Guía para producir forraje de avena y cebada bajo temporal en la ...
Guía para producir forraje de avena y cebada bajo temporal en la ...
Guía para producir forraje de avena y cebada bajo temporal en la ...
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
GUÍA PARA PRODUCIR FORRAJE DE<br />
AVENA Y CEBADA BAJO TEMPORAL EN<br />
LA COSTA DE ENSENADA<br />
Juan Antonio Chávez Durón<br />
M.C. Investigador <strong>de</strong>l Programa <strong>de</strong> Forrajes<br />
Samuel Gómez González<br />
ING. AGR. Jefe <strong>de</strong> Campo<br />
INSTITUTO NACIONAL DE INVESTIGACIONES FORESTALES, AGRÍCOLAS Y PECUARIAS<br />
CENTRO DE INVESTIGACIÓN REGIONAL DEL NOROESTE<br />
CAMPO EXPERIMENTAL COSTA DE ENSENADA<br />
Ens<strong>en</strong>ada B.C., México Octubre <strong>de</strong> 1999
GUÍA PARA PRODUCIR<br />
FORRAJE DE AVENA Y<br />
CEBADA BAJO TEMPORAL<br />
EN LA COSTA DE<br />
ENSENADA<br />
INTRODUCCIÓN<br />
En <strong>la</strong> región Costa <strong>de</strong> Ens<strong>en</strong>ada se<br />
siembran aproximadam<strong>en</strong>te 35,000<br />
hectáreas <strong>de</strong> <strong>temporal</strong> (promedio <strong>de</strong> los<br />
últimos 4 ciclos), si<strong>en</strong>do <strong>la</strong> <strong>cebada</strong> y <strong>la</strong> <strong>av<strong>en</strong>a</strong><br />
los principales cultivos <strong>forraje</strong>ros, con un<br />
r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to promedio <strong>de</strong> 1.7 y 2.2 tone<strong>la</strong>das<br />
por hectárea <strong>de</strong> <strong>forraje</strong> seco,<br />
respectivam<strong>en</strong>te. La siembra <strong>de</strong> estos<br />
cultivos repres<strong>en</strong>tan un importante recurso<br />
<strong>forraje</strong>ro, ya que se utilizan <strong>en</strong> <strong>la</strong> alim<strong>en</strong>tación<br />
<strong>de</strong>l ganado <strong>de</strong> <strong>la</strong> región, ya sea que el <strong>forraje</strong><br />
sea cosechado y empacado, o bi<strong>en</strong><br />
pastoreado. También el grano cosechado es<br />
utilizado <strong>en</strong> <strong>la</strong> alim<strong>en</strong>tación animal.<br />
La lluvia es <strong>la</strong> principal limitante <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
producción <strong>de</strong> cereales <strong>bajo</strong> <strong>temporal</strong>, tanto<br />
<strong>en</strong> cantidad como <strong>en</strong> distribución, por lo que<br />
<strong>la</strong>s prácticas <strong>de</strong>berán estar dirigidas al<br />
máximo aprovechami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l agua. Debido a<br />
lo anterior, <strong>la</strong> mayor parte <strong>de</strong> los años no<br />
permite el sufici<strong>en</strong>te <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> estos<br />
cultivos <strong>para</strong> producción <strong>de</strong> grano, si<strong>en</strong>do<br />
importante <strong>de</strong>finir el objetivo <strong>de</strong>l cultivo <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />
el principio <strong>para</strong> elegir <strong>la</strong> variedad y el manejo<br />
a<strong>de</strong>cuado.<br />
La <strong>cebada</strong> ti<strong>en</strong>e bu<strong>en</strong>a adaptación a<br />
todos los rangos <strong>de</strong> altitud y a tipos <strong>de</strong> suelos<br />
<strong>de</strong>l área costera y valles altos; sin embargo,<br />
se ha observado que prospera mejor <strong>en</strong><br />
suelos <strong>de</strong> textura ligera a media, sin<br />
problemas <strong>de</strong> dr<strong>en</strong>aje y con un pH <strong>de</strong> neutro<br />
a alcalino. Es uno <strong>de</strong> los cultivos más<br />
tolerantes a <strong>la</strong> salinidad. De acuerdo a <strong>la</strong><br />
cantidad <strong>de</strong> lluvia recibida durante el<br />
<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l cultivo, se pue<strong>de</strong> cosechar<br />
grano, <strong>forraje</strong> <strong>para</strong> h<strong>en</strong>ificado o <strong>en</strong>si<strong>la</strong>do, o<br />
ser pastoreado por el ganado.<br />
La <strong>av<strong>en</strong>a</strong> prospera <strong>en</strong> suelos con<br />
textura ligera a media, sin problemas <strong>de</strong><br />
dr<strong>en</strong>aje y con un pH <strong>de</strong> ligeram<strong>en</strong>te ácido a<br />
neutro. Es muy s<strong>en</strong>sible a <strong>la</strong> salinidad <strong>de</strong>l<br />
suelo. Al igual que <strong>la</strong> <strong>cebada</strong>, se pue<strong>de</strong><br />
sembrar <strong>en</strong> todas <strong>la</strong>s zonas <strong>de</strong> <strong>temporal</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
región. En años con precipitación arriba <strong>de</strong>l<br />
promedio, t<strong>en</strong>drá mayor producción <strong>de</strong> <strong>forraje</strong><br />
y <strong>de</strong> mayor calidad. Se recomi<strong>en</strong>da <strong>para</strong><br />
<strong>producir</strong> <strong>forraje</strong> h<strong>en</strong>ificado, si<strong>en</strong>do más difícil<br />
<strong>la</strong> producción <strong>de</strong> grano, ya que requiere más<br />
agua que <strong>la</strong> <strong>cebada</strong>.<br />
Las sigui<strong>en</strong>tes recom<strong>en</strong>daciones<br />
ti<strong>en</strong><strong>en</strong> por objetivo guiar a los productores<br />
sobre <strong>la</strong>s prácticas más a<strong>de</strong>cuadas <strong>de</strong><br />
siembra y manejo agronómico <strong>de</strong> <strong>cebada</strong> y<br />
<strong>av<strong>en</strong>a</strong> <strong>para</strong> <strong>forraje</strong>.<br />
PREPARACIÓN DEL<br />
TERRENO<br />
La pre<strong>para</strong>ción <strong>de</strong>l suelo es<br />
fundam<strong>en</strong>tal <strong>para</strong> obt<strong>en</strong>er una bu<strong>en</strong>a<br />
germinación y maduración uniformes. Dado<br />
lo errático <strong>de</strong> <strong>la</strong> precipitación, <strong>la</strong> pre<strong>para</strong>ción<br />
<strong>de</strong>l suelo <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>rá <strong>de</strong> <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> lluvia<br />
esperada.<br />
Barbecho. El objetivo es aflojar <strong>la</strong> tierra <strong>para</strong><br />
que cont<strong>en</strong>ga sufici<strong>en</strong>te aire y <strong>para</strong> que t<strong>en</strong>ga<br />
sufici<strong>en</strong>te capacidad <strong>de</strong> almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />
agua. La operación se efectúa mediante<br />
arados <strong>de</strong> discos o arados <strong>de</strong> discos. En<br />
años <strong>en</strong> los que se espera precipitaciones<br />
superiores a 300 mm, y/o el suelo t<strong>en</strong>ga<br />
problemas <strong>de</strong> compactación, pue<strong>de</strong> ser<br />
recom<strong>en</strong>dable barbechar a una profundidad<br />
<strong>de</strong> 30 – 40 cm. En suelos arcillosos se <strong>de</strong>be<br />
arar al m<strong>en</strong>or un mes antes <strong>para</strong> obt<strong>en</strong>er<br />
una bu<strong>en</strong>a granu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> tierra. En suelos<br />
ligeros se pue<strong>de</strong> arar <strong>en</strong> poco tiempo <strong>de</strong><br />
anticipación <strong>de</strong> <strong>la</strong> siembra.<br />
Rastreo. El objetivo es crear una cama<br />
superficial, fina <strong>para</strong> <strong>la</strong> germinación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
semil<strong>la</strong>s. Esta <strong>la</strong>bor se realiza con rastras <strong>de</strong><br />
discos o <strong>de</strong> di<strong>en</strong>tes. La pre<strong>para</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
cama <strong>de</strong> siembra pue<strong>de</strong> consistir <strong>en</strong> uno o
dos pasos <strong>de</strong> rastra, según el problema <strong>de</strong><br />
malezas y <strong>la</strong> textura <strong>de</strong>l suelo. En suelos con<br />
poco problemas <strong>de</strong> malezas o ligeros, es<br />
posible dar un solo rastreo <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
primera lluvia y sembrar inmediatam<strong>en</strong>te con<br />
“voleadora” o con “dril<strong>la</strong>” (sembradora<br />
triguera). En suelos con alta inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong><br />
malezas es recom<strong>en</strong>dable dar un paso <strong>de</strong><br />
rastra <strong>para</strong> que el suelo capte agua y dar otro<br />
paso <strong>de</strong> rastra <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> <strong>la</strong> emerg<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />
malezas <strong>para</strong> eliminar<strong>la</strong>s y sembrar <strong>de</strong><br />
inmediato. En suelos pesados también pue<strong>de</strong><br />
ser necesario dos pasos <strong>de</strong> rastra <strong>para</strong> <strong>de</strong>jar<br />
el suelo mullido.<br />
CRECIMIENTO Y<br />
DESARROLLO<br />
El conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los estados <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> los cultivos es importante<br />
porque muchas <strong>la</strong>bores (como aplicaciones<br />
<strong>de</strong> fertilizantes, selección <strong>de</strong> herbicidas y el<br />
tiempo óptimo <strong>de</strong> cosecha) se efectúan<br />
según el estado f<strong>en</strong>ológico <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta. A<br />
continuación se <strong>de</strong>scrib<strong>en</strong> <strong>la</strong>s etapas <strong>de</strong><br />
crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> cereales como <strong>cebada</strong> y<br />
<strong>av<strong>en</strong>a</strong>.<br />
Germinación y crecimi<strong>en</strong>to inicial. Des<strong>de</strong><br />
que emerg<strong>en</strong> <strong>la</strong>s primeras raicil<strong>la</strong>s hasta <strong>la</strong><br />
aparición <strong>de</strong> <strong>la</strong>s primeras hojas.<br />
Amacol<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to y crecimi<strong>en</strong>to vegetativo.<br />
Compr<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>la</strong> aparición <strong>de</strong>l primer macollo,<br />
g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te con <strong>la</strong> emerg<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> cuarta<br />
hoja, hasta antes <strong>de</strong> que el tallo empiece a<br />
ext<strong>en</strong><strong>de</strong>rse.<br />
Ext<strong>en</strong>sión <strong>de</strong>l tallo y espigami<strong>en</strong>to. Esto es<br />
cuando acaba <strong>de</strong> hacerse visible el primer<br />
nudo y empieza a increm<strong>en</strong>tarse <strong>en</strong> longitud<br />
el tallo, hasta <strong>la</strong> aparición <strong>de</strong> <strong>la</strong> hoja ban<strong>de</strong>ra<br />
y <strong>la</strong> emerg<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s espigas.<br />
Floración. La floración ocurre dos a<br />
cuatro días <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> que <strong>la</strong> espiga ha<br />
emergido completam<strong>en</strong>te y es notorio por <strong>la</strong><br />
pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s anteras.<br />
Desarrollo <strong>de</strong>l grano. Las etapas <strong>de</strong><br />
maduración <strong>de</strong> los granos son l<strong>la</strong>madas<br />
estado <strong>de</strong> leche, estado <strong>de</strong> masa b<strong>la</strong>nda,<br />
estado <strong>de</strong> masa dura y el estado final <strong>de</strong><br />
granos maduros.<br />
• Estado <strong>de</strong> leche o lechoso. Los<br />
granos se están formando <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong><br />
un fluido b<strong>la</strong>nco que pue<strong>de</strong> ser<br />
presionado y salir fuera <strong>de</strong>l grano.<br />
• Estado <strong>de</strong> masa b<strong>la</strong>nda. La mayor<br />
parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> materia seca se acumu<strong>la</strong><br />
<strong>en</strong> este estado. La consist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l<br />
grano es semejante a una masa<br />
b<strong>la</strong>nda.<br />
• Estado <strong>de</strong> masa dura. El cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong><br />
agua baja al 30%. El cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong>l<br />
grano pue<strong>de</strong> ser dividido con <strong>la</strong> uña.<br />
VARIEDADES<br />
Para elegir una variedad a<strong>de</strong>cuada, el<br />
productor <strong>de</strong>be consi<strong>de</strong>rar factores como<br />
r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to, calidad, tolerancia a sequía y<br />
<strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s.<br />
Los mejores r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>forraje</strong><br />
se han obt<strong>en</strong>ido con varieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> ciclo<br />
precoz e intermedio. En el cuadro 1 se<br />
m<strong>en</strong>cionan <strong>la</strong>s varieda<strong>de</strong>s recom<strong>en</strong>dadas así<br />
como algunas <strong>de</strong> sus características.
CEBADAS<br />
AVENAS<br />
CUADRO 1. CARACTERÍSTICAS DE VARIEDADES DE CEBADA Y AVENA<br />
FORRAJERAS RECOMENDADAS PARA LA COSTA DE ENSENADA<br />
VARIEDAD ORIGEN CICLO<br />
VEGETATIVO<br />
1<br />
SUSCEPTIBILIDAD<br />
A<br />
ENFERMEDADES 2<br />
RENDIMIENTO DE<br />
FS 3 ton/ha<br />
UC-603 California Precoz Mo<strong>de</strong>rada 2.5<br />
At<strong>la</strong>s Marruecos Int Resist<strong>en</strong>te 2.4<br />
Solum E.U.A. Int Mo<strong>de</strong>rada 2.2<br />
Cucapah INIFAP Int Mo<strong>de</strong>rada 2.2<br />
BO1-182 E.U.A. Int Resist<strong>en</strong>te 2.2<br />
Cerro Prieto INIFAP Int Susceptible 2.1<br />
UC-337 California Precoz-Int Resist<strong>en</strong>te 2.0<br />
BA-8055 E.U.A. Tardío Susceptible 1.7<br />
Babicora INIFAP Int Mo<strong>de</strong>rada 3.9<br />
Cuauhtémoc INIA Int Susceptible 3.8<br />
Chihuahua INIA Int Susceptible 3.8<br />
Juchitepec INIFAP Int Resist<strong>en</strong>te 3.7<br />
Texas - Precoz Susceptible 3.5<br />
Gue<strong>la</strong>tao INIA Precoz Susceptible 3.5<br />
Opalo - Int-Tardío Mo<strong>de</strong>rada 3.4<br />
Cusi INIFAP Precoz - 3.4<br />
Coker - Int - 3.3<br />
Papigochi INIFAP Int Mo<strong>de</strong>rada 3.2<br />
Tu<strong>la</strong>ncingo INIA Precoz Susceptible 2.4<br />
Nodaway - Int-Tardío - 1.8<br />
1 Int = Intermedio; 2 Se refiere principalm<strong>en</strong>te a royas <strong>de</strong> <strong>la</strong> hoja, aunque pue<strong>de</strong> variar <strong>en</strong><br />
difer<strong>en</strong>tes regiones o años; 3 FS = Forraje Seco; - sin información
SEMILLA<br />
Se recomi<strong>en</strong>da usar semil<strong>la</strong><br />
certificada, ya que algunas <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s o<br />
semil<strong>la</strong>s <strong>de</strong> malezas pue<strong>de</strong>n estar pres<strong>en</strong>tes<br />
<strong>en</strong> semil<strong>la</strong>s no certificadas. En caso <strong>de</strong> que el<br />
productor no t<strong>en</strong>ga problemas <strong>de</strong><br />
<strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s y malezas, pue<strong>de</strong> utilizar<br />
semil<strong>la</strong> <strong>de</strong> su propia cosecha, aunque no por<br />
más <strong>de</strong> dos veces seguidas <strong>para</strong> evitar<br />
riesgos <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s y/o contaminación<br />
con otras varieda<strong>de</strong>s. Las semil<strong>la</strong>s <strong>de</strong>b<strong>en</strong><br />
t<strong>en</strong>er un porc<strong>en</strong>taje mínimo <strong>de</strong> germinación<br />
<strong>de</strong> 85% y estar libres <strong>de</strong> semil<strong>la</strong>s <strong>de</strong> malezas<br />
e impurezas <strong>para</strong> que facilit<strong>en</strong> <strong>la</strong> siembra.<br />
ÉPOCA DE SIEMBRA<br />
La fecha <strong>de</strong> siembra es <strong>de</strong> acuerdo<br />
con el establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s lluvias y <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
humedad pres<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el terr<strong>en</strong>o. En un<br />
terr<strong>en</strong>o con un rastreo previo <strong>para</strong> captar<br />
humedad es posible sembrar con los<br />
primeros 25 mm <strong>de</strong> lluvia; esto pue<strong>de</strong> ocurrir<br />
<strong>en</strong>tre noviembre y <strong>en</strong>ero; siembras más<br />
tardías no son recom<strong>en</strong>dables <strong>de</strong>bido al<br />
riesgo <strong>de</strong> que no haya sufici<strong>en</strong>te humedad<br />
<strong>para</strong> <strong>la</strong>s etapas iniciales o <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo y por<br />
lo tanto pres<strong>en</strong>t<strong>en</strong> muy <strong>bajo</strong>s r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>tos.<br />
Solo <strong>en</strong> caso <strong>de</strong> t<strong>en</strong>er disponibilidad <strong>de</strong> agua<br />
<strong>para</strong> dar riegos <strong>de</strong> auxilio, se pue<strong>de</strong> sembrar<br />
<strong>en</strong> el mes <strong>de</strong> febrero.<br />
FORMA DE SEMBRAR<br />
En <strong>la</strong> región g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te se siembra<br />
<strong>en</strong> húmedo, <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> <strong>la</strong>s primeras lluvias.<br />
Cuando se siembra al voleo, se utiliza una<br />
“voleadora” que distribuye <strong>la</strong> semil<strong>la</strong> <strong>en</strong> un<br />
ancho <strong>de</strong> 8 a 12 metros. La semil<strong>la</strong> se tapa<br />
con un paso <strong>de</strong> rastra ligero o usando una<br />
rastra <strong>de</strong> di<strong>en</strong>tes, cuidando que <strong>la</strong> semil<strong>la</strong> no<br />
que<strong>de</strong> a una profundidad mayor <strong>de</strong> 5 a 10<br />
c<strong>en</strong>tímetros.<br />
También se pue<strong>de</strong> sembrar <strong>en</strong> hileras<br />
utilizando <strong>la</strong> “dril<strong>la</strong>” o sembradora triguera. La<br />
distancia <strong>en</strong>tre hileras pue<strong>de</strong> variar según <strong>la</strong>s<br />
condiciones y <strong>la</strong> marca <strong>de</strong> <strong>la</strong> sembradora. Lo<br />
más común es sembrar a una distancia <strong>de</strong> 11<br />
a 25 c<strong>en</strong>tímetros <strong>en</strong>tre hileras.<br />
La siembra al voleo es más rápida<br />
que <strong>la</strong> siembra con “dril<strong>la</strong>”, sin embargo, esta<br />
última realiza una mejor distribución y<br />
uniformidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> profundidad <strong>de</strong> siembra <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> semil<strong>la</strong> por lo que se usa una m<strong>en</strong>or<br />
cantidad <strong>de</strong> semil<strong>la</strong>; a<strong>de</strong>más, no se ti<strong>en</strong>e que<br />
dar otro paso <strong>de</strong> rastra <strong>para</strong> tapar <strong>la</strong> semil<strong>la</strong>.<br />
CANTIDAD DE SEMILLA PARA<br />
LA SIEMBRA<br />
Se recomi<strong>en</strong>da utilizar <strong>de</strong> 80 a 110<br />
kilogramos <strong>de</strong> semil<strong>la</strong> por hectárea, con un<br />
porc<strong>en</strong>taje mínimo <strong>de</strong> germinación <strong>de</strong>l 85%,<br />
<strong>para</strong> asegurar una bu<strong>en</strong>a pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong><br />
p<strong>la</strong>ntas. Se siembra mayor cantidad <strong>de</strong><br />
semil<strong>la</strong> <strong>para</strong> siembras al voleo, cuando el<br />
terr<strong>en</strong>o pres<strong>en</strong>ta una alta infestación <strong>de</strong><br />
malezas, o cuando se esperan bu<strong>en</strong>as<br />
condiciones <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to (precipitaciones<br />
superiores a 300 mm durante el ciclo).<br />
Se siembra una m<strong>en</strong>or cantidad <strong>de</strong> semil<strong>la</strong><br />
cuando se espera poca precipitación, o se<br />
siembra con “dril<strong>la</strong>”. Es importante calibrar el<br />
equipo con que se va a sembrar <strong>para</strong> lograr<br />
resultados óptimos.
FERTILIZACIÓN<br />
La fertilización <strong>en</strong> condiciones <strong>de</strong> <strong>temporal</strong><br />
<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> mayorm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> lluvia<br />
que recibe el cultivo durante el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l<br />
cultivo. El nitróg<strong>en</strong>o es el nutri<strong>en</strong>te más<br />
importante, y g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te se sugier<strong>en</strong> <strong>de</strong><br />
30 a 80 kilogramos por hectárea,<br />
requiriéndose m<strong>en</strong>ores cantida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> años<br />
secos. Se recomi<strong>en</strong>da tirar el fertilizante junto<br />
con <strong>la</strong> semil<strong>la</strong> <strong>para</strong> que que<strong>de</strong> incorporado al<br />
tapar <strong>la</strong> semil<strong>la</strong>. En caso <strong>de</strong> no haber<br />
fertilizado a <strong>la</strong> siembra y que se esté<br />
pres<strong>en</strong>tando un bu<strong>en</strong> <strong>temporal</strong> (bu<strong>en</strong>as<br />
precipitaciones), se pue<strong>de</strong> aplicar <strong>de</strong> 20 a 40<br />
kilogramos <strong>de</strong> nitróg<strong>en</strong>o por hectárea <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
etapa <strong>de</strong> amacol<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to, antes <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
aparición <strong>de</strong>l primer nudo.<br />
El fósforo es el segundo nutri<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />
importancia y es necesario <strong>para</strong> el bu<strong>en</strong><br />
<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s raíces, especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />
primeras etapas <strong>de</strong> su <strong>de</strong>sarrollo. Se pue<strong>de</strong><br />
realizar un análisis <strong>de</strong> suelo <strong>para</strong> <strong>de</strong>terminar<br />
si el suelo es <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>te <strong>en</strong> este nutri<strong>en</strong>te, <strong>en</strong><br />
tal caso se recomi<strong>en</strong>da aplicar <strong>de</strong> 20 a 40<br />
kilogramos por hectárea a <strong>la</strong> siembra, tirando<br />
el fertilizante junto con <strong>la</strong> semil<strong>la</strong>.<br />
El potasio es <strong>de</strong> m<strong>en</strong>or importancia <strong>en</strong><br />
el cultivo <strong>de</strong> los cereales, porque <strong>en</strong> los<br />
suelos <strong>de</strong> <strong>la</strong> región se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran<br />
normalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> sufici<strong>en</strong>te cantidad.<br />
CONTROL DE MALEZAS<br />
En <strong>la</strong> región se pres<strong>en</strong>tan problemas<br />
<strong>de</strong> malezas que pue<strong>de</strong>n afectar el<br />
r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to y <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong>l <strong>forraje</strong>, a<strong>de</strong>más<br />
<strong>de</strong> que pue<strong>de</strong>n ser huéspe<strong>de</strong>s <strong>de</strong> p<strong>la</strong>gas y<br />
<strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s. Las malezas que predominan<br />
durante el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l cultivo son <strong>de</strong> tipo<br />
anual: <strong>de</strong> hoja angosta como <strong>av<strong>en</strong>a</strong> silvestre<br />
y <strong>de</strong> hoja ancha como mostacil<strong>la</strong>, rabanillo y<br />
mostaza. El control <strong>de</strong> malezas es es<strong>en</strong>cial<br />
durante <strong>la</strong>s primeras etapas <strong>de</strong>l crecimi<strong>en</strong>to.<br />
El efecto <strong>en</strong> el r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to es mayor cuando<br />
<strong>la</strong>s malezas se establec<strong>en</strong> antes <strong>de</strong>l<br />
amacol<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to, pero si <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción es<br />
pobre, <strong>la</strong>s malezas que emerg<strong>en</strong> <strong>de</strong>spués <strong>de</strong>l<br />
amacol<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to pue<strong>de</strong>n ser un problema. El<br />
control <strong>de</strong> malezas requiere tanto <strong>de</strong> <strong>la</strong>bores<br />
culturales como <strong>de</strong> <strong>la</strong> aplicación cuidadosa<br />
<strong>de</strong> herbicidas específicos.<br />
Las <strong>la</strong>bores culturales que se utilizan<br />
son el método <strong>de</strong> “secano”, que consiste <strong>en</strong><br />
eliminar <strong>la</strong>s malezas mediante rastreos <strong>en</strong> el<br />
verano y el otoño durante un año, lo que<br />
a<strong>de</strong>más ayuda a conservar <strong>la</strong> humedad <strong>de</strong>l<br />
suelo. El uso <strong>de</strong> semil<strong>la</strong> certificada ayuda a<br />
prev<strong>en</strong>ir <strong>la</strong> introducción y dispersión <strong>de</strong><br />
nuevas malezas. Otras prácticas que ayudan<br />
a contro<strong>la</strong>r o minimizar <strong>la</strong> compet<strong>en</strong>cia con<br />
malezas son <strong>la</strong> pre<strong>para</strong>ción oportuna <strong>de</strong>l<br />
terr<strong>en</strong>o, selección <strong>de</strong> <strong>la</strong> variedad a<strong>de</strong>cuada,<br />
<strong>de</strong>nsidad y profundidad <strong>de</strong> siembra y<br />
utilización a<strong>de</strong>cuada <strong>de</strong> los fertilizantes, así<br />
como mant<strong>en</strong>er libre <strong>de</strong> malezas a áreas<br />
problemas como cercos, bordos, oril<strong>la</strong>s <strong>de</strong><br />
caminos etc.<br />
El control químico se recomi<strong>en</strong>da<br />
so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te cuando se prevea un bu<strong>en</strong><br />
<strong>temporal</strong>, con precipitaciones <strong>de</strong> al m<strong>en</strong>os<br />
250 milímetros durante el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l<br />
cultivo. Para el control <strong>de</strong> <strong>la</strong>s malezas <strong>de</strong><br />
hoja ancha, se recomi<strong>en</strong>da el Brominal 240<br />
CE, MCPA, Banuel 480 y el 2, 4 – D Amina.<br />
El control químico <strong>de</strong> <strong>la</strong>s malezas <strong>de</strong> hoja<br />
angosta (gramíneas) es más difícil porque<br />
pert<strong>en</strong>ec<strong>en</strong> a <strong>la</strong> misma familia que <strong>la</strong> <strong>cebada</strong><br />
y <strong>la</strong> <strong>av<strong>en</strong>a</strong>. Se recomi<strong>en</strong>da utilizar el Iloxan<br />
28 CE y el Finav<strong>en</strong> 240E. Se <strong>de</strong>berán seguir<br />
cuidadosam<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s instrucciones <strong>de</strong>l<br />
producto, aplicarlo específicam<strong>en</strong>te <strong>para</strong> <strong>la</strong>s<br />
etapas <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo seña<strong>la</strong>das y consultar a<br />
técnicos especialistas ante cualquier duda.
PLAGAS<br />
Las p<strong>la</strong>gas que se pue<strong>de</strong>n pres<strong>en</strong>tar<br />
<strong>en</strong> forma esporádica son los pulgones <strong>de</strong>l<br />
cogollo y <strong>de</strong>l fol<strong>la</strong>je, pero estos causan un<br />
daño mínimo y por lo tanto no se recomi<strong>en</strong>da<br />
su control<br />
ENFERMEDADES<br />
Los cereales como <strong>la</strong> <strong>av<strong>en</strong>a</strong> y <strong>la</strong><br />
<strong>cebada</strong> pres<strong>en</strong>tan <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s que pue<strong>de</strong>n<br />
ser importantes <strong>bajo</strong> ciertas condiciones<br />
ambi<strong>en</strong>tales. A continuación se m<strong>en</strong>cionan<br />
algunas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s más importantes que se han<br />
observado <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona.<br />
Royas. Pue<strong>de</strong>n atacar <strong>la</strong>s hojas y tallos <strong>de</strong><br />
<strong>cebada</strong>s y <strong>en</strong> m<strong>en</strong>or proporción <strong>de</strong> <strong>av<strong>en</strong>a</strong>s,<br />
disminuy<strong>en</strong>do <strong>la</strong> producción y calidad <strong>de</strong>l<br />
<strong>forraje</strong>. Se pres<strong>en</strong>ta con mayor severidad <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> zona Costa. Se caracterizan por pres<strong>en</strong>tar<br />
lesiones redondas u ova<strong>la</strong>das <strong>de</strong> color<br />
amarillo naranja a café rojizo. La medida <strong>de</strong><br />
control más importante es <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong><br />
varieda<strong>de</strong>s resist<strong>en</strong>tes.<br />
Carbones. Hay dos tipo <strong>de</strong> carbón, el carbón<br />
vo<strong>la</strong>dor o <strong>de</strong>scubierto, que se pres<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
región y el carbón cubierto. Los síntomas<br />
aparec<strong>en</strong> hasta <strong>de</strong>spués <strong>de</strong>l espigami<strong>en</strong>to y<br />
consist<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> aparición <strong>de</strong> una masa <strong>de</strong><br />
esporas <strong>de</strong> color negro olivo que reemp<strong>la</strong>za<br />
el lugar <strong>de</strong> los granos. El carbón<br />
<strong>de</strong>scubierto es contro<strong>la</strong>do usando semil<strong>la</strong><br />
certificada y con tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s semil<strong>la</strong>s<br />
con fungicidas sistémicos.<br />
También se pue<strong>de</strong>n pres<strong>en</strong>tar<br />
problemas <strong>de</strong> c<strong>en</strong>icil<strong>la</strong>, escaldadura y<br />
helmintosporiosis, pero sin llegar a ser un<br />
problema económico.<br />
COSECHA<br />
H<strong>en</strong>o. Para <strong>la</strong> cosecha se <strong>de</strong>be t<strong>en</strong>er<br />
<strong>en</strong> consi<strong>de</strong>ración <strong>la</strong> calidad y cantidad <strong>de</strong><br />
<strong>forraje</strong> que queremos obt<strong>en</strong>er, lo que va a<br />
<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>r principalm<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l estado <strong>de</strong><br />
madurez a que son cosechados. A<strong>de</strong>más, <strong>en</strong><br />
<strong>temporal</strong> se <strong>de</strong>be <strong>de</strong> t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>la</strong><br />
cantidad <strong>de</strong> lluvia recibida, pues pue<strong>de</strong> ser<br />
conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te cortar antes <strong>de</strong> lo previsto si no<br />
se espera sufici<strong>en</strong>te lluvia <strong>para</strong> que el cultivo<br />
llegue a estados <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo avanzados.<br />
Las etapas a que se pue<strong>de</strong>n cosechar son<br />
<strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes:<br />
Estado <strong>de</strong> floración. La p<strong>la</strong>nta<br />
permanece ver<strong>de</strong> pero <strong>la</strong>s hojas inferiores<br />
comi<strong>en</strong>zan a secarse. En esta etapa se<br />
obti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> máxima cantidad <strong>de</strong> materia seca<br />
digestible, sin embargo, <strong>la</strong> producción <strong>de</strong><br />
materia seca es m<strong>en</strong>or <strong>en</strong> un 15 – 25%. Es<br />
conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te cortarlo <strong>en</strong> este estado cuando<br />
se proporciona el <strong>forraje</strong> a animales con altos<br />
requerimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> nutri<strong>en</strong>tes, como animales<br />
<strong>en</strong> crecimi<strong>en</strong>to, vacas <strong>en</strong> <strong>la</strong>ctación o <strong>en</strong> el<br />
último tercio <strong>de</strong> gestación. Las mayores<br />
ganancias <strong>de</strong> peso por hectárea se obti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
cuando se corta <strong>en</strong> este estado.<br />
Estado lechoso. En este estado es el<br />
m<strong>en</strong>os pa<strong>la</strong>table al ganado y produce<br />
m<strong>en</strong>ores ganancias <strong>de</strong> peso cuando se ha<br />
probado con ganado <strong>de</strong> carne y borregos, por<br />
lo que es preferible esperar a cortar <strong>en</strong><br />
estado <strong>de</strong> masa b<strong>la</strong>nda.<br />
Estado <strong>de</strong> masa b<strong>la</strong>nda. El <strong>forraje</strong><br />
cortado <strong>en</strong> este estado ti<strong>en</strong>e el mayor<br />
r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>forraje</strong> seco, pero una m<strong>en</strong>or<br />
digestibilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> fibra y cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong><br />
proteína, con re<strong>la</strong>ción al <strong>forraje</strong> cortado <strong>en</strong><br />
estado más tierno. Después <strong>de</strong> este estado,<br />
disminuye consi<strong>de</strong>rablem<strong>en</strong>te <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong>l<br />
<strong>forraje</strong> y no se increm<strong>en</strong>ta el r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to. Se<br />
recomi<strong>en</strong>da cortar <strong>en</strong> este estado cuando se<br />
quiere obt<strong>en</strong>er <strong>la</strong> máxima cantidad <strong>de</strong> pacas<br />
o el <strong>forraje</strong> cosechado se va a proporcionar a<br />
animales con m<strong>en</strong>ores requerimi<strong>en</strong>tos<br />
nutricionales, como animales <strong>en</strong>
mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to, vacas con m<strong>en</strong>os <strong>de</strong> 6 meses<br />
<strong>de</strong> gestación o animales <strong>en</strong> crecimi<strong>en</strong>to con<br />
bajas ganancias <strong>de</strong> peso.<br />
Pastoreo. Estos cereales también se pue<strong>de</strong>n<br />
pastorear, aunque se <strong>de</strong>be <strong>de</strong> consi<strong>de</strong>rar<br />
perdidas por pisoteo <strong>de</strong>l 20 al 35%. Para el<br />
pastoreo <strong>de</strong> animales jóv<strong>en</strong>es (140 –250 kg<br />
<strong>de</strong> peso), es recom<strong>en</strong>dable hacerlo poco<br />
antes <strong>de</strong>l espigami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l cereal, <strong>para</strong><br />
obt<strong>en</strong>er <strong>la</strong>s máximas ganancias <strong>de</strong> peso. Sin<br />
embargo, se <strong>de</strong>be t<strong>en</strong>er cuidado <strong>de</strong> no<br />
pastorear <strong>de</strong>masiado jov<strong>en</strong> el cereal, o <strong>de</strong><br />
fertilizar con niveles altos <strong>de</strong> nitróg<strong>en</strong>o, ya<br />
que podría haber problemas <strong>de</strong> intoxicación<br />
por nitratos, lo que podría provocar <strong>la</strong> muerte<br />
<strong>de</strong> los animales.<br />
Para el mejor aprovechami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l<br />
pastoreo, se recomi<strong>en</strong>da realizar rotación <strong>de</strong><br />
potreros, suplem<strong>en</strong>tación mineral y se <strong>de</strong>be<br />
evitar <strong>en</strong> lo posible pastorear <strong>la</strong> pra<strong>de</strong>ra<br />
cuando esté <strong>de</strong>masiado húmeda, ya que <strong>la</strong>s<br />
pisadas <strong>de</strong>l ganado pue<strong>de</strong>n causar perjuicios.<br />
Ensi<strong>la</strong>do. La <strong>cebada</strong> y <strong>av<strong>en</strong>a</strong> <strong>producir</strong>án<br />
hasta el doble <strong>de</strong> nutri<strong>en</strong>tes digestibles<br />
cuando se <strong>en</strong>sil<strong>en</strong> que si son cosechados<br />
<strong>para</strong> grano, pero es más difícil hacer un<br />
<strong>en</strong>si<strong>la</strong>do <strong>de</strong> excel<strong>en</strong>te calidad con estos que<br />
con otros cultivos comúnm<strong>en</strong>te utilizados<br />
<strong>para</strong> el <strong>en</strong>si<strong>la</strong>do, como el maíz o el sorgo. Por<br />
lo anterior, es mejor utilizarlos <strong>en</strong> forma <strong>de</strong><br />
h<strong>en</strong>o, pastura ver<strong>de</strong> o pastoreo directo.<br />
Para realizar el <strong>en</strong>si<strong>la</strong>do <strong>de</strong> los<br />
cereales, es necesario que <strong>la</strong> humedad al<br />
mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l corte sea <strong>en</strong>tre el 60 y 70%<br />
(estado <strong>de</strong> masa b<strong>la</strong>nda). En el estado <strong>de</strong><br />
floración, <strong>la</strong> humedad <strong>de</strong>l <strong>forraje</strong> es<br />
<strong>de</strong>masiada alta <strong>para</strong> ser <strong>en</strong>si<strong>la</strong>do<br />
directam<strong>en</strong>te, por lo que hay que secarse<br />
hasta que este alcance <strong>la</strong> humedad<br />
recom<strong>en</strong>dada. Pue<strong>de</strong> ser necesario <strong>la</strong><br />
utilización <strong>de</strong> preservativos químicos, tales<br />
como el ácido acético y/o propiónico.<br />
También es importante compactar muy bi<strong>en</strong><br />
el <strong>forraje</strong> y sel<strong>la</strong>r el silo <strong>para</strong> evitar al máximo<br />
el contacto con el aire.<br />
El cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> esta publicación podrá ser reproducido total o<br />
parcialm<strong>en</strong>te, con fines <strong>de</strong> divulgación, siempre que se <strong>de</strong>n los<br />
créditos correspondi<strong>en</strong>tes a los autores, al Campo<br />
Experim<strong>en</strong>tal Costa <strong>de</strong> Ens<strong>en</strong>ada, al C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Investigación<br />
Regional<br />
<strong>de</strong>l Noroeste, a INIFAP y SAGAR.