un día en la vida el contacto con los teólogos de la liberación y la ...
un día en la vida el contacto con los teólogos de la liberación y la ...
un día en la vida el contacto con los teólogos de la liberación y la ...
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
Revista Electrónica <strong>de</strong> Psicología Política Año 9 Nº 26 – J<strong>un</strong>io/Julio 2011<br />
UN DÍA EN LA VIDA<br />
EL CONTACTO CON LOS TEÓLOGOS DE LA LIBERACIÓN Y LA<br />
APARICIÓN DE LA PSICOLOGÍA SOCIAL DE LA LIBERACIÓN 1<br />
Resum<strong>en</strong><br />
Café y tortil<strong>la</strong> tostada <strong>con</strong> sal para <strong>el</strong> <strong>de</strong>say<strong>un</strong>o.<br />
Así es nuestra <strong>vida</strong> y no <strong>con</strong>ocemos otra.<br />
Por eso dic<strong>en</strong> que somos f<strong>el</strong>ices.<br />
Manlio Argueta<br />
Mario Juárez Rodríguez 2<br />
El pres<strong>en</strong>te artículo es <strong>un</strong> int<strong>en</strong>to por <strong>de</strong>scribir <strong>el</strong> <strong>con</strong>texto <strong>de</strong> El Salvador durante <strong>los</strong> años<br />
set<strong>en</strong>ta y och<strong>en</strong>ta vía Un <strong>día</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>vida</strong> (1980) <strong>de</strong> Manlio Argueta 3 , <strong>con</strong> <strong>el</strong> propósito <strong>de</strong><br />
mostrar <strong>el</strong> <strong><strong>con</strong>tacto</strong> que establecieron diversos padres jesuitas <strong>con</strong> <strong>los</strong> pob<strong>la</strong>dores <strong>de</strong><br />
regiones pobres y apartadas <strong>de</strong> dicho país. La doble int<strong>en</strong>ción <strong>con</strong>siste <strong>en</strong> observar <strong>el</strong><br />
cambio <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>con</strong>ci<strong>en</strong>cias y <strong>la</strong>s formas <strong>de</strong> organización que establec<strong>en</strong> pob<strong>la</strong>dores<br />
marginales y pobres <strong>de</strong> El Salvador, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> tomar <strong>la</strong> fu<strong>en</strong>te histórica <strong>de</strong> <strong>la</strong> nove<strong>la</strong>testimonio<br />
como crisol que permite observar <strong>el</strong> <strong>con</strong>texto <strong>en</strong> que surge –a manos <strong>de</strong> <strong>un</strong><br />
jesuita- <strong>un</strong>a <strong>de</strong> <strong>la</strong>s corri<strong>en</strong>tes más críticas <strong>de</strong> <strong>la</strong> psicología social a niv<strong>el</strong> m<strong>un</strong>dial y a niv<strong>el</strong><br />
América <strong>la</strong>tina: <strong>la</strong> psicología social <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>liberación</strong>.<br />
Pa<strong>la</strong>bras c<strong>la</strong>ve: El Salvador, Manlio Argueta, Nove<strong>la</strong>-testimonio, Ignacio Martín-Baró,<br />
Psicología social <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>liberación</strong>.<br />
Resumo<br />
Este artigo é uma t<strong>en</strong>tativa <strong>de</strong> <strong>de</strong>screver o <strong>con</strong>texto <strong>de</strong> El Salvador durante os anos<br />
set<strong>en</strong>ta e oit<strong>en</strong>ta, através <strong>de</strong> A Day in the Life (1980) por Manlio Argueta, a fim <strong>de</strong> exibir o<br />
número <strong>de</strong> <strong>con</strong>tato <strong>de</strong> jesuítas que estab<strong>el</strong>eceram com os moradores <strong>de</strong> regiões pobres e<br />
remotas daqu<strong>el</strong>e país. A int<strong>en</strong>ção dual é observar a mudança <strong>de</strong> <strong>con</strong>sciência e formas <strong>de</strong><br />
organização que fornecem as pessoas marginais e pobres <strong>de</strong> El Salvador, além <strong>de</strong> tomar<br />
a fonte histórica do romance <strong>de</strong>poim<strong>en</strong>to como um cadinho que permite observar o<br />
<strong>con</strong>texto em que surge, pe<strong>la</strong>s mãos <strong>de</strong> um jesuíta, um dos mais críticos da psicologia<br />
social atual e global na América Latina: a psicologia social <strong>de</strong> libertação.<br />
Pa<strong>la</strong>vras chave: El Salvador, Manlio Argueta, ficção docum<strong>en</strong>tário, Ignacio Martín-Baró,<br />
Psicologia Social da libertação.<br />
1<br />
Trabajo recibido <strong>el</strong> 18/05/2011 y aceptado <strong>el</strong> 12/06/2011<br />
2<br />
Psicólogo social por <strong>la</strong> Universidad Autónoma Metropolitana, Unidad Iztapa<strong>la</strong>pa. Maestrando <strong>en</strong> Estudios<br />
Latinoamericanos <strong>en</strong> <strong>la</strong> Universidad Nacional Autónoma <strong>de</strong> México. Línea <strong>de</strong> investigación: psicología social<br />
<strong>la</strong>tinoamericana y <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>liberación</strong>. Epistemología <strong>la</strong>tinoamericana y cultura política <strong>en</strong> <strong>la</strong> región.<br />
3<br />
Nov<strong>el</strong>ista y poeta. Nació <strong>en</strong> San Migu<strong>el</strong>, El Salvador, 1935. Terminó sus 7 años <strong>de</strong> doctorado <strong>en</strong><br />
Jurisprud<strong>en</strong>cia y Ci<strong>en</strong>cias Sociales <strong>en</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> El Salvador.<br />
26
Abstract<br />
Revista Electrónica <strong>de</strong> Psicología Política Año 9 Nº 26 – J<strong>un</strong>io/Julio 2011<br />
This article is an attempt to <strong>de</strong>scribe El Salvador <strong>con</strong>text during the sev<strong>en</strong>ties and eighties<br />
using Manilo Argueta’s One day in the life (1980), with the purpose of attest the <strong>con</strong>tact<br />
that several Jesuit Fathers established with the settlers of poor and iso<strong>la</strong>ted regions of this<br />
co<strong>un</strong>try. The double int<strong>en</strong>tion involves the observation of the <strong>con</strong>sci<strong>en</strong>ce change and the<br />
organizational forms that marginal and poor settlers of El Salvador established, in addition<br />
to <strong>con</strong>si<strong>de</strong>r the historical source of the nov<strong>el</strong> – registering as a crucible testimony the<br />
<strong>con</strong>text in which the social psychology of liberation arises – in the hands of a Jesuit- as<br />
one of the worldwi<strong>de</strong> and Latin American most critical curr<strong>en</strong>t forms the social psychology.<br />
Keywords: El Salvador, Manlio Argueta, nov<strong>el</strong>-testimony, Ignacio Martín-Baró, social<br />
psychology of the liberation.<br />
Introducción<br />
El pres<strong>en</strong>te artículo es <strong>un</strong> int<strong>en</strong>to por <strong>de</strong>scribir <strong>el</strong> <strong>con</strong>texto <strong>de</strong> El Salvador durante<br />
<strong>los</strong> años set<strong>en</strong>ta y och<strong>en</strong>ta vía Un <strong>día</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>vida</strong> (1980) <strong>de</strong> Manlio Argueta, <strong>con</strong> <strong>el</strong><br />
propósito <strong>de</strong> mostrar <strong>el</strong> <strong><strong>con</strong>tacto</strong> que establecieron diversos padres jesuitas <strong>con</strong><br />
<strong>los</strong> pob<strong>la</strong>dores <strong>de</strong> regiones pobres y apartadas <strong>de</strong> dicho país. La doble int<strong>en</strong>ción<br />
<strong>con</strong>siste <strong>en</strong> observar <strong>el</strong> cambio <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>con</strong>ci<strong>en</strong>cias y <strong>la</strong>s formas <strong>de</strong> organización<br />
que establec<strong>en</strong> pob<strong>la</strong>dores marginales y pobres <strong>de</strong> El Salvador, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> tomar<br />
<strong>la</strong> fu<strong>en</strong>te histórica <strong>de</strong> <strong>la</strong> nove<strong>la</strong>-testimonio como crisol que permite observar <strong>el</strong><br />
<strong>con</strong>texto <strong>en</strong> que surge –a manos <strong>de</strong> <strong>un</strong> jesuita- <strong>un</strong>a <strong>de</strong> <strong>la</strong>s corri<strong>en</strong>tes más críticas<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> psicología social a niv<strong>el</strong> m<strong>un</strong>dial y a niv<strong>el</strong> América <strong>la</strong>tina: <strong>la</strong> psicología social<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>liberación</strong>.<br />
En este s<strong>en</strong>tido <strong>el</strong> texto está compuesto por cuatro partes <strong>con</strong>stitutivas que se<br />
articu<strong>la</strong>n para dar <strong>con</strong>sist<strong>en</strong>cia a <strong>los</strong> objetivos arriba <strong>de</strong>scritos. La primera parte es<br />
<strong>un</strong>a <strong>de</strong>scripción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s principales características <strong>de</strong> lo que es <strong>la</strong> nove<strong>la</strong>-testimonio<br />
<strong>con</strong> <strong>la</strong> guía <strong>de</strong> Migu<strong>el</strong> Barnet y <strong>la</strong>s disertaciones que hace acerca <strong>de</strong> este tema <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> introducción a su texto La fu<strong>en</strong>te viva (1981). La seg<strong>un</strong>da parte será <strong>un</strong>a breve<br />
<strong>de</strong>scripción d<strong>el</strong> autor <strong>de</strong> Un <strong>día</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>vida</strong>, seguido <strong>en</strong> <strong>el</strong> mismo apartado, <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
mom<strong>en</strong>tos c<strong>la</strong>ves <strong>de</strong> esta obra que narran <strong>el</strong> acercami<strong>en</strong>to <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> pob<strong>la</strong>dores<br />
d<strong>el</strong> Kilómetro y lo que <strong>el</strong><strong>los</strong> l<strong>la</strong>man <strong>los</strong> nuevos padres.<br />
La tercera parte ti<strong>en</strong>e <strong>un</strong> primer apartado <strong>con</strong> datos biográficos d<strong>el</strong> jesuita Ignacio<br />
Martín-Baró, impulsor <strong>de</strong> <strong>la</strong> psicología social <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>liberación</strong>, y <strong>un</strong> seg<strong>un</strong>do<br />
27
Revista Electrónica <strong>de</strong> Psicología Política Año 9 Nº 26 – J<strong>un</strong>io/Julio 2011<br />
apartado <strong>con</strong> reflexiones que <strong>el</strong> jesuita l<strong>la</strong>ma <strong>la</strong> m<strong>en</strong>tira institucionalizada,<br />
cavi<strong>la</strong>ciones que son por <strong>de</strong>más pertin<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>la</strong> discusión que se establece <strong>en</strong>tre<br />
<strong>la</strong> historia oficial y <strong>la</strong> historia popu<strong>la</strong>r, <strong>de</strong>bate <strong>en</strong> <strong>el</strong> que se inscribe también <strong>el</strong><br />
género nove<strong>la</strong>-testimonio.<br />
La cuarta parte será <strong>un</strong> apartado a manera <strong>de</strong> <strong>con</strong>clusión don<strong>de</strong> se darán<br />
f<strong>un</strong>dam<strong>en</strong>tos d<strong>el</strong> por qué Un <strong>día</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>vida</strong> <strong>de</strong> Argueta es <strong>con</strong>si<strong>de</strong>rada parte <strong>de</strong><br />
este género tan socorrido <strong>en</strong> C<strong>en</strong>troamérica, d<strong>el</strong> por qué pue<strong>de</strong> ser tomada como<br />
fu<strong>en</strong>te histórica para <strong>de</strong>terminar <strong>el</strong> <strong>con</strong>texto <strong>de</strong> aparición <strong>de</strong> <strong>la</strong> psicología social <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> <strong>liberación</strong> y d<strong>el</strong> por qué ese <strong>con</strong>texto pue<strong>de</strong> ser <strong>un</strong> impulsor inigua<strong>la</strong>ble <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
aparición <strong>de</strong> manifestaciones ci<strong>en</strong>tífico sociales e int<strong>el</strong>ectuales d<strong>el</strong> tipo l<strong>la</strong>mado<br />
comprometidas.<br />
I. Qué es <strong>un</strong> testimonio y por qué pue<strong>de</strong> ser tomado como fu<strong>en</strong>te<br />
histórica<br />
El cubano Migu<strong>el</strong> Barnet, <strong>en</strong> <strong>la</strong> introducción a su nove<strong>la</strong>-testimonio La fu<strong>en</strong>te viva<br />
(1981), se da a <strong>la</strong> tarea <strong>de</strong> <strong>de</strong>finir <strong>los</strong> parámetros mínimos <strong>de</strong> ese género tan<br />
prolífero <strong>en</strong> C<strong>en</strong>troamérica, género que por cierto también l<strong>la</strong>ma socio-literatura,<br />
quizá por su formación <strong>de</strong> etnólogo o por su prof<strong>un</strong>do interés <strong>de</strong> hacer narraciones<br />
cercanas a <strong>la</strong> realidad. A<strong>un</strong>que dice <strong>con</strong>si<strong>de</strong>rar justo <strong>el</strong> <strong>con</strong>cepto o calificativo <strong>de</strong><br />
nove<strong>la</strong>, acepta que no pue<strong>de</strong> escapar <strong>de</strong> él <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong>bor taxonómica <strong>de</strong> su acti<strong>vida</strong>d,<br />
ya que es <strong>un</strong> vocablo familiar, para <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te <strong>de</strong> letras, como para <strong>la</strong> que no lo es;<br />
sin embargo realiza ac<strong>la</strong>raciones útiles <strong>en</strong> cuanto a <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre re<strong>la</strong>to o<br />
testimonio y nove<strong>la</strong>. Sobre esto último, Barnet ap<strong>un</strong>ta “eso que l<strong>la</strong>mamos nove<strong>la</strong><br />
no es más que <strong>un</strong>a manera <strong>de</strong> narrar, <strong>de</strong> organizar quizá, que ti<strong>en</strong>e su re<strong>la</strong>ción<br />
más primig<strong>en</strong>ia <strong>con</strong> <strong>el</strong> re<strong>la</strong>to” (1998:9) equiparando así esas dos y otras tantas<br />
formas <strong>de</strong> escribir.<br />
Como graduado d<strong>el</strong> Primer Seminario <strong>de</strong> Etnología y Folklore impartido por <strong>el</strong><br />
etnólogo y musicólogo Arg<strong>el</strong>iers León <strong>en</strong> 1960, Barnet realiza investigaciones y<br />
experim<strong>en</strong>tos <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> literatura y <strong>la</strong> etnología, e influ<strong>en</strong>ciado por <strong>el</strong> trabajo d<strong>el</strong><br />
antropólogo mexicano Ricardo Pozas y su trabajo Juan Pérez Jolote (1952),<br />
28
Revista Electrónica <strong>de</strong> Psicología Política Año 9 Nº 26 – J<strong>un</strong>io/Julio 2011<br />
escribe <strong>la</strong> Biografía <strong>de</strong> <strong>un</strong> Cimarrón (1966) dando por inaugurado <strong>el</strong> género <strong>de</strong><br />
nove<strong>la</strong>-testimonio que nos ocupa y d<strong>el</strong> cual se trazarán <strong>la</strong>s dos líneas g<strong>en</strong>erales<br />
<strong>de</strong> su <strong>con</strong>stitución. En <strong>los</strong> int<strong>en</strong>tos por <strong>con</strong>struir <strong>un</strong>a socio-literatura, Barnet<br />
re<strong>con</strong>oce <strong>en</strong> <strong>el</strong> trabajo d<strong>el</strong> antropólogo mexicano, <strong>un</strong>a eficacia sociológica y <strong>un</strong>os<br />
méritos artísticos <strong>de</strong> resaltar (Op. cit., p. 18)<br />
A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> estos esfuerzos bi<strong>en</strong> logrados <strong>de</strong> <strong>un</strong>a <strong>con</strong>j<strong>un</strong>ción <strong>en</strong>tre <strong>un</strong>a <strong>la</strong>bor<br />
antropológica y <strong>la</strong> literatura, Barnet re<strong>con</strong>oce que al hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>vida</strong> d<strong>el</strong> Cimarrón,<br />
se tocan aspectos sos<strong>la</strong>yados <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia oficial o g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>los</strong> hechos, <strong>la</strong><br />
nove<strong>la</strong>-testimonio y <strong>el</strong> testimonio se inscrib<strong>en</strong> pues <strong>en</strong> <strong>un</strong>a tradición <strong>de</strong> historia<br />
popu<strong>la</strong>r.<br />
Las características <strong>de</strong> <strong>la</strong> nove<strong>la</strong>-testimonio<br />
Migu<strong>el</strong> Barnet establece alg<strong>un</strong>os lineami<strong>en</strong>tos g<strong>en</strong>erales <strong>de</strong> aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s narraciones<br />
que pued<strong>en</strong> ser <strong>con</strong>si<strong>de</strong>radas nove<strong>la</strong>-testimonio. El primero, dice: es “proponerse<br />
<strong>un</strong> <strong>de</strong>s<strong>en</strong>trañami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> realidad, tomando <strong>los</strong> hechos principales, <strong>los</strong> que más<br />
han afectado <strong>la</strong> s<strong>en</strong>sibilidad <strong>de</strong> <strong>un</strong> pueblo y <strong>de</strong>scribiéndo<strong>los</strong> por boca <strong>de</strong> <strong>un</strong>o <strong>de</strong><br />
sus protagonistas”. (p. 21) Con esta i<strong>de</strong>a <strong>el</strong> etnólogo cubano int<strong>en</strong>ta sugerir, como<br />
dirá más a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte, que <strong>la</strong> voz d<strong>el</strong> narrador <strong>de</strong>be ser <strong>la</strong> voz <strong>de</strong> <strong>un</strong>a época; se<br />
realiza así <strong>un</strong> ejercicio <strong>de</strong> inducción, don<strong>de</strong> <strong>la</strong> voz d<strong>el</strong> narrador permite observar <strong>la</strong><br />
multiplicidad <strong>de</strong> voces que son esa época y/o <strong>la</strong>s voces que <strong>la</strong> versión oficial no<br />
recoge <strong>en</strong> su estampida objetivizante. Dice Barnet refiriéndose al Cimarrón: “él es<br />
<strong>el</strong> pueblo, <strong>el</strong> nosotros que hab<strong>la</strong>, que valoriza, como testigo que es <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
a<strong>con</strong>tecimi<strong>en</strong>tos.” (Op. cit., p. 21)<br />
En esta i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> que él es <strong>el</strong> nosotros, <strong>el</strong> pueblo, se inserta otra <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
características <strong>de</strong> <strong>la</strong> nove<strong>la</strong>-testimonio; <strong>la</strong> supresión d<strong>el</strong> yo y d<strong>el</strong> ego d<strong>el</strong> escritor,<br />
que da paso a <strong>la</strong> voz <strong>de</strong> <strong>un</strong> pueblo, <strong>de</strong> <strong>un</strong>a sociedad, <strong>en</strong> <strong>la</strong> que vive <strong>el</strong> testigo que<br />
nos hab<strong>la</strong> a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> pluma d<strong>el</strong> escritor. “para ser más justos -dice Barnet- se<br />
p<strong>la</strong>ntea, <strong>la</strong> discreción <strong>en</strong> <strong>el</strong> uso d<strong>el</strong> yo <strong>en</strong> <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia d<strong>el</strong> autor y su ego <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />
obras,” (Op. cit., p. 21) permiti<strong>en</strong>do que más que <strong>la</strong> voz d<strong>el</strong> testigo, sea <strong>la</strong> voz <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
colecti<strong>vida</strong>d <strong>la</strong> que narre <strong>los</strong> a<strong>con</strong>tecimi<strong>en</strong>tos.<br />
29
Revista Electrónica <strong>de</strong> Psicología Política Año 9 Nº 26 – J<strong>un</strong>io/Julio 2011<br />
El tercer y último rasgo <strong>de</strong> <strong>la</strong> nove<strong>la</strong>-testimonio que seña<strong>la</strong> Barnet <strong>en</strong> su<br />
introducción, es <strong>la</strong> int<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> este género c<strong>en</strong>troamericano <strong>en</strong> aportar al<br />
<strong>con</strong>ocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> realidad circ<strong>un</strong>dante. Una <strong>con</strong>tribución por cierto <strong>con</strong> peso<br />
histórico, pues esta <strong>de</strong>ve<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> realidad se hace <strong>con</strong> <strong>la</strong> int<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> “mostrar<br />
<strong>la</strong> otra cara <strong>de</strong> <strong>la</strong> medal<strong>la</strong>” (Op. cit., p. 25) <strong>con</strong>tribuy<strong>en</strong>do así al <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
historia popu<strong>la</strong>r, <strong>la</strong> historia que cu<strong>en</strong>tan <strong>la</strong>s colecti<strong>vida</strong><strong>de</strong>s, mucho más amplia y<br />
diversa que <strong>la</strong>s versiones que recoge <strong>la</strong> historia oficial.<br />
Estas son, expuestas <strong>de</strong> manera breve <strong>la</strong>s características d<strong>el</strong> género nove<strong>la</strong>-<br />
testimonio.<br />
II. Manlio Argueta y su obra Un <strong>día</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>vida</strong><br />
Para <strong>el</strong> costarric<strong>en</strong>se Jorge Ch<strong>en</strong> Sham 4 , Manlio Argueta se caracterizó <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>un</strong><br />
comi<strong>en</strong>zo <strong>en</strong> su escritura por <strong>un</strong> compromiso <strong>con</strong> su país, ya que <strong>en</strong> El Salvador<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> hace tiempo <strong>la</strong> literatura hace <strong>la</strong>s veces <strong>de</strong> vocero <strong>en</strong> <strong>la</strong> d<strong>en</strong><strong>un</strong>cia <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
atrop<strong>el</strong><strong>los</strong> e injusticias que se comet<strong>en</strong>; es por esto que alg<strong>un</strong>os autores<br />
<strong>con</strong>si<strong>de</strong>ran al poeta salvadoreño como parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> l<strong>la</strong>mada g<strong>en</strong>eración<br />
comprometida, <strong>de</strong> <strong>en</strong>tre qui<strong>en</strong>es <strong>de</strong>staca Roque Dalton. Esta posición<br />
comprometida es ratificada por <strong>el</strong> costarric<strong>en</strong>se Ch<strong>en</strong> Sham (2010) al citar <strong>en</strong> su<br />
artículo Un <strong>día</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>vida</strong>: visión y memoria histórica, <strong>la</strong> <strong>en</strong>trevista que Manlio<br />
Argueta sosti<strong>en</strong>e <strong>con</strong> Lor<strong>en</strong>a Argü<strong>el</strong>lo d<strong>el</strong> semanario <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> Costa<br />
Rica. Dice que este afirma “no se pue<strong>de</strong> escribir <strong>de</strong> mariposas, mi<strong>en</strong>tras que <strong>la</strong><br />
g<strong>en</strong>te muere”. Algo muy simi<strong>la</strong>r ha <strong>de</strong> pasar <strong>con</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> psicología social <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> <strong>liberación</strong>.<br />
Argueta nació <strong>el</strong> 24 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 1935 <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> San Migu<strong>el</strong>, y <strong>de</strong><br />
manera pronta, como él mismo <strong>con</strong>fiesa <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>trevista, corre suerte <strong>de</strong> bu<strong>en</strong><br />
literato, ganando premios. Pero también, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> mom<strong>en</strong>tos primeros, <strong>en</strong> su<br />
narrativa se le observa como <strong>un</strong> escritor id<strong>en</strong>tificado <strong>con</strong> <strong>los</strong> sectores marginales<br />
4 Ch<strong>en</strong> Sham, Jorge. Un <strong>día</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>vida</strong>: Visión y memoria histórica, (versión <strong>en</strong> línea) disponible <strong>en</strong>:<br />
http://manlioargueta.com/?p=1052#more-1052<br />
30
Revista Electrónica <strong>de</strong> Psicología Política Año 9 Nº 26 – J<strong>un</strong>io/Julio 2011<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad salvadoreño. Así lo <strong>de</strong>muestran sus nove<strong>la</strong>s El valle <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
hamacas (1968), Caperucita <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona roja, <strong>con</strong> <strong>la</strong> que gana <strong>el</strong> premio Casa <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s Américas <strong>en</strong> 1977 y por último <strong>la</strong> nove<strong>la</strong> testimonio que nos ocupa, Un <strong>día</strong> <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> <strong>vida</strong> (1980). También es re<strong>con</strong>ocido por su <strong>la</strong>bor poética; <strong>en</strong> este ramo se dio a<br />
<strong>con</strong>ocer <strong>con</strong> su poema Canto a Huistalucxitl, que le valió <strong>el</strong> premio Juegos<br />
Florales <strong>de</strong> San Migu<strong>el</strong> <strong>en</strong> 1956. Argueta se ha <strong>de</strong>sempeñado también <strong>en</strong> <strong>un</strong> sinfín<br />
<strong>de</strong> acti<strong>vida</strong><strong>de</strong>s re<strong>la</strong>cionadas <strong>con</strong> <strong>la</strong> literatura y <strong>la</strong> promoción cultural, <strong>con</strong> <strong>la</strong> fort<strong>un</strong>a<br />
<strong>de</strong> que varios <strong>de</strong> sus trabajos narrativos han sido <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos <strong>en</strong> diversos<br />
formatos <strong>de</strong> com<strong>un</strong>icación. Así <strong>en</strong> 1989 se <strong>de</strong>dicó a hacer <strong>la</strong> adaptación para<br />
guión cinematográfico <strong>de</strong> su nove<strong>la</strong> Cuzcatlán. Don<strong>de</strong> bate <strong>la</strong> mar d<strong>el</strong> sur, y <strong>en</strong><br />
1997 <strong>la</strong> nove<strong>la</strong>-testimonio Un <strong>día</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>vida</strong>, fue llevada al radio por Migu<strong>el</strong> Áng<strong>el</strong><br />
Chinchil<strong>la</strong> y dif<strong>un</strong>dida por <strong>la</strong> emisora <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad C<strong>en</strong>troamericana "José<br />
Simeón Cañas" 5 (UCA).<br />
Por último, <strong>en</strong> su <strong>vida</strong> int<strong>el</strong>ectual se cu<strong>en</strong>tan cátedras <strong>en</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> Costa<br />
Rica y <strong>en</strong> <strong>los</strong> Estados Unidos, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> haberse <strong>de</strong>sempeñado como Director<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> Editorial Universitaria <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> El Salvador y como director y<br />
f<strong>un</strong>dador <strong>de</strong> <strong>un</strong> número importante <strong>de</strong> revistas culturales, <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s que se cu<strong>en</strong>tan<br />
<strong>la</strong> Revista Pájara Pinta y <strong>la</strong> Revista Universidad. 6<br />
Un <strong>día</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>vida</strong><br />
La lectura <strong>de</strong> esta obra <strong>de</strong>ja <strong>en</strong> <strong>el</strong> lector <strong>la</strong> s<strong>en</strong>sación <strong>de</strong> que <strong>el</strong> escritor es <strong>un</strong>o <strong>de</strong><br />
<strong>los</strong> protagonistas <strong>de</strong> lo narrado. La p<strong>en</strong>etración que logra Argueta <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />
p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> sus personajes es <strong>un</strong>a característica sin igual que permite por <strong>el</strong>lo<br />
mismo s<strong>en</strong>tir que se retrata <strong>de</strong> manera fi<strong>el</strong> <strong>la</strong> realidad <strong>de</strong>scrita. El testimonio está<br />
narrado <strong>en</strong> forma <strong>de</strong> soliloquio, monólogo muy particu<strong>la</strong>r pues logra que <strong>la</strong>s<br />
diversas voces fem<strong>en</strong>inas sean <strong>un</strong> retrato muy cotidiano <strong>de</strong> lo acaecido por<br />
aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s fechas <strong>en</strong> aqu<strong>el</strong><strong>los</strong> lugares. La nove<strong>la</strong> se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>con</strong>j<strong>un</strong>ción <strong>de</strong><br />
cuatro voces fem<strong>en</strong>inas, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuales Lupe, <strong>con</strong> qui<strong>en</strong> amanece al <strong>día</strong> <strong>el</strong><br />
5 Aspectos biográficos tomados <strong>de</strong> <strong>la</strong> página <strong>de</strong> internet Arte Poética, disponibles <strong>en</strong> <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te dirección:<br />
http://www.artepoetica.net/Manlio_Argueta.htm (<strong>con</strong>sultado <strong>en</strong> mayo <strong>de</strong> 2010)<br />
6 Aspectos biográficos tomados <strong>de</strong> <strong>la</strong> página <strong>de</strong> internet d<strong>el</strong> autor: http://manlioargueta.com/?page_id=2<br />
(Consultado <strong>en</strong> mayo <strong>de</strong> 2010)<br />
31
Revista Electrónica <strong>de</strong> Psicología Política Año 9 Nº 26 – J<strong>un</strong>io/Julio 2011<br />
testimonio, es qui<strong>en</strong> re<strong>la</strong>ta <strong>el</strong> <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro <strong>con</strong> <strong>los</strong> jesuitas. Sin embargo, <strong>el</strong> resto <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s voces, lo que le da más pot<strong>en</strong>cia como testimonio a <strong>la</strong> obra, nos re<strong>la</strong>tan<br />
también <strong>un</strong> sinfín <strong>de</strong> <strong>de</strong>talles <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>vida</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> campesinos salvadoreños. La obra<br />
es <strong>un</strong> <strong>con</strong>glomerado <strong>de</strong> recuerdos y <strong>de</strong>scripciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> situación que vive <strong>el</strong><br />
campesinado salvadoreño, así como <strong>de</strong> personajes o figuras <strong>de</strong> <strong>un</strong> peso tan<br />
importante como <strong>la</strong>utoridad, <strong>la</strong>s com<strong>un</strong>ida<strong>de</strong>s y su <strong>vida</strong>, <strong>la</strong>s manifestaciones<br />
reprimidas, <strong>la</strong> persecución policial y militar hacia <strong>los</strong> campesinos y <strong>el</strong> <strong><strong>con</strong>tacto</strong> <strong>con</strong><br />
<strong>los</strong> jesuitas. En <strong>el</strong> transcurso <strong>de</strong> <strong>un</strong> <strong>día</strong> que comi<strong>en</strong>za a <strong>la</strong>s cinco y media <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
mañana y termina a <strong>la</strong>s cinco <strong>de</strong> <strong>la</strong> tar<strong>de</strong>, Argueta hace <strong>un</strong>a radiografía prof<strong>un</strong>da<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> situación <strong>de</strong> El Salvador, <strong>de</strong>scripción que pue<strong>de</strong> muy bi<strong>en</strong> <strong>en</strong>trar como él<br />
dice <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>trevista 7 <strong>en</strong> Costa Rica <strong>el</strong> <strong>la</strong>do literario, pero también <strong>en</strong> <strong>el</strong> sociológico<br />
y antropológico.<br />
A<strong>un</strong>que <strong>la</strong> obra es muy rica y ab<strong>un</strong>dante <strong>en</strong> datos y <strong>de</strong>scripciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> realidad<br />
salvadoreña <strong>de</strong> <strong>la</strong>s décadas <strong>de</strong> <strong>los</strong> set<strong>en</strong>ta y och<strong>en</strong>ta, <strong>la</strong> int<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> este trabajo<br />
es poner at<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> dos aspectos <strong>de</strong> <strong>los</strong> muchos tratados <strong>en</strong> <strong>el</strong> testimonio. El<br />
primero es <strong>de</strong>scribir <strong>de</strong> manera sucinta <strong>la</strong> verti<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia popu<strong>la</strong>r narrada<br />
durante muchos años por <strong>la</strong> literatura <strong>en</strong> El Salvador y mostrar <strong>la</strong> importancia que<br />
tuvieron <strong>los</strong> <strong>teólogos</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>liberación</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona y cómo pudo existir <strong>un</strong>a influ<strong>en</strong>cia<br />
recíproca <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> <strong>con</strong>texto y <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> <strong>un</strong>a teoría o parce<strong>la</strong> d<strong>el</strong> <strong>con</strong>ocimi<strong>en</strong>to<br />
social, <strong>en</strong> este caso <strong>la</strong> psicología social <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>liberación</strong>.<br />
Resta <strong>de</strong>cir que Argueta, como parte <strong>de</strong> <strong>un</strong>a g<strong>en</strong>eración comprometida <strong>de</strong><br />
escritores, trae aparejado <strong>en</strong> sus narraciones <strong>un</strong>a reivindicación histórica y<br />
política, pues como ya se ha com<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> <strong>el</strong> apartado <strong>de</strong> <strong>la</strong>s características d<strong>el</strong><br />
género nove<strong>la</strong>-testimonio ésta es <strong>un</strong> int<strong>en</strong>to por <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r <strong>un</strong> <strong>con</strong>ocimi<strong>en</strong>to<br />
amplio y diverso <strong>de</strong> <strong>la</strong> realidad, rescatando <strong>los</strong> aspecto sos<strong>la</strong>yados o acal<strong>la</strong>dos<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> versión oficial <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia. Los textos <strong>de</strong> Argueta, así como toda nove<strong>la</strong>-<br />
testimonio, hac<strong>en</strong> justicia a <strong>la</strong> cultura e historia popu<strong>la</strong>r, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> ser <strong>un</strong>a<br />
propuesta <strong>con</strong>trahegemónica. Como afirma <strong>el</strong> autor <strong>de</strong> Un <strong>día</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>vida</strong>, <strong>en</strong><br />
7 Entrevista realizada <strong>en</strong> Costa Rica (s/f) disponible <strong>en</strong> vi<strong>de</strong>o <strong>en</strong> internet <strong>en</strong> <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te dirección:<br />
http://www.youtube.com/watch?v=HPTqZYMx9sU&feature=re<strong>la</strong>ted<br />
32
Revista Electrónica <strong>de</strong> Psicología Política Año 9 Nº 26 – J<strong>un</strong>io/Julio 2011<br />
<strong>en</strong>trevista <strong>en</strong> Costa Rica cuando apareció este testimonio fue prohibido y<br />
perseguido, lo mismo que su autor. Sin embargo, <strong>con</strong> <strong>el</strong> paso d<strong>el</strong> tiempo, aqu<strong>el</strong><br />
texto vedado se <strong>con</strong>virtió <strong>en</strong> material <strong>de</strong> apoyo para <strong>la</strong> doc<strong>en</strong>cia. Este ejemplo tan<br />
s<strong>en</strong>cillo abre <strong>un</strong>a discusión <strong>de</strong> amplia <strong>en</strong>vergadura sobre historiografía que no<br />
será tratado <strong>en</strong> este mom<strong>en</strong>to, pero que resulta <strong>con</strong>v<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te m<strong>en</strong>cionar por su<br />
ejemplificación paradigmática.<br />
El <strong><strong>con</strong>tacto</strong> <strong>con</strong> <strong>los</strong> <strong>teólogos</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>liberación</strong><br />
C<strong>en</strong>trar <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong><strong>con</strong>tacto</strong> <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> <strong>teólogos</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>liberación</strong> y <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />
marginal <strong>de</strong> El Salvador, sos<strong>la</strong>yando <strong>el</strong> resto <strong>de</strong> aspectos que <strong>la</strong> nove<strong>la</strong>-testimonio<br />
<strong>de</strong> Argueta ofrece, es fructífero e importante <strong>en</strong> cuanto este <strong><strong>con</strong>tacto</strong> permite<br />
observar <strong>la</strong> represión que sufr<strong>en</strong> ambos grupos, campesinos y <strong>teólogos</strong>, <strong>la</strong> cual se<br />
inserta <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>con</strong>texto g<strong>en</strong>eral vivido por <strong>el</strong> país c<strong>en</strong>troamericano bajo <strong>el</strong> <strong>con</strong>flicto<br />
armado <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> Fr<strong>en</strong>te Farab<strong>un</strong>do Martí para <strong>la</strong> Liberación Nacional y <strong>el</strong> Ejército<br />
Salvadoreño, <strong>con</strong>flicto que no se pue<strong>de</strong> <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r sino bajo <strong>el</strong> impacto <strong>de</strong> <strong>la</strong> Guerra<br />
Fría <strong>en</strong> <strong>la</strong> región. A<strong>de</strong>más, este <strong><strong>con</strong>tacto</strong> permite ap<strong>un</strong>tar c<strong>la</strong>ves sobre <strong>el</strong> <strong>de</strong>spertar<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>con</strong>ci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>los</strong> campesinos y sobre <strong>la</strong> influ<strong>en</strong>cia mutua que este <strong>con</strong>texto<br />
tuvo para que surgiera <strong>la</strong> psicología social <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>liberación</strong> como espectro amplio<br />
<strong>de</strong> estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s repercusiones <strong>de</strong> <strong>la</strong> guerra <strong>en</strong> <strong>los</strong> sujetos y su invitación a que<br />
<strong>la</strong>s ci<strong>en</strong>cias sociales y sus hasta <strong>en</strong>tonces “objetos” <strong>de</strong> estudio se <strong>un</strong>ieran <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
búsqueda <strong>de</strong> <strong>un</strong>a <strong>liberación</strong> i<strong>de</strong>ológica, política y social.<br />
Veamos pues alg<strong>un</strong>os fragm<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> esta interacción.<br />
A <strong>la</strong>s 5:30 am, hora <strong>en</strong> <strong>la</strong> que siempre empieza su <strong>día</strong> Lupe, ya está haci<strong>en</strong>do<br />
alusión a aqu<strong>el</strong> <strong>de</strong>spertar <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>con</strong>ci<strong>en</strong>cia que más a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte nos narrará fue<br />
propiciado por <strong>el</strong> <strong><strong>con</strong>tacto</strong> <strong>con</strong> <strong>los</strong> nuevos padres, aqu<strong>el</strong><strong>los</strong> que sí tocan <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o.<br />
A esta hora <strong>de</strong> <strong>la</strong> mañana <strong>el</strong> recuerdo le asalta <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a <strong>los</strong> antiguos padres y<br />
<strong>la</strong> forma <strong>en</strong> que <strong>el</strong><strong>los</strong> resolvían <strong>los</strong> problemas <strong>con</strong> <strong>los</strong> que se <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tan <strong>de</strong> manera<br />
cotidiana <strong>los</strong> campesinos <strong>de</strong> El Salvador y d<strong>el</strong> tercer m<strong>un</strong>do, como que <strong>los</strong> niños<br />
se mueran <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s curables, ya que <strong>en</strong> aqu<strong>el</strong><strong>los</strong> lugares alejados <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
ciuda<strong>de</strong>s no llegan <strong>los</strong> médicos ni <strong>la</strong>s medicinas. Así es que por voz <strong>de</strong> Lupe nos<br />
<strong>en</strong>teramos que alg<strong>un</strong>os <strong>de</strong> sus hijos se han muerto por diarreas y <strong>en</strong> aqu<strong>el</strong><strong>la</strong><br />
33
Revista Electrónica <strong>de</strong> Psicología Política Año 9 Nº 26 – J<strong>un</strong>io/Julio 2011<br />
lejanía lo más natural es recurrir al cura <strong>en</strong> busca <strong>de</strong> su ayuda, ya sea para<br />
int<strong>en</strong>tar que le salve <strong>la</strong> <strong>vida</strong> o para que por lo m<strong>en</strong>os lo b<strong>en</strong>diga antes <strong>de</strong> su<br />
muerte. Sobre este problema tan s<strong>en</strong>sible nos dice Lupe que <strong>los</strong> antiguos<br />
r<strong>el</strong>igiosos les <strong>de</strong>cían: “<strong>los</strong> niños se van al ci<strong>el</strong>o. Eso nos <strong>de</strong>cía <strong>el</strong> padre. Y nos<br />
íbamos <strong>de</strong>spreocupando. Siempre fuimos bi<strong>en</strong> <strong>con</strong>formistas.” (2010:14) Situación<br />
que <strong>con</strong> <strong>el</strong> tiempo y <strong>en</strong> <strong>con</strong> <strong>el</strong> trabajo <strong>con</strong>j<strong>un</strong>to <strong>con</strong> <strong>la</strong> com<strong>un</strong>idad habría <strong>de</strong><br />
transformarse, pues <strong>los</strong> nuevos padres les incitan a formar cooperativas y a<br />
rec<strong>la</strong>mar <strong>los</strong> mínimos <strong>de</strong>rechos humanos.<br />
Entre <strong>los</strong> varios aspectos que han <strong>de</strong> cambiar <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> interacción <strong>en</strong>tre<br />
<strong>teólogos</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>liberación</strong> y campesinos salvadoreños estará <strong>la</strong> fe y, por <strong>en</strong><strong>de</strong>, <strong>el</strong><br />
<strong>con</strong>formismo. Es <strong>con</strong>v<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te recordar que <strong>los</strong> <strong>teólogos</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>liberación</strong> abogan<br />
por <strong>la</strong> <strong>con</strong>strucción d<strong>el</strong> paraíso <strong>en</strong> <strong>la</strong> tierra, luchando <strong>con</strong>tra <strong>la</strong>s injusticias<br />
humanas <strong>en</strong> este su lugar, sin esperar que <strong>el</strong> paraíso llegue <strong>con</strong> <strong>la</strong> muerte. A este<br />
respecto cabría <strong>un</strong>a pequeña ac<strong>la</strong>ración acerca d<strong>el</strong> <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to que ti<strong>en</strong>e <strong>la</strong><br />
Compañía <strong>de</strong> Jesús sobre su actuación <strong>en</strong> <strong>la</strong> tierra. Parafraseando a Bolívar<br />
Echeverría (1998), éste dice que <strong>la</strong> <strong>vida</strong> terr<strong>en</strong>al no está supeditada a priori al<br />
fracaso por <strong>la</strong> so<strong>la</strong> oposición espacial <strong>con</strong> <strong>el</strong> ci<strong>el</strong>o; muy por <strong>el</strong> <strong>con</strong>trario, es <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
tierra don<strong>de</strong> se <strong>de</strong>be librar <strong>la</strong> batal<strong>la</strong> <strong>con</strong>tra <strong>la</strong>s tinieb<strong>la</strong>s, es pues <strong>la</strong> tierra <strong>la</strong><br />
creación d<strong>el</strong> Creador proceso no acabado. Sobre este p<strong>un</strong>to, <strong>el</strong> filósofo arg<strong>en</strong>tino<br />
Horacio Cerutti (2006) <strong>con</strong>si<strong>de</strong>ra que “hay <strong>en</strong> esta teología <strong>un</strong> int<strong>en</strong>to marcado por<br />
revalorar y recuperar <strong>la</strong> historia <strong>un</strong>a, <strong>la</strong> historia humana, d<strong>el</strong> reino <strong>de</strong> este m<strong>un</strong>do<br />
único lugar don<strong>de</strong> pue<strong>de</strong> <strong>con</strong>struirse <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Dios.” (p. 187) Así pues, por lo<br />
que son perseguidos estos padres es por su praxis <strong>en</strong>caminada a mejorar <strong>la</strong>s<br />
<strong>con</strong>diciones <strong>de</strong> <strong>los</strong> seres humanos <strong>en</strong> <strong>vida</strong> y no esperar, no t<strong>en</strong>er fe quizá, <strong>de</strong> que<br />
<strong>la</strong>s cosas han <strong>de</strong> cambiar <strong>con</strong> <strong>la</strong> llegada <strong>de</strong> <strong>la</strong> muerte.<br />
Por esto es que <strong>los</strong> antiguos padres se <strong>con</strong>forman <strong>con</strong> dar <strong>la</strong> b<strong>en</strong>dición a <strong>los</strong><br />
cipotes pues <strong>los</strong> niños sólo por ser tales se irán al ci<strong>el</strong>o.<br />
Estas diverg<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> <strong>la</strong> compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> <strong>la</strong> fe, ya que <strong>los</strong> antiguos padres <strong>la</strong><br />
<strong>en</strong>ti<strong>en</strong>d<strong>en</strong> como <strong>un</strong> acto pasivo, llevan a Lupe a <strong>de</strong>cir:<br />
34
Revista Electrónica <strong>de</strong> Psicología Política Año 9 Nº 26 – J<strong>un</strong>io/Julio 2011<br />
Y me <strong>de</strong>cía <strong>el</strong> padre que <strong>de</strong>bía t<strong>en</strong>er fe, y si <strong>el</strong> cipote no se salvaba era por<br />
<strong>de</strong>scuido <strong>de</strong> <strong>un</strong>o […] nosotros no po<strong>día</strong>mos hacer nada, sólo <strong>con</strong>formarnos, era <strong>la</strong><br />
justicia <strong>de</strong> dios. A veces ni siquiera llorábamos a nuestros hijos pues nos llegamos<br />
a <strong>con</strong>v<strong>en</strong>cer que <strong>la</strong> muerte era <strong>un</strong> premio que daba dios a <strong>los</strong> cipotes, era mejor<br />
morir a sufrir <strong>en</strong> este valle <strong>de</strong> lágrimas. Bu<strong>en</strong>o, tanto que nos <strong>en</strong>ganchaba <strong>el</strong> padre<br />
que hasta corazón <strong>de</strong> piedra nos estábamos haci<strong>en</strong>do. Ni siquiera lloré a mi hijo.<br />
(Op. cit., p. 19)<br />
Sin embargo, esta situación ha <strong>de</strong> cambiar <strong>con</strong> <strong>los</strong> nuevos padres, porque como<br />
dice Lupe “hasta que <strong>de</strong> pronto <strong>los</strong> curas fueron cambiando. Nos fueron meti<strong>en</strong>do<br />
<strong>en</strong> movimi<strong>en</strong>tos cooperativistas para hacer <strong>el</strong> bi<strong>en</strong> al otro, a compartir <strong>la</strong>s<br />
ganancias.” Con este cambio a <strong>un</strong>os padres que se v<strong>en</strong> más humanos, nos dice<br />
más a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte, “también cambiaron <strong>los</strong> sermones y <strong>de</strong>jaron <strong>de</strong> <strong>de</strong>cir <strong>la</strong> misa <strong>en</strong> <strong>un</strong>a<br />
jerigonza que no se <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>día</strong>” (Í<strong>de</strong>m, p. 20). Estos nuevos padres eran difer<strong>en</strong>tes<br />
<strong>en</strong> cuanto les hab<strong>la</strong>ban <strong>de</strong> su propia realidad, no <strong>de</strong> aqu<strong>el</strong>lo que les esperaba <strong>en</strong><br />
<strong>el</strong> ci<strong>el</strong>o. Así <strong>los</strong> <strong>teólogos</strong> <strong>con</strong> su actuar y sus discursos dieron <strong>el</strong> empujón<br />
necesario para que <strong>la</strong>s <strong>con</strong>ci<strong>en</strong>cias salvadoreñas <strong>de</strong>spertaran. Como ap<strong>un</strong>ta Ch<strong>en</strong><br />
(2010) para <strong>la</strong> teología <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>liberación</strong> “<strong>la</strong> salvación d<strong>el</strong> hombre es <strong>con</strong>sustancial a<br />
<strong>la</strong> toma <strong>de</strong> <strong>con</strong>ci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s injusticias sociales.” (p. 4) Y <strong>un</strong>a vez que se ti<strong>en</strong>e<br />
<strong>con</strong>ci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s injusticias, <strong>el</strong> paso sigui<strong>en</strong>te es <strong>el</strong> <strong>de</strong>seo <strong>de</strong> cambiar<strong>la</strong>s; <strong>la</strong><br />
<strong>liberación</strong> es <strong>en</strong>tonces <strong>en</strong> <strong>un</strong> primer mom<strong>en</strong>to emancipación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>con</strong>ci<strong>en</strong>cia,<br />
re<strong>con</strong>ocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>los</strong> problemas que aquejan para po<strong>de</strong>r<strong>los</strong> cambiar.<br />
Contrariam<strong>en</strong>te a aqu<strong>el</strong><strong>los</strong> padres a <strong>los</strong> que no se les <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>día</strong> <strong>de</strong> qué hab<strong>la</strong>ban,<br />
<strong>los</strong> nuevos padres repres<strong>en</strong>tan <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r y <strong>de</strong> abrir <strong>los</strong> ojos. Sobre<br />
<strong>los</strong> anteriores padres que parecían poco humanos Lupe dice: “parecía que<br />
caminaban <strong>en</strong> <strong>el</strong> aire, <strong>de</strong> aquí para allá <strong>con</strong> sus gran<strong>de</strong>s sotanas negras. Nos<br />
pe<strong>día</strong> gallinitas y alg<strong>un</strong>as libras <strong>de</strong> maíz.” (Í<strong>de</strong>m, p. 21)<br />
Pero estos padres más humanos “que eran <strong>de</strong> carne y hueso” y que <strong>en</strong>señan, son<br />
<strong>de</strong> inmediato perseguidos, y reprimidos <strong>de</strong> manera cru<strong>el</strong>, ya que son id<strong>en</strong>tificados<br />
como aqu<strong>el</strong><strong>los</strong> que han <strong>en</strong>señado al campesinado a exigir sus <strong>de</strong>rechos. Es así<br />
como <strong>los</strong> guardias com<strong>en</strong>zaron a asomarse por <strong>el</strong> Kilómetro y a <strong>de</strong>cir “que <strong>los</strong><br />
curas nos habían insol<strong>en</strong>tado, nos habían metido i<strong>de</strong>as extrañas. Ya no les<br />
bastaba pedir <strong>los</strong> docum<strong>en</strong>tos y revisarnos si andábamos <strong>con</strong> machete sino que lo<br />
35
Revista Electrónica <strong>de</strong> Psicología Política Año 9 Nº 26 – J<strong>un</strong>io/Julio 2011<br />
primero <strong>en</strong> preg<strong>un</strong>tar era si íbamos a misa.” (Í<strong>de</strong>m, p. 24) La persecución se hace<br />
ya <strong>con</strong>tra <strong>los</strong> <strong>teólogos</strong> y <strong>con</strong>tra <strong>los</strong> campesinos, se comi<strong>en</strong>za a reprimir a <strong>los</strong> que<br />
<strong>de</strong>spiertan <strong>con</strong>ci<strong>en</strong>cias, se <strong>los</strong> golpea y maltrata, llegando al grado <strong>de</strong> asesinar<strong>los</strong><br />
como pasó <strong>con</strong> <strong>un</strong> importante número <strong>de</strong> <strong>teólogos</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>liberación</strong>, cuyo mom<strong>en</strong>to<br />
cúspi<strong>de</strong> sería <strong>el</strong> 16 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 1989, cuando ca<strong>en</strong> a manos d<strong>el</strong> ejército<br />
salvadoreño <strong>los</strong> l<strong>la</strong>mados Mártires <strong>de</strong> <strong>la</strong> UCA, seis jesuitas <strong>de</strong> <strong>un</strong>a importante<br />
<strong>la</strong>bor académica, r<strong>el</strong>igiosa e int<strong>el</strong>ectual <strong>en</strong> <strong>el</strong> país. Entre <strong>el</strong><strong>los</strong> se <strong>en</strong><strong>con</strong>traba <strong>el</strong> por<br />
<strong>en</strong>tonces rector <strong>de</strong> <strong>la</strong> UCA Ignacio El<strong>la</strong>curía y <strong>el</strong> psicólogo social Ignacio Martín-<br />
Baró.<br />
Veamos aspectos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>vida</strong> <strong>de</strong> este último y su <strong>con</strong>tribución a <strong>la</strong> discusión <strong>en</strong>tre<br />
historia oficial e historia popu<strong>la</strong>r.<br />
III. Martín-Baró: su <strong>vida</strong> y <strong>la</strong> m<strong>en</strong>tira institucionalizada <strong>en</strong> El Salvador<br />
Este tercer apartado ti<strong>en</strong>e por objetivo, como ya se p<strong>la</strong>nteó <strong>en</strong> <strong>la</strong> introducción,<br />
<strong>de</strong>scribir alg<strong>un</strong>os <strong>de</strong> <strong>los</strong> aspectos r<strong>el</strong>evantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>vida</strong> d<strong>el</strong> teólogo y estudioso <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> realidad psicosocial salvadoreña, así como mostrar <strong>de</strong> manera muy breve <strong>un</strong>a<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>con</strong>tribuciones que <strong>de</strong>jó <strong>en</strong> El Salvador <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción al <strong>de</strong>bate sobre quién<br />
escribe <strong>la</strong> historia.<br />
La <strong>vida</strong> <strong>de</strong> Ignacio Martín-Baró<br />
Sobre <strong>la</strong> <strong>vida</strong> <strong>de</strong> este importante jesuita y psicólogo social se ha escrito poco, <strong>el</strong><br />
lugar que <strong>de</strong>dica <strong>la</strong> UCA a sus mártires es pobre <strong>en</strong> información y<br />
metodológicam<strong>en</strong>te, ya que ning<strong>un</strong>a <strong>de</strong> <strong>la</strong>s citas <strong>en</strong>trecomil<strong>la</strong>das trae refer<strong>en</strong>cia<br />
bibliográfica. 8 Sin embargo, a falta <strong>de</strong> mayores datos se recurre a <strong>la</strong> ya<br />
m<strong>en</strong>cionada fu<strong>en</strong>te.<br />
Ignacio Martín-Baró nace <strong>el</strong> 7 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 1942 <strong>en</strong> Val<strong>la</strong>dolid, España. A <strong>los</strong><br />
17 años <strong>en</strong>tra a <strong>la</strong> Compañía <strong>de</strong> Jesús <strong>de</strong> Orduña, pero casi <strong>de</strong> manera inmediata<br />
<strong>en</strong> 1961, es tras<strong>la</strong>dado por sus superiores a Santa Tec<strong>la</strong>, El Salvador, don<strong>de</strong><br />
8 Para corroborar esto se pue<strong>de</strong> ir a <strong>la</strong> página <strong>el</strong>ectrónica que <strong>la</strong> UCA <strong>de</strong>dica a “nuestros mártires”:<br />
http://www.uca.edu.sv/martires/new/indice.htm (visitados <strong>el</strong> 13 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 2010)<br />
36
Revista Electrónica <strong>de</strong> Psicología Política Año 9 Nº 26 – J<strong>un</strong>io/Julio 2011<br />
termina su seg<strong>un</strong>do noviciado. Un año más tar<strong>de</strong> se dirige a <strong>la</strong> Universidad<br />
Javeriana, <strong>en</strong> Colombia, para estudiar fi<strong>los</strong>ofía. En 1970 obti<strong>en</strong>e <strong>el</strong> bachiller <strong>en</strong><br />
teología y ya para ese año se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra nuevam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> El Salvador, don<strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>ci<strong>de</strong> estudiar psicología, graduándose <strong>en</strong> 1975. Dos años <strong>de</strong>spués estudia <strong>un</strong>a<br />
maestría <strong>en</strong> Ci<strong>en</strong>cias Sociales <strong>en</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> Chicago, <strong>de</strong> don<strong>de</strong> <strong>en</strong> 1979<br />
obti<strong>en</strong>e su doctorado <strong>en</strong> psicología social. En ambas tesis trabaja temas<br />
re<strong>la</strong>cionados <strong>con</strong> El Salvador.<br />
Fue académico <strong>de</strong> <strong>un</strong> número importante <strong>de</strong> <strong>un</strong>iversida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> C<strong>en</strong>tro y<br />
Suramérica, <strong>de</strong> <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s que se cu<strong>en</strong>tan <strong>la</strong> Universidad C<strong>en</strong>tral <strong>de</strong> V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>, <strong>la</strong><br />
Universidad <strong>de</strong> Puerto Rico, <strong>la</strong> Universidad Javeriana <strong>de</strong> Santafé <strong>de</strong> Bogotá y <strong>la</strong><br />
Universidad <strong>de</strong> Costa Rica. En <strong>la</strong> Universidad C<strong>en</strong>troamericana (UCA) <strong>en</strong> 1981 fue<br />
nombrado Vicerrector Académico y pocos meses antes <strong>de</strong> su muerte <strong>de</strong>signado<br />
Vicerrector <strong>de</strong> posgrados. Como parte importante <strong>de</strong> su acti<strong>vida</strong>d d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
psicología social, política y <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>liberación</strong> <strong>en</strong> 1986 f<strong>un</strong>dó <strong>el</strong> Instituto Universitario<br />
<strong>de</strong> Opinión Pública. Es autor <strong>de</strong> más <strong>de</strong> <strong>un</strong>a <strong>de</strong>c<strong>en</strong>a <strong>de</strong> libros y artícu<strong>los</strong> <strong>de</strong><br />
divulgación ci<strong>en</strong>tífica, <strong>de</strong> temas variopintos, pero <strong>con</strong> especial at<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
psicología social <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> <strong>los</strong> och<strong>en</strong>ta.<br />
Su muerte ocurrió <strong>el</strong> 16 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 1989 a manos <strong>de</strong> <strong>un</strong>o <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
escuadrones <strong>de</strong> <strong>la</strong> muerte más <strong>con</strong>ocidos <strong>en</strong> El Salvador, El Batallón Atlácatl. En<br />
<strong>un</strong>a crónica publicada <strong>en</strong> <strong>el</strong> texto, Ignacio Martín-Baró (1942-1989). Psicología <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> <strong>liberación</strong> <strong>en</strong> América Latina 9 , se lee que: “tres <strong>día</strong>s antes <strong>de</strong> <strong>la</strong> matanza, <strong>el</strong><br />
presid<strong>en</strong>te Alfredo Cristiani autorizó <strong>la</strong> requisa <strong>de</strong> <strong>la</strong> UCA, por parte d<strong>el</strong> coron<strong>el</strong><br />
Guillermo Alfredo B<strong>en</strong>avi<strong>de</strong>s Mor<strong>en</strong>o, al fr<strong>en</strong>te d<strong>el</strong> Batallón Atlácatl, d<strong>el</strong> que saldría<br />
<strong>el</strong> escuadrón que asaltó <strong>la</strong> resid<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>los</strong> jesuitas” (2002:184). En este mismo<br />
texto se seña<strong>la</strong> también a <strong>un</strong> personaje <strong>con</strong>ocido d<strong>el</strong> ejército salvadoreño como<br />
responsable <strong>de</strong> <strong>la</strong> matanza: se dice que <strong>el</strong> mayor Roberto D´Abuisson emitió “<strong>un</strong>a<br />
ve<strong>la</strong>da am<strong>en</strong>aza <strong>con</strong>tra qui<strong>en</strong>es –según él- sabi<strong>en</strong>do <strong>de</strong> <strong>la</strong> of<strong>en</strong>siva reb<strong>el</strong><strong>de</strong>, no<br />
habían informado al gobierno” (Í<strong>de</strong>m, p. 184). Como se pue<strong>de</strong> observar <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
9 Compi<strong>la</strong>do por Gerardo Pacheco y Bernardo Jiménez y publicado por <strong>el</strong> ITESO, Universidad <strong>de</strong> Guada<strong>la</strong>jara<br />
(2002)<br />
37
Revista Electrónica <strong>de</strong> Psicología Política Año 9 Nº 26 – J<strong>un</strong>io/Julio 2011<br />
cronología citada, <strong>en</strong> <strong>la</strong> matanza <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>de</strong>spués l<strong>la</strong>mados mártires <strong>de</strong> <strong>la</strong> UCA se<br />
<strong>en</strong><strong>con</strong>traban involucrados personajes políticos <strong>de</strong> primer ord<strong>en</strong> <strong>de</strong> El Salvador <strong>de</strong><br />
aqu<strong>el</strong><strong>la</strong> época.<br />
A manera <strong>de</strong> muestra y <strong>con</strong> <strong>la</strong> int<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> ahondar <strong>en</strong> <strong>un</strong>o <strong>de</strong> <strong>los</strong> temas<br />
expuestos <strong>en</strong> este trabajo, <strong>el</strong> re<strong>la</strong>cionado <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> historia oficial y <strong>la</strong> historia<br />
popu<strong>la</strong>r, se pres<strong>en</strong>tan notas y reflexiones que pres<strong>en</strong>tó <strong>el</strong> jesuita <strong>en</strong> abril <strong>de</strong> 1988<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> Revista <strong>de</strong> Psicología <strong>de</strong> El Salvador, bajo <strong>el</strong> título: La viol<strong>en</strong>cia política y <strong>la</strong><br />
guerra como causas <strong>en</strong> <strong>el</strong> país d<strong>el</strong> trauma psicosocial <strong>en</strong> El Salvador 10 .<br />
social<br />
La m<strong>en</strong>tira institucionalizada <strong>en</strong> El Salvador, <strong>un</strong> estudio <strong>de</strong> psicología<br />
Como se lee <strong>en</strong> <strong>el</strong> nombre d<strong>el</strong> artículo, d<strong>el</strong> cual se extrae este fragm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
m<strong>en</strong>tira institucionalizada, El Salvador, es <strong>de</strong>finido por Martín-Baró como <strong>el</strong> país<br />
d<strong>el</strong> trauma psicosocial, <strong>con</strong>cepto que explica <strong>de</strong> <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te manera:<br />
En psicología se su<strong>el</strong>e hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong> trauma para referirse a <strong>un</strong>a viv<strong>en</strong>cia o<br />
experi<strong>en</strong>cia que afecta <strong>de</strong> tal manera a <strong>la</strong> persona que <strong>la</strong> <strong>de</strong>ja marcada, es <strong>de</strong>cir,<br />
<strong>de</strong>ja <strong>en</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong> <strong>un</strong> residuo perman<strong>en</strong>te. Si se utiliza <strong>el</strong> término <strong>de</strong> trauma es porque se<br />
<strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> que este residuo es negativo, que se trata <strong>de</strong> <strong>un</strong>a herida, es <strong>de</strong>cir, <strong>de</strong> <strong>un</strong>a<br />
hu<strong>el</strong><strong>la</strong> <strong>de</strong>sfavorable para <strong>la</strong> <strong>vida</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> persona. (1988:13)<br />
En <strong>la</strong> misma sintonía <strong>de</strong>scribe <strong>un</strong>a serie <strong>de</strong> pa<strong>de</strong>cimi<strong>en</strong>tos que <strong>los</strong> salvadoreños<br />
sufr<strong>en</strong> <strong>con</strong> <strong>la</strong> so<strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> “<strong>la</strong> autoridad”, ap<strong>un</strong>tando que no es necesaria <strong>la</strong><br />
interacción <strong>en</strong>tre pob<strong>la</strong>ción y ejército para que <strong>los</strong> malestares estomacales y<br />
literalm<strong>en</strong>te dolores <strong>de</strong> cabeza se pres<strong>en</strong>t<strong>en</strong>.<br />
Sin embargo, y sin restar importancia a estos hechos que <strong>con</strong>figuran <strong>un</strong>a suerte<br />
<strong>de</strong> estudio psicosocial <strong>con</strong> d<strong>en</strong><strong>un</strong>cia política, Ignacio Martín-Baró <strong>en</strong> este breve<br />
artículo, examina <strong>la</strong> guerra civil salvadoreña basándose <strong>en</strong> tres <strong>de</strong> sus causas<br />
más visibles según su análisis, a saber: a) <strong>la</strong> po<strong>la</strong>rización social, b) <strong>la</strong> m<strong>en</strong>tira<br />
institucionalizada y c) <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia.<br />
10 Este artículo está disponible <strong>en</strong> <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te dirección <strong>de</strong> internet: www.psicosocial.net/.../222-<strong>la</strong>viol<strong>en</strong>cia-politica-y-<strong>la</strong>-guerra-como-causas-d<strong>el</strong>-trauma-psicosocial-<strong>en</strong>-<strong>el</strong>-salvador<br />
(<strong>con</strong>sultado <strong>en</strong>ero <strong>de</strong><br />
2008)<br />
38
Revista Electrónica <strong>de</strong> Psicología Política Año 9 Nº 26 – J<strong>un</strong>io/Julio 2011<br />
De estos tres rasgos <strong>el</strong> seg<strong>un</strong>do, aqu<strong>el</strong> que hab<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> m<strong>en</strong>tira institucionalizada,<br />
nos da otro p<strong>un</strong>to <strong>de</strong> vista acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> importancia d<strong>el</strong> que escribe <strong>la</strong> historia, <strong>de</strong><br />
cómo <strong>la</strong> escribe y para <strong>el</strong> caso p<strong>un</strong>tal <strong>de</strong> El Salvador, cómo aqu<strong>el</strong> que difiera <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
historia oficial será perseguido y <strong>de</strong> inmediato id<strong>en</strong>tificado como <strong>en</strong>emigo d<strong>el</strong><br />
estado.<br />
El jesuita comi<strong>en</strong>za este breve apartado <strong>de</strong> su artículo dici<strong>en</strong>do que <strong>la</strong> ocultación<br />
sistemática <strong>de</strong> <strong>la</strong> realidad salvadoreña es rasgo f<strong>un</strong>dam<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
misma y caracteriza esta m<strong>en</strong>tira <strong>en</strong> cuatro <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos c<strong>la</strong>ves: a) <strong>la</strong> creación <strong>de</strong><br />
<strong>un</strong>a versión o historia oficial <strong>de</strong> <strong>los</strong> hechos, b) <strong>el</strong> establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>un</strong> cerco<br />
informativo a <strong>la</strong>s versiones que <strong>con</strong>travi<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>la</strong> historia oficial, c) <strong>el</strong> seña<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to y<br />
<strong>la</strong> persecución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s versiones alternativas a <strong>la</strong> historia oficial y su inmediata<br />
calificación <strong>de</strong> subversiva y d) quizá <strong>un</strong> tanto fuera <strong>de</strong> sintonía <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
caracterizaciones anteriores, d<strong>en</strong><strong>un</strong>cia <strong>la</strong> corrupción y <strong>el</strong> <strong>en</strong>cubrimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
autorida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>mocristianas <strong>en</strong> <strong>el</strong> po<strong>de</strong>r, <strong>el</strong> seña<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to es certero <strong>en</strong> cuanto <strong>el</strong><br />
“abrumador <strong>con</strong>traste <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> discurso político y <strong>el</strong> proce<strong>de</strong>r <strong>de</strong> <strong>los</strong> miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
<strong>de</strong>mocracia cristiana <strong>en</strong> <strong>el</strong> po<strong>de</strong>r” (1988:9) se observa a simple vista, según su<br />
estudio.<br />
Veamos pues <strong>de</strong> manera <strong>un</strong> poco más <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ida estos rasgos, por <strong>con</strong>si<strong>de</strong>rar que<br />
ti<strong>en</strong><strong>en</strong> íntima re<strong>la</strong>ción <strong>con</strong> <strong>el</strong> p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> género testimonio.<br />
a) En aras <strong>de</strong> establecer <strong>un</strong>a historia oficial <strong>de</strong> <strong>los</strong> hechos, Martín-Baró<br />
d<strong>en</strong><strong>un</strong>cia que se ignoran, falsean, inv<strong>en</strong>tan y distorsionan aspectos<br />
cruciales <strong>de</strong> <strong>la</strong> realidad. Para lograr <strong>la</strong> imposición <strong>de</strong> esta versión oficial se<br />
realiza “<strong>un</strong> <strong>de</strong>spliegue propagandístico int<strong>en</strong>so y muy agresivo, al que se<br />
respalda incluso poni<strong>en</strong>do <strong>en</strong> juego todo <strong>el</strong> peso <strong>de</strong> <strong>los</strong> más altos cargos<br />
oficiales.” (Í<strong>de</strong>m, p.9)<br />
b) El cerco informativo se pres<strong>en</strong>ta cuando “aparec<strong>en</strong> a <strong>la</strong> luz pública hechos<br />
que <strong>con</strong>tradic<strong>en</strong> frontalm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> historia oficial”. A aqu<strong>el</strong> Martín-Baró lo<br />
l<strong>la</strong>ma cordón sanitario y lo <strong>de</strong>fine como “<strong>un</strong> círculo <strong>de</strong> sil<strong>en</strong>cio que <strong>los</strong><br />
r<strong>el</strong>ega a <strong>un</strong> rápido olvido o a <strong>un</strong> pasado, pres<strong>un</strong>tam<strong>en</strong>te superado por <strong>la</strong><br />
39
Revista Electrónica <strong>de</strong> Psicología Política Año 9 Nº 26 – J<strong>un</strong>io/Julio 2011<br />
evolución <strong>de</strong> <strong>los</strong> a<strong>con</strong>tecimi<strong>en</strong>tos.” (Í<strong>de</strong>m, p.10) <strong>en</strong> c<strong>la</strong>ra crítica al l<strong>la</strong>mado<br />
progresismo ci<strong>en</strong>tificista. 11<br />
c) En esta persecución <strong>de</strong> <strong>los</strong> emisores <strong>de</strong> versiones alternativas por<br />
<strong>con</strong>si<strong>de</strong>rar<strong>los</strong> subversivas 12 se “llega a <strong>la</strong> paradoja <strong>de</strong> que qui<strong>en</strong> se atreve a<br />
nombrar <strong>la</strong> realidad o a d<strong>en</strong><strong>un</strong>ciar <strong>los</strong> atrop<strong>el</strong><strong>los</strong> se <strong>con</strong>vierte por lo m<strong>en</strong>os<br />
<strong>en</strong> reo <strong>de</strong> <strong>la</strong> justicia 13 . Lo que importa no es si <strong>los</strong> hechos referidos son o no<br />
ciertos, lo que siempre es negado a priori” (Í<strong>de</strong>m, p. 10). El grado <strong>de</strong><br />
negación <strong>de</strong> versiones alternativas a <strong>la</strong> oficial llega a ser tan asfixiante que<br />
toda aqu<strong>el</strong><strong>la</strong> versión que no t<strong>en</strong>ga por fu<strong>en</strong>te <strong>el</strong> gobierno es negada <strong>de</strong><br />
antemano, como ya ap<strong>un</strong>tó <strong>el</strong> autor.<br />
d) Por último, Ignacio Martín-Baró re<strong>la</strong>ciona <strong>la</strong> m<strong>en</strong>tira (institucionalizada) <strong>con</strong><br />
<strong>la</strong> corrupción que “ha permeado progresiva y ac<strong>el</strong>eradam<strong>en</strong>te a <strong>los</strong> diversos<br />
organismos estatales y a <strong>los</strong> nuevos f<strong>un</strong>cionarios <strong>de</strong>mocristianos”. (Í<strong>de</strong>m,<br />
10) La re<strong>la</strong>ción m<strong>en</strong>tira-corrupción resulta significativa por cuanto se mueve<br />
<strong>en</strong> <strong>el</strong> área <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización política; <strong>la</strong> m<strong>en</strong>tira hecha corrupción carcomió<br />
a <strong>la</strong> c<strong>la</strong>se política, f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o que <strong>el</strong> propio Martín-Baró califica <strong>de</strong> poco<br />
novedoso. Sin embargo, como miembro <strong>de</strong> <strong>un</strong>a ord<strong>en</strong> r<strong>el</strong>igiosa le indigna<br />
<strong>de</strong> manera más prof<strong>un</strong>da que aqu<strong>el</strong><strong>los</strong> que se dic<strong>en</strong> cristianos y que hasta<br />
<strong>en</strong>tonces “había t<strong>en</strong>ido <strong>un</strong> comportami<strong>en</strong>to re<strong>la</strong>tivam<strong>en</strong>te honesto y cuyo<br />
discurso moralizante y pres<strong>un</strong>tam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> inspiración cristiana es lo más<br />
opuesto al aprovechami<strong>en</strong>to privado <strong>de</strong> <strong>los</strong> recursos públicos.” (Í<strong>de</strong>m, 10)<br />
Hasta aquí hemos observado cuatro características <strong>de</strong> <strong>la</strong> m<strong>en</strong>tira institucionalizada<br />
<strong>con</strong> <strong>la</strong> que <strong>con</strong>vivió y trabajó <strong>el</strong> jesuita español hasta su muerte <strong>el</strong> 16 <strong>de</strong><br />
noviembre <strong>de</strong> 1989 a manos <strong>de</strong> ejército salvadoreño, qui<strong>en</strong> haci<strong>en</strong>do uso <strong>de</strong> su<br />
11 P<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>el</strong> cual coinci<strong>de</strong> <strong>con</strong> <strong>el</strong> filósofo peruano Bolívar Echeverría, cuando hab<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> rasgos<br />
característicos <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad capitalista, id<strong>en</strong>tificando y advirti<strong>en</strong>do que para <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>el</strong> progresismo se<br />
<strong>de</strong>be “mirar <strong>en</strong> su interior, ya que d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong> se dan dos procesos <strong>de</strong> suma r<strong>el</strong>evancia; primero <strong>la</strong> innovación,<br />
que se <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> como sustitución <strong>de</strong> lo viejo por lo nuevo, y seg<strong>un</strong>do, <strong>la</strong> r<strong>en</strong>ovación, <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dida<br />
como restauración <strong>de</strong> lo viejo, <strong>con</strong>virtiéndolo <strong>en</strong> nuevo. Cuando este rasgo es llevado al p<strong>la</strong>no temporalespacial<br />
“<strong>con</strong>siste <strong>en</strong> <strong>la</strong> afirmación <strong>de</strong> <strong>un</strong> modo <strong>de</strong> historicidad <strong>en</strong> <strong>el</strong> cual, <strong>de</strong> estos dos procesos, <strong>el</strong> primero<br />
prevalece y domina al seg<strong>un</strong>do.” (1997:151) esta i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> in-novación llega a ser practicada <strong>en</strong> <strong>el</strong> afán<br />
mo<strong>de</strong>rnista como <strong>un</strong>a sustitución <strong>de</strong> <strong>los</strong> atrasado por algo a<strong>de</strong><strong>la</strong>ntado, don<strong>de</strong> <strong>el</strong> parámetro es colocado por<br />
<strong>la</strong> línea siempre asc<strong>en</strong>d<strong>en</strong>te y <strong>con</strong>tinua que se pres<strong>en</strong>ta como historia <strong>en</strong> esta <strong>con</strong>cepción. Ambos procesos<br />
llevaría a <strong>la</strong> afirmación <strong>de</strong> que lo nuevo siempre es mejor; pero hay que t<strong>en</strong>er cuidado y <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r a<br />
cabalidad que lo nuevo se <strong>con</strong>struye sobre lo viejo, estableci<strong>en</strong>do así <strong>un</strong>a re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> jerarquía cualitativa,<br />
don<strong>de</strong> lo <strong>de</strong> arriba, lo nuevo, resulta in<strong>de</strong>fectiblem<strong>en</strong>te mejor que lo anterior.<br />
12 A este respecto <strong>el</strong> psicólogo social español no ti<strong>en</strong>e empacho <strong>en</strong> re<strong>con</strong>ocer que <strong>la</strong> divulgación <strong>de</strong><br />
versiones alternativas a <strong>la</strong> visión oficial son actos subversivos pues “subviert<strong>en</strong> <strong>el</strong> ord<strong>en</strong> <strong>de</strong> m<strong>en</strong>tira<br />
establecido” (Martín-Baró; 1988:10)<br />
13 Seña<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to coincid<strong>en</strong>te <strong>con</strong> <strong>la</strong> obra <strong>de</strong> Manlio Argueta, quién como ya se señaló tuvo que abandonar su<br />
país para exiliarse <strong>en</strong> Costa Rica.<br />
40
Revista Electrónica <strong>de</strong> Psicología Política Año 9 Nº 26 – J<strong>un</strong>io/Julio 2011<br />
posibilidad <strong>de</strong> falsear <strong>la</strong> realidad, realizó <strong>un</strong> montaje a <strong>la</strong>s afueras <strong>de</strong> <strong>la</strong> UCA,<br />
disparando al aire y fingi<strong>en</strong>do <strong>un</strong> <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to <strong>con</strong> <strong>la</strong>s fuerzas d<strong>el</strong> FMLN (Fr<strong>en</strong>te<br />
Farab<strong>un</strong>do Martí para <strong>la</strong> Liberación Nacional) para hacer aparecer que <strong>los</strong> jesuitas<br />
muertos esa noche había caído por <strong>el</strong> fuego cruzado o a manos <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
guerrilleros 14 .<br />
IV. Conclusiones<br />
Según <strong>el</strong> sociólogo chil<strong>en</strong>o radicado <strong>en</strong> México, Hugo Zem<strong>el</strong>man (2000) saber leer<br />
<strong>el</strong> <strong>con</strong>texto <strong>en</strong> que se mueve <strong>el</strong> estudioso <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad y sus producciones es<br />
<strong>un</strong>a herrami<strong>en</strong>ta epistemológica sin igual, por cuanto esta at<strong>en</strong>ta lectura a <strong>los</strong><br />
hechos político, sociales y culturales, permitirá al ci<strong>en</strong>tífico social hacer más por su<br />
mom<strong>en</strong>to y por su g<strong>en</strong>te que <strong>la</strong> nada <strong>de</strong>spreciable cavi<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os <strong>de</strong><br />
primer ord<strong>en</strong> int<strong>el</strong>ectual o ci<strong>en</strong>tífico, pero que poco ti<strong>en</strong><strong>en</strong> que ver <strong>con</strong> su tiempo. A<br />
este respecto hemos citado ya <strong>la</strong>s pa<strong>la</strong>bras <strong>de</strong> Manlio Argueta qui<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>en</strong>trevista<br />
dice: “no se pue<strong>de</strong> escribir <strong>de</strong> mariposas, mi<strong>en</strong>tras que <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te muere” (s/f).<br />
Consci<strong>en</strong>te <strong>de</strong> su <strong>con</strong>texto este salvadoreño <strong>de</strong>dicado a <strong>la</strong>s letras cumple <strong>con</strong> <strong>un</strong>o<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> propósitos principales d<strong>el</strong> género nove<strong>la</strong>-testimonio, <strong>de</strong>scritos por Migu<strong>el</strong><br />
Barnet: <strong>con</strong>tribuir <strong>con</strong> sus narraciones testimoniales al <strong>con</strong>ocimi<strong>en</strong>to ext<strong>en</strong>so <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
realidad que se vive, ampliado <strong>con</strong> esto a <strong>la</strong> vez <strong>el</strong> espectro <strong>de</strong> <strong>la</strong> Historia <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
pueb<strong>los</strong>, sin ceñir<strong>la</strong> a <strong>la</strong> historia oficial.<br />
Algo simi<strong>la</strong>r dirá Ignacio Martín-Baró (1986) <strong>de</strong> <strong>la</strong> psicología <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral y <strong>de</strong> su<br />
materia <strong>de</strong> estudio <strong>la</strong> psicología social, al criticar que ambas ci<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> América<br />
Latina han estado más preocupadas por alcanzar <strong>un</strong> re<strong>con</strong>ocimi<strong>en</strong>to ci<strong>en</strong>tífico que<br />
por ayudar <strong>en</strong> <strong>la</strong> resolución <strong>de</strong> <strong>con</strong>flictos psicosociales reales y pres<strong>en</strong>tes cuando<br />
su tiempo así lo <strong>de</strong>mandaba. Resulta por <strong>de</strong>más esc<strong>la</strong>recedor reproducir <strong>la</strong>s<br />
pa<strong>la</strong>bras d<strong>el</strong> jesuita cuando afirma que “mi tesis es que <strong>el</strong> quehacer <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
psicología <strong>la</strong>tinoamericana, salvadas alg<strong>un</strong>as excepciones, no sólo ha mant<strong>en</strong>ido<br />
<strong>un</strong>a <strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia servil a <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> p<strong>la</strong>ntearse problemas y <strong>de</strong> buscar soluciones,<br />
14 Vi<strong>de</strong>o docum<strong>en</strong>tal: Mártires <strong>de</strong> <strong>la</strong> UCA: 16 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 1989. Disponible <strong>en</strong><br />
http://www.youtube.com/watch?v=TWm4sKN4-xs (Consultado <strong>en</strong> abril <strong>de</strong> 2010)<br />
41
Revista Electrónica <strong>de</strong> Psicología Política Año 9 Nº 26 – J<strong>un</strong>io/Julio 2011<br />
sino que ha permanecido al marg<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> gran<strong>de</strong>s movimi<strong>en</strong>tos e inquietu<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />
<strong>los</strong> pueb<strong>los</strong> <strong>la</strong>tinoamericanos” (Martín-Baró; 1986:219).<br />
Por último cabría <strong>de</strong>cir que <strong>la</strong> nove<strong>la</strong>-testimonio pue<strong>de</strong> muy bi<strong>en</strong> ser tomada como<br />
fu<strong>en</strong>te historiográfica por cuanto <strong>un</strong>a <strong>de</strong> sus características <strong>con</strong>siste <strong>en</strong> ser <strong>la</strong> voz<br />
<strong>de</strong> <strong>un</strong>a época y <strong>de</strong> <strong>un</strong>a com<strong>un</strong>idad, más que ser sólo <strong>la</strong> voz d<strong>el</strong> <strong>en</strong>trevistado. La<br />
nove<strong>la</strong>-testimonio es pues <strong>un</strong>a suerte <strong>de</strong> micro historia que ab<strong>un</strong>da <strong>en</strong> datos,<br />
nombres, <strong>con</strong>textos, a<strong>con</strong>tecimi<strong>en</strong>tos y más, lo que permit<strong>en</strong> al propio Manlio<br />
Argueta afirmar que su nove<strong>la</strong> Un <strong>día</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>vida</strong> pue<strong>de</strong> ser <strong>con</strong>si<strong>de</strong>rada <strong>un</strong><br />
recordatorio histórico <strong>de</strong> <strong>los</strong> a<strong>con</strong>tecimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> su país. 15<br />
Refer<strong>en</strong>cias bibliográficas<br />
ARGUETA, Manlio (2010). Un <strong>día</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>vida</strong>. El Salvador, UCA editores.<br />
BARNET, Migu<strong>el</strong> (1998). La nove<strong>la</strong>-testimonio: socio-literatura. En La fu<strong>en</strong>te viva. La<br />
Habana, Editorial letras cubanas.<br />
CERUTTI GULDBERG, Horacio (2006). Teología <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>liberación</strong>: hacia <strong>un</strong>a<br />
herm<strong>en</strong>éutica co-creadora y co-red<strong>en</strong>tora. <strong>en</strong> Fi<strong>los</strong>ofía <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>liberación</strong><br />
<strong>la</strong>tinoamericana, México, CFE.<br />
CHEN SHAM, Jorge. Un <strong>día</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>vida</strong>: Visión y memoria histórica, (versión <strong>en</strong> línea)<br />
disponible <strong>en</strong>: http://manlioargueta.com/?p=1052#more-1052<br />
ECHEVERRÍA, Bolívar (1998). La compañía <strong>de</strong> Jesús y <strong>la</strong> primera mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong><br />
América Latina. En La mo<strong>de</strong>rnidad <strong>de</strong> lo barroco, México, ERA<br />
ENTREVISTA realizada a Manlio Argueta <strong>en</strong> Costa Rica (s/f) disponible <strong>en</strong> vi<strong>de</strong>o <strong>en</strong><br />
internet <strong>en</strong> <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te dirección:<br />
http://www.youtube.com/watch?v=HPTqZYMx9sU&feature=re<strong>la</strong>ted<br />
MARTÍN-BARÓ, Ignacio (1988). La viol<strong>en</strong>cia política y <strong>la</strong> guerra como causas <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />
país d<strong>el</strong> trauma psicosocial <strong>en</strong> El Salvador. Revista <strong>de</strong> Psicología <strong>de</strong> El Salvador,<br />
abril-j<strong>un</strong>io.<br />
________________ (1986). Hacia <strong>un</strong>a psicología <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>liberación</strong>. Boletín <strong>de</strong><br />
psicología, No 22. Págs. 219 -231, UCA editores.<br />
PACHECO, Gerardo y Jiménez, Bernardo (comps.) (2002). Ignacio Martín-Baró (1942-<br />
1989). Psicología <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>liberación</strong> <strong>en</strong> América Latina. ITESO, Universidad <strong>de</strong><br />
Guada<strong>la</strong>jara.<br />
VIDEO DOCUMENTAL: Mártires <strong>de</strong> <strong>la</strong> UCA: 16 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 1989. Disponible <strong>en</strong><br />
http://www.youtube.com/watch?v=TWm4sKN4-xs<br />
15 Entrevista disponible <strong>en</strong> internet <strong>en</strong>: http://www.youtube.com/watch?v=ODFGu_7qF-Y (<strong>con</strong>sultada <strong>en</strong><br />
mayo <strong>de</strong> 2010<br />
42
Revista Electrónica <strong>de</strong> Psicología Política Año 9 Nº 26 – J<strong>un</strong>io/Julio 2011<br />
ZEMELMAN, Hugo (2002). Epistemología y política <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>con</strong>ocimi<strong>en</strong>to socio-histórico.<br />
En Maerk, Johannes y Cabrolié, Magaly (coords.) ¿Existe <strong>un</strong>a epistemología<br />
<strong>la</strong>tinoamericana? México, P<strong>la</strong>za y Valdés.<br />
43