29 entorno, finais - Medio Rural - Xunta de Galicia

PRAZA DE SAN ROQUE
Bande
Bande, no suroeste ourensán, núcleo poboacional asentado sobre terras altas limítrofes ao río Limia, é a capital do
termo municipal do mesmo nome, ámbito xeográfico que conta cunha notable pegada da presenza romana a teor
da cantidade de restos arqueolóxicos existentes no seu territorio.
No ámbito urbano, na capital, todo o mundo coñece a praza de San Roque –á que se chega deixando a estrada de
Ourense a Portugal (Ou-540) á altura da alameda, despois de camiñar pola rúa de San Roque un centenar de metros–
polo importante papel que xoga na configuración da vila e na vida cidadá, que ten nela un referente principal polo
patrimonio arquitectónico e natural que atesoura, sendo un espazo de tránsito rodado e peonil así como un lugar
obrigado de reunión de xentes. O asentamento privilexiado que presenta no núcleo histórico, por suposto, é un
aspecto determinante a ter en consideración para xustificar a concorrencia popular cotiá desde sempre.
A nivel estrutural, a praza –antigo campo da feira–, que adopta un contorno triangular e presenta o solo pavimentado,
conforma o seu habitáculo pola conxunción de dous compartimentos: un paseo e un xardín. O paseo segue
paralelamente a aliñación imposta pola disposición ordenada das edificacións, da igrexa e da casa reitoral. Sen
lugar a dúbidas, as construcións eclesiásticas (a igrexa parroquial de San Pedro, co seu adro, e a Casa Reitoral) teñen
o maior protagonismo no lugar. O xardín é un pequeno recinto delimitado por un muro medial, separador do paseo,
xunto cun longo banco paralelo á rúa de San Roque, que contén, como elementos máis salientables, unha fila de
árbores do amor no interior, mentres que en posición angular aparecen o cruceiro, o Monumento a Eugenio Montes
e a Fonte do Campo.
CAPELA DE QUEGUAS
Entrimo
“A grandes rasgos, el Parque Natural de la Baixa Limia-Serra do Xurés se podía definir por la omnipresencia del granito
y por el predominio del monte bajo de brezos, tojos, escobas y carpazas, sobre los bosques que, en su mayoría, aparecen
relegados a la falda de las sierras o a los barrancos más húmedos y umbríos. Lejos de resultar monótono, este paisaje
se enriquece con diversos contrastes, como el que introduce el distinto carácter de las sierras, siendo unas más agrestes
y caóticas, otras, más amables y alomadas”. Sirva esta descrición de Frechilla García (2005), tomada do libro Baixa
Limia-Serra do Xurés, para esbozar os principais trazos de identidade que determinan, de modo xeral, este espazo
natural galego no que se encontra enclavada a Capela de Queguas. Publicación na que figura unha imaxe fotográfica
do senlleiro Quercus.
Queguas é unha das numerosas vilas de montaña que salpica a xeografía territorial do Parque Natural Baixa Limia-
Serra do Xurés, tendo na actividade agrogandeira a ocupación máis representativa, organizada en explotacións
familiares que proporcionan moitos postos de traballo. Desde o centro urbano de Entrimo, unha vía circulatoria
ascendente, que vai recorrendo o parque, lévanos ata Queguas, ao cabo de 7 km, pasando previamente por Vilar
e Venceáns. Un pouco antes da entrada na vila, tomando unha pista, aos 3 km, acaba a ruta automobilística, tendo
que facer o resto do traxecto, ao longo de medio km, por un estreito camiño empedrado, ben sinalado, que vai cara
ao cumio do monte, ata chegar ás Cortes da Carballeira, onde está emprazada a capela, nunha pequena zona chá
terreal.
As Cortes, que presentan un estado actual xeral de ruína e abandono, constitúen un referente primordial para a
localización da capela, por ser un conxunto de construcións graníticas que chaman a atención no lugar, sendo
utilizadas desde sempre, por hábito e tradición, na primavera e no verán, cando se subía o gando aos pastos dos
altos, funcionando como vivendas destinadas á xente e ao gando, que compartían o espazo, separado por un valado
de madeira.

O escenario existencial da árbore senlleira está caracterizado por un campiño adral, delimitado por muro pétreo
de pouca elevación, con solo bastante chan, con céspede, que dá asento aos protagonistas da nosa historia: a
capela e o rebolo. O edificio eclesiástico, que centra o recinto, é de formato rectangular, cunhas dimensións
considerables, destacando pola súa sinxeleza de trazado e artística factura, tendo na fachada frontal, aliñadas cara
ao alto, a porta de entrada, unha furna e a espadana sen campás; mentres que diante do templo, fronte á porta,
adquire a súa relevancia un muro baixo perimetral que serve de asento. Á entrada do adro, sobre o muro, unha
fonte con pía, de rústico trazado, completa o mundo arquitectónico.
PREDIO MIRADOIRO
A Estrada
Pola estrada da Estrada-Forcarei (Po-2003), á metade do traxecto (9 km), localízase Codeseda, desde onde se toma
a comarcal que conduce á vila de Carballal (3,5 km), pertencente á parroquia de San Miguel de Arca, chegando á
fin da viaxe, despois de pasar por Torreboredo, ata a Finca Miradoiro, lugar de asentamento do abeto branco.
Ao seu gran talle, considerable idade e bo estado de conservación fitosanitario, hai que engadir, entre outras
cousas, a estreita vinculación con Juan Baliño Rivas –reputado escultor do país que deixou unha prezada produción
artística espallada por toda a xeografía española, existindo unha gran relación entre o profesional e o abeto, que
foi “cedido y plantado en su día por el Centro de Investigaciones Forestales y Ambientales de Lourizán, en la finca donde
nació el escultor Juan Baliño Rivas (nacido en Carballal el 15-10-1867)”– e o amplo campo visual do que goza, que fai
posible a observación individual na distancia desde diversos puntos do núcleo poboacional sen necesidade de
entrar na posesión.
Polo seu innegable interese, temos que dedicarlle un parágrafo desta caracterización, primeiramente, para destacar
o empeño e a convicción persoal postos por Manuel Gómez Ceruelo e a súa esposa, Ana María Gómez Valiño, para
conseguir tal declaración. Ademais desta circunstancia, por si mesma importante, chama a nosa atención a súa
actitude firme pola defensa e a salvagarda da conífera, que se pon de manifesto pola ocupación e preocupación
amosada ante as autoridades, tendo como desencadeador unha notificación municipal, que data do verán de 2006,
requirindo a corta da árbore, tamén motivada pola execución dun conxunto de obras na vivenda veciña, poñendo
especial fincapé, pola súa proximidade, na construción dunha cheminea, por entender que a emisión de fumes
prexudica e compromete a integridade corporal e a saúde da conífera monumental. No mes de outubro dese ano,
ao non ser atendidas as súas denuncias por parte do Concello estradense, diríxense á Consellería de Medio Ambiente
e Desenvolvemento Sostible, Dirección Xeral de Conservación da Natureza, co rogo de que se protexa a árbore
senlleira “ante o evidente desprezo á conservación da natureza do Concello da Estrada”.
Hoxe en día, despois de conseguir a declaración como árbore senlleira, sen dúbida, este é un dos aspectos
memorables na historia do abeto da Finca do Miradoiro. Un soño feito realidade grazas ao que a conífera segue
en pé, converténdose nun emblema familiar e nun ben do patrimonio natural do Fogar de Breogán. Da lectura dos
informes redactados polo Distrito Forestal XVI: Deza-Tabeiros, Consellería do Medio Rural (Xunta de Galicia, 2006a)
e polo Centro de Investigación e Información Ambiental-Lourizán, Consellería de Medio Ambiente e Desenvolvemento
Sostible (Xunta de Galicia, 2006b), constátase a transcendencia e consideración da árbore, xunto coa necesidade
de practicar unha actuación fitosanitaria.
As orixes da posesión remóntanse ata mediados do século XVII, en que se constrúe a casa, segundo figura na
documentación do arquivo, non producíndose modificacións importantes co paso do tempo. O predio componse
de dúas parcelas, de distinto tamaño, a ambos os lados da casa principal, que no pasado prestaban funcións
agrícolas (labradío e horta) estando na actualidade destinadas a xardín paisaxista. A parcela grande, por suposto,
é a que concentra a inmensa maioría do patrimonio construtivo e botánico.
Desde unha óptica arquitectónica, a casona residencial é o elemento máis prezado, en compaña doutras pezas e

estruturas salientables, como é o caso do hórreo, do pombal –serve de almacén de ferramentas e apeiros de labranza
e oculta o pozo–, dunha cabana con pórticos con lareira e dunha pérgola. Ao abeto, na zona alta, ao carón da
cabana, coa súa imaxe esvelta e fermosa, correspóndelle todo o protagonismo, sendo imposible pasar polo contorno
sen velo, de aí que sexa coñecido por todos os do lugar, constituíndo a declaración senlleira un fito fundamental
no seu ciclo vital.
RESIDENCIA DA NOSA SEÑORA DAS VIRTUDES
(ASILO DE ANCIÁNS DE PONTEDEUME)
(PREDIO A MADALENA)
Pontedeume
“Ejemplar muy interesante y muy conocido por tener construidos en el interior de su copa dos pisos con sus correspondientes
bancos, que sirven a la vez de mirador y merendero. A estos pisos se accede por una escalera de cemento construida
junto al árbol. Todo ello, unido a su tradición, lo hacen un ejemplar excepcional”. Este texto, que aparece recollido no
apartado de datos histórico-culturais do Inventario de árboles sobresalientes de Galicia (Xunta de Galicia, 1985), pon
de manifesto a relevancia e a notoriedade deste rexistro pontedeumés, que debe boa parte do que é e do que
significa ao capítulo de atributos alleos, gardando estreita vinculación co veciño Teixo da Casa de Tenreiro, sito a
poucos metros de distancia, na mesma estrada de saída da vila en dirección ás Fragas do Eume.
Couceiro Freijomil (1995), na Historia de Pontedeume e a súa Comarca, inclúe un apartado sobre o asilo de anciáns,
dicindo o seguinte do actual: “Arestora o asilo está instalado no edificio novo, moito máis capaz que o anterior, que
custeou, e tamén a súa capela, o filántropo, ex-alcalde da vila, Don Manuel Paadín Pardo. Está situado na estrada de
Aguabar, en fronte da edificación anterior. Por mor da protección dispensada ás irmás da caridade, púidose adquirir a
finca na que está o novo edificio. Inaugurouse o 12 de Agosto de 1919”. Aínda que haberá que seguir investigando
sobre o asunto da presenza do teixo, non se descarta que, por aqueles tempos, se plantase a conífera no predio,
sendo sometida á práctica do recorte topiario, seguindo os pasos do memorable Teixo da Casa de Tenreiro.
En resumidas contas, tras a observación individual deste orixinal monumento arbóreo –tomando en consideración
o lugar que ocupa, a elección desta clase de ximnosperma e non outra especie, así como o seu formato corporal–,
hai que concluír que a concorrencia destas coincidencias non se debe á casualidade ou ao froito do azar, senón
que é o resultado dun plan de actuacións premeditado e concibido de antemán, consistente na reprodución do
modelo arquitectónico elaborado en séculos anteriores no veciño inmoble indiano. Modelo que, co paso dos anos,
tanta fama e celebridade alcanzou no ámbito xeográfico nacional, sendo tomado como fonte de inspiración para
a construción doutras copias que se encontran espalladas en distintos lugares do termo municipal, que serviron
para consolidar este patrón de árbore-vivenda, aínda que ningunha delas lograra acadar o seu prestixio.
Herdeiro dunha forma de facer no mundo vexetal, andando o tempo foi gañando en entidade, dentro do predio
residencial, que a comunidade relixiosa coida con agarimo e primor, converténdose nun xardín intramuros no que
podemos ver elementos arquitectónicos e vexetais propios da xardinería do país que, non podía ser doutra maneira,
teñen no teixo a súa expresión por excelencia, onde a arquitectura –representada pola rede de escaleiras, bancos
e mesas– e a natureza –sometida pola arte topiaria, que lle dá o formato que caracteriza á singular copa arbórea–
compoñen un espectáculo digno de ver e do que gozar. Sen ningún xénero de dúbidas, os primeiros beneficiarios
son os residentes, desde hai décadas, que invisten unha parte da súa estancia nesta casa vexetal, de cada un e de
todos, xustificando con moito o cometido funcional que presta. A posición que ocupa, nun extremo da posesión,
na parte baixa, a carón da vía circulatoria urbana, confírelle un amplo campo visual, tanto intramuros como desde
fóra, non precisando os espectadores o acceso ao interior da propiedade. Aspecto interesante que lle dá máis sona
polo feito de estar á vista de todos os transeúntes e viandantes que pasan por alí, que son moitos debido a que a
residencia se localiza en pleno núcleo poboacional.

IGREXA DE CEREIXIDO
Quiroga
Quiroga é un concello que amosa un interesante patrimonio histórico, cultural e natural espallado pola súa xeografía
territorial. Entre os seus sinais de identidade, figura a Ruta do Mel e do Aceite, que ten un percorrido duns 40 km,
iniciándose á altura da N-120, á saída (3-4 km) da urbe capital en dirección á Rúa de Petín. Punto no que se toma
un desvío á esquerda, ben sinalado, circulando pola estrada Lu-933, que leva ata Parada Seca e Cereixido (19 km).
Despois de pasar pola ponte vella que cruza o río Soldón, aparece en primeiro lugar Paradapiñol e, á metade do
camiño, a Ferrería de Rugando, ben pertencente en orixe ao Mosteiro de Samos e que na actualidade está dedicada
a turismo rural. Desde aquí, ao cabo de 10 km, chegamos finalmente a Cereixido.
Pequeno núcleo poboacional de montaña, situado a media ladeira, lindeiro co concello da Rúa, que dispón na
actualidade de máis casas que veciños, roldando o seu censo as dúas decenas de persoas. A considerable despoboación
que presenta é a causa do estado de ruína e de abandono que presentan moitos dos edificios, feitos con lousa,
chamando a atención os corredores de madeira que colgan das súas paredes.
Á saída da aldea, monte arriba, por un camiño estreito, a un par de centos de metros, encóntrase a igrexa, que ten
como patroa a Virxe do Rosario, contando coa correspondente celebración festiva anual no mes de setembro. A
construción relixiosa, co seu campanario de dúas campás, descansa sobre unha terraza horizontal practicada por
desmonte terreal, circunstancia que xustifica o afundimento que presenta con respecto á terreo enmarcante,
deixando un pequeno espazo circundante que serve de adro e de cemiterio. O templo ten significadas dimensións,
pero o seu estado de conservación é moi deficitario, motivado pola mesma razón que afecta á aldea, que non é
outra que a falta de veciños, mostrando mal aspecto, cun encalado falto de pintura que, por ausencia de coidados,
cae a anacos e deixa ver os materiais que recobre.
O contorno do teixo e do recinto eclesiástico está dominado pola matogueira, que cobre e enverdece palmo a palmo
o monte, e por unha masa de especies arbóreas madeireiras e froiteiras, con dominancia de castiñeiros, cerdeiras,
nogueiras, pereiras e maceiras. A ninguén se lle escapa que as cerdeiras, que medran por todas partes, fan honor e
xustifican a toponimia local. Dito isto, tamén é verdade, sen ningún xénero de dúbidas, que o protagonista por
excelencia do lugar é o vetusto e formidable teixo.
ILLA DE SAN SIMÓN
Redondela
No fondo da ría de Vigo novos aires sopran na illa de San Simón, a maior do arquipélago do mesmo nome, que ten
na illa de San Simón e na de Santo Antonio, unidas por unha ponte, os seus referentes principais, aínda que conta
con dúas illas máis, de minúsculo tamaño: a de San Bartolomé e de San Norberto. É un pequeno paraíso galego
onde o mar baña amorosamente este territorio xeográfico cargado de historia, presidido por feitos e acontecementos
de distinto sino.
Illa cantada polo poeta Mendiño na Idade Media (século XIII), da que forman parte comunidades monacais (templarios,
beneditinos, franciscanos), que se asentaron ata o século XVIII, xentes en corentena –en 1842 comeza a prestar
servizos o lazareto marítimo–, por enfermidade ou viaxes desde ultramar, ata o primeiro terzo do século XX, e presos
políticos, entre 1936 e 1943. Tras o peche do cárcere, despois da Guerra Civil, e ata o seu abandono, na década de
1960, convértese en albergue nacional e orfanato para fillos de mariñeiros. Tendo ben presente o seu pasado, a illa
de San Simón pasa páxina e mira cara a un futuro ilusionante e prometedor, nun contexto presidido polos valores
patrimoniais, artísticos e naturais, atesourados ao longo de centos de anos de ser e de existir, contando coa declaración
de Ben de Interese Cultural (illas de San Simón e de Santo Antonio) e Zona de Especial Protección dos Valores
Naturais, integrada como Lugar de Importancia Comunitaria na Rede Natura 2000 (Enseada de San Simón).

Despois dun dilatado período de inactividade, sen tomar unha decisión firme, ao longo do que foron xurdindo
propostas para a súa rehabilitación, no ano 1999, as illas foron declaradas Ben de Interese Cultural, levándose a cabo
un proxecto de rehabilitación integral do espazo, moi respectuoso co contorno –concibido como unha reinterpretación
do lugar, non quitando nada do esencial senón máis ben acentuando o precedente, tratando de enriquecelo–, coa
pretensión de harmonizar a arquitectura construtiva, sen producir profundas modificacións, coa natureza vexetal,
na que teñen un posto de honra os xardíns e a celebrada carreira de buxos –lidera a masa forestal, integrada por
eucaliptos, loureiros, plátanos de sombra, acacias, palmeiras, froiteiras e outras árbores–, sinalado paseo abeirado
por unha dobre ringleira de árbores centenarias, formación recollida na primeira ampliación do Catálogo de árbores
senlleiras (Diario Oficial de Galicia, 2008).
Hoxe en día, a illa de San Simón, mediante as súas instalacións, dependencias e recursos, funciona como un importante
foco histórico-cultural, comportándose como un ámbito de ensino e aprendizaxe para as persoas que chegan, en
visitas programadas e guiadas, con punto de partida no peirao de Cesantes (Redondela) e de Santo Adrián de Cobres
(Vilaboa), gozando dun percorrido inesquecible que discorre polo centro de interpretación, accedendo aos elementos
monumentais do recinto e aos valores ambientais da enseada, catalogada como Zona de Especial Protección. En
definitiva, a illa de San Simón é un marco idóneo para o desenvolvemento de actividades relacionadas coa promoción
e a investigación histórico-cultural, a educación ambiental e o coñecemento da natureza.
Do libro Las Islas de San Simón. Aproximación a su Historia (Orge Quinteiro, 2002), inserimos versos dun soneto que
lle canta á illa e cita os buxos, aínda que con nome equivocado (mirtos), como elementos verdes primordiais, xunto
cos loureiros, do manto verde cobertor:
Nave en medio del mar parece anclada
esta isla galaica encantadora,
que del mismo Edén fue desplazada
por la hermosa floresta que atesora.
Cuando el Sol, en espléndida alborada
las suaves cumbres de los montes dora,
y es su faz en el agua reflejada
parece que rendido la enamora.
Son mirtos centenarios y laureles
el palio de sus mágicos vergeles,
……………………………………...…

ANEXO I Árbores senlleiras
1A "Perona" do Paseo da Ferradura. Abies nordmanniana (Steven) Spach. Paseo da Ferradura. Santiago de Compostela C)
2A Pradairo da Igrexa de Vilarpandín. Acer pseudoplatanus L. Na entrada da Igrexa. Navia de Suarna (LU)
3 A "Pravia" de Vilalba. Acer pseudoplatanus L. Praza Suso Gayoso. Vilalba (LU)
4A Castiñeiro de Indias do Xardín Artístico de Padrón. Aesculus hippocastanum L. Xardín Artístico de Padrón. Padrón (C)
5A Ameneiro do Pazo de Maside. Alnus glutinosa (L.) Gaernt. Pazo de Maside. Pantón (LU)
6A Araucaria do Brasil do Parque de Caldas de Reis. Araucaria angustifolia (Bertol.) O. Kuntze. Parque de Caldas de Reis (PO)
7A Araucaria Araucana do Castelo de Soutomaior. Araucaria araucana (Mol.) K. Koch. Castelo de Soutomaior. Soutomaior (PO)
8A Araucaria Excelsa da Casa de Tenreiro. Araucaria heterophylla (Salisb.) Franco. Casa Tenreiro. Pontedeume (C)
9A Érbedo do Pazo de Mariñán. Arbutus unedo L. Pazo de Mariñán Bergondo (C)
10A Calocedro do Pazo de Torrecedeira. Calocedrus decurrens (Torr.) Florin. Pazo de Torrecedeira. Redondela (PO)
11A Camelia "Pantalóns" do Pazo de Lens. Camellia japonica L. Pazo de Lens. Ames (C)
12A Camelia do Pazo de Santa Cruz. Camellia japonica L. Pazo de Santa Cruz. Vedra (C)
13A Camelias do Pazo de Torres Agrelo. Camellia japonica L. Pazo Torres de Agrelo. Redondela (PO)
14A Matusalén de Camelias do Pazo de Castrelos. Camellia japonica L. Pazo de Castrelos. Vigo (PO)
15A Camelia Reticulada do Pazo de Oca. Camellia reticulata Lindl. Pazo de Oca. A Estrada (PO)
16A Camelia Sasanqua do Pazo de Torres Agrelo. Camellia sasanqua Thunberg. Pazo Torres de Agrelo. Redondela (PO)
17A Pacana de Illinois do Pazo de Mariñán. Carya illinoensis (Wangenh.) C. Koch. Pazo de Mariñán. Bergondo (C)
18A Castiñeiro da Capela. Castanea sativa Mill. A Capela. Begonte (LU)
19A Castiñeiro do Val da Fonte. Castanea sativa Mill. O Val da Fonte. Folgoso do Caurel (LU)
20A Castiñeiro de Pombariños. Castanea sativa Mill. Souto de Rozabales. Manzaneda (OU)
21A Castiñeiro do Mola. Castanea sativa Mill. Souto de Mola. A Mezquita (OU)
22A Castiñeiro da Ribeira. Castanea sativa Mill. Souto da Ribeira. A Mezquita (OU)

23A Castiñeiro do Souto da Ramigoa. Castanea sativa Mill. Souto da Ramigoa. Nogueira de Ramuín (OU)
24A Castiñeiro da Regadiña. Castanea sativa Mill. A Regadiña. A Pobra de Trives (OU)
25A Castiñeiros de Peninvello. Castanea sativa Mill. Finca da Cerca. Xinzo de Limia (OU)
26A Casuarinas da Alameda da Praza de Compostela. Casuarina equisetifolia J. R. & G. Forst. Praza de Compostela. Vigo (PO)
27A Cedros do Himalaia dos Xardíns de Vicenti. Cedrus deodara (D. Don). G. Don. Xardíns de Vicenti. Pontevedra (PO)
28A Cedro do Líbano do Pazo de Lourizán. Cedrus libani A. Rich. Pazo de Lourizán. Pontevedra (PO)
29A "Coroa de Cristo" do Xardín Histórico de Padrón. Cercis siliquastrum L. Xardín Artístico de Padrón. Padrón (C)
30A Camecíparis de Lawson da Casa da Puebla. Chamaecyparis lawsoniana (A. Murr.) Parl. Casa da Puebla do Incio. O Incio (LU)
31A Camecíparis de Lawson do Castelo de Soutomaior. Chamaecyparis lawsoniana (A. Murr.) Parl. Castelo de Soutomaior. Soutomaior (PO)
32A Alcanforeiros do Pazo de Rubiáns. Cinnamomum camphora (L.) Siebold. Pazo de Rubiáns. Vilagarcía de Arousa (PO)
33A Laranxeira "Obscena" do Pazo de Brandariz. Citrus aurantium L. var. corniculata Risso. Pazo de Brandaliz. Ortigueira (C)
34A Criptomeria do Pazo de Santa Cruz. Cryptomeria japonica (L. f.) D. Don. Pazo de Santa Cruz. Vedra (C)
35A Criptomeria do Castelo de Soutomaior. Cryptomeria japonica (L. f.) D. Don. Castelo de Soutomaior. Soutomaior (PO)
36A Criptomeria Elegante do Pazo de Oca. Crytomeria japonica (L. f.) D. Don 'Elegans'. Pazo de Oca. A Estrada (PO)
37A Cunninghamia do Pazo de Gondomar. Cunninghamia lanceolata (Lamb.) Hook. f. Pazo de Gondomar. Gondomar (PO)
38A Cunninghamia do Parque-Xardín de Caldas de Reis. Cunninghamia lanceolata (Lamb.) Hook. f. Parque de Caldas. Caldas de Reis (PO)
39A Ciprés de California da Misericordia. Cupressus macrocarpa Hartw. Misericordia. Viveiro (LU)
40A Ciprés de California do Pazo de Quintás. Cupressus macrocarpa Hartw. Pazo de Quintáns. Meis (PO)
41A Ciprés Mediterráneo da Capela do Salvador. Cupressus sempervirens L. 'fastigiata'. Mosteiro de Samos. Samos (LU)
42A Eucaliptos do Pazo de Mariñán Eucalyptus globulus Labill. Pazo de Láncara, Mariñán. Bergondo (C)
43A Eucalipto da Casa de Reimunde. Eucalyptus globulus Labill. Casa de Reimunde. Foz (LU)
44A Avó do Eucaliptal de Chavín. Eucalyptus globulus Labill. Souto da Retorta. Viveiro (LU)
45A Eucaliptos do Paseo da Ferradura. Eucalyptus globulus Labill. Paseo da Ferradura. Santiago de Compostela (C)
46A Eucaliptos do Pazo de Castrelos. Eucalyptus globulus Labill. Pazo de Castrelos. Vigo (PO)
47A Eucalipto do Maná da Casa de Ordax. Eucalyptus viminalis Labill. Casa de Ordax. Castro de Rei (LU)
48A Faia do Pazo de Castrelos. Fagus sylvatica L. Pazo de Castrelos. Vigo (PO)
49A Figueira do Meco. Ficus carica L. Monte Siradella. O Grove (PO)
50A Figueira da Casa-Museo de Rosalía de Castro. Ficus carica L. Casa-Museo Rosalía de Castro. Padrón (C)
51A Freixo de Folla Estreita de Montepando. Fraxinus angustifolia Vahl. O Val. Monforte (LU)
52A Freixo de Porta. Fraxinus excelsior L. Pista a Casa do Galo. Sobrado (C)
53A Xinkgos do Pazo de Fonseca. Ginkgo biloba L. Xardín do Pazo de Fonseca. Santiago de Compostela (C)
54A Acivro do Pazo de Casanova. Ilex aquifolium L. Pazo de Casanova. Pino, O (C)
55A Cocoteiro de Chile do Pazo de Meirás. Jubaea chilensis (Mol.) Baill. Pazo de Meirás. Sada (C)
56A Tulipeiros de Virxinia do Pazo de Santa Cruz. Liriodendron tulipifera L. Pazo de Ortigueira.Vedra (C)
57A Tulipeiros de Virxinia do Pazo de Castrelos. Liriodendron tulipifera L. Pazo de Castrelos. Vigo (PO)
58A Magnolia Grandiflora de Santa Rita. Magnolia grandiflora L. Cuartel Vello da Garda Civil. Narón (C)
59A Magnolias Grandifloras do Pazo de Rubiáns. Magnolia grandiflora L. Pazo de Rubiáns. Vilagarcía de Arousa (PO)
60A Magnolia Grandiflora do Pazo de Santa Cruz. Magnolia grandiflora L. Pazo de Santa Cruz. Vedra (C)
61A Metasecuoia do Pazo de Lourizán. Metasequoia glytostroboides H. Hu & Cheng. Pazo de Lourizán. Pontevedra (PO)
62A Metrosideros Excelso do Xardín da Torre de Andrade. Metrosideros excelsus Soland. ex Gaertn. Xardín da Torre de Andrade. Pontedeume (C)
63A Metrosideros Excelso do Xardín da Policía da Coruña. Metrosideros excelsus Soland. ex Gaertn. Xardín do Antigo Hospital. A Coruña (C)
64A Oliveira do Paseo de Afonso XII. Olea europaea L. Paseo de Afonso XII. Vigo (PO)
65A Oliveiras do Cemiterio de Adina. Olea europaea L. Cemiterio de Adina. Padrón (C)
66A Palmeira Datileira do Mosterio de Herbón. Phoenix dactylifera L. Mosteiro de Herbón. Padrón (C)
67A Ombú do Centro Cultural de Santa Cruz. Phytolacca dioica L. Centro cultural de Santa Cruz. Oleiros (C)
68A Ombú do Pazo de Santa Cruz. Phytolacca dioica L. Pazo de Ortigueira. Vedra (C)
69A Piñeiro Bravo de Leiro. Pinus pinaster Ait. Leiro. Pontedeume (C)
70A Piñeiro Manso dos Candeiras. Pinus pinea L. Lugar do Castro. Ponteareas (PO)
71A Piñeiro Insigne do Castelo de Santa Cruz. Pinus radiata D. Don. Castelo de Santa Cruz. Oleiros (C)
72A Plátano de Sombra do Pazo de Dompiñor. Platanus hispanica Mill. Ex Münch. Pazo de Dompiñor. O Incio (LU)
73A Douglasias Verdes do Pazo de Casanova. Pseudotsuga menziesii (Mirb.) Franco. Pazo de Casanova. O Pino (C)
74A Carballo Híbrido da Praza do Campo da Feira de Quindous. Quercus x rosacea Bechst. Quindous. Cervantes (LU)
75A Rebolo da Praza do Campo da Feira de Quindous. Quercus pyrenaica Willd. Quindós. Cervantes (LU)
76A Rebolo do Pazo da Pena. Quercus pyrenaica Willd. Pazo da Pena. Manzaneda (OU)
77A Carballo do Pazo de Vilardefrancos. Quercus robur L. Pazo de Vilar de Arcos. Carballo (C)
78A Carballo de Ramos. Quercus robur L. Casa de Ramos. Taboada (LU)

79A Carballo do Viño ou Carballo do Pelete. Quercus robur L. O carón da capela e a casa da Santa (Virxe dos Remedios). A Lama (PO)
80A Carballo da Capela de Santa Margarida. Quercus robur L. Capela de Santa Margarida. Pontevedra (PO)
81A Carballa da Rocha. Quercus robur L. A Touza. Rairiz de Veiga (OU)
82A Carballo do Pazo de Cartelos. Quercus robur L. Pazo de Cartelos. Carballedo (LU)
83A Carballo Grande de Bustelo de Abaixo. Quercus robur L. Campo da Fonte. Carballedo (LU)
84A Carballo da Casa do Herdeiro. Quercus robur L. Casa do Herdeiro. Carballedo (LU)
85A Carballos do Campo de Golf. Quercus robur L. Campo de golf de Lugo. Lugo (LU)
86A Carballo de Mede. Quercus robur L. Bosque de Mede. Xermade (LU)
87A Carballo da Casa Grande. Quercus robur L. Praza do Carballo. Carballedo (LU)
88A Carballo Grande do Mestre. Quercus robur L. Na beira da N-540. Carballedo (LU)
89A Carballo Grande de Reboreda. Quercus robur L. Bosque da Carabeleira. A Porqueira (OU)
90A Carballo Fastixiado do Pazo de Santa Cruz. Quercus robur L. 'Fastigiata'. Pazo de Santa Cruz. Vedra (C)
91A Carballo Fastixiado do Xardín Histórico de Padrón. Quercus robur L. 'Fastigiata'. Xardín Artístico de Padrón. Padrón (C)
92A Aciñeira de Cobas. Quercus ilex L. subsp. ballota (Desf.) Samp. Finca próxima ó cemiterio. Rubiá (OU)
93A Sobreira de Balboa. Quercus suber L. Os Hórreos. A Estrada (PO)
94A Sobreira do Pazo de Valiñas. Quercus suber L. Pazo de Valiñas. A Estrada (PO)
95A Sobreira do Cristo de Arriba. Quercus suber L. Reboreda. Redondela (PO)
96A Sobreira da Casa do Tristo. Quercus suber L. Casa de O Tristo. Pobra de Brollón, A (LU)
97A Sequoias Vermellas do Xardín Histórico de Padrón. Sequoia sempervirens (D. Don) Endl. Xardín Artístico de Padrón. Padrón (C)
98A Sequoia Vermella do Castelo de Soutomaior. Sequoia sempervirens (D. Don) Endl. Castelo de Soutomaior. Soutomaior (PO)
99A Sequoia Xigante do Pazo do Casal. Sequoiadendron giganteum (Lindl.) Buchh. Pazo do Casal. Bergondo (C)
100A Taxodios do Xardín de Artime. Taxodium disticum (L.) Rich. Xardín de Artime. Vilagarcía de Arousa (PO)
101A Teixo do Pazo de Baldomir. Taxus baccata L. Pazo de Baldomir. Bergondo (C)
102A Teixo da Igrexa de Córneas. Taxus baccata L. Cemiterio de Córneas. Baleira (LU)
103A Teixo da Casa de Tenreiro. Taxus baccata L. Casa de Tenreiro. Pontedeume (C)
104A Tuia Xigante do Pazo de Torres Agrelo. Thuja plicata Donn ex D. Don. Pazo de Torres Agrelo. Redondela (PO)
105A Tileiro Prateado da Alameda do Campo da Estrela. Tilia tomentosa Moench. Alameda do Campo da Estrela. Santiago de Compostela (C)
106A Washingtonias Robustas do Pazo de Santa Cruz. Washingtonia robusta H.Wendl. Xardín do Pazo de Santa Cruz de
Ribadulla (pazo de Ortigueira). Vedra (C)
ANEXO II Formacións Senlleiras
1F Buxal da Casa de Botana. Buxus sempervirens L. Casa de Botana. Arzúa (C)
2F Buxal do Pazo de Santa Cruz. Buxus sempervirens L. Pazo de Santa Cruz. Vedra (C)
3F Buxal do Pazo de Oca. Buxus sempervirens L. Pazo de Oca. A Estrada (PO)
4F Castiñeiros Xaponeses e Chineses do Pazo de Lourizán. Castanea crenata Sieb. & Zucc.; Castanea mollisima Blume Mill. Pazo de
Lourizán. Pontevedra (PO)
5F Fraga de Catasós. Castanea sativa Mill.; Quercus robur L. Pazo de Quintela. Lalín (PO)
6F Souto de Rozabales. Castanea sativa Mill. Rozabales Manzaneda (OU)
7F Carreira de Eucaliptos do Pazo de Barrantes. Eucalyptus globulus Labill. Pazo de Barrantes. Ribadumia (PO)
8F Eucaliptos do Pazo de Rubiáns. Eucalyptus globulus Labill. Pazo de Rubiáns. Vilagarcía de Arousa (PO)
9F Souto da Retorta. Eucalyptus globulus Labill. Souto da Retorta. Viveiro (LU)
10F Cipreses de California do Xardín do Malecón. Cupressus macrocarpa. Xardín do Malecón. Ortigueira (C)
11F Mirtos do Pazo de Mariñán. Myrtus communis L. Pazo de Mariñán. Bergondo (C)
12F Retícula de Oliveiras do Pazo de Santa Cruz. Olea europaea L. Pazo de Santa Cruz. Vedra (C)
13F Palmeiral Canario dos Xardíns de Méndez Núñez. Phoenix canariensis Hort. ex Chabaud. Xardíns de Méndez Núnez. A Coruña (C)
14F Palmeira do Senegal do Xardín Artístico de Padrón. Phoenix reclinata Jacq. Xardín Artístico de Padrón. Padrón (C)
15F Plátanos de Sombra do Pazo de Mariñán. Platanus hispanica Mill. Ex Münch. Pazo de Mariñán Bergondo (C)
16F Plátanos de Sombra do Paseo do Esporón de Padrón. Platanus hispanica Mill. Ex Münch. Paseo do Esporón. Padrón (C)
17F Carballeira de Caldas de Reis. Quercus robur L. Parque de Caldas. Caldas de Reis (PO)
18F Carballeira de San Lourenzo de Trasouto. Quercus robur L. San Lourenzo. Santiago (C)
19F Teixedal de Casaio. Taxus baccata L. Casaio. Carballeda de Valdeorras (OU)
20F Cerreira dos Tileiros do Pazo de Oca. Tilia platyphyllos Scop. Pazo de Oca. A Estrada (PO)
21F Olmos do Xardín de San Carlos. Ulmus x hollandica Mill. Xardín de San Carlos. A Coruña (C)

Areses Vidal, R. (1951). Itinerarios desde Lourizán. Itinerario X: Caldas de Reis, Padrón, Rois, Noya, Muros, Louro y regreso por Puerto del Son, Oleiros,
Puebla del Caramiñal, Dodro, Padrón y Caldas. (Mecanografiado). Centro Forestal de Lourizán. Pontevedra.
Areses Vidal, R. (1951). Itinerarios desde Lourizán. Itinerario XI: Pontevedra a La Coruña, Oleiros (Término Municipal), Pazo de Meirás y regreso a
La Coruña y Pontevedra (Mecanografiado). Centro Forestal de Lourizán. Pontevedra.
Areses Vidal, R. (1952). El Tejo de Puentedeume (La Coruña). Montes. Publicación de los Ingenieros de Montes, 47: 313-321.
Areses, R. (1953). Nuestros Parques y Jardines. Contribución al Conocimiento de las Plantas Exóticas Cultivadas en España. Galicia. Tomo I.
Pontevedra. Escuela Especial de Ingenieros de Montes. Madrid. 699 pp.
Areses Vidal, R. (1970-72). Itinerarios desde Lourizán. Itinerario VIII: Lourizán, Caldas de Reis, Padrón, Herbón y Villagarcía, con Regreso a Lourizán.
Centro Forestal de Lourizán. Pontevedra.
Armada Comyn, A. (1983). Al Servicio de La Corona. Colección Espejo de España. Edit. Planeta. Barcelona. 303 pp.
Armenteras, A.A. (1903). Árboles y montes: curiosidades artísticas e históricas de los montes. Imprenta de Ricardo Rojas. Madrid.
Arquivo do Pazo de Oca. Documentación cartográfica (Plano de Pedro Peinador/Ano 1805) do Pazo de Oca. Oca. A Estrada. Pontevedra.
Arquivo Municipal de Caldas de Reis. Proyecto, Presupuesto de Gastos y Plano de un Jardín Público en la Villa de Caldas. Ano 1884.
Arquivo Municipal de Vigo. Documentación sobre la Alameda de la Plaza de Compostela.
-Espediente formado por el Ilustre Ayuntamiento sobre Limpieza y buen Orden de Calles, Obras echas en el Arenal en Terrenos del Pueblo, y Plantío
de Alamedas en el mismo Sitio del Arenal con lo más que contiene. Año 1828.
-Proyecto de Paseo y Jardines en la Alameda. Año 1882.
-Expediente de Nombramiento de la Plaza de Compostela a la Antigua Alameda. Año 1935.
Asociación Xuvenil de Tempo Libre “Croio” (2002). Narón Verde. Asociación Xuvenil de Tempo Libre Croio. Concellería de Medio Ambiente.
Concello de Narón. 175 pp.
Badía Varela, N. (2003). "El Viejo Camelio de Lens". Camelia. Publicación de la Asociación Española de La Camelia, 2: 10-11.
Boletín Oficial del Estado (1944). Decreto de Declaración del Jardín de San Carlos como Monumento Histórico-Artístico. 18 de novembro. Madrid.
Carré Aldao, E. (1936). Provincia de La Coruña. Geografía General del Reino de Galicia, F. Carreras e Candi. Ed. Casa Editorial Alberto Martín.
Barcelona.
Castro, R. de (1982). Poesías. Cantares Gallegos. Follas Novas. En las Orillas del Sar. Edicións do Padroado. Padroado Rosalía de Castro. Santiago
de Compostela. 406 pp.
CEBALLOS, L.; RUÍZ de la TORRE, J. (1971). Árboles y Arbustos de la España Peninsular. Instituto Forestal de Investigaciones y Experiencias y
Escuela Técnica Superior de Ingenieros de Montes. Madrid.
Centro de Extensión Universitaria e Divulgación Ambiental de Galicia, CEIDA (sen data). Benvidos á Illa de Santa Cruz. CEIDA. Centro de
Extensión Universitaria e Divulgación Ambiental de Galicia. Consellería de Medio Ambiente/Xunta de Galicia. Universidade da Coruña.
Concello de Oleiros.
Cibeira Moreiras, R. (1993). Padrón. Galicia, pueblo a pueblo. A. Precedo Ledo (Dir.), 977-982. La Voz de Galicia.
Club de Golf Lugo (sen data). Folleto Divulgativo, con Características Técnicas, Instalacións y Plano. Club de Golf Lugo, S. A. Santa Marta de
Fixós. Lugo.
CODORNÍU, R. (1912). "Defensa de los monumentos naturales". Revista Montes, ano 36, nº 857: 667-669.
Colexio Oficial de Arquitectos de Galicia (1992). Pazos de Galicia. Catálogo. Fichas COAG. Inventario do Patrimonio Histórico Galego. Colexio
Oficial de Arquitectos de Galicia e Consellería de Cultura e Xuventude da Xunta de Galicia. 392 pp.
Couceiro Freixomil, A. (1995). Historia de Pontedeume e a súa Comarca. Dirección Xeral de Política Lingüística. Consellería de Educación. Xunta
de Galicia.
CURSACH, B. (2002). Árboles singulares de la Península Ibérica. Monumentos Vivos. Ambienta, Xuño 2002: 61-65.
Diario Oficial de Galicia (2007a). Consellería de Medio Ambiente e Desenvolvemento Sostible. Decreto 45/2007, do 1 de marzo, polo que
se declara Monumento Natural A Carballa da Rocha, no Concello de Rairiz de Veiga, 59: 4.690-4.692.
Diario Oficial de Galicia (2007b). Consellería de Medio Ambiente e Desenvolvemento Sostible. Decreto 67/2007, do 22 de Marzo, polo que
se regula o Catálogo galego de árbores senlleiras. Diario Oficial de Galicia, 74: 6.136-6.141.
Diario Oficial de Galicia (2008). Consellería de Medio Ambiente e Desenvolvemento Sostible. Xxxxxxxxxx Xxxxxxxxxxx Xxxxxxxxx. Diario Oficial
de Galicia, xxx: xxxx-xxxx.
Domínguez Lerena, S. (2007). Guía del Viajero. Árboles, leyendas vivas. Obra Social Caja Madrid. 238 pp.
Doval Adán, A. (1993). Rairiz de Veiga. Galicia, pueblo a pueblo. A. Precedo Ledo (Dir.), 1165-1168 . La Voz de Galicia.
Durán-Loriga, M. (sen data). Libretas de Notas de Viajes con Relación de Pazos: Mariñán, Oca, Santa Cruz de Ribadulla, Rubiáns, Faramello y
Castrelos Material Inédito. Fondo Durán-Loriga. Museo de Pontevedra.
ESTACIÓN FITOPATOLÓXICA DO AREEIRO (2006). Estudio biomecánico del Olivo del Paseo de Alfonso XII de Vigo. (inédito).
Fernández de Ana Magán, F. J. e D. Álvarez Fernández (1994). Lourizán. De Pazo Solariego a Centro de Investigaciones Forestales. Artes Gráficas
Portela, S. L. Pontevedra. 168 pp.
Fernández Sánchez, J. M. e F. Freire Barreiro (1880-1885). Santiago, Jerusalén y Roma. Diario de una Peregrinación a estos y otros Santos Lugares.
3 Tomos. Imprenta del Seminario Conciliar Central. Santiago de Compostela.
Frechilla García, L. (2005). Baixa Limia-Serra do Xurés. La Cara Norte de una Muralla de Granito. Monografías. Edilesa. León.
García Lamigueiro, M. A. (1987). El Naranjo Hermafrodita de Brandariz da unos Frutos que presentan extraños Salientes. La Voz de Galicia.

10 de outubro, páx. 21. A Coruña.
González Rodríguez, I., R. Fernández González y R. Salvadores Ramos (1995). Guía de Espacios Naturais de Galicia. Editorial Galaxia, S. A. Vigo.
250 pp.
Instituto Nacional para la Conservación de la Naturaleza/ICONA (1975). Inventario de Árboles Monumentales de España. Instituto Nacional
para la Conservación de la Naturaleza. Madrid.
Libro de Ferias y Fiestas de Pascua (1960). El Espolón en Día de Mercado. Libro de Ferias y Fiestas de Pascua. Padrón.
Leiro Lois, A., M. Daporta Padín, V. M. Caamaño Rivas, M. Núñez Pérez, I. Pontanilla Pérez e X. Colazo Pazó (2006). Árbores de Galiza. Promocións
Culturais Galegas, S. A. A Nosa Terra. 192 pp.
Linares, P. F. (1992). Por el Landro a través del Val do Naseiro. La Voz de Galicia, Galicia/Viajes, 12 de Septiembre. A Coruña.
López, A. (1933). Convento de San Lorenzo de Trasouto, Extramuros de la Ciudad de Santiago de Compostela. Archivo Iberoamericano, 386-415
y 532-550.
López, A. (1934). Convento de San Lorenzo de Trasouto, Extramuros de la Ciudad de Santiago de Compostela. Archivo Iberoamericano, 49-59,
227-258 y 379-391.
López LILLO, A.; SÁNCHEZ, J.M. (1999). Árboles de España. Ed. Mundi-Prensa. Madrid.
López Otero, J. (1900). Pontevedra (Descripción). Impr. y Lit. Vda. e Hijos de P. V. Sabatel. Granada. 190 pp.
López Pombo, L. (1999). Castro de Rei. Historia, Arte y Patrimonio. Servicio de Publicacións. Diputación Provincial de Lugo. 552 pp.
López Vizoso, J. M. (1993). Pontedeume. Galicia, Pueblo a Pueblo. A. Precedo Ledo (Dir.), 1083-1988. La Voz de Galicia.
López-Chaves Meléndez, J. M. y G. E. Amor Moreno (1988). Inventario de Pazos y Torres de la Provincia de Pontevedra. Tomo I. Deputación
Provincial de Pontevedra. 320 pp.
Maroño Mañá, J. A. e M. de Bran (1997). Nome, Lugar e Historia da Árbore Símbolo de Galicia. Grandes Carballos de Galicia. O Correo
Galego/Lecer, XVI-XIX. 15 de xuño.
Marquesa de Ayerbe (1905). El Castillo del Marqués de Mos en Sotomayor. Apuntes Históricos. Pontevedra. 142 pp.
Marquesa de Casa Valdés (1973). Jardines de España. Edit. Aguilar. Madrid. 299 pp.
Martín Curty, J. A. (1987). Los Jardines Cerrados. Trazados de Jardinería Pacega en la Comarca de Vigo. Siglos XVIII, XIX y XX. Colexio Oficial de
Arquitectos de Galicia. Santiago de Compostela. 191 pp.
Martínez Barbeito, C. (1986). Torres, Pazos y Linajes de la Provincia de La Coruña. Editorial Everest, S. A. Madrid. 807 pp.
Martínez Correcher y Gil de Durán-Loriga, C. (1988). Los Jardines del Pazo de Oca. Hispania Nostra. Asociación para la Defensa del Patrimonio
Artístico y su Entorno. Madrid.
Meijide Pardo, A. (1964). Apuntes sobre Oleicultura Gallega. Revista de Economía de Galicia. Xaneiro-abril.
Merino, B. (1905-1909). Flora Descriptiva e Ilustrada de Galicia. 3 tomos. Tipografía Galaica. Santiago de Compostela.
Morena, Ch.-C. e R. Schicchi (1997). Gli Agrumi nell’Area Culturale Italiana. In F. M. Raimondo & H. W. Lach (Eds.) “Le Mele d’Oro”. Edic. Grifo.
Palermo.
Moreno Astray, F. (1865). El Viajero en la Ciudad de Santiago. Reseña Histórica, Descriptiva, Monumental, Artística y Literaria de esta Antigua
Capital del Reino de Galicia. Estab. Tip. de José M. Paredes. Santiago. 391 pp.
Naya Pérez, J. (1978). Los Hermosos y Sencillos Jardines Coruñeses. La Coruña. Paraíso del Turismo. Regino Barbeito Curra (Dir.). Publicación
Anual. Verano. A Coruña.
Olano Gurriarán, E. (2004). El Tejo y el Teixedal de Casaio (Ourense). Deputación Provincial de Ourense. 192 pp.
Orge Quinteiro, J. A. (2002). Las Islas de San Simón. Aproximación a su Historia. Servicio de Publicacións. Deputación Provincial de Pontevedra.
Otero García, C. (1993). O Incio. Galicia, Pueblo a Pueblo. A. Precedo Ledo (Dir.), 597-600. La Voz de Galicia.
Otero Pedrayo, R. (1955). Guía de Galicia. Geografía.-Historia.-Vida Económica.-Literatura y Arte.-Itinerarios. Manuales Galaxia. Santiago de
Compostela. 469 pp.
Pardo Bazán, E. (1912). Las Residencias Señoriales, en Mondariz-Vigo-Santiago. Guía del Turista. Madrid.
Pérez Moreira, R. (2001). Lourizán. Ciencia. Arte. Natureza. Centro de Información e Tecnoloxía Ambiental. Consellería de Medio Ambiente.
Xunta de Galicia. 230 pp.
PÉREZ SOBA DÍEZ del CORRAL, I.; PICOS MARTÍN, J. (2000). Antecedentes de la protección legal de los árboles singulares en España. Montes.
Revista de Ámbito Forestal, 60: 72-80.
PÉREZ SOBA DÍEZ del CORRAL, I.; PICOS MARTÍN, J. (2001). Fundamentos para la catalogación y conservación del arbolado singular. Ciudad y
Territorio, Estudios Territoriales, XXXIII (130): 723-736.
Portela, C., D. Pino y C. Osorio (1984). El Pazo de Oca. Monografías de la Dirección General de Arquitectura y Vivienda. Servicio de Publicaciones.
Ministerio de Obras Públicas y Urbanismo. Madrid. 119 pp.
Rey Romero, F. (1944). La Palmera del Convento de Herbón. Finisterrae. Revista de Galicia: N° 13 (Septiembre). Pontevedra.
Revista Montes (1911). Los últimos árboles de la libertad. Año 35, nº 829: 522-523.
Revista Montes (1920). Catálogo de los árboles notables. Año 44, nº 1046: 588-589.
RIGUEIRO RODRÍGUEZ, A. (2003). Bosques e Masas Arboradas. En: Reflexións sobre o Medio Ambiente en Galicia: 323-357. Consellería de

Medio Ambiente da Xunta de Galicia. Santiago de Compostela.
Rigueiro, A. (2004). Árboles Singulares de España (Galicia). Ed. Grupo Mundi-Prensa. Valencia. 285 pp.
Rigueiro, A. (2005). Árboles Monumentales de España. Comunidades Autónomas (Galicia). Unoediciones. Compañía Logística de Hidrocarburos. CLH,
S. A. Madrid.
Rigueiro Rodríguez, A. e J. I. Fernández Alonso (1999). A Finca do Castelo de Soutomaior. Guía Botánica. Servicio de Publicacións. Deputación
Provincial de Pontevedra. 131 pp.
Rodríguez Dacal, C. & Izco. J. (1994). Pazos de Galicia. Jardines y Plantas. Consellería de Presidencia y Administración Pública. Xunta de Galicia.
Santiago de Compostela.
Rodríguez Dacal, C. (1997a). Alamedas, Jardines y Parques de Galicia. Dirección Xeral de Calidade Medioambiental e Urbanismo. Consellería de
Política Territorial, Obras Públicas e Vivenda. Xunta de Galicia. 368 pp.
Rodriguez Dacal, C. (1997b). El Parque-Jardín de Caldas de Reis. Concellería de Medio Ambiente, Sanidade e Rural. Caldas de Reis.
Rodríguez Dacal, C. (1998). El Jardín Botánico-Artístico de Padrón. Modelo de Galicia. Concello de Padrón. Deputación da Coruña.
Rodríguez Dacal, C. (1999). El Parque-Jardín y Carballeira de Caldas de Reis. Paraje Pintoresco y Jardín Histórico. Concello de Caldas de Reis. 154 pp.
Rodríguez Dacal, C. (2001): Monumentos Verdes da Comarca Eumesa. Cátedra. Revista Eumesa de Estudios, 17-30.
Rodríguez Dacal, C. (2002): Árboles y Arboledas Históricos del Municipio de Caldas de Reis. Concello de Caldas de Reis. 286 pp.
Rodríguez Dacal, C. (2003). Camelias Monumentales de Galicia. Gustavo Varela y la Camelia “Pantalones” del Pazo de Lens. Camelia. Publicación
de la Asociación Española de La Camelia, 3: 3-6.
Rodríguez Dacal, C. (2006). O Carballo de Santa Margarida. Concello de Pontevedra. 501 pp.
Rodríguez Dacal, C. e Izco J. (1994a). El Jardín de los Pazos Gallegos. Espacio de Recreo y Fuente de Recursos. Premio Dolores Trigo 1994. Asociación
de Antiguos Alumnos de la Facultade de Farmacia. Universidade de Santiago de Compostela. 64 pp.
Rodríguez Dacal, C. e J. Izco (1994b). Pazos de Galicia. Jardines y Plantas. Consellería de la Presidencia y Administración Pública. Xunta de Galicia.
374 pp.
Rodríguez Dacal, C. e J. Izco (2003). Árboles Monumentales en el Patrimonio Cultural de Galicia. 2 Tomos. Consellería de Cultura, Comunicación Social
e Turismo. Xunta de Galicia. 1050 pp.
Samartín Cornes, M. C. (2003). Gustavo Varela Gutiérrez de Caviedes. In Memoriam. Camelia. Publicación de la Asociación Española de La Camelia,
2: 12.
Sánchez García, J. A. (1999). Mariñán. Pazo de los Sentidos. Deputación Provincial da Coruña. 289 pp.
Sánchez García, J. A. (2008). Xardíns das Mariñas. Fundación Juana de Vega e Asociación GAL Terra das Mariñas. 166 pp.
Silva-Pando, F. J. e A. Rigueiro Rodríguez (1992). Guía das Árbores e Bosques de Galicia. Editorial Galaxia, S. A. Vigo. 392 pp.
Torres Bouza, X. M. (1996). O Laranxo “Hermafrodita”. La Voz de Ortigueira, 26 de Abril. Ortigueira.
Trapero Pardo, J. (1964). Taboada, la Villa Blanca. Pasado Glorioso. Porvenir Brillante. Lucus. Revista de la Diputación Provincial de Lugo, 17-18-19:
48-49.
Vázquez Cernadas, M. C. (1993). Vilalba. Galicia. Pueblo a Pueblo. Andrés Precedo Ledo (dir.), 1521-1525. La Voz de Galicia.
Vázquez Crespo, A. & D. González Alén (1964-80). A Comarca do Deza. Lalín-Dozón-Rodeiro-Agolada-As Cruces-Silleda. Deputación de Pontevedra.
Vega Pato, T. (1996). O Castiñeiro de Pombariños. Unha Árbore sen Terra (Rozavales-Manzaneda). Raigame. Revista de Arte, Cultura e Tradicións
Populares, 3: 29-35. Deputación Ourense.
VIÉITEZ CORTIZO, E. (1992). Pasado, Presente y Futuro del Castaño. En: Especies Frondosas en la Repoblación en Galicia: 9-44. Servizo de Publicacións
de la Deputación Provincial de Lugo.
VIEJO FORESTAL(1917). Parques y Sitios Nacionales. Boletín de la Real Sociedad Española de los Amigos del Árbol, abril 1917: 4-5.
Xunta de Galicia (sen data). Víctor Corral. Casa-Museo. Baamonde-Lugo. Galicia. Delegación Provincial da Consellería de Cultura. Lugo.
Xunta de Galicia (1985). Inventario de Árbores Sobresalientes de Galicia (Inéd.). Tomos I-II-III. Dirección Xeral do Forestal e do Medio Ambiente.
Consellería de Agricultura, Pesca e Alimentación. Xunta de Galicia.
Xunta de Galicia (2000). Espacios naturais protexidos de Galicia. Dirección Xeral de Montes e Medio Ambiente Natural. Consellería de Medio Ambiente.
Xunta de Galicia.
Xunta de Galicia (2005). Centro de Investigacións Forestais e Ambientais de Lourizán. Xardín Botánico. Dirección Xeral de Desenvolvemento Sostible.
Consellería de Medio Ambiente. Xunta de Galicia.
Xunta de Galicia (2006a). Informe sobre el Abeto Branco de la Finca del Miradoiro. 4 de Septiembre de 2006. Distrito Forestal XVI: Deza-Tabeirós.
Consellería do Medio Rural. Xunta de Galicia.
Xunta de Galicia (2006b). Estado Sanitario e Importancia dun Abeto Branco. 9 de Outubro de 2006. Centro de Investigación e Información Ambiental-
Lourizán. Dirección Xeral de Desenvolvemento Sostible. Consellería de Medio Ambiente e Desenvolvemento Sostible. Xunta de Galicia.
Yebra de Ares, A. B. (1997). Pazos y Señoríos de la Provincia de Lugo. Tomo I. Servizo de Publicacións. Deputación Provincial de Lugo. 246 pp.

SOLICITUDE DE INCLUSIÓN NO CATÁLOGO DE ÁRBORES SENLLEIRAS
Especies:
Concello:
Provincia:
Lugar:
Acceso:
Observacións:
Solicitante:
Enderezo:
Teléfono: Fax:
Correo electrónico:
Propietario:
Enderezo:
Teléfono: Fax:
Correo electrónico:
Diámetro a 1,30 m (d):
Idade estimada:
Altura total (h):
Motivo da proposta de catalogación (rareza, tamaño, porte, importancia histórica, cultural...):
Descrición:
Deseño de localización:

Créditos:
Edición
Coordinación
Fotografía
Deseño
Impresión
Depósito legal
As fotos, Casiñeiros de Peninvello (páxina 71), Chamaecyparis de Lawson da casa da Puebla (páxina 81), Eucalipto da
casa de Reimunde (páxina 107), Piñeiro de Leiro (páxina 159), Piñeiro dos Candeiras (páxina 161), Carballo de Ramos
(páxina 177), Carballo do Herdeiro (páxina 189), Carballo de Mede (páxina 193), Eucaliptos do Pazo de Rubiáns (páxina
251), e Souto da Retorta (páxina 253), foron facilitadas por José Gaspar Bernárdez Villegas.