> México,<br />
1914. Fototeca <strong>de</strong>l iNAH<br />
Zapata ocupa un lugar <strong>de</strong>stacado <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> historia, no porque se lo pro-<br />
pusiera, sino porque los campesi-<br />
nos <strong>de</strong> Morelos lo hicieron su jefe y<br />
su <strong>guía</strong><br />
Según el autor <strong>de</strong> este texto, los<br />
campesinos <strong>de</strong> Morelos se <strong>la</strong>nzaron<br />
a <strong>la</strong> revolución para <strong>de</strong>squitarse <strong>de</strong><br />
los dueños <strong>de</strong> <strong>la</strong> Haci<strong>en</strong>da <strong>de</strong>l<br />
Hospital que les habían arrebatado<br />
sus tierras.
Historia<br />
El P<strong>la</strong>n <strong>de</strong> Aya<strong>la</strong> fue resultado <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
conflu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> muchas i<strong>de</strong>as,<br />
algunas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuales ya estaban<br />
pres<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> el Programa <strong>de</strong>l<br />
Partido Liberal Mexicano <strong>de</strong> los<br />
hermanos Flores Magón<br />
Los autores <strong>de</strong> este texto propon<strong>en</strong><br />
explicar <strong>la</strong> historia a partir <strong>de</strong>l<br />
concepto <strong>de</strong> re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> interacción<br />
humana.<br />
ha predominado el <strong>la</strong>tifundio o el minifundio, o ambos sistemas han coexistido. El<br />
señor Ma<strong>de</strong>ro no hizo nada efectivo, práctico, por resolver ese problema fun-<br />
dam<strong>en</strong>tal, ni inmediatam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>spués <strong>de</strong>l triunfo, como caudillo, ni <strong>en</strong> los 13<br />
meses y medio que ocupó <strong>la</strong> presi<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong> República. A fines <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong><br />
1911, se levantó <strong>en</strong> armas <strong>en</strong> contra <strong>de</strong> su gobierno el g<strong>en</strong>eral Emiliano Zapata,<br />
que había sido su partidario, proc<strong>la</strong>mando el P<strong>la</strong>n <strong>de</strong> Aya<strong>la</strong>, un p<strong>la</strong>n agrarista<br />
redactado por el propio Zapata y el profesor <strong>de</strong> primeras letras, Otilio Montaño. Lo<br />
fundam<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> dicho P<strong>la</strong>n pue<strong>de</strong> resumirse <strong>en</strong> los términos sigui<strong>en</strong>tes: res-<br />
titución <strong>de</strong> ejidos a los pueblos <strong>de</strong>spojados <strong>de</strong> ellos por los terrat<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes, con <strong>la</strong><br />
complicidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s; expropiación <strong>de</strong> <strong>la</strong> tercera parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tierras<br />
pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong>s gran<strong>de</strong>s haci<strong>en</strong>das, previa in<strong>de</strong>mnización, y nacionalización<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s dos terceras partes restantes <strong>en</strong> aquellos casos <strong>en</strong> que los propietarios se<br />
<strong>de</strong>c<strong>la</strong>raran <strong>en</strong>emigos <strong>de</strong>l nuevo movimi<strong>en</strong>to revolucionario. El P<strong>la</strong>n <strong>de</strong> Aya<strong>la</strong>, no<br />
obstante su impracticabilidad, fue un docum<strong>en</strong>to político importantísimo que tuvo<br />
<strong>la</strong> virtud <strong>de</strong> incitar a <strong>la</strong>s masas campesinas a tomar <strong>la</strong>s armas con <strong>la</strong> esperanza <strong>de</strong><br />
obt<strong>en</strong>er <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> <strong>la</strong> lucha un pedazo <strong>de</strong> tierra para alim<strong>en</strong>tarse y alim<strong>en</strong>tar a su<br />
familia. A propósito <strong>de</strong> este P<strong>la</strong>n, son muchos los que cre<strong>en</strong> que el lema <strong>de</strong>l mismo<br />
fue “Tierra y Libertad”. Esto no es cierto. Al calce <strong>de</strong>l P<strong>la</strong>n se le<strong>en</strong> estas pa<strong>la</strong>bras:<br />
“Libertad, Justicia y Ley”. Las pa<strong>la</strong>bras “Tierra y Libertad” <strong>la</strong>s utilizaba<br />
frecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>en</strong> sus artículos Ricardo Flores Magón, publicados <strong>en</strong> Reg<strong>en</strong>e-<br />
ración. El orig<strong>en</strong> <strong>de</strong> los vocablos citados, según nuestras noticias, correspon<strong>de</strong> al<br />
anarquismo europeo. También <strong>de</strong>bemos m<strong>en</strong>cionar, para seguir <strong>la</strong> trayectoria<br />
i<strong>de</strong>ológica <strong>de</strong> <strong>la</strong> Revolución Mexicana <strong>en</strong> <strong>la</strong> etapa ma<strong>de</strong>rista, por lo m<strong>en</strong>os <strong>en</strong> sus<br />
aspectos más significantes, el P<strong>la</strong>n Orozquista, proc<strong>la</strong>mado <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong><br />
Chihuahua a fines <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 1912. Este P<strong>la</strong>n se inspiró <strong>en</strong> gran medida <strong>en</strong> el<br />
Programa y Manifiesto <strong>de</strong>l Partido Liberal <strong>de</strong> 1 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1906, lo que equivale a<br />
<strong>de</strong>cir que era superior, mucho más completo, mucho más revolucionario que el<br />
P<strong>la</strong>n <strong>de</strong> Aya<strong>la</strong>. Y aún cuando los orozquistas no fueron leales a sus i<strong>de</strong>as, como lo<br />
fueron los zapatistas, es muy probable que los principios e i<strong>de</strong>as cont<strong>en</strong>idos <strong>en</strong><br />
dicho docum<strong>en</strong>to hayan influido <strong>en</strong> el p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> algunos combati<strong>en</strong>tes<br />
revolucionarios <strong>de</strong> años posteriores.<br />
Actividad 4<br />
I<strong>de</strong>ntifica y subraya <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes que utiliza el autor para analizar el P<strong>la</strong>n <strong>de</strong> Aya<strong>la</strong>.<br />
Lectura 5. Re<strong>de</strong>s e historia<br />
Fragm<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l libro Las re<strong>de</strong>s humanas. Una historia global <strong>de</strong>l mundo <strong>de</strong> McNeill<br />
y McNeill. Seleccionado por Juan Carlos Santan<strong>de</strong>r Ontiveros.<br />
Este libro une vino añejo y vino jov<strong>en</strong> para verter <strong>la</strong> mezc<strong>la</strong> <strong>en</strong> un odre nuevo.<br />
Algunas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s i<strong>de</strong>as y perspectivas que se ofrec<strong>en</strong> aquí son versiones <strong>de</strong>sti<strong>la</strong>das<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s que se propusieron hace medio siglo, <strong>en</strong> tanto que otras se expon<strong>en</strong> por<br />
primera vez. El odre nuevo que conforma este volum<strong>en</strong> es el concepto <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
c<strong>en</strong>tralidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> interacción <strong>en</strong> <strong>la</strong> historia humana.<br />
Una red, tal como <strong>la</strong> concebimos nosotros, es una serie <strong>de</strong> conexiones que<br />
pon<strong>en</strong> a unas personas <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con otras. Estas conexiones pue<strong>de</strong>n t<strong>en</strong>er<br />
muchas formas: <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tros fortuitos, par<strong>en</strong>tesco, amistad, religión común, ri-<br />
validad, <strong>en</strong>emistad, intercambio económico, intercambio ecológico, cooperación<br />
política e incluso competición militar. En todas estas re<strong>la</strong>ciones <strong>la</strong>s personas<br />
comunican información y <strong>la</strong> utilizan para ori<strong>en</strong>tar su comportami<strong>en</strong>to futuro. Tam-<br />
bién comunican, o traspasan, tecnologías útiles, mercancías, cosechas, i<strong>de</strong>as y<br />
mucho más. Asimismo, intercambian sin darse cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s y ma<strong>la</strong>s<br />
254
hierbas, cosas que no pue<strong>de</strong>n utilizar pero que, a pesar <strong>de</strong> ello, afectan a su vida (y<br />
a su muerte). El intercambio y <strong>la</strong> difusión <strong>de</strong> esa información, estas cosas y esas<br />
molestias, así como <strong>la</strong>s respuestas humanas a todo ello, dan forma a <strong>la</strong> historia.<br />
Lo que impulsa a <strong>la</strong> historia es <strong>la</strong> ambición que alberga el hombre <strong>de</strong> alterar<br />
su condición para conseguir sus esperanzas. Pero lo que esperaban <strong>la</strong>s perso-<br />
nas, tanto <strong>en</strong> el or<strong>de</strong>n material como <strong>en</strong> el espiritual, y <strong>la</strong> forma <strong>en</strong> que trataban <strong>de</strong><br />
hacerlo realidad, <strong>de</strong>p<strong>en</strong>día <strong>de</strong> <strong>la</strong> información, <strong>la</strong>s i<strong>de</strong>as y los ejemplos <strong>de</strong> que<br />
disponían. Así, <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s <strong>en</strong>cauzaban y coordinaban <strong>la</strong> ambición y los actos co-<br />
tidianos <strong>de</strong> los seres humanos... y sigu<strong>en</strong> haciéndolo.<br />
Aunque siempre pres<strong>en</strong>te, a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l tiempo <strong>la</strong> red humana sufrió cam-<br />
bios tan gran<strong>de</strong>s <strong>en</strong> su naturaleza y su significado que resulta más apropiado<br />
hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong> , <strong>en</strong> plural. En su nivel más básico, <strong>la</strong> red humana data<br />
como mínimo <strong>de</strong> <strong>la</strong> aparición <strong>de</strong>l l<strong>en</strong>guaje. Nuestros antepasados remotos crearon<br />
cierto grado <strong>de</strong> solidaridad social <strong>en</strong> el s<strong>en</strong>o <strong>de</strong> sus reducidos grupos hab<strong>la</strong>ndo<br />
unos con otros e intercambiando información y mercancías. Asimismo, esos<br />
grupos interactuaban y se comunicaban con otros, aunque sólo fuera<br />
esporádicam<strong>en</strong>te. A pesar <strong>de</strong> <strong>la</strong>s migraciones que llevaron a nuestros antepa-<br />
sados a todos los contin<strong>en</strong>tes, excepto a <strong>la</strong> Antártida, hoy día seguimos si<strong>en</strong>do una<br />
so<strong>la</strong> especie, testimonio <strong>de</strong>l intercambio <strong>de</strong> g<strong>en</strong>es y parejas <strong>en</strong>tre grupos <strong>en</strong> el<br />
transcurso <strong>de</strong> los siglos. A<strong>de</strong>más, <strong>la</strong> difusión <strong>en</strong> tiempos remotos <strong>de</strong>l arco y <strong>la</strong><br />
flecha <strong>en</strong> <strong>la</strong> mayor parte <strong>de</strong>l mundo (a excepción <strong>de</strong> Australia) <strong>de</strong>muestra hasta qué<br />
punto podía pasar <strong>de</strong> un grupo a otro un producto tecnológico útil. Estos<br />
intercambios son <strong>la</strong> prueba <strong>de</strong> una red <strong>de</strong> comunicación e interacción muy<br />
holgada, muy ext<strong>en</strong>sa y muy antigua: <strong>la</strong> primera red mundial. Pero había pocas<br />
personas y <strong>la</strong> tierra era gran<strong>de</strong>, así que <strong>la</strong> red siguió si<strong>en</strong>do muy holgada hasta<br />
hace unos doce mil años.<br />
Al aum<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> <strong>de</strong>nsidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones con <strong>la</strong> llegada <strong>de</strong> <strong>la</strong> agricultura,<br />
hace alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> doce mil años, <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong> holgada red original surgieron re<strong>de</strong>s<br />
nuevas y más tupidas. La primera red mundial no <strong>de</strong>sapareció nunca, pero algunos<br />
<strong>de</strong> sus segm<strong>en</strong>tos, al hacerse mucho más interactivos, formaron sus propias re<strong>de</strong>s<br />
más pequeñas. Éstas surgieron <strong>en</strong> <strong>en</strong>tornos selectos <strong>en</strong> los que <strong>la</strong> agricultura o<br />
una abundancia <strong>de</strong>sacostumbrada <strong>de</strong> pescado hacía posible una vida más<br />
as<strong>en</strong>tada, lo cual permitía interacciones regu<strong>la</strong>res y sost<strong>en</strong>idas <strong>en</strong>tre grupos más<br />
numerosos <strong>de</strong> personas. Estas re<strong>de</strong>s más tupidas y más <strong>de</strong>nsas t<strong>en</strong>ían un alcance<br />
local o regional.<br />
Finalm<strong>en</strong>te, hace unos seis mil años, algunas <strong>de</strong> estas re<strong>de</strong>s locales y regionales<br />
se hicieron todavía más espesas, gracias a <strong>la</strong> fundación <strong>de</strong> ciuda<strong>de</strong>s que<br />
servían <strong>de</strong> <strong>en</strong>crucijadas y almac<strong>en</strong>es <strong>de</strong> información, mercancías e infecciones.<br />
Se convirtieron así <strong>en</strong> re<strong>de</strong>s metropolitanas, basadas <strong>en</strong> interacciones que<br />
conectaban <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s con los hinter<strong>la</strong>nds agríco<strong>la</strong> y pastoril y también <strong>en</strong>tre<br />
ellos. Las re<strong>de</strong>s metropolitanas no conectaban a todo el mundo: algunas personas<br />
(hasta tiempos reci<strong>en</strong>tes) siguieron si<strong>en</strong>do aj<strong>en</strong>as a el<strong>la</strong>s, autosufici<strong>en</strong>tes<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista económico, distintas <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el cultural, e in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> el político. La primera red metropolitana se formó <strong>en</strong> torno a <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l<br />
antiguo Sumer a partir <strong>de</strong> hace seis mil años. Algunas <strong>de</strong> estas re<strong>de</strong>s<br />
metropolitanas se ext<strong>en</strong>dieron y absorbieron a otras o se fundieron con el<strong>la</strong>s; otras<br />
prosperaron durante un tiempo, pero acabaron por <strong>de</strong>sgastarse y <strong>de</strong>shacerse: el<br />
proceso <strong>de</strong> formación <strong>de</strong> re<strong>de</strong>s sufrió muchos reveses. La mayor, <strong>la</strong> red <strong>de</strong>l Mundo<br />
Antiguo, que abarcaba <strong>la</strong> mayor parte <strong>de</strong> Eurasia y el norte <strong>de</strong> África, se formó hace<br />
unos dos mil años mediante <strong>la</strong> agregación gradual <strong>de</strong> numerosas<br />
255<br />
Unidad IV<br />
La difusión <strong>en</strong> tiempos remotos <strong>de</strong>l<br />
arco y <strong>la</strong> flecha es <strong>la</strong> prueba <strong>de</strong> una<br />
red <strong>de</strong> comunicación muy ext<strong>en</strong>sa y<br />
antigua: <strong>la</strong> primera red mundial.<br />
En los últimos ci<strong>en</strong>to ses<strong>en</strong>ta años a<br />
partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> inv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>l telégrafo, <strong>la</strong><br />
red cosmopolita permitió inter-<br />
cambios más numerosos y mucho<br />
más rápidos.<br />
Hace unos seis mil años, <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s<br />
locales se hicieron más espesas con<br />
<strong>la</strong> fundación <strong>de</strong> ciuda<strong>de</strong>s que<br />
servían <strong>de</strong> <strong>en</strong>crucijadas y almace-<br />
nes <strong>de</strong> información.
Historia<br />
La trayectoria <strong>de</strong> <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> co-<br />
municación e interacción constituye<br />
<strong>la</strong> estructura que da forma a <strong>la</strong> his-<br />
toria humana.<br />
Sólo algunos historiadores profe-<br />
sionales, y algunos ciudadanos <strong>de</strong><br />
edad avanzada, ti<strong>en</strong><strong>en</strong> pres<strong>en</strong>te el<br />
pasado. En <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los seres<br />
humanos, <strong>la</strong> memoria histórica se<br />
<strong>de</strong>ja <strong>de</strong> <strong>la</strong>do, se olvida.<br />
Hab<strong>la</strong>mos como hombres y mujeres<br />
<strong>de</strong> un tiempo y un lugar concretos que<br />
han participado <strong>en</strong> su historia <strong>de</strong><br />
formas diversas como actores y<br />
observadores, cuyas opiniones han<br />
sido formadas por acontecimi<strong>en</strong>tos<br />
que consi<strong>de</strong>ramos cruciales.<br />
re<strong>de</strong>s m<strong>en</strong>ores. En los últimos quini<strong>en</strong>tos años, <strong>la</strong> navegación oceánica unió <strong>la</strong>s<br />
re<strong>de</strong>s metropolitanas <strong>de</strong>l mundo (y <strong>la</strong>s pocas re<strong>de</strong>s locales que quedaban <strong>en</strong> él)<br />
<strong>en</strong> una so<strong>la</strong> red cosmopolita, y <strong>en</strong> los últimos ci<strong>en</strong>to ses<strong>en</strong>ta años, a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
inv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>l telégrafo, <strong>la</strong> red cosmopolita fue electrificada cada vez más, lo cual<br />
permitió intercambios más numerosos y mucho más rápidos. Hoy día, aunque <strong>la</strong><br />
g<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s experim<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> formas muy distintas, todo el mundo vive <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> una<br />
so<strong>la</strong> red global, una vorágine unitaria <strong>de</strong> cooperación cont<strong>en</strong>ida. La trayectoria <strong>de</strong><br />
estas re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> comunicación e interacción constituye <strong>la</strong> estructura que da forma a<br />
<strong>la</strong> historia humana.<br />
Actividad 5<br />
A partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> lectura anterior explica, ¿cuál es <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />
intercambio, interacción y comunicación <strong>en</strong> <strong>la</strong> historia humana?<br />
Lectura 6. Vista panorámica <strong>de</strong>l siglo XX<br />
Fragm<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l libro Historia <strong>de</strong>l siglo xx <strong>de</strong> Eric Hobsbawm. Seleccionado por<br />
Juan Carlos Santan<strong>de</strong>r Ontiveros.<br />
El 28 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 1992, el presi<strong>de</strong>nte francés François Mitterrand se <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zó<br />
súbitam<strong>en</strong>te, sin previo aviso y sin que nadie lo esperara, a Sarajevo, esc<strong>en</strong>ario<br />
c<strong>en</strong>tral <strong>de</strong> una guerra <strong>en</strong> los Balcanes que <strong>en</strong> lo que quedaba <strong>de</strong> año se cobraría<br />
quizás 150.000 vidas. Su objetivo era hacer pat<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> opinión mundial <strong>la</strong> gra-<br />
vedad <strong>de</strong> <strong>la</strong> crisis <strong>de</strong> Bosnia. En verdad, <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un estadista distinguido,<br />
anciano y visiblem<strong>en</strong>te <strong>de</strong>bilitado bajo los disparos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s armas <strong>de</strong> fuego y <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
artillería fue muy com<strong>en</strong>tada y <strong>de</strong>spertó una gran admiración. Sin embargo, un<br />
aspecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> visita <strong>de</strong> Mitterrand pasó prácticam<strong>en</strong>te inadvertido, aunque t<strong>en</strong>ía<br />
una importancia fundam<strong>en</strong>tal: <strong>la</strong> fecha. ¿Por qué había elegido el presi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong><br />
Francia esa fecha para ir a Sarajevo? Porque el 28 <strong>de</strong> junio era el aniversario <strong>de</strong>l<br />
asesinato <strong>en</strong> Sarajevo, <strong>en</strong> 1914, <strong>de</strong>l archiduque Francisco Fernando <strong>de</strong> Austria-<br />
Hungría, que <strong>de</strong>s<strong>en</strong>ca<strong>de</strong>nó, pocas semanas <strong>de</strong>spués, el estallido <strong>de</strong> <strong>la</strong> primera<br />
guerra mundial. Para cualquier europeo instruido <strong>de</strong> <strong>la</strong> edad <strong>de</strong> Mitterrand, era<br />
evi<strong>de</strong>nte <strong>la</strong> conexión <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> fecha, el lugar y el recordatorio <strong>de</strong> una catástrofe<br />
histórica precipitada por una equivocación política y un error <strong>de</strong> cálculo. La elec-<br />
ción <strong>de</strong> una fecha simbólica era tal vez <strong>la</strong> mejor forma <strong>de</strong> resaltar <strong>la</strong>s posibles<br />
consecu<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>la</strong> crisis <strong>de</strong> Bosnia. Sin embargo, sólo algunos historiadores<br />
profesionales y algunos ciudadanos <strong>de</strong> edad muy avanzada compr<strong>en</strong>dieron <strong>la</strong><br />
alusión. La memoria histórica ya no estaba viva.<br />
La <strong>de</strong>strucción <strong>de</strong>l pasado, o más bi<strong>en</strong>, <strong>de</strong> los mecanismos sociales que<br />
vincu<strong>la</strong>n <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia contemporánea <strong>de</strong>l individuo con <strong>la</strong> <strong>de</strong> g<strong>en</strong>eraciones an-<br />
teriores, es uno <strong>de</strong> los f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os más característicos y extraños <strong>de</strong> <strong>la</strong>s postri-<br />
merías <strong>de</strong>l siglo XX. En su mayor parte, los jóv<strong>en</strong>es, hombres y mujeres, <strong>de</strong> este<br />
final <strong>de</strong> siglo crec<strong>en</strong> <strong>en</strong> una suerte <strong>de</strong> pres<strong>en</strong>te perman<strong>en</strong>te sin re<strong>la</strong>ción orgánica<br />
alguna con el pasado <strong>de</strong>l tiempo <strong>en</strong> que viv<strong>en</strong>. Esto otorga a los historiadores, cuya<br />
tarea consiste <strong>en</strong> recordar lo que otros olvidan, mayor trasc<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia que <strong>la</strong> que<br />
han t<strong>en</strong>ido nunca, <strong>en</strong> estos años finales <strong>de</strong>l segundo mil<strong>en</strong>io. Pero, por esta misma<br />
razón, <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser algo más que simples cronistas, recordadores y compi<strong>la</strong>dores,<br />
aunque ésta sea también una función necesaria <strong>de</strong> los historiadores. En 1989,<br />
todos los gobiernos, y especialm<strong>en</strong>te todo el personal <strong>de</strong> los ministerios <strong>de</strong><br />
Asuntos Exteriores, habrían podido asistir con provecho a un seminario sobre los<br />
acuerdos <strong>de</strong> paz posteriores a <strong>la</strong>s dos guerras mundiales, que, al parecer, <strong>la</strong> mayor<br />
parte <strong>de</strong> ellos habían olvidado.<br />
256
Sin embargo, no es el objeto texto narrar los acontecimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>l período<br />
que constituye su tema <strong>de</strong> estudio –el siglo XX corto, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1914 a 1991– [...] Mi<br />
propósito es compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r y explicar por qué los acontecimi<strong>en</strong>tos ocurrieron <strong>de</strong> esa<br />
forma y qué nexo existe <strong>en</strong>tre ellos. Para cualquier persona <strong>de</strong> mi edad que ha<br />
vivido durante todo o <strong>la</strong> mayor parte <strong>de</strong>l siglo XX, esta tarea ti<strong>en</strong>e también, ine-<br />
vitablem<strong>en</strong>te, una dim<strong>en</strong>sión autobiográfica, ya que hab<strong>la</strong>mos y nos exp<strong>la</strong>yamos<br />
sobre nuestros recuerdos (y también los corregimos). Hab<strong>la</strong>mos como hombres y<br />
mujeres <strong>de</strong> un tiempo y un lugar concretos, que han participado <strong>en</strong> su historia <strong>en</strong><br />
formas diversas. Y hab<strong>la</strong>mos, también, como actores que han interv<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> sus<br />
dramas –por insignificante que haya sido nuestro papel–, como observadores <strong>de</strong><br />
nuestra época y como individuos cuyas opiniones acerca <strong>de</strong>l siglo han sido<br />
formadas por los que consi<strong>de</strong>ramos acontecimi<strong>en</strong>tos cruciales <strong>de</strong>l mismo. No<br />
<strong>de</strong>berían olvidar aquellos lectores que pert<strong>en</strong>ec<strong>en</strong> a otra época, por ejemplo, el<br />
alumno que ingresa <strong>en</strong> <strong>la</strong> universidad <strong>en</strong> el mom<strong>en</strong>to <strong>en</strong> que se escrib<strong>en</strong> estas<br />
páginas, para qui<strong>en</strong> incluso <strong>la</strong> guerra <strong>de</strong>l Vietnam, forma parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia.<br />
Actividad 6<br />
De acuerdo con <strong>la</strong> lectura anterior escribe <strong>en</strong> tu cua<strong>de</strong>rno ¿Por qué es importante<br />
el trabajo <strong>de</strong>l historiador <strong>en</strong> nuestro tiempo?<br />
Repaso<br />
E<strong>la</strong>bora <strong>en</strong> tu cua<strong>de</strong>rno un resum<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s lecturas anteriores <strong>de</strong>stacando cuáles<br />
fueron los temas <strong>de</strong> estudio <strong>de</strong> los autores, <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> consulta, los criterios<br />
acerca <strong>de</strong>l tiempo y el espacio, y quiénes son los actores históricos que tratan los<br />
autores <strong>de</strong> los textos. Utiliza un cuadro don<strong>de</strong> anotes por autor lo que se te pi<strong>de</strong>.<br />
257<br />
Unidad IV<br />
El historiador, autor <strong>de</strong> este texto,<br />
sabe que su trabajo es compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r y<br />
explicar por qué los aconteci-<br />
mi<strong>en</strong>tos ocurrieron <strong>de</strong> esa forma y<br />
qué nexo existe <strong>en</strong>tre ellos.
Historia<br />
RESUMEN DEL MÓDULO<br />
En este módulo has observado que <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong>bor <strong>de</strong>l historiador radica <strong>en</strong> que es un trabajo <strong>de</strong> investigación.<br />
Investigación compuesta <strong>de</strong> distintos mom<strong>en</strong>tos, cuyo objetivo es rescatar el pasado para compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r el pres<strong>en</strong>te.<br />
El historiador empr<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>la</strong> tarea <strong>de</strong> buscar y seleccionar <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes, toda acción humana registrada como<br />
huel<strong>la</strong> <strong>en</strong> el pres<strong>en</strong>te. Des<strong>de</strong> siempre, el hombre no sólo ha interrogado el pasado, sino también ha <strong>de</strong>jado registro <strong>de</strong> su<br />
paso por el mundo. Mediante tradiciones trasmitidas <strong>de</strong> forma oral, mitos, ley<strong>en</strong>das y escritos, ha <strong>de</strong>jado pat<strong>en</strong>te su paso<br />
por <strong>la</strong> tierra y construido su memoria histórica. Sin embargo, este registro <strong>de</strong>l acontecer humano a finales <strong>de</strong>l siglo XIX tuvo<br />
un cambio muy importante, pasó <strong>de</strong> ser una actividad <strong>de</strong> aficionados para convertirse <strong>en</strong> una disciplina ci<strong>en</strong>tífica,<br />
profesional, cuyo manejo requiere cierta formación académica para <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>rse.<br />
Aquí has visto que <strong>la</strong> historia ti<strong>en</strong>e como objeto <strong>de</strong> estudio al hombre <strong>en</strong> el tiempo y <strong>en</strong> un espacio <strong>de</strong>terminado,<br />
a<strong>de</strong>más que, cualquier proceso histórico es único e irrepetible. La temporalidad, es un rasgo distintivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia<br />
respecto a otras disciplinas como <strong>la</strong> antropología y <strong>la</strong> sociología; a el<strong>la</strong> le interesa abordar el conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los<br />
mom<strong>en</strong>tos históricos <strong>de</strong> cambio <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad para ver<strong>la</strong> <strong>en</strong> movimi<strong>en</strong>to, dinámica, con sus continuida<strong>de</strong>s y<br />
transformaciones <strong>en</strong> el <strong>de</strong>v<strong>en</strong>ir histórico. No <strong>de</strong>bes olvidar que, el espacio histórico también es otra dim<strong>en</strong>sión que<br />
interesa al historiador por tratarse <strong>de</strong> una construcción social, cambiante <strong>en</strong> todo mom<strong>en</strong>to.<br />
También has reflexionado acerca <strong>de</strong> que el término historia <strong>de</strong>signa <strong>la</strong>s dos formas <strong>de</strong> concebir<strong>la</strong>: como acción<br />
humana y como investigación. Te hemos mostrado que el profesional <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación histórica utiliza normas<br />
metodológicas para leer un libro <strong>de</strong> historia con un espíritu crítico. A<strong>de</strong>más, has leído que evaluar un libro <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto<br />
<strong>de</strong> vista historiográfico significa distinguir <strong>en</strong>tre el hecho o el proceso histórico narrado y los juicios emitidos por el autor;<br />
para ello, es necesario poseer algunas i<strong>de</strong>as sobre éste, como: quién es, cuál es el conjunto <strong>de</strong> su obra, si pert<strong>en</strong>ece a una<br />
corri<strong>en</strong>te política o teórica específica, <strong>en</strong> qué g<strong>en</strong>eración se incluye, <strong>en</strong>tre otros aspectos.<br />
A<strong>de</strong>más, te hemos mostrado que no existe una so<strong>la</strong> historia sino difer<strong>en</strong>tes escrituras <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia. Ahora sabes<br />
que aun tratándose <strong>de</strong> un mismo tema <strong>de</strong> estudio, <strong>la</strong>s versiones pue<strong>de</strong>n ser muy difer<strong>en</strong>tes, según lo que cada historiador<br />
<strong>de</strong>termine que le interesa <strong>de</strong> <strong>la</strong> época, <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad que estudia, pero también <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>de</strong>l horizonte cultural <strong>de</strong>l<br />
propio historiador, y <strong>de</strong> acuerdo con su punto <strong>de</strong> vista o <strong>en</strong>foque filosófico y teórico, el cual conlleva una metodología que<br />
le es propia.<br />
Todo esto nos lleva a que consi<strong>de</strong>res que el historiador es un investigador, formado con un instrum<strong>en</strong>tal<br />
metodológico crítico, dispuesto con una amplia creatividad, consci<strong>en</strong>te <strong>de</strong> su lugar <strong>en</strong> <strong>la</strong> sociedad. El historiador<br />
<strong>de</strong>sempeña <strong>la</strong> importante <strong>la</strong>bor social <strong>de</strong> rescatar el pasado para <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r el pres<strong>en</strong>te y, t<strong>en</strong>er sufici<strong>en</strong>tes elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong><br />
análisis para proponerse un futuro difer<strong>en</strong>te.<br />
258
EJERCICIOS DE AUTOEVALUACIÓN<br />
Escribe <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> cada paréntesis una V si el <strong>en</strong>unciado es verda<strong>de</strong>ro o una F, si es falso.<br />
Ejercicios <strong>de</strong> autoevaluación<br />
1. La metáfora <strong>de</strong>l historiador, como apr<strong>en</strong>diz <strong>de</strong> un oficio, quiere <strong>de</strong>stacar su carácter productivo<br />
pues al final trata <strong>de</strong> fabricar una pieza <strong>de</strong> historia, un libro <strong>de</strong> historia. ( )<br />
2. Las aptitu<strong>de</strong>s y habilida<strong>de</strong>s, como <strong>la</strong> narrativa y <strong>de</strong>spejar algunas incógnitas, son prescindibles<br />
al mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> escribir una historia. ( )<br />
3. El historiador pret<strong>en</strong><strong>de</strong> que su historia sea una pieza sust<strong>en</strong>tada <strong>en</strong> <strong>la</strong> inv<strong>en</strong>ción. ( )<br />
4. Los reyes, magnates, estadistas, héroes, grupos <strong>en</strong> el po<strong>de</strong>r político y económico son los hombres<br />
que marcan el rumbo <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia; <strong>en</strong> consecu<strong>en</strong>cia, son el objeto <strong>de</strong> estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia. ( )<br />
5. La actual disciplina histórica divi<strong>de</strong> el tiempo <strong>en</strong> reinados, dinastías, sex<strong>en</strong>ios, lo cual presupone<br />
que <strong>la</strong> muerte, el <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>so o cambio <strong>de</strong> un soberano, el asc<strong>en</strong>so <strong>de</strong> un presi<strong>de</strong>nte o un nuevo<br />
régim<strong>en</strong>, significan cambios fundam<strong>en</strong>tales <strong>en</strong> el acontecer histórico. ( )<br />
6. La historia es una disciplina ci<strong>en</strong>tífica que investiga <strong>la</strong> actividad humana <strong>en</strong> el pasado. ( )<br />
7. La historia es un re<strong>la</strong>to <strong>de</strong> lo acontecido, esto es, aquel<strong>la</strong> narración que leemos <strong>en</strong> los libros <strong>de</strong><br />
historia. ( )<br />
8. La historia es acontecer, es <strong>la</strong> realidad social que cambia con el paso <strong>de</strong>l tiempo. ( )<br />
9. La epistemología trata los fundam<strong>en</strong>tos y métodos <strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to ci<strong>en</strong>tífico. ( )<br />
10. Gran parte <strong>de</strong> nuestro conocimi<strong>en</strong>to provi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> obras que colocan a los indios como el objeto<br />
sobre el cual reca<strong>en</strong> <strong>la</strong>s acciones, utopías y conflictos <strong>de</strong> gobernantes, empresarios o eclesiásticos,<br />
cuyas activida<strong>de</strong>s, bi<strong>en</strong> o mal int<strong>en</strong>cionadas, constituy<strong>en</strong> el principal c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción. ( )<br />
11. Para el historiador, <strong>la</strong> docum<strong>en</strong>tación re<strong>la</strong>cionada con <strong>la</strong> cultura <strong>de</strong> los pueblos indíg<strong>en</strong>as <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
época colonial son los más fáciles <strong>de</strong> interpretar. ( )<br />
12. La red es concebida como una serie <strong>de</strong> conexiones que pone a <strong>la</strong>s personas <strong>en</strong> interacción con ( )<br />
otras.<br />
Completa correctam<strong>en</strong>te los sigui<strong>en</strong>tes <strong>en</strong>unciados escribi<strong>en</strong>do <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra que falta <strong>en</strong> cada línea.<br />
13. En cuanto a su <strong>la</strong> historia funda toda su actividad <strong>en</strong> <strong>la</strong> ,<br />
que es el reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l papel activo que <strong>de</strong>sempeña el historiador <strong>en</strong> <strong>la</strong> lectura e interpretación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s hue-<br />
l<strong>la</strong>s.<br />
14. El historiador ti<strong>en</strong>e que <strong>de</strong>terminar para qué le pue<strong>de</strong> servir <strong>la</strong> ________________ proce<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> fu<strong>en</strong>tes,<br />
<strong>la</strong> información falsa <strong>de</strong> fu<strong>en</strong>tes auténticas o aquél<strong>la</strong> que es verídica y provi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> fu<strong>en</strong>tes auténticas.<br />
259
Historia<br />
15. La contraposición <strong>en</strong>tre individuo y pone al <strong>de</strong>scubierto un falso dilema, pues el primero y <strong>la</strong><br />
segunda suel<strong>en</strong> actuar <strong>en</strong> .<br />
16. El protagonista <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia es el <strong>en</strong> .<br />
17. En el mundo occi<strong>de</strong>ntal fue don<strong>de</strong> se acuñó <strong>la</strong> distinción <strong>en</strong>tre socieda<strong>de</strong>s premo<strong>de</strong>rnas y mo<strong>de</strong>rnas. En <strong>la</strong>s<br />
primeras, el pasado cumplía <strong>la</strong> función <strong>de</strong> el pres<strong>en</strong>te, mi<strong>en</strong>tras que para <strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s mo-<br />
<strong>de</strong>rnas los tiempos pasados ya no son vistos como <strong>de</strong> vida, sino <strong>de</strong> forma crítica y como<br />
acumu<strong>la</strong>da.<br />
18. La historiografía se <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> como el y <strong>la</strong> <strong>de</strong> los textos <strong>de</strong> historia.<br />
19. La Revista Annales, r<strong>en</strong>ovó <strong>la</strong> historiografía porque puso a <strong>la</strong> historia <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong>s <strong>de</strong>más ci<strong>en</strong>cias sociales,<br />
otorgándole un carácter pues manti<strong>en</strong>e vínculos sólidos con <strong>la</strong> economía, <strong>la</strong> sociología, <strong>la</strong><br />
antropología, <strong>la</strong> etnología, <strong>la</strong> etnohistoria, <strong>la</strong> geografía, <strong>en</strong>tre otras.<br />
20. No existe una so<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia <strong>de</strong> los acontecimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>l pasado, éste se reinterpreta <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />
el .<br />
21. El historiador se <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>ta al reto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pocas fu<strong>en</strong>tes escritas para <strong>en</strong>contrar <strong>la</strong> información, por lo que acu<strong>de</strong> a <strong>la</strong>s<br />
fu<strong>en</strong>tes , que son , ley<strong>en</strong>das y consejas popu<strong>la</strong>res, don<strong>de</strong> se ha guardado <strong>la</strong><br />
<strong>de</strong> lo que sucedió <strong>en</strong> el pasado.<br />
22. La tarea <strong>de</strong>l historiador consiste <strong>en</strong> lo que otros .<br />
23. Existe una p<strong>en</strong>uria que se acreci<strong>en</strong>ta cuando tomamos como asunto a <strong>la</strong> historia indíg<strong>en</strong>a<br />
michoacana.<br />
24. El problema que repres<strong>en</strong>tan <strong>la</strong>s es una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s principales razones por <strong>la</strong>s que es difícil acercar-<br />
se a temas vincu<strong>la</strong>dos directam<strong>en</strong>te con los ámbitos indíg<strong>en</strong>as novohispanos. Es necesario seña<strong>la</strong>r <strong>la</strong> importan-<br />
cia que <strong>la</strong> ti<strong>en</strong>e <strong>en</strong>tre estos grupos indíg<strong>en</strong>as.<br />
Escribe <strong>en</strong> el paréntesis CE si el texto se refiere a <strong>la</strong> Crítica Externa, y CI si alu<strong>de</strong> a <strong>la</strong> Crítica Interna <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes<br />
históricas.<br />
25. Si <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes sufrieron múltiples acci<strong>de</strong>ntes involuntarios o provocados int<strong>en</strong>cionalm<strong>en</strong>te, se ( )<br />
vuelv<strong>en</strong> “sospechosas”, por lo que antes <strong>de</strong> cualquier consulta <strong>de</strong>bemos cerciorarnos <strong>de</strong> que<br />
sean auténticas.<br />
26. Cualquier tipo <strong>de</strong> fu<strong>en</strong>te proporciona información, incluso cuando un testimonio no es verídico, ( )<br />
es <strong>de</strong>cir, que <strong>la</strong> versión cont<strong>en</strong>ida <strong>en</strong> él oscurece los hechos, informa sobre los intereses y <strong>la</strong>s<br />
m<strong>en</strong>talida<strong>de</strong>s que operan <strong>en</strong> una época <strong>de</strong>terminada.<br />
27. Si un objeto arqueológico producido <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad es hecho pasar como si hubiera pert<strong>en</strong>ecido ( )<br />
a una cultura <strong>de</strong>l pasado, el historiador no <strong>de</strong>spreciaría esta fu<strong>en</strong>te sino que se preguntaría<br />
por qué fue falsificada, cuál fue <strong>la</strong> int<strong>en</strong>ción, qué cultura crea esas falsificaciones.<br />
28. El historiador se dispone a <strong>de</strong>terminar si <strong>la</strong> información que se pue<strong>de</strong> obt<strong>en</strong>er <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes es ( )<br />
sincera. Esto se comprueba al confrontar<strong>la</strong> con otra información para contra<strong>de</strong>cir, complem<strong>en</strong>tar<br />
o refutar <strong>la</strong> información original.<br />
260
29. Re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> columnas<br />
Ejercicios <strong>de</strong> autoevaluación<br />
a) Individuos <strong>en</strong> <strong>la</strong> historia ( ) Es el esc<strong>en</strong>ario, el ámbito, que se construye socialm<strong>en</strong>te.<br />
b) Tiempo histórico ( ) Permite medir <strong>la</strong> duración <strong>de</strong> f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os sociales.<br />
c) Colectivida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> <strong>la</strong> historia ( ) Actúan <strong>en</strong> un p<strong>la</strong>no distinto pero <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia.<br />
d) Espacio histórico ( ) Es el objeto <strong>de</strong> estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia <strong>en</strong> su <strong>de</strong>v<strong>en</strong>ir.<br />
30. Re<strong>la</strong>ciona <strong>la</strong>s corri<strong>en</strong>tes historiográficas con sus características colocando <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l paréntesis <strong>la</strong> letra que<br />
corresponda.<br />
( ) Positivismo a. Se vincu<strong>la</strong> con <strong>la</strong>s ci<strong>en</strong>cias sociales como <strong>la</strong> sociología, lingüística,<br />
economía y geografía.<br />
( ) Historia social inglesa b. Se interesa por el estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s c<strong>la</strong>ses marginadas.<br />
( ) Escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> los Annales c. Se fundam<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> el método ci<strong>en</strong>tífico para conocer <strong>la</strong> verdad <strong>de</strong> los<br />
hechos.<br />
31. Or<strong>de</strong>na los mom<strong>en</strong>tos que dan orig<strong>en</strong> al f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o historiográfico <strong>en</strong>umerándolos <strong>de</strong>l 1 al 6.<br />
( ) Tema <strong>de</strong> investigación<br />
( ) Obra historiográfica<br />
( ) Preguntas o temas <strong>de</strong>l historiador<br />
( ) Selección y crítica <strong>de</strong> fu<strong>en</strong>tes<br />
( ) Redacción y or<strong>de</strong>nami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l material consultado<br />
( ) Compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> fu<strong>en</strong>tes con teorías interpretativas<br />
32. Or<strong>de</strong>na los pasos que <strong>de</strong>be seguir el historiador <strong>en</strong> <strong>la</strong> investigación histórica<br />
( ) Utilización <strong>de</strong> <strong>la</strong> información verídica <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes históricas.<br />
( ) Adquisición <strong>de</strong> habilida<strong>de</strong>s como <strong>la</strong> búsqueda <strong>de</strong> datos y <strong>la</strong> escritura.<br />
( ) Verificación <strong>de</strong> <strong>la</strong> aut<strong>en</strong>ticidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes históricas.<br />
( ) Indagación <strong>de</strong> testimonios sobre el pasado <strong>de</strong> una sociedad o cultura.<br />
( ) Síntesis <strong>de</strong> datos y testimonios a través <strong>de</strong>l discurso histórico.<br />
261
Historia<br />
33. Organiza los archivos que consultó el autor <strong>de</strong> <strong>la</strong> lectura “Atando cabos” para reconstruir <strong>la</strong> historia <strong>de</strong> Veracruz.<br />
( ) Archivo G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Indias <strong>de</strong> Sevil<strong>la</strong><br />
( ) Archivo G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> Nación <strong>de</strong> México<br />
( ) Archivos <strong>de</strong> Cartag<strong>en</strong>a <strong>de</strong> Indias y Portugal<br />
( ) Repositorios docum<strong>en</strong>tales <strong>de</strong> Londres<br />
34. Or<strong>de</strong>na cronológicam<strong>en</strong>te cómo se fue transformando <strong>la</strong> disciplina histórica a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l tiempo, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> su carac-<br />
terística más antigua hasta <strong>la</strong> más reci<strong>en</strong>te.<br />
( ) La historia se escribe con docum<strong>en</strong>tos por ello se pue<strong>de</strong>n <strong>en</strong>contrar citas a pie <strong>de</strong> página.<br />
( ) Bajo <strong>la</strong> influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l positivismo, surge <strong>la</strong> historia como ci<strong>en</strong>cia.<br />
( ) El pasado es consi<strong>de</strong>rado como fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> autoridad, <strong>guía</strong> <strong>la</strong>s acciones humanas.<br />
( ) Las guerras mundiales cuestionaron <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong>l progreso, base <strong>de</strong> <strong>la</strong> escritura <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia.<br />
( ) La historia se abre a temas como <strong>la</strong> vida cotidiana, <strong>la</strong>s m<strong>en</strong>talida<strong>de</strong>s y <strong>la</strong> vida privada.<br />
35. Or<strong>de</strong>na cronológicam<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s características <strong>de</strong> <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s sociales a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia.<br />
( ) Las re<strong>de</strong>s locales y regionales se hac<strong>en</strong> más espesas; <strong>la</strong> fundación <strong>de</strong> ciuda<strong>de</strong>s y <strong>la</strong> vida urbana<br />
permit<strong>en</strong> <strong>la</strong> circu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> información, mercancías y <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s.<br />
( ) Se unieron <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l mundo, integrando un mundo global cuyos cambios son más rápidos y<br />
numerosos.<br />
( ) Los antepasados crearon solidaridad social a partir <strong>de</strong>l intercambio <strong>de</strong> información y mercancías, con <strong>la</strong><br />
aparición <strong>de</strong>l l<strong>en</strong>guaje.<br />
( ) La primera red metropolitana unió a Eurasia y el norte <strong>de</strong> África gracias a <strong>la</strong> agregación gradual <strong>de</strong><br />
numerosas re<strong>de</strong>s m<strong>en</strong>ores.<br />
( ) Aum<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> <strong>de</strong>nsidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones con <strong>la</strong> llegada <strong>de</strong> <strong>la</strong> agricultura, algunos segm<strong>en</strong>tos humanos<br />
forman sus propias re<strong>de</strong>s.<br />
262
BIBLIOGRAFÍA DEL MÓDULO DE HISTORIA<br />
UNIDAD I<br />
Lectura 1. El objeto <strong>de</strong> estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia<br />
Lectura 2. Espacio y tiempo históricos<br />
Arreo<strong>la</strong> Rosas, Or<strong>la</strong>ndo Osbaldo<br />
2005 “El objeto <strong>de</strong> estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia”, <strong>en</strong> Guía <strong>de</strong> estudio para el ingreso a <strong>la</strong>s Lic<strong>en</strong>ciaturas<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> ENAH, México, ENAH, pp.203-206.<br />
Lectura 3. Cómo escribí una historia<br />
González y González, Luis<br />
1995 “Mis tropiezos con <strong>la</strong> historia”, <strong>en</strong> Florescano, Enrique y Ricardo Pérez Monfort, Historia-<br />
dores <strong>de</strong> México <strong>en</strong> el siglo XX, México, Fondo <strong>de</strong> Cultura Económica, pp.369.<br />
Lectura 4. Atando cabos<br />
García <strong>de</strong> León, Antonio<br />
2011 Tierra a<strong>de</strong>ntro, mar <strong>en</strong> fuera. El puerto <strong>de</strong> Veracruz y su litoral a Sotav<strong>en</strong>to 1519-1821,<br />
México, Fondo <strong>de</strong> Cultura Económica, pp. 11-12.<br />
Lectura 5. El Mediterráneo<br />
Brau<strong>de</strong>l, Fernand<br />
1997 “El Mediterráneo”, <strong>en</strong> El Mediterráneo y el mundo mediterráneo <strong>en</strong> <strong>la</strong> época <strong>de</strong> Felipe II,<br />
México, Fondo <strong>de</strong> Cultura Económica, tomo I, pp. 12-13.<br />
UNIDAD II<br />
Lectura 1. La historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> historiografía<br />
M<strong>en</strong>dio<strong>la</strong> Mejía, Alfonso<br />
2005 “La historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> historiografía”, <strong>en</strong> Guía <strong>de</strong> estudio para el ingreso a <strong>la</strong>s Lic<strong>en</strong>ciaturas <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> ENAH, México, ENAH, pp. 208-210.<br />
Lectura 2. Las corri<strong>en</strong>tes historiográficas<br />
Arreo<strong>la</strong> Rosas, Or<strong>la</strong>ndo Osbaldo y Juan Carlos Santan<strong>de</strong>r Ontiveros<br />
2005 “Las corri<strong>en</strong>tes historiográficas <strong>en</strong> el siglo XX”, <strong>en</strong> Guía <strong>de</strong> estudio para el ingreso a <strong>la</strong>s<br />
Lic<strong>en</strong>ciaturas <strong>de</strong> <strong>la</strong> ENAH, México, ENAH, pp. 211-213.<br />
UNIDAD III<br />
Lectura 1. El historiador y su oficio<br />
Lectura 2. Las fu<strong>en</strong>tes históricas: aut<strong>en</strong>ticidad y veracidad<br />
Lectura 3. Narración y síntesis<br />
Espinosa Cabrera, Rubén y José Romualdo Pantoja Reyes<br />
2005 “El historiador y su oficio”, <strong>en</strong> Guía <strong>de</strong> estudio para el ingreso a <strong>la</strong>s Lic<strong>en</strong>ciaturas <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
ENAH, México, ENAH, pp. 218 - 221.<br />
Lectura 4. Sobre el uso <strong>de</strong> archivos<br />
Farge, Arlette<br />
1994 “Sobre el uso <strong>de</strong> archivos”, <strong>en</strong> La vida frágil. Viol<strong>en</strong>cia, po<strong>de</strong>res y solidarida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> el París<br />
<strong>de</strong>l siglo XVIII, México, Instituto Mora, pp. 7 - 11.<br />
UNIDAD IV<br />
Lectura 1. La reconstrucción <strong>de</strong> una historia fragm<strong>en</strong>taria<br />
Castro Gutiérrez, Felipe<br />
2004 “La reconstrucción <strong>de</strong> una historia fragm<strong>en</strong>taria”, <strong>en</strong> Los tarascos y el imperio español<br />
1600-1740, México, UNAM/Universidad Michoacana <strong>de</strong> San Nicolás <strong>de</strong> Hidalgo, pp. 12-13.<br />
263<br />
Bibliografía
Historia<br />
Lectura 2. El cristianismo <strong>en</strong> el espejo indíg<strong>en</strong>a<br />
Lara Cisneros, Gerardo<br />
2009 “El cristianismo <strong>en</strong> el espejo indíg<strong>en</strong>a”, <strong>en</strong> El cristianismo <strong>en</strong> el espejo indíg<strong>en</strong>a. Religio-<br />
sidad <strong>en</strong> el occi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> <strong>la</strong> Sierra Gorda siglo XVIII, México, UNAM/Universidad <strong>de</strong><br />
Tamaulipas, 2ª ed., pp. 7-8.<br />
Lectura 3. Zapata y <strong>la</strong> revolución mexicana<br />
Womack, John<br />
1985 Zapata y <strong>la</strong> revolución mexicana, México, Siglo XXI, pp. XI-XII.<br />
Lectura 4. Trayectoria i<strong>de</strong>ológica <strong>de</strong> <strong>la</strong> Revolución mexicana<br />
Silva Herzog, Jesús<br />
1976 “Trayectoria i<strong>de</strong>ológica <strong>de</strong> <strong>la</strong> Revolución mexicana”, <strong>en</strong> Trayectoria i<strong>de</strong>ológica <strong>de</strong> <strong>la</strong> Re-<br />
volución mexicana 1910-1917 y otros <strong>en</strong>sayos, México, Utopía, pp. 20-21.<br />
Lectura 5. Re<strong>de</strong>s e historia<br />
J. R. McNeill y William H. McNeill<br />
2004 “Re<strong>de</strong>s e historia”, <strong>en</strong> Las re<strong>de</strong>s humanas. Una historia global <strong>de</strong>l mundo, Barcelona,<br />
Crítica, pp. 1-3.<br />
Lectura 6. Vista panorámica <strong>de</strong>l siglo XX<br />
Hobsbawm, Eric<br />
1998 “Vista panorámica <strong>de</strong>l siglo XX”, <strong>en</strong> Historia <strong>de</strong>l siglo XX, Bu<strong>en</strong>os Aires, Crítica, pp. 12-13.<br />
264
INTRODUCCIÓN<br />
Lingüística<br />
Entre <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s diarias <strong>de</strong>l ser humano, aquél<strong>la</strong> que nos resulta más<br />
inmediata y familiar, es <strong>la</strong> <strong>de</strong> hab<strong>la</strong>r. Nuestra interacción con otros seres humanos<br />
se da, principalm<strong>en</strong>te, a través <strong>de</strong>l l<strong>en</strong>guaje hab<strong>la</strong>do. Gracias a él, somos capaces<br />
<strong>de</strong> dar nuestro punto <strong>de</strong> vista, hacemos que otros hagan cosas y, <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral nos<br />
re<strong>la</strong>cionamos usando esta herrami<strong>en</strong>ta. Nos es tan familiar, que pocas veces se<br />
nos ocurre que esta actividad podría ser motivo <strong>de</strong> un estudio ci<strong>en</strong>tífico, con una<br />
metodología propia y un objeto <strong>de</strong> estudio <strong>de</strong>finido. De hecho, no resulta nada<br />
<strong>de</strong>scabel<strong>la</strong>do, ya que todos los hab<strong>la</strong>ntes reflexionamos acerca <strong>de</strong> este f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o.<br />
Sin duda, alguna vez te habrás <strong>en</strong>contrado p<strong>en</strong>sando: “qué raro hab<strong>la</strong> esa<br />
persona, ¿<strong>de</strong> dón<strong>de</strong> será?”, “¿cuál será el orig<strong>en</strong> <strong>de</strong> esta pa<strong>la</strong>bra?, “¿por qué <strong>en</strong><br />
México no pronunciamos <strong>la</strong> 'c' <strong>en</strong> pa<strong>la</strong>bras como “ce<strong>de</strong>r” igual que los españoles?”<br />
Las inquietu<strong>de</strong>s acerca <strong>de</strong>l l<strong>en</strong>guaje vi<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> mucho tiempo atrás. Al<br />
conformarse <strong>la</strong> lingüística como ci<strong>en</strong>cia, ha tratado <strong>de</strong> respon<strong>de</strong>r -a través <strong>de</strong> un<br />
estudio sistemático <strong>de</strong>l l<strong>en</strong>guaje- algunas <strong>de</strong> estas y otras preguntas.<br />
Dado que esta capacidad, hasta don<strong>de</strong> sabemos, es exclusivam<strong>en</strong>te<br />
humana, es natural que <strong>la</strong> disciplina que <strong>la</strong> estudia t<strong>en</strong>ga un lugar importante <strong>en</strong>tre<br />
<strong>la</strong>s investigaciones antropológicas. A<strong>de</strong>más, <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción tan estrecha que guarda el<br />
l<strong>en</strong>guaje con <strong>la</strong>s manifestaciones culturales propias <strong>de</strong> cada comunidad, como<br />
pue<strong>de</strong>n ser <strong>la</strong>s narrativas, los discursos rituales, <strong>la</strong>s interacciones sociales, hac<strong>en</strong><br />
que <strong>la</strong> l<strong>en</strong>gua sea <strong>de</strong> gran ayuda <strong>en</strong> el estudio <strong>de</strong> estas manifestaciones. Es<br />
indudable que el l<strong>en</strong>guaje aporta indicios <strong>de</strong> esas prácticas culturales ya que es<br />
parte intrínseca <strong>de</strong> todas el<strong>la</strong>s y <strong>la</strong> lingüística antropológica busca <strong>de</strong>scubrir el<br />
significado <strong>de</strong>trás <strong>de</strong>l uso o <strong>de</strong>suso <strong>de</strong> <strong>la</strong> l<strong>en</strong>gua, <strong>de</strong> sus difer<strong>en</strong>tes realizaciones,<br />
registros y estilos.<br />
En este módulo conocerás el campo <strong>de</strong> estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> lingüística. T<strong>en</strong>drás<br />
un acercami<strong>en</strong>to a cuáles son sus principales intereses y también distinguirás<br />
cuáles no lo son. Por ejemplo, sabrás que esta disciplina no trata <strong>de</strong> dictar una<br />
norma prescriptiva que establezca <strong>la</strong>s reg<strong>la</strong>s que <strong>de</strong>b<strong>en</strong> seguir los hab<strong>la</strong>ntes al<br />
hab<strong>la</strong>r. Conocerás, igualm<strong>en</strong>te, cuáles fueron sus inicios y cómo fue el <strong>de</strong>sarrollo<br />
<strong>de</strong> los <strong>estudios</strong> lingüísticos, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> Antigüedad hasta nuestros días, y cómo llegó<br />
a convertirse <strong>en</strong> <strong>la</strong> disciplina que conocemos ahora. También te mostramos un<br />
panorama somero <strong>de</strong> cuáles son <strong>la</strong>s herrami<strong>en</strong>tas que utiliza el lingüista para<br />
conocer y analizar <strong>la</strong>s l<strong>en</strong>guas. El uso y diseño <strong>de</strong> estas herrami<strong>en</strong>tas conlleva toda<br />
una conceptualización <strong>de</strong>l objeto <strong>de</strong> estudio que se refleja <strong>en</strong> <strong>la</strong>s distintas teorías<br />
que hay <strong>en</strong> los <strong>estudios</strong> lingüísticos, <strong>la</strong>s cuales también trataremos más a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte.<br />
Finalm<strong>en</strong>te, dado que el l<strong>en</strong>guaje abarca un área muy amplia <strong>en</strong> nuestra re<strong>la</strong>ción<br />
con otros seres humanos, es obvio que interactúe con otras disciplinas con el fin <strong>de</strong><br />
estudiar estas zonas <strong>de</strong> converg<strong>en</strong>cia. En <strong>la</strong> cuarta unidad revisaremos algunas <strong>de</strong><br />
estas interdisciplinas.<br />
En términos g<strong>en</strong>erales, a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> este módulo trataremos <strong>de</strong> vincu<strong>la</strong>rte<br />
con el quehacer lingüístico, <strong>de</strong> forma que t<strong>en</strong>gas un marco <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia para<br />
distinguir los intereses, métodos y problemáticas <strong>de</strong> ésta y <strong>la</strong>s <strong>de</strong>más carreras que<br />
se impart<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> ENAH.<br />
Verónica Reyes Taboada<br />
Merce<strong>de</strong>s Margarita Tapia Berrón<br />
265<br />
PREGUNTAS<br />
GENERADORAS<br />
¿Cómo comunicamos,<br />
conocemos y<br />
compr<strong>en</strong><strong>de</strong>mos nuestro<br />
<strong>en</strong>torno físico y social<br />
a través <strong>de</strong>l l<strong>en</strong>guaje?<br />
¿La forma <strong>en</strong> <strong>la</strong> que<br />
históricam<strong>en</strong>te se ha<br />
reflexionado sobre el<br />
l<strong>en</strong>guaje nos permitiría<br />
estudiar <strong>la</strong>s l<strong>en</strong>guas <strong>de</strong> los<br />
difer<strong>en</strong>tes pueblos y, a <strong>la</strong><br />
vez, lo que es el l<strong>en</strong>guaje<br />
humano <strong>en</strong> su conjunto?<br />
UNIDADES<br />
I. Introducción a <strong>la</strong><br />
lingüística<br />
II. La lingüística y algunos<br />
<strong>en</strong>foques teóricos<br />
III. Los niveles <strong>de</strong> análisis<br />
lingüístico<br />
IV. El <strong>en</strong>foque<br />
interdisciplinario
Lingüística<br />
PREGUNTAS<br />
GENERADORAS<br />
¿Crees que el <strong>de</strong>sarrollo<br />
histórico <strong>de</strong> los <strong>estudios</strong> <strong>de</strong>l<br />
l<strong>en</strong>guaje ha dado lugar<br />
a <strong>la</strong> reflexión actual que<br />
<strong>guía</strong> los intereses <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
disciplina?<br />
¿Pi<strong>en</strong>sas que una ci<strong>en</strong>cia<br />
necesita reconocer,<br />
c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te, qué es lo<br />
que estudia y cómo <strong>de</strong>be<br />
hacerlo?; ¿cómo crees que<br />
llega a reconocerlo?<br />
UNIDAD I. Introducción a <strong>la</strong> lingüística<br />
La lingüística, <strong>en</strong> términos muy g<strong>en</strong>erales, es <strong>la</strong> disciplina que se <strong>en</strong>carga <strong>de</strong>l<br />
estudio ci<strong>en</strong>tífico <strong>de</strong>l l<strong>en</strong>guaje. Es por ello que es importante <strong>de</strong>jar <strong>de</strong> <strong>la</strong>do una<br />
serie <strong>de</strong> prejuicios que se asocian con esta ci<strong>en</strong>cia y que, <strong>en</strong> realidad, no ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
nada que ver con el<strong>la</strong>. Es muy común que cuando algui<strong>en</strong> dice que se <strong>de</strong>dica a<br />
estudiar el l<strong>en</strong>guaje le pregunt<strong>en</strong> sobre <strong>la</strong> forma “correcta” <strong>de</strong> usar tal o cual<br />
término. Sin embargo, es c<strong>la</strong>ro que <strong>la</strong>s valoraciones estéticas o normativas no<br />
ti<strong>en</strong><strong>en</strong> cabida <strong>en</strong> un estudio ci<strong>en</strong>tífico.<br />
Una bu<strong>en</strong>a manera <strong>de</strong> <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r cómo se fue consolidando este estudio<br />
estructurado y ci<strong>en</strong>tífico <strong>de</strong>l l<strong>en</strong>guaje es conoci<strong>en</strong>do los antece<strong>de</strong>ntes históricos<br />
que le dieron cabida <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l ámbito ci<strong>en</strong>tífico y cómo se fue separando <strong>de</strong> otras<br />
disciplinas. Las reflexiones sobre el l<strong>en</strong>guaje han t<strong>en</strong>ido un interés difer<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />
cada época; por ejemplo, mi<strong>en</strong>tras los antiguos hindúes <strong>de</strong>scribían los sonidos<br />
para po<strong>de</strong>r interpretar textos sagrados, los griegos discutían sobre el carácter<br />
natural o conv<strong>en</strong>cional <strong>de</strong> los signos lingüísticos, o bi<strong>en</strong>, sobre <strong>la</strong> c<strong>la</strong>sificación <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s partes <strong>de</strong> <strong>la</strong> oración. Posteriorm<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> <strong>la</strong> antigua Roma, <strong>la</strong> Edad Media o el<br />
R<strong>en</strong>acimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong>contramos contribuciones m<strong>en</strong>ores al estudio <strong>de</strong>l l<strong>en</strong>guaje, pero<br />
<strong>de</strong> una u otra forma, <strong>en</strong> estas épocas surgieron temas que s<strong>en</strong>taron <strong>la</strong>s bases para<br />
<strong>estudios</strong> posteriores.<br />
En g<strong>en</strong>eral, <strong>en</strong> estos periodos, <strong>la</strong> preocupación estaba puesta <strong>en</strong> unas<br />
pocas l<strong>en</strong>guas prestigiosas, mi<strong>en</strong>tras se olvidaban aquel<strong>la</strong>s que no lo eran. No fue<br />
sino hasta el siglo XVIII cuando surgió una preocupación comparatista e histórica<br />
que nos hab<strong>la</strong> <strong>de</strong> una mayor sistematización <strong>de</strong> los <strong>estudios</strong> <strong>de</strong>l l<strong>en</strong>guaje. Y fue <strong>en</strong><br />
los albores <strong>de</strong>l siglo XX cuando <strong>la</strong> lingüística cobra se carácter teórico fundando <strong>en</strong><br />
el p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Ferdinand <strong>de</strong> Saussure. Con él, se <strong>de</strong>fine el objeto <strong>de</strong> estudio<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> disciplina y una serie <strong>de</strong> <strong>estudios</strong> <strong>de</strong> corte pl<strong>en</strong>am<strong>en</strong>te teórico.<br />
En esta unidad reflexionarás acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> lingüística<br />
<strong>de</strong>scriptiva y normativa; conocerás los mom<strong>en</strong>tos históricos más <strong>de</strong>stacados <strong>de</strong>l<br />
estudio <strong>de</strong>l l<strong>en</strong>guaje, haci<strong>en</strong>do especial énfasis <strong>en</strong> el periodo <strong>de</strong>l siglo XVIII hasta el<br />
primer tercio <strong>de</strong>l siglo XX. También podrás distinguir <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias que exist<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong>tre <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia lingüística y otras disciplinas que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> el l<strong>en</strong>guaje como objeto <strong>de</strong><br />
estudio. Esta retrospectiva es, sin duda, un punto <strong>de</strong> partida necesario para situar<br />
a <strong>la</strong> lingüística como una ci<strong>en</strong>cia autónoma y objetiva, y, por tanto, para<br />
compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r por qué el l<strong>en</strong>guaje es visto <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> el<strong>la</strong> no como un medio sino<br />
como un fin <strong>en</strong> sí mismo.<br />
Temario<br />
1. La lingüística <strong>de</strong>scriptiva<br />
2. Hitos históricos <strong>en</strong> <strong>la</strong> disciplina<br />
3. La <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> una ci<strong>en</strong>cia<br />
Lectura 1. La lingüística <strong>de</strong>scriptiva y <strong>la</strong> lingüística prescriptiva<br />
Antxon O<strong>la</strong>rrea. Adaptación por Verónica Reyes Taboada.<br />
Hasta el siglo XIX, <strong>la</strong> lingüística era una disciplina principalm<strong>en</strong>te prescriptita; <strong>la</strong>s<br />
gramáticas tradicionales, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los tiempos <strong>de</strong> <strong>la</strong> antigüedad india y griega,<br />
primordialm<strong>en</strong>te se ha preocupado <strong>de</strong> <strong>de</strong>scribir y codificar <strong>la</strong> manera “correcta” <strong>de</strong><br />
hab<strong>la</strong>r una l<strong>en</strong>gua. A pesar <strong>de</strong>l cambio <strong>de</strong> punto <strong>de</strong> vista <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do <strong>en</strong> los<br />
últimos años <strong>en</strong> el estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> facultad humana <strong>de</strong>l l<strong>en</strong>guaje, este tipo <strong>de</strong><br />
gramáticas tradicionales, que, <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, int<strong>en</strong>taban c<strong>la</strong>sificar los elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong><br />
una l<strong>en</strong>gua at<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do a su re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong>s categorías <strong>de</strong> <strong>la</strong> lógica, nos han<br />
proporcionado una <strong>la</strong>rga lista <strong>de</strong> conceptos <strong>de</strong> uso evi<strong>de</strong>nte <strong>en</strong> análisis más<br />
mo<strong>de</strong>rnos.<br />
266
La lingüística tradicional, a pesar <strong>de</strong> haberse <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do durante varios<br />
siglos y <strong>de</strong> <strong>en</strong>globar un gran número <strong>de</strong> escue<strong>la</strong>s distintas y <strong>de</strong> perspectivas <strong>de</strong><br />
análisis muy difer<strong>en</strong>tes, ofrece un cuerpo <strong>de</strong> doctrina bastante homogéneo cuyos<br />
presupuestos teóricos comunes pue<strong>de</strong>n resumirse <strong>de</strong>l sigui<strong>en</strong>te modo:<br />
(i) Prioridad <strong>de</strong> <strong>la</strong> l<strong>en</strong>gua escrita sobre <strong>la</strong> hab<strong>la</strong>da. El punto <strong>de</strong> vista<br />
tradicional manti<strong>en</strong>e que <strong>la</strong> l<strong>en</strong>gua hab<strong>la</strong>da, con sus imperfecciones e<br />
incorrecciones, es inferior a <strong>la</strong> l<strong>en</strong>gua escrita. Por eso, <strong>en</strong> <strong>la</strong> mayor parte<br />
<strong>de</strong> los casos, los gramáticos confirman <strong>la</strong> veracidad <strong>de</strong> sus reg<strong>la</strong>s y <strong>de</strong><br />
sus propuestas gramaticales con testimonios sacados <strong>de</strong> <strong>la</strong> literatura<br />
clásica.<br />
(ii) Cre<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> que <strong>la</strong> l<strong>en</strong>gua alcanzó un mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> perfección máxima<br />
<strong>en</strong> el pasado, y que es preciso at<strong>en</strong>erse a ese estado <strong>de</strong> l<strong>en</strong>gua a <strong>la</strong><br />
hora <strong>de</strong> <strong>de</strong>finir <strong>la</strong> l<strong>en</strong>gua “correcta”. Un gramático tradicional <strong>de</strong>l<br />
español podría, por ejemplo, <strong>de</strong>f<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> que nuestra l<strong>en</strong>gua<br />
alcanzó su mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> máxima perfección <strong>en</strong> <strong>la</strong> literatura <strong>de</strong>l Siglo <strong>de</strong><br />
Oro, y afirmar, por un <strong>la</strong>do, que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>en</strong>tonces <strong>la</strong> l<strong>en</strong>gua no ha hecho<br />
sino <strong>de</strong>teriorarse y, por otro, que todos <strong>de</strong>beríamos aspirar a usar <strong>la</strong><br />
l<strong>en</strong>gua como lo hacía Cervantes.<br />
(iii) Establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> un paralelismo <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s categorías <strong>de</strong>l<br />
p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to lógico y <strong>la</strong>s <strong>de</strong>l l<strong>en</strong>guaje, ya que los <strong>estudios</strong> gramaticales<br />
nacieron <strong>en</strong> Grecia i<strong>de</strong>ntificados con <strong>la</strong> lógica. De ahí vi<strong>en</strong>e <strong>la</strong> tradición<br />
<strong>de</strong> hacer correspon<strong>de</strong>r a <strong>la</strong> categoría lógica <strong>de</strong> “sustancia” con <strong>la</strong><br />
categoría gramatical <strong>de</strong> “sustantivo”, a <strong>la</strong> <strong>de</strong> “acci<strong>de</strong>nte” con <strong>la</strong> <strong>de</strong><br />
“adjetivo”, etc. La c<strong>la</strong>sificación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s partes <strong>de</strong> <strong>la</strong> oración que nos<br />
resulta tan familiar hoy <strong>en</strong> día, por ejemplo, ti<strong>en</strong>e su orig<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> Grecia<br />
clásica.<br />
(iv) Convicción <strong>de</strong> que <strong>la</strong> función <strong>de</strong> los <strong>estudios</strong> lingüísticos y gramaticales<br />
es <strong>en</strong>señar a hab<strong>la</strong>r y a escribir correctam<strong>en</strong>te una l<strong>en</strong>gua. Esta<br />
concepción <strong>de</strong> <strong>la</strong> función <strong>de</strong> los <strong>estudios</strong> lingüísticos merece especial<br />
at<strong>en</strong>ción, pues establece un contraste <strong>en</strong>tre los <strong>en</strong>foques mo<strong>de</strong>rnos y<br />
los tradicionales.<br />
Las reg<strong>la</strong>s prescriptivas, que a m<strong>en</strong>udo <strong>en</strong>contramos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s gramáticas<br />
tradicionales y <strong>en</strong> los manuales <strong>de</strong> <strong>en</strong>señanza <strong>de</strong> segundas l<strong>en</strong>guas, nos sirv<strong>en</strong><br />
para ayudar a los estudiantes, y a <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, a apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r sobre <strong>la</strong><br />
pronunciación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pa<strong>la</strong>bras, cuándo usar el subjuntivo o el pretérito <strong>en</strong> español,<br />
por ejemplo, y a organizar <strong>de</strong> manera correcta <strong>la</strong>s oraciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> l<strong>en</strong>gua que<br />
estudiamos. Un gramático prescriptivo se preguntaría cómo <strong>de</strong>bería ser <strong>la</strong> l<strong>en</strong>gua<br />
españo<strong>la</strong>, cómo <strong>de</strong>berían usar<strong>la</strong> sus hab<strong>la</strong>ntes y qué funciones y usos <strong>de</strong>berían<br />
t<strong>en</strong>er los elem<strong>en</strong>tos que <strong>la</strong> compon<strong>en</strong>. Los prescriptivistas sigu<strong>en</strong> así <strong>la</strong> tradición<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s gramáticas clásicas <strong>de</strong>l sánscrito, <strong>de</strong>l griego y <strong>de</strong>l <strong>la</strong>tín, cuyo objetivo era<br />
preservar manifestaciones más tempranas <strong>de</strong> esas l<strong>en</strong>guas para que los lectores<br />
<strong>de</strong> g<strong>en</strong>eraciones posteriores pudieran <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r los textos sagrados y los<br />
docum<strong>en</strong>tos históricos.<br />
Una gramática prescriptiva o tradicional <strong>de</strong>l español nos seña<strong>la</strong>ría, por<br />
ejemplo, que <strong>de</strong>bemos <strong>de</strong>cir “se me ha olvidado” y no “me se ha olvidado”; que <strong>la</strong><br />
oración “pi<strong>en</strong>so que no ti<strong>en</strong>es razón” es <strong>la</strong> correcta <strong>en</strong> lugar <strong>de</strong> <strong>la</strong> frecu<strong>en</strong>te “pi<strong>en</strong>so<br />
<strong>de</strong> que no ti<strong>en</strong>es razón”; que es más correcto <strong>de</strong>cir “si dijera eso no lo creería” <strong>en</strong><br />
lugar <strong>de</strong> “si diría eso no lo creería”; que lo a<strong>de</strong>cuado es <strong>de</strong>cir “siént<strong>en</strong>se” <strong>en</strong> vez <strong>de</strong><br />
“siént<strong>en</strong>s<strong>en</strong>”. Dichas gramáticas int<strong>en</strong>tan explicar cómo se hab<strong>la</strong> <strong>la</strong> l<strong>en</strong>gua con<br />
propiedad, empleando <strong>la</strong>s pa<strong>la</strong>bras a<strong>de</strong>cuadas con su s<strong>en</strong>tido preciso y con<br />
corrección, construy<strong>en</strong>do <strong>la</strong>s oraciones <strong>de</strong> acuerdo con el uso normativo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
l<strong>en</strong>gua.<br />
Los lingüistas mo<strong>de</strong>rnos, <strong>en</strong> cambio, int<strong>en</strong>tan <strong>de</strong>scribir más que prescribir<br />
<strong>la</strong>s formas lingüísticas y sus usos. A <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> proponer reg<strong>la</strong>s <strong>de</strong>scriptivas<br />
a<strong>de</strong>cuadas, el gramático <strong>de</strong>be i<strong>de</strong>ntificar qué construcciones se usan <strong>en</strong><br />
267<br />
Unidad I<br />
El Siglo <strong>de</strong> Oro se refiere al siglo XVI,<br />
época <strong>de</strong> gran apogeo <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura<br />
<strong>en</strong> España, <strong>en</strong> <strong>la</strong> que vivieron<br />
escritores como Miguel <strong>de</strong><br />
Cervantes, Lope <strong>de</strong> Vega, Cal<strong>de</strong>rón<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> Barca, <strong>en</strong>tre otros.<br />
El lema <strong>de</strong> <strong>la</strong> Real Aca<strong>de</strong>mia<br />
Españo<strong>la</strong>, por ejemplo, es el <strong>de</strong><br />
“Limpia, fija y da espl<strong>en</strong>dor”. Su<br />
propósito, por lo tanto, es el <strong>de</strong> fijar el<br />
uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> l<strong>en</strong>gua <strong>en</strong> su mayor<br />
“pureza, propiedad y elegancia”.
Lingüística<br />
El capital cultural es el acervo <strong>de</strong><br />
prácticas culturales <strong>de</strong> un grupo, y no<br />
todas el<strong>la</strong>s son lingüísticas. Una<br />
danza, un altar, <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> los<br />
alim<strong>en</strong>tos, etc., formarían parte <strong>de</strong><br />
este acervo o capital cultural.<br />
Un dialecto es una variedad social o<br />
regional <strong>de</strong> una l<strong>en</strong>gua que se<br />
i<strong>de</strong>ntifica por t<strong>en</strong>er un conjunto <strong>de</strong><br />
pa<strong>la</strong>bras y estructuras gramaticales<br />
particu<strong>la</strong>res.<br />
realidad, no qué construcciones <strong>de</strong>berían usarse. Por ello, un lingüista <strong>de</strong>scriptivo<br />
se preocupa <strong>en</strong> <strong>de</strong>scubrir <strong>en</strong> qué circunstancias se usan “me se ha olvidado” o<br />
“siént<strong>en</strong>s<strong>en</strong>”, por ejemplo, y <strong>en</strong> observar que hay distintos grupos sociales que<br />
favorec<strong>en</strong> una u otra expresión <strong>en</strong> <strong>la</strong> conversación, mi<strong>en</strong>tras que éstas, <strong>en</strong><br />
g<strong>en</strong>eral, no aparec<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> escritura. Por el contrario, un prescriptivista<br />
argum<strong>en</strong>taría por qué el uso <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s es incorrecto. La pregunta que surge<br />
<strong>en</strong>tonces es: ¿quién ti<strong>en</strong>e razón: los prescriptivistas o los gramáticos<br />
<strong>de</strong>scriptivos? Y, sobre todo, ¿quién <strong>de</strong>ci<strong>de</strong> qué usos <strong>de</strong> <strong>la</strong> l<strong>en</strong>gua son los<br />
correctos? Para muchos lingüistas <strong>de</strong>scriptivos, el problema <strong>de</strong> quién ti<strong>en</strong>e <strong>la</strong><br />
razón se limita a <strong>de</strong>cidir quién ti<strong>en</strong>e po<strong>de</strong>r <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisión sobre estas cuestiones y<br />
quién no. Al ver el l<strong>en</strong>guaje como una forma <strong>de</strong> capital cultural nos damos cu<strong>en</strong>ta<br />
que <strong>la</strong>s formas estigmatizadas, <strong>la</strong>s <strong>de</strong>c<strong>la</strong>radas impropias o incorrectas por <strong>la</strong>s<br />
gramáticas prescriptivas, son <strong>la</strong>s que usan típicam<strong>en</strong>te grupos sociales distintos<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s c<strong>la</strong>ses medias -profesionales, abogados, médicos, editores, profesores-<br />
.Los lingüistas <strong>de</strong>scriptivos, a difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los prescriptivos <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, asum<strong>en</strong><br />
que <strong>la</strong> l<strong>en</strong>gua <strong>de</strong> <strong>la</strong> c<strong>la</strong>se media educada no es mejor ni peor que el l<strong>en</strong>guaje usado<br />
por otros grupos sociales, <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma manera que el español no es mejor ni peor,<br />
ni más simple ni más complicado, que el árabe, o el turco, o que el español <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
P<strong>en</strong>ínsu<strong>la</strong> Ibérica no es ni mejor ni peor que el hab<strong>la</strong>do <strong>en</strong> México, o que el dialecto<br />
australiano <strong>de</strong>l inglés no es ni m<strong>en</strong>os ni más correcto que el británico. Estos<br />
lingüistas insistirían también <strong>en</strong> que <strong>la</strong>s expresiones que aparec<strong>en</strong> <strong>en</strong> los<br />
diccionarios o <strong>en</strong> <strong>la</strong>s gramáticas no son <strong>la</strong>s únicas formas aceptables ni <strong>la</strong>s<br />
expresiones idóneas para cualquier circunstancia.<br />
¿Se <strong>de</strong>teriora el l<strong>en</strong>guaje con el paso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s g<strong>en</strong>eraciones, tal como lo<br />
afirman algunos prescriptivistas que int<strong>en</strong>tan “recuperar <strong>la</strong> pureza <strong>de</strong> <strong>la</strong> l<strong>en</strong>gua”?<br />
Los lingüistas <strong>de</strong>scriptivos sosti<strong>en</strong><strong>en</strong> que, <strong>de</strong> hecho, el español está cambiando,<br />
tal como <strong>de</strong>be, pero que el cambio no es señal <strong>de</strong> <strong>de</strong>bilitami<strong>en</strong>to. Probablem<strong>en</strong>te<br />
el español está cambiando <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma manera que ha hecho <strong>de</strong> nuestro idioma<br />
una l<strong>en</strong>gua tan rica, flexible y popu<strong>la</strong>r <strong>en</strong> su uso.<br />
Las l<strong>en</strong>guas están vivas, crec<strong>en</strong>, se adaptan. El cambio no es ni bu<strong>en</strong>o ni<br />
malo, sino simplem<strong>en</strong>te inevitable. Las únicas l<strong>en</strong>guas que no cambian son<br />
aquél<strong>la</strong>s que ya no se usan, <strong>la</strong>s l<strong>en</strong>guas muertas. El trabajo <strong>de</strong>l lingüista mo<strong>de</strong>rno<br />
es <strong>de</strong>scribir <strong>la</strong> l<strong>en</strong>gua tal como existe <strong>en</strong> sus usos reales, no como <strong>de</strong>bería ser sino<br />
cómo es, lo que incluye el análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s valoraciones positivas o negativas<br />
asociadas a usos concretos <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma.<br />
Actividad 1<br />
En tu cua<strong>de</strong>rno, e<strong>la</strong>bora un cuadro comparativo don<strong>de</strong> <strong>en</strong>listes los intereses <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
lingüística <strong>de</strong>scriptiva <strong>en</strong> una columna y los <strong>de</strong> <strong>la</strong> normativa o prescriptiva <strong>en</strong> otra<br />
columna.<br />
Lectura 2. Gramática tradicional y <strong>la</strong> lingüística mo<strong>de</strong>rna<br />
Georges Mounin. Adaptación por Merce<strong>de</strong>s Tapia Berrón.<br />
Según el punto <strong>de</strong> vista <strong>en</strong> que uno se sitúe, <strong>la</strong> lingüística ha nacido hacia el siglo V<br />
antes <strong>de</strong> nuestra Era, o <strong>en</strong> 1816 con Bopp, o <strong>en</strong> 1916 con Saussure, o <strong>en</strong> 1926 con<br />
Trubetzkoy, o <strong>en</strong> 1956 con Chomsky (…).<br />
Un saber muy antiguo<br />
De hecho, se trata a <strong>la</strong> vez <strong>de</strong> un saber muy antiguo y <strong>de</strong> una ci<strong>en</strong>cia muy jov<strong>en</strong>. A los<br />
lectores impaci<strong>en</strong>tes por adquirir alguna i<strong>de</strong>a acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> lingüística, no está <strong>de</strong> más<br />
repetirles, que sobrevo<strong>la</strong>r rápidam<strong>en</strong>te pero <strong>de</strong> modo panorámico por <strong>la</strong> historia <strong>de</strong><br />
un saber muy antiguo, es quizá el mejor medio <strong>de</strong> abordar <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia más reci<strong>en</strong>te:<br />
268
mediante un inv<strong>en</strong>tario crítico previo <strong>de</strong> este montón <strong>de</strong>s- or<strong>de</strong>nado <strong>de</strong> cosas que<br />
cada cual sabe o cree saber sobre el l<strong>en</strong>guaje. Cosas a m<strong>en</strong>udo fuera <strong>de</strong> época,<br />
repitámoslo, también, erróneas a veces, o bi<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> avanzadil<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> información,<br />
pero siempre fragm<strong>en</strong>tarias, espigadas al azar <strong>de</strong> los <strong>estudios</strong> y <strong>la</strong>s lecturas que no<br />
forman ni formarán jamás una cultura lingüística.<br />
Creer que <strong>la</strong> lingüística acaba <strong>de</strong> estal<strong>la</strong>r como un tru<strong>en</strong>o <strong>en</strong> un cielo<br />
ser<strong>en</strong>o sería un error. Des<strong>de</strong> hace por lo m<strong>en</strong>os dos mil<strong>en</strong>ios y medio, los hombres<br />
aplican al l<strong>en</strong>guaje una reflexión continua. La historia <strong>de</strong> ésta prepara para<br />
compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r mejor <strong>en</strong> qué consiste el valor específico <strong>de</strong> <strong>la</strong>s teorías actuales.<br />
Los hindúes, los griegos, y luego los árabes, han puesto <strong>la</strong>s bases <strong>de</strong> un<br />
análisis fonético notable, y <strong>de</strong>masiado pasado por alto durante dos mil años. El<br />
análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra <strong>en</strong> los primeros y <strong>la</strong> c<strong>la</strong>sificación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s partes <strong>de</strong>l discurso <strong>en</strong><br />
los segundos eran ya gérm<strong>en</strong>es <strong>de</strong> análisis estructurales. Pero, anteriorm<strong>en</strong>te a<br />
ellos, un análisis más sutil <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estructuras <strong>de</strong>l l<strong>en</strong>guaje se llevó a cabo con <strong>la</strong>s<br />
mismas inv<strong>en</strong>ciones <strong>de</strong> <strong>la</strong>s escrituras. Para alcanzar <strong>la</strong> escritura alfabética ha sido<br />
preciso tomar conci<strong>en</strong>cia, todo lo empíricam<strong>en</strong>te que se quiera, <strong>de</strong> <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s unida<strong>de</strong>s mínimas materializadas por <strong>la</strong>s letras, y que hoy se <strong>de</strong>nominan<br />
fonemas. Meillet no estaba equivocado: “Los hombres que han inv<strong>en</strong>tado y<br />
perfeccionado <strong>la</strong> escritura han sido gran<strong>de</strong>s lingüistas; y son ellos qui<strong>en</strong>es han<br />
creado <strong>la</strong> lingüística”.<br />
La Edad Media tampoco se ha dormido. En tanto que los puros gramáticos<br />
transmit<strong>en</strong> <strong>la</strong>s ree<strong>la</strong>boraciones <strong>la</strong>tinas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s gramáticas griegas, se sigu<strong>en</strong><br />
creando alfabetos (el gótico, el cirílico, etcétera). Por todas partes empieza, <strong>en</strong><br />
Is<strong>la</strong>ndia, <strong>en</strong> Ing<strong>la</strong>terra, <strong>en</strong> Francia, <strong>en</strong> España, e Italia, el gran movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />
reformas <strong>de</strong> <strong>la</strong> ortografía que, activado por <strong>la</strong> inv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> impr<strong>en</strong>ta, va a<br />
estimu<strong>la</strong>r hasta el siglo XVIII el estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> fonética. En el siglo XIV se osa hacer<br />
algo que constituye casi un sacrilegio: escribir <strong>la</strong>s gramáticas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s l<strong>en</strong>guas<br />
vulgares -honor insigne reservado al <strong>la</strong>tín por un culto mil<strong>en</strong>ario-. En el siglo XVI,<br />
exploradores y misioneros dan ya <strong>de</strong>scripciones <strong>de</strong> l<strong>en</strong>guas amerindias. También<br />
es <strong>la</strong> época <strong>de</strong> los diccionarios políglotas (Ambrosio Calepin) y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s primeras<br />
c<strong>la</strong>sificaciones <strong>de</strong> l<strong>en</strong>guas (Escalígero).<br />
Lejos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s gramáticas g<strong>en</strong>erales y razonadas que ocupan con frecu<strong>en</strong>cia<br />
todo el espacio <strong>en</strong> <strong>la</strong>s historias, los siglos XVII y XVIII prosigu<strong>en</strong> <strong>en</strong> todas <strong>la</strong>s<br />
direcciones: <strong>la</strong> fonética progresa a <strong>la</strong> par que <strong>la</strong> anatomía; apasiona a los<br />
inv<strong>en</strong>tores <strong>de</strong> est<strong>en</strong>ografías y <strong>de</strong> l<strong>en</strong>guas artificiales y a los educadores <strong>de</strong><br />
sordomudos. Se muestran, se <strong>de</strong>scrib<strong>en</strong> (sumariam<strong>en</strong>te) c<strong>en</strong>t<strong>en</strong>as <strong>de</strong> l<strong>en</strong>guas. Se<br />
hac<strong>en</strong> <strong>estudios</strong> <strong>de</strong>l ruso, <strong>de</strong>l copto, <strong>de</strong>l chino. Pero <strong>la</strong> comparación histórica <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
l<strong>en</strong>guas queda, a pesar <strong>de</strong> algunos precursores, oscurecida por un problema<br />
insoluble –el <strong>de</strong>l orig<strong>en</strong> <strong>de</strong>l l<strong>en</strong>guaje- al que se aplican hipótesis falsas: el hebreo<br />
l<strong>en</strong>gua madre, o los <strong>de</strong> <strong>la</strong> psicología <strong>de</strong> <strong>la</strong> época sobre lo que <strong>de</strong>be haber ocurrido<br />
para que los hombres se pusieran a hab<strong>la</strong>r.<br />
La gramática comparada<br />
El <strong>de</strong>scubrimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l sánscrito, <strong>en</strong>tre 1786 y 1816, repres<strong>en</strong>ta el gran giro<br />
<strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con esta <strong>la</strong>rga reflexión <strong>de</strong>sor<strong>de</strong>nada. El contacto <strong>en</strong>tre Europa y <strong>la</strong><br />
India hace aparecer, con evi<strong>de</strong>ncia cegadora, el par<strong>en</strong>tesco <strong>de</strong>l <strong>la</strong>tín, <strong>de</strong>l griego,<br />
<strong>de</strong>l sánscrito, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s l<strong>en</strong>guas germánicas, es<strong>la</strong>vas y célticas. Así queda roto el<br />
hechizo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s l<strong>en</strong>guas madres <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> teológico o filosófico.<br />
Para <strong>la</strong> reflexión refer<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s l<strong>en</strong>guas se ofrece un nuevo punto <strong>de</strong><br />
apoyo, pero <strong>de</strong>stinado todavía, al principio, a <strong>la</strong> resolución <strong>de</strong>l mismo problema: el<br />
orig<strong>en</strong> <strong>de</strong>l l<strong>en</strong>guaje.<br />
Bopp, cuya pequeña obra sobre el sistema <strong>de</strong> <strong>la</strong>s conjugaciones<br />
indoeuropeas abre, <strong>en</strong> 1816, una nueva era lingüística, está todavía impulsado por<br />
<strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> que va a po<strong>de</strong>r “observar el l<strong>en</strong>guaje <strong>en</strong> su eclosión y <strong>en</strong> su <strong>de</strong>sarrollo”.<br />
269<br />
Unidad I<br />
La fonética es el estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
naturaleza física <strong>de</strong> los sonidos <strong>de</strong>l<br />
l<strong>en</strong>guaje<br />
Los primeros alfabetos probablem<strong>en</strong>te<br />
surgieron <strong>en</strong> Mesopotamia a<br />
mediados <strong>de</strong>l siglo II a.C, pero al<br />
parecer fueron los f<strong>en</strong>icios los<br />
primeros <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r un alfabeto<br />
estandarizado. Muchas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s letras<br />
que usamos hoy <strong>en</strong> día <strong>de</strong>sci<strong>en</strong><strong>de</strong>n<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s que utilizaban los escribas<br />
f<strong>en</strong>icios ya <strong>en</strong> el año 1000 a.C. En <strong>la</strong><br />
sigui<strong>en</strong>te imag<strong>en</strong> pue<strong>de</strong>s ver una<br />
muestra <strong>de</strong> esta escritura.<br />
Fu<strong>en</strong>te: ttp://www.blogcurioso.com/losprimeros-alfabetos/<br />
(octubre, 2011).<br />
Est<strong>en</strong>ografía es un sinónimo <strong>de</strong><br />
taquigrafía, se refiere a un sistema<br />
<strong>de</strong> escritura rápida que permite<br />
transcribir un discurso a <strong>la</strong> misma<br />
velocidad <strong>de</strong>l hab<strong>la</strong>.<br />
¿Has p<strong>en</strong>sado cómo se parec<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong>tre sí el español, el italiano, el<br />
francés y el portugués? Éstas<br />
también son l<strong>en</strong>guas empar<strong>en</strong>tadas<br />
<strong>en</strong>tre sí, es <strong>de</strong>cir, pert<strong>en</strong>ec<strong>en</strong> a <strong>la</strong><br />
misma familia lingüística
Lingüística<br />
Revolución copernicana es una frase<br />
que significa que algo transforma<br />
completam<strong>en</strong>te un área <strong>de</strong>l<br />
conocimi<strong>en</strong>to<br />
Hic et nunc es una expresión <strong>la</strong>tina<br />
que quiere <strong>de</strong>cir: aquí y ahora<br />
La difer<strong>en</strong>cia con sus pre<strong>de</strong>cesores –que revolucionaría- consiste <strong>en</strong> que trata <strong>de</strong><br />
remontarse hasta este orig<strong>en</strong> y esta evolución mediante métodos puram<strong>en</strong>te<br />
lingüísticos <strong>en</strong> principio, y no metafísicos o especu<strong>la</strong>tivos. Efectivam<strong>en</strong>te, el <strong>de</strong>s-<br />
cubrimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l sánscrito se conjuga con <strong>la</strong> moda <strong>de</strong>l comparatismo: <strong>en</strong>tonces se<br />
toman <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ci<strong>en</strong>cias naturales los principios y los métodos que acaban <strong>de</strong><br />
proporcionar los resultados asombrosos <strong>de</strong> Cuvier <strong>en</strong> paleontología comparada.<br />
Es <strong>la</strong> época <strong>de</strong> <strong>la</strong> gramática comparada.<br />
Así pues, durante medio siglo, se aplica el mo<strong>de</strong>lo biológico al l<strong>en</strong>guaje, a<br />
ultranza: <strong>la</strong>s l<strong>en</strong>guas serían organismos vivos que nac<strong>en</strong>, crec<strong>en</strong> y muer<strong>en</strong>. Como<br />
todos los organismos vivos, conocerían una hora <strong>de</strong> perfección breve al final <strong>de</strong> su<br />
adolesc<strong>en</strong>cia: antes <strong>de</strong> <strong>la</strong> escritura. A partir <strong>de</strong>l mom<strong>en</strong>to <strong>en</strong> que se escrib<strong>en</strong>,<br />
¡estarían con<strong>de</strong>nadas a <strong>la</strong> s<strong>en</strong>ilidad! Meillet también lo ha observado: Bopp ha<br />
<strong>en</strong>contrado <strong>la</strong> gramática comparada mi<strong>en</strong>tras buscaba el orig<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s l<strong>en</strong>guas indoeuropeas,<br />
como Cristóbal Colón <strong>de</strong>scubrió América al buscar <strong>la</strong> ruta <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Indias.<br />
La lingüística histórica<br />
Pero estos métodos y estos principios cont<strong>en</strong>ían una posibilidad <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo. La<br />
gramática comparada, para establecer un par<strong>en</strong>tesco, no t<strong>en</strong>ía <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> época<br />
histórica <strong>de</strong> los estados <strong>de</strong> <strong>la</strong>s l<strong>en</strong>guas puestos <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción: se comparaba el<br />
sánscrito <strong>de</strong>l primer mil<strong>en</strong>io, el griego <strong>de</strong>l siglo VIII, el <strong>la</strong>tín <strong>de</strong>l siglo V (antes <strong>de</strong><br />
nuestra era) con el gótico <strong>de</strong>l IV, el es<strong>la</strong>vo <strong>de</strong>l IX y el persa <strong>de</strong>l XVI o <strong>de</strong>l XVIII (<strong>de</strong><br />
nuestra era). No obstante, para <strong>la</strong> gramática comparada <strong>de</strong> <strong>la</strong>s l<strong>en</strong>guas<br />
germánicas, por ejemplo, e<strong>la</strong>borada por Grimm, se disponía <strong>de</strong> textos<br />
escalonados <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el siglo V al XIX para <strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s l<strong>en</strong>guas romances e<strong>la</strong>borada por<br />
Diez, <strong>de</strong> textos que se ext<strong>en</strong>dían a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> dos mil<strong>en</strong>ios y medio. No sólo <strong>la</strong><br />
comparación hacía <strong>en</strong>tonces más fácil <strong>la</strong> <strong>de</strong>mostración <strong>de</strong> los par<strong>en</strong>tescos, sino<br />
que <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na ininterrumpida <strong>de</strong> los textos incitaba a <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zar el c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> interés<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s investigaciones: más allá <strong>de</strong> los par<strong>en</strong>tescos establecidos, hacia el estudio<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s leyes que gobernaban el paso <strong>de</strong> un estado dado <strong>de</strong> l<strong>en</strong>gua al sigui<strong>en</strong>te. La<br />
gramática comparada se convertía <strong>en</strong> realidad <strong>en</strong> el estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> evolución<br />
continua <strong>de</strong> <strong>la</strong>s l<strong>en</strong>guas: <strong>la</strong> lingüística histórica.<br />
Esta transformación alcanza su cumplimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> los años 1876-1886, con<br />
<strong>la</strong> escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> los neo-gramáticos. La fonética es <strong>en</strong>tonces reina, el<strong>la</strong> explica <strong>la</strong> casi<br />
totalidad <strong>de</strong> los cambios lingüísticos. Para lo <strong>de</strong>más, se dirig<strong>en</strong> a <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia que<br />
asci<strong>en</strong><strong>de</strong> al cielo <strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to: <strong>la</strong> psicología. Pero es <strong>la</strong> historia, convertida <strong>en</strong><br />
ci<strong>en</strong>cia piloto <strong>de</strong>l p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l siglo, <strong>la</strong> que sigue permaneci<strong>en</strong>do <strong>en</strong> el c<strong>en</strong>tro<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> teoría lingüística. Se <strong>de</strong>struy<strong>en</strong> alegrem<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s antiguas metáforas<br />
naturalistas y vitalistas <strong>de</strong>l periodo prece<strong>de</strong>nte. La l<strong>en</strong>gua no es un organismo<br />
biológico, es una institución humana. La lingüística no pert<strong>en</strong>ece a <strong>la</strong>s ci<strong>en</strong>cias<br />
naturales, sino que “como los <strong>de</strong>más productos <strong>de</strong> <strong>la</strong> civilización humana [...] es<br />
una ci<strong>en</strong>cia histórica”. Tal es <strong>la</strong> primera frase <strong>de</strong>l gran tratado <strong>de</strong> lingüística <strong>de</strong><br />
Hermann Paul <strong>en</strong> 1880.<br />
Finalm<strong>en</strong>te, vino Saussure…<br />
Treinta años <strong>de</strong>spués, el giro saussuriano vi<strong>en</strong>e caracterizado por una mediación<br />
r<strong>en</strong>ovada sobre el l<strong>en</strong>guaje como institución social. Saber, <strong>en</strong> qué medida, <strong>la</strong><br />
investigación <strong>de</strong> Saussure (1857-1913) ha estado influida por <strong>la</strong> sociología <strong>de</strong><br />
Durkheim, que <strong>en</strong>tonces apuntaba como ci<strong>en</strong>cia, sigue si<strong>en</strong>do un problema; pero<br />
<strong>la</strong> influ<strong>en</strong>cia difusa es cierta. Sea como sea, Saussure (<strong>de</strong>spués <strong>de</strong> su muerte)<br />
transforma por completo <strong>la</strong> lingüística con una revolución copernicana. Ha<br />
p<strong>la</strong>nteado que <strong>la</strong> primera etapa <strong>de</strong> una ci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l l<strong>en</strong>guaje <strong>de</strong>be ser el estudio <strong>de</strong>l<br />
funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> éste, , y no el <strong>de</strong> su evolución. Y que <strong>la</strong> lingüística histórica,<br />
cuya legitimidad no discute, <strong>de</strong>be ser secundaria metodológicam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción<br />
con una lingüística <strong>de</strong>scriptiva más fundam<strong>en</strong>tal.<br />
270
Jespers<strong>en</strong> dirá <strong>en</strong> 1922 que “para <strong>la</strong> pura ci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l l<strong>en</strong>guaje, empezar por el<br />
sánscrito (es <strong>de</strong>cir <strong>la</strong> lingüística histórica) sería un mal comi<strong>en</strong>zo, lo mismo que lo<br />
habría sido empezar el estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> zoología por (y a través <strong>de</strong>) <strong>la</strong> paleontología”.<br />
Es <strong>la</strong> célebre oposición <strong>en</strong>tre lingüística sincrónica y lingüística diacrónica.<br />
Su preocupación por compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r el puro funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l l<strong>en</strong>guaje<br />
como institución social, aquí y ahora, lleva a Saussure a poner el ac<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
noción <strong>de</strong> sistema. La pa<strong>la</strong>bra es muy antigua <strong>en</strong> lingüística, ya que data por lo<br />
m<strong>en</strong>os <strong>de</strong>l siglo XVIII, pero Saussure le da un rigor que hace ya <strong>de</strong> el<strong>la</strong> casi un<br />
sinónimo <strong>de</strong> código. En efecto, para compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r el funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l sistema,<br />
vuelve sobre el antiguo problema <strong>de</strong> <strong>la</strong> naturaleza <strong>de</strong>l signo, abandonado por el<br />
historicista <strong>de</strong>l siglo XIX. En él, signo <strong>de</strong>ja <strong>de</strong> ser sinónimo <strong>de</strong> pa<strong>la</strong>bra, y <strong>la</strong> noción <strong>de</strong><br />
ca<strong>de</strong>na hab<strong>la</strong>da pasa por <strong>de</strong><strong>la</strong>nte <strong>de</strong> <strong>la</strong> frase: los conceptos <strong>en</strong>teram<strong>en</strong>te<br />
constituidos <strong>de</strong> frase y <strong>de</strong> pa<strong>la</strong>bra, transmitidos por una experi<strong>en</strong>cia empírica<br />
bimil<strong>en</strong>aria, son puestos <strong>en</strong> cuestión <strong>de</strong>s<strong>de</strong> sus fundam<strong>en</strong>tos, para saber cómo<br />
funciona esto. El término más importante <strong>de</strong> Saussure <strong>en</strong> este terr<strong>en</strong>o es el <strong>de</strong><br />
unidad: busca <strong>la</strong>s unida<strong>de</strong>s reales <strong>de</strong> <strong>la</strong>s que está formada <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na hab<strong>la</strong>da, sin<br />
a priori, por lo cual nos lleva a <strong>la</strong> noción <strong>de</strong> codificación. Aunque no gusta <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
pa<strong>la</strong>bra estructura, son análisis estructurales lo que propone para estudiar <strong>la</strong>s<br />
unida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l código que compon<strong>en</strong> los m<strong>en</strong>sajes.<br />
Actividad 2<br />
En tu cua<strong>de</strong>rno e<strong>la</strong>bora una línea <strong>de</strong>l tiempo como <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te y ubica <strong>en</strong>tre cinco<br />
y ocho ev<strong>en</strong>tos importantes <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> disciplina.<br />
Antigüedad Edad Media Siglo XIX etc.<br />
Actividad 3<br />
De los ev<strong>en</strong>tos que escogiste <strong>en</strong> <strong>la</strong> Actividad 2, <strong>en</strong> una o dos frases reflexiona cuál<br />
fue <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> cada uno <strong>de</strong> dichos ev<strong>en</strong>tos para el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> disciplina<br />
y escribe tu reflexión <strong>en</strong> tu cua<strong>de</strong>rno.<br />
Actividad 4<br />
Observa <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes siete pa<strong>la</strong>bras <strong>en</strong> cuatro l<strong>en</strong>guas mexicanas distintas.<br />
En tu cua<strong>de</strong>rno, compara y agrupa <strong>la</strong>s pa<strong>la</strong>bras que pres<strong>en</strong>tan parecido y <strong>de</strong><br />
acuerdo con esto, qué l<strong>en</strong>guas pert<strong>en</strong>ecerían a <strong>la</strong> misma familia lingüística.<br />
271<br />
Unidad I
Lingüística<br />
¿Creerías que <strong>la</strong>s ci<strong>en</strong>cias necesitan<br />
reconocer qué es lo que pue<strong>de</strong>n o no<br />
estudiar?<br />
Filólogo es el investigador que<br />
estudia el l<strong>en</strong>guaje a partir <strong>de</strong><br />
docum<strong>en</strong>tos escritos.<br />
Actividad 5<br />
A continuación se muestran tres familias lingüísticas <strong>de</strong> México, localiza <strong>la</strong>s<br />
l<strong>en</strong>guas <strong>de</strong> <strong>la</strong> Actividad 4 y, <strong>en</strong> tu cua<strong>de</strong>rno, anota a qué familia pert<strong>en</strong>ece cada<br />
una. Corrobora si <strong>la</strong> comparación y <strong>la</strong> agrupación que realizaste <strong>en</strong> <strong>la</strong> actividad<br />
anterior fue a<strong>de</strong>cuada.<br />
K'icheano-Mameano<br />
K'icheano<br />
q'eqchi»<br />
uspanteko<br />
Poqom-K'icheano<br />
Poqom<br />
poqomchi»<br />
poqomam<br />
K'icheano nuclear<br />
k'iche»<br />
Kaqchikel-<br />
Tz'utujil<br />
kaqchikel<br />
tz'utujil<br />
sakapulteko<br />
sipakap<strong>en</strong>se<br />
Mameano<br />
Teko-Mam<br />
teko<br />
mam<br />
Awakateko-Ixil<br />
awakateko<br />
ixil<br />
Lectura 3. La <strong>de</strong>finición <strong>de</strong>l objeto <strong>de</strong> estudio <strong>de</strong> una ci<strong>en</strong>cia<br />
Merce<strong>de</strong>s Tapia Berrón.<br />
La lingüística histórica y <strong>la</strong> gramática comparada <strong>de</strong>l siglo XIX aportaron a <strong>la</strong> disciplina<br />
lingüística muchos elem<strong>en</strong>tos positivos. Sobre todo, se introdujo una metodología <strong>de</strong><br />
análisis que <strong>de</strong>jaba ver <strong>la</strong> complejidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s propias l<strong>en</strong>guas. Sin embargo, <strong>la</strong> posibilidad<br />
<strong>de</strong> <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r ci<strong>en</strong>tíficam<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s l<strong>en</strong>guas, <strong>en</strong> sí mismas, no pudo darse hasta que <strong>en</strong><br />
Suiza, el filólogo Ferdinand <strong>de</strong> Saussure, armado <strong>de</strong> <strong>la</strong>s herrami<strong>en</strong>tas analíticas<br />
g<strong>en</strong>eradas hasta el mom<strong>en</strong>to, reflexionara, mi<strong>en</strong>tras impartía el Curso <strong>de</strong> lingüistica<br />
g<strong>en</strong>eral <strong>en</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> Ginebra, sobre <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> estudiar <strong>la</strong> l<strong>en</strong>gua, no<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> una perspectiva evolutiva sino <strong>de</strong>s<strong>de</strong> una perspectiva, más bi<strong>en</strong>, ahistórica, que<br />
272
permita compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r los hechos <strong>de</strong> l<strong>en</strong>gua tal como se daban <strong>en</strong> un estado<br />
particu<strong>la</strong>r. Cabe ac<strong>la</strong>rar, <strong>en</strong> este punto, que <strong>en</strong> 1916 se publicó un texto con el<br />
nombre <strong>de</strong>l curso que Saussure impartiera <strong>en</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> Ginebra. Dos <strong>de</strong><br />
sus alumnos, Charles Bally y Albert Sechehaye, compi<strong>la</strong>ron y or<strong>de</strong>naron <strong>la</strong>s notas<br />
<strong>de</strong> c<strong>la</strong>se para po<strong>de</strong>r hacer públicas <strong>la</strong>s i<strong>de</strong>as <strong>de</strong> su maestro, qui<strong>en</strong> no publicó más<br />
que un solo trabajo <strong>en</strong> toda su vida: (Memoria sobre el sistema primitivo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
vocales <strong>en</strong> <strong>la</strong>s l<strong>en</strong>gua indo-europeas).<br />
Ahora bi<strong>en</strong>, Saussure consi<strong>de</strong>raba que estudiando f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os lingüísticos<br />
parciales para reconocer los procesos <strong>de</strong> cambio no podríamos <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r cómo<br />
una l<strong>en</strong>gua pue<strong>de</strong> ser un sistema que se sosti<strong>en</strong>e, como tal, <strong>en</strong> un mom<strong>en</strong>to dado<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> historia. De esta manera, p<strong>la</strong>ntea una separación <strong>en</strong>tre el estudio <strong>de</strong> los<br />
f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os históricos, esto es, diacrónicos y los <strong>estudios</strong> que le correspon<strong>de</strong>n a<br />
una l<strong>en</strong>gua <strong>en</strong> un punto específico <strong>de</strong> su historia, es <strong>de</strong>cir, los <strong>estudios</strong> sincrónicos.<br />
El estudio <strong>de</strong> un estado <strong>de</strong> l<strong>en</strong>gua, <strong>de</strong> acuerdo con él, permitiría el reconocimi<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> sus elem<strong>en</strong>tos (sustantivos, verbos, preposiciones, etc.) y el tipo <strong>de</strong> re<strong>la</strong>ciones<br />
que éstos contraían unos con otros. Tales elem<strong>en</strong>tos y sus re<strong>la</strong>ciones, esto es, el<br />
sistema es a lo que él <strong>de</strong>nominaría l<strong>en</strong>gua, <strong>la</strong> cual es un producto social <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
facultad <strong>de</strong>l l<strong>en</strong>guaje. Dicho <strong>de</strong> otro modo, todos los seres humanos pose<strong>en</strong> una<br />
capacidad <strong>de</strong>l l<strong>en</strong>guaje, pero esta capacidad se formaliza <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes maneras<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong>s distintas l<strong>en</strong>guas <strong>de</strong>l mundo. Así, una l<strong>en</strong>gua será un sistema <strong>de</strong> elem<strong>en</strong>tos<br />
<strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción creado por un grupo social particu<strong>la</strong>r. La l<strong>en</strong>gua, <strong>en</strong> Saussure, es un<br />
término que se opone al <strong>de</strong> hab<strong>la</strong>. El hab<strong>la</strong> sería no el acervo lingüístico <strong>de</strong> una<br />
sociedad sino <strong>la</strong> formalización individual <strong>de</strong> <strong>la</strong> l<strong>en</strong>gua. El hab<strong>la</strong> será siempre parcial<br />
o conting<strong>en</strong>te, porque los individuos <strong>en</strong> los diversos actos comunicativos son<br />
incapaces <strong>de</strong> reproducir el repertorio total <strong>de</strong> elem<strong>en</strong>tos y re<strong>la</strong>ciones que podría<br />
poseer <strong>la</strong> l<strong>en</strong>gua. Haci<strong>en</strong>do este par <strong>de</strong> distinciones, Saussure establece el objeto<br />
<strong>de</strong> estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> disciplina: <strong>la</strong> lingüística estudiar <strong>la</strong> l<strong>en</strong>gua <strong>en</strong> sincronía.<br />
Ahora bi<strong>en</strong>, una l<strong>en</strong>gua, <strong>de</strong> acuerdo con el lingüista ginebrino, era un<br />
sistema <strong>de</strong> elem<strong>en</strong>tos que se re<strong>la</strong>cionan <strong>en</strong>tre sí, un sistema don<strong>de</strong> todos los<br />
términos son solidarios y su valor resulta <strong>de</strong> <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia simultánea <strong>de</strong> los otros.<br />
Tales términos o elem<strong>en</strong>tos lingüísticos son signos. De forma tal que, <strong>la</strong> l<strong>en</strong>gua es un<br />
sistema <strong>de</strong> signos. El signo lingüístico es una <strong>en</strong>tidad <strong>de</strong> dos caras que une un<br />
concepto y una imag<strong>en</strong> acústica y, <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> Saussure, el signo lingüístico es <strong>la</strong><br />
unión indisoluble <strong>en</strong>tre significado y significante. La imag<strong>en</strong> <strong>de</strong>l signo lingüístico tal<br />
como se concebía <strong>en</strong> el p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to saussuriano pue<strong>de</strong> observarse como sigue:<br />
La re<strong>la</strong>ción que se da <strong>en</strong>tre el significado y el significante es una re<strong>la</strong>ción arbitraria, lo<br />
cual equivale a <strong>de</strong>cir que, el significante, g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te, no alu<strong>de</strong> a ninguna <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
características materiales <strong>de</strong>l significado. Por ejemplo, al <strong>de</strong>cir, el hab<strong>la</strong>nte no está ni<br />
imitando el sonido que hace este objeto al rebotar ni caracterizando, <strong>en</strong> ningún modo,<br />
<strong>la</strong>s propieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los materiales con los que ha sido e<strong>la</strong>borado. Al <strong>de</strong>cir , el hab<strong>la</strong>nte<br />
<strong>de</strong> español es remitido al concepto que se ilustra <strong>en</strong> <strong>la</strong> imag<strong>en</strong> <strong>de</strong> arriba, igual que lo<br />
sería un hab<strong>la</strong>nte <strong>de</strong> otra l<strong>en</strong>gua, por ejemplo, <strong>de</strong>l inglés. Cuando se profiere <strong>la</strong> imag<strong>en</strong><br />
acústica /bɔl/ el hab<strong>la</strong>nte <strong>de</strong> inglés <strong>la</strong> unirá indisolublem<strong>en</strong>te a un concepto parecido al<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> ilustración. Por otra parte y <strong>de</strong> acuerdo con Saussure, el signo lingüístico t<strong>en</strong>ía<br />
273<br />
Unidad I<br />
¿P<strong>en</strong>sarías que <strong>la</strong>s l<strong>en</strong>guas pue<strong>de</strong>n<br />
ser estudiadas <strong>en</strong> sí mismas?<br />
Una l<strong>en</strong>gua o sistema lingüístico es<br />
lo mismo que un idioma. Los idiomas<br />
son l<strong>en</strong>guas.<br />
Algunas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>finiciones <strong>de</strong><br />
l<strong>en</strong>gua que dio Saussure <strong>en</strong> su<br />
Curso <strong>de</strong> Lingüística G<strong>en</strong>eral fueron:<br />
La l<strong>en</strong>gua es…<br />
- una totalidad <strong>en</strong> sí.<br />
- un producto social <strong>de</strong>l l<strong>en</strong>guaje.<br />
- <strong>la</strong> suma <strong>de</strong> <strong>la</strong>s imág<strong>en</strong>es verbales<br />
almac<strong>en</strong>adas <strong>en</strong> todos los<br />
individuos.<br />
- un sistema <strong>de</strong> signos arbitrarios.<br />
Se dice que un signo lingüístico es<br />
una unidad psíquica <strong>de</strong> dos caras.<br />
Entonces, un signo ¿podría<br />
compararse con una moneda? ¿Por<br />
qué?
Lingüística<br />
Ferdinand <strong>de</strong> Saussure <strong>de</strong>terminó<br />
qué es lo que <strong>la</strong> lingüística <strong>de</strong>bía<br />
estudiar a través <strong>de</strong>l establecimi<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> re<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> oposición, <strong>en</strong>tre dos<br />
nociones, <strong>la</strong>s cuales se pue<strong>de</strong>n<br />
observar <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> dicotomía.<br />
Tales dicotomías fueron:<br />
sincronía / diacronía<br />
l<strong>en</strong>gua / Hab<strong>la</strong><br />
social / individual<br />
significado / significante<br />
arbitrariedad / motivación<br />
mutabilidad / inmutabilidad<br />
paradigma / sintagma<br />
<strong>la</strong> propiedad <strong>de</strong> ser inmutable porque <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre significado y significante<br />
podría sólo modificarse a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l tiempo, pero <strong>en</strong> un estado <strong>de</strong> l<strong>en</strong>gua esta<br />
re<strong>la</strong>ción es conv<strong>en</strong>cional, por lo que, los hab<strong>la</strong>ntes <strong>de</strong> una l<strong>en</strong>gua <strong>en</strong> un tiempo<br />
dado re<strong>la</strong>cionarán una imag<strong>en</strong> acústica con un concepto sin t<strong>en</strong>er <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong><br />
cambiar, a libertad, <strong>la</strong> conexión correspondi<strong>en</strong>te.<br />
Saussure <strong>de</strong>cía, <strong>en</strong> su Curso <strong>de</strong> lingüística g<strong>en</strong>eral, que los signos <strong>de</strong> un<br />
sistema <strong>en</strong>tran <strong>en</strong> dos tipos <strong>de</strong> re<strong>la</strong>ción: <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción sintagmática y <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción<br />
paradigmática. La primera se refiere al hecho <strong>de</strong> que los signos se <strong>de</strong>spliegan<br />
linealm<strong>en</strong>te, por ejemplo, <strong>en</strong> <strong>la</strong> oración: el niño está <strong>en</strong> <strong>la</strong> casa. Ésta sería <strong>la</strong><br />
re<strong>la</strong>ción sintagmática <strong>de</strong> los signos “el”, “<strong>en</strong>”, “<strong>la</strong>”, “niño”, “casa” y “está”. Como se<br />
observa, los signos no sólo se or<strong>de</strong>nan uno <strong>de</strong>trás <strong>de</strong> otro, sino que se organizan<br />
respondi<strong>en</strong>do a <strong>la</strong>s reg<strong>la</strong>s <strong>de</strong>l sistema, esto es, el sistema <strong>de</strong>l español ti<strong>en</strong>e una<br />
reg<strong>la</strong> que obliga, por ejemplo, a los artículos a ir antes <strong>de</strong> los nombres o<br />
sustantivos, por ello, es necesario que <strong>la</strong> primera construcción formada por dos<br />
signos sea: el niño; y <strong>la</strong> otra construcción que conti<strong>en</strong>e al otro sustantivo tome <strong>la</strong><br />
forma <strong>de</strong>: <strong>la</strong> casa. A<strong>de</strong>más, g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> español los sujetos gramaticales<br />
van antes <strong>de</strong> los predicados, por lo que, <strong>de</strong> acuerdo con esta reg<strong>la</strong>, el niño <strong>de</strong>berá<br />
ir antes <strong>de</strong>l verbo está y, así, hasta completar una oración con ese repertorio <strong>de</strong><br />
signos que sea compr<strong>en</strong>sible para los hab<strong>la</strong>ntes <strong>de</strong> <strong>la</strong> l<strong>en</strong>gua <strong>en</strong> cuestión, <strong>en</strong> este<br />
caso, <strong>de</strong>l español. Así, <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones sintagmáticas serán <strong>la</strong>s que contra<strong>en</strong> los<br />
signos para formar ca<strong>de</strong>nas <strong>de</strong> signos o sintagmas y, por ello, <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción podrá<br />
reconocerse cuando los signos involucrados se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tr<strong>en</strong> pres<strong>en</strong>tes.<br />
Por su parte, <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción paradigmática es aquel<strong>la</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> que los signos<br />
contra<strong>en</strong> una re<strong>la</strong>ción por compartir ciertas características. Tales características<br />
podrían advertirse, precisam<strong>en</strong>te, por <strong>la</strong> posición que ocupan estos signos <strong>en</strong> el<br />
sintagma. Se podría, por ejemplo, reconocer un sustantivo, <strong>en</strong> español, cuando<br />
éste se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tre precedido <strong>de</strong> un artículo e, igualm<strong>en</strong>te, podríamos reconocer un<br />
artículo, porque éste siempre será seguido <strong>de</strong> un sustantivo. Si se observa el<br />
esquema <strong>de</strong> abajo, “señor”, “perro” y “libro” podrían tomar <strong>la</strong> posición <strong>de</strong> “niño”, ya<br />
que, el artículo es un artículo masculino. De tal forma que, estos cuatro signos<br />
(“niño”, “señor”, “perro” y “libro”) están contray<strong>en</strong>do una re<strong>la</strong>ción paradigmática.<br />
La característica que ellos compart<strong>en</strong> es <strong>la</strong> <strong>de</strong> t<strong>en</strong>er <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> ocupar un<br />
mismo tipo <strong>de</strong> lugar <strong>en</strong> el sintagma. Sin embargo, no sería posible t<strong>en</strong>er “niño” y<br />
“perro” al mismo tiempo, es <strong>de</strong>cir, o se utiliza un signo o se utiliza el otro, por lo que<br />
esta re<strong>la</strong>ción se da <strong>en</strong> aus<strong>en</strong>cia. De este modo, los signos lingüísticos, según<br />
Saussure, conforman tanto sintagmas como paradigmas.<br />
La <strong>de</strong>limitación <strong>de</strong> un objeto <strong>de</strong> estudio, <strong>en</strong> los términos <strong>de</strong>scritos arriba, hizo que<br />
Ferdinand <strong>de</strong> Saussure fuera consi<strong>de</strong>rado el padre <strong>de</strong> <strong>la</strong> lingüística, ya que, a<br />
partir <strong>de</strong> ese mom<strong>en</strong>to, <strong>la</strong> lingüística adquirió su i<strong>de</strong>ntidad como disciplina<br />
in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te.<br />
Actividad 6<br />
En tu cua<strong>de</strong>rno, escribe con tus propias pa<strong>la</strong>bras, <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre diacronía-<br />
sincronía, l<strong>en</strong>gua-hab<strong>la</strong> y sintagma-paradigma.<br />
274
Actividad 7<br />
Para que compr<strong>en</strong>das mejor el concepto <strong>de</strong> “signo” <strong>de</strong> Saussure, <strong>en</strong> una tarjeta <strong>en</strong><br />
b<strong>la</strong>nco dibuja, por un <strong>la</strong>do una fruta y al reverso su nombre. Después trata <strong>de</strong><br />
separar una cara <strong>de</strong> <strong>la</strong> otra. ¿Lo lograste? … lo mismo pasa con <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción<br />
significado y significante <strong>en</strong> un signo lingüístico.<br />
Repaso<br />
En tu cua<strong>de</strong>rno escribe <strong>la</strong> respuesta a <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes preguntas.<br />
1. ¿Cuáles serían los prejuicios lingüísticos que una ci<strong>en</strong>cia como <strong>la</strong><br />
lingüística pret<strong>en</strong><strong>de</strong> eliminar?<br />
2. ¿Qué significa que una <strong>de</strong>scripción lingüística <strong>de</strong>be hacerse <strong>en</strong> términos<br />
<strong>de</strong> lo que <strong>la</strong> l<strong>en</strong>gua es y no <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> lo que <strong>de</strong>be ser?<br />
3. ¿Qué implica, <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> análisis, el hecho <strong>de</strong> haber llegado a <strong>la</strong><br />
<strong>de</strong>finición <strong>de</strong> escrituras alfabéticas?<br />
4. ¿Cómo <strong>de</strong>finirías una familia lingüística?<br />
5. ¿Cuál fue el método a través <strong>de</strong>l cual los lingüistas pudieron establecer<br />
re<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> par<strong>en</strong>tesco <strong>en</strong>tre l<strong>en</strong>guas?<br />
6. ¿Por qué <strong>la</strong> gramática comparada sirvió para estudiar el cambio<br />
lingüístico?; ¿cómo fue <strong>de</strong>nominada esta corri<strong>en</strong>te lingüística?<br />
7. ¿Por qué Saussure es reconocido como el padre <strong>de</strong> <strong>la</strong> lingüística?<br />
8. ¿Cuál es el objeto <strong>de</strong> estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> lingüística, según Saussure?<br />
9. Describe <strong>la</strong>s características <strong>de</strong> un signo lingüístico.<br />
10. ¿Qué es un sistema lingüístico y cuáles son <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que un<br />
signo <strong>en</strong>tra <strong>en</strong> el sistema?<br />
UNIDAD II. La lingüística y algunos <strong>en</strong>foques<br />
teóricos<br />
Una vez que <strong>la</strong> lingüística llegó a ser una ci<strong>en</strong>cia in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> forma <strong>en</strong> <strong>la</strong> que<br />
se han estudiado <strong>la</strong>s l<strong>en</strong>guas, y el l<strong>en</strong>guaje <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, ha sufrido varios cambios,<br />
como consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los propios avances g<strong>en</strong>erados al interior <strong>de</strong> <strong>la</strong> disciplina.<br />
El f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o lingüístico es complejo y, por esta razón, los <strong>estudios</strong>os <strong>de</strong>l<br />
l<strong>en</strong>guaje pue<strong>de</strong>n observarlo y estudiarlo <strong>de</strong>s<strong>de</strong> distintos puntos <strong>de</strong> vista. Los<br />
esfuerzos realizados <strong>en</strong> cada uno <strong>de</strong> los campos <strong>de</strong> investigación resultan <strong>en</strong> una<br />
mejor compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> lo que es l<strong>en</strong>guaje y, al mismo tiempo, se constituy<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
base <strong>de</strong> <strong>la</strong>s investigaciones posteriores. En esta unidad, revisaremos difer<strong>en</strong>tes<br />
perspectivas teóricas que nos ofrec<strong>en</strong> un panorama <strong>de</strong> <strong>la</strong>s l<strong>en</strong>guas como sistemas<br />
estructurados <strong>de</strong>l l<strong>en</strong>guaje como un sistema <strong>de</strong> comunicación y como herrami<strong>en</strong>ta<br />
cognitiva. De modo que los sistemas pue<strong>de</strong>n observarse <strong>de</strong> maneras, más o me-<br />
nos estáticas y sin re<strong>la</strong>ción con los significados que éstas pose<strong>en</strong>; o pue<strong>de</strong>n verse<br />
como cumpli<strong>en</strong>do una función, esto es, como instrum<strong>en</strong>tos que facilitan <strong>la</strong> comu-<br />
nicación <strong>en</strong>tre los individuos <strong>de</strong> una comunidad; o como herrami<strong>en</strong>tas, a través <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s cuales po<strong>de</strong>mos conocer y experim<strong>en</strong>tar nuestro mundo social y físico.<br />
Temario<br />
1. Los primeros <strong>de</strong>sarrollos lingüísticos <strong>en</strong> América<br />
2. La investigación funcional <strong>de</strong>l l<strong>en</strong>guaje<br />
3. El l<strong>en</strong>guaje y <strong>la</strong> cognición<br />
275<br />
Unidad II<br />
PREGUNTAS<br />
GENERADORAS<br />
¿La complejidad <strong>de</strong>l<br />
f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o lingüístico<br />
te haría p<strong>en</strong>sar <strong>en</strong> que<br />
exist<strong>en</strong> varias formas <strong>de</strong><br />
observarlo?<br />
¿Tú crees que se pue<strong>de</strong>n<br />
<strong>de</strong>scribir <strong>la</strong>s l<strong>en</strong>guas<br />
sin que se ati<strong>en</strong>da<br />
al significado <strong>de</strong> los<br />
elem<strong>en</strong>tos lingüísticos?<br />
¿El l<strong>en</strong>guaje nos serviría<br />
para comunicarnos y para<br />
conocer, al mismo tiempo?
Lingüística<br />
Franz Boas, uno <strong>de</strong> los antropólogos<br />
americanos más connotados <strong>de</strong><br />
principios <strong>de</strong>l siglo pasado,<br />
consi<strong>de</strong>raba que no podía conocerse<br />
una cultura si no se conocía su<br />
l<strong>en</strong>gua.<br />
Una l<strong>en</strong>gua ágrafa es una l<strong>en</strong>gua sin<br />
tradición escrita.<br />
La lingüística, g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te, trabaja<br />
con <strong>la</strong> oralidad. Si esto es así,<br />
¿p<strong>en</strong>sarías que cuando se hab<strong>la</strong> <strong>de</strong><br />
forma lingüística, ésta es acústica?<br />
La semántica es el área <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
lingüistica que estudia el significado.<br />
Podría p<strong>en</strong>sarse que el motor <strong>de</strong> un<br />
carro es un sistema, <strong>en</strong> él, cada<br />
compon<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tra <strong>en</strong> ciertos<br />
procesos y, a<strong>de</strong>más, ocupa un lugar<br />
<strong>en</strong> el espacio. Usando esta analogía,<br />
podría <strong>de</strong>cirse que ítem y proceso, es<br />
el análisis don<strong>de</strong> un elem<strong>en</strong>to o<br />
unidad <strong>de</strong>l sistema lingüístico se<br />
analiza a partir <strong>de</strong> los procedimi<strong>en</strong>tos<br />
<strong>de</strong> los cuales es parte; e ítem y<br />
arreglo, es el análisis don<strong>de</strong> se<br />
reconoce el arreglo o los lugares <strong>en</strong><br />
los que un elem<strong>en</strong>to o unidad <strong>de</strong>l<br />
sistema lingüístico se localiza, lugar<br />
q u e , e n ú l t i m a i n s t a n c i a ,<br />
correspon<strong>de</strong> a su empleo particu<strong>la</strong>r<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> gramática.<br />
Lectura 1. Los primeros <strong>de</strong>sarrollos lingüísticos <strong>en</strong> América<br />
Jirý Černý. Adaptación por Merce<strong>de</strong>s Tapia Berrón.<br />
Casi al mismo tiempo que el Curso <strong>de</strong> lingüística g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Ferdinand <strong>de</strong><br />
Saussure –e in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>de</strong> él - com<strong>en</strong>zó a formarse el estructuralismo<br />
lingüístico también <strong>en</strong> los Estados Unidos <strong>de</strong> Norteamérica. Con él, por primera<br />
vez empezó, <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> muchos siglos, <strong>la</strong> lingüística fuera <strong>de</strong> Europa.<br />
El estructuralismo norteamericano t<strong>en</strong>ía varios rasgos comunes con el <strong>de</strong><br />
Europa; fue ante todo el ac<strong>en</strong>to común sobre el carácter sistemático <strong>de</strong> <strong>la</strong> l<strong>en</strong>gua,<br />
o sea, sobre <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> examinar los f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os lingüísticos siempre junto<br />
con <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones que los unían. Sin embargo, el estructuralismo americano ya <strong>en</strong><br />
el mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> su aparición t<strong>en</strong>ía varios rasgos con los que difería <strong>de</strong>l europeo,<br />
mant<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do estas difer<strong>en</strong>cias durante todo el período <strong>de</strong> su <strong>de</strong>sarrollo, es <strong>de</strong>cir,<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> los años veinte hasta finales <strong>de</strong> los años cincu<strong>en</strong>ta. Fueron sobre todo los<br />
rasgos sigui<strong>en</strong>tes: a) ac<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong> antropología y <strong>la</strong> etnografía; b) t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia<br />
pronunciada a sobrestimar <strong>la</strong> forma <strong>en</strong> perjuicio <strong>de</strong>l significado; c)<br />
aprovechami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los métodos matemáticos.<br />
La ori<strong>en</strong>tación antropológica se <strong>de</strong>spr<strong>en</strong>día <strong>de</strong>l hecho <strong>de</strong> que<br />
prácticam<strong>en</strong>te todos los lingüistas americanos se <strong>de</strong>dicaron al estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
l<strong>en</strong>guas indíg<strong>en</strong>as, sin limitarse sólo a <strong>la</strong> l<strong>en</strong>gua, sino examinando <strong>en</strong> <strong>la</strong> mayoría<br />
<strong>de</strong> los casos también <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> vida <strong>de</strong> los pueblos indíg<strong>en</strong>as, sus<br />
costumbres y su “comportami<strong>en</strong>to”. Estas l<strong>en</strong>guas, como era <strong>de</strong> suponerse, eran<br />
l<strong>en</strong>guas ágrafas, por lo que fue posible estudiar so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te su estado actual. Con<br />
ello, esta corri<strong>en</strong>te lingüística se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra re<strong>la</strong>cionada con <strong>la</strong> casi absoluta falta<br />
<strong>de</strong> interés por <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> l<strong>en</strong>gua.<br />
Otro rasgo característico <strong>de</strong> los lingüistas americanos consiste <strong>en</strong> su<br />
profunda conc<strong>en</strong>tración <strong>en</strong> el estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> forma lingüística. En lo que se refiere al<br />
significado se <strong>de</strong>dican, por reg<strong>la</strong> g<strong>en</strong>eral, al cont<strong>en</strong>ido gramatical, mi<strong>en</strong>tras que el<br />
cont<strong>en</strong>ido léxico lo <strong>de</strong>jan inadvertido, aunque, a veces, <strong>en</strong> el proceso <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
investigación se v<strong>en</strong> obligados a tomarlo <strong>en</strong> consi<strong>de</strong>ración.<br />
La t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia a eludir los problemas <strong>de</strong>l significado sin duda está motivada<br />
por el estado poco satisfactorio <strong>de</strong> <strong>la</strong> semántica <strong>de</strong> <strong>la</strong> época y, por otra parte, por el<br />
esfuerzo <strong>de</strong> hacer <strong>la</strong> investigación “más ci<strong>en</strong>tífica”. La semántica constituye,<br />
actualm<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> parte m<strong>en</strong>os e<strong>la</strong>borada <strong>de</strong> <strong>la</strong> lingüística, y sobre el significado<br />
lingüístico hasta ahora, <strong>de</strong>sgraciadam<strong>en</strong>te, t<strong>en</strong>emos nociones muy superficiales.<br />
La forma, por el contrario, es fácilm<strong>en</strong>te accesible: es el material concreto que está<br />
a disposición <strong>de</strong> cualquier investigador. A pesar <strong>de</strong> ello, hay que hacer constar que<br />
<strong>la</strong> forma y el significado, también <strong>en</strong> <strong>la</strong> l<strong>en</strong>gua, están estrecham<strong>en</strong>te unidos.<br />
Cualquier t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia a <strong>de</strong>dicarse sólo a uno <strong>de</strong> los dos compon<strong>en</strong>tes pue<strong>de</strong> llevar<br />
a resultados parciales e incompletos. La prefer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> forma lingüística<br />
necesariam<strong>en</strong>te ti<strong>en</strong>e como consecu<strong>en</strong>cia el formalismo, que es tan típico <strong>de</strong> toda<br />
una serie <strong>de</strong> <strong>de</strong>scriptivistas americanos.<br />
El tercer rasgo característico <strong>de</strong> <strong>la</strong> lingüística americana <strong>de</strong> <strong>la</strong> primera<br />
mitad <strong>de</strong>l siglo XX está re<strong>la</strong>cionado con el anterior. Es el esfuerzo <strong>de</strong> aplicar, <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
mayor medida posible, los métodos matemáticos <strong>en</strong> <strong>la</strong> lingüística, lo que se<br />
manifiesta, por ejemplo, por <strong>la</strong> confección <strong>de</strong> los l<strong>la</strong>mados mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> <strong>de</strong>scripción<br />
gramatical. Hasta ahora se han e<strong>la</strong>borado dos c<strong>la</strong>ses <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>los: a) el l<strong>la</strong>mado<br />
mo<strong>de</strong>lo IP (ítem y proceso) <strong>de</strong>scribe <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones que hay <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s unida<strong>de</strong>s<br />
como los procesos <strong>en</strong> los que ciertas unida<strong>de</strong>s se <strong>de</strong>rivan <strong>de</strong> otras<br />
fundam<strong>en</strong>tales (p. ej. <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra plural “hombres” se <strong>de</strong>riva <strong>de</strong>l singu<strong>la</strong>r<br />
276
“hombre”); este mo<strong>de</strong>lo era utilizado, prefer<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, por el promin<strong>en</strong>te lingüista,<br />
Edward Sapir; b) el mo<strong>de</strong>lo l<strong>la</strong>mado IA (ítem y arreglo) <strong>de</strong>scribe <strong>la</strong>s unida<strong>de</strong>s<br />
organizadas una al <strong>la</strong>do <strong>de</strong> otra, así como <strong>la</strong>s posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> sus combinaciones<br />
mutuas (p. ej. <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra “hombres” se consi<strong>de</strong>ra como <strong>la</strong> combinación <strong>de</strong> <strong>la</strong> base<br />
“hombre” y <strong>de</strong>l morfema gramatical <strong>de</strong> plural –s); este mo<strong>de</strong>lo lo prefería otro <strong>de</strong> los<br />
gran<strong>de</strong>s expon<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> esta corri<strong>en</strong>te lingüística, Leonard Bloomfield.<br />
Al eludir el significado, <strong>la</strong> teoría se basó <strong>en</strong> el estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias<br />
formales que hay <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s unida<strong>de</strong>s particu<strong>la</strong>res. Tal esfuerzo llevó a algunos<br />
<strong>de</strong>scriptivistas a examinar <strong>la</strong> l<strong>la</strong>mada “distribución” <strong>de</strong> <strong>la</strong>s unida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> l<strong>en</strong>gua, o<br />
sea, su posible aparición <strong>en</strong> ciertas posiciones <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l <strong>en</strong>unciado. Así, por<br />
ejemplo, los términos posición y sustitución <strong>de</strong>muestran el afán por c<strong>la</strong>sificar <strong>la</strong>s<br />
unida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> l<strong>en</strong>gua, exclusivam<strong>en</strong>te, según <strong>la</strong> posición que pue<strong>de</strong>n ocupar <strong>en</strong> el<br />
<strong>en</strong>unciado y según sus posibles sustituciones por otras unida<strong>de</strong>s que podrían<br />
aparecer <strong>en</strong> el mismo lugar. De tal forma que, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s oraciones <strong>de</strong> (a) y (b), abajo,<br />
podríamos sustituir el término que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> <strong>la</strong> posición <strong>de</strong> <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra “el” por<br />
los términos “este”, “aquel” o “su”; y el término que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> <strong>la</strong> posición <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
pa<strong>la</strong>bra “dulce” por los términos “libro”, “carro” o “postre”.<br />
a) lápiz es bu<strong>en</strong>o b) nuestro es bu<strong>en</strong>o<br />
este libro<br />
aquel carro<br />
su postre<br />
Estas t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias alcanzaron su apogeo <strong>en</strong> <strong>la</strong> ext<strong>en</strong>sa obra publicada por<br />
Zellig S. Harris bajo el nombre <strong>de</strong> “Métodos <strong>de</strong> <strong>la</strong> lingüística estructural”, <strong>de</strong> 1951.<br />
Con ayuda <strong>de</strong> <strong>la</strong> lógica formal y <strong>la</strong>s matemáticas, Harris se aproximó más que<br />
nadie al mayor i<strong>de</strong>al bloomfieldiano: <strong>en</strong>contrar un método que hiciera posible<br />
<strong>de</strong>scribir <strong>la</strong> l<strong>en</strong>gua con medios “ci<strong>en</strong>tíficos”. Su esfuerzo simplificador se pue<strong>de</strong><br />
observar, por ejemplo, con su simbología, que sirve para <strong>de</strong>signar <strong>la</strong>s c<strong>la</strong>ses<br />
particu<strong>la</strong>res <strong>de</strong> pa<strong>la</strong>bras: con el símbolo N <strong>de</strong>signó al sustantivo, con el símbolo A,<br />
al adjetivo y con el símbolo P al pronombre posesivo. Así, una secu<strong>en</strong>cia como mi<br />
mejor amigo, sin aludir a <strong>la</strong>s pa<strong>la</strong>bras <strong>de</strong> <strong>la</strong> l<strong>en</strong>gua y, <strong>en</strong> consecu<strong>en</strong>cia, al<br />
significado, podría escribirse P+A+N, sobre <strong>la</strong> que podrían escribirse más frases<br />
como: su gran libro o tu bu<strong>en</strong> perro. De este modo, <strong>la</strong> “distribución” es <strong>en</strong>tonces <strong>la</strong><br />
posibilidad que <strong>la</strong>s partes <strong>de</strong> un <strong>en</strong>unciado ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>de</strong> aparecer <strong>en</strong> cierta posición,<br />
interpretada <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con todas <strong>la</strong>s <strong>de</strong>más partes; o el conjunto <strong>de</strong> todos los<br />
contextos <strong>en</strong> los que una unidad lingüística pue<strong>de</strong> aparecer.<br />
La aportación positiva <strong>de</strong>l <strong>de</strong>scriptivismo norteamericano consiste, ante<br />
todo, <strong>en</strong> que al <strong>la</strong>do <strong>de</strong> Europa apareció otro c<strong>en</strong>tro <strong>en</strong> el que <strong>la</strong> lingüística se<br />
convirtió <strong>en</strong> una ci<strong>en</strong>cia in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te, creándose <strong>la</strong>s condiciones para po<strong>de</strong>r<br />
confrontar dos y, ev<strong>en</strong>tualm<strong>en</strong>te, más corri<strong>en</strong>tes lingüísticas. El periodo<br />
culminante <strong>de</strong>l <strong>de</strong>scriptivismo quedó interrumpido, <strong>de</strong> rep<strong>en</strong>te, a finales <strong>de</strong> los<br />
años cincu<strong>en</strong>ta, cuando se vio <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zado por <strong>la</strong> gramática g<strong>en</strong>erativa y<br />
transformacional <strong>de</strong> Noam Chomsky. Ésta se convirtió, <strong>en</strong>tonces, <strong>en</strong> <strong>la</strong> corri<strong>en</strong>te<br />
dominante <strong>en</strong> los Estados Unidos <strong>de</strong> Norteamérica.<br />
A finales <strong>de</strong> los años cincu<strong>en</strong>ta, Chomsky propuso una concepción comple-<br />
tam<strong>en</strong>te nueva <strong>de</strong> <strong>la</strong> l<strong>en</strong>gua, que suele consi<strong>de</strong>rarse como <strong>la</strong> primera variante <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
gramática, <strong>la</strong> cual se <strong>de</strong>signó como gramática g<strong>en</strong>erativa, que se trata <strong>de</strong> una<br />
gramática que concibe <strong>la</strong> l<strong>en</strong>gua como un proceso creativo <strong>en</strong> el que <strong>la</strong>s oraciones<br />
particu<strong>la</strong>res se g<strong>en</strong>eran, <strong>de</strong> acuerdo con ciertas reg<strong>la</strong>s. El conjunto <strong>de</strong> dichas<br />
reg<strong>la</strong>s, es <strong>la</strong> gramática <strong>de</strong> <strong>la</strong> l<strong>en</strong>gua respectiva. De acuerdo con Chomsky, <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
l<strong>en</strong>gua hay un número limitado tanto <strong>de</strong> reg<strong>la</strong>s como <strong>de</strong> unida<strong>de</strong>s léxicas (pa<strong>la</strong>bras)<br />
que, aunque restringidas, hac<strong>en</strong> posible “g<strong>en</strong>erar” (crear) un número<br />
277<br />
Unidad II<br />
El <strong>de</strong>scriptivismo adoptó un método<br />
que permitía reconocer el conjunto<br />
<strong>de</strong> todos los contextos <strong>en</strong> los que<br />
una unidad lingüística podía<br />
aparecer, esto es, un método <strong>de</strong><br />
análisis distribucional.<br />
El método distribucional sigue<br />
si<strong>en</strong>do el método <strong>de</strong> análisis<br />
lingüístico i<strong>de</strong>al para acercarse a <strong>la</strong><br />
<strong>de</strong>scripción <strong>de</strong> una l<strong>en</strong>gua.<br />
¿Crees que cuando un niño dice<br />
“cabo”, <strong>en</strong> vez <strong>de</strong>, “quepo” se ha<br />
equivocado o está aplicando una <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s reg<strong>la</strong>s <strong>de</strong> conjugación verbal <strong>de</strong><br />
nuestra l<strong>en</strong>gua?<br />
Si tu respuesta fue afirmativa, ¿qui<strong>en</strong><br />
le habrá <strong>en</strong>señado esa reg<strong>la</strong>?<br />
Si tu respuesta fue negativa, ¿por<br />
qué crees que ese error sea tan<br />
común <strong>en</strong> los infantes?<br />
Se <strong>de</strong>nomina gramática g<strong>en</strong>erativa,<br />
porque cuando un niño ha <strong>de</strong>ducido<br />
<strong>la</strong> gramática <strong>de</strong> su l<strong>en</strong>gua es capaz<br />
<strong>de</strong> g<strong>en</strong>erar o crear un número<br />
virtualm<strong>en</strong>te infinito <strong>de</strong> oraciones
Lingüística<br />
Para los g<strong>en</strong>erativistas el l<strong>en</strong>guaje<br />
es una facultad cognitiva que nos<br />
permite, precisam<strong>en</strong>te, conocer<br />
“l<strong>en</strong>gua”.<br />
La facultad cognitiva sería una<br />
capacidad innata. Esto es, según<br />
estas teorías, nacemos con el<strong>la</strong>. Y<br />
sería esta <strong>la</strong> razón por <strong>la</strong> que el<br />
conocimi<strong>en</strong>to lingüístico se adquiere<br />
con muy poco estímulo y <strong>en</strong> un<br />
tiempo muy corto.<br />
Los lingüistas usamos el término<br />
l<strong>en</strong>gua natural <strong>en</strong> contraposición a<br />
otras formas <strong>de</strong> comunicación,<br />
como, por ejemplo, los l<strong>en</strong>guajes<br />
artificiales utilizados para <strong>la</strong> progra-<br />
mación <strong>de</strong> computadoras.<br />
¿P<strong>en</strong>sarías que <strong>la</strong>s l<strong>en</strong>guas son<br />
códigos que fueron creados para<br />
po<strong>de</strong>rnos comunicar?<br />
ilimitado <strong>de</strong> oraciones que correspondan a <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s mom<strong>en</strong>táneas <strong>de</strong> los<br />
hab<strong>la</strong>ntes.<br />
Al igual que los lingüistas <strong>de</strong>l periodo inmediatam<strong>en</strong>te previo a <strong>la</strong> aparición<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> teoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> gramática g<strong>en</strong>erativa, Chomsky busca formalizar <strong>la</strong> <strong>de</strong>scripción<br />
gramatical con ayuda <strong>de</strong> símbolos, ya que, se esforzó, también, <strong>en</strong> simplificar <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
mayor medida posible dicha <strong>de</strong>scripción.<br />
Una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s principales i<strong>de</strong>as <strong>de</strong> <strong>la</strong> gramática g<strong>en</strong>erativa es <strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
distinción que el autor hace <strong>en</strong>tre compet<strong>en</strong>cia y actuación, <strong>la</strong> cual le sirve <strong>de</strong><br />
medio metodológico fundam<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación. Según Chomsky, cada<br />
hombre ti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> capacidad innata <strong>de</strong> dominar <strong>la</strong> gramática <strong>de</strong> cualquier l<strong>en</strong>gua. Un<br />
niño normal, al oír a su alre<strong>de</strong>dor <strong>la</strong>s oraciones <strong>de</strong> una l<strong>en</strong>gua dada, es capaz <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>rivar el sistema gramatical <strong>de</strong> esa l<strong>en</strong>gua. Tal exposición a <strong>la</strong> l<strong>en</strong>gua, resulta<br />
insufici<strong>en</strong>te <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> estímulo, es <strong>de</strong>cir, no se le repit<strong>en</strong> y repit<strong>en</strong> al niño <strong>la</strong>s<br />
distintas oraciones y, no obstante esto, él pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>ducir <strong>la</strong> gramática <strong>de</strong> <strong>la</strong> l<strong>en</strong>gua.<br />
Al dominar <strong>la</strong> l<strong>en</strong>gua, el niño es capaz <strong>de</strong> crear una cantidad ilimitada <strong>de</strong><br />
oraciones. Así, <strong>la</strong> compet<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los hab<strong>la</strong>ntes es justam<strong>en</strong>te esta capacidad <strong>de</strong><br />
inferir <strong>la</strong>s reg<strong>la</strong>s <strong>de</strong> su l<strong>en</strong>gua y crear nuevas oraciones con el<strong>la</strong>. Por su parte, <strong>la</strong><br />
actuación sería el conjunto <strong>de</strong> manifestaciones lingüísticas reales y concretas <strong>de</strong><br />
los hab<strong>la</strong>ntes y <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>, <strong>en</strong> gran medida, <strong>de</strong> <strong>la</strong> compet<strong>en</strong>cia, pero al mismo<br />
tiempo está expuesta a fuertes influ<strong>en</strong>cias extralingüísticas, como son <strong>la</strong><br />
capacidad limitada <strong>de</strong> <strong>la</strong> memoria, <strong>la</strong>s situaciones específicas <strong>de</strong> hab<strong>la</strong>, <strong>la</strong>s<br />
propias distracciones <strong>de</strong> los hab<strong>la</strong>ntes, <strong>en</strong>tre otras. Estos factores hac<strong>en</strong><br />
imposible, según Chomsky, que <strong>la</strong> actuación sea una copia fiel <strong>de</strong> <strong>la</strong> compet<strong>en</strong>cia,<br />
por lo que, su estudio se c<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> <strong>la</strong> compet<strong>en</strong>cia y no <strong>en</strong> <strong>la</strong> actuación.<br />
La versión original <strong>de</strong> <strong>la</strong> teoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> gramática g<strong>en</strong>erativa ha sufrido<br />
consi<strong>de</strong>rables cambios, aunque <strong>en</strong> sus últimas versiones, Chomsky sosti<strong>en</strong>e que<br />
<strong>la</strong>s variantes lingüísticas se limitan exclusivam<strong>en</strong>te a su vocabu<strong>la</strong>rio, mi<strong>en</strong>tras que<br />
<strong>la</strong>s reg<strong>la</strong>s gramaticales <strong>de</strong> <strong>la</strong> l<strong>en</strong>gua (<strong>la</strong> gramática universal) sólo conti<strong>en</strong><strong>en</strong> un<br />
número reducido <strong>de</strong> principios simples que, con sus re<strong>la</strong>ciones mutuas interiores,<br />
han <strong>de</strong> ofrecer un sistema sufici<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te complejo para po<strong>de</strong>r ser aplicado a<br />
cualquier l<strong>en</strong>gua natural.<br />
Actividad 1<br />
De acuerdo con <strong>la</strong> lectura, contesta brevem<strong>en</strong>te <strong>en</strong> tu cua<strong>de</strong>rno <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes<br />
preguntas.<br />
¿Cuál es uno <strong>de</strong> los rasgos comunes <strong>en</strong>tre el estructuralismo lingüístico<br />
norteamericano y el europeo? ¿Cuáles son los tres rasgos fundam<strong>en</strong>tales que<br />
difer<strong>en</strong>cian al estructuralismo norteamericano <strong>de</strong>l europeo?<br />
Actividad 2<br />
Escribe <strong>en</strong> tu cua<strong>de</strong>rno, el nombre <strong>de</strong> los autores <strong>de</strong> <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes corri<strong>en</strong>tes<br />
lingüísticas: gramática g<strong>en</strong>erativa, <strong>de</strong>scriptivismo y distribucionalismo. Resume<br />
<strong>la</strong>s principales características <strong>de</strong> cada una <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s<br />
Lectura 2. De <strong>la</strong> forma a <strong>la</strong> función<br />
Merce<strong>de</strong>s Tapia Berrón.<br />
Como hemos m<strong>en</strong>cionado, el estructuralismo ti<strong>en</strong>e dos verti<strong>en</strong>tes, una europea y,<br />
<strong>la</strong> otra americana, aunque, <strong>en</strong> algún punto <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia <strong>la</strong>s perspectivas teóricas<br />
<strong>de</strong> ambos contin<strong>en</strong>tes se confrontan y transforman <strong>en</strong> b<strong>en</strong>eficio <strong>de</strong>l propio<br />
<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> disciplina. Durante <strong>la</strong> primera etapa <strong>de</strong>l estructuralismo,<br />
278
los lingüistas <strong>de</strong> estas dos regiones se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran resolvi<strong>en</strong>do problemas <strong>de</strong><br />
índole distinta. Europa posee una gran cantidad <strong>de</strong> docum<strong>en</strong>tos escritos <strong>de</strong> sus<br />
l<strong>en</strong>guas; por tanto, <strong>la</strong> preocupación por reconocer partes <strong>de</strong> <strong>la</strong> oración, léxico e,<br />
incluso, fonemas no está tan pres<strong>en</strong>te, como sí lo estaría <strong>en</strong> América.<br />
El estructuralismo europeo <strong>de</strong> <strong>la</strong> primera mitad <strong>de</strong>l siglo XX se ext<strong>en</strong>dió <strong>de</strong><br />
Ginebra hacia Cop<strong>en</strong>hague, Francia y Praga, principalm<strong>en</strong>te. En estos tres<br />
c<strong>en</strong>tros, se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong> un p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to lingüístico que <strong>en</strong>foca <strong>la</strong> <strong>de</strong>scripción <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
estructura <strong>en</strong> términos funcionales. Tal concepción funcional se refiere, <strong>de</strong> manera<br />
primordial, a dos aspectos. El primero está vincu<strong>la</strong>do con <strong>la</strong> propia concepción <strong>de</strong><br />
sistema y <strong>de</strong> sus elem<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción. De acuerdo con esto, <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones que<br />
contra<strong>en</strong> los elem<strong>en</strong>tos lingüísticos se dan <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias: <strong>la</strong><br />
pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> x <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> y, por tal motivo, x se <strong>de</strong>fine <strong>en</strong> virtud <strong>de</strong> y o <strong>en</strong> función<br />
<strong>de</strong> y. El tipo <strong>de</strong> función obe<strong>de</strong>ce al grado <strong>de</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia que existe <strong>en</strong>tre los<br />
elem<strong>en</strong>tos que contra<strong>en</strong> <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción. Por ejemplo, <strong>en</strong> una oración como “<strong>la</strong> liebre<br />
corre rápido por el campo”, pue<strong>de</strong> observarse que los artículos “<strong>la</strong>” y “el” no podrían<br />
aparecer si no estuvieran seguidos <strong>de</strong> los sustantivos “liebre” y “campo”; y utilizar<br />
ambos sustantivos sin el artículo resultaría <strong>en</strong> una oración que, <strong>de</strong>finitivam<strong>en</strong>te,<br />
sería extraña para los hab<strong>la</strong>ntes <strong>de</strong> español. Sin embargo, el adverbio “rápido”,<br />
aunque sólo pue<strong>de</strong> aparecer cuando modifica a un verbo, su uso es opcional; el<br />
hab<strong>la</strong>nte pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>cidir si lo incluye o no, sin alterar <strong>de</strong> manera significativa el<br />
s<strong>en</strong>tido g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> oración. De esta forma, <strong>la</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>en</strong>tre artículo y<br />
sustantivo es mucho más estrecha que <strong>la</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>en</strong>tre adverbio y verbo.<br />
Una, <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong>l ejemplo, es obligatoria y <strong>la</strong> otra no. Si bi<strong>en</strong> este análisis <strong>en</strong><br />
términos <strong>de</strong> funciones <strong>en</strong>tre elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>l sistema es ampliam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do<br />
por <strong>la</strong>s escue<strong>la</strong>s teóricas que se establecieron <strong>en</strong> Europa, el otro aspecto que<br />
atañe a <strong>la</strong> noción <strong>de</strong> función, no ti<strong>en</strong>e que ver, directam<strong>en</strong>te, con <strong>la</strong> <strong>de</strong>scripción <strong>de</strong>l<br />
sistema y sus elem<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción, sino con <strong>la</strong> función que cumpl<strong>en</strong> <strong>la</strong>s l<strong>en</strong>guas<br />
y, <strong>en</strong> última instancia, el l<strong>en</strong>guaje humano, esto es, con su función comunicativa.<br />
Este otro aspecto re<strong>la</strong>cionado con <strong>la</strong> función que <strong>de</strong>sempeña el l<strong>en</strong>guaje<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s humanas es es<strong>en</strong>cial. Dep<strong>en</strong><strong>de</strong>mos <strong>de</strong> él para comunicarnos y<br />
<strong>la</strong>s l<strong>en</strong>guas naturales son una especie <strong>de</strong> herrami<strong>en</strong>ta que nos facilita <strong>la</strong> tarea. Las<br />
l<strong>en</strong>guas son, <strong>en</strong>tonces, sistemas a través <strong>de</strong> los cuales los individuos intercambian<br />
<strong>la</strong>s distintas formas <strong>de</strong> ver, s<strong>en</strong>tir, p<strong>en</strong>sar y navegar el mundo. Profundizar <strong>en</strong> este<br />
aspecto llevó a varios cambios sobre <strong>la</strong> manera <strong>en</strong> <strong>la</strong> que se habían estado<br />
estudiando los sistemas lingüísticos. Las distintas socieda<strong>de</strong>s, a través <strong>de</strong> sus<br />
l<strong>en</strong>guas, codifican difer<strong>en</strong>tes aspectos relevantes para el<strong>la</strong>s y tales aspectos<br />
estaban si<strong>en</strong>do at<strong>en</strong>didos <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>scripción, lo cual da orig<strong>en</strong> a una corri<strong>en</strong>te<br />
teórica que por <strong>la</strong>s cuestiones <strong>de</strong>scritas, hasta aquí, es conocida como<br />
funcionalista. Al principio, tal corri<strong>en</strong>te conserva trazas estructuralistas muy c<strong>la</strong>ras<br />
pero, <strong>en</strong> un mom<strong>en</strong>to dado, <strong>la</strong> estructura <strong>en</strong> sí y por sí <strong>de</strong>ja <strong>de</strong> consi<strong>de</strong>rarse el eje<br />
sobre el cual se c<strong>en</strong>tra <strong>la</strong> investigación para un sector importante <strong>de</strong> <strong>estudios</strong>os <strong>de</strong>l<br />
l<strong>en</strong>guaje. En un principio, tanto los teóricos <strong>de</strong> Europa como los <strong>de</strong> América, habían<br />
puesto el ac<strong>en</strong>to <strong>en</strong> el análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> oración. Pero con el paso <strong>de</strong>l tiempo tal unidad<br />
<strong>de</strong> análisis resultaba insufici<strong>en</strong>te para compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong> l<strong>en</strong>gua como un todo y el<br />
f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o lingüístico, <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, porque quedaba c<strong>la</strong>ro que los seres humanos no<br />
se comunicaban con oraciones ais<strong>la</strong>das sino con conjuntos <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s que se<br />
re<strong>la</strong>cionaban <strong>en</strong>tre sí, formando discursos coher<strong>en</strong>tes. El cariz comunicativo ponía<br />
<strong>de</strong> relieve, igualm<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> función no sólo gramatical <strong>de</strong> los elem<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />
l<strong>en</strong>guas, sino <strong>la</strong> función que éstos <strong>de</strong>sempeñaban <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> transmisión <strong>de</strong><br />
información significativa para <strong>la</strong> interacción. Así, <strong>en</strong>tonces, se observaba con<br />
at<strong>en</strong>ción cómo <strong>la</strong> propia interacción situada <strong>en</strong> un mom<strong>en</strong>to dado e involucrando a<br />
ciertos actores estaba <strong>de</strong>limitando, <strong>de</strong> algún modo, el tipo <strong>de</strong> formas lingüísticas<br />
que se seleccionaban para cumplir con éxito <strong>la</strong> función <strong>de</strong> comunicar. Entre los<br />
279<br />
Unidad II<br />
¿Tú crees que uno pue<strong>de</strong> usar<br />
cualquier pa<strong>la</strong>bra <strong>en</strong> cualquier<br />
mom<strong>en</strong>to y para cualquier cosa?
Lingüística<br />
Si <strong>la</strong>s l<strong>en</strong>guas cumpl<strong>en</strong> <strong>la</strong> función <strong>de</strong><br />
comunicar, <strong>en</strong>tonces, los integrantes <strong>de</strong><br />
una comunidad lingüística, ti<strong>en</strong><strong>en</strong> que<br />
ser capaces tanto <strong>de</strong> utilizar <strong>la</strong> gramática<br />
<strong>de</strong> su l<strong>en</strong>gua como <strong>de</strong> reconocer los<br />
mom<strong>en</strong>tos y elem<strong>en</strong>tos necesarios para<br />
llevar a cabo exitosam<strong>en</strong>te un<br />
intercambio comunicativo.<br />
precursores <strong>de</strong> esta corri<strong>en</strong>te <strong>de</strong> p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to pue<strong>de</strong>n reconocerse a Roman<br />
Jakobson, André Martinet y Dell Hymes, <strong>en</strong>tre otros. Y, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s postrimerías <strong>de</strong>l<br />
siglo anterior y mucho más alejados <strong>de</strong> los p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>tos estructuralistas,<br />
pue<strong>de</strong>n i<strong>de</strong>ntificarse a William Foley, Robert D. Van Valin, Joan Bybee, Talmy<br />
Givón y Paul Hopper, por m<strong>en</strong>cionar algunos.<br />
Un estudio como el <strong>de</strong>scrito aquí, estaría ocupándose <strong>de</strong>l análisis <strong>de</strong><br />
textos, principalm<strong>en</strong>te orales, <strong>de</strong> distintos géneros discursivos, tales como <strong>la</strong><br />
conversación, <strong>la</strong> narración y el discurso ritual. De acuerdo con el funcionalismo<br />
actual, <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> cualquier texto supone no sólo una compet<strong>en</strong>cia<br />
gramatical, como <strong>la</strong> postu<strong>la</strong>da por Noam Chomsky, sino una compet<strong>en</strong>cia<br />
comunicativa, <strong>la</strong> cual hace que el hab<strong>la</strong>nte ponga <strong>en</strong> juego tanto su conocimi<strong>en</strong>to<br />
sobre <strong>la</strong> l<strong>en</strong>gua como su conocimi<strong>en</strong>to sobre sus interlocutores y los espacios <strong>en</strong><br />
los que se lleva a cabo el intercambio comunicativo. Un análisis que consi<strong>de</strong>ra <strong>la</strong><br />
puesta <strong>en</strong> esc<strong>en</strong>a <strong>de</strong> todos los factores que intervi<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> comunicación exige<br />
el reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los elem<strong>en</strong>tos que conforman <strong>la</strong>s oraciones, <strong>de</strong> los<br />
elem<strong>en</strong>tos que posibilitan <strong>la</strong> cohesión discursiva y <strong>de</strong> los elem<strong>en</strong>tos que se<br />
re<strong>la</strong>cionan directam<strong>en</strong>te con los contextos discursivos. Información, toda ésta,<br />
que se pone <strong>de</strong> manifiesto durante <strong>la</strong> interacción lingüística. El reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />
los elem<strong>en</strong>tos que conformaban <strong>la</strong>s oraciones era una tarea que se había llevado<br />
a cabo por <strong>la</strong>rgo tiempo, el paso sigui<strong>en</strong>te sería el <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>scripción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s formas<br />
que hac<strong>en</strong> posible <strong>la</strong> congru<strong>en</strong>cia discursiva. Una muestra <strong>de</strong> este primer avance<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>scripción pue<strong>de</strong> observarse, por ejemplo, <strong>en</strong> el texto (1), abajo. Aquí, los<br />
verbos “revisar” y “hacer” están conjugados <strong>en</strong> pretérito y <strong>en</strong> 3ª persona <strong>de</strong>l<br />
singu<strong>la</strong>r (“revisó”, “hizo”), al igual que el verbo “tomar” (“tomó”), lo cual nos permite<br />
reconocer que el sujeto <strong>de</strong> estos tres verbos es “el maestro”, con lo que se evita <strong>la</strong><br />
repetición <strong>de</strong> “el maestro” <strong>en</strong> cada uno <strong>de</strong> los casos. Por su parte, <strong>la</strong>s pa<strong>la</strong>bras<br />
subrayadas (“<strong>la</strong>s” y “ellos”) nos indican que algo ha sido referido con anterioridad<br />
<strong>en</strong> el discurso, “<strong>la</strong>s”, alu<strong>de</strong> a “<strong>la</strong>s tareas”, mi<strong>en</strong>tras que “ellos” alu<strong>de</strong> a “los<br />
alumnos”. Estas pa<strong>la</strong>bras son formas pronominales que, al igual que <strong>la</strong>s<br />
conjugaciones m<strong>en</strong>cionadas arriba, nos permit<strong>en</strong> referirnos a los sustantivos<br />
utilizados previam<strong>en</strong>te sin repetirlos y sin per<strong>de</strong>r <strong>la</strong> coher<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l texto. Ahora, <strong>en</strong><br />
términos <strong>de</strong>l análisis <strong>de</strong> los elem<strong>en</strong>tos que se re<strong>la</strong>cionan directam<strong>en</strong>te con los<br />
contextos discursivos t<strong>en</strong>emos un ejemplo <strong>en</strong> el texto (2). Se observa que los<br />
verbos subrayados (“po<strong>de</strong>r”, “preferir”, “disculpar” y “creer”) están conjugados <strong>en</strong><br />
3ª persona <strong>de</strong>l singu<strong>la</strong>r. Sin embargo, el diálogo se lleva a cabo <strong>en</strong>tre una 1ª<br />
persona y una 2ª persona, lo cual nos haría p<strong>en</strong>sar <strong>en</strong> formas como, “podrías”,<br />
“prefieres”, “disculpa” y “crees”. Pero lo que ambos hab<strong>la</strong>ntes (cli<strong>en</strong>te y<br />
<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te) han puesto <strong>en</strong> juego es el conocimi<strong>en</strong>to sobre <strong>la</strong>s distinciones<br />
gramaticales que <strong>de</strong>b<strong>en</strong> hacerse, <strong>en</strong> español, cuando se trata <strong>de</strong> un diálogo que<br />
requiere formas <strong>de</strong> respeto. Respeto que, <strong>en</strong> este caso, se da <strong>en</strong>tre dos hab<strong>la</strong>ntes<br />
que no se conoc<strong>en</strong> e in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> edad <strong>de</strong> cada uno <strong>de</strong> ellos. Están,<br />
pues, codificándose formas <strong>de</strong> trato personal que son relevantes y significativas<br />
para hab<strong>la</strong>ntes <strong>de</strong> una l<strong>en</strong>gua como <strong>la</strong> nuestra.<br />
1) El maestro tomó <strong>la</strong>s tareas <strong>de</strong><br />
los alumnos y <strong>la</strong>s revisó con<br />
cuidado; y al com<strong>en</strong>zar <strong>la</strong><br />
c<strong>la</strong>se sigui<strong>en</strong>te, hizo los<br />
com<strong>en</strong>tarios pertin<strong>en</strong>tes a<br />
cada uno <strong>de</strong> ellos.<br />
280<br />
2) Cli<strong>en</strong>te: Bu<strong>en</strong>as tar<strong>de</strong>s, me<br />
podría dar un paquete <strong>de</strong><br />
pañuelos. Dep<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te:<br />
Con gusto. ¿De qué color<br />
los prefiere? Cli<strong>en</strong>te: Azul,<br />
por favor. Dep<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te:<br />
Disculpe, por ahora, no los<br />
t<strong>en</strong>emos <strong>en</strong> azul.
Cli<strong>en</strong>te: ¿Cuándo cree que les<br />
llegarán <strong>en</strong> ese color?<br />
Dep<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te: En una semana,<br />
señor.<br />
Cli<strong>en</strong>te: Muy bi<strong>en</strong>, regreso<br />
<strong>en</strong>tonces.<br />
El reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> los factores <strong>de</strong>scritos repres<strong>en</strong>ta un<br />
progreso <strong>en</strong> el análisis lingüístico. El funcionalismo <strong>en</strong> gran parte <strong>de</strong> sus<br />
versiones, supone un avance <strong>en</strong> <strong>la</strong> compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong>l f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o lingüístico global.<br />
Aunque es importante apuntar que tales logros <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo teórico <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
disciplina no hubieran podido alcanzarse sin los p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>tos teóricometodológicos<br />
<strong>de</strong> los siglos prece<strong>de</strong>ntes. Los resultados obt<strong>en</strong>idos con<br />
anterioridad, simplem<strong>en</strong>te, hicieron evi<strong>de</strong>nte <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> expandir el análisis<br />
para po<strong>de</strong>r dar cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> <strong>la</strong> complejidad <strong>de</strong>l l<strong>en</strong>guaje humano. Esto, sin embargo,<br />
no repres<strong>en</strong>taría, <strong>en</strong> modo alguno, el fin <strong>de</strong>l camino. Con <strong>la</strong>s propuestas<br />
funcionalistas se exti<strong>en</strong><strong>de</strong>n <strong>la</strong>s parce<strong>la</strong>s <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to que, <strong>en</strong> turno, podrán<br />
conformar una explicación más acabada sobre nuestro sistema <strong>de</strong> comunicación.<br />
Actividad 3<br />
En tu cua<strong>de</strong>rno, escribe <strong>en</strong> un par <strong>de</strong> r<strong>en</strong>glones a qué se refería <strong>la</strong> primera noción<br />
<strong>de</strong> función m<strong>en</strong>cionada <strong>en</strong> el texto y, <strong>de</strong>spués, <strong>en</strong> una so<strong>la</strong> línea <strong>de</strong>fine función <strong>en</strong><br />
términos <strong>de</strong> <strong>la</strong> segunda forma <strong>en</strong> <strong>la</strong> que ésta se <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong>.<br />
Actividad 4<br />
En el par<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l texto (2): Con gusto ¿De qué color los prefiere?, ¿para qué<br />
sirve <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra “los”? ¿Sería una forma que seña<strong>la</strong> elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>l contexto o<br />
elem<strong>en</strong>tos que han sido m<strong>en</strong>cionados <strong>en</strong> el discurso con anterioridad?<br />
Lectura 3. La lingüística cognitiva<br />
María Josep Cu<strong>en</strong>ca y Joseph Hilferty. Adaptación por Merce<strong>de</strong>s Tapia Berrón.<br />
La lingüistica cognitiva es una teoría lingüistica, hasta cierto punto, heterogénea<br />
por su propia naturaleza interdisciplinar e integradora. No obstante, es posible<br />
<strong>de</strong>terminar un conjunto <strong>de</strong> i<strong>de</strong>as comunes sobre el l<strong>en</strong>guaje y <strong>la</strong> cognición que <strong>la</strong><br />
configuran como paradigma. La lingüística cognitiva se sitúa, <strong>en</strong> primera instancia,<br />
<strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s ci<strong>en</strong>cias cognitivas (<strong>la</strong> psicología, <strong>la</strong> antropología, <strong>la</strong> intelig<strong>en</strong>cia artificial,<br />
etc.), que se ocupan <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes aspectos <strong>de</strong> <strong>la</strong> cognición humana. De este<br />
modo, <strong>la</strong> lingüística cognitiva adopta un punto <strong>de</strong> vista filosófico que, <strong>en</strong> los años<br />
och<strong>en</strong>ta, George Lakoff y Mark Johnson <strong>de</strong>nominaron experi<strong>en</strong>cialismo o realismo<br />
experi<strong>en</strong>cial, <strong>en</strong> contraposición al objetivismo. Des<strong>de</strong> una perspectiva g<strong>en</strong>eral, <strong>la</strong>s<br />
características <strong>de</strong> ambas concepciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> cognición, <strong>la</strong> objetivista y <strong>la</strong><br />
experi<strong>en</strong>cialista, se pue<strong>de</strong>n resumir con <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes consi<strong>de</strong>raciones:<br />
a) Para los <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sores <strong>de</strong>l objetivismo, el p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to es una manipu<strong>la</strong>ción<br />
mecánica <strong>de</strong> símbolos abstractos, que adquier<strong>en</strong> su significado por<br />
correspon<strong>de</strong>ncia directa con el mundo exterior. Para los experi<strong>en</strong>cialistas, el<br />
p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to es más que una manipu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> símbolos abstractos; pres<strong>en</strong>ta<br />
una estructura ecológica <strong>en</strong> el s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> que <strong>la</strong> efici<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> el procesami<strong>en</strong>to<br />
cognitivo <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura global <strong>de</strong>l sistema conceptual, y no<br />
simplem<strong>en</strong>te <strong>de</strong> operaciones <strong>en</strong>tre símbolos ais<strong>la</strong>dos.<br />
b) Como consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> (a), <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista objetivista, <strong>la</strong> m<strong>en</strong>te<br />
humana es un “espejo <strong>de</strong> <strong>la</strong> naturaleza”. El p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to es abstracto e<br />
in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong>s limitaciones <strong>de</strong>l cuerpo humano, <strong>de</strong> su sistema perceptivo<br />
y nervioso. Por el contrario, para el experi<strong>en</strong>cialista, el p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to –<strong>la</strong>s<br />
estructuras que constituy<strong>en</strong> nuestros sistemas conceptuales –surge <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
281<br />
Unidad II<br />
Las ci<strong>en</strong>cias cognitivas son <strong>la</strong>s<br />
ci<strong>en</strong>cias que se ocupan <strong>de</strong> <strong>la</strong>s for-<br />
mas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que los seres humanos<br />
conocemos y p<strong>en</strong>samos. El término<br />
cognitivo refiere, precisam<strong>en</strong>te, a<br />
esta noción <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to.
Lingüística<br />
¿Qué ves aquí, una copa o dos<br />
caras?<br />
http://gestaltv<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>.blogspot.com/<br />
No importa qué hayas contestado.<br />
Es más, pue<strong>de</strong>s ver una y <strong>la</strong> otra. Lo<br />
que suce<strong>de</strong> es que tus s<strong>en</strong>tidos<br />
percibieron ciertas cosas que<br />
conformaron una gestalt, una<br />
configuración.<br />
La forma particu<strong>la</strong>r <strong>en</strong> <strong>la</strong> que hab<strong>la</strong><br />
una persona, es <strong>de</strong>nominada<br />
idolecto.<br />
experi<strong>en</strong>cia corpórea y ti<strong>en</strong><strong>en</strong> s<strong>en</strong>tido según dicha experi<strong>en</strong>cia (el carácter<br />
corpóreo <strong>de</strong>l l<strong>en</strong>guaje). De forma tal que el núcleo <strong>de</strong> nuestros sistemas<br />
conceptuales se basa directam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> percepción, <strong>en</strong> el movimi<strong>en</strong>to<br />
corporal y <strong>en</strong> <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia física y social.<br />
c) El p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to, según los objetivistas, es atomístico, pue<strong>de</strong> ser<br />
<strong>de</strong>scompuesto <strong>en</strong> simples “bloques <strong>de</strong> construcción” (los símbolos<br />
utilizados <strong>en</strong> el p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to), que se combinan <strong>en</strong> unida<strong>de</strong>s complejas y<br />
se <strong>de</strong>fin<strong>en</strong> por principios g<strong>en</strong>erales <strong>de</strong> manipu<strong>la</strong>ción simbólica. Para los<br />
experi<strong>en</strong>cialistas, el p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to ti<strong>en</strong>e propieda<strong>de</strong>s gestálticas, y, por lo<br />
tanto, no es atomístico: los conceptos ti<strong>en</strong><strong>en</strong> una estructura global que es<br />
más que <strong>la</strong> pura suma <strong>de</strong> <strong>la</strong> unión <strong>de</strong> bloques <strong>de</strong> construcción conceptual,<br />
a partir <strong>de</strong> reg<strong>la</strong>s g<strong>en</strong>erales.<br />
d) Para los objetivistas, el p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to es “lógico”, <strong>en</strong> el s<strong>en</strong>tido filosófico <strong>de</strong>l<br />
término: pue<strong>de</strong> ser formalizado <strong>de</strong> manera precisa por sistemas como los<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> lógica matemática. Sin embargo, para los experi<strong>en</strong>cialistas, el<br />
p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to es imaginativo, lo cual nos explica <strong>la</strong> capacidad para el<br />
p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to abstracto, que nos lleva más allá <strong>de</strong> lo que po<strong>de</strong>mos percibir.<br />
La estructura conceptual sólo pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>scribirse usando “mo<strong>de</strong>los<br />
cognitivos”, no a partir <strong>de</strong> valores <strong>de</strong> verdad como los utilizados <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
lógica proposicional. Tras<strong>la</strong>dando esta visión g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> cognición al<br />
l<strong>en</strong>guaje, el problema básico se p<strong>la</strong>ntea <strong>en</strong> los términos sigui<strong>en</strong>tes: ¿es el<br />
l<strong>en</strong>guaje una capacidad difer<strong>en</strong>ciada y autónoma respecto a <strong>la</strong> cognición<br />
humana o, por el contrario, interactúa con los <strong>de</strong>más sistemas cognitivos y<br />
no se pue<strong>de</strong> <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r ni se <strong>de</strong>be estudiar ais<strong>la</strong>do <strong>de</strong> ellos? Se trata <strong>de</strong> una<br />
vieja polémica que repres<strong>en</strong>ta dos concepciones opuestas sobre <strong>la</strong><br />
naturaleza <strong>de</strong>l l<strong>en</strong>guaje. El experi<strong>en</strong>cialismo consi<strong>de</strong>ra que el l<strong>en</strong>guaje,<br />
como el resto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s capacida<strong>de</strong>s cognitivas humanas, está basado <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l mundo. Contrariam<strong>en</strong>te a lo que postu<strong>la</strong> una visión<br />
tradicional objetivista o logicista <strong>de</strong>l l<strong>en</strong>guaje, el significado no existe<br />
in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> cognición. Se <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> que es una parte <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
cognición humana –vincu<strong>la</strong>do, por consigui<strong>en</strong>te, a <strong>la</strong>s otras capacida<strong>de</strong>s<br />
cognitivas– que se constituye <strong>en</strong> instrum<strong>en</strong>to para expresar el significado.<br />
El l<strong>en</strong>guaje permite simbolizar <strong>la</strong>s conceptualizaciones, y esta función les<br />
da forma y, al mismo tiempo, restringe sus características. Es <strong>de</strong>cir, <strong>la</strong><br />
estructura lingüística <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> conceptualización y, <strong>en</strong><br />
correspon<strong>de</strong>ncia, influye <strong>en</strong> el<strong>la</strong>.<br />
El experi<strong>en</strong>cialismo subraya <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong>l cuerpo humano <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> los conceptos, <strong>de</strong> los más palpables a los más intangibles. Es lo<br />
que se conoce como naturaleza corpórea o corporeización <strong>de</strong>l l<strong>en</strong>guaje. Al<br />
involucrar el cuerpo como foco c<strong>en</strong>tral <strong>de</strong> <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia se pue<strong>de</strong> explicar con<br />
mayor facilidad el f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o <strong>de</strong> <strong>la</strong> intercompr<strong>en</strong>sión <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s personas puesto que<br />
los puntos <strong>en</strong> común son mayores que <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias. El l<strong>en</strong>guaje se sirve <strong>de</strong><br />
estas estructuras conceptuales compartidas, conv<strong>en</strong>cionalizándo<strong>la</strong>s <strong>en</strong>tre los<br />
hab<strong>la</strong>ntes <strong>de</strong> una comunidad <strong>de</strong> hab<strong>la</strong>. Por supuesto, exist<strong>en</strong> difer<strong>en</strong>cias<br />
conceptuales <strong>en</strong>tre individuos, pero eso no quiere <strong>de</strong>cir que <strong>la</strong>s estructuras<br />
conceptuales conv<strong>en</strong>cionalizadas sean inconm<strong>en</strong>surables. Por el contrario,<br />
somos capaces <strong>de</strong> dar s<strong>en</strong>tido a <strong>la</strong> int<strong>en</strong>ción comunicativa <strong>de</strong> los <strong>de</strong>más<br />
precisam<strong>en</strong>te porque <strong>la</strong>s estructuras conceptuales que poseemos son<br />
conm<strong>en</strong>surables y compatibles con <strong>la</strong>s <strong>de</strong> nuestros interlocutores. De este modo,<br />
el l<strong>en</strong>guaje se contemp<strong>la</strong> más como un vehículo <strong>de</strong> comunicación que como una<br />
Torre <strong>de</strong> Babel <strong>de</strong> idiolectos.<br />
282
Así pues, <strong>la</strong> conceptualización, que está condicionada por <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />
nuestro cuerpo, <strong>de</strong>l mundo externo y <strong>de</strong> nuestra re<strong>la</strong>ción con el mundo, es el punto<br />
<strong>de</strong> orig<strong>en</strong> y <strong>de</strong> llegada <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación sobre <strong>la</strong> cognición y sobre el l<strong>en</strong>guaje.<br />
En ese s<strong>en</strong>tido, Lakoff <strong>de</strong>fi<strong>en</strong><strong>de</strong> que el experi<strong>en</strong>cialismo es más “objetivo” que el<br />
objetivismo, pues se a<strong>de</strong>cua más a <strong>la</strong> realidad. El objetivismo implicaría, <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />
este punto <strong>de</strong> vista, una i<strong>de</strong>alización excesiva <strong>de</strong> dicha realidad.<br />
Des<strong>de</strong> <strong>la</strong> perspectiva experi<strong>en</strong>cialista que acabamos <strong>de</strong> esbozar, se<br />
<strong>de</strong>rivan varias implicaciones teóricas <strong>de</strong> una importancia crucial. En primer lugar,<br />
el l<strong>en</strong>guaje no se constituye, según asum<strong>en</strong> <strong>de</strong> manera más o m<strong>en</strong>os explícita<br />
mo<strong>de</strong>los como el g<strong>en</strong>erativismo, una capacidad separada <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>más, sino que<br />
se re<strong>la</strong>ciona directam<strong>en</strong>te con otros procesos cognitivos con los que comparte<br />
estructuras y habilida<strong>de</strong>s como <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes:<br />
Ÿ formar conceptualizaciones estructuradas;<br />
Ÿ utilizar una estructura para categorizar otra;<br />
Ÿ <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r una situación <strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes niveles <strong>de</strong> abstracción;<br />
Ÿ combinar estructuras simples para formar estructuras complejas.<br />
En consecu<strong>en</strong>cia, no se <strong>de</strong>be realizar un análisis ais<strong>la</strong>do <strong>de</strong>l l<strong>en</strong>guaje, sino<br />
que se impone un <strong>en</strong>foque interdisciplinar. Así, a partir <strong>de</strong> esta concepción <strong>de</strong>l<br />
l<strong>en</strong>guaje como instrum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> conceptualización, es <strong>de</strong>cir, como vehículo para<br />
expresar el significado, po<strong>de</strong>mos <strong>de</strong>terminar cuáles son los principios<br />
fundam<strong>en</strong>tales <strong>de</strong> <strong>la</strong> lingüística cognitiva, sintetizándolos alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> los cinco<br />
puntos sigui<strong>en</strong>tes:<br />
1. El estudio <strong>de</strong>l l<strong>en</strong>guaje no pue<strong>de</strong> separarse <strong>de</strong> su función cognitiva y<br />
comunicativa, lo cual impone un <strong>en</strong>foque basado <strong>en</strong> el uso.<br />
2. La categorización, como proceso m<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> organización <strong>de</strong>l p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to,<br />
no se realiza a partir <strong>de</strong> condiciones necesarias y sufici<strong>en</strong>tes que<br />
<strong>de</strong>terminan fronteras infranqueables <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s categorías cognitivas, sino a<br />
partir <strong>de</strong> estructuras conceptuales, re<strong>la</strong>ciones prototípicas y <strong>de</strong> semejanza<br />
<strong>de</strong> familia que <strong>de</strong>terminan límites difusos <strong>en</strong>tre categorías.<br />
3. El l<strong>en</strong>guaje ti<strong>en</strong>e un carácter inher<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te simbólico. Por lo tanto, su<br />
función primera es significar. De ello se <strong>de</strong>duce que no es correcto separar<br />
el compon<strong>en</strong>te gramatical <strong>de</strong>l semántico: <strong>la</strong> gramática no constituye un<br />
nivel formal y autónomo <strong>de</strong> repres<strong>en</strong>tación, sino que también es simbólica y<br />
significativa.<br />
4. La gramática consiste <strong>en</strong> <strong>la</strong> estructuración y simbolización <strong>de</strong>l cont<strong>en</strong>ido<br />
semántico a partir <strong>de</strong> una forma fonológica. Así pues, el significado es un<br />
concepto fundam<strong>en</strong>tal y no <strong>de</strong>rivado <strong>en</strong> el análisis gramatical.<br />
5. Se impone una caracterización dinámica <strong>de</strong>l l<strong>en</strong>guaje que difumina <strong>la</strong>s<br />
fronteras <strong>en</strong>tre los difer<strong>en</strong>tes niveles <strong>de</strong>l l<strong>en</strong>guaje (<strong>la</strong> semántica y <strong>la</strong><br />
pragmática, <strong>la</strong> semántica, <strong>la</strong> gramática y el léxico) y muestra <strong>la</strong>s dificulta<strong>de</strong>s<br />
e ina<strong>de</strong>cuaciones que resultan <strong>de</strong> <strong>la</strong> aplicación rígida <strong>de</strong> ciertas dicotomías,<br />
como <strong>la</strong> que opone diacronía y sincronía, compet<strong>en</strong>cia y actuación. La<br />
gramática es una <strong>en</strong>tidad <strong>en</strong> evolución continua: un conjunto <strong>de</strong> rutinas<br />
cognitivas que se constituy<strong>en</strong>, manti<strong>en</strong><strong>en</strong> y modifican por el uso <strong>de</strong>l<br />
l<strong>en</strong>guaje.<br />
Actividad 5<br />
Copia el sigui<strong>en</strong>te cuadro <strong>en</strong> tu cua<strong>de</strong>rno y escribe <strong>en</strong> él <strong>la</strong>s oraciones que<br />
aparec<strong>en</strong> abajo colocándo<strong>la</strong>s <strong>de</strong> acuerdo con los criterios que proporciona el texto<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> lectura anterior.<br />
283<br />
Unidad II
Lingüística<br />
p<strong>en</strong>sar es manipu<strong>la</strong>r<br />
símbolos<br />
el p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to es<br />
imaginativo y sólo<br />
pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>scribirse<br />
por mo<strong>de</strong>los<br />
cognitivos<br />
el p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to es<br />
atomístico<br />
OBJETIVISTA EXPERIENCIALISTA<br />
el p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to ti<strong>en</strong>e<br />
propieda<strong>de</strong>s<br />
gestálticas<br />
<strong>la</strong> estructura<br />
global <strong>de</strong>l sistema<br />
conceptual es <strong>la</strong><br />
base <strong>de</strong>l<br />
procesami<strong>en</strong>to<br />
cognitivo<br />
el p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to es<br />
in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l<br />
cuerpo humano<br />
el p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to ti<strong>en</strong>e<br />
carácter corpóreo, es<br />
<strong>de</strong>cir, se basa <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
experi<strong>en</strong>cia corporal<br />
humana<br />
el p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to es<br />
lógico y pue<strong>de</strong> ser<br />
formalizado y <strong>de</strong>scrito<br />
a partir <strong>de</strong> valores <strong>de</strong><br />
verdad<br />
Actividad 6<br />
Pregúntale a dos <strong>de</strong> tus amigos o familiares <strong>en</strong> qué pi<strong>en</strong>san cuando escuchan el<br />
término “tristeza”; y <strong>en</strong> qué pi<strong>en</strong>san cuando escuchan <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra “flor”. Una vez<br />
que te hayan contestado, reflexiona si sus respuestas se vincu<strong>la</strong>n con su<br />
experi<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con esas dos nociones o sólo son <strong>la</strong>s etiquetas <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
l<strong>en</strong>gua, que sirv<strong>en</strong> para nombrar <strong>la</strong>s cosas <strong>de</strong>l mundo.<br />
Repaso<br />
1. ¿Cuál fue <strong>la</strong> circunstancia que hizo que los lingüistas norteamericanos<br />
se ocuparan, sobre todo, por <strong>la</strong> <strong>de</strong>scripción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s l<strong>en</strong>guas?<br />
2. ¿Cómo se consiguió que <strong>la</strong> <strong>de</strong>scripción fuera ci<strong>en</strong>tífica?; ¿tuvo esto<br />
alguna consecu<strong>en</strong>cia con respecto al significado?<br />
3. ¿Cómo explicarías <strong>la</strong> forma <strong>en</strong> <strong>la</strong> que se hace una <strong>de</strong>scripción <strong>en</strong><br />
términos distribucionales?; ¿cómo <strong>de</strong>finirías <strong>la</strong> noción <strong>de</strong> distribución,<br />
esto es, cuál sería <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong> un elem<strong>en</strong>to lingüístico?<br />
4. De acuerdo con <strong>la</strong> teoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> gramática g<strong>en</strong>erativa, ¿cuál es <strong>la</strong><br />
difer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre compet<strong>en</strong>cia y actuación?; ¿por qué Noam Chomsky<br />
<strong>de</strong>cidió ocuparse únicam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> compet<strong>en</strong>cia lingüística?<br />
5. ¿Qué quiere <strong>de</strong>cir que <strong>la</strong> gramática <strong>de</strong> una l<strong>en</strong>gua es adquirida, por un<br />
niño, con poco estímulo?<br />
6. De acuerdo con los <strong>de</strong>sarrollos lingüísticos europeos <strong>de</strong> <strong>la</strong> primera mitad<br />
<strong>de</strong>l siglo XX, ¿qué función fundam<strong>en</strong>tal cumple el l<strong>en</strong>guaje <strong>en</strong> una<br />
especie como <strong>la</strong> nuestra?<br />
7. ¿Cómo explicarías <strong>la</strong> noción ?<br />
8. ¿Por qué, <strong>de</strong> acuerdo con <strong>la</strong>s perspectivas experi<strong>en</strong>cialistas, el l<strong>en</strong>guaje<br />
es consi<strong>de</strong>rado una capacidad cognitiva?<br />
9. ¿Por qué el significado no existe in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> cognición?<br />
10. De acuerdo con los acercami<strong>en</strong>tos cognitivistas, explica qué quiere<br />
<strong>de</strong>cir que el l<strong>en</strong>guaje es un instrum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> conceptualización.<br />
284
UNIDAD III. Los niveles <strong>de</strong> análisis lingüístico<br />
Las l<strong>en</strong>guas naturales son, normalm<strong>en</strong>te, series sonoras a través <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuales se<br />
transmit<strong>en</strong> los significados que sus hab<strong>la</strong>ntes <strong>de</strong>sean comunicar. Esto es lo que<br />
un lingüista escucha cuando se <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>ta a <strong>la</strong>s l<strong>en</strong>guas que estudia. Sin embargo,<br />
para po<strong>de</strong>r reconocer los elem<strong>en</strong>tos significativos que <strong>la</strong>s conforman <strong>de</strong>be, por<br />
<strong>de</strong>cirlo <strong>de</strong> algún modo, <strong>de</strong>smembrar<strong>la</strong>s. Para ello, realiza un análisis <strong>en</strong> varios<br />
niveles. En este análisis reconoce los sonidos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s l<strong>en</strong>guas (sus fonemas), <strong>la</strong>s<br />
unida<strong>de</strong>s mínimas con significado (los morfemas) que forman pa<strong>la</strong>bras, <strong>la</strong>s<br />
construcciones con s<strong>en</strong>tido (<strong>la</strong>s oraciones) y los factores que <strong>de</strong>terminan los<br />
significados <strong>de</strong> todos ellos, cuando lo ti<strong>en</strong><strong>en</strong>.<br />
Para llevar a cabo el análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s l<strong>en</strong>guas, <strong>la</strong> lingüística ha <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do<br />
herrami<strong>en</strong>tas teóricas y metodológicas con <strong>la</strong>s que pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>finir los elem<strong>en</strong>tos y<br />
<strong>la</strong>s funciones <strong>de</strong> cada uno <strong>de</strong> los niveles que conforman el sistema como un todo.<br />
Tales niveles son muy complejos <strong>en</strong> sí mismos y, por ello, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> ser<br />
estudiados <strong>de</strong> muy diversas maneras, constituy<strong>en</strong> campos <strong>de</strong> estudio separados y<br />
especializados. En esta unidad, nos acercaremos al estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> l<strong>en</strong>gua y sus<br />
elem<strong>en</strong>tos y veremos cómo <strong>la</strong> fonología estudia los sonidos <strong>de</strong>l hab<strong>la</strong>; cómo <strong>la</strong><br />
morfología examina <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pa<strong>la</strong>bras; <strong>la</strong> manera <strong>en</strong> <strong>la</strong> que <strong>la</strong> sintaxis<br />
analiza <strong>la</strong>s oraciones y <strong>la</strong> forma <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que estos elem<strong>en</strong>tos, finalm<strong>en</strong>te, son<br />
relevantes, significativam<strong>en</strong>te hab<strong>la</strong>ndo, y posibilitan <strong>la</strong> comunicación humana.<br />
Temario<br />
1. La fonología y <strong>la</strong> morfología<br />
2. La sintaxis<br />
3. La semántica<br />
4. La pragmática<br />
Lectura 1. El estudio <strong>de</strong> los sonidos <strong>de</strong>l l<strong>en</strong>guaje<br />
Verónica Reyes Taboada.<br />
Una característica importante <strong>de</strong> <strong>la</strong>s l<strong>en</strong>guas humanas es que nos permit<strong>en</strong><br />
expresar una <strong>en</strong>orme cantidad <strong>de</strong> <strong>en</strong>unciados y significados con elem<strong>en</strong>tos<br />
limitados. Si p<strong>en</strong>samos <strong>en</strong> los sonidos que utilizamos para hab<strong>la</strong>r, nos daremos<br />
cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> que, <strong>en</strong> realidad, con un conjunto <strong>de</strong> pocos elem<strong>en</strong>tos po<strong>de</strong>mos<br />
comunicar una gran cantidad <strong>de</strong> significados. En el caso <strong>de</strong>l español, por ejemplo,<br />
t<strong>en</strong>emos cinco sonidos vocálicos o vocales y m<strong>en</strong>os <strong>de</strong> veinte consonantes (el<br />
número exacto <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong>l dialecto) con los que componemos todas <strong>la</strong>s pa<strong>la</strong>bras<br />
y <strong>en</strong>unciados que <strong>de</strong>cimos. Por ejemplo, <strong>en</strong> <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra /sal/, t<strong>en</strong>emos tres sonidos,<br />
/s/, /a/, /l/. Combinando estos tres elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> manera difer<strong>en</strong>te obt<strong>en</strong>emos otra<br />
pa<strong>la</strong>bra <strong>de</strong>l español: /<strong>la</strong>s/.<br />
La fonología estudia los sonidos que conforman los inv<strong>en</strong>tarios <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
l<strong>en</strong>guas. De todos los sonidos que es capaz <strong>de</strong> producir el aparato fonador<br />
humano, cada l<strong>en</strong>gua utiliza un subconjunto difer<strong>en</strong>te, <strong>de</strong> manera que el lingüista,<br />
cuando empieza a estudiar una l<strong>en</strong>gua, <strong>de</strong>be investigar cuáles son los sonidos que<br />
forman el inv<strong>en</strong>tario <strong>de</strong> fonemas <strong>de</strong> esa l<strong>en</strong>gua. Pero ¿qué es un fonema? Un<br />
fonema es un sonido que distingue significado. Por ejemplo, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s pa<strong>la</strong>bras /sal/ y<br />
/mal/ sólo cambia un sonido. Sin embargo, para nosotros como hab<strong>la</strong>ntes <strong>de</strong><br />
español, ese cambio es significativo, esas son dos pa<strong>la</strong>bras con significados muy<br />
difer<strong>en</strong>tes, /s/ y /m/ marcan un contraste. Por ello <strong>de</strong>cimos que son fonemas <strong>de</strong>l<br />
español, cada segm<strong>en</strong>to capaz <strong>de</strong> distinguir un significado es un fonema. Su<strong>en</strong>a<br />
obvio cuando lo vemos así, para cualquier hab<strong>la</strong>nte <strong>de</strong> español es c<strong>la</strong>ro que esas<br />
285<br />
PREGUNTAS<br />
GENERADORAS<br />
Unidad III<br />
¿Cómo se analizan <strong>la</strong><br />
l<strong>en</strong>guas?<br />
¿Cuál es <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre<br />
los sonidos, <strong>la</strong>s pa<strong>la</strong>bras<br />
y <strong>la</strong>s oraciones con los<br />
significados <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> una<br />
l<strong>en</strong>gua?<br />
¿Cuál es <strong>la</strong> función <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s situaciones para<br />
compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r los significados<br />
lingüísticos?<br />
Un dialecto es <strong>la</strong> variante <strong>de</strong> una<br />
misma l<strong>en</strong>gua. Por ejemplo, el<br />
español que se hab<strong>la</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s costas<br />
varía <strong>de</strong>l español que se hab<strong>la</strong> <strong>en</strong> el<br />
norte.<br />
En textos lingüísticos se utilizan <strong>la</strong>s<br />
diagonales // para indicar que se<br />
está hab<strong>la</strong>ndo <strong>de</strong> fonemas.
Lingüística<br />
La fonética, a su vez, se divi<strong>de</strong> <strong>en</strong> dos<br />
ramas. La forma <strong>en</strong> que utilizamos los<br />
órganos para hab<strong>la</strong>r (l<strong>en</strong>gua, pa<strong>la</strong>dar,<br />
<strong>la</strong>bios, cuerdas vocales, etc.) es<br />
materia <strong>de</strong> estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> fonética<br />
articu<strong>la</strong>toria; mi<strong>en</strong>tras que <strong>la</strong> fonética<br />
acústica se ocupa <strong>de</strong> analizar los<br />
sonidos, según <strong>la</strong>s propieda<strong>de</strong>s<br />
acústicas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ondas sonoras.<br />
El uso <strong>de</strong> < > indica que estamos<br />
hab<strong>la</strong>ndo <strong>de</strong> grafías, es <strong>de</strong>cir, <strong>de</strong><br />
letras.<br />
dos pa<strong>la</strong>bras son difer<strong>en</strong>tes. Pero, por ejemplo, hay variaciones <strong>en</strong> los sonidos<br />
que nosotros no percibimos porque no son contrastivos <strong>en</strong> nuestra l<strong>en</strong>gua, pero<br />
pue<strong>de</strong>n serlo <strong>en</strong> otras. El estudio <strong>de</strong> los sonidos, no como unida<strong>de</strong>s contrastivas<br />
sino <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista <strong>de</strong> su naturaleza física es tarea <strong>de</strong> <strong>la</strong> fonética. De<br />
manera que, así como para nosotros es c<strong>la</strong>ro que <strong>la</strong> /r/ y <strong>la</strong> /l/ son dos sonidos<br />
difer<strong>en</strong>tes, para los japoneses no lo es. En japonés sólo existe uno <strong>de</strong> ellos como<br />
fonema, y es por eso que cuando hab<strong>la</strong>n otra l<strong>en</strong>gua que sí ti<strong>en</strong>e esta distinción,<br />
ellos no <strong>la</strong> notan y dic<strong>en</strong> algunas veces uno y otras veces otro. En el caso <strong>de</strong>l<br />
español, por ejemplo, t<strong>en</strong>emos dos tipos <strong>de</strong> realizaciones fonéticas <strong>de</strong> /d/, una que<br />
es oclusiva, es <strong>de</strong>cir, como un pequeño golpecito <strong>de</strong> <strong>la</strong> l<strong>en</strong>gua, como <strong>la</strong> que<br />
producimos cuando <strong>de</strong>cimos /cuando/, y otra que es fricativa, más suave, como <strong>la</strong><br />
que producimos cuando está <strong>en</strong>tre vocales, como <strong>en</strong> /ma<strong>de</strong>ra/. Nosotros como<br />
hab<strong>la</strong>ntes <strong>de</strong> español no notamos <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>cia, ya que estos dos sonidos no son<br />
dos fonemas difer<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> español, sino dos manifestaciones fonéticas <strong>de</strong> un<br />
mismo fonema, /d/, es <strong>de</strong>cir, son alófonos. En cambio, estas mismas dos<br />
realizaciones <strong>en</strong> otras l<strong>en</strong>guas sí son fonemas difer<strong>en</strong>tes que los hab<strong>la</strong>ntes<br />
distingu<strong>en</strong> perfectam<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre sí, así como nosotros distinguimos <strong>la</strong> /l/ <strong>de</strong> <strong>la</strong> /r/. El<br />
estudio <strong>de</strong> los sonidos ya no como <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s físicas sino <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista<br />
<strong>de</strong> su función contrastiva es tarea <strong>de</strong> <strong>la</strong> fonología.<br />
En un primer acercami<strong>en</strong>to a una l<strong>en</strong>gua, el lingüista se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra con una<br />
ca<strong>de</strong>na ininterrumpida <strong>de</strong> sonidos y <strong>de</strong>be distinguir cuáles <strong>de</strong> esos sonidos<br />
pert<strong>en</strong>ec<strong>en</strong> al inv<strong>en</strong>tario fonológico <strong>de</strong> <strong>la</strong> l<strong>en</strong>gua y cuáles no. En el caso <strong>de</strong><br />
<strong>en</strong>contrarse con una l<strong>en</strong>gua escrita se podría p<strong>en</strong>sar que se pue<strong>de</strong> basar <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
ortografía, el alfabeto <strong>la</strong>tino ti<strong>en</strong>e veintiséis letras, por lo tanto el español <strong>de</strong>bería<br />
t<strong>en</strong>er veintiséis fonemas. Sin embargo, hay otras l<strong>en</strong>guas, como el francés o el<br />
alemán que se escrib<strong>en</strong> con este mismo alfabeto y no ti<strong>en</strong><strong>en</strong> veintiséis fonemas.<br />
De hecho, como ya m<strong>en</strong>cionamos, el español ti<strong>en</strong>e cinco fonemas vocálicos y<br />
m<strong>en</strong>os <strong>de</strong> veinte consonánticos, <strong>de</strong> lo que se <strong>de</strong>duce que <strong>de</strong>be <strong>de</strong> haber dos o<br />
más letras que correspon<strong>de</strong>n a un mismo sonido. Es el caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> y <strong>la</strong> que<br />
correspon<strong>de</strong>n al fonema /b/, o el <strong>de</strong> , y , que <strong>en</strong> el español <strong>de</strong> México<br />
correspon<strong>de</strong>n al mismo fonema: /s/, <strong>en</strong>tre otros casos. Debido a estas variaciones<br />
se han inv<strong>en</strong>tado alfabetos para los difer<strong>en</strong>tes sonidos que exist<strong>en</strong> y así lograr un<br />
acuerdo <strong>en</strong>tre los lingüistas para <strong>de</strong>scribirlos. Esta conv<strong>en</strong>ción se l<strong>la</strong>ma,<br />
precisam<strong>en</strong>te, Alfabeto Fonético Internacional.<br />
Fu<strong>en</strong>te: http://www.proel.org/in<strong>de</strong>x.php?pagina=mundo/fonetico<br />
286
Como <strong>la</strong> forma escrita no siempre ayuda, lo que busca un lingüista para <strong>de</strong>terminar<br />
cuáles sonidos <strong>de</strong> <strong>la</strong> l<strong>en</strong>gua son fonemas y cuáles no, son lo que l<strong>la</strong>mamos pares<br />
mínimos. /sal/ y /mal/ es un ejemplo <strong>de</strong> par mínimo <strong>en</strong> español, dos pa<strong>la</strong>bras que<br />
son iguales <strong>en</strong> todo m<strong>en</strong>os <strong>en</strong> un sonido, que ocupan <strong>la</strong> misma posición <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
pa<strong>la</strong>bra y su intercambio conlleva un cambio <strong>de</strong> significado. Las unida<strong>de</strong>s que no<br />
sean contrastivas y sólo muestr<strong>en</strong> variaciones fonéticas <strong>en</strong> su realización, no se<br />
consi<strong>de</strong>rarán fonemas sino alófonos.<br />
Actividad 1<br />
Escribe los pares mínimos para los sigui<strong>en</strong>tes fonemas:<br />
/n/ : /ñ/<br />
/g/ : /k/<br />
/a/ : /i/<br />
/r/ : /l/<br />
/m/ : /n/<br />
su<strong>en</strong>a : sueña<br />
pe a : pe a<br />
_____ : _____<br />
______ : _____<br />
______ : _____<br />
Actividad 2<br />
En tu cua<strong>de</strong>rno y con base <strong>en</strong> <strong>la</strong> lectura 1, <strong>de</strong>fine los sigui<strong>en</strong>tes conceptos y si es<br />
posible da algunos ejemplos:<br />
1. fonema 2. alófono 3. fonología<br />
Actividad 3<br />
Pronuncia <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes pa<strong>la</strong>bras: manto, mancha, tango, oncólogo. Conc<strong>en</strong>tra tu<br />
at<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> cómo pronuncias <strong>la</strong> “n”. ¿Siempre colocas <strong>la</strong> l<strong>en</strong>gua <strong>en</strong> el mismo<br />
lugar? Estas difer<strong>en</strong>tes varieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> “n”, ¿constituy<strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes fonemas <strong>de</strong>l<br />
español? ¿O se trata so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>de</strong> distintos sonidos que pert<strong>en</strong>ec<strong>en</strong> al mismo<br />
fonema /n/? Reflexiona tu respuesta. Date cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> que, si se trata <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes<br />
fonemas, el resultado <strong>de</strong> pronunciar manto con <strong>la</strong> 'n' <strong>de</strong> mango sería una pa<strong>la</strong>bra<br />
difer<strong>en</strong>te.<br />
Lectura 2. La morfología<br />
Verónica Reyes Taboada.<br />
La morfología es el estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura interna <strong>de</strong> <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra.<br />
Tradicionalm<strong>en</strong>te, se tomaba a <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra como <strong>la</strong> unidad <strong>de</strong> análisis, lo cual<br />
resulta a primera vista lógico. Sin embargo, posteriorm<strong>en</strong>te, se vio que <strong>la</strong>s<br />
pa<strong>la</strong>bras podían dividirse <strong>en</strong> constituy<strong>en</strong>tes aún más pequeños, estas unida<strong>de</strong>s<br />
más pequeñas, y que son a su vez indivisibles, se l<strong>la</strong>man morfemas. Éstos son<br />
los constituy<strong>en</strong>tes mínimos con significado que se pue<strong>de</strong>n i<strong>de</strong>ntificar. Las<br />
unida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> morfología son los morfemas. A difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los<br />
fonemas, los morfemas sí ti<strong>en</strong><strong>en</strong> significado. Por ejemplo, <strong>en</strong> perro, po<strong>de</strong>mos<br />
distinguir dos constituy<strong>en</strong>tes que correspon<strong>de</strong>n a los morfemas perr- y -o.<br />
Po<strong>de</strong>mos hacer esta división basándonos <strong>en</strong> <strong>la</strong> comparación con otras pa<strong>la</strong>bras<br />
<strong>de</strong>l español que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>la</strong> misma raíz: perrito, perrera, perrear, perrón. Todas<br />
estas pa<strong>la</strong>bras ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>la</strong> raíz perr- unido a otro elem<strong>en</strong>to. De esta manera,<br />
po<strong>de</strong>mos hacer una distinción <strong>en</strong>tre los morfemas <strong>en</strong> los que po<strong>de</strong>mos i<strong>de</strong>ntificar<br />
un significado como perr- y los morfemas que no, como -ito,-era, -ear, -ón. A los<br />
morfemas que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> significado <strong>de</strong> diccionario y <strong>de</strong> los cuales se pue<strong>de</strong> dar una<br />
<strong>de</strong>finición, les l<strong>la</strong>mamos morfemas léxicos o lexemas.<br />
287<br />
Unidad III<br />
Por ejemplo, <strong>la</strong> /s/ <strong>de</strong>l español<br />
mexicano se realiza a través <strong>de</strong><br />
dos alófonos: [s] y [z] (los corchetes<br />
indican que se trata <strong>de</strong> fonos y no <strong>de</strong><br />
fonemas). Si observas <strong>en</strong> el cuadro<br />
<strong>de</strong>l Alfabeto Fonético Internacional,<br />
<strong>la</strong> difer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre los dos es que /s/<br />
es sorda, es <strong>de</strong>cir no hay vibración<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuerdas vocales y <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
sonora [z] sí. Pue<strong>de</strong>s notar <strong>la</strong><br />
difer<strong>en</strong>cia cuando pronuncias [sal] e<br />
[iz<strong>la</strong>] don<strong>de</strong> <strong>la</strong> /s/ se sonoriza por<br />
su proximidad con /i/ y con /l/, ambos<br />
segm<strong>en</strong>tos sonoros. Si pronuncias<br />
[sal] o [zal] probablem<strong>en</strong>te nadie<br />
notará <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>cia pues <strong>en</strong> este par<br />
no hay un cambio <strong>de</strong> significado, es<br />
<strong>de</strong>cir, no son dos fonemas distintos<br />
sino alófonos <strong>de</strong> un mismo fonema.<br />
Por conv<strong>en</strong>ción los constituy<strong>en</strong>tes<br />
<strong>de</strong> una pa<strong>la</strong>bra se separan con un<br />
guión.<br />
Afijo es un morfema que se une a<br />
una raíz. Si va antepuesto, como<br />
inter- se le l<strong>la</strong>ma prefijo, si va<br />
pospuesto, como m<strong>en</strong>te- se le l<strong>la</strong>ma<br />
sufijo.
Lingüística<br />
El criterio <strong>de</strong> cambio <strong>de</strong> categoría no<br />
siempre es <strong>de</strong>terminante, ya que<br />
pue<strong>de</strong> suce<strong>de</strong>r que un afijo <strong>de</strong>rivativo<br />
no cause un cambio <strong>en</strong> <strong>la</strong> c<strong>la</strong>se <strong>de</strong><br />
pa<strong>la</strong>bra. Por ejemplo, <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong>l<br />
diminutivo el <strong>de</strong>rivado sigue si<strong>en</strong>do<br />
un sustantivo: perr-o, perr- ito, cas-a,<br />
cas-ita, etc.<br />
En <strong>la</strong> oración: “Comiste pastel”<br />
po<strong>de</strong>mos ver un ejemplo <strong>de</strong> flexión<br />
verbal. En esta oración el morfema<br />
-iste <strong>en</strong> <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra com-iste, nos<br />
indica, <strong>en</strong>tre otras cosas, que <strong>la</strong><br />
acción está <strong>en</strong> tiempo pasado y fue<br />
realizada por una segunda persona<br />
singu<strong>la</strong>r 'tú'. En cambio el morfema -<br />
eremos afijado a <strong>la</strong> misma raíz,<br />
com-, nos indicaría que el sujeto es<br />
una primera persona <strong>de</strong>l plural 'no-<br />
sotros', y que se está hab<strong>la</strong>ndo <strong>de</strong> un<br />
tiempo futuro.<br />
En cambio a los morfemas como –ito, -era, -ear, -ón, les l<strong>la</strong>mamos morfemas<br />
gramaticales pues cumpl<strong>en</strong> con funciones gramaticales, por ejemplo, <strong>en</strong> el caso<br />
<strong>de</strong> -ear, el <strong>de</strong> convertir un sustantivo o adjetivo <strong>en</strong> verbo, como <strong>en</strong> color-ear, saborear,<br />
amarill-ear. Po<strong>de</strong>mos <strong>en</strong>contrar más <strong>de</strong> un morfema ligado a una raíz, como<br />
<strong>en</strong> inter-nacional-m<strong>en</strong>te, don<strong>de</strong> inter- y -m<strong>en</strong>te son afijos <strong>de</strong> <strong>la</strong> raíz nacional. Un<br />
morfema pue<strong>de</strong> coincidir con una pa<strong>la</strong>bra, como <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong> árbol, <strong>en</strong> el que no<br />
pue<strong>de</strong> reconocerse ninguna otra unidad <strong>de</strong> significado, pero no siempre es así,<br />
como vimos <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong> perr-o. Cada morfema se pue<strong>de</strong> utilizar para construir<br />
pa<strong>la</strong>bras difer<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> español.<br />
Los morfemas, al igual que los fonemas, son <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s abstractas, ya que<br />
pue<strong>de</strong>n pres<strong>en</strong>tar cambios <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>de</strong>l contexto <strong>en</strong> el que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tr<strong>en</strong>.<br />
Por ejemplo, <strong>la</strong> raíz son- <strong>de</strong> son-ido, son-ar, cambia a su<strong>en</strong>- <strong>en</strong> algunas formas<br />
verbales, como <strong>en</strong> su<strong>en</strong>-a, pero tanto son- como su<strong>en</strong>- correspon<strong>de</strong>n al mismo<br />
morfema. A estas variaciones <strong>de</strong> un mismo morfema se les l<strong>la</strong>ma alófonos. De<br />
igual forma, el prefijo negativo in-, pue<strong>de</strong> pres<strong>en</strong>tarse como in-, im- o simplem<strong>en</strong>te<br />
i-. La primera forma aparecerá con raíces que empiec<strong>en</strong> con /t/ o /d/, por ejemplo,<br />
in-difer<strong>en</strong>te o in-tolerable, el segundo con raíces que empiec<strong>en</strong> con /p/ o /b/, como<br />
im-posible y sólo i- aparecerá con raíces que empiec<strong>en</strong> con /l/ o /r/: i-legible<br />
La morfología se divi<strong>de</strong> <strong>en</strong> dos gran<strong>de</strong>s ramas, <strong>la</strong> morfología léxica y <strong>la</strong><br />
morfología flexiva. En <strong>la</strong> morfología léxica po<strong>de</strong>mos <strong>en</strong>contrar a su vez, dos<br />
procesos, <strong>la</strong> <strong>de</strong>rivación y <strong>la</strong> composición. Se conoce como <strong>de</strong>rivación el proceso<br />
mediante el cual se aña<strong>de</strong>n morfemas a una raíz <strong>de</strong> manera que se forma una<br />
nueva pa<strong>la</strong>bra, un nuevo lexema o forma <strong>de</strong> <strong>en</strong>trada <strong>en</strong> el diccionario, por ejemplo,<br />
a <strong>la</strong> raíz pesca- se le aña<strong>de</strong> -dor, y t<strong>en</strong>emos pescador. Una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s formas <strong>de</strong><br />
reconocer <strong>la</strong> <strong>de</strong>rivación es porque se produce un cambio <strong>en</strong> <strong>la</strong> c<strong>la</strong>se <strong>de</strong> pa<strong>la</strong>bra,<br />
por ejemplo, <strong>de</strong> <strong>la</strong> raíz verbal pesca- po<strong>de</strong>mos <strong>de</strong>rivar un sustantivo que es<br />
pescador. De hecho, el sufijo <strong>de</strong>rivativo -dor es muy productivo <strong>en</strong> español, pues a<br />
partir <strong>de</strong> muchos verbos se pue<strong>de</strong>n <strong>de</strong>rivar sustantivos como: v<strong>en</strong><strong>de</strong>dor,<br />
embaucador, pintor, <strong>la</strong>brador, etc. En cambio, <strong>en</strong> <strong>la</strong> composición se un<strong>en</strong> dos<br />
raíces y también dan lugar a nuevas pa<strong>la</strong>bras. En español, este sistema no es muy<br />
productivo, pero <strong>en</strong> otras l<strong>en</strong>guas sí lo es. Algunos ejemplos <strong>de</strong> composición<br />
serían: sacapuntas, sacacorchos, picahielos. Como pue<strong>de</strong>s ver, <strong>la</strong> principal<br />
difer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre estos dos procesos es que <strong>en</strong> el primero se une una raíz con un<br />
afijo y <strong>en</strong> el segundo se un<strong>en</strong> dos raíces.<br />
La otra rama importante <strong>de</strong> <strong>la</strong> morfología es <strong>la</strong> morfología flexiva. En el<strong>la</strong><br />
no se forman nuevas pa<strong>la</strong>bras sino que se aña<strong>de</strong>n marcas gramaticales a <strong>la</strong>s<br />
raíces. Estas marcas se <strong>de</strong>nominan gramaticales porque cumpl<strong>en</strong> funciones<br />
gramaticales, por ejemplo, marcar qué elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> frase o <strong>de</strong> <strong>la</strong> oración se<br />
correspon<strong>de</strong>n unos con otros, el género, el número, <strong>la</strong> persona, etc. Es <strong>de</strong>cir, <strong>la</strong><br />
flexión es un cambio <strong>en</strong> <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> una pa<strong>la</strong>bra para expresar <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción que<br />
manti<strong>en</strong>e con otras pa<strong>la</strong>bras <strong>de</strong> <strong>la</strong> oración. La flexión pue<strong>de</strong> ser nominal o verbal<br />
<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do si el cambio se da <strong>en</strong> un nombre o sustantivo o <strong>en</strong> un verbo. Las<br />
marcas gramaticales para el nombre son <strong>la</strong>s que indican número (singu<strong>la</strong>r, plural,<br />
dual, <strong>en</strong>tre otras), persona, género (<strong>en</strong> español masculino y fem<strong>en</strong>ino). En los<br />
verbos hay marcas <strong>de</strong> tiempo, modo, aspecto y voz. Las difer<strong>en</strong>tes conjugaciones<br />
<strong>de</strong> los verbos son flexiones, pues nos pue<strong>de</strong>n indicar, <strong>en</strong> español, <strong>la</strong> persona, el<br />
número, el tiempo, etc.<br />
Actividad 4<br />
Aquí te pres<strong>en</strong>tamos <strong>la</strong> conjugación <strong>de</strong> los verbos “cantar” y “tomar” <strong>en</strong><br />
fin<strong>la</strong>ndés. Observa at<strong>en</strong>tam<strong>en</strong>te y separa con una línea los morfemas léxicos<br />
288
(los que portan el significado “cantar” o “tomar”) <strong>de</strong> los morfemas gramaticales (los<br />
que dan <strong>la</strong> información <strong>de</strong> primera, segunda y tercera personas y sus respectivos<br />
plurales)<br />
<strong>la</strong>u<strong>la</strong>n canto yuon tomo<br />
<strong>la</strong>u<strong>la</strong>t cantas yuot tomas<br />
<strong>la</strong>u<strong>la</strong>vi canta yuovi toma<br />
<strong>la</strong>u<strong>la</strong>mme cantamos yuomme tomamos<br />
<strong>la</strong>u<strong>la</strong>tte cantan (uste<strong>de</strong>s) yuotte toman (uste<strong>de</strong>s)<br />
<strong>la</strong>u<strong>la</strong>vat cantan yuovat toman<br />
Supongamos ahora que hay un verbo <strong>en</strong> fin<strong>la</strong>ndés “<strong>la</strong>var”, cuya forma <strong>en</strong> primera<br />
persona singu<strong>la</strong>r sería “teuran” 'yo <strong>la</strong>vo'. ¿Cómo serían <strong>la</strong>s <strong>de</strong>más conjugaciones?<br />
Escríbe<strong>la</strong>s <strong>en</strong> tu cua<strong>de</strong>rno.<br />
Actividad 5<br />
Revisa <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes pa<strong>la</strong>bras <strong>de</strong>l español y pi<strong>en</strong>sa cuántos morfemas ti<strong>en</strong>e cada<br />
una: retocar, constitución, interminable, cancionero, comedor, l<strong>en</strong>tam<strong>en</strong>te,<br />
in<strong>de</strong>structible, pre<strong>de</strong>cir, compartir, ret<strong>en</strong>er, inmortalidad. Escribe cada uno <strong>de</strong> los<br />
morfemas que <strong>en</strong>contraste y pi<strong>en</strong>sa qué otras combinaciones pue<strong>de</strong>s hacer con<br />
ellos. Este ejercicio te ayudará a darte cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong>l gran número <strong>de</strong> pa<strong>la</strong>bras que<br />
pue<strong>de</strong>n formarse a partir <strong>de</strong> unos pocos elem<strong>en</strong>tos.<br />
Lectura 3. La sintaxis<br />
Merce<strong>de</strong>s Tapia Berrón.<br />
El análisis lingüístico, <strong>en</strong>tre otras cosas, permite reconocer <strong>la</strong>s partes que<br />
conforman <strong>la</strong>s l<strong>en</strong>guas (los sonidos, los morfemas, <strong>la</strong>s pa<strong>la</strong>bras, <strong>la</strong>s oraciones) y<br />
<strong>la</strong>s diversas maneras <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que estas partes se combinan para producir<br />
elem<strong>en</strong>tos significativos que, <strong>en</strong> última instancia, permit<strong>en</strong> <strong>la</strong> comunicación<br />
humana. Las difer<strong>en</strong>tes maneras <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que los elem<strong>en</strong>tos lingüísticos se or<strong>de</strong>nan<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong>s l<strong>en</strong>guas <strong>de</strong>l mundo respon<strong>de</strong>n a ciertas reg<strong>la</strong>s <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l sistema. Estas<br />
reg<strong>la</strong>s constituy<strong>en</strong> <strong>la</strong> gramática <strong>de</strong> <strong>la</strong> l<strong>en</strong>gua y se aplican <strong>en</strong> los distintos niveles <strong>de</strong><br />
análisis. Los fonemas y morfemas <strong>de</strong> una l<strong>en</strong>gua ti<strong>en</strong>e su or<strong>de</strong>n particu<strong>la</strong>r. Las<br />
reg<strong>la</strong>s que gobiernan ese or<strong>de</strong>n también exist<strong>en</strong> <strong>en</strong> el nivel <strong>de</strong> <strong>la</strong> oración. Las<br />
oraciones, así como los morfemas y <strong>la</strong>s pa<strong>la</strong>bras, son unida<strong>de</strong>s significativas y su<br />
estudio le correspon<strong>de</strong> a <strong>la</strong> sintaxis. Las unida<strong>de</strong>s m<strong>en</strong>ores, como <strong>la</strong>s pa<strong>la</strong>bras,<br />
realm<strong>en</strong>te adquier<strong>en</strong> un s<strong>en</strong>tido completo <strong>en</strong> <strong>la</strong> oración. De modo que <strong>la</strong> sintaxis<br />
ti<strong>en</strong>e como propósito estudiar <strong>la</strong>s oraciones conformadas por pa<strong>la</strong>bras.<br />
El término sintaxis, <strong>en</strong> su etimología griega significa: arreglo o unir, lo cual<br />
nos da una bu<strong>en</strong>a i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> que lo que interesa a este subcampo <strong>de</strong> <strong>la</strong> lingüística es<br />
el cómo <strong>de</strong>l arreglo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pa<strong>la</strong>bras <strong>en</strong> <strong>la</strong> oración. Este arreglo, como se ha dicho,<br />
no es arbitrario <strong>en</strong> <strong>la</strong>s distintas l<strong>en</strong>guas <strong>de</strong>l mundo. Cada l<strong>en</strong>gua ti<strong>en</strong>e sus propias<br />
reg<strong>la</strong>s para or<strong>de</strong>nar <strong>la</strong>s pa<strong>la</strong>bras <strong>en</strong> <strong>la</strong> oración. La oración <strong>la</strong>tina, <strong>en</strong> (1), muestra<br />
cómo, a difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l español, <strong>la</strong>s pa<strong>la</strong>bras que cumpl<strong>en</strong> <strong>la</strong> función <strong>de</strong> sujeto<br />
(dominus, “amo”) y <strong>la</strong> <strong>de</strong> objeto directo (equum, “caballo”) se distribuy<strong>en</strong> antes <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra verbal (<strong>de</strong>dit, “dar”), colocándose ésta al final <strong>de</strong> <strong>la</strong> oración. Este or<strong>de</strong>n<br />
es bastante fijo <strong>en</strong> una l<strong>en</strong>gua como el <strong>la</strong>tín.<br />
1. dominus equum cōnsulī <strong>de</strong>dit<br />
amo caballo cónsul dar<br />
«El amo dio un caballo al cónsul'<br />
289<br />
Unidad III
Lingüística<br />
Frase nominal es <strong>la</strong> noción que se<br />
utiliza, <strong>en</strong> lingüística, para nombrar al<br />
conjunto <strong>de</strong> elem<strong>en</strong>tos lingüísticos<br />
que acompañan a un nombre.<br />
Ejemplos <strong>de</strong> frases nominales <strong>en</strong><br />
español serían:<br />
Pedro, <strong>la</strong> casa, <strong>la</strong> pequeña niña.<br />
Por su parte, el dyrbal, una l<strong>en</strong>gua australiana, pue<strong>de</strong> modificar el or<strong>de</strong>n <strong>de</strong>l verbo<br />
(“ver”) y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s frases nominales que formalizan a los participantes (ese hombre,<br />
esa mujer) <strong>de</strong> <strong>la</strong> oración sin que el s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> ésta se modifique. Como se observa,<br />
<strong>en</strong> (2a), <strong>la</strong> traducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> oración es “ese hombre vio a esa mujer”, pero si el<br />
or<strong>de</strong>n cambia como <strong>en</strong> (2b), (2c), (2d) y (2e) el s<strong>en</strong>tido permanece igual. La<br />
traducción <strong>de</strong> cualquiera <strong>de</strong> estas oraciones sería, igualm<strong>en</strong>te, “ese hombre vio a<br />
esa mujer”. Las razones por <strong>la</strong>s que los distintos ór<strong>de</strong>nes no modifican el<br />
significado <strong>de</strong> estas oraciones <strong>de</strong>l dyrbal están re<strong>la</strong>cionadas con <strong>la</strong> manera <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
que <strong>la</strong>s pa<strong>la</strong>bras, gracias a ciertos morfemas, pue<strong>de</strong>n indicar cuál es su función<br />
sintáctico-semántica <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong> oración. Sin embargo, es <strong>en</strong> <strong>la</strong> sintaxis don<strong>de</strong> tal<br />
posibilidad <strong>de</strong> arreglo pue<strong>de</strong> observarse y estudiarse.<br />
2. a) bangul yacanngu bucan ba<strong>la</strong>n dugumbil.<br />
ese hombre vio esa mujer<br />
“ese hombre vio a esa mujer”<br />
b) [ba<strong>la</strong>n dugumbil] [bangui ya canngu] [bucan]<br />
esa mujer ese hombre vio<br />
c) [banguí ya canngu] [ba<strong>la</strong>n dugumbil] [bucan]<br />
ese hombre esa mujer vio<br />
d) [bucan] [ba<strong>la</strong>n dugumbil] [bangul ya canngu]<br />
vio esa mujer ese hombre<br />
e) [bucan] [banguí ya canngu] [ba<strong>la</strong>n dugumbil]<br />
vio ese hombre esa mujer<br />
[Dixon, 1972 Van Valin y LaPol<strong>la</strong>, 1997:19]<br />
Así, <strong>la</strong> forma <strong>en</strong> <strong>la</strong> que se construy<strong>en</strong> <strong>la</strong>s oraciones es también importante y es<br />
parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> gramática <strong>de</strong> una l<strong>en</strong>gua. Los hab<strong>la</strong>ntes reconoc<strong>en</strong>, a través <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
sintaxis, cómo organizar <strong>la</strong>s pa<strong>la</strong>bras para que <strong>la</strong>s oraciones sean compr<strong>en</strong>didas<br />
por qui<strong>en</strong>es los escuchan. Y si ese or<strong>de</strong>n se modifica se pier<strong>de</strong> o cambia el s<strong>en</strong>tido<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> construcción. Un hab<strong>la</strong>nte <strong>de</strong> español no sería compr<strong>en</strong>dido si emitiera una<br />
construcción como <strong>la</strong> <strong>de</strong> (3a), porque una reg<strong>la</strong> <strong>de</strong> acomodo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pa<strong>la</strong>bras <strong>de</strong>l<br />
español es <strong>la</strong> que establece que los <strong>de</strong>terminantes (los artículos, <strong>en</strong> este caso)<br />
vayan antes <strong>de</strong> los nominales, por lo que <strong>la</strong> forma gramaticalm<strong>en</strong>te correcta sería<br />
<strong>la</strong> que se observa <strong>en</strong> (3b), <strong>de</strong> otro modo, <strong>la</strong> construcción sería, justam<strong>en</strong>te, porque<br />
no sigue <strong>la</strong>s reg<strong>la</strong>s <strong>de</strong>l or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pa<strong>la</strong>bras <strong>en</strong> <strong>la</strong> frase nominal <strong>de</strong>l español.<br />
3. a) señora <strong>la</strong> compró todo mandado el<br />
b) <strong>la</strong> señora compró todo el mandado<br />
Sin embargo, <strong>la</strong>s funciones gramaticales <strong>de</strong> un elem<strong>en</strong>to <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l<br />
sintagma están dadas por más que su distribución <strong>en</strong> él. El significado <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
pa<strong>la</strong>bras también intervi<strong>en</strong>e <strong>en</strong> los arreglos sintácticos y es por ello que <strong>la</strong> función es<br />
<strong>de</strong>nominada sintáctico-semántica. Estos significados se codifican tanto <strong>en</strong> el verbo<br />
como <strong>en</strong> <strong>la</strong>s pa<strong>la</strong>bras o frases que los acompañan. En nuestra l<strong>en</strong>gua, el or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
estructura <strong>de</strong> una oración <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rativa es, normalm<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> <strong>de</strong> sujeto-verbo- objeto.<br />
En (3b), el sujeto es <strong>la</strong> frase nominal “<strong>la</strong> señora”, el verbo es “compró” y <strong>la</strong> frase<br />
290
nominal que ocupa el lugar <strong>de</strong>l objeto es “todo el mandado”. Podríamos traducir<br />
este or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te manera: FN-V-FN. Este es el or<strong>de</strong>n que regu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te<br />
utilizaría el español para que sus oraciones <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rativas sean gramaticales, esto<br />
es, sujeto y objeto <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser frases nominales distribuidas, respectivam<strong>en</strong>te,<br />
antes y <strong>de</strong>spués <strong>de</strong>l verbo. Obsérvese, ahora, <strong>la</strong> oración <strong>en</strong> (4a). De acuerdo con<br />
<strong>la</strong> última traducción estructural que acabamos <strong>de</strong> ofrecer, el sujeto <strong>de</strong> <strong>la</strong> oración es<br />
una FN y también lo es el objeto <strong>de</strong> <strong>la</strong> oración. La oración cumple con <strong>la</strong><br />
<strong>de</strong>scripción estructural <strong>de</strong> FN-V-FN. Pero esta oración, <strong>de</strong> no ser <strong>en</strong> una fábu<strong>la</strong> o<br />
<strong>en</strong> un cu<strong>en</strong>to <strong>de</strong> hadas, es imposible, por lo tanto, es agramatical. La razón es que<br />
un verbo como “partir” requiere <strong>de</strong> un sujeto que a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> ser un ser animado<br />
que pueda llevar a cabo <strong>la</strong> acción, sea humano. Los caballos no part<strong>en</strong> pan. Algo<br />
parecido ocurriría con <strong>la</strong> oración <strong>en</strong> (4b).<br />
4. a) El caballo partió el pan.<br />
b) La casa llegó a <strong>la</strong> meta antes que todos.<br />
La sintaxis, <strong>en</strong>tonces, es <strong>la</strong> parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> gramática <strong>de</strong> <strong>la</strong> l<strong>en</strong>gua que <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
que los hab<strong>la</strong>ntes reconoc<strong>en</strong> cómo <strong>la</strong>s pa<strong>la</strong>bras, <strong>de</strong> acuerdo con sus<br />
significaciones, se conectan y acomodan para hacer que <strong>la</strong> oración t<strong>en</strong>ga s<strong>en</strong>tido.<br />
Y su estudio nos permite reconocer cómo <strong>la</strong>s diversas l<strong>en</strong>guas <strong>de</strong>l mundo<br />
organizan <strong>la</strong>s pa<strong>la</strong>bras <strong>en</strong> construcciones mayores.<br />
Actividad 6<br />
Observa <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes oraciones. Si cambiaras pa<strong>la</strong>bra <strong>de</strong> sitio, <strong>la</strong> función <strong>de</strong><br />
sujeto <strong>la</strong> <strong>de</strong>sempeñaría otro elem<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong> oración: ¿Qué pa<strong>la</strong>bra cambiarías <strong>en</strong><br />
(1) y qué pa<strong>la</strong>bra cambiarías <strong>en</strong> (2) y dón<strong>de</strong> <strong>la</strong>s colocarías?<br />
Ejemplo: La zorra persiguió a <strong>la</strong> rata 4 A <strong>la</strong> zorra persiguió <strong>la</strong> rata<br />
1. La señora arropó a <strong>la</strong> niña.<br />
2. Pedro soñó con María.<br />
Actividad 7<br />
En tu cua<strong>de</strong>rno explica, brevem<strong>en</strong>te, por qué <strong>la</strong>s oraciones que te pres<strong>en</strong>tamos a<br />
continuación son agramaticales.<br />
* El escritorio salió <strong>de</strong> compras.<br />
* Niño el tomó leche.<br />
* La no corta tijera.<br />
* La bolsa estudió para el exam<strong>en</strong> toda <strong>la</strong> noche.<br />
Lectura 4. El significado<br />
Merce<strong>de</strong>s Tapia Berrón.<br />
El l<strong>en</strong>guaje humano sirve para comunicar y lo que se comunica a través <strong>de</strong> los<br />
distintos arreglos <strong>de</strong> fonemas, morfemas, pa<strong>la</strong>bras, oraciones y textos<br />
(discursos) son significados. Este aspecto <strong>de</strong>l l<strong>en</strong>guaje es el terr<strong>en</strong>o <strong>de</strong> acción<br />
<strong>de</strong> los <strong>estudios</strong> semánticos. La semántica es, por tanto, el área <strong>de</strong> <strong>la</strong> lingüística<br />
que se ocupa <strong>de</strong>l significado. Tradicionalm<strong>en</strong>te, los <strong>estudios</strong> semánticos están<br />
vincu<strong>la</strong>dos con el significado oracional y con <strong>la</strong>s significaciones léxicas. Con<br />
respecto al primero, <strong>la</strong> semántica se ocupará <strong>de</strong> <strong>la</strong> manera <strong>en</strong> <strong>la</strong> que se<br />
combinan los signos lingüísticos para obt<strong>en</strong>er <strong>la</strong> <strong>de</strong>notación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s unida<strong>de</strong>s<br />
mayores <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que éstos se insertan: frases, oraciones, textos. Con respecto a<br />
<strong>la</strong>s significaciones léxicas, es <strong>la</strong> semántica léxica <strong>la</strong> que se ocupará <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
291<br />
Unidad III<br />
Significación, <strong>en</strong> el contexto <strong>de</strong> esta<br />
unidad, se referirá al significado <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s pa<strong>la</strong>bras y no <strong>de</strong> <strong>la</strong>s oraciones.<br />
D<strong>en</strong>otación o <strong>de</strong>notativo son<br />
términos para nombrar al significado<br />
estable que todo hab<strong>la</strong>nte <strong>de</strong> una<br />
l<strong>en</strong>gua compr<strong>en</strong><strong>de</strong>ría al escuchar<br />
una pa<strong>la</strong>bra.
Lingüística<br />
Observa <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes pa<strong>la</strong>bras:<br />
guitarra, violín, f<strong>la</strong>uta, oboe, tambor.<br />
¿Cuál es su campo semántico y qué<br />
es lo que <strong>la</strong>s hace difer<strong>en</strong>tes?<br />
Instrum<strong>en</strong>tos musicales es el campo<br />
semántico ya que cada pa<strong>la</strong>bra<br />
indica un instrum<strong>en</strong>to musical. Sin<br />
embargo, cada uno <strong>de</strong> ellos es<br />
difer<strong>en</strong>te si los caracterizamos <strong>de</strong><br />
acuerdo a <strong>la</strong> forma <strong>en</strong> que se obti<strong>en</strong>e<br />
<strong>de</strong> ellos el sonido. La guitarra y el<br />
violín son instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> cuerda, <strong>la</strong><br />
f<strong>la</strong>uta y el oboe <strong>de</strong> vi<strong>en</strong>to y el tambor<br />
<strong>de</strong> percusión.<br />
Polisemia es un término que se utiliza<br />
para referirse a una pa<strong>la</strong>bra que ti<strong>en</strong>e<br />
más <strong>de</strong> un significado.<br />
forma <strong>en</strong> <strong>la</strong> que se estructura el vocabu<strong>la</strong>rio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s l<strong>en</strong>guas. Las pa<strong>la</strong>bras <strong>de</strong> una<br />
l<strong>en</strong>gua se agrupan <strong>en</strong> complejos sistemas que se estructuran <strong>de</strong> acuerdo con sus<br />
características <strong>de</strong>notativas, <strong>la</strong>s cuales <strong>de</strong>limitan los conjuntos o campos<br />
semánticos <strong>en</strong> los que tales elem<strong>en</strong>tos se asocian. Las pa<strong>la</strong>bras ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
significado, el cual refiere a algo. La re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> forma y el significado sería,<br />
para algunos teóricos, <strong>la</strong> refer<strong>en</strong>cia y esta refer<strong>en</strong>cia pue<strong>de</strong> ser a un objeto real,<br />
como una mesa, un libro, etcétera; o a un objeto imaginario, como un dragón, una<br />
serpi<strong>en</strong>te emplumada, etcétera; o a un concepto que pue<strong>de</strong> referir a valores tales<br />
como <strong>la</strong> verdad, <strong>la</strong> gracia, etcétera. Los grupos <strong>en</strong> los que <strong>la</strong>s pa<strong>la</strong>bras <strong>en</strong>tran se<br />
conforman <strong>de</strong> acuerdo con <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> significado que <strong>la</strong>s piezas léxicas<br />
establec<strong>en</strong> <strong>en</strong>tre sí. Esto equivale a <strong>de</strong>cir que <strong>la</strong>s pa<strong>la</strong>bras pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tes a un<br />
mismo campo semántico compart<strong>en</strong> una parte <strong>de</strong> su significado con los <strong>de</strong>más<br />
elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>l campo pero, al mismo tiempo, pose<strong>en</strong> características que los<br />
difer<strong>en</strong>cian <strong>de</strong>l resto <strong>de</strong> los elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>l conjunto. Por ejemplo, “rojo”, “b<strong>la</strong>nco”,<br />
“azul”, “ver<strong>de</strong>” y “amarillo” compart<strong>en</strong> una característica <strong>de</strong> significado, <strong>la</strong> <strong>de</strong> color,<br />
si<strong>en</strong>do este rasgo el que los agrupa <strong>en</strong> el campo semántico <strong>de</strong>l color y si<strong>en</strong>do los<br />
distintos matices uno <strong>de</strong> los rasgos que los hace difer<strong>en</strong>tes <strong>en</strong>tre sí; mi<strong>en</strong>tras que<br />
<strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> los atributos <strong>de</strong> los términos “cama”, “mesa”, “sil<strong>la</strong>” y “librero” está el <strong>de</strong><br />
ser muebles, por lo cual pert<strong>en</strong>ecerían al campo semántico <strong>de</strong> los muebles y <strong>la</strong>s<br />
peculiarida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> cada uno <strong>de</strong> estos objetos (forma, uso, etc.) constituirían los<br />
rasgos que los hac<strong>en</strong> distintos unos <strong>de</strong> otros.<br />
El significado <strong>de</strong> <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra es algo que el hab<strong>la</strong>nte <strong>de</strong> una l<strong>en</strong>gua <strong>de</strong>be<br />
t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> consi<strong>de</strong>ración cuando <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ciona con otra u otras pa<strong>la</strong>bras <strong>en</strong> una<br />
oración. Pero será compet<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> semántica oracional <strong>la</strong> <strong>de</strong> compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r cómo<br />
el valor <strong>de</strong> los signos lingüísticos se da <strong>en</strong> el contexto <strong>de</strong>l sintagma, esto es, <strong>de</strong> qué<br />
manera <strong>la</strong>s piezas léxicas, <strong>en</strong> reunión, expresan una situación compleja. Para<br />
explicar estos f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os exist<strong>en</strong> varias perspectivas teóricas pero, por el<br />
mom<strong>en</strong>to, nos limitaremos a hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong>l papel que juega el contexto semántico<br />
para <strong>la</strong> compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> los sintagmas, el cual se re<strong>la</strong>ciona con <strong>la</strong> oración y <strong>la</strong><br />
forma <strong>en</strong> <strong>la</strong> que el significado <strong>de</strong> una pieza léxica se da con refer<strong>en</strong>cia al<br />
significado <strong>de</strong> los otros signos. Esto pue<strong>de</strong> percibirse cotidianam<strong>en</strong>te al consultar<br />
un diccionario, cuando vemos que un solo término pue<strong>de</strong> t<strong>en</strong>er más <strong>de</strong> una<br />
acepción y don<strong>de</strong> el recurso al que el lexicógrafo recurre para ac<strong>la</strong>rar tal polisemia<br />
es al <strong>de</strong> utilizar los distintos ambi<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> los que el vocablo pue<strong>de</strong> aparecer, es<br />
<strong>de</strong>cir, a su contexto. Una forma <strong>de</strong> mostrar esto podría ser con <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra “gato”.<br />
¿Qué significa “gato”? Podría ser un felino o una herrami<strong>en</strong>ta. Los hab<strong>la</strong>ntes, sin<br />
embargo, al escuchar<strong>la</strong> <strong>en</strong> el contexto <strong>de</strong> una oración no se confun<strong>de</strong>n sobre su<br />
significado. Cuando oy<strong>en</strong> que “el gato <strong>de</strong>l vulcanizador no servía” o que “el gato <strong>de</strong><br />
María es muy bi<strong>en</strong> portado” no se <strong>de</strong>ti<strong>en</strong><strong>en</strong> a p<strong>en</strong>sar si el gato <strong>de</strong>l vulcanizador es<br />
un ser vivo. No hay <strong>de</strong>sconcierto porque el resto <strong>de</strong> los elem<strong>en</strong>tos lingüísticos que<br />
acompañan este término dan <strong>la</strong> pauta sobre <strong>la</strong> <strong>de</strong>notación pret<strong>en</strong>dida. Este<br />
contexto semántico posibilita <strong>la</strong> compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> oraciones que alu<strong>de</strong>n a objetos,<br />
imág<strong>en</strong>es y situaciones que no se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran pres<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> el acto comunicativo.<br />
De forma tal que, <strong>en</strong>tre otras cosas, <strong>la</strong> semántica <strong>de</strong> <strong>la</strong> oración tratará <strong>de</strong> dilucidar<br />
cómo es que el conjunto <strong>de</strong> elem<strong>en</strong>tos lingüísticos que ro<strong>de</strong>an a una pieza léxica<br />
condicionan su significado.<br />
Actividad 8<br />
¿Qué nombre le darías a los campos semánticos <strong>de</strong> los conjuntos <strong>de</strong> pa<strong>la</strong>bras que<br />
te mostramos abajo?<br />
pera, fresa<br />
guayaba, lima<br />
292<br />
martillo, pinza,<br />
l<strong>la</strong>ve, <strong>de</strong>sarmador<br />
tr<strong>en</strong>, carro, taxi,<br />
barco, avión
Actividad 9<br />
En tu cua<strong>de</strong>rno, establece qué parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> semántica explicaría el hecho <strong>de</strong> que un<br />
hab<strong>la</strong>nte compr<strong>en</strong>diera <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes oraciones sin confundirse y por qué.<br />
Juan fue al banco. El banco está roto.<br />
Las bolsas amanecieron a <strong>la</strong> baja Las bolsas <strong>de</strong> papel son recic<strong>la</strong>bles.<br />
El peso se <strong>de</strong>valuó <strong>en</strong> esta semana. Jaime no está <strong>en</strong> su peso.<br />
Lectura 5. La pragmática<br />
Merce<strong>de</strong>s Tapia Berrón.<br />
Una emisión lingüística adquiere su significado cabal <strong>en</strong> el acto comunicativo. Los<br />
hab<strong>la</strong>ntes intercambian signos, pero tal intercambio se realiza <strong>en</strong> un mom<strong>en</strong>to<br />
dado, <strong>en</strong> un lugar <strong>de</strong>terminado y poni<strong>en</strong>do <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a hab<strong>la</strong>ntes y oy<strong>en</strong>tes con<br />
características específicas. Las situaciones, por lo tanto, son un aspecto<br />
fundam<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> <strong>la</strong> interacción lingüística. La reflexión sobre <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> estos<br />
factores <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con el significado se ha dado a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> muchos años y ha<br />
atravesado distintos campos <strong>de</strong>l estudio, <strong>en</strong>tre ellos <strong>la</strong> filosofía. Y fue, <strong>en</strong> 1938,<br />
cuando Charles Morris trató <strong>de</strong> establecer cuáles eran <strong>la</strong>s tareas <strong>de</strong> una ci<strong>en</strong>cia<br />
que estudiara los signos, ci<strong>en</strong>cia a <strong>la</strong> que él convino <strong>en</strong> l<strong>la</strong>mar, semiótica. Para esta<br />
ci<strong>en</strong>cia, Morris distinguió tres áreas fundam<strong>en</strong>tales <strong>de</strong> estudio: 1) <strong>la</strong> sintaxis, <strong>la</strong> cual<br />
se ocuparía <strong>de</strong> <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción formal <strong>en</strong>tre los signos; 2) <strong>la</strong> semiótica, que se<br />
<strong>en</strong>cargaría <strong>de</strong>l estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> los signos con los objetos que éstos<br />
<strong>de</strong>nominaban; y 3) <strong>la</strong> pragmática, cuya tarea sería <strong>la</strong> <strong>de</strong> estudiar <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> los<br />
signos con sus intérpretes. Tal <strong>de</strong>cisión metodológica contribuyó a que los campos<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> filosofía que se habían preguntado respecto <strong>de</strong> esa re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre signos e<br />
intérpretes <strong>en</strong>contraran, <strong>en</strong> <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia lingüística, un eco <strong>de</strong> qui<strong>en</strong>es trabajaban<br />
directam<strong>en</strong>te con <strong>la</strong>s l<strong>en</strong>guas y sus hab<strong>la</strong>ntes. La pragmática se constituyó, así,<br />
como uno <strong>de</strong> los subcampos <strong>de</strong> investigación <strong>de</strong> <strong>la</strong> disciplina. No obstante esto, su<br />
<strong>de</strong>finición pue<strong>de</strong> resultar sumam<strong>en</strong>te compleja y abarcadora, razón por <strong>la</strong> que, <strong>en</strong><br />
este espacio, nos limitaremos a <strong>de</strong>linear muy superficialm<strong>en</strong>te lo que <strong>la</strong> pragmática<br />
asume como objeto <strong>de</strong> estudio.<br />
¿Qué preguntas te harías si leyeras o escucharas una emisión como <strong>la</strong> que<br />
se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra abajo y quisieras compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r<strong>la</strong> por completo? ¿Qué información te<br />
haría falta saber?<br />
– Pásame ese libro, por favor.<br />
Lo que sí sabrías es que es una petición y que, por serlo, es <strong>de</strong> una<br />
primera persona (yo) a una segunda persona (tú). Sabrías que hay un objeto<br />
involucrado: el libro. Pero cómo explicarías el uso <strong>de</strong> una frase como, “por favor”.<br />
¿Qué dirías <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>l <strong>de</strong>mostrativo “ese”? La respuesta a estas preguntas le<br />
correspon<strong>de</strong>rían, pues, a los <strong>estudios</strong> pragmáticos <strong>de</strong>l l<strong>en</strong>guaje, porque cuando<br />
se trata <strong>de</strong> poner <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a los signos con sus intérpretes, tal re<strong>la</strong>ción incluye a<br />
todo el contexto situacional. En <strong>la</strong> emisión anterior no se trata <strong>de</strong> que algui<strong>en</strong> le<br />
pase “un” libro a otra persona o “el” libro, se trata <strong>de</strong> que el libro al que se está<br />
haci<strong>en</strong>do refer<strong>en</strong>cia, probablem<strong>en</strong>te, se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> el espacio que compart<strong>en</strong><br />
hab<strong>la</strong>nte y oy<strong>en</strong>te. De tal modo que, el <strong>de</strong>mostrativo sería una pa<strong>la</strong>bra que estaría<br />
seña<strong>la</strong>ndo, <strong>en</strong> ese espacio, el libro que está requiri<strong>en</strong>do el hab<strong>la</strong>nte. La<br />
amabilidad, formalizada por el “por favor”, se utiliza por cuestiones que rebasan el<br />
contexto semántico, es <strong>de</strong>cir, <strong>la</strong> inclusión <strong>de</strong> una frase como ésta, se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra<br />
<strong>de</strong>terminada por una serie <strong>de</strong> fórmu<strong>la</strong>s <strong>de</strong> cortesía cuyo uso <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
re<strong>la</strong>ciones e int<strong>en</strong>ciones <strong>de</strong> los hab<strong>la</strong>ntes. Con esto, po<strong>de</strong>mos observar que el<br />
293<br />
Unidad III<br />
En pragmática se analizan emisiones<br />
y no oraciones. Las oraciones son<br />
abstracciones teóricas para el<br />
análisis <strong>de</strong> los sistemas lingüístcos.<br />
La emisión es <strong>la</strong> unidad <strong>de</strong> s<strong>en</strong>tido<br />
proferida <strong>en</strong> contexto.
Lingüística<br />
El significado natural es el significado<br />
<strong>de</strong>notativo.<br />
<strong>en</strong>torno no lingüístico cu<strong>en</strong>ta, igualm<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> el mom<strong>en</strong>to <strong>en</strong> el que los hab<strong>la</strong>ntes<br />
<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> comunicación. La re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> estructura lingüística y el contexto <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> situación pue<strong>de</strong> o no formalizarse, pue<strong>de</strong> estar expresada por elem<strong>en</strong>tos<br />
lingüísticos o pue<strong>de</strong> no estarlo, pero <strong>de</strong>finitivam<strong>en</strong>te es parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuestiones<br />
que <strong>en</strong>tran <strong>en</strong> juego <strong>en</strong> el mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> emisión.<br />
Otra noción que se vincu<strong>la</strong>, <strong>de</strong> algún modo, con lo dicho arriba y con los<br />
<strong>estudios</strong> pragmáticos fue formu<strong>la</strong>da por Paul Grice, qui<strong>en</strong> se cuestionó sobre <strong>la</strong>s<br />
razones por <strong>la</strong>s que los hab<strong>la</strong>ntes se compr<strong>en</strong>dían <strong>en</strong>tre sí, aun cuando los<br />
significados lingüísticos no correspondían, necesariam<strong>en</strong>te, con lo que se estaba<br />
<strong>en</strong>unciando. Tal noción es <strong>la</strong> <strong>de</strong> significado no-natural, el cual se contrapone con el<br />
significado natural, esto es, con el significado estrictam<strong>en</strong>te expresado por los<br />
signos <strong>en</strong> el contexto <strong>de</strong>l sintagma. Las emisiones lingüísticas, <strong>de</strong> acuerdo con<br />
esta noción, t<strong>en</strong>drían un significado oracional y un significado <strong>de</strong>l hab<strong>la</strong>nte. El<br />
segundo es aquel que se pue<strong>de</strong> observar cuando el hab<strong>la</strong>nte consigue que su<br />
expresión cause, <strong>en</strong> el oy<strong>en</strong>te, el efecto que él ha int<strong>en</strong>tado transmitir, el cual no se<br />
<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra dado por una simple y l<strong>la</strong>na re<strong>la</strong>ción semántica. Es un significado que<br />
va más allá <strong>de</strong> <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> los signos con los objetos que <strong>de</strong>nominan y <strong>de</strong> sus<br />
re<strong>la</strong>cionan <strong>en</strong> el sintagma.<br />
Así pues, suele <strong>de</strong>cirse que <strong>la</strong> pragmática es el estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> l<strong>en</strong>gua <strong>en</strong> uso<br />
o <strong>de</strong> <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> l<strong>en</strong>gua y el contexto situacional, misma que resulta<br />
fundam<strong>en</strong>tal para el <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l l<strong>en</strong>guaje humano.<br />
Actividad 10<br />
Escribe <strong>en</strong> tu cua<strong>de</strong>rno, sin consultar el diccionario, qué quier<strong>en</strong> <strong>de</strong>cir <strong>la</strong>s<br />
sigui<strong>en</strong>tes pa<strong>la</strong>bras: aquí, allá, este, tú, yo. Una vez, que <strong>la</strong>s hayas <strong>de</strong>finido,<br />
reflexiona sobre <strong>la</strong>s situaciones <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que el<strong>la</strong>s se usan y por qué.<br />
Actividad 11<br />
Observa el sigui<strong>en</strong>te diálogo y contesta <strong>en</strong> tu cua<strong>de</strong>rno <strong>la</strong>s preguntas que se<br />
pres<strong>en</strong>tan a continuación:<br />
– ¿Te hace falta un traje <strong>de</strong> baño?<br />
– No, por qué, si me estoy conge<strong>la</strong>ndo.<br />
– Cierra, <strong>en</strong>tonces, todas <strong>la</strong>s v<strong>en</strong>tanas.<br />
1. ¿Qué interv<strong>en</strong>ciones parec<strong>en</strong> expresar significados naturales y cuáles<br />
estarían expresando significados no-naturales? ¿Por qué?<br />
2. ¿Qué querría <strong>de</strong>cir que <strong>la</strong> pragmática estudia <strong>la</strong> l<strong>en</strong>gua <strong>en</strong> uso?<br />
Repaso<br />
En tu cua<strong>de</strong>rno escribe <strong>la</strong> respuesta a <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes preguntas.<br />
1. ¿Cuál es <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre un fono y un fonema?<br />
2. ¿Qué es <strong>la</strong> fonología <strong>de</strong> una l<strong>en</strong>gua?<br />
3. ¿Qué campo <strong>de</strong> <strong>la</strong> lingüística se especializa <strong>en</strong> compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong> forma <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> que se construy<strong>en</strong> <strong>la</strong>s pa<strong>la</strong>bras <strong>de</strong> una l<strong>en</strong>gua?<br />
4. ¿Qué es un morfema?<br />
5. ¿Cuál es <strong>la</strong> distinción <strong>en</strong>tre morfología flexiva y morfología léxica?<br />
6. ¿Por qué <strong>la</strong>s pa<strong>la</strong>bras <strong>de</strong> una oración no se pue<strong>de</strong>n acomodar <strong>en</strong><br />
cualquier or<strong>de</strong>n? ¿Qué campo <strong>de</strong> <strong>la</strong> lingüística estudia a <strong>la</strong> oración?<br />
7. ¿Cómo se divi<strong>de</strong>n los <strong>estudios</strong> semánticos, <strong>de</strong> acuerdo con esta <strong>guía</strong>?<br />
294
8. ¿Qué trata <strong>de</strong> explicar <strong>la</strong> semántica léxica? ¿Qué es un campo semántico?<br />
9. ¿Cuál es <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre un contexto semántico y un contexto situacional<br />
o comunicativo?<br />
10. ¿Qué quiere <strong>de</strong>cir que hay significados naturales y significados no-natura-<br />
les?<br />
UNIDAD IV: El <strong>en</strong>foque interdisciplinario<br />
Las pa<strong>la</strong>bras que usamos, <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te con <strong>la</strong> que hab<strong>la</strong>mos, los difer<strong>en</strong>tes contextos<br />
<strong>en</strong> los que se dan <strong>la</strong>s situaciones comunicativas, los p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>tos que<br />
materializamos a través <strong>de</strong> pa<strong>la</strong>bras, todo forma parte <strong>de</strong>l uso cotidiano <strong>de</strong>l<br />
l<strong>en</strong>guaje. Como hemos visto, <strong>la</strong> lingüística es el quehacer que se ocupa <strong>de</strong>l<br />
sistema <strong>de</strong> <strong>la</strong> l<strong>en</strong>gua. Sin embargo, este estudio no estaría completo si no<br />
contemp<strong>la</strong>ra los conocimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> otras ci<strong>en</strong>cias que también estudian el<br />
comportami<strong>en</strong>to humano.<br />
Aunque anteriorm<strong>en</strong>te, o <strong>de</strong>s<strong>de</strong> ciertas perspectivas teóricas, algunos <strong>de</strong> estos<br />
<strong>estudios</strong> no siempre se v<strong>en</strong> como parte <strong>de</strong>l núcleo duro <strong>de</strong> los <strong>estudios</strong> lingüísticos,<br />
es innegable que forman parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> realidad cotidiana <strong>de</strong>l uso <strong>de</strong>l l<strong>en</strong>guaje, ignorar<br />
sus aportaciones <strong>de</strong>jaría incompleto el conocimi<strong>en</strong>to que po<strong>de</strong>mos llegar a t<strong>en</strong>er<br />
<strong>de</strong>l l<strong>en</strong>guaje.<br />
La psicología, <strong>la</strong> etnología y <strong>la</strong> sociología son sólo algunas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s disciplinas que<br />
por su énfasis <strong>en</strong> el quehacer humano son <strong>de</strong> especial importancia <strong>en</strong> los <strong>estudios</strong><br />
lingüísticos. En esta unidad conocerás algunos <strong>de</strong> los problemas que abordan<br />
estas interdisciplinas y el ac<strong>en</strong>to que pon<strong>en</strong> a ciertos aspectos <strong>de</strong>l estudio <strong>de</strong>l<br />
l<strong>en</strong>guaje.<br />
Temario<br />
1. Las varieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l l<strong>en</strong>guaje. Compet<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociolingüística.<br />
2. La etnolingüística<br />
3. La psicolingüística<br />
Lectura 1. Variación lingüística<br />
Adrian Akmajian, Richard Demers Modificado por Verónica Reyes Taboada.<br />
Ninguna l<strong>en</strong>gua humana está fija, es uniforme o invariante, todas <strong>la</strong>s l<strong>en</strong>guas<br />
muestran variación interna. El uso real varía <strong>de</strong> grupo a grupo y <strong>de</strong> hab<strong>la</strong>nte a<br />
hab<strong>la</strong>nte <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> <strong>la</strong> pronunciación <strong>de</strong> <strong>la</strong> l<strong>en</strong>gua, <strong>la</strong> elección <strong>de</strong> pa<strong>la</strong>bras, el<br />
significado <strong>de</strong> esas pa<strong>la</strong>bras e incluso <strong>en</strong> el uso <strong>de</strong> construcciones sintácticas.<br />
Para tomar un ejemplo bi<strong>en</strong> conocido, el hab<strong>la</strong> <strong>de</strong> los mexicanos es notablem<strong>en</strong>te<br />
difer<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l hab<strong>la</strong> <strong>de</strong> los españoles, y el hab<strong>la</strong> <strong>de</strong> éstos dos a su vez es distinto <strong>de</strong>l<br />
hab<strong>la</strong> <strong>de</strong> los cubanos. Cuando los grupos <strong>de</strong> hab<strong>la</strong>ntes difier<strong>en</strong> notablem<strong>en</strong>te <strong>en</strong> su<br />
forma <strong>de</strong> hab<strong>la</strong>r, se dice que hab<strong>la</strong>n dialectos difer<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong> l<strong>en</strong>gua.<br />
Variación dialectal<br />
Sin embargo, es notablem<strong>en</strong>te difícil <strong>de</strong>finir con precisión qué es un dialecto, <strong>de</strong><br />
hecho, este término se usa <strong>de</strong> varias maneras. El clásico ejemplo <strong>de</strong> dialecto es el<br />
dialecto regional: <strong>la</strong>s distintas formas <strong>de</strong> hab<strong>la</strong>r una l<strong>en</strong>gua <strong>en</strong> un área geográfica<br />
específica. Por ejemplo, po<strong>de</strong>mos hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong> dialectos norteños o dialectos<br />
costeños, con base <strong>en</strong> que los habitantes <strong>de</strong> esas regiones ti<strong>en</strong><strong>en</strong> ciertos rasgos<br />
lingüísticos que los difer<strong>en</strong>cian <strong>de</strong> los hab<strong>la</strong>ntes <strong>de</strong> otras formas <strong>de</strong> español.<br />
También po<strong>de</strong>mos hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong> un dialecto social o sociolectos: <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes<br />
295<br />
PREGUNTAS<br />
GENERADORAS<br />
Unidad IV<br />
Por su naturaleza, el<br />
l<strong>en</strong>guaje involucra varias<br />
facetas <strong>de</strong>l comportami<strong>en</strong>to<br />
humano, ¿qué disciplinas<br />
se re<strong>la</strong>cionan con <strong>la</strong><br />
lingüística para que pueda<br />
estudiar estos aspectos?<br />
¿Cuál es <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción que<br />
existe <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> sociedad y el<br />
l<strong>en</strong>guaje?<br />
¿Cómo crees que se<br />
vincu<strong>la</strong>n cultura y l<strong>en</strong>guaje?<br />
¿Crees que podríamos<br />
p<strong>en</strong>sar sin l<strong>en</strong>guaje?<br />
En México, por ejemplo, muchas<br />
personas también utilizan el término<br />
dialecto, <strong>de</strong> manera <strong>de</strong>spectiva o por<br />
ignorancia, para referirse a <strong>la</strong>s<br />
l<strong>en</strong>guas indíg<strong>en</strong>as, que son eso,<br />
l<strong>en</strong>guas y no dialectos <strong>de</strong> una<br />
l<strong>en</strong>gua.
Lingüística<br />
Entre los primeros idiolectos que<br />
escucha un niño están el <strong>de</strong> <strong>la</strong> madre<br />
y el <strong>de</strong>l padre. Incluso el niño<br />
i<strong>de</strong>ntifica el hab<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> madre con <strong>la</strong><br />
madre y el hab<strong>la</strong> <strong>de</strong>l padre con el<br />
padre.<br />
formas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que hab<strong>la</strong>n una l<strong>en</strong>gua los difer<strong>en</strong>tes miembros <strong>de</strong> una c<strong>la</strong>se social<br />
específica, p<strong>en</strong>semos <strong>en</strong> los dialectos <strong>de</strong> <strong>la</strong> c<strong>la</strong>se trabajadora <strong>en</strong> Ing<strong>la</strong>terra o <strong>la</strong>s<br />
l<strong>en</strong>guas <strong>de</strong> los guettos <strong>en</strong> Estados Unidos. A<strong>de</strong>más, también se pue<strong>de</strong>n distinguir<br />
ciertos dialectos étnicos, como <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> español a veces l<strong>la</strong>mada ju<strong>de</strong>oespañol<br />
o sefaradita, que históricam<strong>en</strong>te está asociada con hab<strong>la</strong>ntes judíos españoles<br />
que fueron forzados a abandonar su país <strong>en</strong> los siglos XV y XVI y que establecieron<br />
comunida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> varios lugares <strong>de</strong> Europa y <strong>de</strong>l Mediterráneo.<br />
Es importante notar que los dialectos nunca son puram<strong>en</strong>te regionales o<br />
puram<strong>en</strong>te sociales o puram<strong>en</strong>te étnicos. Los factores geográficos, sociales y<br />
étnicos se combinan y se intersectan <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes maneras <strong>en</strong> <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntificación <strong>de</strong><br />
dialectos.<br />
En el uso popu<strong>la</strong>r, el término dialecto se refiere a <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> una l<strong>en</strong>gua<br />
que se consi<strong>de</strong>ra como “subestándar”, “incorrecta” o “corrupta” y opuesta a <strong>la</strong><br />
forma “estándar”, “correcta” o “pura” <strong>de</strong> una l<strong>en</strong>gua. En contraste, el término<br />
dialecto, como término técnico <strong>en</strong> lingüística, no conlleva ningún juicio <strong>de</strong> valor y<br />
simplem<strong>en</strong>te se refiere a una forma distinta <strong>de</strong> <strong>la</strong> l<strong>en</strong>gua. Así, por ejemplo, los<br />
lingüistas se refier<strong>en</strong> al inglés estándar como un dialecto <strong>de</strong>l inglés, que, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> un<br />
punto <strong>de</strong> vista lingüístico, no es más “correcto” que ninguna otra forma <strong>de</strong>l inglés.<br />
Des<strong>de</strong> este punto <strong>de</strong> vista, los reyes <strong>de</strong> Ing<strong>la</strong>terra y los adolesc<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> Los<br />
Ángeles y Nueva York hab<strong>la</strong>n todos dialectos <strong>de</strong> inglés.<br />
La variación lingüística no termina con los dialectos. Cada dialecto<br />
reconocible <strong>de</strong> una l<strong>en</strong>gua, es a su vez sujeto <strong>de</strong> variación interna: no hay dos<br />
hab<strong>la</strong>ntes <strong>de</strong> una l<strong>en</strong>gua, incluso si son hab<strong>la</strong>ntes <strong>de</strong>l mismo dialecto, que<br />
produzcan y us<strong>en</strong> <strong>la</strong> l<strong>en</strong>gua exactam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma manera. Somos capaces <strong>de</strong><br />
reconocer a los difer<strong>en</strong>tes individuos por su difer<strong>en</strong>te forma <strong>de</strong> hab<strong>la</strong>r y sus<br />
patrones; <strong>de</strong> hecho <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> utilizar <strong>la</strong> l<strong>en</strong>gua <strong>de</strong> una persona es uno <strong>de</strong> los<br />
rasgos más fundam<strong>en</strong>tales <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntidad. La forma <strong>de</strong> una l<strong>en</strong>gua hab<strong>la</strong>da por un<br />
solo individuo se conoce como idiolecto.<br />
Una vez que hemos <strong>de</strong>scubierto que <strong>la</strong> variación está muy pres<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
l<strong>en</strong>gua, es c<strong>la</strong>ro que no hay una so<strong>la</strong> l<strong>en</strong>gua que sea usada todo el tiempo por<br />
todos los hab<strong>la</strong>ntes. No existe algo como una l<strong>en</strong>gua españo<strong>la</strong>, más bi<strong>en</strong>, hay<br />
muchas l<strong>en</strong>guas españo<strong>la</strong>s (dialectos e idiolectos) <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>de</strong> quién use <strong>la</strong><br />
l<strong>en</strong>gua y <strong>en</strong> qué contexto <strong>la</strong> use.<br />
Actividad 1<br />
Una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s formas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que se difer<strong>en</strong>cian los dialectos regionales <strong>en</strong>tre sí es <strong>en</strong><br />
el uso <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes pa<strong>la</strong>bras para el mismo objeto. Seguram<strong>en</strong>te has oído<br />
algunas <strong>de</strong> estas difer<strong>en</strong>cias, como por ejemplo que al maíz <strong>en</strong> algunas partes <strong>de</strong><br />
Sudamérica se le l<strong>la</strong>me choclo. Pregunta a personas que estén familiarizadas con<br />
otros dialectos <strong>de</strong>l español si usan otras pa<strong>la</strong>bras para: autobús, banqueta, l<strong>en</strong>tes,<br />
automóvil, mujer rubia y otras que se te ocurran.<br />
Actividad 2<br />
Al separarse <strong>de</strong>l tronco hispánico el ju<strong>de</strong>o español tuvo un <strong>de</strong>sarrollo<br />
completam<strong>en</strong>te distinto <strong>de</strong>l <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>más varieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> español. Lee el sigui<strong>en</strong>te<br />
texto y trata <strong>de</strong> <strong>en</strong>contrar algunos <strong>de</strong> los rasgos que los distingu<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> variedad<br />
<strong>de</strong> español que hab<strong>la</strong>mos <strong>en</strong> México.<br />
296
Lectura 2. Los animales <strong>en</strong> <strong>la</strong> cosmovisión popoloca<br />
H. Antonio García Zúñiga.<br />
Cada uno <strong>de</strong> los grupos humanos que habita el p<strong>la</strong>neta reconoce <strong>de</strong> su hábitat lo<br />
que, por muy diversas razones, le es significativo. De esta manera, los hombres<br />
nombran y distingu<strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s que conforman su <strong>en</strong>torno. Por ejemplo, <strong>de</strong><br />
todas <strong>la</strong>s <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s con <strong>la</strong>s que el hombre ti<strong>en</strong>e contacto, tal vez <strong>la</strong>s <strong>de</strong> mayor<br />
importancia sean, para él, <strong>la</strong>s <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s animadas; es <strong>de</strong>cir, los mismos hombres y<br />
animales. Así, a los primeros les da nombres propios y apellidos para i<strong>de</strong>ntificarlos<br />
(Emiliano Zapata) y a los segundos les da nombre, simplem<strong>en</strong>te, para referirse a<br />
ellos (lobo).<br />
Puesto que los animales, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> hace mucho tiempo atrás, han estado <strong>en</strong><br />
estrecha re<strong>la</strong>ción con el hombre, ya que le han servido como alim<strong>en</strong>to, medio <strong>de</strong><br />
transporte o carga y para realizar adivinaciones, éstos han sido objeto para <strong>la</strong><br />
creación <strong>de</strong> todo un conjunto <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>tos.<br />
Para averiguar <strong>la</strong> manera <strong>en</strong> que los hombres organizan el conocimi<strong>en</strong>to<br />
que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> sobre los animales, muchos lingüistas y etnólogos han empleado un<br />
método <strong>de</strong> trabajo <strong>de</strong>nominado etnolingüística. A gran<strong>de</strong>s rasgos, el principal<br />
p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> esta disciplina es que los hombres c<strong>la</strong>sifican necesariam<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s<br />
<strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> su <strong>en</strong>torno bajo difer<strong>en</strong>tes criterios organizativos. Por esta razón, <strong>en</strong><br />
esta disciplina se pue<strong>de</strong>n estudiar <strong>la</strong>s huel<strong>la</strong>s que pudiera <strong>de</strong>jar <strong>en</strong> <strong>la</strong> l<strong>en</strong>gua <strong>la</strong><br />
manera <strong>en</strong> que un grupo percibe <strong>la</strong>s <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s que lo ro<strong>de</strong>an.<br />
Básicam<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> organización <strong>de</strong> los dominios culturales se da <strong>en</strong><br />
difer<strong>en</strong>tes grados, tanto a un nivel jerárquico e inclusivo como a un nivel<br />
complem<strong>en</strong>tario. Según algunos <strong>estudios</strong>, este tipo <strong>de</strong> c<strong>la</strong>sificación suele t<strong>en</strong>er<br />
cuatro categorías: <strong>la</strong> iniciadora única (<strong>la</strong> más inclusiva <strong>de</strong> todas y que <strong>en</strong>cabeza <strong>la</strong><br />
c<strong>la</strong>sificación); <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> vida (es <strong>de</strong>cir, el tipo <strong>de</strong> animal al que uno se refiere: <strong>de</strong><br />
monte, doméstico, aves, insectos, etcétera); <strong>la</strong> g<strong>en</strong>érica y <strong>la</strong> específica. Esta<br />
organización hace que los difer<strong>en</strong>tes organismos pert<strong>en</strong>ezcan a grupos<br />
perfectam<strong>en</strong>te reconocibles. Es <strong>de</strong>cir, por medio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s c<strong>la</strong>sificaciones se pue<strong>de</strong><br />
saber con certeza <strong>la</strong>s particu<strong>la</strong>rida<strong>de</strong>s que ti<strong>en</strong>e un animal (su forma, su color, su<br />
tamaño, su periodo <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to); o su aprovechami<strong>en</strong>to (si es comestible, si<br />
sirve para el trabajo o se usa <strong>en</strong> <strong>la</strong> preparación <strong>de</strong> remedios medicinales.)<br />
En el caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> c<strong>la</strong>sificación <strong>de</strong> los animales <strong>en</strong> <strong>la</strong> cultura popoloca son dos<br />
los hechos que l<strong>la</strong>man <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción. En primer lugar, el uso <strong>de</strong> un c<strong>la</strong>sificador (k u-),<br />
pres<strong>en</strong>te <strong>en</strong> toda <strong>la</strong> c<strong>la</strong>se <strong>de</strong> los animales (k uch’ùkán, “hormiga”; k upál u,<br />
“mariposa”) y, <strong>en</strong> segundo lugar, el puesto que ocupan los hongos y los cuerpos<br />
celestiales <strong>en</strong> <strong>la</strong> organización <strong>de</strong> los dominios culturales <strong>de</strong> los popolocas.<br />
Ubicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia otomangue, familia a <strong>la</strong> que pert<strong>en</strong>ece el popoloca.<br />
Fu<strong>en</strong>te: www.proel.org/mundo.htlm (consultada <strong>en</strong> octubre, 2011.<br />
297<br />
Unidad IV<br />
Dominio cultural: es un conjunto <strong>de</strong><br />
elem<strong>en</strong>tos que por sus características<br />
propias, o <strong>la</strong>s que les<br />
atribuy<strong>en</strong> los integrantes <strong>de</strong> una<br />
cultura, se <strong>en</strong>globan <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> un<br />
mismo campo. Como su nombre lo<br />
indica, estos dominios son propios<br />
<strong>de</strong> cada cultura. Por ejemplo, <strong>en</strong> el<br />
caso <strong>de</strong>l popoloca, los hab<strong>la</strong>ntes <strong>de</strong><br />
esta cultura incluy<strong>en</strong> <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l<br />
dominio cultural <strong>de</strong> los animales a<br />
los hongos y los cuerpos celestes.<br />
Nosotros, como hab<strong>la</strong>ntes <strong>de</strong> una<br />
l<strong>en</strong>gua <strong>de</strong> cultura occi<strong>de</strong>ntal, no los<br />
p e n s a m o s c o m o a n i m a l e s .<br />
L<strong>en</strong>guas y no dialectos <strong>de</strong> una<br />
l<strong>en</strong>gua.
Lingüística<br />
C<strong>la</strong>sificador: es un prefijo o un sufijo<br />
que se une a algunas pa<strong>la</strong>bras<br />
(sustantivos y numerales, por<br />
ejemplo) y da información acerca <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s características <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pa<strong>la</strong>bras<br />
que c<strong>la</strong>sifican. En difer<strong>en</strong>tes l<strong>en</strong>guas<br />
se c<strong>la</strong>sifican los mismos objetos <strong>de</strong><br />
difer<strong>en</strong>tes maneras. Algunas l<strong>en</strong>guas<br />
c<strong>la</strong>sifican por <strong>la</strong> forma (circu<strong>la</strong>r,<br />
cilíndrico, p<strong>la</strong>no), por el tipo <strong>de</strong> ser<br />
vivo (animal, humano, vegetal), etc.<br />
Estas c<strong>la</strong>sificaciones, al ser propias<br />
<strong>de</strong> cada l<strong>en</strong>gua, reflejan una forma <strong>de</strong><br />
ver el mundo.<br />
Estrictam<strong>en</strong>te se pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>cir que hay un solo tipo <strong>de</strong> nombres <strong>de</strong> animales <strong>en</strong><br />
popoloca, a saber, los compuestos: formados por dos o más raíces, don<strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
primera <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s funciona como c<strong>la</strong>sificador <strong>la</strong>s otras, califican a <strong>la</strong> primera <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />
dim<strong>en</strong>siones <strong>de</strong> (1) lugar (k ukuchiNna'), literalm<strong>en</strong>te “cerdo <strong>de</strong> monte” o jabalí;<br />
k unzhíixìnìngù literalm<strong>en</strong>te “animal <strong>de</strong>l cactus y <strong>de</strong>l vi<strong>en</strong>to” o c<strong>en</strong>zontle), (2) color<br />
(k uts'àndayuà, “<strong>la</strong>gartija ver<strong>de</strong>”); (3) c<strong>la</strong>se (k undànchia, literalm<strong>en</strong>te “animal fino<br />
<strong>de</strong>l árbol” o pichón), y (4) partes (k uch'ùkánnènè, literalm<strong>en</strong>te “hormigas con a<strong>la</strong>” u<br />
hormiga vo<strong>la</strong>dora).<br />
Como ya se m<strong>en</strong>cionó el dominio cultural <strong>de</strong> los animales <strong>en</strong> popoloca está<br />
marcado <strong>en</strong> <strong>la</strong> l<strong>en</strong>gua por un c<strong>la</strong>sificador (k u-), mismo que contrasta con otros<br />
c<strong>la</strong>sificadores empleados <strong>en</strong> otros dominios culturales, por ejemplo los<br />
empleados <strong>en</strong> el dominio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>ntas (kà-, para hierbas y hojas; ndà- para<br />
árboles, etcétera). Este c<strong>la</strong>sificador también se usa, sin ninguna otra raíz, para<br />
<strong>de</strong>signar el chivo, puesto que este animal es <strong>de</strong> suma importancia económica para<br />
los popolocas, y <strong>en</strong> los nombres <strong>de</strong> animales que han sido adoptados <strong>de</strong>l español<br />
(como k ucháangu, k ulyun, k upatu, etcétera), excepto <strong>en</strong> aquellos animales cuyo<br />
nombre empiece con <strong>la</strong> sí<strong>la</strong>ba (ko), tales como kuodrilo, kuralío (coralillo) y<br />
kurména (abeja)<br />
También el calificador k u-se emplea otros nombres que no <strong>de</strong>notan<br />
miembros <strong>de</strong>l reino animal <strong>en</strong> <strong>la</strong> tradición occi<strong>de</strong>ntal, más concretam<strong>en</strong>te, con los<br />
cuerpos celestes (k unútsé, literalm<strong>en</strong>te “animal <strong>de</strong> <strong>la</strong> noche” o estrel<strong>la</strong>, Kúnithú,<br />
literalm<strong>en</strong>te “animal luna” o simplem<strong>en</strong>te luna; k unzhécha; literalm<strong>en</strong>te “culebra<br />
<strong>de</strong>l sol” o arcos iris) con los hongos (K undúi, “cuit<strong>la</strong>coche”). Esto es <strong>de</strong> l<strong>la</strong>mar <strong>la</strong><br />
at<strong>en</strong>ción porque nos da pistas para saber que es lo que los popolocas<br />
catalogaban, si no es como animales, por lo m<strong>en</strong>os con algunas características <strong>de</strong><br />
ellos; <strong>en</strong> este caso, los hongos y los cuerpos celestes. Este último caso podría<br />
interpretarse como que los astros son los animales o seres humanos que habitan<br />
otro mundo, a saber, el cielo.<br />
Actividad 3<br />
A partir <strong>de</strong> esta lectura, da tu propia <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> los sigui<strong>en</strong>tes conceptos:<br />
etnolingüística, dominio cultural, c<strong>la</strong>sificador.<br />
Actividad 4<br />
En español hacemos algunas distinciones <strong>en</strong>tre seres animados e inanimados.<br />
Eso se refleja, por ejemplo, <strong>en</strong> <strong>la</strong> distinción que hacemos cuando preguntamos<br />
qué/quién hizo algo. ¿Se te ocurre alguna otra distinción parecida que se refleje <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> l<strong>en</strong>gua?<br />
Lectura 3. Las p<strong>la</strong>ntas y su c<strong>la</strong>sificación <strong>en</strong> <strong>la</strong> medicina<br />
tradicional popoloca<br />
H. Antonio García Zúñiga.<br />
Es <strong>de</strong> todos un hecho conocido que <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>ntas, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> emplearse <strong>en</strong> el<br />
ornato, <strong>en</strong> <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> vivi<strong>en</strong>das, como combustible, por supuesto, <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
alim<strong>en</strong>tación diaria, <strong>en</strong>tre los pueblos indíg<strong>en</strong>as <strong>de</strong> México se suel<strong>en</strong> usar <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
curación <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s. Este uso resulta especial porque implica un<br />
conocimi<strong>en</strong>to muy amplio acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>ntas, y <strong>en</strong> éste se p<strong>la</strong>sma toda una<br />
cosmovisión <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida.<br />
Ejemplos <strong>de</strong> este uso lo po<strong>de</strong>mos <strong>en</strong>contrar <strong>en</strong>tre los popolocas o ngíguà.<br />
El conocimi<strong>en</strong>to que este pueblo ti<strong>en</strong>e <strong>de</strong> <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>ntas es tan amplio, que abarca<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> saber: (1) el lugar don<strong>de</strong> crece <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta; (2) <strong>la</strong> temporada <strong>en</strong> <strong>la</strong> que crece y<br />
298
su periodo <strong>de</strong> maduración; (3) su forma; (4) sus propieda<strong>de</strong>s terapéuticas; (5) <strong>la</strong><br />
parte que <strong>de</strong> el<strong>la</strong> se ocupa <strong>en</strong> <strong>la</strong> preparación <strong>de</strong> medicam<strong>en</strong>tos (flor, fruto, hoja,<br />
tallo, raíz, o tubérculo); (6) el modo <strong>en</strong> que se prepara para un remedio (ser<strong>en</strong>ada,<br />
cocida <strong>en</strong> tisiana, o <strong>en</strong> una tintura con alcohol o aguardi<strong>en</strong>te) y el modo <strong>de</strong><br />
administración <strong>de</strong> éste (tomado, untado, olido, <strong>en</strong> emp<strong>la</strong>stes o <strong>en</strong> limpias); y (7) su<br />
posible combinación con otros tratami<strong>en</strong>tos (como el apapacho o el temascal). Por<br />
si esto fuera poco, a todo este conocimi<strong>en</strong>to se le ti<strong>en</strong>e que añadir <strong>la</strong> particu<strong>la</strong>ridad<br />
<strong>de</strong> que cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>ntas que los popolocas emplean <strong>en</strong> <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong><br />
remedios para curar <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s ti<strong>en</strong>e una serie <strong>de</strong> cre<strong>en</strong>cias o ley<strong>en</strong>das <strong>en</strong><br />
torno suyo.<br />
Ahora bi<strong>en</strong>, todo este conjunto <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to y cre<strong>en</strong>cias, pres<strong>en</strong>ta un<br />
or<strong>de</strong>n. Esto es, que los pueblos, por necesidad, crean c<strong>la</strong>sificaciones (u<br />
or<strong>de</strong>nami<strong>en</strong>tos) con los elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> un dominio cultural (como el <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
percepción <strong>de</strong>l color, <strong>la</strong> percepción <strong>de</strong>l tiempo y, por supuesto, el <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mismas<br />
p<strong>la</strong>ntas -<strong>en</strong>tre muchos otros-.) para ayudarse a reconocer lo que para ellos es<br />
realm<strong>en</strong>te significativo. De esta forma, lo que muestran <strong>la</strong>s c<strong>la</strong>sificaciones es <strong>la</strong><br />
manera como se concib<strong>en</strong>, se <strong>de</strong>fin<strong>en</strong> y se <strong>de</strong>stacan <strong>en</strong> una cultura los elem<strong>en</strong>tos<br />
<strong>de</strong> un dominio cultural.<br />
En el caso <strong>de</strong> los popolocas, se sabe que son <strong>en</strong>tre 47 y 80 <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>ntas que<br />
ellos consi<strong>de</strong>ran con propieda<strong>de</strong>s medicinales. A gran<strong>de</strong>s rasgos, <strong>la</strong> c<strong>la</strong>sificación<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>ntas <strong>en</strong> <strong>la</strong> cultura popoloca ti<strong>en</strong>e dos verti<strong>en</strong>tes. Por una parte, <strong>la</strong> que<br />
reúne a <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>ntas europeas (como el ajo, el eucalipto, <strong>la</strong> buganvil<strong>la</strong>, <strong>la</strong><br />
hierbabu<strong>en</strong>a y otras), por <strong>la</strong> otra, <strong>la</strong> que está integrada básicam<strong>en</strong>te, por <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>ntas<br />
silvestres <strong>de</strong> <strong>la</strong> región. Cabe <strong>de</strong>stacar que, <strong>de</strong>bido a que el grupo popoloca habita<br />
una región semi<strong>de</strong>sértica, <strong>la</strong>s cactáceas suel<strong>en</strong> t<strong>en</strong>er empleos muy diversos.<br />
Ahora, ¿<strong>de</strong> qué manera se pue<strong>de</strong> evi<strong>de</strong>nciar <strong>la</strong> estructura <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
c<strong>la</strong>sificación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>ntas <strong>en</strong> <strong>la</strong> cultura popoloca?<br />
Básicam<strong>en</strong>te, esto se pue<strong>de</strong> hacer con <strong>la</strong> estructura lingüística <strong>de</strong> los nom-<br />
bres <strong>de</strong> <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>ntas. En un s<strong>en</strong>tido lingüístico, se pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>cir que exist<strong>en</strong> dos<br />
c<strong>la</strong>ses <strong>de</strong> nombres <strong>de</strong> p<strong>la</strong>ntas: los simples y los compuestos. Los primeros están<br />
formados por una so<strong>la</strong> raíz (como chù, “ca<strong>la</strong>baza”; Mma’, “frijol”; Nna, “chile” o nùà,<br />
maíz). En cambio, los compuestos están constituidos por dos o más raíces, don<strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> primera funciona como un c<strong>la</strong>sificador (especificador u or<strong>de</strong>nador). Es <strong>de</strong>cir,<br />
esta raíz es <strong>la</strong> que especifica <strong>la</strong> cualidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta que <strong>la</strong> cultura popoloca le<br />
otorga o quiere resaltar <strong>de</strong> el<strong>la</strong>. De esta manera, si <strong>en</strong> <strong>la</strong> preparación <strong>de</strong> un remedio<br />
se requiere, por ejemplo, <strong>de</strong> una hierba, lo único que se ti<strong>en</strong>e que hacer es saber<br />
qué <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s son <strong>la</strong>s que <strong>la</strong> cultura popoloca cataloga como hierbas, lo cual se<br />
sabe por el c<strong>la</strong>sificador que lleva el nombre <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta. Algunas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s raíces que<br />
se emplean como c<strong>la</strong>sificadores son: kà-,para hierbas y hojas (kàchì,“pasto”); ndà-<br />
,para árboles (ndàchà,“ocote”); <strong>la</strong> combinación <strong>de</strong> estas dos raíces kà y ndà-,sirve<br />
para <strong>de</strong>signar a <strong>la</strong>s hierbas <strong>de</strong>l monte (kàndàtuxwïnda “capulín”) y al nopal<br />
(kàndà); chù-, se usa para <strong>la</strong>s flores (chùkäx a “cempasúchitl”); tù-, para los frutos<br />
(tùndündù,“biznaga”); y chè-, para <strong>la</strong>s cactáceas (chèkíixí“xoconoxtle”).<br />
Las otras raíces <strong>de</strong> los nombres compuestos lo que hac<strong>en</strong> es calificar a <strong>la</strong><br />
primera <strong>de</strong> <strong>la</strong>s dim<strong>en</strong>siones <strong>de</strong>: (1) color (Mma’tiyé, “frijol negro”); (2) tamaño (Nn a t<br />
un, “chile ancho”); (3) c<strong>la</strong>se o condición (kàchr u naNni, literalm<strong>en</strong>te “maguey fino”,<br />
o sea, <strong>la</strong> sábi<strong>la</strong>, <strong>en</strong> posición a kàchr u chingá, “maguey feo” o maguey simplem<strong>en</strong>te,<br />
o kamaxra náaní, que literalm<strong>en</strong>te es “epazote fino o señora”, es <strong>de</strong>cir,<br />
hierbabu<strong>en</strong>a).<br />
En suma, difer<strong>en</strong>tes raíces <strong>de</strong>l popoloca se emplean <strong>en</strong> <strong>la</strong> c<strong>la</strong>sificación <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s p<strong>la</strong>ntas para <strong>de</strong>stacar una cualidad o característica <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta, lo cual es <strong>de</strong><br />
299<br />
Vista <strong>de</strong>l valle <strong>de</strong> Tehuacán.<br />
Fu<strong>en</strong>te: www.mexiko_lexicon.<strong>de</strong><br />
Unidad IV<br />
El xoconostle es el fruto <strong>de</strong> una<br />
variedad específica <strong>de</strong> nopal que<br />
ti<strong>en</strong>e un sabor ácido.<br />
Fu<strong>en</strong>te: eluniversal.com.mx
Lingüística<br />
Teoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> información: es una<br />
teoría matemática que pret<strong>en</strong><strong>de</strong><br />
<strong>en</strong>contrar <strong>la</strong>s leyes que gobiernan <strong>la</strong><br />
transmisión y el procesami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
información.<br />
Los datos <strong>de</strong> información no son,<br />
necesariam<strong>en</strong>te, lingüísticos. Hay,<br />
por ejemplo, datos s<strong>en</strong>soriales. Lo<br />
que es importante es que esos datos<br />
se procesan, <strong>de</strong> algún modo y se<br />
vuelv<strong>en</strong> un m<strong>en</strong>saje que pue<strong>de</strong> ser<br />
compr<strong>en</strong>dido por una <strong>en</strong>tidad<br />
distinta a <strong>la</strong> que los ha emitido.<br />
mucha utilidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> medicina tradicional popoloca, ya que permite seleccionar <strong>la</strong><br />
p<strong>la</strong>nta que servirá como base para preparar un remedio para <strong>la</strong> cura <strong>de</strong> alguna<br />
<strong>en</strong>fermedad.<br />
Actividad 5<br />
Reflexiona acerca <strong>de</strong> algunas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s c<strong>la</strong>sificaciones que hacemos <strong>en</strong> español<br />
mexicano con respecto al frijol o al chile a través <strong>de</strong> nombres compuestos como<br />
frijol negro o chile ver<strong>de</strong>. Haz una lista y trata <strong>de</strong> establecer cómo funcionan, por<br />
ejemplo, ¿cuál elem<strong>en</strong>to modifica al otro?, ¿qué características son importan-<br />
tes?, etc.<br />
Actividad 6<br />
El kanjobal es una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s l<strong>en</strong>guas <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia maya que se hab<strong>la</strong> <strong>en</strong> el noroeste <strong>de</strong><br />
Guatema<strong>la</strong> y que ti<strong>en</strong>e c<strong>la</strong>sificadores. Observa los sigui<strong>en</strong>tes nombres, cada<br />
grupo toma un c<strong>la</strong>sificador difer<strong>en</strong>te, ¿qué consi<strong>de</strong>ras que agrupa cada<br />
c<strong>la</strong>sificador?<br />
Lectura 4. La psicolingüística<br />
Jirý Černý. Modificado por Merce<strong>de</strong>s Tapia Berrón.<br />
Una nueva disciplina in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te apareció <strong>en</strong> 1951, cuando los psicólogos J.<br />
W. Gardner y J. B. Carroll organizaron <strong>en</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> Cornell un seminario<br />
<strong>en</strong> que un grupo <strong>de</strong> psicólogos y lingüistas americanos se <strong>de</strong>dicó ante todo a los<br />
problemas <strong>de</strong> adquisición <strong>de</strong> l<strong>en</strong>guas extranjeras y otros problemas afines. Ya <strong>en</strong><br />
aquel<strong>la</strong> ocasión fue propuesto que el término “psicolingüística” - que estaba <strong>en</strong><br />
uso esporádico ya a partir <strong>de</strong> los años treinta - sirviera <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>en</strong>tonces para<br />
<strong>de</strong>signar <strong>la</strong> nueva ci<strong>en</strong>cia interdisciplinaria. La <strong>de</strong>nominación se ext<strong>en</strong>dió<br />
rápidam<strong>en</strong>te, sobre todo <strong>de</strong>spués <strong>de</strong>l año 1954, <strong>en</strong> que el psicólogo C. E. Osgood<br />
y el lingüista T. Sebeok publicaron <strong>la</strong> miscelánea <strong>de</strong>dicada a los principios teóricos<br />
y métodos <strong>de</strong> investigación <strong>de</strong> <strong>la</strong> nueva disciplina (Psycholonguistics: A Surrey of<br />
theory of research). Pero se propagó ante todo no sólo <strong>la</strong> propia psicolingüística y<br />
no sólo <strong>en</strong> los Estados Unidos <strong>de</strong> Norteamérica, sino también <strong>en</strong> otros países,<br />
sobre todo <strong>en</strong> Francia, Alemania y <strong>la</strong> Unión Soviética.<br />
La aparición <strong>de</strong> <strong>la</strong> nueva disciplina estuvo motivada, directam<strong>en</strong>te, por tres<br />
fu<strong>en</strong>tes principales: a) <strong>en</strong> cuanto a <strong>la</strong> lingüística, fue <strong>la</strong> forma americana <strong>de</strong>l<br />
estructuralismo, es <strong>de</strong>cir, el <strong>de</strong>scriptivismo bloomfieldiano; b) <strong>en</strong> cuanto a <strong>la</strong><br />
psicología, fue el conductismo, que ocupó <strong>la</strong> posición dominante <strong>en</strong> <strong>la</strong> psicología<br />
americana ya a partir <strong>de</strong> los años veinte; c) <strong>la</strong> tercera fu<strong>en</strong>te - tal vez <strong>la</strong> <strong>de</strong> mayor<br />
importancia - fue <strong>la</strong> teoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> información <strong>de</strong> C. E. Shannon y W. Weaver, que<br />
había aparecido hacía poco.<br />
Estas tres fu<strong>en</strong>tes tuvieron gran relevancia <strong>en</strong> el mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> aparición<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> nueva disciplina y durante los primeros años <strong>de</strong> su exist<strong>en</strong>cia. Sin embargo,<br />
ya a finales <strong>de</strong> los años cincu<strong>en</strong>ta, <strong>la</strong> lingüística estructural y <strong>la</strong> teoría <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
información se vieron <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zadas <strong>de</strong>l c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> interés, y el conductismo hasta<br />
atacado y <strong>de</strong>rrotado por <strong>la</strong> teoría <strong>de</strong> Chomsky sobre el carácter creativo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
l<strong>en</strong>gua y sobre el mecanismo innato <strong>de</strong> <strong>la</strong> adquisición <strong>de</strong> <strong>la</strong> l<strong>en</strong>gua <strong>en</strong> los niños.<br />
300
Si <strong>en</strong> los años cincu<strong>en</strong>ta los psicólogos estudiaron ante todo los problemas <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
codificación, aplicando los métodos estadísticos y construy<strong>en</strong>do los mo<strong>de</strong>los<br />
probabilísticos <strong>de</strong> <strong>la</strong> l<strong>en</strong>gua, <strong>en</strong> los años ses<strong>en</strong>ta se conc<strong>en</strong>traron ante todo <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
evolución <strong>de</strong>l l<strong>en</strong>guaje y p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to infantil, <strong>la</strong>s habilida<strong>de</strong>s lingüísticas innatas,<br />
el carácter creativo <strong>de</strong> los hab<strong>la</strong>ntes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s l<strong>en</strong>guas naturales, los universales, etc.<br />
La psicolingüística, sobre todo <strong>en</strong> Norteamérica, trató <strong>de</strong> verificar si el mo<strong>de</strong>lo<br />
g<strong>en</strong>erativo <strong>de</strong> Chomsky - que tanto éxito t<strong>en</strong>ía <strong>en</strong> <strong>la</strong> lingüística <strong>de</strong> aquel <strong>en</strong>tonces -<br />
podía <strong>en</strong>contrar apoyo también <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong> psicología.<br />
Otro cambio importante tuvo lugar ya a finales <strong>de</strong> los años ses<strong>en</strong>ta,<br />
cuando, por el contrario, empezó a ser criticado el propio mo<strong>de</strong>lo g<strong>en</strong>erativo <strong>de</strong><br />
Chomsky. Sus críticos l<strong>la</strong>maron <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción sobre el hecho <strong>de</strong> que <strong>la</strong> teoría<br />
g<strong>en</strong>erativa no tomaba <strong>en</strong> consi<strong>de</strong>ración <strong>la</strong> función principal <strong>de</strong> <strong>la</strong> l<strong>en</strong>gua - <strong>la</strong><br />
comunicativa - separando el hab<strong>la</strong>nte <strong>de</strong>l oy<strong>en</strong>te, pasando por alto el contexto, <strong>la</strong><br />
situación, así como los <strong>de</strong>más factores que acompañan al proceso comunicativo,<br />
ejerci<strong>en</strong>do sobre él una influ<strong>en</strong>cia consi<strong>de</strong>rable. Com<strong>en</strong>zó a <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>rse, sobre<br />
todo <strong>en</strong> <strong>la</strong> Unión Soviética y <strong>en</strong> Gran Bretaña, <strong>la</strong> teoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad lingüística o<br />
<strong>de</strong> los actos <strong>de</strong>l l<strong>en</strong>guaje y <strong>en</strong> el c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> interés aparecieron los temas <strong>de</strong><br />
carácter pragmático. De modo que <strong>la</strong> pragmática se <strong>en</strong>contraba <strong>en</strong> los límites <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
psicolingüística y <strong>la</strong> sociolingüística.<br />
La psicolingüista po<strong>la</strong>ca Ida Kurcz señaló <strong>en</strong> 1980 que, <strong>en</strong> su opinión, <strong>la</strong><br />
psicolingüística <strong>de</strong>bía estudiar <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> <strong>la</strong> l<strong>en</strong>gua <strong>en</strong> el funcionami<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s estructuras psíquicas, ante todo <strong>en</strong> <strong>la</strong> estructuración (organización)<br />
<strong>de</strong> nuestros conocimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>l mundo y <strong>de</strong> nosotros mismos. Sin embargo, los<br />
<strong>estudios</strong> psicolingüísticos se han <strong>en</strong>focado, sobre todo, a los mecanismos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
adquisición <strong>de</strong> <strong>la</strong> l<strong>en</strong>gua materna: el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l l<strong>en</strong>guaje <strong>de</strong> los niños; <strong>la</strong><br />
psicología g<strong>en</strong>ética; <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> imitación; <strong>la</strong> influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estructuras<br />
sintácticas sobre <strong>la</strong> adquisición y ret<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> <strong>la</strong> memoria. Asimismo, estos<br />
<strong>estudios</strong> se han c<strong>en</strong>trado <strong>en</strong> el proceso <strong>de</strong> <strong>la</strong> adquisición <strong>de</strong> <strong>la</strong> l<strong>en</strong>guas<br />
extranjeras; los métodos; los mecanismos psicológicos <strong>de</strong>l bilingüismo y <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
importancia <strong>de</strong>l error <strong>en</strong> <strong>la</strong> adquisición <strong>de</strong> <strong>la</strong> l<strong>en</strong>gua. Los <strong>estudios</strong> psicolingüísticos<br />
ti<strong>en</strong><strong>en</strong>, igualm<strong>en</strong>te, como parte <strong>de</strong> sus intereses el l<strong>en</strong>guaje y <strong>la</strong> actividad, esto es,<br />
el papel <strong>de</strong> los gestos y <strong>de</strong> <strong>la</strong> mímica <strong>en</strong> <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> una comunicación<br />
normal y <strong>de</strong> <strong>la</strong> perturbada. La suger<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Kurcz, <strong>en</strong> los últimos años, se ha<br />
constituido, realm<strong>en</strong>te, como el campo <strong>de</strong> estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> lingüística cognitiva, <strong>la</strong><br />
cual está ori<strong>en</strong>tada al exam<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> percepción <strong>de</strong>l hab<strong>la</strong>, sus procesos <strong>de</strong><br />
compr<strong>en</strong>sión y <strong>en</strong> el tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> información.<br />
Algunos <strong>de</strong> los aspectos que se han observado <strong>en</strong> <strong>la</strong> psicolingüística<br />
t<strong>en</strong>drían que ver, por ejemplo, con que <strong>la</strong>s dificulta<strong>de</strong>s que el niño afronta durante<br />
<strong>la</strong> adquisición <strong>de</strong> <strong>la</strong> l<strong>en</strong>gua materna se repit<strong>en</strong>, <strong>en</strong> gran medida, cuando un<br />
individuo - sea niño o adulto - <strong>de</strong>be apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r una l<strong>en</strong>gua extranjera. Sin embargo,<br />
<strong>en</strong>tre <strong>la</strong> adquisición <strong>de</strong> <strong>la</strong> l<strong>en</strong>gua materna y <strong>la</strong> extranjera hay también ciertas<br />
difer<strong>en</strong>cias.<br />
Vincu<strong>la</strong>do con el proceso <strong>de</strong> adquisición <strong>de</strong> <strong>la</strong> l<strong>en</strong>gua materna se<br />
podrían anotar algunos <strong>de</strong> los hal<strong>la</strong>zgos hechos <strong>en</strong> esta interdisciplina. Por<br />
ejemplo, sabemos que el niño llega a dominar primero <strong>la</strong>s vocales <strong>de</strong>l tipo /a/,<br />
/u/, /i/ que <strong>la</strong>s vocales <strong>de</strong>l tipo /o/, /e/. En <strong>la</strong>s consonantes, el niño llega a dominar<br />
primero <strong>la</strong>s consonantes <strong>de</strong> mayor contraste como, <strong>la</strong> nasal /m/ y <strong>la</strong> oral /b/, <strong>la</strong>s<br />
<strong>la</strong>biales /m/ y /p/ contra <strong>la</strong>s linguales /n/ /t/; y más tar<strong>de</strong> llegan a hacer los<br />
contrastes <strong>en</strong>tre sonoras y sordas como el que se da <strong>en</strong>tre /d/ y /t/. El proceso <strong>de</strong><br />
adquisición ha <strong>de</strong>mostrado darse <strong>de</strong> lo más simple a lo más complejo.<br />
Semejante evolución, <strong>de</strong> lo más s<strong>en</strong>cillo a lo complicado, se da también <strong>en</strong> el<br />
301<br />
Unidad IV<br />
Un mo<strong>de</strong>lo probabilístico <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
codificación lingüística trataría <strong>de</strong><br />
dilucidar, por ejemplo, con qué<br />
frecu<strong>en</strong>cia aparec<strong>en</strong> ciertos<br />
elem<strong>en</strong>tos lingüísticos al principio,<br />
<strong>en</strong> medio o al final <strong>de</strong> una pa<strong>la</strong>bra o<br />
<strong>de</strong> una oración. Igualm<strong>en</strong>te, trataría<br />
d e c a l c u l a r c u á l s e r í a l a<br />
probabilidad, por ejemplo, <strong>de</strong> que<br />
<strong>de</strong>spués <strong>de</strong> un grupo consonántico<br />
como /bl/ <strong>de</strong>l español aparezcan <strong>la</strong>s<br />
vocales /a/ ó /u/. Los resultados<br />
obt<strong>en</strong>idos con estos métodos<br />
estadísticos permit<strong>en</strong>, <strong>en</strong>tre otras<br />
cosas, <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong> forma <strong>en</strong> <strong>la</strong> que<br />
un oy<strong>en</strong>te sería capaz <strong>de</strong> “adivinar”<br />
que segm<strong>en</strong>tos lingüísticos pue<strong>de</strong>n<br />
seguir a los ya escuchados y, con<br />
ello, completar los m<strong>en</strong>sajes<br />
<strong>en</strong>viados por el hab<strong>la</strong>nte, sobre todo,<br />
<strong>en</strong> situaciones comunicativas con<br />
mucha interfer<strong>en</strong>cia o ruido.<br />
La psicología g<strong>en</strong>ética se ocupa <strong>de</strong><br />
estudiar el surgimi<strong>en</strong>to y <strong>de</strong>sarrollo<br />
<strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> los niños. Uno<br />
<strong>de</strong> los repres<strong>en</strong>tantes más<br />
connotado <strong>de</strong> esta perspectiva<br />
teórica sería el francés, Jean Piaget.
Lingüística<br />
Ejemplos <strong>de</strong> oraciones <strong>de</strong>l español<br />
según su complejidad:<br />
Simple<br />
Pablo come manzanas.<br />
Coordinada<br />
Los niños le<strong>en</strong> y escrib<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> es-<br />
cue<strong>la</strong>.<br />
Condicional<br />
Si estudias, pasarás el exam<strong>en</strong>.<br />
Subordinada<br />
Las maestras dijeron que t<strong>en</strong>íamos<br />
que llegar temprano.<br />
sistema gramatical, don<strong>de</strong>, el niño, por ejemplo, llega a dominar primero el<br />
pres<strong>en</strong>te y, luego, el pasado; o llega a utilizar primero <strong>la</strong>s oraciones simples, luego,<br />
<strong>la</strong>s coordinadas y mucho más tar<strong>de</strong>, el condicional y <strong>la</strong>s oraciones subordinadas.<br />
Estas muestras nos permit<strong>en</strong> reconocer el tipo <strong>de</strong> aspectos que se vincu<strong>la</strong>n <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
disciplina que resulta <strong>de</strong> <strong>la</strong> converg<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> lingüística y <strong>la</strong> psicología, don<strong>de</strong> se<br />
integran teorías y metodologías <strong>de</strong> ambas para po<strong>de</strong>r dar cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> factores<br />
lingüísticos que van más allá <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>scripción <strong>de</strong> <strong>la</strong> forma lingüística como tal.<br />
Tales factores son, c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te, los aspectos psicológicos que posibilitan <strong>la</strong><br />
adquisición, compr<strong>en</strong>sión y producción <strong>de</strong>l l<strong>en</strong>guaje, los cuales, al mismo tiempo,<br />
nos podrían ayudar a reconocer <strong>la</strong> función cognitiva que el l<strong>en</strong>guaje cumple <strong>en</strong><br />
nuestra especie.<br />
Actividad 7<br />
Anota <strong>en</strong> tu cua<strong>de</strong>rno <strong>la</strong>s tres fu<strong>en</strong>tes que motivaron el surgimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
psicolingüística.<br />
Actividad 8<br />
En tu cua<strong>de</strong>rno, escribe una lista <strong>de</strong> cinco aspectos que estudia <strong>la</strong> psicolingüística.<br />
Repaso<br />
En tu cua<strong>de</strong>rno escribe <strong>la</strong> respuesta a <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes preguntas.<br />
1. ¿Qué es un dialecto?<br />
2. ¿Qué tipos <strong>de</strong> dialectos exist<strong>en</strong>?<br />
3. ¿Cuál sería <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> dialecto como término<br />
técnico y su uso popu<strong>la</strong>r?<br />
4. ¿Qué es <strong>la</strong> variación lingüística?<br />
5. ¿Cuál es el principal interés <strong>de</strong> <strong>la</strong> etnolingüística?<br />
6. ¿Qué es un dominio cultural?<br />
7. ¿Cuáles son <strong>la</strong>s categorías <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que pue<strong>de</strong> organizarse un dominio<br />
cultural?<br />
8. ¿De qué manera pue<strong>de</strong>n reflejarse <strong>en</strong> <strong>la</strong> l<strong>en</strong>gua <strong>la</strong>s particu<strong>la</strong>rida<strong>de</strong>s<br />
culturales?<br />
9. ¿Cuáles serían los aspectos que interesan a <strong>la</strong> psicolingüística?<br />
10. ¿Qué nos ayudaría a compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r los <strong>estudios</strong> psicolingüísticos respecto<br />
<strong>de</strong>l l<strong>en</strong>guaje humano?<br />
302
RESUMEN DEL MÓDULO<br />
Resum<strong>en</strong> <strong>de</strong>l módulo<br />
En este módulo hemos tratado <strong>de</strong> mostrarte, <strong>en</strong> forma muy breve cuál es el campo <strong>de</strong> acción <strong>de</strong> <strong>la</strong> lingüística.<br />
En <strong>la</strong> unidad I vimos cómo <strong>la</strong> lingüística se <strong>de</strong>sliga <strong>de</strong> <strong>la</strong>s visiones normativas <strong>de</strong> <strong>la</strong> l<strong>en</strong>gua. Al tratarse <strong>de</strong> un<br />
estudio ci<strong>en</strong>tífico, los juicios <strong>de</strong> valor o preconcebidos, como por ejemplo, si hay l<strong>en</strong>guas mejores que otras, si hay una<br />
forma correcta <strong>de</strong> hab<strong>la</strong>r y otra que no lo es, o si <strong>la</strong>s l<strong>en</strong>guas utilizan <strong>la</strong>s mismas categorías que <strong>la</strong> lógica, no ti<strong>en</strong><strong>en</strong> cabida.<br />
Al tratarse <strong>de</strong> una disciplina <strong>en</strong> bu<strong>en</strong>a parte <strong>de</strong>scriptiva, es necesario que el <strong>en</strong>foque <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el cual hace <strong>la</strong> reflexión<br />
lingüística sea objetivo, <strong>de</strong> manera que sea una ci<strong>en</strong>cia libre <strong>de</strong> prejuicios prescriptivos. También hemos visto cómo esta<br />
disciplina, a pesar <strong>de</strong> existir como reflexión <strong>de</strong>s<strong>de</strong> tiempos muy antiguos, se ha ido consolidando a través <strong>de</strong> varios siglos.<br />
Des<strong>de</strong> los hindúes, con sus reflexiones acerca <strong>de</strong>l análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra, <strong>la</strong> Edad Media y <strong>la</strong>s reformas ortográficas, el siglo<br />
XIX con el gran interés <strong>en</strong> <strong>la</strong> gramática comparada, han contribuido <strong>en</strong> <strong>la</strong> consolidación <strong>de</strong> esta disciplina. Todo este<br />
cúmulo <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>tos preparó el terr<strong>en</strong>o para que, a principios <strong>de</strong>l siglo XX, finalm<strong>en</strong>te se pudiera establecer como<br />
ci<strong>en</strong>cia a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> su objeto <strong>de</strong> estudio hecha por Saussure.<br />
En <strong>la</strong> segunda unidad revisamos algunos <strong>de</strong> los distintos acercami<strong>en</strong>tos teóricos que ha habido al estudio <strong>de</strong>l<br />
l<strong>en</strong>guaje. En un principio, los lingüistas estaban más <strong>en</strong>focados <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>scripción <strong>de</strong> los sistemas lingüísticos y buscaron<br />
que tal <strong>de</strong>scripción se hiciera <strong>en</strong> términos ci<strong>en</strong>tíficos, para lo cual echaron mano <strong>de</strong> <strong>la</strong> lógica formal y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s matemáticas,<br />
formalizando <strong>la</strong> <strong>de</strong>scripción gramatical con ayuda <strong>de</strong> símbolos y <strong>en</strong> <strong>de</strong>trim<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l significado. Tal quehacer fue<br />
<strong>de</strong>nominado, precisam<strong>en</strong>te, <strong>de</strong>scriptivismo lingüístico.<br />
Dado que <strong>la</strong>s l<strong>en</strong>guas cumpl<strong>en</strong> una función fundam<strong>en</strong>tal <strong>en</strong> nuestra especie, esto es, cumpl<strong>en</strong> una función<br />
comunicativa, los integrantes <strong>de</strong> una comunidad lingüística ti<strong>en</strong><strong>en</strong> que ser capaces, tanto <strong>de</strong> utilizar <strong>la</strong> gramática <strong>de</strong> su<br />
l<strong>en</strong>gua como <strong>de</strong> reconocer los mom<strong>en</strong>tos y elem<strong>en</strong>tos necesarios para llevar a cabo, <strong>de</strong> manera exitosa, un intercambio<br />
comunicativo. Un acercami<strong>en</strong>to que toma <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta semejante capacidad es el funcionalismo lingüístico que se preocupa<br />
por <strong>de</strong>scribir los sistemas y <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con el uso. Finalm<strong>en</strong>te, el estudio <strong>de</strong> sistemas y su re<strong>la</strong>ción con los contextos<br />
comunicativos nos lleva, igualm<strong>en</strong>te, a reconocer <strong>la</strong> función que cumple el l<strong>en</strong>guaje como herrami<strong>en</strong>ta cognitiva con <strong>la</strong><br />
que los seres humanos pue<strong>de</strong>n conocer y experim<strong>en</strong>tar nuestro mundo social y físico.<br />
En <strong>la</strong> tercera unidad te pres<strong>en</strong>tamos los niveles <strong>de</strong>l análisis lingüístico. Estos niveles <strong>de</strong> análisis se basan <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
naturaleza misma <strong>de</strong>l l<strong>en</strong>guaje, que se compone <strong>de</strong> unida<strong>de</strong>s que, al re<strong>la</strong>cionarse <strong>en</strong>tre el<strong>la</strong>s, forman unida<strong>de</strong>s mayores.<br />
En el caso <strong>de</strong>l nivel fonológico los fonemas, que son aquellos sonidos <strong>de</strong> una l<strong>en</strong>gua que distingu<strong>en</strong> significados, se<br />
or<strong>de</strong>nan para formar pa<strong>la</strong>bras. En este or<strong>de</strong>nami<strong>en</strong>to, su interacción con otros sonidos pue<strong>de</strong> provocar que se modifiqu<strong>en</strong><br />
y que se realic<strong>en</strong> como dos o más sonidos difer<strong>en</strong>tes, l<strong>la</strong>mados alófonos. En el nivel morfológico, los morfemas, tanto<br />
flexivos como <strong>de</strong>rivativos, se combinan para formar nuevas pa<strong>la</strong>bras y para caracterizar gramaticam<strong>en</strong>te otras. El análisis<br />
sintáctico examina <strong>la</strong>s reg<strong>la</strong>s que rig<strong>en</strong> el or<strong>de</strong>nami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pa<strong>la</strong>bras para formar oraciones <strong>en</strong> una l<strong>en</strong>gua y cómo el<br />
significado <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pa<strong>la</strong>bras intervi<strong>en</strong>e <strong>en</strong> este arreglo. Vimos también cómo <strong>la</strong> semántica se <strong>en</strong>carga <strong>de</strong>l estudio <strong>de</strong>l<br />
significado, <strong>de</strong> cómo se organizan los significados <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pa<strong>la</strong>bras <strong>en</strong> campos semánticos y cómo adquier<strong>en</strong> s<strong>en</strong>tido <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
oración.<br />
Finalm<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> <strong>la</strong> última unidad, revisamos algunas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s disciplinas que se intersectan <strong>en</strong> su estudio con <strong>la</strong><br />
lingüística. La variación lingüística estudia cómo cambia <strong>la</strong> l<strong>en</strong>gua <strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes estratos sociales, zonas geográficas y<br />
grupos étnicos, <strong>en</strong>tre otros factores. La etnolingüística, por su parte, se ocupa <strong>de</strong> estudiar <strong>la</strong> interacción <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> l<strong>en</strong>gua y <strong>la</strong><br />
visión que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes culturas <strong>de</strong> su <strong>en</strong>torno. La psicolingüística se ha especializado <strong>en</strong> conocer los mecanismos <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> adquisición <strong>de</strong> <strong>la</strong> l<strong>en</strong>gua materna, los procesos <strong>de</strong> adquisición <strong>de</strong> segundas l<strong>en</strong>guas y <strong>de</strong> conocer los mecanismos que<br />
posibilitan el bilingüismo.<br />
303
Lingüística<br />
EJERCICIOS DE AUTOEVALUACIÓN<br />
Escribe <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> cada paréntesis una V si el <strong>en</strong>unciado es verda<strong>de</strong>ro o una F, si es falso.<br />
1. La l<strong>en</strong>gua pue<strong>de</strong> estudiarse <strong>de</strong>s<strong>de</strong> una perspectiva evolutiva, es <strong>de</strong>cir, diacrónicam<strong>en</strong>te y<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> un punto <strong>de</strong> vista estático, es <strong>de</strong>cir, sincrónicam<strong>en</strong>te.<br />
2. Las unida<strong>de</strong>s que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> conviv<strong>en</strong>cia unas con otras están <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción<br />
paradigmática, mi<strong>en</strong>tras que <strong>la</strong>s unida<strong>de</strong>s que se excluy<strong>en</strong> o quedan al marg<strong>en</strong> <strong>de</strong> una elección<br />
son <strong>la</strong>s que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción sintagmática.<br />
3. Siempre hay una variedad <strong>de</strong>l l<strong>en</strong>guaje a <strong>la</strong> que se le pue<strong>de</strong> consi<strong>de</strong>rar como fija, correcta y<br />
uniforme. Ésta sería <strong>la</strong> variante estándar.<br />
4. El hincapié <strong>en</strong> el carácter sistémico <strong>de</strong> <strong>la</strong> l<strong>en</strong>gua es una característica que el estructuralismo<br />
norteamericano t<strong>en</strong>ía <strong>en</strong> común con el europeo.<br />
5. El experi<strong>en</strong>cialismo consi<strong>de</strong>ra que <strong>la</strong> estructura lingüística <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> conceptualización y,<br />
<strong>en</strong> correspon<strong>de</strong>ncia, influye <strong>en</strong> el<strong>la</strong>.<br />
6. Un alófono es un sonido que distingue significado.<br />
7. El contexto semántico permite <strong>la</strong> compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> signos lingüísticos que no se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran<br />
pres<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> el acto comunicativo.<br />
8. El significado <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pa<strong>la</strong>bras intervi<strong>en</strong>e <strong>en</strong> los or<strong>de</strong>nami<strong>en</strong>tos sintácticos.<br />
9. Una forma para <strong>de</strong>limitar un dominio cultural es a través <strong>de</strong>l estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura lingüística<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s piezas léxicas que se utilizan para <strong>de</strong>nominar los elem<strong>en</strong>tos que constituy<strong>en</strong> tales<br />
dominios.<br />
10. Los <strong>estudios</strong> psicolingüísticos han <strong>de</strong>mostrado que el proceso <strong>de</strong> adquisición <strong>de</strong> <strong>la</strong> l<strong>en</strong>gua se da<br />
<strong>de</strong> lo más simple a lo más compleja.<br />
Completa correctam<strong>en</strong>te los sigui<strong>en</strong>tes <strong>en</strong>unciados escribi<strong>en</strong>do <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra que falta <strong>en</strong> cada línea.<br />
11. Para alcanzar <strong>la</strong> escritura ___________ fue necesario tomar conci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s unida<strong>de</strong>s<br />
mínimas materializadas por <strong>la</strong>s letras, es <strong>de</strong>cir, <strong>de</strong> los ________________.<br />
12. Ferdinand <strong>de</strong> Saussure es consi<strong>de</strong>rado el padre <strong>de</strong> <strong>la</strong> lingüística porque <strong>de</strong>limitó el ________ __ __________<strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> disciplina: <strong>la</strong> l<strong>en</strong>gua <strong>en</strong> sincronía.<br />
13. Completa el esquema, <strong>de</strong> acuerdo con <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> signo dada <strong>en</strong> esta <strong>guía</strong>.<br />
304<br />
( )<br />
( )<br />
( )<br />
( )<br />
( )<br />
( )<br />
( )<br />
( )<br />
( )<br />
( )
Ejercicios <strong>de</strong> autoevaluación<br />
14. La ori<strong>en</strong>tación _________________ <strong>de</strong>l estructuralismo norteamericano se reflejaba <strong>en</strong> su interés por <strong>la</strong>s l<strong>en</strong>guas<br />
indíg<strong>en</strong>as y <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> vida <strong>de</strong> los pueblos indíg<strong>en</strong>as.<br />
15. El _______________toma como unidad <strong>de</strong> análisis el discurso más que <strong>la</strong>s oraciones ais<strong>la</strong>das, ya que consi<strong>de</strong>ra<br />
que los seres humanos nos comunicamos con conjuntos <strong>de</strong> oraciones que forman discursos coher<strong>en</strong>tes.<br />
16. Según <strong>la</strong> _______________________el l<strong>en</strong>guaje no es una capacidad separada <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>más activida<strong>de</strong>s m<strong>en</strong>-<br />
tales, sino que se re<strong>la</strong>ciona estrecham<strong>en</strong>te con el<strong>la</strong>s.<br />
17. La ________ ________ es una corri<strong>en</strong>te que concibe <strong>la</strong> l<strong>en</strong>gua como un proceso creativo <strong>en</strong> el que <strong>la</strong>s oraciones<br />
particu<strong>la</strong>res se forman <strong>de</strong> acuerdo con ciertas reg<strong>la</strong>s.<br />
18. La _________________ estudia los sonidos que conforman los inv<strong>en</strong>tarios <strong>de</strong> <strong>la</strong>s l<strong>en</strong>guas.<br />
19. La morfología se divi<strong>de</strong> <strong>en</strong> dos gran<strong>de</strong>s ramas: <strong>la</strong> ____________ y <strong>la</strong> ___________________.<br />
20. El término _____________________ provi<strong>en</strong>e <strong>de</strong>l griego y significa 'arreglo' o 'unir'.<br />
21. La semántica ______________ estudia <strong>la</strong> manera <strong>en</strong> <strong>la</strong> que se combinan los signos lingüísticos <strong>en</strong> frases, oracio-<br />
nes y textos.<br />
22. La _____________ supone que los difer<strong>en</strong>tes grupos humanos c<strong>la</strong>sifican <strong>la</strong>s ____________ que los ro<strong>de</strong>an bajo<br />
criterios ______________________________ que les resultan significativos.<br />
23. Completa el esquema:<br />
24. El proceso <strong>de</strong> ____________ y <strong>de</strong>sciframi<strong>en</strong>to lingüístico no pue<strong>de</strong> escucharse. Lo que escuchamos es el resulta-<br />
do <strong>de</strong> este proceso que es, más bi<strong>en</strong>, “__________”, porque está <strong>en</strong> <strong>la</strong> m<strong>en</strong>te, esto es, es un proceso psicológico.<br />
La _______________ sería el subcampo <strong>de</strong> <strong>la</strong> lingüística don<strong>de</strong> se trataría <strong>de</strong> compr<strong>en</strong><strong>de</strong>rlo.<br />
25. Algunos <strong>de</strong> los aspectos que se han observado <strong>en</strong> <strong>la</strong> psicolingüística t<strong>en</strong>drían que ver, por ejemplo, con que<br />
<strong>la</strong>s _____________ que el niño afronta durante <strong>la</strong> adquisición <strong>de</strong> <strong>la</strong> l<strong>en</strong>gua _______ que son, <strong>en</strong> gran medida,<br />
_________ a <strong>la</strong>s que <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>ta un individuo (niño o no) cuando adquiere una l<strong>en</strong>gua _______________.<br />
305
Lingüística<br />
26. Escribe <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> cada paréntesis <strong>la</strong> letra <strong>de</strong> <strong>la</strong> característica que corresponda a cada tipo <strong>de</strong> gramática.<br />
Gramática Tradicional a. C<strong>la</strong>sificación <strong>de</strong> los elem<strong>en</strong>tos lingüísticos <strong>de</strong> acuerdo con <strong>la</strong>s<br />
categorías <strong>de</strong> <strong>la</strong> lógica.<br />
( ) ( ) ( ) b. La l<strong>en</strong>gua escrita es superior a <strong>la</strong> l<strong>en</strong>gua hab<strong>la</strong>da porque esta última<br />
está ll<strong>en</strong>a <strong>de</strong> imperfecciones e incorrecciones.<br />
Gramática Descriptiva c. La <strong>de</strong>scripción <strong>de</strong> una l<strong>en</strong>gua es e<strong>la</strong>borar el inv<strong>en</strong>tario <strong>de</strong> sus<br />
elem<strong>en</strong>tos y sus re<strong>la</strong>ciones.<br />
( ) ( ) ( ) d. I<strong>de</strong>ntificación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s construcciones que se usan <strong>en</strong> realidad, y no<br />
<strong>de</strong> aquel<strong>la</strong>s que <strong>de</strong>berían usarse.<br />
e. Exposición <strong>de</strong> <strong>la</strong>s constantes <strong>de</strong> un sistema lingüístico.<br />
f. Preceptos que se establec<strong>en</strong> para el correcto uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> l<strong>en</strong>gua.<br />
27. Escribe <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> cada paréntesis <strong>la</strong> letra <strong>de</strong>l concepto que corresponda a los términos lingüísticos pres<strong>en</strong>tados.<br />
a. Se refiere únicam<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s diversas varieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l l<strong>en</strong>guaje, sean <strong>de</strong><br />
distintas áreas geográficas, sean <strong>de</strong> dfier<strong>en</strong>tes sectores <strong>de</strong> una<br />
( ) sociolecto sociedad dada.<br />
( ) dialecto regional b. Califica si una variedad <strong>de</strong>l l<strong>en</strong>guaje es bu<strong>en</strong>a o ma<strong>la</strong>.<br />
( ) idolecto c. Se usa para referirse a <strong>la</strong>s variantes <strong>de</strong>l l<strong>en</strong>guaje que se re<strong>la</strong>cionan<br />
( ) dialecto con <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntidad <strong>de</strong> grupo <strong>en</strong> una sociedad dada.<br />
d. Es una noción vincu<strong>la</strong>da con formas <strong>de</strong> hab<strong>la</strong> impuras, corruptas,<br />
sub<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>das o primitivas.<br />
e. Se refiere a <strong>la</strong>s variantes <strong>de</strong> una misma l<strong>en</strong>gua distribuidas <strong>en</strong><br />
difer<strong>en</strong>tes áreas geográficas.<br />
f. Es <strong>la</strong> forma particu<strong>la</strong>r y característica <strong>de</strong> hab<strong>la</strong> <strong>de</strong> una persona.<br />
28. Re<strong>la</strong>ciona <strong>la</strong>s escue<strong>la</strong>s lingüísticas con sus características correspondi<strong>en</strong>tes.<br />
( ) Estructuralismo norteamericano a. Hace una distinción <strong>en</strong>tre compet<strong>en</strong>cia y actuación.<br />
( ) Gramática g<strong>en</strong>erativa b. Ti<strong>en</strong>e una t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia pronunciada a darle prefer<strong>en</strong>cia al estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
forma por <strong>en</strong>cima <strong>de</strong>l significado.<br />
( ) Estructuralismo europeo c. Adopta un punto <strong>de</strong> vista filosófico conocido como experi<strong>en</strong>cialismo.<br />
( ) Lingüística cognitiva d. Hace hincapié <strong>en</strong> el estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> función comunicativa <strong>de</strong>l l<strong>en</strong>guaje.<br />
29. Escribe <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> cada paréntesis <strong>la</strong> letra que indique <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> morfemas que conti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes<br />
pa<strong>la</strong>bras.<br />
( ) cárcel a. Dos<br />
( ) papelerías b. Tres<br />
( ) exhaustivam<strong>en</strong>te c. Cuatro<br />
( ) gatitos d. Uno<br />
306
Ejercicios <strong>de</strong> autoevaluación<br />
30. Or<strong>de</strong>na cronológicam<strong>en</strong>te los sigui<strong>en</strong>tes ev<strong>en</strong>tos, escribi<strong>en</strong>do el número 1 <strong>en</strong> el paréntesis <strong>de</strong>l que se originó primero,<br />
el número 2 <strong>en</strong> el <strong>de</strong>l que se originó <strong>de</strong>spués, y así sucesivam<strong>en</strong>te, hasta escribir el número 6 <strong>en</strong> el <strong>de</strong>l más reci<strong>en</strong>te.<br />
( ) El análisis fonético continúa, <strong>en</strong> <strong>la</strong> Edad Media, gracias a <strong>la</strong> inv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> impr<strong>en</strong>ta.<br />
( ) Tres culturas, principalm<strong>en</strong>te, pusieron <strong>la</strong>s bases <strong>de</strong>l análisis fonético <strong>de</strong>l l<strong>en</strong>guaje: los hindúes, los griegos<br />
y los árabes.<br />
( ) La comparación lingüística era el método a través <strong>de</strong>l cual se reconoció el par<strong>en</strong>tesco <strong>en</strong>tre l<strong>en</strong>guas, con lo<br />
cual, fue posible <strong>de</strong>terminar <strong>la</strong>s familias lingüísticas <strong>de</strong> Europa.<br />
( ) La tradición comparatista-historicista vio su culminación con los <strong>de</strong>sarrollos <strong>de</strong> los neogramáticos.<br />
( ) El “<strong>de</strong>scubrimi<strong>en</strong>to” <strong>de</strong>l sánscrito ayudó a ext<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong>s fronteras <strong>de</strong>l at<strong>la</strong>s lingüístico conocido, con lo cual,<br />
igualm<strong>en</strong>te, se estableció <strong>la</strong> gran familia indo-europea.<br />
( ) El cambio lingüístico pudo observarse a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> comparación lingüística, <strong>de</strong> modo que, <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s l<strong>en</strong>guas fue <strong>la</strong> tarea <strong>de</strong> <strong>la</strong> que se ocupara <strong>la</strong> lingüística histórica.<br />
307
Lingüística<br />
BIBLIOGRAFÍA DEL MÓDULO DE LINGÜÍSTICA<br />
UNIDAD I<br />
Lectura 1. La lingüística <strong>de</strong>scriptiva y <strong>la</strong> lingüística prescriptiva.<br />
O<strong>la</strong>rrea, Antxon<br />
2010 "De <strong>la</strong> gramática tradicional a <strong>la</strong> lingüística mo<strong>de</strong>rna: gramáticas prescriptivas y<br />
<strong>de</strong>scriptivas", <strong>en</strong> Introducción a <strong>la</strong> lingüística hispánica, Cambridge University Press,<br />
Cambridge, pp. 2-4.<br />
Lectura 2. Gramática tradicional y <strong>la</strong> lingüística mo<strong>de</strong>rna.<br />
Mounin, Georges<br />
1976 "La edad <strong>de</strong> <strong>la</strong> lingüística", <strong>en</strong> C<strong>la</strong>ves para <strong>la</strong> lingüistica, Barcelona, Anagrama, p. 22-26.<br />
UNIDAD II<br />
Lectura 1. Los primeros <strong>de</strong>sarrollos lingüísticos <strong>en</strong> América.<br />
Cerný, Jirý<br />
2006 Historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> lingüística, Madrid, Universidad <strong>de</strong> Extremadura, pp. 211-247.<br />
Lectura 3. La lingüística cognitiva.<br />
Cu<strong>en</strong>ca, María Josep y Joseph Hilferty<br />
1999 Introducción a <strong>la</strong> lingüística cognitiva, Barcelona, Ariel, S. A., pp. 15-19.<br />
UNIDAD III<br />
Lectura 3. La sintaxis.<br />
Dixon, R. M. W.<br />
1972 The Dyrbal <strong>la</strong>nguage of North Que<strong>en</strong>s<strong>la</strong>nd, Cambridge, Cambridge University Press. p.<br />
101.<br />
Van Valin, R. y R. LaPol<strong>la</strong><br />
1997 Syntax. Structure, meaning and function, Cambridge, Cambridge University Press. p. 19.<br />
UNIDAD IV<br />
Lectura 1. Variación lingüística.<br />
Akmajian, Adrian; Richard, Demers et al.<br />
2001 "Language variation", <strong>en</strong> , 5a. ed., London, The MIT Press. Cambridge Mass, pp. 273-276.<br />
Lectura 2. Los animales <strong>en</strong> <strong>la</strong> cosmovisión popoloca.<br />
García Zúñiga, H. Antonio<br />
2003 “Los animales <strong>en</strong> <strong>la</strong> cosmovisión popoloca”, <strong>en</strong> Masferrer Kan, Elio, Jaime Mondragón<br />
Melo, Georgina V<strong>en</strong>ces Ruz, E. Díaz Br<strong>en</strong>is, Etnografía <strong>de</strong>l Estado <strong>de</strong> Pueb<strong>la</strong>, México,<br />
Secretaría <strong>de</strong> Cultura Pueb<strong>la</strong>, pp. 96-98.<br />
Lectura 3. Las p<strong>la</strong>ntas y su c<strong>la</strong>sificación <strong>en</strong> <strong>la</strong> medicina tradicional popoloca.<br />
García Zúñiga, H. Antonio<br />
2003 “Las p<strong>la</strong>ntas y su c<strong>la</strong>sificaciónn <strong>en</strong> <strong>la</strong> medicina tradicional popoluca”, <strong>en</strong> Masferrer Kan,<br />
Elio, Jaime Mondragón Melo, Georgina V<strong>en</strong>ces Ruz, E. Díaz Br<strong>en</strong>is, Etnografía <strong>de</strong>l Estado<br />
<strong>de</strong> Pueb<strong>la</strong>, México, Secretaría <strong>de</strong> Cultura Pueb<strong>la</strong>, pp. 106-108.<br />
Lectura 4. La psicolingüística.<br />
Cerný, Jirý<br />
2006 Historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> lingüística, Madrid, Universidad <strong>de</strong> Extremadura, pp. 365 – 376.<br />
308
V. Las lic<strong>en</strong>ciaturas <strong>de</strong> <strong>la</strong> ENAH
ANTROPOLOGÍA FÍSICA<br />
Disciplina que estudia al ser humano y sus socieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong>s<strong>de</strong> un <strong>en</strong>foque<br />
biológico y socio – cultural.<br />
¿Cuál es <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> este biológico <strong>de</strong>l hombre; los temas sobre<br />
profesionista? <strong>la</strong> diversidad y características comunes<br />
que compart<strong>en</strong> los grupos<br />
La formación académica que se humanos. Es necesaria una actitud<br />
imparte <strong>en</strong> <strong>la</strong> ENAH abarca campos meticulosa, observadora y t<strong>en</strong>er una<br />
como <strong>la</strong> anatomía, fisiología, eva- disposición a leer sobre distintos<br />
luación, comportami<strong>en</strong>to, variabilidad, temas <strong>de</strong> carácter social, histórico y<br />
<strong>de</strong>sarrollo ontogénico y g<strong>en</strong>ética, <strong>en</strong>tre biológico.<br />
otros. Las técnicas más comunes son Finalm<strong>en</strong>te es necesario un gusto por<br />
<strong>la</strong>s utilizadas <strong>en</strong> <strong>la</strong> osteología y <strong>la</strong>s ci<strong>en</strong>cias naturales <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral y su<br />
somatología, <strong>la</strong>s técnicas for<strong>en</strong>ses y re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong>s ci<strong>en</strong>cias sociales. Así<br />
ergonómicas para el análisis y mismo se <strong>de</strong>be contar con facilida<strong>de</strong>s<br />
comparación <strong>de</strong> materiales óseos para <strong>la</strong> estadística y <strong>la</strong> investigación<br />
prehispánicos y contemporáneos. Así<br />
como el trabajo <strong>en</strong> <strong>la</strong>s zonas arqueo-<br />
experim<strong>en</strong>tal.<br />
lógicas. P<strong>la</strong>n <strong>de</strong> <strong>estudios</strong><br />
¿Dón<strong>de</strong> pue<strong>de</strong> trabajar? El p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> <strong>estudios</strong> vig<strong>en</strong>te fue<br />
aprobado por el Consejo Técnico <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
El antropólogo físico pue<strong>de</strong> trabajar <strong>en</strong> ENAH <strong>en</strong> 1995. Según lo establece el<br />
el sector público y privado. Se <strong>de</strong>dica a reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to G<strong>en</strong>eral Académico <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
hacer peritajes para <strong>de</strong>terminar edad, Escue<strong>la</strong>, <strong>la</strong> carrera se <strong>de</strong>berá cursar<br />
afinidad biológica e i<strong>de</strong>ntificación <strong>de</strong> <strong>en</strong> ocho semestre, con un total <strong>de</strong><br />
individuos (vivos y muertos). También cuar<strong>en</strong>ta materias (treinta y siete<br />
pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>dicarse a <strong>la</strong> doc<strong>en</strong>cia o como obligatorias y tres optativas), cu-<br />
asesor <strong>en</strong> <strong>la</strong>s áreas <strong>de</strong> diseño <strong>de</strong><br />
herrami<strong>en</strong>tas y artículos <strong>de</strong> consumo<br />
bri<strong>en</strong>do un total <strong>de</strong> 340 créditos.<br />
don<strong>de</strong> su conocimi<strong>en</strong>to sobre Primer semestre<br />
variaciones anatómicas y fisiológicas Arqueología G<strong>en</strong>eral<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción que utilizará estos Etnología G<strong>en</strong>eral<br />
objetos, permite <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> Introducción a <strong>la</strong> Historia<br />
artículos más cómodos y seguros. En Lingüística G<strong>en</strong>eral<br />
algunos campos como el <strong>de</strong>porte<br />
pue<strong>de</strong> recom<strong>en</strong>dar estándares<br />
Estadística<br />
antropométricos para los <strong>de</strong>portistas Segundo semestre<br />
<strong>de</strong> alto r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to y trabajar junto a Anatomía<br />
los médicos <strong>de</strong>l <strong>de</strong>porte.<br />
Teoría Antropológica I<br />
Historia Social <strong>de</strong> Europa<br />
¿Qué características personales y<br />
académicas se necesitan para<br />
estudiar esta carrera?<br />
Bioquímica<br />
Bioestadística<br />
Debe haber un interés por temas<br />
re<strong>la</strong>cionados con el orig<strong>en</strong> <strong>de</strong>l ser<br />
humano, <strong>de</strong> <strong>la</strong> m<strong>en</strong>te, el pasado<br />
311<br />
Las lic<strong>en</strong>ciaturas <strong>de</strong> <strong>la</strong> ENAH
Antropología Física<br />
Tercer semestre<br />
Fisiología<br />
¿Qué titulo otorga <strong>la</strong> ENAH?<br />
Teoría Antropológica II<br />
Historia Social <strong>de</strong> México I<br />
Lic<strong>en</strong>ciado <strong>en</strong> Antropología Física<br />
G<strong>en</strong>ética<br />
Historia <strong>de</strong>l P<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to Antropofísico ¿Cuáles son los requisitos <strong>de</strong><br />
titu<strong>la</strong>ción que se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> cumplir?<br />
Cuarto semestre<br />
Osteología I<br />
Antropología Ecológica<br />
Historia Social <strong>de</strong> México II<br />
Teorías Evolutivas<br />
Antropología Demográfica<br />
Quinto semestre<br />
Osteología II<br />
Ontog<strong>en</strong>ia I<br />
Geología Histórica<br />
Antropología <strong>de</strong>l Comportami<strong>en</strong>to<br />
Etnografía Mo<strong>de</strong>rna <strong>de</strong> México<br />
Sexto semestre<br />
Técnicas <strong>de</strong> Excavación<br />
Ontog<strong>en</strong>ia II<br />
Somatología<br />
Antropología Sexológica<br />
Filog<strong>en</strong>ia y Comportami<strong>en</strong>to Primate<br />
Séptimo semestre<br />
Antropología Física <strong>en</strong> México y América<br />
Latina<br />
Antropología Física Aplicada<br />
Proyecto <strong>de</strong> Investigación Formativa I<br />
Paleoantropología y Prehistoria<br />
Optativa I<br />
Octavo semestre<br />
Seminario <strong>de</strong> Tesis<br />
Prehistoria <strong>de</strong> América<br />
Proyecto <strong>de</strong> Investigación Formativa II<br />
Optativa II<br />
Optativa III<br />
312<br />
T<strong>en</strong>er el 100% <strong>de</strong> los créditos <strong>de</strong>l p<strong>la</strong>n<br />
<strong>de</strong> <strong>estudios</strong>, dominar un idioma<br />
extranjero (Inglés o Francés), cumplir<br />
con seis meses <strong>de</strong> servicio social,<br />
nov<strong>en</strong>ta días <strong>de</strong> trabajo <strong>de</strong> campo,<br />
tesis y exam<strong>en</strong> profesional.
ANTROPOLOGÍA SOCIAL<br />
Disciplina <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Ci<strong>en</strong>cias Antropológicas que se <strong>de</strong>dica a estudiar<br />
<strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias socioculturales.<br />
¿Qué hace este profesionista? cionándose con otras i<strong>de</strong>ologías.<br />
Académicas: T<strong>en</strong>er una fascinación por<br />
El objetivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Lic<strong>en</strong>ciatura <strong>en</strong><br />
Antropología Social <strong>de</strong> <strong>la</strong> ENAH es<br />
brindar una sólida formación teórica<br />
metodológica que posibilite <strong>la</strong><br />
preparación <strong>de</strong> profesionales capaces<br />
<strong>de</strong> analizar los procesos socioculturales<br />
que viv<strong>en</strong> actualm<strong>en</strong>te los difer<strong>en</strong>tes<br />
grupos sociales. Esto, a partir <strong>de</strong> una<br />
<strong>la</strong> lectura; interés por <strong>la</strong> disciplina y <strong>la</strong>s<br />
re<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s artes y <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia;<br />
predisposición y habilida<strong>de</strong>s básicas<br />
<strong>de</strong> investigación. Saber usar recursos<br />
bibliográficos, hemerográficos y<br />
multimedia y t<strong>en</strong>er facilidad para<br />
apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r otras l<strong>en</strong>guas.<br />
visión amplia, comparativa e<br />
interdisciplinaria. Se busca que los<br />
P<strong>la</strong>n <strong>de</strong> <strong>estudios</strong><br />
estudiantes t<strong>en</strong>gan <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> El p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> <strong>estudios</strong> vig<strong>en</strong>te fue<br />
re<strong>la</strong>cionarse con <strong>la</strong> problemática real aprobado por el Consejo Técnico <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
que viv<strong>en</strong> sus objetos <strong>de</strong> estudio. ENAH <strong>en</strong> el 2008. Según lo establece<br />
el Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to G<strong>en</strong>eral Académico <strong>de</strong><br />
¿Dón<strong>de</strong> se pue<strong>de</strong> trabajar?<br />
<strong>la</strong> Escue<strong>la</strong>, <strong>la</strong> carrera se <strong>de</strong>berá cursar<br />
<strong>en</strong> ocho semestres, con un total <strong>de</strong><br />
El antropólogo social pue<strong>de</strong> trabajar<br />
<strong>en</strong> instituciones <strong>de</strong> educación<br />
s u p e r i o r, e n l a d o c e n c i a e<br />
investigación. También pue<strong>de</strong> trabajar<br />
<strong>en</strong> el diseño <strong>de</strong> políticas sociales; <strong>la</strong><br />
cuar<strong>en</strong>ta materias (treinta y siete<br />
obligatorias y tres optativas), cubri-<br />
<strong>en</strong>do un total <strong>de</strong> 320 créditos, t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do<br />
como máximo 56 por semestre.<br />
gestión cultural y <strong>la</strong> protección <strong>de</strong>l Primer semestre<br />
patrimonio cultural <strong>en</strong> organismos Problemas Filosóficos I<br />
gubernam<strong>en</strong>tales como <strong>la</strong> Secretaría Precursores y Evolucionistas<br />
<strong>de</strong> Educación Pública, el Instituto Particu<strong>la</strong>rismo Histórico<br />
<strong>Nacional</strong> <strong>de</strong> L<strong>en</strong>guas Indíg<strong>en</strong>as, <strong>la</strong> Teoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> Historia<br />
Comisión para el Desarrollo <strong>de</strong> los<br />
Pueblos Indíg<strong>en</strong>as, <strong>en</strong>tre otras. Otro<br />
Procesos <strong>de</strong> Hominización y Oríg<strong>en</strong>es <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> Civilización.<br />
campo <strong>de</strong> trabajo es <strong>en</strong> organismos no<br />
gubernam<strong>en</strong>tales <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong><br />
proyectos educativos, culturales,<br />
políticos y sociales.<br />
Segundo semestre<br />
Problemas Filosóficos II<br />
Etnografía <strong>de</strong> México<br />
Funcionalismo y Estructural<br />
Funcionalismo<br />
¿Qué características personales y Cuestión Étnica <strong>Nacional</strong><br />
académicas se necesitan para<br />
estudiar esta carrera?<br />
Sociedad y Cultura Prehispánica<br />
Personales: Disposición para re<strong>la</strong>cionarse<br />
y convivir <strong>en</strong> espacios y<br />
grupos humanos socioculturalm<strong>en</strong>te<br />
aj<strong>en</strong>os al <strong>de</strong> proce<strong>de</strong>ncia. Apertura<br />
para <strong>de</strong>scubrir y <strong>de</strong>scubrirse re<strong>la</strong>-<br />
313<br />
Las lic<strong>en</strong>ciaturas <strong>de</strong> <strong>la</strong> ENAH
Antropología Social<br />
Tercer semestre<br />
Elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Economía Política<br />
¿Qué título otorga <strong>la</strong> ENAH?<br />
Epistemología <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Ci<strong>en</strong>cias Sociales<br />
Estructuralismo<br />
Lic<strong>en</strong>ciado <strong>en</strong> Antropología Social<br />
Familia y Par<strong>en</strong>tesco<br />
Sociedad y Cultura Colonial <strong>en</strong> <strong>la</strong> Nueva<br />
España<br />
¿Cuáles son los requisitos <strong>de</strong><br />
titu<strong>la</strong>ción que se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> cumplir?<br />
Cuarto semestre Cubrir el 100% <strong>de</strong> los créditos <strong>de</strong>l p<strong>la</strong>n<br />
Metodología <strong>de</strong> <strong>la</strong> Investigación Social<br />
Antropología Mexicana<br />
Estructura y Organización Social<br />
Teorías <strong>de</strong> <strong>la</strong> Cultura<br />
<strong>de</strong> <strong>estudios</strong>, dominar un idioma<br />
extranjero (Inglés o Francés), cumplir<br />
con seis meses <strong>de</strong> servicio social,<br />
Sociedad y Cultura <strong>en</strong> México siglo XIX<br />
Quinto semestre<br />
Proyecto <strong>de</strong> Investigación Formativa I<br />
Problemas Antropológicos y Técnicas<br />
Etnográficas I<br />
El marxismo <strong>en</strong> <strong>la</strong> Antropología<br />
Antropología Económica<br />
Sociedad y Cultura <strong>en</strong> México siglos XX y<br />
XXI<br />
Sexto semestre<br />
Proyecto <strong>de</strong> Investigación Formativa II<br />
Problemas Antropológicos y Técnicas<br />
Etnográficas II<br />
Neoevolucionismo y Materialismo Ecológico<br />
Cultural<br />
Mito, Rito y Religión<br />
Gran<strong>de</strong>s problemas contemporáneos <strong>de</strong><br />
México y el Mundo<br />
Séptimo semestre<br />
Proyecto <strong>de</strong> Investigación Formativa III<br />
Antropología Política<br />
Antropología Simbólica, Cognitiva,<br />
Interpretativa y Etnoci<strong>en</strong>cia<br />
Antropología Urbana e Industrial<br />
Optativa I<br />
Octavo semestre<br />
Proyecto <strong>de</strong> Investigación Formativa IV<br />
Optativa II<br />
Nuevos mo<strong>de</strong>los y corri<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
Antropología: sobremo<strong>de</strong>rnidad, complejidad<br />
y caos<br />
Optativa III<br />
Antropología Aplicada<br />
314<br />
ci<strong>en</strong>to veinte días <strong>de</strong> trabajo <strong>de</strong><br />
campo, tesis y pres<strong>en</strong>tar exam<strong>en</strong><br />
profesional.
ARQUEOLOGÍA<br />
Es <strong>la</strong> disciplina <strong>de</strong> <strong>la</strong> Antropología que estudia a <strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s a través<br />
<strong>de</strong> su cultura material.<br />
¿Qué hace este profesionista?<br />
trabajo <strong>de</strong> campo.<br />
Interés <strong>en</strong> el trabajo <strong>de</strong> <strong>la</strong>boratorio y<br />
De todos los profesionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> el trabajo <strong>de</strong> investigación <strong>en</strong><br />
Antropología es el único que equipo.<br />
legalm<strong>en</strong>te está autorizado para<br />
excavar <strong>en</strong> sitios arqueológicos. P<strong>la</strong>n <strong>de</strong> <strong>estudios</strong><br />
D<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> su trabajo profesional está<br />
<strong>la</strong> liberación, recate, protección, El p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> <strong>estudios</strong> vig<strong>en</strong>te fue<br />
conservación y restauración <strong>de</strong> los aprobado por el Consejo Técnico <strong>de</strong><br />
monum<strong>en</strong>tos históricos arqueológicos, <strong>la</strong> ENAH <strong>en</strong> 2010. Según lo establece<br />
así como los bi<strong>en</strong>es materiales <strong>de</strong> <strong>la</strong>s el reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to G<strong>en</strong>eral Académico <strong>de</strong><br />
culturas. Algunas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s espe- <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong>, <strong>la</strong> carrera se <strong>de</strong>berá<br />
cialida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong>s disciplinas son: <strong>la</strong> cursar <strong>en</strong> nueve semestres, con un<br />
arqueología prehispánica, <strong>la</strong> arque- total <strong>de</strong> cuar<strong>en</strong>ta y nueve materias<br />
ología subacuática, <strong>la</strong> arqueología (cuar<strong>en</strong>ta y cuatro obligatorias y<br />
histórica y <strong>la</strong> arqueología industrial, cinco optativas), cubri<strong>en</strong>do un total<br />
<strong>en</strong>tre otras.<br />
<strong>de</strong> 397 créditos, t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do como<br />
máximo 76 por semestre.<br />
¿Dón<strong>de</strong> se pue<strong>de</strong> trabajar?<br />
El p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> <strong>estudios</strong> incluye el<br />
acreditar los 110 días <strong>de</strong> prácticas <strong>de</strong><br />
El campo <strong>de</strong> trabajo para los<br />
arqueólogos pue<strong>de</strong> ser muy amplio,<br />
campo y <strong>la</strong>boratorio obligatorias.<br />
sin embargo, por el carácter oficial <strong>de</strong>l<br />
ejercicio profesional, sólo se pue<strong>de</strong><br />
hacer trabajo <strong>de</strong> investigación <strong>en</strong><br />
<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias <strong>de</strong>l Instituto nacional <strong>de</strong><br />
Antropología e Historia o <strong>en</strong> instituciones<br />
y universida<strong>de</strong>s que cu<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
con el aval <strong>de</strong> éste. Otras alternativas<br />
<strong>de</strong> trabajo son <strong>la</strong> doc<strong>en</strong>cia a nivel<br />
Primer semestre<br />
Introducción a <strong>la</strong> Antropología<br />
Historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> Arqueología Mexicana<br />
Antropología Física<br />
Análisis e Interpretación <strong>de</strong> Textos<br />
Arqueología G<strong>en</strong>eral<br />
Patrimonio y Legis<strong>la</strong>ción<br />
medio superior y superior, <strong>la</strong> asesoría Segundo semestre<br />
sobre cuestiones patrimoniales a Metodología<br />
empresas constructoras y <strong>la</strong> curaduría<br />
<strong>de</strong> colecciones arqueológicas.<br />
También pue<strong>de</strong> co<strong>la</strong>borar <strong>en</strong> c<strong>en</strong>tros<br />
<strong>de</strong> investigación social y cultural o<br />
apoyar a <strong>la</strong>bores <strong>de</strong> investigación<br />
criminalística, <strong>en</strong>tre otras activida<strong>de</strong>s.<br />
Antropología Económica<br />
Teoría Arqueológica Contemporánea<br />
Lítica<br />
Historia <strong>de</strong> México I<br />
¿Qué características personales<br />
y académicas se necesitan para<br />
estudiar esta carrera?<br />
Amplio conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura<br />
universal, habilida<strong>de</strong>s para <strong>la</strong><br />
compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s<br />
antiguas <strong>de</strong> México y el mundo.<br />
Compromiso, disciplina, constancia<br />
para <strong>la</strong> lectura, <strong>la</strong> reflexión y el<br />
315<br />
Las lic<strong>en</strong>ciaturas <strong>de</strong> <strong>la</strong> ENAH
Arqueología<br />
Tercer semestre ¿Qué título otorga <strong>la</strong> ENAH?<br />
Antropología Política Lic<strong>en</strong>ciado <strong>en</strong> Arqueología<br />
Teorías Arqueológicas<br />
Ecología Humana<br />
¿Cuáles son los requisitos <strong>de</strong><br />
Cerámica<br />
titu<strong>la</strong>ción que se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> cumplir?<br />
Historia <strong>de</strong> México II<br />
Introducción a <strong>la</strong> Historia<br />
Cubrir el 100% <strong>de</strong> los créditos <strong>de</strong>l p<strong>la</strong>n<br />
Cuarto semestre<br />
<strong>de</strong> <strong>estudios</strong>, acreditar un idioma<br />
Teoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> Historia extranjero (Inglés o Francés), cumplir<br />
Geomorfología con el servicio social <strong>de</strong> 6 meses o un<br />
Materiales Orgánicos e Inorgánicos equival<strong>en</strong>te a 480 horas, acreditar <strong>la</strong>s<br />
Interpretación <strong>de</strong> Mapas e Imág<strong>en</strong>es prácticas <strong>de</strong> fin <strong>de</strong> carrera <strong>la</strong>s cuales<br />
Aéreas<br />
son 90 días <strong>de</strong> trabajo <strong>de</strong> campo o 180<br />
Historia <strong>de</strong> México III<br />
días <strong>en</strong> gabinete, e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> tesis<br />
Quinto semestre<br />
y pres<strong>en</strong>tar exam<strong>en</strong> profesional.<br />
Par<strong>en</strong>tesco y Religión<br />
Geografía Humana<br />
Levantami<strong>en</strong>to Topográfico<br />
Herrami<strong>en</strong>tas Etnográficas para <strong>la</strong><br />
Arqueología<br />
Historia <strong>de</strong> México IV<br />
Sexto semestre<br />
Teorías Antropológicas<br />
Seminario Formativo<br />
Estadística<br />
Reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Superficie<br />
Historia <strong>de</strong> México V<br />
Manejo <strong>de</strong> Recursos<br />
Séptimo semestre<br />
Optativa Teórica G<strong>en</strong>eral<br />
Seminario <strong>de</strong> Tesis<br />
Laboratorio <strong>de</strong> Materiales I<br />
Taller <strong>de</strong> Redacción<br />
Historia <strong>de</strong> México VI<br />
Restauración y Conservación<br />
Octavo semestre<br />
Optativa Teórica Particu<strong>la</strong>r<br />
Seminario Teórico<br />
Estratigrafía<br />
Optativa Formativa Ambi<strong>en</strong>tal<br />
Excavación<br />
Nov<strong>en</strong>o semestre<br />
Laboratorio <strong>de</strong> Materiales II<br />
Optativa Formativa Técnica<br />
Museografía y Museología<br />
Optativa Informativa<br />
Seminario Informativo<br />
316
ETNOHISTORIA<br />
Disciplina <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Ci<strong>en</strong>cias Antropológicas que se <strong>de</strong>dica a escribir<br />
<strong>la</strong> historia <strong>de</strong> los pueblos que no ti<strong>en</strong><strong>en</strong> historia.<br />
¿Qué hace este profesionista?<br />
P<strong>la</strong>n <strong>de</strong> <strong>estudios</strong><br />
Distingue <strong>la</strong>s transformaciones El p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> <strong>estudios</strong> vig<strong>en</strong>te fue<br />
producidas por el contacto <strong>en</strong>tre aprobado por el Consejo Técnico <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
difer<strong>en</strong>tes culturas. Reconstruye el ENAH <strong>en</strong> 1989. Según lo establece el<br />
contexto social, cultural e histórico <strong>de</strong> Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to G<strong>en</strong>eral Académico <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
los f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os socioculturales <strong>en</strong> Escue<strong>la</strong>, <strong>la</strong> carrera se <strong>de</strong>berá cursar<br />
tiempos y espacios <strong>de</strong>terminados <strong>en</strong> ocho semestres, con un total <strong>de</strong><br />
mediante el cruce <strong>de</strong> fu<strong>en</strong>tes cuar<strong>en</strong>ta materias (treinta y ocho<br />
etnográficas y archivísticas.<br />
obligatorias y dos optativas),<br />
cubri<strong>en</strong>do un total <strong>de</strong> 320 créditos,<br />
¿Dón<strong>de</strong> se pue<strong>de</strong> trabajar?<br />
Los etnohistoriadores son requeridos<br />
t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do como máximo 56 por<br />
semestre.<br />
por instancias Judiciales <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
Fe<strong>de</strong>ración para hacer peritajes<br />
históricos que consist<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
traducción <strong>de</strong> docum<strong>en</strong>tos antiguos<br />
para usarlos como pruebas <strong>en</strong> pleitos<br />
Primer semestre<br />
Introducción a <strong>la</strong> Etnohistoria<br />
Antropología G<strong>en</strong>eral<br />
Introducción a <strong>la</strong> Historia<br />
Arqueología G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> América<br />
legales. En el campo <strong>de</strong> <strong>la</strong> investi- Teoría <strong>de</strong>l Conocimi<strong>en</strong>to<br />
gación, el etnohistoriador recolecta y<br />
c<strong>la</strong>sifica datos etnográficos, registra y<br />
c<strong>la</strong>sifica fu<strong>en</strong>tes históricas; también<br />
trabaja <strong>en</strong> <strong>la</strong> c<strong>la</strong>sificación y or<strong>de</strong>nami<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> archivos, trabajos <strong>de</strong><br />
Segundo semestre<br />
Historia Universal I<br />
Teoría Antropológica I<br />
Teoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> Historia<br />
Arqueología <strong>de</strong> Mesoamérica: C<strong>en</strong>tro,<br />
paleografía. Así mismo se pue<strong>de</strong> Occi<strong>de</strong>nte y Golfo<br />
<strong>de</strong>sempeñar <strong>en</strong> <strong>la</strong> doc<strong>en</strong>cia y <strong>en</strong> <strong>la</strong> Arqueología <strong>de</strong> Mesoamérica: Área Maya<br />
c<strong>la</strong>sificación bibliográfica y heme- y Oaxaca<br />
rográfica.<br />
Tercer semestre<br />
¿Qué características personales y<br />
Etnohistoria <strong>de</strong> México I<br />
Teoría Antropológica II<br />
académicas se necesitan para Historia <strong>de</strong> España<br />
estudiar esta carrera?<br />
Etnohistoria <strong>de</strong>l Área Maya<br />
Paleografía I<br />
Personales: Interés por <strong>la</strong> pluriculturalidad<br />
<strong>de</strong> México, así como t<strong>en</strong>er<br />
Cuarto semestre<br />
Etnohistoria <strong>de</strong> México II<br />
una m<strong>en</strong>te abierta para conocer Antropología Mexicana<br />
prácticas tradicionales, usos,<br />
costumbres e i<strong>de</strong>as distintas a <strong>la</strong>s<br />
personales.<br />
Historia Universal II<br />
Fu<strong>en</strong>tes I<br />
Paleografía II<br />
Académicas: Facilidad para <strong>la</strong><br />
compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> textos, conc<strong>en</strong>tración<br />
Quinto semestre<br />
Etnohistoria <strong>de</strong> México III<br />
<strong>en</strong> el estudio y capacidad <strong>de</strong> Etnohistoria <strong>de</strong>l Área Andina<br />
aplicación y síntesis, disposición para<br />
<strong>la</strong> investigación <strong>en</strong> archivo, trabajo <strong>de</strong><br />
campo y trabajo <strong>en</strong> equipo.<br />
L<strong>en</strong>gua Indíg<strong>en</strong>a I<br />
Fu<strong>en</strong>tes II<br />
Proyecto <strong>de</strong> Investigación Formativa I<br />
317<br />
Las lic<strong>en</strong>ciaturas <strong>de</strong> <strong>la</strong> ENAH
Etnohistoria<br />
Sexto semestre<br />
Historia <strong>de</strong> América<br />
Antropología Económica y Política<br />
Historia Universal III<br />
L<strong>en</strong>gua Indíg<strong>en</strong>a II<br />
Proyecto <strong>de</strong> Investigación Formativa II<br />
Séptimo semestre<br />
Teoría <strong>de</strong>l Par<strong>en</strong>tesco<br />
Antropología <strong>de</strong> <strong>la</strong> Religión<br />
Historia <strong>de</strong> México In<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te<br />
Optativa I<br />
Proyecto <strong>de</strong> Investigación Formativa III<br />
Octavo semestre<br />
Rebeliones Indíg<strong>en</strong>as<br />
Etnografía <strong>de</strong> México<br />
Historia <strong>de</strong> México Siglo XX<br />
Optativa II<br />
Proyecto <strong>de</strong> investigación Formativa IV<br />
¿Qué título otorga <strong>la</strong> ENAH?<br />
Lic<strong>en</strong>ciado <strong>en</strong> Etnohistoria<br />
¿Cuáles son los requisitos <strong>de</strong><br />
titu<strong>la</strong>ción que se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> cumplir?<br />
Cubrir el 100% <strong>de</strong> los créditos <strong>de</strong>l p<strong>la</strong>n<br />
<strong>de</strong> <strong>estudios</strong>, dominar un idioma<br />
extranjero (Inglés o Francés), cumplir<br />
con seis meses <strong>de</strong> servicio social,<br />
nov<strong>en</strong>ta días <strong>de</strong> trabajo <strong>de</strong> campo y/o<br />
archivo, tesis y pres<strong>en</strong>tar exam<strong>en</strong><br />
profesional.<br />
318
ETNOLOGÍA<br />
Disciplina <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Ci<strong>en</strong>cias Antropológicas que se <strong>en</strong>foca <strong>en</strong><br />
el estudio ci<strong>en</strong>tífico <strong>de</strong> los grupos humanos.<br />
¿Qué hace este profesionista? semestres, con un total <strong>de</strong> cuar<strong>en</strong>ta<br />
materias (treinta y seis obligatorias y<br />
El etnólogo se ocupa <strong>de</strong> conocer <strong>la</strong>s cuatro optativas), cubri<strong>en</strong>do un total<br />
distintas formas <strong>de</strong> ser <strong>de</strong> los grupos <strong>de</strong> 320 créditos, t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do como<br />
humanos <strong>en</strong> sus múltiples facetas, así máximo 56 por semestre.<br />
como <strong>de</strong> investigar e implem<strong>en</strong>tar<br />
estrategias para el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> los<br />
patrimonios culturales <strong>de</strong> los distintos<br />
pueblos y comunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> nación<br />
mexicana. En su trabajo hace uso <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> etnografía como herrami<strong>en</strong>ta<br />
metodológica para conocer un<br />
f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o humano específico.<br />
Primer semestre<br />
Introducción a <strong>la</strong> Antropología<br />
Teoría Antropológica I (Evolucionismo,<br />
Difusionismo y Re<strong>la</strong>tivismo Cultural)<br />
Antropología Física y Etnología<br />
At<strong>la</strong>s Etnográfico <strong>de</strong> México<br />
Historia y Etnología<br />
Segundo semestre<br />
¿Dón<strong>de</strong> se pue<strong>de</strong> trabajar?<br />
Métodos y Técnicas Etnográficos I<br />
Teoría Antropológica II (Funcionalismo)<br />
En organizaciones gubernam<strong>en</strong>tales<br />
nacionales e internacionales<br />
realizando programas <strong>de</strong> acción<br />
comunitaria. Adicionalm<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> el<br />
Lingüística y Etnología<br />
Arqueología y Etnología<br />
Historia <strong>de</strong> México I (Época<br />
Prehispánica)<br />
ámbito <strong>de</strong> apoyo a proyectos <strong>de</strong> Tercer semestre<br />
investigación disciplinaria o multi- Métodos y Técnicas Etnográficos II<br />
disciplinaria y ejercer <strong>la</strong> doc<strong>en</strong>cia <strong>en</strong><br />
instituciones educativas.<br />
Teoría Antropológica III (Estructuralismo)<br />
Antropología <strong>de</strong>l Par<strong>en</strong>tesco<br />
Antropología Económica<br />
¿Qué características personales y<br />
Historia <strong>de</strong> México II (Época Colonial)<br />
académicas se necesitan para<br />
estudiar esta carrera?<br />
Cuarto semestre<br />
Métodos y Técnicas <strong>de</strong> Investigación<br />
Lingüística<br />
Personales: Compromiso con <strong>la</strong><br />
formación, habilidad <strong>de</strong> observación,<br />
Teoría Antropológica IV<br />
(Neoevolucionismo)<br />
Antropología Política<br />
compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> problemáticas <strong>de</strong> Etnia, C<strong>la</strong>se y Nación<br />
carácter cultural y disponibilidad <strong>de</strong> Historia <strong>de</strong> México III (Siglo XIX)<br />
horario.<br />
Académicas: Aptitud para <strong>la</strong> reflexión<br />
formal y para <strong>la</strong> expresión apropiada <strong>de</strong><br />
i<strong>de</strong>as <strong>de</strong> carácter complejo, responsabilidad,<br />
<strong>de</strong>dicación y compromiso para<br />
con <strong>la</strong>s responsabilida<strong>de</strong>s propias <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
Quinto semestre<br />
Seminario <strong>de</strong> Investigación I<br />
Teoría Antropológica V (Marxismo)<br />
Antropología <strong>de</strong> <strong>la</strong> Religión<br />
Antropología <strong>de</strong>l Simbolismo<br />
Historia <strong>de</strong> México IV (Siglo XX)<br />
disciplina.<br />
Sexto semestre<br />
P<strong>la</strong>n <strong>de</strong> <strong>estudios</strong><br />
Seminario <strong>de</strong> investigación II<br />
Teoría Antropológica VI (Nuevas<br />
Actualm<strong>en</strong>te, el p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> <strong>estudios</strong> se<br />
<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> proceso <strong>de</strong> reforma.<br />
Según lo establece el Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to<br />
G<strong>en</strong>eral Académico <strong>de</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong>, <strong>la</strong><br />
carrera se <strong>de</strong>berá cursar <strong>en</strong> ocho<br />
Corri<strong>en</strong>tes)<br />
Antropología Urbana<br />
Antropología <strong>de</strong>l Campesinado<br />
Teoría Económica<br />
319<br />
Las lic<strong>en</strong>ciaturas <strong>de</strong> <strong>la</strong> ENAH
Etnología<br />
Séptimo semestre<br />
Seminario <strong>de</strong> investigación III<br />
Antropología Mexicana<br />
Optativa I<br />
Optativa II<br />
Estado y Po<strong>de</strong>r <strong>en</strong> el Mundo Mo<strong>de</strong>rno<br />
Octavo semestre<br />
Seminario <strong>de</strong> investigación IV<br />
Optativa III<br />
Teorías <strong>de</strong> <strong>la</strong> Cultura<br />
Etnografía <strong>de</strong> México<br />
Optativa IV<br />
¿Qué título otorga <strong>la</strong> ENAH?<br />
Lic<strong>en</strong>ciado <strong>en</strong> Etnología<br />
¿Cuáles son los requisitos <strong>de</strong><br />
titu<strong>la</strong>ción que se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> cumplir?<br />
Cubrir el 100% <strong>de</strong> los créditos <strong>de</strong>l p<strong>la</strong>n<br />
<strong>de</strong> <strong>estudios</strong>, dominar un idioma<br />
extranjero (Inglés o Francés), cumplir<br />
con seis meses <strong>de</strong> servicio social,<br />
nov<strong>en</strong>ta días <strong>de</strong> trabajo <strong>de</strong> campo,<br />
tesis y pres<strong>en</strong>tar exam<strong>en</strong> profesional.<br />
320
HISTORIA<br />
Es <strong>la</strong> disciplina que se <strong>de</strong>dica a estudiar <strong>la</strong> historia social y económica<br />
<strong>la</strong>s m<strong>en</strong>talida<strong>de</strong>s, <strong>la</strong> vida privada y cotidiana, lo mismo que los procesos<br />
globales <strong>de</strong> <strong>la</strong> actualidad.<br />
¿Qué hace este profesionista?<br />
Estudia los procesos políticos,<br />
económicos, i<strong>de</strong>ológicos, sociales y<br />
culturales pres<strong>en</strong>tes y pasados<br />
producto <strong>de</strong> <strong>la</strong> acción <strong>de</strong> los grupos<br />
humanos <strong>en</strong> el tiempo y acontecer<br />
cotidiano <strong>de</strong>l hombre <strong>en</strong> <strong>la</strong> realidad. La<br />
Historia que se <strong>en</strong>seña <strong>en</strong> <strong>la</strong> ENAH,<br />
por su es<strong>en</strong>cia social y cultural ha<br />
adquirido un carácter interdisciplinario;<br />
por lo que manti<strong>en</strong>e vínculos sólidos<br />
con <strong>la</strong> Economía, <strong>la</strong> Sociología, <strong>la</strong><br />
Antropología, <strong>la</strong> Etnología, <strong>la</strong><br />
Etnohistoria y <strong>la</strong> Geografía, <strong>en</strong>tre otras<br />
disciplinas sociales.<br />
históricos.<br />
P<strong>la</strong>n <strong>de</strong> <strong>estudios</strong><br />
El p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> <strong>estudios</strong> vig<strong>en</strong>te fue<br />
aprobado por el Consejo Técnico <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
ENAH <strong>en</strong> 2008. Según lo establece el<br />
reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to G<strong>en</strong>eral Académico <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
Escue<strong>la</strong>, <strong>la</strong> carrera se <strong>de</strong>berá cursar<br />
<strong>en</strong> ocho semestres, con un total <strong>de</strong><br />
cincu<strong>en</strong>ta materias (cuar<strong>en</strong>ta y cuatro<br />
obligatorias y seis optativas),<br />
cubri<strong>en</strong>do un total <strong>de</strong> 304 créditos,<br />
t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do como máximo 56 por<br />
semestre.<br />
¿Dón<strong>de</strong> se pue<strong>de</strong> trabajar?<br />
El ámbito <strong>en</strong> que se requier<strong>en</strong> los<br />
servicios <strong>de</strong>l historiador es amplio y se<br />
hal<strong>la</strong> <strong>en</strong> expansión. Diseña proyectos<br />
<strong>de</strong> investigación <strong>en</strong> que trata<br />
problemas relevantes; selecciona,<br />
c<strong>la</strong>sifica y sistematiza información que<br />
Primer semestre<br />
Introducción a <strong>la</strong> Historia<br />
Historiografía Greco<strong>la</strong>tina<br />
Formación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Socieda<strong>de</strong>s<br />
Mesoamericanas<br />
Grecia y Roma <strong>en</strong> el Mediterráneo<br />
Antiguo<br />
Introducción a <strong>la</strong> Investigación Histórica<br />
se recopi<strong>la</strong> <strong>en</strong> bibliotecas, hemerotecas Lectura y Redacción<br />
y archivos. A<strong>de</strong>más <strong>en</strong>trevista a<br />
qui<strong>en</strong>es, mediante sus recuerdos,<br />
adoptan una visión <strong>de</strong>l pasado.<br />
También pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>rse <strong>en</strong><br />
escue<strong>la</strong>s, universida<strong>de</strong>s e institutos <strong>de</strong><br />
investigación y cultura.<br />
Segundo semestre<br />
Materialismo Histórico e Historia Social<br />
Inglesa<br />
Historiografía Medieval<br />
Socieda<strong>de</strong>s Mesoamericanas <strong>de</strong>l<br />
Posclásico<br />
Europa Medieval Siglos V – XV<br />
¿Qué características personales y Estudios <strong>de</strong> Asia y África<br />
académicas se necesitan para<br />
estudiar esta carrera?<br />
Ci<strong>en</strong>cias Auxiliares I: Diplomática <strong>de</strong><br />
Códices<br />
Análisis Literario<br />
Para el estudio <strong>en</strong> <strong>la</strong> Lic<strong>en</strong>ciatura <strong>de</strong><br />
Historia se requiere: poseer conocimi<strong>en</strong>tos<br />
g<strong>en</strong>erales <strong>de</strong> Historia<br />
Universal y <strong>de</strong> México; facilidad para<br />
expresarse verbalm<strong>en</strong>te; disciplina <strong>en</strong> el<br />
trabajo escrito; hábito y constancia <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
lectura reflexiva y crítica; capacidad <strong>de</strong><br />
análisis, síntesis, compr<strong>en</strong>sión y<br />
explicación; actitud crítica, creativa y<br />
abierta e interés por los procesos<br />
321<br />
Las lic<strong>en</strong>ciaturas <strong>de</strong> <strong>la</strong> ENAH
Historia<br />
Tercer semestre Séptimo semestre<br />
Del Positivismo a <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> los Optativa Teórica II<br />
Annales Historiografía Contemporánea I: La<br />
Historiografía <strong>de</strong> <strong>la</strong> Conquista. La Revolución<br />
Crónica Revolución Mexicana y Consolidación <strong>de</strong>l<br />
La Conquista y <strong>la</strong> Expansión Colonial, Estado <strong>Nacional</strong><br />
Siglos XVI – XVII El Nuevo Or<strong>de</strong>n Mundial <strong>de</strong> <strong>la</strong> Posguerra<br />
La Sociedad Feudal <strong>en</strong> España y el América Latina II, Siglo XX<br />
Imperio Proyectos <strong>de</strong> Investigación Formativa III<br />
Diseño <strong>de</strong> Investigación Especialización II. Difusión <strong>de</strong> <strong>la</strong> Historia<br />
Ci<strong>en</strong>cias Auxiliares II: Diplomática<br />
Colonial y Paleografía Octavo semestre<br />
Optativa I Historiografía Contemporánea II:<br />
Corri<strong>en</strong>tes y Perspectivas<br />
Cuarto semestre México: capitalismo Contemporáneo<br />
Historicismo, Herm<strong>en</strong>éutica y Escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> Coyuntura Mundial Actual<br />
Frankfurt Proyectos <strong>de</strong> Investigación Formativa IV<br />
Historiografía <strong>de</strong>l Siglo XVIII. El Especialización III. Doc<strong>en</strong>cia<br />
Nacimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> Historiografía <strong>en</strong><br />
México ¿Qué título otorga <strong>la</strong> ENAH?<br />
Sociedad Colonial: Siglos XVII – XVIII<br />
Expansión Europea, Siglos XVI – XVIII<br />
Ci<strong>en</strong>cias Auxiliares III<br />
Optativa II<br />
Lic<strong>en</strong>ciado <strong>en</strong> Historia<br />
¿Cuáles son los requisitos <strong>de</strong><br />
titu<strong>la</strong>ción que se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> cumplir?<br />
Quinto semestre<br />
Teoría Antropológica<br />
Historiografía Liberal – Conservadora, Cubrir el 100% <strong>de</strong> los créditos <strong>de</strong>l p<strong>la</strong>n<br />
siglo XIX <strong>de</strong> <strong>estudios</strong>, dominar un idioma<br />
De <strong>la</strong>s Reformas Borbónicas a <strong>la</strong>s extranjero (Inglés o Francés), cumplir<br />
Reformas Liberales con seis meses <strong>de</strong> servicio social,<br />
Revolución Industrial y Colonialismo<br />
Europeo<br />
Proyectos <strong>de</strong> Investigación Formativa I<br />
Ci<strong>en</strong>cias Auxiliares IV<br />
Sexto semestre<br />
Optativa Teórica I<br />
Reforma y Porfiriato<br />
Imperialismo, Crisis y Guerras Mundiales<br />
América Latina I, Siglo XIX<br />
Proyectos <strong>de</strong> Investigación Formativa II<br />
Especialización I. Patrimonio Cultural<br />
322<br />
nov<strong>en</strong>ta días <strong>de</strong> trabajo <strong>de</strong> campo y/<br />
archivo, tesis y pres<strong>en</strong>tar exam<strong>en</strong><br />
profesional.
LINGÜÍSTICA<br />
Es <strong>la</strong> disciplina que estudia al l<strong>en</strong>guaje humano <strong>de</strong>s<strong>de</strong> su estructua<br />
interna como parte <strong>de</strong> una institución social más amplia: <strong>la</strong> l<strong>en</strong>gua.<br />
¿Qué hace este profesionista?<br />
El lingüista, a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong>s herrami<strong>en</strong>tas<br />
propias <strong>de</strong> <strong>la</strong> disciplina, realiza <strong>estudios</strong><br />
<strong>de</strong>l l<strong>en</strong>guaje ligados a <strong>la</strong> cultura y a <strong>la</strong><br />
sociedad <strong>en</strong> don<strong>de</strong> existe <strong>la</strong> l<strong>en</strong>gua. De<br />
esta forma, analiza y <strong>de</strong>scribe el<br />
l<strong>en</strong>guaje <strong>en</strong> sus aspectos fonológicos<br />
(sonidos), morfológicos (unida<strong>de</strong>s<br />
mínimas <strong>de</strong> significado) y sintácticos<br />
(construcción <strong>de</strong> oraciones). Los temas<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> lingüística van <strong>de</strong>s<strong>de</strong> aspectos<br />
anatómicos humanos hasta <strong>la</strong><br />
formación matemática. El tipo <strong>de</strong><br />
<strong>estudios</strong> que <strong>de</strong>riva <strong>de</strong> <strong>la</strong> lingüística se<br />
re<strong>la</strong>cionan con el orig<strong>en</strong> <strong>de</strong>l l<strong>en</strong>guaje, su<br />
<strong>de</strong>sarrollo histórico, sus realizaciones<br />
cotidianas, su vínculo con <strong>la</strong> m<strong>en</strong>te y el<br />
p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to.<br />
l<strong>en</strong>guas. Amplio criterio y un profundo<br />
respeto a <strong>la</strong>s formas <strong>de</strong> hab<strong>la</strong>r, los<br />
significados <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pa<strong>la</strong>bras y <strong>la</strong><br />
diversidad lingüística y cultural que<br />
involucra el uso social <strong>de</strong> una l<strong>en</strong>gua.<br />
P<strong>la</strong>n <strong>de</strong> <strong>estudios</strong><br />
El p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> <strong>estudios</strong> vig<strong>en</strong>te fue<br />
aprobado por el Consejo Técnico <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
ENAH <strong>en</strong> 2010. Según lo establece el<br />
reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to G<strong>en</strong>eral Académico <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
Escue<strong>la</strong>, <strong>la</strong> carrera se <strong>de</strong>berá cursar<br />
<strong>en</strong> ocho semestres, con un total <strong>de</strong><br />
cuar<strong>en</strong>ta materias (treinta y cinco<br />
obligatorias y cinco optativas),<br />
cubri<strong>en</strong>do un total <strong>de</strong> 320 créditos,<br />
t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do como máximo 56 por<br />
semestre.<br />
¿Dón<strong>de</strong> se pue<strong>de</strong> trabajar?<br />
Primer semestre<br />
Gramática <strong>de</strong>l Español<br />
El lingüista pue<strong>de</strong> trabajar <strong>en</strong><br />
organismos públicos como el Instituto<br />
<strong>Nacional</strong> <strong>de</strong> L<strong>en</strong>guas Indíg<strong>en</strong>as, <strong>la</strong><br />
Comisión para el Desarrollo <strong>de</strong> los<br />
Introducción a <strong>la</strong> Lingüística<br />
Introducción a <strong>la</strong> Antropología<br />
Inglés I<br />
Metodología<br />
Pueblos Indíg<strong>en</strong>as o <strong>la</strong> Secretaría <strong>de</strong> Segundo semestre<br />
Educación Pública. Los temas que se Fonética<br />
<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n <strong>en</strong> estas instituciones son: Introducción a <strong>la</strong> Morfología<br />
<strong>la</strong> castel<strong>la</strong>nización, <strong>la</strong> alfabetización<br />
<strong>en</strong> l<strong>en</strong>guas indíg<strong>en</strong>as, <strong>la</strong> <strong>de</strong>scripción<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s l<strong>en</strong>guas nacionales, <strong>la</strong><br />
Antropología y L<strong>en</strong>guaje<br />
Inglés II<br />
L<strong>en</strong>gua Indíg<strong>en</strong>a I<br />
e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> gramáticas, alfabetos<br />
prácticos y diccionarios <strong>de</strong> l<strong>en</strong>guas<br />
indíg<strong>en</strong>as.<br />
Tercer semestre<br />
Fonología Segm<strong>en</strong>tal<br />
Morfosintaxis<br />
Historia Prehispánica y Colonial<br />
¿Qué características personales y<br />
académicas se necesitan para<br />
Inglés III<br />
L<strong>en</strong>gua Indíg<strong>en</strong>a II<br />
estudiar esta carrera? Cuarto semestre<br />
Fonología no Lineal<br />
Personales: Debe haber un gusto por Sintaxis I<br />
<strong>la</strong>s l<strong>en</strong>guas indíg<strong>en</strong>as nacionales. Es<br />
necesaria mucha disciplina y<br />
constancia <strong>en</strong> el estudio.<br />
Académicas: Facilidad para <strong>la</strong> lógica,<br />
gusto y conocimi<strong>en</strong>to g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong><br />
gramática. Hábito <strong>de</strong> lectura y<br />
disposición para leer <strong>en</strong> distintas<br />
Lexicografía<br />
Historia <strong>de</strong> México In<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te<br />
L<strong>en</strong>gua Indíg<strong>en</strong>a III<br />
323<br />
Las lic<strong>en</strong>ciaturas <strong>de</strong> <strong>la</strong> ENAH
Lingüística<br />
Quinto semestre<br />
Semántica Léxica<br />
Sintaxis II<br />
Lingüística Histórica<br />
Etnografía <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comunicación<br />
Proyecto <strong>de</strong> Investigación Formativa I<br />
Sexto semestre<br />
Tipología y Gramaticalización<br />
Sociolingüística<br />
Psicolingüística <strong>de</strong> <strong>la</strong> Escritura<br />
Optativa I<br />
Proyecto <strong>de</strong> investigación Formativa II<br />
Séptimo semestre<br />
Pragmática<br />
Narratología<br />
Optativa II<br />
Optativa III<br />
Proyecto <strong>de</strong> Investigación Formativa III<br />
Octavo semestre<br />
Política <strong>de</strong>l L<strong>en</strong>guaje<br />
Filosofía <strong>de</strong>l L<strong>en</strong>guaje<br />
Optativa IV<br />
Optativa V<br />
Proyecto <strong>de</strong> Investigación Formativa IV<br />
¿Qué título otorga <strong>la</strong> ENAH?<br />
Lic<strong>en</strong>ciado <strong>en</strong> Lingüística<br />
¿Cuáles son los requisitos <strong>de</strong><br />
titu<strong>la</strong>ción que se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> cumplir?<br />
Cubrir el 100% <strong>de</strong> créditos <strong>de</strong>l p<strong>la</strong>n <strong>de</strong><br />
<strong>estudios</strong>, dominar un idioma<br />
extranjero (Inglés o Francés), cumplir<br />
con seis meses <strong>de</strong> servicio social,<br />
nov<strong>en</strong>ta días <strong>de</strong> trabajo <strong>de</strong> campo y/o<br />
archivo y/o <strong>la</strong>boratorio, tesis y<br />
pres<strong>en</strong>tar exam<strong>en</strong> profesional.<br />
324
VI. Estructura <strong>de</strong>l exam<strong>en</strong> <strong>de</strong><br />
admisión y hoja <strong>de</strong> respuestas<br />
Un objetivo importante <strong>de</strong> esta <strong>guía</strong> <strong>de</strong> estudio es darte a conocer <strong>la</strong> <strong>de</strong>scripción<br />
<strong>de</strong>l exam<strong>en</strong> <strong>de</strong> admisión: cómo está estructurado, qué partes lo conforman y el<br />
tipo <strong>de</strong> preguntas que lo integran.<br />
El exam<strong>en</strong> está constituido por 120 preguntas organizadas <strong>en</strong> dos<br />
secciones:<br />
1. Conocimi<strong>en</strong>tos relevantes para los <strong>estudios</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s lic<strong>en</strong>ciaturas que<br />
ofrece <strong>la</strong> ENAH, re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong>s siete disciplinas que imparte:<br />
antropología física, antropología social, arqueología, etnohistoria,<br />
etnología, historia y lingüística. Esta sección incluye 105 preguntas, 15 por<br />
cada área disciplinaria, basadas <strong>en</strong> el cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> los Módulos <strong>de</strong><br />
Apr<strong>en</strong>dizaje <strong>de</strong> esta Guía <strong>de</strong> Estudio.<br />
2. Compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> lectura, referida a <strong>la</strong> <strong>de</strong>mostración <strong>de</strong>l dominio <strong>de</strong><br />
conceptos básicos y el manejo <strong>de</strong> vocabu<strong>la</strong>rio, procesos <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to,<br />
compr<strong>en</strong>sión y estructuración lógica, propios <strong>de</strong>l nivel medio superior.<br />
También se valora <strong>la</strong> habilidad <strong>de</strong> integración, vincu<strong>la</strong>ndo difer<strong>en</strong>tes i<strong>de</strong>as<br />
expresadas <strong>en</strong> distintos lugares <strong>de</strong>l texto, que pue<strong>de</strong>n re<strong>la</strong>cionarse para<br />
compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong> lectura <strong>en</strong> su conjunto. Esta sección incluye 15 preguntas<br />
<strong>en</strong> total.<br />
El exam<strong>en</strong> <strong>de</strong> admisión es el mismo para todos los aspirantes,<br />
in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> lic<strong>en</strong>ciatura por <strong>la</strong> que opt<strong>en</strong>.<br />
Antes <strong>de</strong> iniciarse el exam<strong>en</strong> se <strong>en</strong>tregan dos docum<strong>en</strong>tos: un cua<strong>de</strong>rnillo<br />
que conti<strong>en</strong>e <strong>la</strong>s preguntas y lecturas que correspon<strong>de</strong>n a cada sección y una hoja<br />
<strong>de</strong> respuestas, don<strong>de</strong> se anota <strong>la</strong> opción elegida para cada pregunta.<br />
Las preguntas son <strong>de</strong> opción múltiple y se te pres<strong>en</strong>tan con cuatro<br />
posibles respuestas, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuales una es <strong>la</strong> correcta. Para cada pregunta siempre<br />
existe una so<strong>la</strong> respuesta correcta.<br />
La hoja <strong>de</strong> respuestas conti<strong>en</strong>e datos cuya veracidad <strong>de</strong>bes revisar<br />
cuidadosam<strong>en</strong>te. Cerciórate <strong>de</strong> que tu Nombre y No. <strong>de</strong> Aspirante allí escritos<br />
correspondan con los <strong>de</strong> tu comprobante – cre<strong>de</strong>ncial. Cualquier discrepancia<br />
repórta<strong>la</strong> inmediatam<strong>en</strong>te al responsable <strong>de</strong>l grupo.<br />
¿Cómo ll<strong>en</strong>ar <strong>la</strong> hoja <strong>de</strong> respuestas?<br />
Para contestar el exam<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> hoja <strong>de</strong> respuestas <strong>de</strong>berás utilizar lápiz<br />
<strong>de</strong>l número 2. Para firmar <strong>en</strong> <strong>la</strong> misma hoja, <strong>de</strong>berás hacerlo con bolígrafo <strong>de</strong> tinta<br />
negra o azul.<br />
Al mom<strong>en</strong>to que el responsable <strong>de</strong>l grupo te <strong>en</strong>tregue tu hoja <strong>de</strong><br />
respuestas, rell<strong>en</strong>a el óvalo correspondi<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> lic<strong>en</strong>ciatura que elijas estudiar.<br />
La opción que marques será <strong>la</strong> <strong>de</strong>finitiva, <strong>de</strong>spués no habrá cambios <strong>de</strong><br />
lic<strong>en</strong>ciatura. Inmediatam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>spués, rell<strong>en</strong>a el óvalo correspondi<strong>en</strong>te al turno<br />
que solicitas para realizar tus <strong>estudios</strong>. Antes <strong>de</strong> com<strong>en</strong>zar a contestar <strong>la</strong>s<br />
preguntas, firma con bolígrafo <strong>en</strong> <strong>la</strong> hoja <strong>de</strong> respuestas <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l recuadro para<br />
tal efecto.<br />
Para cada pregunta <strong>la</strong> hoja pres<strong>en</strong>ta cuatro círculos correspondi<strong>en</strong>tes a<br />
cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuatro difer<strong>en</strong>tes opciones <strong>de</strong> respuesta, sólo una <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s es <strong>la</strong><br />
correcta.<br />
325
Estructura <strong>de</strong>l exam<strong>en</strong> <strong>de</strong> admisión y hoja <strong>de</strong> respuestas<br />
· Ll<strong>en</strong>a completam<strong>en</strong>te, con lápiz <strong>de</strong>l número 2, el círculo <strong>de</strong> <strong>la</strong> opción que<br />
seleccionaste.<br />
· Ll<strong>en</strong>a un solo círculo por cada pregunta. En caso <strong>de</strong> ll<strong>en</strong>ar más <strong>de</strong> uno, <strong>la</strong><br />
respuesta se invalida.<br />
· No realices otras anotaciones <strong>en</strong> <strong>la</strong> hoja <strong>de</strong> respuestas.<br />
· Cada vez que ll<strong>en</strong>es el círculo correspondi<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> opción seleccionada,<br />
verifica que el número <strong>de</strong> respuesta coincida con el <strong>de</strong> <strong>la</strong> pregunta. En<br />
particu<strong>la</strong>r, cuando no contestes alguna pregunta, asegúrate <strong>de</strong> <strong>de</strong>jar <strong>en</strong><br />
b<strong>la</strong>nco los círculos correspondi<strong>en</strong>tes a el<strong>la</strong>, con el fin <strong>de</strong> evitar un posible<br />
<strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>to que afecte el or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> <strong>la</strong>s respuestas.<br />
· En caso <strong>de</strong> que quieras cambiar una respuesta ya dada, borra totalm<strong>en</strong>te<br />
<strong>la</strong> marca para evitar que <strong>la</strong> computadora lo registre como una respuesta<br />
doble, lo que <strong>la</strong> invalida automáticam<strong>en</strong>te. La hoja <strong>de</strong> respuestas no<br />
<strong>de</strong>berá t<strong>en</strong>er <strong>en</strong>m<strong>en</strong>dadura ni raspadura alguna. No dobles ni arrugues <strong>la</strong><br />
hoja <strong>de</strong> respuestas ni el cua<strong>de</strong>rnillo.<br />
326
327
VII. Respuestas correctas a los<br />
ejercicios <strong>de</strong> autoevaluación<br />
ANTROPOLOGÍA FÍSICA 22.- 2<br />
4<br />
1.- V<br />
3<br />
2.- F<br />
3.- V<br />
23.- 3<br />
4.- V<br />
2<br />
5.- F<br />
1<br />
6.- V<br />
7.- F<br />
24.- 3<br />
8.- V<br />
5<br />
9.- F<br />
2<br />
10.- trabajo <strong>de</strong> campo<br />
10<br />
<strong>en</strong> el <strong>la</strong>boratorio<br />
4<br />
<strong>en</strong> gabinete<br />
7<br />
difusión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s investigaciones<br />
6<br />
11.- Evolución multirregional<br />
1<br />
Homínidos<br />
8<br />
Nean<strong>de</strong>rthal<br />
Erectus<br />
9<br />
12.- <strong>de</strong>scriptivos (somatoscopía)<br />
métricos (somatometría)<br />
ANTROPOLOGÍA SOCIAL<br />
13.- g<strong>en</strong>éticas (g<strong>en</strong>otipo) 1.- V<br />
morfológicas (f<strong>en</strong>otipo)<br />
2.- F<br />
14.- crecimi<strong>en</strong>to<br />
3.- F<br />
<strong>de</strong>sarrollo<br />
4.- F<br />
15.- actividad ocupacional<br />
5.- V<br />
16.- bio – social<br />
6.- V<br />
biologisista<br />
7.- F<br />
17.- <strong>de</strong>formación<br />
8.- F<br />
<strong>de</strong>ntaria<br />
9.- F<br />
prehispánicas<br />
10.- V<br />
18.- b<br />
11.- V<br />
c<br />
12.- F<br />
a<br />
13.- V<br />
19.- d<br />
14.- campesinado<br />
e<br />
cultura obrera<br />
a<br />
15.- estrategias<br />
f<br />
técnicas<br />
b<br />
16.- docum<strong>en</strong>tales<br />
c<br />
bibliográficas<br />
20.- 4<br />
archivísticas<br />
3<br />
docum<strong>en</strong>tos manuscritos<br />
1<br />
17.- comunidad indíg<strong>en</strong>a<br />
2 procesos <strong>de</strong> urbanización<br />
21.- 1 acción gubernam<strong>en</strong>tal<br />
4 indig<strong>en</strong>ista<br />
3 18.- indig<strong>en</strong>ismo integracionista<br />
2 difer<strong>en</strong>tes<br />
integridad<br />
328
19.- étnico-nacional 7.- V<br />
antropología 8.- F<br />
carácter histórico 9.- V<br />
sociopolítico 10.- V<br />
nacional 11.- V<br />
20.- O. Lewis 12.- F<br />
cambio sociocultural 13.- arqueología<br />
antropología social ambi<strong>en</strong>te<br />
problemáticas urbanas futuro<br />
21.- industrialización 14.- monum<strong>en</strong>tales<br />
c<strong>la</strong>se obrera estrato<br />
antropología <strong>de</strong>l trabajo reconstruir<br />
re<strong>la</strong>ciones sociales 15.- 1972<br />
22.- Deleuze 16.- Porfirio Díaz<br />
Guattari 17.- posturas<br />
filosófico ci<strong>en</strong>cia arqueológica<br />
percepción cultural 18.- arqueología<br />
23.- semiótica salvam<strong>en</strong>to<br />
teoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad 19.- antropológicas<br />
comunicación históricas<br />
24.- políticas contraculturales 20.- compr<strong>en</strong>sión<br />
simétrico-reflexiva conocimi<strong>en</strong>to<br />
repertorio conceptual 21.- a) O<br />
25.- <strong>de</strong>sterritorialización <strong>de</strong>l estructuralismo b) O<br />
26.- similitu<strong>de</strong>s c) X<br />
alianzas políticas 22.- excavación<br />
difer<strong>en</strong>cias 23.- culturas<br />
27.- etnógrafo 24.- contexto<br />
lugar estructural arqueológico<br />
observar 25.- etnoarqueología<br />
experi<strong>en</strong>cias cotidianas 26.- cognitiva<br />
28.- objetivos lingüística<br />
sujetos analizantes evolutiva<br />
etnógrafos 27.- D<br />
29.- D E<br />
C B<br />
E A<br />
A 28.- B<br />
B C<br />
30.- C D<br />
D A<br />
E 29.- D<br />
A C<br />
B A<br />
31.- B B<br />
D 30.- C<br />
C D<br />
A A<br />
B<br />
ARQUEOLOGÍA<br />
31.- D<br />
F<br />
1.-<br />
2.-<br />
3.-<br />
4.-<br />
V<br />
V<br />
F<br />
F<br />
A<br />
C<br />
B<br />
E<br />
5.- F<br />
6.- V<br />
329<br />
Respuestas correctas a los ejercicios <strong>de</strong> evaluación
Respuestas correctas a los ejercicios <strong>de</strong> autoevaluación<br />
32.- 3 d<br />
1 e<br />
4 g<br />
5 28.- f<br />
2 g<br />
h<br />
ETNOHISTORIA a<br />
d<br />
1.- V e<br />
2.- F b<br />
3.- V c<br />
4.- V 29.- 3<br />
5.- F 1<br />
6.- F 2<br />
7.- V 30.- 3<br />
8.- F 2<br />
9.- F 5<br />
10.- V 4<br />
11.- V 1<br />
12.- F 6<br />
13.- F 31.- 2<br />
14.- historia 4<br />
nación 1<br />
15.- Estados Unidos 3<br />
16.- realidad<br />
17.- híbrido ETNOLOGÍA<br />
historia<br />
antropología 1.- V<br />
18.- naturaleza 2.- F<br />
sociedad 3.- F<br />
19.- universal 4.- V<br />
cultura 5.- F<br />
20.- etnografía 6.- V<br />
21.- estrategia 7.- V<br />
interconexión 8.- F<br />
22.- antropológico 9.- V<br />
upstreaming 10.- V<br />
downstreaming 11.- F<br />
23.- instituciones 12.- F<br />
24.- etnohistoria histórica 13.- F<br />
25.- MI – Conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> 14.- V<br />
l<strong>en</strong>gua 15.- V<br />
MI – Trabajo etnográfico 16.- V<br />
26.- I 17.- F<br />
V 18.- F<br />
V 19.- ci<strong>en</strong>cia<br />
I diversidad<br />
I cultural<br />
V pres<strong>en</strong>te<br />
27.- i 20.- XIX<br />
c 21.- <strong>la</strong> Época Antigua<br />
h <strong>la</strong> Ilustración<br />
f 22.- Fray Bernardino <strong>de</strong> Sahagún<br />
j 23.- 1956<br />
b 1969<br />
a K<strong>en</strong>neth Pike<br />
330
antropología cognitiva 18.- análisis<br />
etnosemántica crítica<br />
24.- c 19.- interdisciplinario<br />
d 20.- visión<br />
a pres<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l historiador<br />
e 21.- orales<br />
b cu<strong>en</strong>tos<br />
25.- 4 memoria<br />
5 22.- recordar<br />
1 olvidan<br />
2 23.- historiográfica<br />
3 24.- fu<strong>en</strong>tes<br />
26.- d oralidad<br />
c 25.- CE<br />
b 26.- CI<br />
a 27.- CE<br />
27.- PO 28.- CI<br />
PE 29.- d<br />
PO b<br />
28.- 2 a<br />
3 c<br />
1 30.- c<br />
29.- 2 b<br />
3 a<br />
5 31.- 2<br />
1 6<br />
4 1<br />
6 3<br />
5<br />
HISTORIA<br />
4<br />
32.- 4<br />
1.-<br />
2.-<br />
3.-<br />
4.-<br />
5.-<br />
6.-<br />
7.-<br />
8.-<br />
9.-<br />
10.-<br />
11.-<br />
12.-<br />
13.-<br />
14.-<br />
15.-<br />
V<br />
F<br />
F<br />
F<br />
F<br />
V<br />
V<br />
V<br />
V<br />
V<br />
F<br />
V<br />
metodología<br />
crítica <strong>de</strong> fu<strong>en</strong>tes<br />
información<br />
falsas<br />
sociedad<br />
p<strong>la</strong>nos<br />
33.-<br />
34.-<br />
35.-<br />
1<br />
3<br />
2<br />
5<br />
2<br />
1<br />
3<br />
4<br />
2<br />
3<br />
1<br />
4<br />
5<br />
3<br />
5<br />
1<br />
4<br />
2<br />
distintos<br />
16.- hombre<br />
sociedad<br />
LINGÜÍSTICA<br />
17.- ori<strong>en</strong>tar 1.- V<br />
<strong>en</strong>señanza 2.- F<br />
experi<strong>en</strong>cia 3.- F<br />
4.- V<br />
331<br />
Respuestas correctas a los ejercicios <strong>de</strong> evaluación
Respuestas correctas a los ejercicios <strong>de</strong> autoevaluación<br />
5.- F<br />
6.- F<br />
7.- V<br />
8.- V<br />
9.- V<br />
10.- V<br />
11.- alfabética<br />
fonemas<br />
12.- objeto <strong>de</strong> estudio<br />
13.- concepto<br />
significante<br />
una <strong>la</strong>ta<br />
14.- antropológica<br />
15.- funcionalismo<br />
16.- lingüística cognitiva<br />
17.- gramática g<strong>en</strong>erativa<br />
18.- fonología<br />
19.- <strong>de</strong>rivativa<br />
flexiva<br />
20.- sintaxis<br />
21.- oracional<br />
22.- <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s<br />
organizativos<br />
23.- ETNOLOGÍA<br />
CULTURALES<br />
PLANTAS<br />
NOCIÓN DE TIEMPO<br />
24.- codificación<br />
m<strong>en</strong>tal<br />
psicolingüística<br />
25.- dificulta<strong>de</strong>s<br />
materna<br />
iguales<br />
extranjera<br />
26.- Gramática tradicional:<br />
a – b – f<br />
Gramática <strong>de</strong>scriptiva:<br />
c – d – e<br />
27.- c<br />
e<br />
f<br />
d<br />
28.- b<br />
a<br />
d<br />
c<br />
29.- d<br />
b<br />
a<br />
c<br />
30.- 2<br />
1<br />
3<br />
6<br />
4<br />
5<br />
332
Guía <strong>de</strong> Estudio 2013<br />
para el Ingreso a <strong>la</strong>s Lic<strong>en</strong>ciaturas<br />
Se terminó <strong>de</strong> imprimir <strong>en</strong> noviembre <strong>de</strong> 2012<br />
<strong>en</strong> los talleres <strong>de</strong> Impresos Lema<br />
El tiraje consta <strong>de</strong> 1400 ejemp<strong>la</strong>res