analisis de la implementacion del programa juntos en relacion a los ...
analisis de la implementacion del programa juntos en relacion a los ...
analisis de la implementacion del programa juntos en relacion a los ...
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
UNIVERSIDAD CARLOS III DE MADRID<br />
INSTITUTO DE GOBIERNO<br />
UNIVERSIDAD SAN MARTIN DE PORRES<br />
FUNDACION INTERNACIONAL PARA IBEROAMERICA<br />
DE ADMINISTRACION Y POLITICAS PUBLICAS<br />
ANALISIS DE LA IMPLEMENTACION DEL<br />
PROGRAMA JUNTOS EN RELACION A LOS<br />
SERVICIOS DE SALUD Y EDUCACION EN<br />
LOS DISTRITOS DE EXTREMA POBREZA<br />
APURIMAC 2005-2007<br />
MASTER A DISTANCIA EN GESTION Y<br />
ANALISIS DE POLITICAS PUBLICAS<br />
Ing. Eco. IVAN HIDALGO ROMERO<br />
Lima, Perú 2007 / 2008
Análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> Implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l Programa JUNTOS <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a <strong>los</strong> servicios <strong>de</strong><br />
salud y educación <strong>en</strong> <strong>los</strong> distritos <strong>de</strong> extrema pobreza Apurímac 2005 - 2007<br />
INDICE<br />
ABREVIATURAS ..........................................................................................<br />
RESUMEN....................................................................................................<br />
PRESENTACION ..........................................................................................<br />
INTRODUCCION ..........................................................................................<br />
CAPITULO 1 ................................................................................................<br />
1.1 Antece<strong>de</strong>ntes .....................................................................................<br />
1.2 Objeto <strong>de</strong>l Estudio .............................................................................<br />
1.3 Justificación <strong>de</strong>l Trabajo .....................................................................<br />
1.4 Propósito ...........................................................................................<br />
1.5 Objetivos ............................................................................................<br />
1.5.1 Objetivo G<strong>en</strong>eral .....................................................................<br />
1.5.2 Objetivos Específicos ..............................................................<br />
1.6 Ámbito ...............................................................................................<br />
1.7 Metodología .......................................................................................<br />
1.8 Fu<strong>en</strong>tes ..............................................................................................<br />
CAPITULO 2:<br />
LA POBREZA EN EL PERU Y LA NUEVA POLITICA SOCIAL .........................<br />
2.1 Características <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza <strong>en</strong> el Perú ...........................................<br />
2.2 El estado actual <strong>de</strong> <strong>la</strong> política social y <strong>los</strong> <strong>programa</strong>s sociales ........<br />
2.3 La r<strong>en</strong>ovación <strong>de</strong> <strong>la</strong> normativa social ................................................<br />
2.4 Características <strong>de</strong> <strong>la</strong> nueva gestión social ........................................<br />
2.5 Dim<strong>en</strong>siones <strong>de</strong> <strong>la</strong> nueva Ger<strong>en</strong>cia Social .........................................<br />
2.6 Programa JUNTOS ..............................................................................<br />
2.6.1 Objetivos y metas <strong>de</strong>l Programa JUNTOS ...............................<br />
2.6.2 Objetivos específicos programáticos .......................................<br />
2.6.3 Organización y Características <strong>de</strong>l funcionami<strong>en</strong>to ................<br />
2.6.4 Procesos directos ....................................................................<br />
3<br />
05<br />
07<br />
09<br />
11<br />
15<br />
15<br />
17<br />
17<br />
17<br />
18<br />
18<br />
18<br />
19<br />
19<br />
20<br />
21<br />
21<br />
27<br />
28<br />
30<br />
33<br />
39<br />
40<br />
40<br />
41<br />
42
Análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> Implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l Programa JUNTOS <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a <strong>los</strong> servicios <strong>de</strong><br />
salud y educación <strong>en</strong> <strong>los</strong> distritos <strong>de</strong> extrema pobreza Apurímac 2005 - 2007<br />
2.6.5 Selección <strong>de</strong> distritos ..............................................................<br />
2.6.6 I<strong>de</strong>ntificación <strong>de</strong> hogares ........................................................<br />
2.6.7 Incorporación <strong>de</strong> hogares i<strong>de</strong>ntificados como b<strong>en</strong>eficiarios ...<br />
2.6.8 Sistema <strong>de</strong> focalización efectivos (SISFOH y C<strong>en</strong>so <strong>de</strong> JUNTOS)<br />
2.6.9 Temporalidad <strong>de</strong>l <strong>programa</strong> y mecanismo <strong>de</strong> salida ..............<br />
2.6.10 Compromisos <strong>de</strong> participación <strong>de</strong> <strong>los</strong> hogares b<strong>en</strong>eficiarios..<br />
2.6.11 Monto <strong>de</strong>l inc<strong>en</strong>tivo monetario condicionado ........................<br />
2.6.12 Evolución <strong>de</strong>l Programa JUNTOS 2006-2008 ..........................<br />
CAPITULO 3:<br />
LA REGION APURIMAC ...............................................................................<br />
3.1 Breve <strong>de</strong>scripción <strong>de</strong> <strong>la</strong> Región Apurímac .........................................<br />
3.2 La Estrategia CRECER <strong>en</strong> Apurímac ...................................................<br />
3.3 Evolución <strong>de</strong>l Programa JUNTOS <strong>en</strong> <strong>los</strong> distritos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Etapa I <strong>en</strong><br />
Apurímac ............................................................................................<br />
CAPITULO 4:<br />
LA EDUCACION EN APURIMAC ...................................................................<br />
4.1 Situación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Educación <strong>en</strong> Apurímac<br />
4.2 Evolución <strong>de</strong>l Programa JUNTOS <strong>en</strong> el Sector Educación <strong>de</strong> Apurímac<br />
CAPITULO 5:<br />
LA SALUD EN APURIMAC ...........................................................................<br />
5.1 Estado <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>en</strong> Apurímac ........................................................<br />
5.2 Indicadores <strong>de</strong> Salud <strong>en</strong> Apurímac - I Etapa <strong>de</strong>l Programa JUNTOS<br />
5.3 Cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> condicionalidad <strong>en</strong> Salud ......................................<br />
5.4 Infecciones Respiratorias Agudas (IRA) .............................................<br />
5.5 Enfermeda<strong>de</strong>s Diarreicas Agudas ......................................................<br />
CAPITULO 6:<br />
CONCLUSIONES Y RECOMENDACIONES ....................................................<br />
Conclusiones ..............................................................................................<br />
Recom<strong>en</strong>daciones ......................................................................................<br />
BIBLIOGRAFIA ............................................................................................<br />
ANEXOS .....................................................................................................<br />
Anexo 1 ......................................................................................................<br />
Anexo 2 ......................................................................................................<br />
INDICE DE CUADROS ..................................................................................<br />
INDICE DE GRAFICOS .................................................................................<br />
4<br />
42<br />
42<br />
42<br />
42<br />
43<br />
43<br />
44<br />
44<br />
45<br />
45<br />
48<br />
49<br />
52<br />
52<br />
54<br />
59<br />
54<br />
64<br />
65<br />
66<br />
69<br />
71<br />
71<br />
72<br />
75<br />
79<br />
81<br />
81<br />
83<br />
84<br />
Análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> Implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l Programa JUNTOS <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a <strong>los</strong> servicios <strong>de</strong><br />
salud y educación <strong>en</strong> <strong>los</strong> distritos <strong>de</strong> extrema pobreza Apurímac 2005 - 2007<br />
ABREVIATURAS<br />
AMARES Apoyo a <strong>la</strong> Mo<strong>de</strong>rnización <strong>de</strong>l Sector Salud y su aplicación<br />
regional<br />
BCRP Banco C<strong>en</strong>tral <strong>de</strong> Reserva <strong>de</strong>l Perú<br />
CADE Confer<strong>en</strong>cia Anual <strong>de</strong> Ejecutivos<br />
CCI Consejo <strong>de</strong> Coordinación Intersectorial<br />
CEI C<strong>en</strong>tro Educativo Infantil<br />
CENAN C<strong>en</strong>tro Nacional <strong>de</strong> Alim<strong>en</strong>tación y Nutrición<br />
CEPAL Comisión Económica para América Latina<br />
CIAS Comisión Interministerial <strong>de</strong> Asuntos Sociales<br />
CIES Consorcio <strong>de</strong> Investigación Económica y Social<br />
CLAS Comité Local <strong>de</strong> Administración <strong>de</strong> Salud<br />
DESCO C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Estudios y Promoción <strong>de</strong>l Desarrollo<br />
DGE Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Epi<strong>de</strong>miología<br />
DNI Docum<strong>en</strong>to Nacional <strong>de</strong> I<strong>de</strong>ntidad<br />
DNMYPE Dirección Nacional <strong>de</strong> Micro y Pequeña Empresa<br />
EDA Enfermedad Diarreica Aguda<br />
ENAHO Encuesta Nacional <strong>de</strong> Hogares<br />
ENDES Encuesta Demográfica y <strong>de</strong> Salud Familiar<br />
ESSALUD Seguro Social <strong>de</strong>l Perú<br />
FONCODES Fondo <strong>de</strong> Cooperación para el Desarrollo Social<br />
GRADE Grupo <strong>de</strong> Análisis para el Desarrollo<br />
IIPE Instituto Internacional <strong>de</strong> P<strong>la</strong>neami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> Economía<br />
INABIF Instituto Nacional <strong>de</strong> Bi<strong>en</strong>estar Familiar<br />
INADE Instituto Nacional <strong>de</strong> Desarrollo<br />
INEI Instituto Nacional <strong>de</strong> Estadística e Informática<br />
INFES Instituto Nacional <strong>de</strong> Infraestructura Educativa y Salud<br />
IPAE Instituto Peruano <strong>de</strong> Administración <strong>de</strong> Empresas<br />
IRA Infección Respiratoria Aguda<br />
LOPE Ley Orgánica <strong>de</strong>l Po<strong>de</strong>r Ejecutivo<br />
MAREMASS Proyecto <strong>de</strong> Manejo <strong>de</strong> Recursos Naturales <strong>en</strong> <strong>la</strong> Sierra Sur<br />
MEF Ministerio <strong>de</strong> Economía y Finanzas<br />
MIMDES Ministerio <strong>de</strong> <strong>la</strong> Mujer y Desarrollo Social<br />
MINAG Ministerio <strong>de</strong> Agricultura<br />
MINSA Ministerio <strong>de</strong> Salud<br />
5
Análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> Implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l Programa JUNTOS <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a <strong>los</strong> servicios <strong>de</strong><br />
salud y educación <strong>en</strong> <strong>los</strong> distritos <strong>de</strong> extrema pobreza Apurímac 2005 - 2007<br />
MINEDU Ministerio <strong>de</strong> Educación<br />
MMM Marco Macroeconómico Multianual<br />
MONIN Monitoreo Nacional <strong>de</strong> Indicadores Nutricionales<br />
MSM Marco Social Multianual<br />
MTPE Ministerio <strong>de</strong> Trabajo y Promoción Social<br />
NBI Necesida<strong>de</strong>s Básicas Insatisfechas<br />
NOTI Sistema <strong>de</strong> Notificación Inmediata <strong>de</strong> Enfermeda<strong>de</strong>s<br />
OPS Organización Panamericana <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud<br />
PARRSA Programa <strong>de</strong> Apoyo a <strong>la</strong> Reforma <strong>de</strong>l Sector Saneami<strong>en</strong>to<br />
PARSALUD Programa <strong>de</strong> Apoyo a <strong>la</strong> Reforma <strong>de</strong>l Sector Salud<br />
PACFO Programa <strong>de</strong> Complem<strong>en</strong>tación Alim<strong>en</strong>taria para Grupos <strong>de</strong><br />
Mayor Riesgo<br />
PANFAR Programa <strong>de</strong> Alim<strong>en</strong>tación y Nutrición para <strong>la</strong> Familia <strong>de</strong> Alto<br />
Riesgo<br />
PANTBC Programa <strong>de</strong> Alim<strong>en</strong>tación y Nutrición para el paci<strong>en</strong>te con<br />
Tubercu<strong>los</strong>is y su Familia<br />
PEBAL Programa <strong>de</strong> Educación Básica Laboral<br />
PETT Programa <strong>de</strong> Maquinaria Agríco<strong>la</strong>, Agroindustrial y Pesada<br />
PBI Producto Bruto Interno<br />
PCM Presi<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong>l Consejo <strong>de</strong> Ministros<br />
PGH Padrón G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Hogares<br />
PNUD Programa <strong>de</strong> Naciones Unidas para el Desarrollo<br />
PROABONOS Programa Especial <strong>de</strong> Aprovechami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Abonos prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes<br />
<strong>de</strong> Aves Marinas<br />
PROJOVEN Programa <strong>de</strong> Capacitación Laboral Juv<strong>en</strong>il<br />
PROMARN Programa <strong>de</strong> Alim<strong>en</strong>tación y Nutrición dirigido al M<strong>en</strong>or <strong>en</strong><br />
estado <strong>de</strong> abandono y riesgo nutricional<br />
PROMPYME C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> Pequeña y Microempresa<br />
PRONAA Programa Nacional <strong>de</strong> Apoyo Alim<strong>en</strong>tario<br />
PRONAMACHS Programa Nacional <strong>de</strong> Cu<strong>en</strong>cas Hidrográficas y Conservación <strong>de</strong><br />
Sue<strong>los</strong><br />
PRONASAR Programa Nacional <strong>de</strong> Agua y Saneami<strong>en</strong>to Rural<br />
PRONIEM Programa Nacional <strong>de</strong> Infraestructura, Equipami<strong>en</strong>to y<br />
Mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to<br />
PRONOEI Programa No Esco<strong>la</strong>rizado <strong>de</strong> Educación Inicial<br />
PSI Programa Subsectorial <strong>de</strong> Irrigación<br />
PSNB Programa <strong>de</strong> Salud y Nutrición Básica<br />
RURB Registro Unificado Regional <strong>de</strong> B<strong>en</strong>eficiarios<br />
SCALE Base <strong>de</strong> datos <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Educación<br />
SIS Seguro Integral <strong>de</strong> Salud<br />
SISFOH Sistema <strong>de</strong> Focalización <strong>de</strong> Hogares<br />
ST Secretaría Técnica<br />
UNESCO Organización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas para <strong>la</strong> Educación, <strong>la</strong><br />
Ci<strong>en</strong>cia y <strong>la</strong> Cultura<br />
UNICEF Fondo <strong>de</strong> Naciones Unidas para <strong>la</strong> Infancia<br />
VIH/SIDA Virus <strong>de</strong> Inmuno<strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cia Humana / Síndrome <strong>de</strong><br />
Inmuno<strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cia Adquirida<br />
6<br />
Análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> Implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l Programa JUNTOS <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a <strong>los</strong> servicios <strong>de</strong><br />
salud y educación <strong>en</strong> <strong>los</strong> distritos <strong>de</strong> extrema pobreza Apurímac 2005 - 2007<br />
RESUMEN<br />
El trabajo se c<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> el análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l Programa JUNTOS<br />
<strong>en</strong> 13 distritos (Etapa I) <strong>de</strong> <strong>la</strong> Región Apurímac, según el cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />
condicionalida<strong>de</strong>s por distritos, int<strong>en</strong>tando i<strong>de</strong>ntificar cambios <strong>en</strong> dos sectores<br />
sociales importantes: Salud y Educación. A tales efectos, se esboza <strong>en</strong> primer<br />
lugar una especie <strong>de</strong> marco teórico sobre <strong>la</strong> pobreza <strong>en</strong> el Perú y <strong>la</strong> nueva<br />
Política Social que permita captar <strong>la</strong> relevancia que <strong>en</strong> dicho proceso hacia <strong>los</strong><br />
más pobres ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>los</strong> actores sociales y estatales. En un segundo mom<strong>en</strong>to,<br />
se analizan <strong>la</strong>s acciones y <strong>en</strong>unciados político-institucionales <strong>de</strong>l Programa<br />
JUNTOS, se realiza una breve <strong>de</strong>scripción <strong>de</strong> <strong>la</strong> Región Apurimac, analizando <strong>la</strong><br />
situación <strong>de</strong> <strong>los</strong> sectores Educación y Salud <strong>en</strong> <strong>la</strong> m<strong>en</strong>cionada región, a partir<br />
<strong>de</strong> lo cual, se formu<strong>la</strong>n recom<strong>en</strong>daciones.<br />
La Región Apurimac se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> <strong>la</strong> sierra sur <strong>de</strong>l país y es una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s más<br />
pobres, con distritos <strong>en</strong> extrema pobreza, don<strong>de</strong> se inició el Programa JUNTOS<br />
<strong>en</strong> 13 distritos (Etapa I) <strong>en</strong> el año 2005, y habi<strong>en</strong>do transcurrido más <strong>de</strong> 2<br />
años se hace necesario analizar <strong>la</strong> situación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Educación y <strong>la</strong> Salud <strong>en</strong> <strong>los</strong><br />
distritos m<strong>en</strong>cionados, don<strong>de</strong> <strong>de</strong>berían mejorar <strong>los</strong> indicadores establecidos<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong>s condicionalida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l Programa.<br />
A través <strong>de</strong>l análisis, se observa que <strong>los</strong> indicadores <strong>de</strong> Educación y Salud<br />
no respon<strong>de</strong>n <strong>en</strong> algunos distritos <strong>en</strong> forma positiva a <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación<br />
<strong>de</strong>l Programa, lo cual p<strong>la</strong>ntea <strong>de</strong>s<strong>de</strong> un mejor sistema <strong>de</strong> información <strong>en</strong> <strong>los</strong><br />
sectores y su coordinación estrecha con el Programa, hasta <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong>l<br />
rediseño <strong>de</strong>l Programa para que no sólo cump<strong>la</strong> con el obejtivo <strong>de</strong> transferir<br />
dinero a <strong>los</strong> más pobres según el cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> condcionalida<strong>de</strong>s, sino que<br />
permita contribuir a <strong>la</strong> modificación positiva <strong>en</strong> <strong>los</strong> indicadores sectoriales.<br />
Por tanto, es sumam<strong>en</strong>te importante fortalecer el Programa JUNTOS a través<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> articu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>los</strong> sectores sociales con <strong>la</strong>s experi<strong>en</strong>cias locales y por<br />
tanto permitir que el Estado asuma una posición activa, tanto <strong>en</strong> el aspecto<br />
<strong>de</strong> financiami<strong>en</strong>to como <strong>en</strong> el <strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ción estratégica, dirigida hacia <strong>los</strong><br />
más pobres.<br />
7
Análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> Implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l Programa JUNTOS <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a <strong>los</strong> servicios <strong>de</strong><br />
salud y educación <strong>en</strong> <strong>los</strong> distritos <strong>de</strong> extrema pobreza Apurímac 2005 - 2007<br />
PRESENTACIÓN<br />
9
Análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> Implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l Programa JUNTOS <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a <strong>los</strong> servicios <strong>de</strong><br />
salud y educación <strong>en</strong> <strong>los</strong> distritos <strong>de</strong> extrema pobreza Apurímac 2005 - 2007<br />
INTRODUCCION<br />
En un contexto <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to mundial, el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> un país implica<br />
conjuntam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración sost<strong>en</strong>ida <strong>de</strong> ingresos y el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l<br />
pot<strong>en</strong>cial humano. Ambos procesos están intrínsecam<strong>en</strong>te articu<strong>la</strong>dos, pues<br />
para que exista g<strong>en</strong>eración sost<strong>en</strong>ida <strong>de</strong> <strong>los</strong> ingresos primero, se requiere <strong>la</strong><br />
exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> cultura, bi<strong>en</strong>es y compet<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción que pot<strong>en</strong>ci<strong>en</strong> el<br />
<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> estos bi<strong>en</strong>es y promocione <strong>la</strong> cultura <strong>de</strong> <strong>los</strong> pueb<strong>los</strong>. El <strong>de</strong>sarrollo<br />
y promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura implica trabajar <strong>en</strong> <strong>la</strong> conservación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s raíces y<br />
valores culturales <strong>de</strong> <strong>los</strong> pueb<strong>los</strong> y socieda<strong>de</strong>s; y junto con ello, promover real<br />
y efici<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>la</strong> nutrición saludable <strong>de</strong> <strong>los</strong> pob<strong>la</strong>dores, especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />
<strong>los</strong> tres primeros años <strong>de</strong> vida, y <strong>la</strong> educación integral <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción.<br />
Históricam<strong>en</strong>te, el abordaje ha sido <strong>en</strong> uno <strong>de</strong> <strong>los</strong> compon<strong>en</strong>tes y no <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
integralidad <strong>de</strong> <strong>los</strong> mismos. Pasando por <strong>programa</strong>s <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia alim<strong>en</strong>taría<br />
por <strong>programa</strong>s educativos sin resultados efectivos y escaso increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />
activida<strong>de</strong>s como el turismo y <strong>la</strong> exportación <strong>de</strong> productos no tradicionales,<br />
como dos “proxies” <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> g<strong>en</strong>eración sost<strong>en</strong>ida <strong>de</strong> ingresos.<br />
En este contexto, el país apr<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>de</strong> otras experi<strong>en</strong>cias <strong>la</strong>tinoamericanas<br />
ha buscado <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r iniciativas integradoras. Es así que surge el Programa<br />
JUNTOS, creado <strong>en</strong> el periodo <strong>de</strong>l gobierno <strong>de</strong>l Presi<strong>de</strong>nte Toledo, basado <strong>en</strong><br />
otras experi<strong>en</strong>cias <strong>la</strong>tinoamericanas como OPORTUNIDADES (México), PUENTE<br />
(Chile), HAMBRE CERO (Brasil).<br />
El Programa Fe<strong>de</strong>ral OPORTUNIDADES <strong>de</strong> México, está ori<strong>en</strong>tado al <strong>de</strong>sarrollo<br />
humano <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> extrema pobreza. Para lograrlo, brinda apoyo <strong>en</strong><br />
educación, salud, nutrición e ingreso. Es un Programa interinstitucional <strong>en</strong> el<br />
que participan <strong>la</strong> Secretaria <strong>de</strong> Salud, el Instituto Mexicano <strong>de</strong>l Seguro Social,<br />
<strong>la</strong> Secretaria <strong>de</strong> Desarrollo Social y <strong>los</strong> Gobiernos estatales y municipales. Los<br />
resultados obt<strong>en</strong>idos durante estos 8 años muestran que se ati<strong>en</strong><strong>de</strong> a cinco<br />
millones <strong>de</strong> familias que viv<strong>en</strong> <strong>en</strong> condiciones <strong>de</strong> extrema pobreza lo que<br />
significa que 25 millones <strong>de</strong> personas ti<strong>en</strong><strong>en</strong> ahora una mejor calidad <strong>de</strong> vida<br />
ya que se cu<strong>en</strong>ta con una red <strong>de</strong> protección que les da <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> t<strong>en</strong>er<br />
<strong>de</strong>sarrollo humano.<br />
11
Análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> Implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l Programa JUNTOS <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a <strong>los</strong> servicios <strong>de</strong><br />
salud y educación <strong>en</strong> <strong>los</strong> distritos <strong>de</strong> extrema pobreza Apurímac 2005 - 2007<br />
El Programa PUENTE <strong>de</strong> Chile fue diseñado para dar apoyo psicosocial a familias<br />
que viv<strong>en</strong> <strong>en</strong> condición <strong>de</strong> extrema pobreza. La metodología <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>da por el<br />
Programa promueve <strong>en</strong> <strong>la</strong> familia acciones para el mejorami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> su estándar<br />
<strong>de</strong> vida y <strong>la</strong> integración a <strong>la</strong> red <strong>de</strong> b<strong>en</strong>eficios y servicios sociales que exist<strong>en</strong> a<br />
su disposición. Las familias que integran <strong>la</strong> iniciativa establec<strong>en</strong> compromisos<br />
<strong>de</strong> acción para alcanzar 53 condiciones mínimas ori<strong>en</strong>tadas al fortalecimi<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> vida <strong>en</strong> <strong>la</strong>s áreas <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntificación, salud, educación, dinámica<br />
familiar, habitabilidad, trabajo e ingresos. A través <strong>de</strong>l Programa PUENTE <strong>la</strong>s<br />
familias ingresan al sistema <strong>de</strong> protección social <strong>de</strong>nominado Chile Solidario<br />
que busca favorecer a <strong>la</strong>s 225 mil familias más pobres a nivel nacional.<br />
El Programa HAMBRE CERO <strong>de</strong> Brasil. Es una política pública que busca <strong>la</strong><br />
erradicación <strong>de</strong>l hambre y <strong>la</strong> exclusión social. Es una política porque expresa<br />
<strong>la</strong> <strong>de</strong>cisión <strong>de</strong>l Gobierno Fe<strong>de</strong>ral <strong>de</strong> <strong>en</strong>cuadrar el problema <strong>de</strong>l hambre como<br />
un asunto nacional c<strong>en</strong>tral y no como una fatalidad individual. Es público<br />
porque, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong>l Estado, involucra a toda <strong>la</strong> sociedad. La inclusión social es<br />
el <strong>de</strong>rrotero que persigue Hambre Cero, <strong>de</strong> esa manera busca llegar a más <strong>de</strong><br />
11 millones <strong>de</strong> familias necesitadas. Son preceptos básicos crear condiciones<br />
<strong>de</strong> educación y <strong>de</strong> salud, establecer políticas <strong>de</strong> g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> empleo e<br />
ingresos y estimu<strong>la</strong>r <strong>programa</strong>s <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible <strong>en</strong> el campo y <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />
ciuda<strong>de</strong>s.<br />
El Programa Social JUNTOS <strong>de</strong> Perú está dirigido a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción rural <strong>de</strong> mayor<br />
vulnerabilidad, <strong>en</strong> situación <strong>de</strong> extrema pobreza, riesgo y exclusión, que<br />
promueve el ejercicio <strong>de</strong> sus <strong>de</strong>rechos fundam<strong>en</strong>tales a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> articu<strong>la</strong>ción<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> oferta <strong>de</strong> servicios <strong>en</strong> salud, nutrición, educación e i<strong>de</strong>ntidad. Para lograr<br />
este objetivo JUNTOS <strong>en</strong>trega un inc<strong>en</strong>tivo monetario condicionado <strong>de</strong> libre<br />
uso a <strong>la</strong> repres<strong>en</strong>tante (madre) <strong>de</strong> cada hogar b<strong>en</strong>eficiario. Muchas madres<br />
y hombres viudos que son b<strong>en</strong>eficiarios y parte <strong>de</strong>l <strong>programa</strong> JUNTOS ahora<br />
pue<strong>de</strong>n acce<strong>de</strong>r no sólo a recibir un inc<strong>en</strong>tivo monetario consist<strong>en</strong>te <strong>en</strong> 100<br />
nuevos soles m<strong>en</strong>suales sino a <strong>la</strong> mejora <strong>de</strong> <strong>los</strong> servicios básicos <strong>en</strong> nutrición,<br />
salud y educación para <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r el capital humano lo que posibilita un<br />
cambio positivo <strong>de</strong> actitud <strong>en</strong> sus vidas.<br />
Por primera vez <strong>en</strong> nuestro país el Estado ti<strong>en</strong>e un real acercami<strong>en</strong>to con<br />
aquel<strong>los</strong> sectores socialm<strong>en</strong>te excluidos, tantas veces golpeados por <strong>la</strong> pobreza<br />
y <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia asumi<strong>en</strong>do su responsabilidad para optimizar <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> vida<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s familias extremadam<strong>en</strong>te pobres por eso el inicio <strong>de</strong> sus acciones tuvo<br />
lugar <strong>en</strong> el emblemático distrito <strong>de</strong> Chuschi, Ayacucho don<strong>de</strong> actualm<strong>en</strong>te<br />
recib<strong>en</strong> <strong>los</strong> b<strong>en</strong>eficios <strong>de</strong> JUNTOS.<br />
Si bi<strong>en</strong> el Programa Nacional <strong>de</strong> Apoyo Directo a <strong>los</strong> más Pobres JUNTOS, llegó<br />
a b<strong>en</strong>eficiar a 22 mil 550 familias <strong>de</strong> extrema pobreza <strong>en</strong> <strong>los</strong> <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos <strong>de</strong><br />
Huancavelica, Huánuco, Apurímac y Ayacucho. No obstante continuó su <strong>la</strong>bor<br />
<strong>de</strong> incorporar otros <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos y distritos a nivel nacional, lo cual ha sido<br />
reconocido por organismos internacionales como el Programa <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones<br />
Unidas para el Desarrollo (PNUD) y el Fondo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas para <strong>la</strong><br />
Infancia (UNICEF) qui<strong>en</strong>es auguran éxitos al mo<strong>de</strong>lo social peruano.<br />
12<br />
Análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> Implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l Programa JUNTOS <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a <strong>los</strong> servicios <strong>de</strong><br />
salud y educación <strong>en</strong> <strong>los</strong> distritos <strong>de</strong> extrema pobreza Apurímac 2005 - 2007<br />
Debido a <strong>la</strong> articu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>los</strong> Ministerios <strong>de</strong> <strong>la</strong> Mujer y Desarrollo Social,<br />
Salud, Educación y Economía y Finanzas así como con el Banco <strong>de</strong> <strong>la</strong> Nación,<br />
el Registro Nacional <strong>de</strong> I<strong>de</strong>ntidad y Estado Civil, el Instituto Nacional <strong>de</strong><br />
Estadística e Informática y con <strong>la</strong> activa participación <strong>de</strong>l Comité <strong>de</strong> Supervisión<br />
y Vigi<strong>la</strong>ncia y <strong>de</strong> <strong>la</strong> Mesa <strong>de</strong> Concertación para Lucha contra <strong>la</strong> Pobreza, el<br />
Programa JUNTOS es hoy una realidad que se multiplica con <strong>la</strong> participación<br />
y el compromiso voluntario <strong>de</strong> <strong>la</strong>s madres y <strong>los</strong> padres viudos que hoy miran<br />
con esperanza un futuro mejor para sus familias.<br />
El Programa ti<strong>en</strong>e por misión contribuir al <strong>de</strong>sarrollo humano y al <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong><br />
capacida<strong>de</strong>s especialm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong>s g<strong>en</strong>eraciones futuras, ori<strong>en</strong>tando su accionar<br />
a romper <strong>la</strong> transfer<strong>en</strong>cia interg<strong>en</strong>eracional <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza, mediante inc<strong>en</strong>tivos<br />
económicos que promuevan y apoy<strong>en</strong> el acceso a servicios <strong>de</strong> calidad <strong>en</strong><br />
educación, salud, nutrición e i<strong>de</strong>ntidad bajo un <strong>en</strong>foque <strong>de</strong> restitución <strong>de</strong> esos<br />
<strong>de</strong>rechos básicos, con <strong>la</strong> participación organizada y <strong>la</strong> vigi<strong>la</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>los</strong> actores<br />
sociales <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad.<br />
El pres<strong>en</strong>te estudio exploratorio busca i<strong>de</strong>ntificar <strong>los</strong> cambios <strong>en</strong> dos sectores<br />
c<strong>en</strong>trales: salud y educación, don<strong>de</strong> se implem<strong>en</strong>tó el <strong>programa</strong> JUNTOS<br />
<strong>en</strong> 13 distritos (Etapa I) <strong>en</strong> <strong>la</strong> Región Apurímac, según el cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />
condicionalida<strong>de</strong>s. Por ello, el objetivo <strong>de</strong> este estudio es i<strong>de</strong>ntificar <strong>la</strong>s<br />
difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> algunos indicadores <strong>de</strong> Educación (Cobertura <strong>de</strong> Matrícu<strong>la</strong>) y Salud<br />
(Morbilidad Infantil: Infecciones Respiratorias Agudas y Enfermeda<strong>de</strong>s Diarreicas<br />
Agudas <strong>en</strong> m<strong>en</strong>ores <strong>de</strong> 5 años <strong>de</strong> edad) <strong>en</strong> <strong>los</strong> distritos m<strong>en</strong>cionados.<br />
13
Análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> Implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l Programa JUNTOS <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a <strong>los</strong> servicios <strong>de</strong><br />
salud y educación <strong>en</strong> <strong>los</strong> distritos <strong>de</strong> extrema pobreza Apurímac 2005 - 2007<br />
Capitulo 1<br />
1.1 Antece<strong>de</strong>ntes<br />
La integración <strong>de</strong> <strong>la</strong> política económica con <strong>la</strong> política social <strong>en</strong> una so<strong>la</strong><br />
estrategia cada vez adquiere mayor cons<strong>en</strong>so. La política económica <strong>de</strong>be<br />
promover el crecimi<strong>en</strong>to sost<strong>en</strong>ido, int<strong>en</strong>sivo <strong>en</strong> el trabajo, el cual posibilita<br />
una recaudación que aum<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> inversión <strong>de</strong>l Estado <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
sociedad. El hecho que el Estado invierta <strong>en</strong> tal o cual sector, es producto<br />
<strong>de</strong> una <strong>de</strong>cisión política que está influ<strong>en</strong>ciada por <strong>la</strong> percepción que éste<br />
t<strong>en</strong>ga con respecto a <strong>los</strong> problemas <strong>de</strong> pobreza y distribución <strong>de</strong> ingresos que<br />
caracteriza a un país. Si <strong>los</strong> recursos recaudados por el Estado, se ori<strong>en</strong>tan a <strong>la</strong><br />
inversión social (educación y salud, básicam<strong>en</strong>te), se forma una base <strong>de</strong> factor<br />
trabajo que pue<strong>de</strong> asegurar el crecimi<strong>en</strong>to futuro.<br />
De otro <strong>la</strong>do, existe una gama amplia <strong>de</strong> posibilida<strong>de</strong>s respecto al rol <strong>de</strong>l<br />
Estado <strong>en</strong> <strong>la</strong> economía y <strong>en</strong> el diseño, implem<strong>en</strong>tación y financiami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
<strong>programa</strong>s sociales. Durante <strong>la</strong> década <strong>de</strong> <strong>los</strong> 9o's, se inició un conjunto <strong>de</strong><br />
reformas estructurales con el objetivo <strong>de</strong> convertir nuestra economía <strong>en</strong> una<br />
economía mo<strong>de</strong>rna, competitiva, ori<strong>en</strong>tada al exterior y a <strong>la</strong> mejor asignación<br />
<strong>de</strong> recursos (reformas <strong>de</strong> primera g<strong>en</strong>eración). Las l<strong>la</strong>madas reformas <strong>de</strong><br />
segunda g<strong>en</strong>eración buscan modificaciones profundas <strong>en</strong> <strong>la</strong> manera <strong>de</strong> hacer<br />
políticas sociales, por ejemplo, <strong>en</strong> temas como <strong>la</strong> focalización, <strong>la</strong> participación<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad b<strong>en</strong>eficiaria <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>programa</strong>s sociales, <strong>la</strong> recuperación <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
costos, el cambio <strong>en</strong> <strong>la</strong> forma cómo el Estado transfiere <strong>los</strong> recursos, todo ello<br />
con <strong>la</strong> finalidad <strong>de</strong> elevar <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> vida <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción.<br />
Un bu<strong>en</strong> porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> el Perú se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> situación <strong>de</strong><br />
pobreza extrema cuya solución también pasa por ampliar <strong>la</strong>s capacida<strong>de</strong>s y<br />
oportunida<strong>de</strong>s para alcanzar <strong>los</strong> bi<strong>en</strong>es y servicios que permitan un nivel <strong>de</strong><br />
vida mínimam<strong>en</strong>te aceptable. Ampliar <strong>la</strong>s capacida<strong>de</strong>s implica que se indague<br />
sobre <strong>la</strong>s dim<strong>en</strong>siones culturales y psicológicas <strong>de</strong> <strong>los</strong> pobres <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción<br />
con <strong>la</strong> imag<strong>en</strong> que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>de</strong> sí mismos y cómo evalúan sus car<strong>en</strong>cias y<br />
posibilida<strong>de</strong>s.<br />
Los <strong>programa</strong>s <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cias condicionadas <strong>en</strong> efectivo constituy<strong>en</strong> un<br />
mecanismo <strong>de</strong> protección social que suscita cada vez mayor interés <strong>en</strong> el marco<br />
15
Análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> Implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l Programa JUNTOS <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a <strong>los</strong> servicios <strong>de</strong><br />
salud y educación <strong>en</strong> <strong>los</strong> distritos <strong>de</strong> extrema pobreza Apurímac 2005 - 2007<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s estrategias <strong>de</strong> lucha contra <strong>la</strong> pobreza y <strong>los</strong> compromisos asumidos para<br />
el cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>los</strong> Objetivos <strong>de</strong> Desarrollo <strong>de</strong>l Mil<strong>en</strong>io.<br />
Este tipo <strong>de</strong> <strong>programa</strong>s busca increm<strong>en</strong>tar <strong>la</strong>s capacida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>los</strong> sectores más<br />
pobres para prev<strong>en</strong>ir, <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar y recuperarse <strong>de</strong> impactos adversos con el fin<br />
<strong>de</strong> reducir <strong>la</strong>s vulnerabilida<strong>de</strong>s y riesgos que dificultan salir <strong>de</strong> <strong>la</strong> situación<br />
<strong>de</strong> pobreza. Las transfer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> efectivo, implem<strong>en</strong>tadas particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te<br />
<strong>en</strong> Latinoamérica, combinan objetivos <strong>de</strong> corto p<strong>la</strong>zo, mediante un apoyo <strong>de</strong><br />
ingreso económico a <strong>los</strong> hogares calificados por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> <strong>la</strong> línea <strong>de</strong> pobreza<br />
con objetivos <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo, ori<strong>en</strong>tados a promover <strong>la</strong> acumu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> capital<br />
humano y contribuir a romper el círculo interg<strong>en</strong>eracional <strong>de</strong> transmisión <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> pobreza.<br />
De esta manera se reduc<strong>en</strong> <strong>la</strong>s dificulta<strong>de</strong>s que <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tan <strong>los</strong> hogares para<br />
cubrir <strong>los</strong> costos directos y <strong>los</strong> altos costos <strong>de</strong> oportunidad que supone el uso<br />
<strong>de</strong> servicios, así como <strong>los</strong> problemas <strong>de</strong> acceso y <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> inc<strong>en</strong>tivos para <strong>la</strong><br />
inversión <strong>en</strong> niños y niñas.<br />
El diseño <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>programa</strong>s <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> efectivo permite afrontar<br />
muchos <strong>de</strong> <strong>los</strong> aspectos críticos <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>programa</strong>s tradicionales <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia<br />
social, a través <strong>de</strong> mecanismos <strong>de</strong> focalización <strong>de</strong> <strong>los</strong> hogares <strong>en</strong> situación<br />
<strong>de</strong> mayor vulnerabilidad económica y social, temporalidad <strong>de</strong>l subsidio,<br />
m<strong>en</strong>ores costos administrativos y <strong>de</strong> operación, sistemas <strong>de</strong> recolección <strong>de</strong><br />
información para el monitoreo <strong>de</strong> condicionalida<strong>de</strong>s, y el uso <strong>de</strong> evaluaciones<br />
<strong>de</strong> impacto. La experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>programa</strong>s <strong>en</strong> México, Brasil, Colombia y<br />
Nicaragua muestra logros importantes <strong>en</strong> términos <strong>de</strong>l increm<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong>s tasas<br />
<strong>de</strong> matrícu<strong>la</strong> y asist<strong>en</strong>cia esco<strong>la</strong>r, así como una mejora <strong>en</strong> el uso <strong>de</strong> servicios<br />
<strong>de</strong> salud prev<strong>en</strong>tiva y un aum<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>los</strong> niveles <strong>de</strong> consumo <strong>en</strong> el hogar.<br />
Durante décadas, <strong>los</strong> diversos gobiernos han ido adoptando compromisos<br />
internacionales y nacionales a favor <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción más vulnerable y dirigidos<br />
a <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> pobreza y otros problemas como el <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>snutrición crónica<br />
infantil, como expresiones más s<strong>en</strong>tidas y <strong>de</strong>mandantes <strong>de</strong> una at<strong>en</strong>ción por<br />
parte <strong>de</strong>l Estado. La institucionalización <strong>de</strong>mocrática que ha experim<strong>en</strong>tado el<br />
país <strong>en</strong> <strong>los</strong> últimos años, ha promovido <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> espacios <strong>de</strong> diálogo<br />
y concertación social como el Acuerdo Nacional 1 , el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> normas y<br />
mecanismos <strong>de</strong> mayor transpar<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> gestión pública y prioridad política<br />
<strong>en</strong> cuanto a <strong>la</strong> lucha contra <strong>la</strong> pobreza, pues, es <strong>de</strong> vital importancia para<br />
<strong>en</strong>cauzar y <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r <strong>la</strong>s capacida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción que vive <strong>en</strong> esta<br />
situación.<br />
En este s<strong>en</strong>tido, sigui<strong>en</strong>do el ejemplo <strong>de</strong> otros países <strong>en</strong> <strong>la</strong> región, el Perú<br />
<strong>la</strong>nzó <strong>en</strong> septiembre <strong>de</strong>l 2005 el primer <strong>programa</strong> para el país <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cias<br />
monetarias condicionadas <strong>en</strong> efectivo <strong>de</strong>nominado JUNTOS. Al estar c<strong>en</strong>trado<br />
1 El Acuerdo Nacional es un conjunto <strong>de</strong> políticas <strong>de</strong> Estado e<strong>la</strong>boradas por cons<strong>en</strong>so por<br />
repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s organizaciones políticas, <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad civil y <strong>de</strong>l Gobierno, cuya ejecución<br />
compromete a todos <strong>los</strong> peruanos y peruanas con el fin <strong>de</strong> alcanzar el bi<strong>en</strong>estar <strong>de</strong> <strong>la</strong> persona a<br />
si como el <strong>de</strong>sarrollo humano y solidario <strong>en</strong> el país. Pag web Acuerdo Nacional.<br />
16<br />
Análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> Implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l Programa JUNTOS <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a <strong>los</strong> servicios <strong>de</strong><br />
salud y educación <strong>en</strong> <strong>los</strong> distritos <strong>de</strong> extrema pobreza Apurímac 2005 - 2007<br />
<strong>en</strong> niños y niñas, el <strong>programa</strong> aborda específicam<strong>en</strong>te <strong>los</strong> efectos <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción rural, promovi<strong>en</strong>do <strong>la</strong> inversión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s familias <strong>en</strong> <strong>la</strong> niñez.<br />
A pesar <strong>de</strong> <strong>los</strong> temores iniciales, el <strong>programa</strong> ha logrado ganar legitimidad,<br />
<strong>de</strong>bido a su incorporación <strong>en</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción rural <strong>de</strong> extrema pobreza como<br />
instrum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> política social, el énfasis puesto <strong>en</strong> <strong>la</strong> corresponsabilidad <strong>en</strong>tre<br />
el Estado y <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción sobre sus resultados.<br />
1.2 Objeto <strong>de</strong>l Estudio<br />
El pres<strong>en</strong>te estudio permitirá analizar algunos indicadores <strong>de</strong> educación<br />
(Cobertura <strong>de</strong> Matrícu<strong>la</strong>) y salud (Morbilidad Infantil: Infecciones Respiratorias<br />
Agudas y Enfermeda<strong>de</strong>s Diarreicas Agudas <strong>en</strong> m<strong>en</strong>ores <strong>de</strong> 5 años <strong>de</strong> edad),<br />
comparativam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>los</strong> años 2005 (inicio <strong>de</strong>l Programa) y el 2007, buscando<br />
<strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> <strong>los</strong> indicadores. Para ello se emplea <strong>la</strong> información<br />
prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> base <strong>de</strong> datos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ger<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Monitoreo y Evaluación <strong>de</strong>l<br />
Programa JUNTOS, <strong>la</strong> base <strong>de</strong> datos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Epi<strong>de</strong>miología<br />
<strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Salud, el C<strong>en</strong>so Nacional 2007, <strong>en</strong>tre otras fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong><br />
información indirectas.<br />
1.3 Justificación <strong>de</strong>l Trabajo<br />
JUNTOS es un importante <strong>programa</strong> <strong>de</strong> lucha contra <strong>la</strong> pobreza que ha<br />
sido reconocido por instituciones internacionales y por <strong>la</strong> propia pob<strong>la</strong>ción<br />
b<strong>en</strong>eficiaria, por ello el pres<strong>en</strong>te docum<strong>en</strong>to permitirá realizar una i<strong>de</strong>ntificación<br />
<strong>de</strong> algunos indicadores <strong>de</strong> educación (Cobertura <strong>de</strong> Matrícu<strong>la</strong>) y salud (Morbilidad<br />
Infantil: Infecciones Respiratorias Agudas y Enfermeda<strong>de</strong>s Diarreicas Agudas<br />
<strong>en</strong> m<strong>en</strong>ores <strong>de</strong> 5 años <strong>de</strong> edad), comparativam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>los</strong> años 2005 (inicio<br />
<strong>de</strong>l Programa) y el 2007 (a <strong>la</strong> mitad <strong>de</strong>l periodo <strong>de</strong> 4 años que correspon<strong>de</strong> al<br />
período máximo que un hogar pue<strong>de</strong> permanecer <strong>en</strong> el Programa), observando<br />
<strong>los</strong> cambios <strong>en</strong> el uso <strong>de</strong> servicios <strong>de</strong> educación y salud por parte <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
b<strong>en</strong>eficiarios <strong>de</strong> <strong>los</strong> hogares seleccionados.<br />
Es importante seña<strong>la</strong>r que se seleccionó <strong>la</strong> Región Apurímac por ser <strong>la</strong> segunda<br />
más pobre <strong>de</strong>l país (ver Capítulo 2), don<strong>de</strong> se inició el Programa <strong>en</strong> 13 distritos<br />
a fines <strong>de</strong>l año 2005 (Etapa I). Así mismo, se <strong>de</strong>be t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que<br />
esta Región <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a interv<strong>en</strong>ciones <strong>en</strong> <strong>la</strong> lucha contra <strong>la</strong> pobreza recibe<br />
una serie <strong>de</strong> apoyos y b<strong>en</strong>eficios evi<strong>de</strong>nciado <strong>en</strong> proyectos y <strong>programa</strong>s <strong>de</strong><br />
carácter social, prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> organismos públicos y privados, nacionales e<br />
internacionales; por lo tanto, t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta el tipo <strong>de</strong> esta investigación<br />
<strong>de</strong>scriptiva exploratoria, no ti<strong>en</strong>e alcance para discernir si <strong>los</strong> resultados<br />
<strong>en</strong>contrados <strong>en</strong> <strong>los</strong> indicadores revisados <strong>en</strong> <strong>los</strong> sectores <strong>de</strong> educación y salud<br />
son <strong>de</strong>bidos exclusivam<strong>en</strong>te al Programa JUNTOS.<br />
1.4 Propósito<br />
El pres<strong>en</strong>te trabajo <strong>de</strong>be permitir, <strong>en</strong> <strong>los</strong> 13 distritos <strong>de</strong> extrema pobreza<br />
<strong>de</strong> Apurímac (Etapa I <strong>de</strong> JUNTOS), <strong>de</strong>terminar <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntificación <strong>de</strong> algunos<br />
indicadores <strong>de</strong> educación (Cobertura <strong>de</strong> Matrícu<strong>la</strong>) y salud (Morbilidad Infantil:<br />
17
Análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> Implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l Programa JUNTOS <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a <strong>los</strong> servicios <strong>de</strong><br />
salud y educación <strong>en</strong> <strong>los</strong> distritos <strong>de</strong> extrema pobreza Apurímac 2005 - 2007<br />
Infecciones Respiratorias Agudas y Enfermeda<strong>de</strong>s Diarreicas Agudas <strong>en</strong><br />
m<strong>en</strong>ores <strong>de</strong> 5 años <strong>de</strong> edad), <strong>en</strong> <strong>los</strong> años 2005 (al inicio <strong>de</strong>l <strong>programa</strong>) y 2007;<br />
que permitirán i<strong>de</strong>ntificar aspectos cuyo abordaje <strong>de</strong>be contribuir a mejorar el<br />
impacto <strong>de</strong>l <strong>programa</strong> <strong>en</strong> <strong>los</strong> lugares <strong>de</strong> mayor pobreza.<br />
1.5 Objetivos<br />
1.5.1 Objetivo G<strong>en</strong>eral:<br />
Establecer <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> algunos indicadores <strong>de</strong> Educación (Cobertura<br />
<strong>de</strong> Matrícu<strong>la</strong>) y Salud (Morbilidad Infantil: Infecciones Respiratorias Agudas<br />
y Enfermeda<strong>de</strong>s Diarreicas Agudas <strong>en</strong> m<strong>en</strong>ores <strong>de</strong> 5 años <strong>de</strong> edad) <strong>en</strong> <strong>los</strong><br />
distritos <strong>de</strong> extrema pobreza <strong>de</strong> Apurímac <strong>de</strong> <strong>la</strong> Etapa I, según cumplimi<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> condicionalida<strong>de</strong>s (Cuadro 1) <strong>en</strong> el contexto <strong>de</strong> <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l<br />
Programa JUNTOS para contribuir a mejorar <strong>la</strong> inversión social y su impacto.<br />
1.5.2 Objetivos Específicos:<br />
a) Establecer difer<strong>en</strong>cias al comparar el cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> condicionalida<strong>de</strong>s<br />
<strong>en</strong> salud y educación <strong>en</strong> <strong>los</strong> años 2005 y 2007 <strong>en</strong> <strong>los</strong> distritos <strong>de</strong> Apurímac<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> Etapa I <strong>de</strong> JUNTOS.<br />
b) Establecer difer<strong>en</strong>cias al comparar <strong>los</strong> indicadores <strong>de</strong> Educación (Cobertura<br />
<strong>de</strong> Matrícu<strong>la</strong>) y Salud (Morbilidad Infantil: Infecciones Respiratorias<br />
Agudas y Enfermeda<strong>de</strong>s Diarreicas Agudas <strong>en</strong> m<strong>en</strong>ores <strong>de</strong> 5 años <strong>de</strong><br />
edad) <strong>en</strong> <strong>los</strong> años 2005 y 2007 <strong>en</strong> <strong>los</strong> distritos <strong>de</strong> Apurímac <strong>de</strong> <strong>la</strong> Etapa<br />
I <strong>de</strong> JUNTOS.<br />
c) Contribuir al p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> políticas locales para mejorar <strong>los</strong> niveles<br />
<strong>de</strong> gestión <strong>en</strong> el cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> condicionalida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> salud y educación<br />
<strong>de</strong>l Programa JUNTOS <strong>en</strong> <strong>los</strong> distritos <strong>de</strong> Apurímac.<br />
Sector Indicadores <strong>de</strong> resultado Compromisos<br />
Educación<br />
MINDES<br />
Cuadro Nº 1<br />
Condicionalida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l Programa JUNTOS. Perú, Diciembre 2007<br />
Asist<strong>en</strong>cia promedio<br />
(increm<strong>en</strong>tada)<br />
Deserción esco<strong>la</strong>r (disminuida)<br />
Cobertura primaria<br />
(increm<strong>en</strong>tada)<br />
Trabajo infantil (disminuido)<br />
Desnutrición infantil y <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
niñez (disminuida)<br />
Formalización i<strong>de</strong>ntidad<br />
(increm<strong>en</strong>tada)<br />
18<br />
Para niños <strong>en</strong>tre 6 y 14 años que no<br />
han completado <strong>la</strong> primaria.<br />
Exig<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> 85%<br />
promedio <strong>de</strong> <strong>los</strong> días <strong>en</strong> que se<br />
realizan activida<strong>de</strong>s educativas <strong>en</strong> el<br />
establecimi<strong>en</strong>to educacional.<br />
Participación <strong>en</strong> el Programa <strong>de</strong><br />
Complem<strong>en</strong>tación Alim<strong>en</strong>taria para<br />
Grupos <strong>de</strong> Mayor Riesgo (PACFO) <strong>de</strong><br />
aquel<strong>la</strong>s unida<strong>de</strong>s b<strong>en</strong>eficiarias que<br />
ti<strong>en</strong><strong>en</strong> niños <strong>en</strong>tre 6 meses y 3 años<br />
(recepción <strong>de</strong> papil<strong>la</strong> y participación<br />
<strong>en</strong> capacitación)<br />
Análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> Implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l Programa JUNTOS <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a <strong>los</strong> servicios <strong>de</strong><br />
salud y educación <strong>en</strong> <strong>los</strong> distritos <strong>de</strong> extrema pobreza Apurímac 2005 - 2007<br />
Sector Indicadores <strong>de</strong> resultado Compromisos<br />
Salud<br />
Fu<strong>en</strong>te: www.<strong>juntos</strong>.gob.pe (02.12.08)<br />
1.6 Ámbito<br />
Desnutrición infantil y <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
niñez (disminuida)<br />
Mortalidad infantil<br />
(disminuida)<br />
Mortalidad materna<br />
(disminuida)<br />
Partos institucionales<br />
(aum<strong>en</strong>tados).<br />
Anemia infantil (disminuida)<br />
Morbilidad neonatal, infantil,<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> niñez, materna, diarrea<br />
(disminuidas).<br />
19<br />
Madres gestantes:<br />
Controles pr<strong>en</strong>atales.<br />
Controles postnatales.<br />
Esquema <strong>de</strong> vacunación completa<br />
(antitetánica).<br />
Suplem<strong>en</strong>tación vitamina A, fierro<br />
y ácido fólico.<br />
Asist<strong>en</strong>cia a char<strong>la</strong>s <strong>de</strong> nutrición,<br />
salud reproductiva y preparación<br />
<strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos.<br />
Niños hasta 5 años:<br />
Esquema <strong>de</strong> vacunación completa.<br />
Suplem<strong>en</strong>tación con fierro.<br />
Control <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to y <strong>de</strong>sarrollo.<br />
Desparasitación.<br />
Vivi<strong>en</strong>da: pastil<strong>la</strong>s <strong>de</strong> cloro.<br />
Se ha seleccionado <strong>los</strong> distritos con <strong>los</strong> cuales se inició el <strong>programa</strong> <strong>en</strong> el año<br />
2005 (Etapa I), que son 13 distritos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Región Apurímac (ver anexo 1).<br />
1.7 Metodología<br />
El estudio fue <strong>de</strong> carácter exploratorio <strong>en</strong> <strong>los</strong> distritos <strong>de</strong> extrema pobreza <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> región Apurímac. El universo <strong>en</strong> estudio estuvo constituido por 13 distritos<br />
<strong>de</strong> Apurímac que correspon<strong>de</strong>n a <strong>la</strong> Etapa <strong>de</strong> inicio <strong>de</strong>l Programa <strong>en</strong> el año<br />
2005. La información fue obt<strong>en</strong>ida <strong>de</strong> diversas fu<strong>en</strong>tes si<strong>en</strong>do <strong>la</strong>s principales<br />
<strong>la</strong>s bases <strong>de</strong> datos <strong>de</strong>l Programa JUNTOS, el C<strong>en</strong>so Nacional INEI 2007 XI <strong>de</strong><br />
Pob<strong>la</strong>ción y VI <strong>de</strong> Vivi<strong>en</strong>da, base <strong>de</strong> datos SCALE <strong>de</strong> <strong>la</strong> Oficina <strong>de</strong> Estadística<br />
<strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Educación y <strong>la</strong> base <strong>de</strong> datos NOTI (Sistema <strong>de</strong> Notificación<br />
<strong>de</strong> Vigi<strong>la</strong>ncia Epi<strong>de</strong>miológica) <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Epi<strong>de</strong>miología <strong>de</strong>l<br />
Ministerio <strong>de</strong> Salud.<br />
Los datos se procesaron con el <strong>programa</strong> SPSS versión 15 <strong>en</strong> español. En<br />
una primera etapa se analizó <strong>la</strong> normalidad <strong>de</strong> cada variable, y dado que <strong>la</strong><br />
mayor parte <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s no tuvo una distribución normal se trabajó con medidas<br />
<strong>de</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia c<strong>en</strong>tral. En <strong>la</strong>s variables categóricas se utilizaron distribuciones<br />
<strong>de</strong> frecu<strong>en</strong>cia.<br />
Se analiza <strong>la</strong>s variables según <strong>la</strong> información disponible. Para <strong>la</strong> realización <strong>de</strong>l<br />
estudio, se llevaron a cabo <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes activida<strong>de</strong>s:<br />
a) Revisión y análisis <strong>de</strong> <strong>los</strong> docum<strong>en</strong>tos técnicos <strong>de</strong>l <strong>programa</strong> JUNTOS.<br />
b) Recopi<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> datos, revisión <strong>de</strong> <strong>los</strong> indicadores <strong>de</strong> <strong>la</strong>s condicionalida<strong>de</strong>s<br />
y análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> metodología, base <strong>de</strong> datos y resultados <strong>de</strong>l Programa<br />
JUNTOS.
Análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> Implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l Programa JUNTOS <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a <strong>los</strong> servicios <strong>de</strong><br />
salud y educación <strong>en</strong> <strong>los</strong> distritos <strong>de</strong> extrema pobreza Apurímac 2005 - 2007<br />
c) Determinación <strong>de</strong> una muestra por conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>cia (distritos <strong>de</strong> extrema<br />
pobreza <strong>de</strong> Apurímac).<br />
d) Revisión <strong>de</strong> <strong>los</strong> indicadores y variables <strong>de</strong> contexto, tomando <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta<br />
<strong>la</strong> disponibilidad <strong>de</strong> información <strong>en</strong> <strong>en</strong>cuestas e información (fu<strong>en</strong>tes<br />
secundarias) <strong>de</strong> JUNTOS, INEI, Ministerio <strong>de</strong> Salud, Ministerio <strong>de</strong><br />
Educación, Región Apurímac, <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a lo sigui<strong>en</strong>te:<br />
Hogares b<strong>en</strong>eficiarios.<br />
Cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Condicionalida<strong>de</strong>s.<br />
Estado <strong>de</strong> <strong>la</strong> Educación.<br />
Estado <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud.<br />
e) Análisis <strong>de</strong> <strong>los</strong> datos, el análisis estadístico se realizó con el software<br />
SPSS (versión 15 <strong>en</strong> español).<br />
f) Pres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>los</strong> resultados, conclusiones y recom<strong>en</strong>daciones.<br />
1.8 Fu<strong>en</strong>tes<br />
El estudio involucra <strong>la</strong> revisión <strong>de</strong> fu<strong>en</strong>tes secundarias y docum<strong>en</strong>tos oficiales<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes instituciones y/o <strong>programa</strong>s:<br />
a) JUNTOS:<br />
Base <strong>de</strong> datos con información <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Condicionalida<strong>de</strong>s por distritos.<br />
b) INEI:<br />
Perú: comp<strong>en</strong>dio estadístico 2007.<br />
c) Ministerio <strong>de</strong> Salud:<br />
Análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> Situación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud, Perú 2007.<br />
Indicadores Básicos <strong>de</strong> Salud, Perú por Regiones 2007.<br />
d) Ministerio <strong>de</strong> Educación:<br />
P<strong>la</strong>n Estratégico Institucional 2007-2011 <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Educación.<br />
e) Región Apurímac: P<strong>la</strong>n <strong>de</strong> Desarrollo Concertado Regional <strong>de</strong> Apurímac<br />
al 2010<br />
Análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> Situación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud Regional <strong>de</strong> Apurímac 2006.<br />
20<br />
Análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> Implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l Programa JUNTOS <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a <strong>los</strong> servicios <strong>de</strong><br />
salud y educación <strong>en</strong> <strong>los</strong> distritos <strong>de</strong> extrema pobreza Apurímac 2005 - 2007<br />
Capitulo 2<br />
LA POBREZA EN EL PERU Y LA<br />
NUEVA POLITICA SOCIAL<br />
2.1 Características <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza <strong>en</strong> el Perú<br />
El Perú es un país con niveles <strong>de</strong> pobreza elevados y una <strong>de</strong>sigual distribución<br />
<strong>de</strong>l ingreso. La pobreza afectaba el 2007 al 39,3 por ci<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción y<br />
<strong>la</strong> pobreza extrema al 13,7 por ci<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma. Sus niveles son mayores<br />
a <strong>los</strong> que se esperaría <strong>de</strong> un país con <strong>los</strong> ingresos promedio <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />
peruana y su distribución es también muy <strong>de</strong>sigual: el ingreso <strong>de</strong>l <strong>de</strong>cil más<br />
rico es 40 veces mayor al <strong>de</strong>l <strong>de</strong>cil más pobre.<br />
Dos tercios <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> pobreza extrema está <strong>en</strong> <strong>la</strong> agricultura, y casi<br />
cuatro quintos <strong>de</strong> <strong>los</strong> pobres extremos son trabajadores in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes y<br />
trabajadores familiares no remunerados, tanto <strong>en</strong> <strong>la</strong> agricultura como <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />
ciuda<strong>de</strong>s.<br />
Por otro <strong>la</strong>do, <strong>en</strong> <strong>los</strong> últimos 6 años, <strong>la</strong> economía peruana es una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
10 economías que más ha crecido <strong>en</strong> el mundo. En el periodo 2001-2007,<br />
mi<strong>en</strong>tras el PBI per cápita se ha elevado <strong>en</strong> 30,8 por ci<strong>en</strong>to, <strong>la</strong> pobreza se ha<br />
reducido <strong>en</strong> 10,5 puntos, lo que sugiere una baja e<strong>la</strong>sticidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza<br />
respecto al crecimi<strong>en</strong>to económico. Por ello, <strong>la</strong> política social es indisp<strong>en</strong>sable<br />
para combatir <strong>la</strong> pobreza, <strong>en</strong> especial <strong>la</strong> pobreza extrema<br />
Los <strong>de</strong>terminantes más importantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza son el nivel y <strong>la</strong> composición<br />
<strong>de</strong>l crecimi<strong>en</strong>to económico, el nivel y <strong>la</strong> estructura <strong>de</strong>l gasto social, y <strong>la</strong> calidad<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas y <strong>programa</strong>s sociales, que permite <strong>en</strong> mayor o<br />
m<strong>en</strong>or medida el acceso a bi<strong>en</strong>es y servicios públicos.<br />
Mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong> <strong>la</strong>s áreas urbanas, <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong> familias consumidoras,<br />
<strong>la</strong> vincu<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre pobreza y crecimi<strong>en</strong>to económico se establece<br />
fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te a través <strong>de</strong>l mercado <strong>de</strong> trabajo, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s áreas rurales, don<strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s familias son consumidoras y productoras a <strong>la</strong> vez, <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre pobreza<br />
21
Análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> Implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l Programa JUNTOS <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a <strong>los</strong> servicios <strong>de</strong><br />
salud y educación <strong>en</strong> <strong>los</strong> distritos <strong>de</strong> extrema pobreza Apurímac 2005 - 2007<br />
y crecimi<strong>en</strong>to económico se concreta no sólo a través <strong>de</strong>l mercado <strong>de</strong> trabajo<br />
sino <strong>de</strong>l mercado <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es.<br />
En este s<strong>en</strong>tido, convi<strong>en</strong>e <strong>de</strong>stacar el favorable <strong>de</strong>sempeño económico<br />
registrado durante el año 2007, a través <strong>de</strong> <strong>los</strong> principales indicadores:<br />
Cuadro Nº 2<br />
Principales Indicadores Macroeconómicos<br />
Perú 2007<br />
PBI per cápita (US dó<strong>la</strong>res) 3,921<br />
PBI (miles <strong>de</strong> millones <strong>de</strong> nuevos soles) 341.2<br />
PBI (variación porc<strong>en</strong>tual real) 9.0%<br />
Demanda Global (variación porc<strong>en</strong>tual real) 10.6%<br />
Demanda Interna (variación porc<strong>en</strong>tual real) 11.7%<br />
Consumo Privado (variación porc<strong>en</strong>tual real) 8.3%<br />
Empleo Urbano Nacional <strong>en</strong> empresas <strong>de</strong> 10 y más<br />
trabajadores (variación porc<strong>en</strong>tual real)<br />
22<br />
8.3%<br />
Tasa <strong>de</strong> Desempleo (<strong>de</strong>sempleados/PEA) 4.5%<br />
Sa<strong>la</strong>rios (Var. % 2007/2006) 11.9%<br />
Inversión Pública TOTAL (Var. % 2007/2006) 19.7%<br />
Inversión Pública Gobierno C<strong>en</strong>tral (Var. % 2007/2006) 22.5%<br />
Inversión Privada (Var. % 2007/2006) 23.2%<br />
Fu<strong>en</strong>te: MEF - Marco Macroeconómico Multianual 2009-2011<br />
En: Presi<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong>l Consejo <strong>de</strong> Ministros (2008). Marco Social<br />
Multianual 2009-2011. Lima: PCM<br />
Así, el Producto Bruto Interno se expandió <strong>en</strong> 9.0%, experim<strong>en</strong>tando un<br />
crecimi<strong>en</strong>to continuo durante 78 meses. Este crecimi<strong>en</strong>to se explica por el<br />
dinamismo <strong>de</strong>l consumo e inversión privados, que crecieron <strong>en</strong> 8.3% y 23.2%,<br />
respectivam<strong>en</strong>te, <strong>los</strong> que impulsaron el increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda interna <strong>en</strong><br />
11.7% y <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda global <strong>en</strong> 10,6%.<br />
El mayor dinamismo <strong>en</strong> el consumo privado es un reflejo <strong>de</strong>l mayor po<strong>de</strong>r<br />
adquisitivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong>bido al increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l empleo formal <strong>de</strong> manera<br />
<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralizada (8.3% <strong>en</strong> empresas <strong>de</strong> 10 a más trabajadores, a nivel nacional),<br />
<strong>en</strong>tre otros aspectos (mayores ingresos, acceso al crédito y mejores expectativas<br />
sobre <strong>la</strong> economía). En ese s<strong>en</strong>tido, <strong>en</strong> el año 2007, <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> <strong>de</strong>sempleo<br />
registra un estancami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> el nivel <strong>de</strong> 4.5%. Respecto a <strong>los</strong> ingresos, si bi<strong>en</strong><br />
hubo un increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l 12% <strong>en</strong> <strong>los</strong> sa<strong>la</strong>rios, <strong>de</strong>bido principalm<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> mejora<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> actividad económica, existe disparidad <strong>en</strong>tre sectores según variaciones<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong>s productivida<strong>de</strong>s correspondi<strong>en</strong>tes.<br />
Análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> Implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l Programa JUNTOS <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a <strong>los</strong> servicios <strong>de</strong><br />
salud y educación <strong>en</strong> <strong>los</strong> distritos <strong>de</strong> extrema pobreza Apurímac 2005 - 2007<br />
En cuanto a <strong>la</strong> inversión pública, ésta tuvo un crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> 19.7% <strong>en</strong> el<br />
2007, <strong>de</strong>stacando <strong>la</strong> correspondi<strong>en</strong>te al Gobierno C<strong>en</strong>tral que creció <strong>en</strong> 22.5%<br />
<strong>en</strong> términos reales. Por otro <strong>la</strong>do, <strong>la</strong> inversión privada, se expandió 23.2%.<br />
A<strong>de</strong>más, cabe indicar que durante el período previo, 2001-2006, el crecimi<strong>en</strong>to<br />
acumu<strong>la</strong>do <strong>de</strong>l PBI per cápita ha sido <strong>de</strong> 24.4%; el empleo <strong>en</strong> empresas <strong>de</strong> 10<br />
y más trabajadores creció <strong>en</strong> términos acumu<strong>la</strong>dos <strong>en</strong> 17.03%, y el gasto social,<br />
también <strong>en</strong> términos acumu<strong>la</strong>dos, lo ha hecho <strong>en</strong> 39.75%. Las últimas cifras<br />
<strong>de</strong>l Marco Macroeconómico Multianual 2009-2011 (MMM 2009-11) reve<strong>la</strong>n que<br />
el 2007 <strong>la</strong> economía peruana creció <strong>en</strong> 8.3%.<br />
En el mismo periodo, 2001-2006, se g<strong>en</strong>eró una recuperación <strong>de</strong>l consumo<br />
privado <strong>de</strong>l 24.10%. El valor <strong>de</strong>l consumo privado per cápita se increm<strong>en</strong>tó<br />
<strong>en</strong> 16.8%. A<strong>de</strong>más, el crecimi<strong>en</strong>to económico ha permitido <strong>la</strong> elevación <strong>de</strong><br />
<strong>los</strong> ingresos <strong>la</strong>borales y <strong>de</strong> <strong>los</strong> ingresos tributarios, <strong>los</strong> que <strong>en</strong> parte se han<br />
canalizado al mayor gasto social y <strong>en</strong> parte hacia mayores transfer<strong>en</strong>cias por<br />
canon y FONCOMUN para <strong>los</strong> gobiernos regionales y locales.<br />
Adicionalm<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> información según rubros <strong>de</strong> consumo <strong>de</strong> <strong>los</strong> hogares indica<br />
que el consumo <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos creció <strong>de</strong> forma muy importante <strong>en</strong>tre 2001 y<br />
2007. Y <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda interna lo hizo <strong>en</strong> 11.7% el 2007, <strong>de</strong> acuerdo al MMM<br />
2009-11. En <strong>los</strong> últimos años estos cambios han implicado una reducción <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong>s tasas <strong>de</strong> pobreza y <strong>de</strong> pobreza extrema (Gráfico Nº 1).<br />
140.0<br />
120.0<br />
100.0<br />
80.0<br />
60.0<br />
40.0<br />
20.0<br />
0.0<br />
Gráfico Nº 1<br />
Crecimi<strong>en</strong>to Económico y Pobreza, Perú 2001-2006<br />
PBI per cápita (2001=100), pobreza y pobreza extrema<br />
(porc<strong>en</strong>tajes)<br />
Índice <strong>de</strong>l PBI per cápita (2001=100)<br />
POBREZA<br />
POBREZA EXTREMA<br />
2001 2002 2004 2005 2006<br />
Fu<strong>en</strong>te: BCRP, INEI.<br />
En: Presi<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong>l Consejo <strong>de</strong> Ministros (2008). Marco Social Multianual<br />
2009-2011. Lima: PCM<br />
23
Análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> Implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l Programa JUNTOS <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a <strong>los</strong> servicios <strong>de</strong><br />
salud y educación <strong>en</strong> <strong>los</strong> distritos <strong>de</strong> extrema pobreza Apurímac 2005 - 2007<br />
La pobreza a nivel nacional, medida por el gasto por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong>l costo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
canasta básica, se ha reducido <strong>de</strong> 49.8% a 39.3%, y <strong>la</strong> rural <strong>de</strong> 76.9 a 64.6%<br />
<strong>en</strong>tre 2001 y 2007, mi<strong>en</strong>tras que <strong>la</strong> pobreza extrema ha caído <strong>de</strong> 19.5 a 13.7%<br />
a nivel nacional y <strong>de</strong> 46.3% a 32.9% <strong>en</strong> el ámbito rural (Cuadro Nº 3).<br />
A nivel <strong>de</strong> regiones, es c<strong>la</strong>ro que el impacto positivo ha sido difer<strong>en</strong>ciado<br />
según se trate <strong>de</strong> <strong>la</strong>s zonas urbanas o rurales. En <strong>la</strong>s áreas urbanas <strong>la</strong> pobreza<br />
cayó <strong>de</strong> 42.6% a 25.7% durante el periodo 2001-2007, mi<strong>en</strong>tras <strong>en</strong> <strong>la</strong>s zonas<br />
rurales disminuyó <strong>de</strong> 76.9% a 64.6%. En cuanto a <strong>la</strong> pobreza extrema, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />
zonas urbanas cayó <strong>de</strong> 10% el 2001 a 3.5% el 2007, y <strong>en</strong> <strong>la</strong>s rurales bajó <strong>de</strong><br />
46.3% a 32.9% <strong>en</strong> el mismo período.<br />
En Lima Metropolitana, <strong>la</strong> situación ha t<strong>en</strong>ido mayores alzas y bajas, pues<br />
<strong>la</strong> pobreza se increm<strong>en</strong>tó a casi 38.9% el 2000, y estuvo <strong>en</strong> 34.3% el 2002.<br />
En cuanto a <strong>la</strong> pobreza extrema <strong>en</strong> Lima Metropolitana, ha ocurrido algo simi<strong>la</strong>r,<br />
increm<strong>en</strong>tándose <strong>la</strong> tasa a 2.7% <strong>en</strong> 1999 para caer a 0.5% el 2007 (Cuadro Nº 3).<br />
Cuadro Nº 3<br />
Pobreza y pobreza extrema <strong>en</strong> el Perú, 1997 - 2007<br />
Ámbito 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2004 2005 2006 2007<br />
Pobreza<br />
Nacional 42.7 42.4 47.5 48.4 49.8 50 48.6 48.7 44.5 39.3<br />
Lima<br />
Metropolitana<br />
25.4 24.1 31.4 38.9 28.3 34.3 30.9 32.6 24.2 18.5<br />
Urbano 33 34 37.3 35.3 42.6 39 37.1 36.8 31.2 25.7<br />
Rural 66.3 65.9 71.8 70 76.9 74.3 69.8 70.9 69.3 64.6<br />
Pobreza Extrema<br />
Nacional 18.2 17.4 18.4 15 19.5 18.7 17.1 17.4 16.1 13.7<br />
Lima<br />
Metropolitana<br />
2.3 2.4 2.7 1.6 1.7 3.3 1.3 2 0.9 0.5<br />
Urbano 7.6 7.5 6.3 6.1 10 8.2 6.5 6.3 4.9 3.5<br />
Rural 41.5 40 44.4 35.6 46.3 42.4 36.8 37.9 37.1 32.9<br />
Fu<strong>en</strong>te: Encuesta Nacional <strong>de</strong> Hogares (ENAHO), varios años.<br />
En: Presi<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong>l Consejo <strong>de</strong> Ministros (2008). Marco Social Multianual 2009-2011. Lima: PCM<br />
Respecto al gasto social, éste tuvo su punto más bajo <strong>en</strong> 1990 (2.4% <strong>de</strong>l PBI) para<br />
luego increm<strong>en</strong>tarse a mediados <strong>de</strong> esa década <strong>en</strong> 138%, alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong>l 5% <strong>de</strong>l PBI,<br />
mant<strong>en</strong>iéndose <strong>en</strong> esos niveles <strong>en</strong> <strong>los</strong> últimos años (1999-2005).<br />
24<br />
Análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> Implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l Programa JUNTOS <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a <strong>los</strong> servicios <strong>de</strong><br />
salud y educación <strong>en</strong> <strong>los</strong> distritos <strong>de</strong> extrema pobreza Apurímac 2005 - 2007<br />
%<br />
53,0%<br />
52,0%<br />
51,0%<br />
50,0%<br />
49,0%<br />
48,0%<br />
47,0%<br />
46,0%<br />
45,0%<br />
15,113<br />
47,5%<br />
Gráfico Nº 2<br />
Pobreza y Gasto Social Total 1999-2005<br />
16,111<br />
48,4%<br />
17,530<br />
49,8%<br />
19,033<br />
50,0%<br />
25<br />
52,0%<br />
20,249<br />
22,516<br />
24,888<br />
48,6% 48,7%<br />
1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005<br />
Pobreza (% Pob)<br />
Gasto Social Total (mill. S/.)<br />
30,000<br />
25,000<br />
20,000<br />
15,000<br />
10,000<br />
5,000<br />
0,000<br />
Fu<strong>en</strong>te: MEF, PNUD.<br />
En: Presi<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong>l Consejo <strong>de</strong> Ministros (2008). Marco Social Multianual 2009-2011.<br />
Lima: PCM<br />
Por otro <strong>la</strong>do, <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas y <strong>programa</strong>s sociales, que<br />
permite o no el acceso a bi<strong>en</strong>es públicos a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción, no es óptima. Esto hace<br />
que el impacto <strong>de</strong>l gasto social sea débil. En <strong>la</strong>s últimas dos décadas, el impacto<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>programa</strong>s sociales <strong>en</strong> <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza y <strong>en</strong> especial <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
pobreza extrema parece ser poco significativo (IPAE-PNUD 2007). En <strong>los</strong> últimos<br />
tiempos, el gasto social creció 64,6% <strong>en</strong> tan sólo 6 años (1999-2005) mi<strong>en</strong>tras<br />
<strong>la</strong> pobreza empezó <strong>en</strong> 47,5% <strong>en</strong> 1999 y llegó a 48,7% el 2005 (Gráfico Nº 2).<br />
Una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s dim<strong>en</strong>siones c<strong>la</strong>ves que explican <strong>la</strong> pobreza es <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> acceso<br />
a bi<strong>en</strong>es y servicios públicos <strong>de</strong> calidad. Ser pobre no sólo implica t<strong>en</strong>er<br />
bajos ingresos, <strong>la</strong> pobreza es multidim<strong>en</strong>sional. Entre estos bi<strong>en</strong>es públicos,<br />
<strong>la</strong> educación es <strong>la</strong> más relevante. El Gráfico Nº 3, reve<strong>la</strong> <strong>la</strong>s brechas <strong>en</strong> el<br />
acceso a <strong>la</strong> educación por nivel <strong>de</strong> pobreza. Entre <strong>los</strong> pobres extremos, el<br />
analfabetismo es casi 20% fr<strong>en</strong>te a 8% <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> no pobres. La cobertura <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> educación inicial <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> pobres es <strong>la</strong> mitad (30%) <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> no pobres.<br />
El atraso esco<strong>la</strong>r, medido por el número <strong>de</strong> m<strong>en</strong>ores <strong>de</strong> 12 años que aún no<br />
terminan primaria, es <strong>de</strong>l 60% <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> pobres y <strong>de</strong>l 25% <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> no pobres.<br />
El 88% <strong>de</strong> <strong>los</strong> pobres extremos no ha terminado <strong>la</strong> secundaria a <strong>los</strong> 17 años,<br />
cifra que <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> no pobres es m<strong>en</strong>or a 40%. Por último, <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia a <strong>la</strong><br />
escue<strong>la</strong> es muy difer<strong>en</strong>te según se sea pobre o no pobre: sólo el 43.5% <strong>de</strong><br />
<strong>los</strong> m<strong>en</strong>ores <strong>de</strong> 3 años <strong>de</strong> hogares <strong>en</strong> pobreza extrema asiste a c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong><br />
educación inicial, a difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l 76% <strong>de</strong> <strong>los</strong> m<strong>en</strong>ores no pobres; y sólo 75%<br />
<strong>de</strong> adolesc<strong>en</strong>tes <strong>en</strong>tre 12 a 16 años <strong>en</strong> pobreza extrema asiste a un c<strong>en</strong>tro<br />
educativo fr<strong>en</strong>te a casi 92% <strong>de</strong> <strong>los</strong> adolesc<strong>en</strong>tes no pobres.<br />
Millones S/.
Análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> Implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l Programa JUNTOS <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a <strong>los</strong> servicios <strong>de</strong><br />
salud y educación <strong>en</strong> <strong>los</strong> distritos <strong>de</strong> extrema pobreza Apurímac 2005 - 2007<br />
100.0<br />
90.0<br />
80.0<br />
70.0<br />
60.0<br />
50.0<br />
40.0<br />
30.0<br />
20.0<br />
10.0<br />
0.0<br />
Analfabetismo <strong>de</strong> 15<br />
años y más<br />
Gráfico Nº 3<br />
Atraso Esco<strong>la</strong>r y Analfabetismo por Pobreza<br />
Cobertura <strong>de</strong> educación<br />
inicial para niños <strong>de</strong><br />
3 a 5 años<br />
Pobre extremo Pobre no extremo No pobre Total<br />
Fu<strong>en</strong>te: ENAHO 2004<br />
En: Presi<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong>l Consejo <strong>de</strong> Ministros (2008). Marco Social Multianual 2009-2011.<br />
Lima: PCM<br />
26<br />
Niños <strong>de</strong> 12 años que<br />
no han terminado<br />
<strong>la</strong> primaria<br />
Persona <strong>de</strong> 17 años que<br />
no han terminado <strong>la</strong><br />
secundaria<br />
La falta <strong>de</strong> acceso a otros bi<strong>en</strong>es y servicios básicos se aprecia <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />
bajas coberturas <strong>de</strong> agua, electricidad y servicios higiénicos, que golpean a<br />
<strong>los</strong> más pobres (Cuadro Nº 4). Ha habido una mejora, pero todavía no hay<br />
universalización <strong>de</strong> <strong>los</strong> servicios básicos. El 30.8% <strong>de</strong> <strong>los</strong> hogares no t<strong>en</strong>ía el<br />
2006 agua potable, igualm<strong>en</strong>te el 23,0% estaba sin electricidad y el 20,6% sin<br />
servicios higiénicos.<br />
Cuadro Nº 4<br />
Acceso a servicios básicos. Perú 2004 - 2006<br />
Servicios Básicos 2004 2005 2006<br />
Hogares sin Agua Potable 32.3% 32.4% 30.8%<br />
Hogares sin Electricidad 27.1% 25.8% 23.0%<br />
Hogares sin Servicios Higiénicos 22,4% 22.5% 20.6%<br />
Fu<strong>en</strong>te: ENAHO 2004 - 2006<br />
En: Presi<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong>l Consejo <strong>de</strong> Ministros (2008). Marco Social Multianual 2009-2011.<br />
Lima: PCM<br />
El acceso a estos bi<strong>en</strong>es y servicios públicos es c<strong>la</strong>ve pues éstos crean y/o<br />
proteg<strong>en</strong> <strong>la</strong>s capacida<strong>de</strong>s humanas básicas que permit<strong>en</strong> aprovechar <strong>la</strong>s<br />
oportunida<strong>de</strong>s que brindan <strong>la</strong> economía y <strong>la</strong> sociedad.<br />
Los factores <strong>de</strong> exclusión <strong>en</strong> una sociedad <strong>de</strong>sigual y compleja como <strong>la</strong> peruana<br />
ti<strong>en</strong><strong>en</strong> que ver con <strong>la</strong> ruralidad y <strong>la</strong> pert<strong>en</strong><strong>en</strong>cia a grupos étnicos (Gráfico Nº 5).<br />
Análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> Implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l Programa JUNTOS <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a <strong>los</strong> servicios <strong>de</strong><br />
salud y educación <strong>en</strong> <strong>los</strong> distritos <strong>de</strong> extrema pobreza Apurímac 2005 - 2007<br />
Existe una corre<strong>la</strong>ción muy fuerte <strong>en</strong>tre ser pob<strong>la</strong>dor rural, ser indíg<strong>en</strong>a o afro<br />
peruano y ser pobre extremo. Cabría reflexionar sobre lo poco que <strong>la</strong> sociedad<br />
peruana ha cambiado <strong>en</strong> este aspecto <strong>en</strong> sus más <strong>de</strong> 4 sig<strong>los</strong> <strong>de</strong> exist<strong>en</strong>cia.<br />
% Pobreza Extrema<br />
50.0<br />
40.0<br />
30.0<br />
20.0<br />
10.0<br />
0.0<br />
B<strong>la</strong>nco<br />
Gráfico Nº 4<br />
Pobreza por Etnicidad y Ruralidad<br />
Afroperuano<br />
% Pob. Rural<br />
Fu<strong>en</strong>te: Aramburu. “Igualdad <strong>de</strong> oportunida<strong>de</strong>s y diversidad”. CADE (2006).<br />
En: Presi<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong>l Consejo <strong>de</strong> Ministros (2008). Marco Social Multianual 2009-2011.<br />
Lima: PCM<br />
27<br />
Mestizo<br />
Aymara<br />
De <strong>la</strong> Amazonia<br />
Quechua<br />
0.0 10.0 20.0 30.0 40.0 50.0 60.0 70.0 80.0<br />
2.2 El estado actual <strong>de</strong> <strong>la</strong> política social y <strong>los</strong> <strong>programa</strong>s sociales<br />
En el marco <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dec<strong>la</strong>ración <strong>de</strong>l Mil<strong>en</strong>io <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas 2 don<strong>de</strong> se<br />
establece el compromiso <strong>de</strong> reducir a <strong>la</strong> mitad <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> personas <strong>en</strong><br />
situación <strong>de</strong> pobreza extrema <strong>en</strong> todo el mundo hacia el año 2015; el Perú<br />
a<strong>de</strong>más se compromete, a satisfacer <strong>los</strong> <strong>de</strong>rechos humanos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s gran<strong>de</strong>s<br />
mayorías y a forjar un país con una cultura <strong>de</strong> igualdad, equidad e inclusión<br />
sigui<strong>en</strong>do <strong>los</strong> imperativos <strong>de</strong> <strong>los</strong> Objetivos <strong>de</strong> Desarrollo <strong>de</strong>l Mil<strong>en</strong>io a partir <strong>de</strong><br />
<strong>los</strong> cuales se <strong>en</strong>caminan, coordinadam<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> acción <strong>de</strong>l Estado, <strong>la</strong> sociedad<br />
civil y <strong>la</strong> cooperación internacional <strong>en</strong> <strong>la</strong> lucha contra <strong>la</strong> pobreza extrema.<br />
Existe <strong>en</strong> el país una nueva gestión social, que <strong>en</strong> parte continúa, <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong><br />
y pot<strong>en</strong>cia, i<strong>de</strong>as e iniciativas que v<strong>en</strong>ían <strong>de</strong> antes y estaban inconclusas o<br />
débilm<strong>en</strong>te implem<strong>en</strong>tadas, pero también integra i<strong>de</strong>as e iniciativas nuevas,<br />
que esc<strong>la</strong>rec<strong>en</strong> el s<strong>en</strong>tido difer<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> nueva política y gestión social respecto<br />
a <strong>la</strong> que se practicó <strong>en</strong> décadas anteriores.<br />
La política social <strong>de</strong>l Estado Peruano incluye servicios universales y <strong>programa</strong>s<br />
focalizados. Los primeros abarcan <strong>la</strong> educación y <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud,<br />
que se ofrec<strong>en</strong> <strong>en</strong> establecimi<strong>en</strong>tos públicos (escue<strong>la</strong>s, colegios, c<strong>en</strong>tros,<br />
puestos <strong>de</strong> salud y hospitales públicos). Los servicios universales se basan <strong>en</strong><br />
2 Naciones Unidas, Dec<strong>la</strong>ración <strong>de</strong>l Mil<strong>en</strong>io, Nueva York, 2000.
Análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> Implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l Programa JUNTOS <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a <strong>los</strong> servicios <strong>de</strong><br />
salud y educación <strong>en</strong> <strong>los</strong> distritos <strong>de</strong> extrema pobreza Apurímac 2005 - 2007<br />
<strong>la</strong> <strong>de</strong>manda y por lo tanto son auto-focalizados, aunque al interior <strong>de</strong> estos<br />
sectores pue<strong>de</strong>n existir proyectos o <strong>programa</strong>s focalizados.<br />
Los <strong>programa</strong>s focalizados más importantes se crearon <strong>en</strong> <strong>los</strong> nov<strong>en</strong>ta como<br />
una política <strong>de</strong> comp<strong>en</strong>sación social ante <strong>la</strong>s medidas <strong>de</strong> ajuste económico<br />
implem<strong>en</strong>tadas durante <strong>los</strong> primeros años <strong>de</strong> esa década. Se <strong>de</strong>nominan<br />
focalizados porque no pret<strong>en</strong><strong>de</strong>n dar cobertura universal y <strong>de</strong>bido a que <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> oferta se establec<strong>en</strong> criterios <strong>de</strong> selección y filtros para acce<strong>de</strong>r a el<strong>los</strong>.<br />
En g<strong>en</strong>eral, <strong>los</strong> <strong>programa</strong>s focalizados ti<strong>en</strong><strong>en</strong> como pob<strong>la</strong>ción objetivo a <strong>la</strong>s<br />
personas <strong>en</strong> pobreza y <strong>en</strong> especial a <strong>la</strong>s <strong>de</strong> pobreza extrema.<br />
El reto actual <strong>de</strong> <strong>la</strong> política social es ampliar <strong>la</strong> cobertura y calidad <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
servicios universales y, al mismo tiempo, ori<strong>en</strong>tar <strong>los</strong> <strong>programa</strong>s focalizados<br />
a reducir <strong>la</strong>s brechas económicas, culturales y <strong>de</strong> género que impi<strong>de</strong>n a <strong>los</strong><br />
grupos más pobres y vulnerables el acceso a estos servicios.<br />
Debido a <strong>la</strong> complejidad y diversidad <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>programa</strong>s sociales y sus ejecutores,<br />
es muy difícil realizar un ba<strong>la</strong>nce <strong>de</strong> <strong>la</strong> política social <strong>en</strong> el Perú. Algunos <strong>de</strong><br />
<strong>los</strong> problemas c<strong>en</strong>trales se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> a aspectos específicos que se <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>n a<br />
continuación.<br />
2.3 La r<strong>en</strong>ovación <strong>de</strong> <strong>la</strong> normativa social<br />
Con el gobierno nacional 2006-2011 se ha <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do un cuerpo normativo<br />
<strong>de</strong> leyes, <strong>de</strong>cretos supremos y resoluciones ministeriales <strong>en</strong> el campo social<br />
que permit<strong>en</strong> prefigurar <strong>la</strong>s características <strong>de</strong> <strong>la</strong> nueva política y gestión social.<br />
Entre <strong>la</strong> normatividad que se ha ido produci<strong>en</strong>do <strong>en</strong> <strong>los</strong> últimos dos años,<br />
con repercusiones directas sobre <strong>la</strong> política y gestión social, cronológicam<strong>en</strong>te<br />
están:<br />
El Decreto Supremo 080.2006-PCM <strong>de</strong>l 4 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong>l 2006,<br />
que dispone actualizar el inv<strong>en</strong>tario <strong>de</strong> <strong>programa</strong>s sociales y el<br />
establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> lineami<strong>en</strong>tos para su fusión, articu<strong>la</strong>ción y/o<br />
integración, luego <strong>de</strong> lo cual se emitieron a partir <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong>l 2008<br />
<strong>los</strong> dispositivos <strong>de</strong> fusión <strong>de</strong> <strong>programa</strong>s sociales.<br />
El Decreto Supremo Nº 027-2007-PCM <strong>de</strong>l 25 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong>l 2007, que<br />
dispone <strong>la</strong>s “Políticas Nacionales <strong>de</strong> obligatorio cumplimi<strong>en</strong>to para <strong>la</strong>s<br />
<strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l Gobierno Nacional”, <strong>de</strong>fini<strong>en</strong>do <strong>la</strong>s 12 Políticas Nacionales<br />
<strong>de</strong> Estado priorizadas, <strong>en</strong> materia <strong>de</strong>: <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralización, igualdad <strong>de</strong><br />
hombres y mujeres, juv<strong>en</strong>tud, pueb<strong>los</strong> andinos, amazónicos, afro<br />
peruanos y asiático peruanos, discapacidad, inclusión, tecnología,<br />
medio ambi<strong>en</strong>te y competitividad, aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s capacida<strong>de</strong>s sociales,<br />
empleo y MyPE, simplificación administrativa, anticorrupción y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa<br />
nacional. La norma establece que <strong>los</strong> 16 ministerios, 30 Organismos<br />
Públicos Desc<strong>en</strong>tralizados (OPDs) y <strong>de</strong>más instituciones y empresas<br />
públicas estatales, <strong>de</strong>berán publicar metas concretas e indicadores <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>sempeño para evaluar semestralm<strong>en</strong>te el cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> dichas<br />
políticas nacionales y sectoriales.<br />
28<br />
Análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> Implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l Programa JUNTOS <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a <strong>los</strong> servicios <strong>de</strong><br />
salud y educación <strong>en</strong> <strong>los</strong> distritos <strong>de</strong> extrema pobreza Apurímac 2005 - 2007<br />
El Decreto Supremo Nº 029-2007-PCM <strong>de</strong>l 30 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong>l 2007,<br />
“P<strong>la</strong>n <strong>de</strong> Reforma <strong>de</strong> Programas Sociales”, que or<strong>de</strong>na actualizar el<br />
inv<strong>en</strong>tario <strong>de</strong> <strong>los</strong> Programas Sociales <strong>de</strong>l Estado Peruano con el fin<br />
<strong>de</strong> arribar a una propuesta consist<strong>en</strong>te <strong>de</strong> fusión, integración y/o<br />
articu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> éstos, <strong>en</strong>fatizando a<strong>de</strong>más <strong>en</strong> <strong>la</strong> multidim<strong>en</strong>sionalidad<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> problemas sociales, <strong>la</strong> coordinación multisectorial, <strong>la</strong> gestión<br />
por resultados y el monitoreo social, como elem<strong>en</strong>tos vig<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
nueva política social.<br />
El Decreto Supremo Nº 055-2007-PCM, <strong>de</strong>l 2 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 2007, que<br />
crea <strong>la</strong> Estrategia Nacional <strong>de</strong>nominada CRECER, estableci<strong>en</strong>do <strong>la</strong><br />
interv<strong>en</strong>ción articu<strong>la</strong>da <strong>de</strong> <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l Gobierno Nacional, Gobierno<br />
Regional y Local vincu<strong>la</strong>das con <strong>la</strong> lucha contra <strong>la</strong> <strong>de</strong>snutrición crónica<br />
infantil, especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>los</strong> m<strong>en</strong>ores <strong>de</strong> cinco años.<br />
El Decreto Supremo Nº 080-2007-PCM <strong>de</strong>l 8 <strong>de</strong> setiembre <strong>de</strong>l 2007,<br />
“P<strong>la</strong>n <strong>de</strong> Operaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> Estrategia Nacional CRECER”, que establece<br />
que <strong>los</strong> Ministerios, <strong>programa</strong>s, e instituciones <strong>de</strong>l gobierno nacional,<br />
regional y local a<strong>de</strong>cuarán sus p<strong>la</strong>nes y presupuestos <strong>de</strong> acuerdo a <strong>los</strong><br />
objetivos y metas que se establezcan <strong>en</strong> el P<strong>la</strong>n <strong>de</strong> Operaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
Estrategia Nacional.<br />
La Ley N° 29142 <strong>de</strong>l 10 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong>l 2007, Ley <strong>de</strong> Presupuesto <strong>de</strong>l<br />
Sector Público para el Año Fiscal 2008, que establece <strong>en</strong> su capítulo IV<br />
el Presupuesto por Resultados y su implem<strong>en</strong>tación progresiva <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />
<strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l Sector Público.<br />
La Ley N° 29158 <strong>de</strong>l 20 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong>l 2007, Ley Orgánica <strong>de</strong>l Po<strong>de</strong>r<br />
Ejecutivo (LOPE), que <strong>en</strong> el Título III re<strong>la</strong>cionado a <strong>la</strong> Presi<strong>de</strong>ncia<br />
<strong>de</strong>l Consejo <strong>de</strong> Ministros, fortalece a <strong>la</strong> PCM como <strong>en</strong>te <strong>de</strong> gobierno<br />
multisectorial, y que <strong>en</strong> su capítulo II sobre <strong>la</strong>s Comisiones Perman<strong>en</strong>tes<br />
<strong>de</strong> Coordinación, artículo 20º, <strong>en</strong>carga a <strong>la</strong> Comisión Interministerial<br />
<strong>de</strong> Asuntos Sociales (CIAS), <strong>la</strong> responsabilidad <strong>de</strong> dirigir, articu<strong>la</strong>r,<br />
coordinar y establecer <strong>los</strong> lineami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> política y <strong>de</strong>l gasto social,<br />
así como supervisar su cumplimi<strong>en</strong>to. Ti<strong>en</strong>e como función principal<br />
reducir <strong>la</strong> pobreza y <strong>la</strong> extrema pobreza.<br />
El Decreto Supremo Nº 002-2008-MIMDES <strong>de</strong>l 6 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong>l 2008, que<br />
aprueba el Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l Registro Unificado Regional <strong>de</strong> B<strong>en</strong>eficiarios<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> Programas Sociales (RURB) creado anteriorm<strong>en</strong>te mediante<br />
<strong>la</strong> Ley Nº 28540, estableci<strong>en</strong>do <strong>la</strong>s funciones y procedimi<strong>en</strong>tos que<br />
<strong>de</strong>berán cumplir <strong>la</strong>s instituciones públicas para g<strong>en</strong>erar el RURB.<br />
La Resolución Ministerial Nª 104-2008-PCM <strong>de</strong>l 6 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong>l 2008, que<br />
aprueba <strong>la</strong> Norma Técnica Nº 001-2008-CRECER sobre <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación<br />
regional y local <strong>de</strong> <strong>la</strong> Estrategia Nacional CRECER, g<strong>en</strong>erando <strong>la</strong>s<br />
“instancias <strong>de</strong> articu<strong>la</strong>ción y coordinación” <strong>en</strong> <strong>los</strong> niveles regional y<br />
local.<br />
La evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> normatividad ha seguido <strong>la</strong> preocupación social <strong>de</strong>l gobierno,<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> búsqueda <strong>de</strong> <strong>los</strong> mejores caminos para <strong>la</strong> lucha contra <strong>la</strong> pobreza,<br />
empezando primero por disponer reestructuraciones <strong>en</strong> <strong>la</strong> institucionalidad <strong>de</strong><br />
<strong>los</strong> <strong>programa</strong>s sociales <strong>en</strong>tre fines <strong>de</strong>l 2006 y primer trimestre <strong>de</strong>l 2007, para<br />
luego afirmar objetivos y metas prioritarios <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s públicas <strong>en</strong> marzo<br />
<strong>de</strong>l 2007, al mismo tiempo que <strong>la</strong>nzaba <strong>la</strong> reforma <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>programa</strong>s sociales<br />
29
Análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> Implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l Programa JUNTOS <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a <strong>los</strong> servicios <strong>de</strong><br />
salud y educación <strong>en</strong> <strong>los</strong> distritos <strong>de</strong> extrema pobreza Apurímac 2005 - 2007<br />
con el DS 029-2007-PCM. Hacia julio <strong>de</strong>l mismo año se formuló <strong>la</strong> estrategia<br />
<strong>de</strong> articu<strong>la</strong>ción CRECER y <strong>en</strong> setiembre se diseñó su primer p<strong>la</strong>n operativo,<br />
todo ello mi<strong>en</strong>tras <strong>en</strong> paralelo el MEF ha ido estructurando e implem<strong>en</strong>tando <strong>la</strong><br />
iniciativa <strong>de</strong>l presupuesto por resultados. Al final <strong>de</strong> este periodo, <strong>en</strong> diciembre<br />
<strong>de</strong>l 2007, se dio inicio a <strong>la</strong> reestructuración <strong>de</strong>l Ejecutivo vía <strong>la</strong> LOPE, que dio<br />
mayor fuerza a <strong>la</strong> PCM, a <strong>la</strong> CIAS y a <strong>la</strong> ST <strong>de</strong> <strong>la</strong> CIAS.<br />
Este camino <strong>de</strong> acumu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> facetas <strong>en</strong> <strong>la</strong> nueva gestión social ha sabido<br />
integrar iniciativas inconclusas o no implem<strong>en</strong>tadas, o <strong>de</strong>safíos p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes,<br />
como <strong>los</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley N° 27245, “Ley <strong>de</strong> Pru<strong>de</strong>ncia y Transpar<strong>en</strong>cia Fiscal”, <strong>de</strong>l<br />
27 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 1999, <strong>en</strong> base a <strong>la</strong> cual se formuló el MMM y se abrió el<br />
capítulo <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nificación y <strong>programa</strong>ción multianual, que ahora continúa<br />
el MSM. Igualm<strong>en</strong>te se han conservado y profundizado <strong>los</strong> dispositivos<br />
sobre <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralización (Ley <strong>de</strong> Bases <strong>de</strong> <strong>la</strong> Desc<strong>en</strong>tralización, <strong>de</strong>l 20.07.02;<br />
<strong>la</strong> Ley Orgánica <strong>de</strong> Gobiernos Regionales, <strong>de</strong>l 18.11.02, <strong>la</strong> Ley Orgánica <strong>de</strong><br />
Municipalida<strong>de</strong>s, <strong>de</strong>l 27 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong>l 2003), proceso acelerado <strong>en</strong> el gobierno.<br />
Se ha actuado, a<strong>de</strong>más, sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong>l Decreto Supremo Nº 002-2003-<br />
PCM <strong>de</strong>l 03 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong>l 2003, “Bases para <strong>la</strong> Estrategia <strong>de</strong> Superación <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
Pobreza y Oportunida<strong>de</strong>s Económicas para <strong>los</strong> Pobres”, que por primera vez<br />
sistematizó <strong>los</strong> 3 ejes <strong>de</strong> política social que ahora el MSM profundiza. Por<br />
último, se ha implem<strong>en</strong>tado el Sistema <strong>de</strong> Focalización <strong>de</strong> Hogares (SISFOH)<br />
(Decreto Supremo Nº 130-2004-EF <strong>de</strong>l 10.09.04; <strong>la</strong>s RM 399 y 400-2004-PCM,<br />
<strong>de</strong>l 22 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong>l 2004; y <strong>la</strong> RM 372-2005-PCM <strong>de</strong>l 19.10.05), que ha<br />
originado un sistema <strong>de</strong> focalización urbano (SISFOH) y rural (JUNTOS).<br />
2.4 Características <strong>de</strong> <strong>la</strong> nueva gestión social<br />
El nuevo estilo <strong>de</strong> gestión y <strong>de</strong> política social, basada <strong>en</strong> elem<strong>en</strong>tos positivos<br />
<strong>de</strong> años anteriores y <strong>en</strong> <strong>la</strong> incorporación reci<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>en</strong>foques, metodologías<br />
e instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> gestión pública social, se vi<strong>en</strong>e expresando <strong>en</strong> ocho<br />
<strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>tos observados <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión social actual Cuadro Nº 5:<br />
1) Existe actualm<strong>en</strong>te un énfasis <strong>en</strong> <strong>la</strong> racionalización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estructuras<br />
estatales <strong>en</strong> <strong>la</strong>s áreas sociales, a difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l énfasis anterior <strong>en</strong> <strong>la</strong> creación<br />
<strong>de</strong>sor<strong>de</strong>nada y superpuesta <strong>de</strong> organismos <strong>de</strong>l Estado. Ello se ejemplifica <strong>en</strong>:<br />
La fusión <strong>de</strong> <strong>programa</strong>s sociales<br />
La LOPE y <strong>la</strong>s consigui<strong>en</strong>tes racionalizaciones ministeriales<br />
El P<strong>la</strong>n <strong>de</strong> Reforma <strong>de</strong> <strong>los</strong> Programas Sociales<br />
2) Se vi<strong>en</strong>e <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zando igualm<strong>en</strong>te el énfasis <strong>de</strong> lo sectorial a lo territorial,<br />
sin <strong>de</strong>scuidar lo primero, pero buscándose coordinaciones <strong>en</strong> <strong>los</strong> espacios<br />
regionales y locales y <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> niveles <strong>de</strong> gobierno, como <strong>la</strong>s líneas <strong>de</strong> fuerza<br />
propias <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralización. Ello se ejemplifica <strong>en</strong>:<br />
Mayor peso <strong>de</strong> <strong>la</strong> gestión intersectorial, con <strong>la</strong> PCM y <strong>la</strong> CIAS<br />
Mayor peso <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión intergubernam<strong>en</strong>tal, con <strong>la</strong>s reuniones con<br />
Presi<strong>de</strong>ntes Regionales y <strong>la</strong> creación <strong>de</strong>l CCI<br />
30<br />
Análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> Implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l Programa JUNTOS <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a <strong>los</strong> servicios <strong>de</strong><br />
salud y educación <strong>en</strong> <strong>los</strong> distritos <strong>de</strong> extrema pobreza Apurímac 2005 - 2007<br />
3) La política anti-pobreza <strong>de</strong> tiempos pasados era básicam<strong>en</strong>te asist<strong>en</strong>cial,<br />
<strong>de</strong>stinándose <strong>los</strong> mayores recursos a ello. Ahora se p<strong>la</strong>ntea una política <strong>de</strong><br />
superación <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza basada c<strong>en</strong>tralm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> capacida<strong>de</strong>s<br />
y <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> oportunida<strong>de</strong>s, sin <strong>de</strong>scuidar <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción social a <strong>la</strong>s<br />
pob<strong>la</strong>ciones vulnerables y <strong>en</strong> extrema pobreza.<br />
Reforma educativa por <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación, <strong>de</strong>sbloqueando el<br />
<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> capacida<strong>de</strong>s<br />
Agrupami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>programa</strong>s <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo rural <strong>en</strong> el MINAG y <strong>en</strong> el Eje<br />
2 <strong>de</strong> CRECER<br />
Compon<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> capacida<strong>de</strong>s también <strong>en</strong> <strong>los</strong> <strong>programa</strong>s<br />
<strong>de</strong> protección social<br />
4) La gestión por resultados y por tanto el p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> una gestión<br />
<strong>de</strong> afuera hacia a<strong>de</strong>ntro, que <strong>en</strong>fatice <strong>en</strong> <strong>los</strong> resultados e impactos y no <strong>en</strong><br />
<strong>los</strong> procesos y productos, lo que vi<strong>en</strong>e motivando proyectos pilotos hacia <strong>la</strong><br />
primacía <strong>de</strong> un nuevo <strong>en</strong>foque post burocrático <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión pública peruana.<br />
Lo cual se <strong>de</strong>muestra con:<br />
Iniciativa <strong>de</strong>l MEF <strong>de</strong>l presupuesto por resultados<br />
Seguimi<strong>en</strong>to efectivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza y <strong>la</strong> <strong>de</strong>snutrición infantil (impactos)<br />
5) Las interv<strong>en</strong>ciones dispersas, <strong>la</strong> fragm<strong>en</strong>tación y actuación compartim<strong>en</strong>tada,<br />
vi<strong>en</strong>e cedi<strong>en</strong>do espacio progresivam<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> coordinación y articu<strong>la</strong>ción, <strong>la</strong>s<br />
dos pa<strong>la</strong>bras c<strong>la</strong>ves <strong>de</strong> <strong>la</strong> nueva gestión social. Que se comprueba mediante:<br />
Lanzami<strong>en</strong>to e implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Estrategia Crecer<br />
Implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> CIAS luego <strong>de</strong> años <strong>de</strong> inoperatividad<br />
6) La aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> autoridad social era natural <strong>en</strong> un panorama <strong>de</strong> sectores y<br />
<strong>programa</strong>s dispersos, pero no <strong>en</strong> una política caracterizada por <strong>la</strong> articu<strong>la</strong>ción<br />
y <strong>la</strong> búsqueda <strong>de</strong> conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> <strong>los</strong> efectos, lo que se ha v<strong>en</strong>ido expresando<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> construcción progresiva <strong>de</strong> una autoridad social. Lo cual es fácil <strong>de</strong>mostrar<br />
observando:<br />
Fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> PCM, y <strong>de</strong> <strong>la</strong> CIAS y con su Secretaría Técnica.<br />
7) La p<strong>la</strong>nificación social <strong>de</strong> <strong>los</strong> años anteriores era <strong>de</strong> <strong>los</strong> sectores y <strong>de</strong><br />
<strong>los</strong> <strong>programa</strong>s, pero no una p<strong>la</strong>nificación <strong>de</strong> lo social como conjunto, ni se<br />
contaba con objetivos ni metas para lo multisectorial. Ahora se ha iniciado <strong>la</strong><br />
p<strong>la</strong>nificación y <strong>programa</strong>ción multisectoriales. Ejemplo <strong>de</strong> lo cual es:<br />
Primer MSM 2009-2011<br />
P<strong>la</strong>n Operativo <strong>de</strong> CRECER<br />
Metas quinqu<strong>en</strong>ales al 2011<br />
8) La focalización, una iniciativa surgida <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>los</strong> 90, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>en</strong>tonces era<br />
más un proyecto que una realidad. Hoy hay mecanismos <strong>de</strong> focalización<br />
institucionalizados, que comi<strong>en</strong>zan a ser utilizados. Como muestra t<strong>en</strong>emos:<br />
31
Análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> Implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l Programa JUNTOS <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a <strong>los</strong> servicios <strong>de</strong><br />
salud y educación <strong>en</strong> <strong>los</strong> distritos <strong>de</strong> extrema pobreza Apurímac 2005 - 2007<br />
El Sistema <strong>de</strong> Focalización <strong>de</strong> Hogares (SISFOH)<br />
El Padrón G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Hogares, <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do por JUNTOS<br />
El Mapa <strong>de</strong> Impactos <strong>de</strong> <strong>los</strong> Programas Sociales <strong>de</strong> <strong>la</strong> ST CIAS<br />
9) Tradicionalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>los</strong> sectores y <strong>programa</strong>s sociales no ha existido una<br />
práctica <strong>de</strong> monitoreo y evaluación, salvo <strong>en</strong> casos excepcionales. Hoy, con<br />
vista al cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s metas nacionales establecidas al 2011 para <strong>la</strong><br />
disminución <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza y <strong>la</strong> <strong>de</strong>snutrición, han com<strong>en</strong>zado a <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>rse<br />
sistemas <strong>de</strong> monitoreo multisectoriales, faltando aún un sistema <strong>de</strong> evaluación.<br />
Conforme estos ejemp<strong>los</strong>:<br />
Seguimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>snutrición con el Sistema MONIN <strong>de</strong>l CENAN<br />
Padrón Único <strong>de</strong> B<strong>en</strong>eficiarios <strong>de</strong> CRECER, que permite i<strong>de</strong>ntificar el<br />
nivel <strong>de</strong> converg<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>programa</strong>s sociales<br />
Evi<strong>de</strong>ntem<strong>en</strong>te <strong>la</strong> reforma <strong>de</strong> <strong>la</strong>s áreas sociales llevará todavía varios años<br />
más y todos sus logros serán sost<strong>en</strong>ibles si se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n con continuidad<br />
y apoyo. El <strong>de</strong>spliegue <strong>de</strong> <strong>la</strong> nueva gestión social es aún inicial y se ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
muchos <strong>de</strong>safíos por <strong>de</strong><strong>la</strong>nte <strong>en</strong> <strong>la</strong> consolidación <strong>de</strong> <strong>la</strong> autoridad social, como<br />
el <strong>de</strong>spliegue <strong>de</strong> una institucionalidad articu<strong>la</strong>da y efectiva, con <strong>programa</strong>s<br />
sociales <strong>de</strong> bu<strong>en</strong> <strong>de</strong>sempeño e inversión estatal bi<strong>en</strong> focalizada, <strong>en</strong>tre otros<br />
temas. El MSM p<strong>la</strong>ntea <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> conc<strong>en</strong>trar esfuerzos, <strong>en</strong> forma<br />
perman<strong>en</strong>te y sistemática, <strong>en</strong> esta reforma <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>programa</strong>s sociales.<br />
Cuadro Nº 5<br />
Énfasis Tradicional y Énfasis Emerg<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> Gestión Social<br />
Énfasis tradicional Nuevo énfasis emerg<strong>en</strong>te<br />
Creación <strong>de</strong>sor<strong>de</strong>nada <strong>de</strong><br />
organismos <strong>de</strong>l Estado<br />
Énfasis <strong>en</strong> <strong>la</strong> racionalización <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
institucionalidad estatal<br />
Sin Autoridad Social Fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> CIAS como<br />
Autoridad Social<br />
Privilegio <strong>de</strong> <strong>la</strong> actuación sectorial<br />
c<strong>en</strong>tralista<br />
Autonomía <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>programa</strong>s<br />
sociales y actuación fragm<strong>en</strong>tada<br />
Énfasis <strong>en</strong> <strong>la</strong> especialización<br />
temática <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>programa</strong>s sociales<br />
Política anti-pobreza basada<br />
mayorm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> protección social<br />
o asist<strong>en</strong>cia social<br />
Estado <strong>en</strong> <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralización efectiva<br />
Articu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>programa</strong>s sociales:<br />
peso mayor <strong>de</strong> <strong>la</strong> coordinación<br />
intersectorial e intergubernam<strong>en</strong>tal<br />
Fusión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>programa</strong>s sociales y<br />
conc<strong>en</strong>tración <strong>en</strong> 3 ejes<br />
Política anti-pobreza basada <strong>en</strong><br />
el peso mayor <strong>de</strong> <strong>la</strong> promoción<br />
<strong>de</strong> oportunida<strong>de</strong>s y <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong><br />
capacida<strong>de</strong>s<br />
Enfoque sectorial predominante Enfoque territorial emerg<strong>en</strong>te, sin<br />
sos<strong>la</strong>yar lo sectorial<br />
P<strong>la</strong>nificación sectorial y <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
<strong>programa</strong>s, sin p<strong>la</strong>nificación social<br />
como conjunto<br />
Inicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nificación multianual<br />
(MSM) y articu<strong>la</strong>da (CRECER)<br />
32<br />
Análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> Implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l Programa JUNTOS <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a <strong>los</strong> servicios <strong>de</strong><br />
salud y educación <strong>en</strong> <strong>los</strong> distritos <strong>de</strong> extrema pobreza Apurímac 2005 - 2007<br />
Énfasis tradicional Nuevo énfasis emerg<strong>en</strong>te<br />
Sin metas nacionales Con metas nacionales<br />
Presupuesto según asignaciones<br />
históricas<br />
Programas <strong>de</strong> primer piso <strong>de</strong> bajo<br />
<strong>de</strong>sempeño<br />
Hacia el presupuesto por resultados<br />
Programas <strong>de</strong> segundo piso, inc<strong>en</strong>tivan<br />
el <strong>de</strong>sempeño: asignación con<br />
condicionalida<strong>de</strong>s<br />
Focalización como proyecto Sistemas <strong>de</strong> focalización <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo y<br />
uso: SISFOH y C<strong>en</strong>so <strong>de</strong> Juntos<br />
Monitoreo & Evaluación inexist<strong>en</strong>tes Sistema <strong>de</strong> Monitoreo <strong>en</strong> construcción:<br />
MONIN (CENAN), Mapa <strong>de</strong> Impactos,<br />
Padrón Unificado <strong>de</strong> B<strong>en</strong>eficiarios.<br />
Evaluación p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te.<br />
Líneas <strong>de</strong> Base inexist<strong>en</strong>tes<br />
Fu<strong>en</strong>te: PCM-SIAS. Ori<strong>en</strong>taciones <strong>de</strong> Política para <strong>los</strong> Programas Sociales. Perú, 2008.<br />
En: Presi<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong>l Consejo <strong>de</strong> Ministros (2008). Marco Social Multianual 2009-2011.<br />
Lima: PCM<br />
2.5 Dim<strong>en</strong>siones <strong>de</strong> <strong>la</strong> nueva Ger<strong>en</strong>cia Social<br />
Rec<strong>la</strong>mo a <strong>los</strong> gestores por Líneas <strong>de</strong><br />
Base inexist<strong>en</strong>tes: Guía <strong>en</strong> preparación.<br />
La gestión social o ger<strong>en</strong>cia social se ejerce <strong>en</strong> tres dim<strong>en</strong>siones. Existe una<br />
ger<strong>en</strong>cia social multisectorial <strong>en</strong> el nivel c<strong>en</strong>tral <strong>de</strong> gobierno a cargo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
CIAS y su Secretaría Técnica; una ger<strong>en</strong>cia social intergubernam<strong>en</strong>tal que se<br />
ejerce <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralización a cargo <strong>de</strong> <strong>los</strong> niveles <strong>de</strong> gobierno<br />
nacional, regional y local, y por último una gestión social público-privada, una<br />
ger<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> red <strong>de</strong> <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s públicas y privadas y organizaciones sociales,<br />
que busca movilizar a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción, <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s no lucrativas y al empresariado<br />
para una converg<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> interv<strong>en</strong>ciones sociales <strong>en</strong> b<strong>en</strong>eficio <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción.<br />
Los <strong>programa</strong>s sociales están distribuidos <strong>en</strong> una serie <strong>de</strong> ministerios y<br />
organismos públicos que pert<strong>en</strong>ec<strong>en</strong> a distintos niveles <strong>de</strong> gobierno, así<br />
t<strong>en</strong>emos que coexist<strong>en</strong> <strong>en</strong> el Perú <strong>programa</strong>s ori<strong>en</strong>tados a combatir <strong>la</strong> pobreza<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes ángu<strong>los</strong>, sin embargo, estos <strong>programa</strong>s pres<strong>en</strong>tan varias<br />
fal<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> común, <strong>la</strong>s cuales ya han sido seña<strong>la</strong>das anteriorm<strong>en</strong>te por<br />
distintos autores 3 , como por ejemplo:<br />
Aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una Política <strong>de</strong> Estado concertada sobre el <strong>de</strong>sarrollo<br />
social y lucha contra <strong>la</strong> pobreza.<br />
Escasa coordinación intrasectorial e intersectorial con respecto a<br />
<strong>programa</strong>s sociales. Gestión c<strong>en</strong>tralizada, sujeta a presiones políticas.<br />
Multiplicidad <strong>de</strong> <strong>programa</strong>s y ejecutores con objetivos superpuestos.<br />
Baja calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s interv<strong>en</strong>ciones y poca sost<strong>en</strong>ibilidad <strong>de</strong> <strong>los</strong> servicios.<br />
Yuxtaposición <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción objetivo.<br />
3 Vásquez, Enrique y Gustavo Riesco. “Los <strong>programa</strong>s sociales que alim<strong>en</strong>tan a medio Perú”, <strong>en</strong><br />
Portocarrero, Felipe. Políticas Sociales <strong>en</strong> el Perú: Nuevos Aportes, Lima: Red para el Desarrollo <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s Ci<strong>en</strong>cias Sociales, 2000.<br />
33
Análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> Implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l Programa JUNTOS <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a <strong>los</strong> servicios <strong>de</strong><br />
salud y educación <strong>en</strong> <strong>los</strong> distritos <strong>de</strong> extrema pobreza Apurímac 2005 - 2007<br />
Desarticu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>programa</strong>s.<br />
Limitado manejo <strong>de</strong>l padrón <strong>de</strong> b<strong>en</strong>eficiarios, ma<strong>la</strong> focalización y<br />
politización <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>programa</strong>s.<br />
Estos <strong>programa</strong>s han estado operando in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>en</strong> cada sector,<br />
<strong>de</strong>saprovechándose <strong>la</strong>s posibles sinergias <strong>en</strong>tre el<strong>los</strong>. En este contexto,<br />
es fundam<strong>en</strong>tal crear <strong>la</strong>s bases <strong>de</strong> una estrecha coordinación <strong>de</strong> esfuerzos<br />
para lograr el objetivo común <strong>de</strong> mejorar el bi<strong>en</strong>estar <strong>de</strong> <strong>los</strong> más excluidos.<br />
Ciertam<strong>en</strong>te, existe <strong>la</strong> Comisión Interministerial <strong>de</strong> Asuntos Sociales (CIAS)<br />
como <strong>la</strong> <strong>en</strong>tidad coordinadora <strong>en</strong>cargada <strong>de</strong> alinear <strong>la</strong>s acciones <strong>de</strong> cada<br />
sector, más no se avizoran resultados concretos, si<strong>en</strong>do éstos parte <strong>de</strong> un<br />
proceso <strong>en</strong> pl<strong>en</strong>o <strong>de</strong>sarrollo.<br />
En el sigui<strong>en</strong>te Cuadro Nº 6 po<strong>de</strong>mos observar <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong> <strong>los</strong> más<br />
importantes <strong>programa</strong>s según <strong>los</strong> distintos sectores <strong>de</strong>l Estado:<br />
Cuadro Nº 6<br />
Principales Programas Sociales <strong>en</strong> el Perú<br />
Sector Entidad Nombre <strong>de</strong>l <strong>programa</strong><br />
Educación<br />
Salud<br />
Ministerio <strong>de</strong><br />
Educación<br />
Ministerio <strong>de</strong><br />
Vivi<strong>en</strong>da,<br />
Construcción y<br />
Saneami<strong>en</strong>to<br />
Ministerio <strong>de</strong><br />
Salud<br />
Programa especial <strong>de</strong> mejorami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
Calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> Educación Primaria.<br />
Programa <strong>de</strong> Mejorami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> Calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
Educación <strong>en</strong> <strong>los</strong> niveles Inicial y Secundaria y<br />
Educación para el Trabajo.<br />
Programa Nacional <strong>de</strong> Alfabetización.<br />
Programa Huascarán.<br />
Programa <strong>de</strong> Educación <strong>en</strong> Áreas Rurales.<br />
Programa <strong>de</strong> Emerg<strong>en</strong>cia Educativa.<br />
Programa <strong>de</strong> Educación Bilingüe.<br />
Instituto Nacional <strong>de</strong> Infraestructura Educativa<br />
y <strong>de</strong> Salud (INFES).<br />
Agua para Todos.<br />
Proyecto Vigía.<br />
Programa <strong>de</strong> Apoyo a <strong>la</strong> Reforma <strong>de</strong>l Sector<br />
Salud (PAR Salud) - 2da fase.<br />
Proyecto Salud y Nutrición Básica (PSNB).<br />
Seguro Integral <strong>de</strong> Salud (SIS).<br />
Proyecto Maternidad Segura.<br />
Proyecto <strong>de</strong> Cobertura con Calidad.<br />
Proyecto AMARES “Apoyo a <strong>la</strong> Mo<strong>de</strong>rnización<br />
<strong>de</strong>l sector salud y su aplicación <strong>en</strong> una región<br />
<strong>de</strong>l Perú”.<br />
Proyecto Salud Integral <strong>de</strong>l Adolesc<strong>en</strong>te y<br />
Prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>l VIH/SIDA.<br />
Programa Nacional <strong>de</strong> Infraestructura,<br />
Equipami<strong>en</strong>to y Mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to (PRONIEM).<br />
34<br />
Análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> Implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l Programa JUNTOS <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a <strong>los</strong> servicios <strong>de</strong><br />
salud y educación <strong>en</strong> <strong>los</strong> distritos <strong>de</strong> extrema pobreza Apurímac 2005 - 2007<br />
Sector Entidad Nombre <strong>de</strong>l <strong>programa</strong><br />
Nutrición<br />
Empleo<br />
Bi<strong>en</strong>estar<br />
y<br />
Desarrollo<br />
Social<br />
Ministerio <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
Mujer y Desarrollo<br />
Social - PRONAA<br />
Ministerio <strong>de</strong><br />
Economía y<br />
Finanzas<br />
Ministerio<br />
<strong>de</strong> Trabajo y<br />
Promoción<br />
<strong>de</strong>l Empleo<br />
Ministerio <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
Mujer y<br />
Desarrollo Social<br />
Presi<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong>l<br />
Consejo <strong>de</strong><br />
Ministros Comisión<br />
Interministerial <strong>de</strong><br />
Asuntos Sociales<br />
Comedores Infantiles.<br />
Programa para C<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> Educación Infantil<br />
(CEIs) y Programas No Esco<strong>la</strong>rizados <strong>de</strong><br />
Educación Inicial (PRONOEIs).<br />
Programa <strong>de</strong> Alim<strong>en</strong>tación Esco<strong>la</strong>r (Desayunos<br />
y Almuerzos Esco<strong>la</strong>res).<br />
Programa <strong>de</strong> complem<strong>en</strong>tación alim<strong>en</strong>taria<br />
para grupos <strong>de</strong> mayor riesgo (PACFO).<br />
Programa <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tación y nutrición <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
familia <strong>de</strong> alto riesgo (PANFAR).<br />
Programa <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tación y nutrición para el<br />
paci<strong>en</strong>te con tubercu<strong>los</strong>is y familia (PANTBC).<br />
Programa <strong>de</strong> Alim<strong>en</strong>tación y Nutrición dirigido<br />
al M<strong>en</strong>or <strong>en</strong> Estado <strong>de</strong> Abandono y Riesgo<br />
Nutricional (PROMARN).<br />
Programa <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción a Comedores<br />
(Comedores popu<strong>la</strong>res).<br />
Programa Hogares y albergues.<br />
Programa Alim<strong>en</strong>tos por Trabajo.<br />
Conv<strong>en</strong>io con el Programa <strong>de</strong> Educación Básica<br />
Laboral (PEBAL).<br />
Conv<strong>en</strong>io con <strong>la</strong> Fundación por <strong>los</strong> Niños <strong>de</strong>l<br />
Perú.<br />
Proyecto Promoción <strong>de</strong>l Desarrollo Sust<strong>en</strong>table<br />
<strong>de</strong> Microcu<strong>en</strong>cas Altoandinas.<br />
Programa <strong>de</strong>l Vaso <strong>de</strong> Leche (MEF y gobiernos<br />
locales)<br />
Programa <strong>de</strong> Capacitación Laboral Juv<strong>en</strong>il<br />
(PROJOVEN).<br />
Programa Construy<strong>en</strong>do Perú.<br />
Programa Perú Empr<strong>en</strong><strong>de</strong>dor.<br />
Mi Chamba.<br />
Programa Nacional Wawa Wasi.<br />
Instituto Nacional <strong>de</strong> Bi<strong>en</strong>estar Familiar<br />
(INABIF).<br />
Programa Nacional <strong>de</strong> Apoyo Directo a <strong>los</strong> más<br />
Pobres “JUNTOS”<br />
35
Análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> Implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l Programa JUNTOS <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a <strong>los</strong> servicios <strong>de</strong><br />
salud y educación <strong>en</strong> <strong>los</strong> distritos <strong>de</strong> extrema pobreza Apurímac 2005 - 2007<br />
Sector Entidad Nombre <strong>de</strong>l <strong>programa</strong><br />
Vivi<strong>en</strong>da<br />
Agricultura<br />
Desarrollo<br />
Productivo<br />
Transporte<br />
Energía<br />
Otros<br />
Ministerio<br />
<strong>de</strong> Vivi<strong>en</strong>da,<br />
Construcción y<br />
Saneami<strong>en</strong>to<br />
Banco <strong>de</strong><br />
Materiales<br />
Ministerio <strong>de</strong><br />
Agricultura<br />
Ministerio<br />
<strong>de</strong>l Trabajo y<br />
Promoción <strong>de</strong><br />
Empleo<br />
Ministerio <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
Mujer y Desarrollo<br />
Social - FONCODES<br />
Ministerio <strong>de</strong><br />
Transporte y<br />
Comunicaciones<br />
Ministerio <strong>de</strong><br />
Energía y Minas<br />
Ministerio <strong>de</strong><br />
Vivi<strong>en</strong>da,<br />
Construcción y<br />
Saneami<strong>en</strong>to<br />
Ministerio <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
Mujer y Desarrollo<br />
Social - FONCODES<br />
Techo Propio.<br />
Mejorami<strong>en</strong>to Integral <strong>de</strong> Barrios (Mi Barrio).<br />
Programa <strong>de</strong> Apoyo a <strong>la</strong> Reforma <strong>de</strong>l Sector<br />
Saneami<strong>en</strong>to (PARSSA).<br />
Programa Nacional <strong>de</strong> Agua y Saneami<strong>en</strong>to<br />
Rural (PRONASAR).<br />
Vivi<strong>en</strong>da Básica.<br />
Vivi<strong>en</strong>da Progresiva.<br />
Vivi<strong>en</strong>da Nueva.<br />
Programas <strong>de</strong>l Fondo <strong>de</strong> Apoyo Social<br />
Programa Nacional <strong>de</strong> Manejo <strong>de</strong> Cu<strong>en</strong>cas<br />
Hidrográficas y Conservación <strong>de</strong> Sue<strong>los</strong><br />
(PRONAMACHCS).<br />
Proyecto Especial Titu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> Tierras y<br />
Catastro Rural (PETT).<br />
Programa <strong>de</strong> Maquinaria Agríco<strong>la</strong>,<br />
Agroindustrial y Pesada (PMAAP).<br />
Programa Sub sectorial <strong>de</strong> Irrigación (PSI).<br />
Proyecto <strong>de</strong> Manejo <strong>de</strong> <strong>los</strong> Recursos Naturales<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> Sierra Sur (MARENASS).<br />
Programa Especial <strong>de</strong> Aprovechami<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> Abonos prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> Aves Marinas<br />
(PROABONOS).<br />
Programa para el Desarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Amazonía.<br />
C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> Pequeña y<br />
Microempresa (PROMPYME).<br />
Dirección Nacional <strong>de</strong> <strong>la</strong> Micro y Pequeña<br />
Empresa (DNMYPE).<br />
A Producir<br />
Provías Rural<br />
Programa Nacional <strong>de</strong> Electrificación Rural<br />
Instituto Nacional <strong>de</strong> Desarrollo (INADE)<br />
Mejorando tu vida<br />
Fu<strong>en</strong>te: Vásquez, Enrique y María <strong>de</strong>l Carm<strong>en</strong> Franco G. (2007). Docum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Discusión Fusión <strong>de</strong><br />
<strong>programa</strong>s sociales <strong>en</strong> el Perú: Un fondo <strong>de</strong> inclusión social como propuesta. Lima: C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong><br />
Investigación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong>l Pacífico.<br />
36<br />
Análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> Implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l Programa JUNTOS <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a <strong>los</strong> servicios <strong>de</strong><br />
salud y educación <strong>en</strong> <strong>los</strong> distritos <strong>de</strong> extrema pobreza Apurímac 2005 - 2007<br />
El Ministerio <strong>de</strong> Economía y Finanzas (MEF) transfiere recursos a <strong>los</strong> gobiernos<br />
locales para el Programa <strong>de</strong>l Vaso <strong>de</strong> Leche, creado para proveer apoyo <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
alim<strong>en</strong>tación a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>trega <strong>de</strong> una ración diaria <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos a una<br />
pob<strong>la</strong>ción consi<strong>de</strong>rada vulnerable, con el propósito <strong>de</strong> ayudar<strong>la</strong> a superar <strong>la</strong><br />
inseguridad alim<strong>en</strong>taria <strong>en</strong> <strong>la</strong> que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra.<br />
El Ministerio <strong>de</strong> Trabajo y Promoción <strong>de</strong>l Empleo (MTPE) es responsable <strong>de</strong>:<br />
Programa Construy<strong>en</strong>do Perú, cuyo objetivo es <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración<br />
<strong>de</strong> ingresos temporales y el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> capacida<strong>de</strong>s para <strong>la</strong><br />
pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong>sempleada <strong>de</strong> <strong>la</strong>s áreas urbanas y rurales, favoreci<strong>en</strong>do<br />
prioritariam<strong>en</strong>te a aquel<strong>la</strong>s con m<strong>en</strong>ores niveles <strong>de</strong> ingreso económico,<br />
<strong>en</strong> situación <strong>de</strong> pobreza y extrema pobreza.<br />
Pro-Jov<strong>en</strong>, cuyo objetivo es g<strong>en</strong>erar capacida<strong>de</strong>s para <strong>la</strong> empleabilidad<br />
y oportunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> trabajo para jóv<strong>en</strong>es <strong>de</strong> 16 a 24 años <strong>de</strong> m<strong>en</strong>ores<br />
recursos económicos para insertar<strong>los</strong> <strong>en</strong> el mercado <strong>la</strong>boral.<br />
El Ministerio <strong>de</strong> <strong>la</strong> Mujer y Desarrollo Social (MIMDES) supervisa <strong>los</strong> <strong>programa</strong>s<br />
alim<strong>en</strong>tarios, como el Programa Nacional <strong>de</strong> Asist<strong>en</strong>cia Alim<strong>en</strong>taria (PRONAA),<br />
cuyo objetivo g<strong>en</strong>eral es contribuir a mejorar el nivel nutricional, <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia<br />
y el r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to esco<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> edad preesco<strong>la</strong>r y esco<strong>la</strong>r,<br />
prioritariam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> situación <strong>de</strong> extrema pobreza, proporcionando raciones<br />
<strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos que aport<strong>en</strong>, como mínimo, un tercio <strong>de</strong> <strong>los</strong> requerimi<strong>en</strong>tos<br />
nutricionales <strong>de</strong> cada niño, reduci<strong>en</strong>do <strong>la</strong> inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> anemia e increm<strong>en</strong>tando<br />
su capacidad <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje, asimismo inc<strong>en</strong>tiva <strong>la</strong> práctica <strong>de</strong> bu<strong>en</strong>os hábitos<br />
y costumbres alim<strong>en</strong>tarias, así como <strong>de</strong> higi<strong>en</strong>e <strong>en</strong> <strong>los</strong> niños y sus familias,<br />
<strong>en</strong>tre otras activida<strong>de</strong>s re<strong>la</strong>cionadas a <strong>la</strong> consecución <strong>de</strong> sus objetivos.<br />
Asimismo, el MIMDES, también coordina el compon<strong>en</strong>te <strong>de</strong> infraestructura <strong>de</strong>l<br />
Fondo <strong>de</strong> Cooperación para el Desarrollo Social (FONCODES) transferido a <strong>los</strong><br />
gobiernos locales.<br />
El Ministerio <strong>de</strong> Salud ti<strong>en</strong>e bajo su responsabilidad <strong>la</strong> ejecución <strong>de</strong>l Seguro<br />
Integral <strong>de</strong> Salud (SIS), creado <strong>en</strong> el 2001. El objetivo <strong>de</strong> este <strong>programa</strong><br />
es proteger a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción no asegurada <strong>en</strong> salud, con prioridad <strong>en</strong> <strong>los</strong><br />
segm<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> pobreza y extrema pobreza y con una ori<strong>en</strong>tación a resolver<br />
<strong>la</strong>s restricciones al acceso a servicios <strong>de</strong> salud explicadas por <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia<br />
<strong>de</strong> barreras económicas, culturales y geográficas. Los resultados confirman<br />
que el SIS, <strong>en</strong> promedio, ti<strong>en</strong>e efecto sobre el acceso a parto institucional<br />
<strong>en</strong> un establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l MINSA y at<strong>en</strong>ción con un profesional <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud.<br />
Sin embargo, sus efectos activadores <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda por este servicio han<br />
sido más fuertes <strong>en</strong> <strong>los</strong> segm<strong>en</strong>tos m<strong>en</strong>os pobres, por lo tanto no ha logrado<br />
mejoras <strong>en</strong> <strong>la</strong> equidad. Adicionalm<strong>en</strong>te, se ha i<strong>de</strong>ntificado que persist<strong>en</strong><br />
barreras no económicas que limitan el acceso a <strong>la</strong>s gestantes más vulnerables.<br />
Así, <strong>la</strong>s gestantes que hab<strong>la</strong>n l<strong>en</strong>guas nativas, que viv<strong>en</strong> <strong>en</strong> zonas rurales y/o<br />
con esposos que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>la</strong> última pa<strong>la</strong>bra <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>cisiones <strong>de</strong> salud, cu<strong>en</strong>tan<br />
con m<strong>en</strong>or probabilidad <strong>de</strong> <strong>de</strong>mandar parto institucional, aún <strong>de</strong>spués <strong>de</strong><br />
contro<strong>la</strong>rse, por una serie <strong>de</strong> características personales y <strong>de</strong>l hogar.<br />
37
Análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> Implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l Programa JUNTOS <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a <strong>los</strong> servicios <strong>de</strong><br />
salud y educación <strong>en</strong> <strong>los</strong> distritos <strong>de</strong> extrema pobreza Apurímac 2005 - 2007<br />
El Ministerio <strong>de</strong> Educación <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong> el Programa Nacional <strong>de</strong> Alfabetización,<br />
cuyo objetivo es at<strong>en</strong><strong>de</strong>r a una pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> 2’500,000 iletrados <strong>en</strong>tre el 2006<br />
y el 2011 y realizar diversas activida<strong>de</strong>s que conduzcan a <strong>la</strong> erradicación <strong>de</strong>l<br />
analfabetismo al final <strong>de</strong> ese período, ello significa dotar <strong>de</strong> <strong>la</strong>s compet<strong>en</strong>cias<br />
<strong>de</strong> lectura, escritura y cálculo básico (suma y resta) a dos millones y medio<br />
<strong>de</strong> peruanos. Otro importante <strong>programa</strong> <strong>de</strong> este sector es el re<strong>la</strong>cionado con<br />
<strong>la</strong> educación bilingüe intercultural, ori<strong>en</strong>tada a conservar <strong>la</strong>s l<strong>en</strong>guas nativas<br />
exist<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> nuestro país.<br />
En este contexto, el Programa Nacional <strong>de</strong> Apoyo Directo a <strong>los</strong> más Pobres<br />
JUNTOS, que coordina <strong>la</strong> Presi<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong>l Consejo <strong>de</strong> Ministros (PCM), se concibe<br />
con el objetivo <strong>de</strong> eliminar el vínculo interg<strong>en</strong>eracional <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza bajo <strong>los</strong><br />
principios <strong>de</strong> búsqueda <strong>de</strong> <strong>la</strong> equidad social, corresponsabilidad, integralidad,<br />
transpar<strong>en</strong>cia y evaluación <strong>de</strong> impacto.<br />
En lo es<strong>en</strong>cial, JUNTOS es un Programa <strong>de</strong> Transfer<strong>en</strong>cia Monetaria Condicionada<br />
a <strong>la</strong>s familias más pobres; específicam<strong>en</strong>te se dirige a <strong>los</strong> hogares con niños<br />
<strong>de</strong> 0 a 3 años, a <strong>la</strong>s madres gestantes y hogares con hijos e hijas hasta <strong>los</strong> 14<br />
años <strong>de</strong> <strong>la</strong>s áreas con mayor índice <strong>de</strong> pobreza extrema <strong>en</strong> nuestro país. Un<br />
objetivo adicional es facilitar <strong>la</strong> “exist<strong>en</strong>cia civil” <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s áreas<br />
don<strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong> el <strong>programa</strong> y por el <strong>la</strong>do <strong>de</strong> <strong>la</strong> oferta financia <strong>la</strong> mejora <strong>de</strong><br />
<strong>los</strong> servicios <strong>de</strong> salud, nutrición y educación para garantizar el mayor acceso a<br />
servicios por parte <strong>de</strong> <strong>los</strong> b<strong>en</strong>eficiarios.<br />
Hasta septiembre <strong>de</strong>l 2008 JUNTOS se implem<strong>en</strong>taba <strong>en</strong> 14 regiones <strong>de</strong>l<br />
país: Apurímac, Huancavelica, Ayacucho, Huánuco, La Libertad, Ancash, Junín,<br />
Cajamarca, Puno, Cusco, Piura, Pasco, Loreto y Amazonas, y <strong>en</strong> cada una <strong>de</strong><br />
estas regiones focalizado <strong>en</strong> <strong>los</strong> distritos más pobres. Según <strong>la</strong> estadística oficial,<br />
esta cobertura geográfica repres<strong>en</strong>ta a 638 distritos, 115 provincias, 339,440<br />
hogares b<strong>en</strong>eficiados que alcanzó aproximadam<strong>en</strong>te a 2´182,273 personas,<br />
compr<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do a 347,072 niños <strong>de</strong> 0 a 5 años, así como a 985,858 niños <strong>de</strong><br />
0 a 14 años y 10,114 madres gestantes y, finalm<strong>en</strong>te, 95,853 repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong><br />
hogar que obtuvieron Docum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> I<strong>de</strong>ntidad Nacional (DNI). Es un <strong>programa</strong><br />
emin<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te rural y dirigido a sectores pob<strong>la</strong>cionales cuyas características<br />
étnicas y culturales <strong>los</strong> difer<strong>en</strong>cian <strong>de</strong> otros sectores <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad peruana. 4<br />
El docum<strong>en</strong>to está organizado <strong>en</strong> cinco capítu<strong>los</strong>. En el primer capítulo se revisa<br />
<strong>la</strong> estructura <strong>de</strong>l trabajo, el objeto, <strong>la</strong> justificación, propósito, objetivos, ámbito<br />
y metodología. En el segundo capitulo se hace una revisión <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza <strong>en</strong> el<br />
Perú, <strong>la</strong> estrategia CRECER y el Programa JUNTOS. En el tercer capitulo se <strong>de</strong>scribe<br />
brevem<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> Región Apurimac. En el cuarto y quinto capítu<strong>los</strong> se analiza <strong>la</strong><br />
situación <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación y <strong>la</strong> salud <strong>en</strong> Apurímac según el cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
condicionalida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l Programa JUNTOS, respectivam<strong>en</strong>te. Por último, el sexto<br />
capítulo resume <strong>los</strong> resultados, conclusiones y recom<strong>en</strong>daciones alcanzadas.<br />
4 JUNTOS. Informe <strong>de</strong> Gestión Institucional Marzo-Octubre 2008. Lima: 2008.<br />
38<br />
Análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> Implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l Programa JUNTOS <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a <strong>los</strong> servicios <strong>de</strong><br />
salud y educación <strong>en</strong> <strong>los</strong> distritos <strong>de</strong> extrema pobreza Apurímac 2005 - 2007<br />
2.6 Programa JUNTOS<br />
El Perú <strong>en</strong> <strong>los</strong> últimos años se está caracterizando por <strong>los</strong> esfuerzos <strong>en</strong><br />
consolidar <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia así como lograr reducir <strong>la</strong> pobreza y <strong>la</strong> exclusión<br />
social <strong>en</strong> procura <strong>de</strong> mejores niveles <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción peruana <strong>en</strong><br />
g<strong>en</strong>eral y rural <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r. Actualm<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> economía peruana atraviesa <strong>la</strong><br />
fase expansiva más <strong>la</strong>rga <strong>de</strong> su historia, caracterizada por <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación<br />
<strong>de</strong> políticas monetarias y fiscales pru<strong>de</strong>ntes que garantizan <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad<br />
<strong>de</strong>l crecimi<strong>en</strong>to actual.<br />
Este esc<strong>en</strong>ario configura un contexto favorable para empr<strong>en</strong><strong>de</strong>r el proceso<br />
<strong>de</strong> reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza y <strong>la</strong> mejora <strong>de</strong> <strong>los</strong> indicadores sociales más<br />
importantes, objetivo final y principal <strong>de</strong> <strong>la</strong> política económica vig<strong>en</strong>te.<br />
Un primer factor que influyó <strong>en</strong> <strong>la</strong> creación <strong>de</strong>l Programa fue sin duda <strong>la</strong><br />
Dec<strong>la</strong>ración <strong>de</strong>l Mil<strong>en</strong>io <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas, que tuvo lugar <strong>en</strong> septiembre <strong>de</strong>l<br />
2000, <strong>la</strong> cual estableció una serie <strong>de</strong> objetivos y metas <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo y bi<strong>en</strong>estar<br />
humanos, algunos muy específicos, para ser alcanzados internacionalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />
el 2015. Un segundo factor, que c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te se re<strong>la</strong>ciona con <strong>la</strong> creación <strong>de</strong><br />
JUNTOS, es sin duda el conjunto <strong>de</strong> manifiestos y propuestas <strong>de</strong>l Acuerdo<br />
Nacional, como un espacio <strong>de</strong> <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>la</strong>s principales fuerzas políticas<br />
y sociales (partidos, asociaciones y organismos <strong>de</strong> base, sindicatos, gremios,<br />
<strong>en</strong>tre otros) para discutir y cons<strong>en</strong>suar objetivos y propuestas sobre el accionar<br />
<strong>de</strong>l Estado <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong>s políticas sociales.<br />
JUNTOS es un Programa Social dirigido a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción rural <strong>de</strong> mayor<br />
vulnerabilidad, <strong>en</strong> situación <strong>de</strong> extrema pobreza, riesgo y exclusión. El <strong>programa</strong><br />
ti<strong>en</strong>e como objetivo promover el ejercicio <strong>de</strong> sus <strong>de</strong>rechos fundam<strong>en</strong>tales a<br />
través <strong>de</strong> <strong>la</strong> articu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> oferta <strong>de</strong> servicios <strong>en</strong> nutrición, salud, educación<br />
e i<strong>de</strong>ntidad mediante <strong>la</strong> <strong>en</strong>trega <strong>de</strong> un inc<strong>en</strong>tivo monetario condicionado <strong>de</strong><br />
ci<strong>en</strong> nuevos soles <strong>de</strong> libre uso para <strong>la</strong>/el repres<strong>en</strong>tante (madre, padre) <strong>de</strong> cada<br />
hogar seleccionado previam<strong>en</strong>te.<br />
A <strong>la</strong> fecha, el Programa JUNTOS forma parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> estrategia Nacional CRECER,<br />
esta última creada mediante D.S. 055-2007-PCM <strong>de</strong>l 02 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong>l 2007,<br />
cuya finalidad es <strong>la</strong> lucha frontal contra <strong>la</strong> pobreza y <strong>la</strong> <strong>de</strong>snutrición crónica<br />
infantil. CRECER articu<strong>la</strong> el trabajo <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>programa</strong>s sociales <strong>en</strong> función <strong>de</strong><br />
tres ejes: <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> capacida<strong>de</strong>s, restitución <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos fundam<strong>en</strong>tales, y<br />
promoción <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo productivo y <strong>la</strong> red <strong>de</strong> protección social.<br />
Oficialm<strong>en</strong>te, JUNTOS está <strong>de</strong>finido como un Programa <strong>de</strong> Transfer<strong>en</strong>cias<br />
Monetarias Condicionadas y es consi<strong>de</strong>rado como un Programa Social <strong>de</strong><br />
“Tercera G<strong>en</strong>eración”, es <strong>de</strong>cir, brinda ayuda a <strong>la</strong>s familias pobres con un<br />
inc<strong>en</strong>tivo para cumplir una serie <strong>de</strong> compromisos bi<strong>en</strong> <strong>de</strong>finidos <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> un<br />
esquema <strong>de</strong> corresponsabilidad familia-Estado. JUNTOS se difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
l<strong>la</strong>mados <strong>programa</strong>s sociales <strong>de</strong> “primera g<strong>en</strong>eración” (<strong>en</strong>trega <strong>de</strong> subsidios<br />
sin condiciones) y <strong>de</strong> “segunda g<strong>en</strong>eración” (limitados a <strong>la</strong> inserción <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
familia <strong>en</strong> circuitos económicos y <strong>de</strong> seguridad alim<strong>en</strong>taría).<br />
39
Análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> Implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l Programa JUNTOS <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a <strong>los</strong> servicios <strong>de</strong><br />
salud y educación <strong>en</strong> <strong>los</strong> distritos <strong>de</strong> extrema pobreza Apurímac 2005 - 2007<br />
El <strong>programa</strong> ti<strong>en</strong>e por misión contribuir al <strong>de</strong>sarrollo humano y <strong>de</strong> capacida<strong>de</strong>s,<br />
especialm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong>s nuevas g<strong>en</strong>eraciones, ori<strong>en</strong>tando su accionar a romper <strong>la</strong><br />
transfer<strong>en</strong>cia interg<strong>en</strong>eracional <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza mediante inc<strong>en</strong>tivos económicos<br />
que promuev<strong>en</strong> y apoyan el acceso a servicios <strong>de</strong> calidad <strong>en</strong> educación, salud,<br />
nutrición e i<strong>de</strong>ntidad bajo <strong>en</strong>foque <strong>de</strong> restitución <strong>de</strong> esos <strong>de</strong>rechos básicos,<br />
con <strong>la</strong> participación organizada y <strong>la</strong> vigi<strong>la</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>los</strong> actores sociales <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
comunidad.<br />
En el ámbito <strong>de</strong> acción <strong>de</strong>l <strong>programa</strong> se han restituido <strong>los</strong> <strong>de</strong>rechos básicos a<br />
<strong>los</strong> hogares, cuyos miembros acce<strong>de</strong>n <strong>de</strong> manera regu<strong>la</strong>r, a servicios básicos<br />
<strong>en</strong> educación, salud y nutrición habi<strong>en</strong>do mejorado <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> vida y el<br />
<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> capital humano reduci<strong>en</strong>do <strong>la</strong> transfer<strong>en</strong>cia interg<strong>en</strong>eracional <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> pobreza.<br />
2.6.1 Objetivos y metas <strong>de</strong>l Programa JUNTOS<br />
Los objetivos <strong>de</strong>l <strong>programa</strong> son <strong>los</strong> sigui<strong>en</strong>tes:<br />
a. Lograr <strong>la</strong> inclusión social <strong>de</strong> <strong>los</strong> hogares más pobres ampliando <strong>la</strong>s<br />
posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l ejercicio <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>de</strong>rechos básicos <strong>en</strong> educación, salud y<br />
nutrición así como el acceso a <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntidad <strong>de</strong> sus miembros con énfasis<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> mujer gestante, y niños y niñas m<strong>en</strong>ores <strong>de</strong> 14 años <strong>de</strong> edad.<br />
b. Facilitar el acceso a <strong>la</strong> oferta <strong>de</strong> servicios con calidad, equidad <strong>de</strong> género<br />
y respeto a <strong>la</strong> diversidad cultural.<br />
c. Contribuir a reducir <strong>la</strong> brecha <strong>de</strong> ingresos <strong>de</strong> <strong>los</strong> hogares más pobres.<br />
d. Fortalecer <strong>la</strong> participación ciudadana y vigi<strong>la</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad.<br />
2.6.2 Objetivos específicos programáticos<br />
Los objetivos específicos para el año 2008 formu<strong>la</strong>dos y articu<strong>la</strong>dos con <strong>la</strong><br />
Estructura Funcional Programática son <strong>los</strong> sigui<strong>en</strong>tes:<br />
Objetivo Específico 1: Afiliar hogares pobres con pob<strong>la</strong>ción objetivo<br />
validada, contro<strong>la</strong>r el cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> sus<br />
compromisos y garantizar <strong>la</strong> <strong>en</strong>trega efectiva<br />
<strong>de</strong> su inc<strong>en</strong>tivo económico.<br />
Objetivo Específico 2: Promover el cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>los</strong> compromisos<br />
<strong>de</strong> participación voluntaria <strong>de</strong> <strong>los</strong> hogares<br />
b<strong>en</strong>eficiarios <strong>en</strong> <strong>los</strong> servicios <strong>de</strong> salud,<br />
nutrición, educación e i<strong>de</strong>ntidad.<br />
Objetivo Específico 3: Facilitar el acceso a <strong>los</strong> servicios <strong>de</strong> nutrición,<br />
salud, educación e i<strong>de</strong>ntidad.<br />
Objetivo Específico 4: Consolidar una organización <strong>de</strong> alto<br />
<strong>de</strong>sempeño.<br />
40<br />
Análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> Implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l Programa JUNTOS <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a <strong>los</strong> servicios <strong>de</strong><br />
salud y educación <strong>en</strong> <strong>los</strong> distritos <strong>de</strong> extrema pobreza Apurímac 2005 - 2007<br />
2.6.3 Organización y Características <strong>de</strong>l funcionami<strong>en</strong>to<br />
El subsidio monetario <strong>de</strong> JUNTOS no es gratuito, ya que está supeditado<br />
al cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> compromisos verificables <strong>de</strong> participación <strong>en</strong> una serie<br />
<strong>de</strong> <strong>programa</strong>s sectoriales perman<strong>en</strong>tes tales como salud (inmunizaciones),<br />
nutrición (apoyo alim<strong>en</strong>tario), educación (matrícu<strong>la</strong> y asist<strong>en</strong>cia) e i<strong>de</strong>ntidad<br />
(DNI) que apuntan a fortalecer el <strong>de</strong>sarrollo humano así como <strong>la</strong> restitución y<br />
consolidación <strong>de</strong> sus <strong>de</strong>rechos básicos.<br />
Para su operatividad, el <strong>programa</strong> cu<strong>en</strong>ta como una organización conformada<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te manera:<br />
Alta Dirección <strong>de</strong>l Programa, conformada por el Consejo Directivo, que<br />
constituye el mayor nivel <strong>de</strong> dirección <strong>de</strong>l Programa y <strong>la</strong> Dirección<br />
Ejecutiva, que ejerce funciones ejecutivas, <strong>de</strong> administración y <strong>de</strong><br />
repres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l Programa.<br />
Ger<strong>en</strong>cias <strong>de</strong>l Programa, son <strong>la</strong>s <strong>en</strong>cargadas <strong>de</strong> prestar asesorami<strong>en</strong>to,<br />
apoyo y conducir <strong>la</strong>s operaciones y funciones propias <strong>de</strong>l Programa.<br />
Coordinaciones Regionales, responsables <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización y dirección<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s Se<strong>de</strong>s Regionales así como <strong>la</strong> repres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l Programa ante<br />
<strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s locales y regionales, <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s públicas y privadas <strong>en</strong><br />
su ámbito <strong>de</strong> acción.<br />
Promotor Local, que realiza <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> promoción y difusión<br />
<strong>de</strong>l <strong>programa</strong> y acompaña a <strong>la</strong>s familias <strong>en</strong> el cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
condicionalida<strong>de</strong>s.<br />
Comité Nacional <strong>de</strong> Supervisión y Transpar<strong>en</strong>cia, que supervisa el<br />
cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>los</strong> objetivos <strong>de</strong>l Programa.<br />
La Comisión Interministerial <strong>de</strong> Asuntos Sociales-CIAS, que dicta <strong>los</strong><br />
lineami<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> política social, <strong>la</strong> misma que cu<strong>en</strong>ta con<br />
una Secretaria Técnica.<br />
El Consejo Directivo, conformado por su Presi<strong>de</strong>nte, repres<strong>en</strong>tantes<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> sectores <strong>de</strong> Salud, Educación, Economía y Finanzas, Mujer y<br />
Desarrollo Social. Por <strong>la</strong> sociedad civil: Caritas, Confe<strong>de</strong>raciones<br />
<strong>de</strong> Trabajadores, Confe<strong>de</strong>ración <strong>de</strong> Empresarios, Asociación <strong>de</strong><br />
Organizaciones No Gubernam<strong>en</strong>tales. Su principal función es <strong>la</strong> <strong>de</strong><br />
aprobar políticas g<strong>en</strong>erales <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> administración, presupuesto,<br />
personal, finanzas, evaluación y monitoreo <strong>de</strong>l <strong>programa</strong> y re<strong>la</strong>ciones<br />
institucionales.<br />
Cabe <strong>de</strong>stacar que, <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s principales <strong>de</strong>cisiones adoptadas, se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran<br />
<strong>la</strong>s transfer<strong>en</strong>cias financieras a <strong>los</strong> sectores y tercerización <strong>de</strong> servicios con<br />
RENIEC, Instituto Nacional <strong>de</strong> Estadística e Informática y el Banco <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
Nación, <strong>la</strong>s estrategias para expandir e int<strong>en</strong>sificar el Programa, supervisar el<br />
cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>los</strong> lineami<strong>en</strong>tos y acuerdos y el trabajo coordinado con <strong>la</strong><br />
Estrategia Nacional CRECER.<br />
41
Análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> Implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l Programa JUNTOS <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a <strong>los</strong> servicios <strong>de</strong><br />
salud y educación <strong>en</strong> <strong>los</strong> distritos <strong>de</strong> extrema pobreza Apurímac 2005 - 2007<br />
2.6.4 Procesos directos<br />
El proceso se inicia con un mecanismo <strong>de</strong> focalización geográfica a través<br />
<strong>de</strong>l cual se realiza <strong>la</strong> selección <strong>de</strong> distritos. Posteriorm<strong>en</strong>te, ti<strong>en</strong>e lugar <strong>la</strong><br />
focalización individual <strong>de</strong> hogares que cumpl<strong>en</strong> con <strong>los</strong> requisitos <strong>de</strong>l Programa<br />
para finalm<strong>en</strong>te aplicarse <strong>la</strong> selección final <strong>de</strong> b<strong>en</strong>eficiarios mediante Asambleas<br />
<strong>de</strong> Validación Comunal.<br />
2.6.5 Selección <strong>de</strong> distritos<br />
La selección <strong>de</strong> <strong>los</strong> distritos se realiza <strong>en</strong> base al mapa <strong>de</strong> pobreza <strong>de</strong>l<br />
Ministerio <strong>de</strong> Economía y Finanzas, consi<strong>de</strong>rándose <strong>en</strong> <strong>la</strong>s primeras etapas<br />
ser, prefer<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, un distrito rural y <strong>en</strong>contrarse <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>los</strong> distritos más<br />
pobres según <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> <strong>los</strong> sigui<strong>en</strong>tes parámetros:<br />
Nivel <strong>de</strong> pobreza por Necesida<strong>de</strong>s Básicas Insatisfechas (NBI).<br />
Brecha <strong>de</strong> pobreza por ingresos.<br />
Desnutrición crónica infantil.<br />
Afectación por <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia.<br />
Pobreza extrema.<br />
2.6.6 I<strong>de</strong>ntificación <strong>de</strong> hogares<br />
En primer lugar, se realiza el proceso <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntificación <strong>de</strong> hogares con hijos<br />
hasta 14 años y madres embarazadas. En segundo lugar, se aplica el filtro<br />
<strong>de</strong> hogares <strong>en</strong> condición <strong>de</strong> pobreza mediante un algoritmo <strong>de</strong> pobreza; este<br />
proceso está a cargo <strong>de</strong>l INEI.<br />
2.6.7 Incorporación <strong>de</strong> hogares i<strong>de</strong>ntificados como b<strong>en</strong>eficiarios<br />
La firma <strong>de</strong> <strong>los</strong> conv<strong>en</strong>ios y su incorporación al Programa está supeditada a<br />
<strong>la</strong> pres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l Docum<strong>en</strong>to Nacional <strong>de</strong> I<strong>de</strong>ntidad (DNI), cuya aut<strong>en</strong>ticidad<br />
se verifica <strong>en</strong> el Registro Nacional <strong>de</strong> I<strong>de</strong>ntidad y Estado Civil. Es <strong>la</strong> propia<br />
comunidad, mediante Asambleas <strong>de</strong> Validación Comunal, <strong>la</strong> que <strong>de</strong>ci<strong>de</strong> <strong>de</strong><br />
manera solidaria aquel<strong>los</strong> hogares que <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser incorporados al <strong>programa</strong> y<br />
aquel<strong>los</strong> que <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser excluidos.<br />
2.6.8 Sistemas <strong>de</strong> focalización efectivos (SISFOH y C<strong>en</strong>so <strong>de</strong> JUNTOS)<br />
Las experi<strong>en</strong>cias internacionales muestran que para que <strong>la</strong> gestión social<br />
sea exitosa se requiere un sistema <strong>de</strong> focalización, es <strong>de</strong>cir, un sistema <strong>de</strong><br />
i<strong>de</strong>ntificación individual <strong>de</strong> <strong>los</strong> b<strong>en</strong>eficiarios, <strong>de</strong>l nivel <strong>de</strong> pobreza <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
hogares, que todos <strong>los</strong> <strong>programa</strong>s sociales estén obligados a utilizar para<br />
seleccionar a sus b<strong>en</strong>eficiarios.<br />
Actualm<strong>en</strong>te hay avances significativos <strong>en</strong> <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> un Padrón<br />
G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Hogares (PGH), si<strong>en</strong>do <strong>la</strong>s tareas <strong>de</strong>l futuro su ext<strong>en</strong>sión, su<br />
aplicación y su actualización periódica. El MEF ha <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do ya el Sistema<br />
42<br />
Análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> Implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l Programa JUNTOS <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a <strong>los</strong> servicios <strong>de</strong><br />
salud y educación <strong>en</strong> <strong>los</strong> distritos <strong>de</strong> extrema pobreza Apurímac 2005 - 2007<br />
<strong>de</strong> Focalización <strong>de</strong> Hogares (SISFOH), que abarca <strong>la</strong>s 30 ciuda<strong>de</strong>s y 60<br />
provincias más pob<strong>la</strong>das <strong>de</strong>l país, y JUNTOS ha empadronado a hogares <strong>en</strong><br />
pobreza <strong>de</strong> 638 distritos rurales. Ambos registros <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser complem<strong>en</strong>tarios<br />
y funcionar como un Sistema Único <strong>de</strong> Focalización. Para ello se requiere <strong>de</strong><br />
una base <strong>de</strong> soporte informático común que integre ambos registros no sólo<br />
para fines <strong>de</strong> focalización, sino también <strong>de</strong> seguimi<strong>en</strong>to y evaluación. El PGH<br />
<strong>de</strong>be convertirse <strong>en</strong> <strong>la</strong> herrami<strong>en</strong>ta c<strong>en</strong>tral <strong>de</strong> <strong>la</strong> política social por lo que<br />
<strong>de</strong>be ser accesible a todos <strong>los</strong> PPSS involucrados y a <strong>la</strong> propia pob<strong>la</strong>ción y<br />
organizaciones sociales <strong>de</strong> base (OSB) para fines <strong>de</strong> vigi<strong>la</strong>ncia y transpar<strong>en</strong>cia.<br />
A estos dos registros se ha añadido últimam<strong>en</strong>te el Mapa <strong>de</strong> Impactos,<br />
instrum<strong>en</strong>to que permite ubicar <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>programa</strong>s sociales<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> Estrategia CRECER <strong>en</strong> todos <strong>los</strong> distritos y c<strong>en</strong>tros pob<strong>la</strong>dos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
zonas priorizadas. En otras pa<strong>la</strong>bras, están dadas <strong>la</strong>s condiciones para que<br />
<strong>la</strong> focalización se haga efectiva y para que <strong>los</strong> <strong>programa</strong>s sociales actú<strong>en</strong><br />
converg<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te no sólo ya a nivel geográfico sino a nivel <strong>de</strong> c<strong>en</strong>tros<br />
pob<strong>la</strong>dos y familias, lo que permitirá una ampliación importante <strong>de</strong> <strong>los</strong> efectos<br />
<strong>de</strong> todos el<strong>los</strong>.<br />
2.6.9 Temporalidad <strong>de</strong>l <strong>programa</strong> y mecanismo <strong>de</strong> salida<br />
Se establece que un hogar podrá permanecer un máximo <strong>de</strong> 4 años <strong>en</strong> el<br />
Programa, siempre que siga si<strong>en</strong>do consi<strong>de</strong>rado <strong>en</strong> condición <strong>de</strong> pobreza,<br />
r<strong>en</strong>ovando anualm<strong>en</strong>te el compromiso <strong>de</strong> participación, luego <strong>de</strong> realizado el<br />
proceso <strong>de</strong> re-certificación <strong>de</strong> ese hogar.<br />
Dep<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>de</strong> su condición, y siempre que cump<strong>la</strong> con <strong>los</strong> requisitos <strong>de</strong>l<br />
Programa, el hogar podrá permanecer hasta 8 años mediante una reducción<br />
gradual <strong>de</strong>l subsidio condicionado, a partir <strong>de</strong>l quinto año.<br />
2.6.10 Compromisos <strong>de</strong> participación <strong>de</strong> <strong>los</strong> hogares b<strong>en</strong>eficiarios<br />
El hogar b<strong>en</strong>eficiario asume el compromiso <strong>de</strong> participar <strong>en</strong> <strong>la</strong>s prestaciones <strong>de</strong><br />
salud, educación, nutrición e i<strong>de</strong>ntidad que <strong>los</strong> sectores proce<strong>de</strong>rán a brindar<br />
según <strong>la</strong>s eda<strong>de</strong>s y condición <strong>de</strong> cada b<strong>en</strong>eficiario.<br />
Para tal efecto, el/<strong>la</strong> repres<strong>en</strong>tante <strong>de</strong> cada hogar b<strong>en</strong>eficiario <strong>de</strong>l Programa<br />
<strong>de</strong>berá pres<strong>en</strong>tarse al establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> salud y a <strong>la</strong>s instituciones educativas<br />
<strong>de</strong> sus respectivas localida<strong>de</strong>s portando <strong>los</strong> formatos preimpresos que le<br />
<strong>en</strong>trega el Programa para <strong>la</strong> correspondi<strong>en</strong>te incorporación e inscripción <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
b<strong>en</strong>eficiarios a su cargo.<br />
Los/<strong>la</strong>s repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong> hogares ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>la</strong> obligación <strong>de</strong> brindar a <strong>los</strong><br />
funcionarios y promotores <strong>de</strong>l Programa <strong>la</strong> información veraz. De comprobarse<br />
<strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> información falsa, el Programa se reserva el <strong>de</strong>recho <strong>de</strong><br />
proce<strong>de</strong>r con el retiro <strong>de</strong>l mismo.<br />
43
Análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> Implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l Programa JUNTOS <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a <strong>los</strong> servicios <strong>de</strong><br />
salud y educación <strong>en</strong> <strong>los</strong> distritos <strong>de</strong> extrema pobreza Apurímac 2005 - 2007<br />
2.6.11 Monto <strong>de</strong>l inc<strong>en</strong>tivo monetario condicionado<br />
Cada hogar recibe ci<strong>en</strong> soles m<strong>en</strong>suales 5 como inc<strong>en</strong>tivo para el cumplimi<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> compromisos. Al final <strong>de</strong> cada trimestre se verifica su cumplimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong><br />
cuyo caso continuará recibi<strong>en</strong>do el inc<strong>en</strong>tivo, <strong>de</strong> lo contrario se le susp<strong>en</strong><strong>de</strong>rá el<br />
pago por 3 meses. Para recibir el inc<strong>en</strong>tivo monetario, se exige el cumplimi<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> compromisos <strong>de</strong> participación.<br />
2.6.12 Evolución <strong>de</strong>l Programa JUNTOS 2006-2008<br />
D<strong>en</strong>tro <strong>de</strong>l proceso <strong>de</strong> p<strong>la</strong>nificación para el período Julio 2006- Octubre 2008,<br />
se trazaron <strong>los</strong> objetivos principales sigui<strong>en</strong>tes:<br />
Increm<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> cobertura y acceso <strong>de</strong> <strong>los</strong> hogares <strong>de</strong> extrema pobreza<br />
al proceso <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>los</strong> fondos condicionados.<br />
Contribuir a mejorar <strong>la</strong>s prestaciones intersectoriales para que <strong>los</strong><br />
sectores ati<strong>en</strong>dan <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>los</strong> hogares b<strong>en</strong>eficiarios <strong>de</strong>l<br />
Programa con calidad y oportunidad, fom<strong>en</strong>tando <strong>la</strong> corresponsabilidad<br />
Familia-Estado.<br />
Promover el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> capacida<strong>de</strong>s <strong>en</strong>tre sus b<strong>en</strong>eficiarios<br />
fom<strong>en</strong>tando el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> sus organizaciones <strong>en</strong> busca <strong>de</strong> su autosost<strong>en</strong>ibilidad.<br />
Fortalecer <strong>la</strong> gestión y <strong>de</strong>sempeño institucional <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
Política Social Nacional.<br />
El período Julio 2006 a Octubre 2008 se constituye <strong>en</strong> el <strong>de</strong> mayor cobertura<br />
geográfica, permiti<strong>en</strong>do incorporar a <strong>la</strong> mayor parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>en</strong><br />
extrema pobreza que conforman el quintil I con <strong>la</strong> finalidad <strong>de</strong> contribuir a<br />
pot<strong>en</strong>ciar <strong>la</strong>s acciones que permitan reducir <strong>los</strong> niveles <strong>de</strong> pobreza extrema y<br />
<strong>la</strong> <strong>de</strong>snutrición infantil; <strong>en</strong> este s<strong>en</strong>tido, se amplió <strong>la</strong> cobertura hacia aquel<strong>los</strong><br />
sectores más necesitados <strong>de</strong>l país, incorporando a <strong>los</strong> distritos más pobres <strong>de</strong><br />
5 <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos (Cusco, Piura, Pasco, Amazonas y Loreto).<br />
El Programa JUNTOS a partir <strong>de</strong>l 2008 es consi<strong>de</strong>rado estratégico <strong>en</strong> el marco<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong>l Presupuesto por Resultados por el Ministerio <strong>de</strong> Economía<br />
y Finanzas, vincu<strong>la</strong>do al “Programa Articu<strong>la</strong>do Nutricional” <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l cual<br />
JUNTOS participa con el 30% <strong>de</strong> su pob<strong>la</strong>ción b<strong>en</strong>eficiaria, que es consi<strong>de</strong>rada<br />
por t<strong>en</strong>er niños <strong>de</strong> 0 a 36 meses <strong>de</strong> edad.<br />
5 Equival<strong>en</strong>te al 25% <strong>de</strong>l gasto familiar <strong>en</strong> un hogar pobre.<br />
44<br />
Análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> Implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l Programa JUNTOS <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a <strong>los</strong> servicios <strong>de</strong><br />
salud y educación <strong>en</strong> <strong>los</strong> distritos <strong>de</strong> extrema pobreza Apurímac 2005 - 2007<br />
Capitulo 3<br />
LA REGION APURIMAC<br />
3.1 Breve <strong>de</strong>scripción <strong>de</strong> <strong>la</strong> Región Apurímac<br />
Según el c<strong>en</strong>so <strong>de</strong>l 2007 <strong>de</strong>l INEI 6 , Apurímac<br />
cu<strong>en</strong>ta con una pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> 402,2 mil habitantes,<br />
repres<strong>en</strong>tando el 1,5% <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción nacional<br />
y con una tasa <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l 0,4% anual. El<br />
54,1%.<strong>de</strong> su pob<strong>la</strong>ción es rural.<br />
El porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> mujeres es <strong>de</strong> 50,3 fr<strong>en</strong>te a<br />
49,7 <strong>de</strong> hombres. La pob<strong>la</strong>ción m<strong>en</strong>or a 15 años<br />
repres<strong>en</strong>ta un 37,5% lo que inci<strong>de</strong> <strong>en</strong> una m<strong>en</strong>or<br />
pob<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> edad activa. Por otro <strong>la</strong>do, el<br />
quechua es apr<strong>en</strong>dido <strong>en</strong> <strong>la</strong> niñez por el 71,5%<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> 5 y más años <strong>de</strong> edad.<br />
En Apurímac, <strong>la</strong> comunidad campesina indíg<strong>en</strong>a,<br />
como organización social, constituye <strong>la</strong> es<strong>en</strong>cia<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> trama económica, social y cultural <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
pob<strong>la</strong>ción rural 7 .<br />
Esa misma capacidad <strong>de</strong> organización ha posibilitado el resurgimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> otras<br />
formas <strong>de</strong> asociación cruciales para <strong>la</strong> reconstrucción <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía y sistema<br />
<strong>de</strong> vida <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción, como <strong>los</strong> comités <strong>de</strong> productores, clubes <strong>de</strong> madres,<br />
juntas <strong>de</strong> regantes, comités <strong>de</strong>l vaso <strong>de</strong> leche y <strong>los</strong> comités <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />
local que actúan <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong> r<strong>en</strong>ovados municipios rurales. Actualm<strong>en</strong>te,<br />
Apurímac está vivi<strong>en</strong>do un proceso <strong>de</strong> tránsito, es <strong>de</strong>cir, una reconstitución<br />
6 Instituto Nacional <strong>de</strong> Estadística e Informática, “Resultados <strong>de</strong> <strong>los</strong> C<strong>en</strong>sos Perú 2007: XI <strong>de</strong><br />
Pob<strong>la</strong>ción y VI <strong>de</strong> Vivi<strong>en</strong>da”. Lima: INEI. 2008.<br />
7 A tal punto que <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia terrorista que durante 12 años asoló a dicha región am<strong>en</strong>azó <strong>la</strong><br />
superviv<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> sus habitantes, pero no llegó a anu<strong>la</strong>r su capacidad <strong>de</strong> respuesta colectiva,<br />
como lo testimonia <strong>la</strong> actuación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Rondas Campesinas y <strong>de</strong> <strong>los</strong> Comités <strong>de</strong> Auto<strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa, que<br />
lograron <strong>de</strong>t<strong>en</strong>er y v<strong>en</strong>cer a S<strong>en</strong><strong>de</strong>ro Luminoso.<br />
45<br />
ECUADOR COLOMBIA<br />
OCEANO<br />
PACIFICO<br />
APURIMAC<br />
BRASIL<br />
Mapa Político <strong>de</strong>l Perú<br />
CHILE
Análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> Implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l Programa JUNTOS <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a <strong>los</strong> servicios <strong>de</strong><br />
salud y educación <strong>en</strong> <strong>los</strong> distritos <strong>de</strong> extrema pobreza Apurímac 2005 - 2007<br />
<strong>de</strong>l tejido <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r local a partir <strong>de</strong> otros refer<strong>en</strong>tes intervini<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> su<br />
s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> pert<strong>en</strong><strong>en</strong>cia que favorec<strong>en</strong> una cultura <strong>de</strong> diálogo y acercami<strong>en</strong>to a<br />
instituciones, como el Estado, impulsando una visión compartida <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> región. Al respecto <strong>los</strong> principales problemas que vi<strong>en</strong>e experim<strong>en</strong>tando<br />
esta región son <strong>la</strong> continua disminución <strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> vida <strong>de</strong> su pob<strong>la</strong>ción,<br />
el impacto <strong>en</strong> el medio ambi<strong>en</strong>te producto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> explotación<br />
<strong>de</strong> recursos naturales, migración <strong>de</strong>l campo a <strong>la</strong> ciudad y <strong>los</strong> altos índices<br />
<strong>de</strong> <strong>de</strong>sempleo y subempleo. La pobreza se agudiza <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> producción<br />
agríco<strong>la</strong> con escasa tecnología, <strong>de</strong> m<strong>en</strong>or esca<strong>la</strong> y <strong>de</strong>stinada principalm<strong>en</strong>te<br />
sólo al autoconsumo. A ello se suman <strong>los</strong> efectos <strong>de</strong> <strong>los</strong> procesos <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia<br />
que produjeron migración <strong>en</strong> <strong>la</strong>s décadas pasadas.<br />
El déficit <strong>de</strong> servicios públicos también aqueja, sobre todo, a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> región que está ubicada <strong>en</strong> zonas rurales. De acuerdo al p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> Desarrollo<br />
Regional Concertado <strong>de</strong> Apurímac al 2010 8 , <strong>la</strong>s condiciones necesarias para<br />
superar estos problemas serían un crecimi<strong>en</strong>to alto y sost<strong>en</strong>ido, <strong>la</strong> inversión<br />
<strong>en</strong> capital físico por trabajador (inversión privada), mejorar <strong>la</strong> productividad <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> mano <strong>de</strong> obra (educación) e inc<strong>en</strong>tivar <strong>la</strong>s exportaciones.<br />
Apurímac está compuesto por 7 provincias:<br />
Abancay, Andahuay<strong>la</strong>s, Aimaraes, Antabamba,<br />
Cotabambas, Chincheros y Grau. La provincia<br />
<strong>de</strong> Andahuay<strong>la</strong>s es <strong>la</strong> más pob<strong>la</strong>da (32.97%),<br />
seguida por Abancay (26.75%), Chincheros (13%),<br />
Cotabambas (11.38%), luego están Aymaraes<br />
Grau y Antabamba.<br />
Los datos sobre <strong>de</strong>sarrollo humano ubican a <strong>la</strong><br />
Mapa <strong>de</strong> <strong>la</strong> Región Apurímac región Apurímac <strong>en</strong> el último lugar <strong>en</strong> el Perú,<br />
con un índice <strong>de</strong> 0.457, por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong>l promedio<br />
nacional que se ubica <strong>en</strong> 0.620 según el PNUD. El índice <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo humano<br />
consi<strong>de</strong>ra <strong>la</strong> esperanza <strong>de</strong> vida al nacer, el logro educativo y el ingreso familiar<br />
per cápita, <strong>los</strong> cuales para Apurímac son 63.01 años, 68.03%, y 133.34 nuevos<br />
soles, respectivam<strong>en</strong>te.<br />
En Apurímac predomina <strong>la</strong> producción agropecuaria <strong>de</strong> autoconsumo y <strong>de</strong><br />
subsist<strong>en</strong>cia. Las tierras <strong>de</strong> uso agropecuario repres<strong>en</strong>tan el 68.78 % <strong>de</strong>l total,<br />
mi<strong>en</strong>tras que <strong>la</strong>s <strong>de</strong> uso no agríco<strong>la</strong> son el 31.22 %. Sin embargo, <strong>la</strong>s tierras<br />
<strong>de</strong> uso netam<strong>en</strong>te agríco<strong>la</strong> repres<strong>en</strong>tan sólo el 5.98 %, <strong>la</strong>s <strong>de</strong> uso forestal el<br />
6.25 %, y pastizales y montes naturales el 42.74 %. Los datos muestran <strong>la</strong>s<br />
pocas posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> ampliar <strong>la</strong> frontera agríco<strong>la</strong> que permita aum<strong>en</strong>tar <strong>la</strong><br />
producción y así, el nivel <strong>de</strong> vida.<br />
De otro <strong>la</strong>do, Apurímac cu<strong>en</strong>ta con 124 918 hectáreas <strong>de</strong> uso agríco<strong>la</strong>, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
cuales 49 497 (39.62%) ti<strong>en</strong><strong>en</strong> riego y 75 421 (60.38%) <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>n <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
lluvias (secano). Entre <strong>los</strong> principales cultivos t<strong>en</strong>emos <strong>los</strong> frutales, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />
8 Gobierno Regional <strong>de</strong> Apurímac (2008). P<strong>la</strong>n <strong>de</strong> Desarrollo Regional Concertado <strong>de</strong> Apurímac al<br />
2010. Apurímac.<br />
46<br />
Análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> Implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l Programa JUNTOS <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a <strong>los</strong> servicios <strong>de</strong><br />
salud y educación <strong>en</strong> <strong>los</strong> distritos <strong>de</strong> extrema pobreza Apurímac 2005 - 2007<br />
zonas cálidas y temp<strong>la</strong>das, <strong>los</strong> cultivos transitorios como <strong>los</strong> tubércu<strong>los</strong> (papa,<br />
oca, olluco), el maíz, leguminosas y verduras. Adicionalm<strong>en</strong>te hay un conjunto<br />
<strong>de</strong> cultivos pot<strong>en</strong>ciales <strong>en</strong> Apurímac y son el trigo, <strong>la</strong> cebada, anís, ají páprika,<br />
m<strong>en</strong>estras, tunales, hierbas aromáticas y medicinales.<br />
Como v<strong>en</strong>tajas comparativas <strong>de</strong> <strong>la</strong> región pue<strong>de</strong> seña<strong>la</strong>rse <strong>la</strong> variedad <strong>de</strong><br />
pisos ecológicos y microclimas apropiados para cultivos andinos, tropicales,<br />
m<strong>en</strong>estras, cereales, y forestales. Así mismo pastos naturales para <strong>la</strong> crianza<br />
<strong>de</strong> bovinos, ovinos, camélidos sudamericanos, porcinos, caprinos y animales<br />
m<strong>en</strong>ores.<br />
Un sector c<strong>la</strong>ve para el <strong>de</strong>sarrollo, por lo importante <strong>de</strong> esta actividad<br />
económica, es <strong>la</strong> minería, pues, actualm<strong>en</strong>te exist<strong>en</strong> yacimi<strong>en</strong>tos y reservas<br />
<strong>de</strong> minerales metálicos y no metálicos con miles <strong>de</strong> hectáreas con <strong>de</strong>nuncios<br />
mineros y reservas probadas.<br />
Apurímac cu<strong>en</strong>ta con un gran pot<strong>en</strong>cial hídrico e hidrobiológico, constituyéndose<br />
<strong>en</strong> una fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tación con alto valor proteico para <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones<br />
tanto rurales como urbanas. Esta actividad es promovida por el Estado a<br />
través <strong>de</strong>l Sector Pesquería y <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s int<strong>en</strong>sivas son asumidas por el<br />
sector privado. Sin embargo, <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad exist<strong>en</strong> problemas <strong>de</strong> inversión,<br />
<strong>en</strong> el or<strong>de</strong>nami<strong>en</strong>to y <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nificación <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad, así como <strong>la</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />
investigación ci<strong>en</strong>tífica para optimizar <strong>la</strong> producción.<br />
La infraestructura re<strong>la</strong>cionada a <strong>los</strong> sistemas <strong>de</strong> frío, conservación y<br />
comercialización <strong>de</strong> <strong>los</strong> productos hidrobiológicos es <strong>de</strong>ficitaria, lo que hace<br />
imposible <strong>de</strong> un <strong>la</strong>do elevar <strong>la</strong> producción <strong>de</strong>stinada a diversos mercados <strong>de</strong>l<br />
país y el extranjero y <strong>de</strong> otro <strong>la</strong>do increm<strong>en</strong>tar el consumo <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong> Región.<br />
Finalm<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> actividad industrial <strong>en</strong> Apurímac aún no cu<strong>en</strong>ta con un <strong>de</strong>sarrollo<br />
importante, y no constituye <strong>la</strong> principal fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> puestos <strong>de</strong> trabajo. Las<br />
activida<strong>de</strong>s están conc<strong>en</strong>tradas principalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong>s provincias <strong>de</strong> Abancay<br />
y Andahuay<strong>la</strong>s, que repres<strong>en</strong>tan el 42.49 % y el 45.30 % <strong>de</strong> un total <strong>de</strong> 1700<br />
Empresas Industriales <strong>de</strong> <strong>la</strong> Región respectivam<strong>en</strong>te. Las <strong>de</strong>más provincias<br />
participan con porc<strong>en</strong>tajes más pequeños, como Chincheros 5.92 %, Aymaraes<br />
2.10 %, Grau 1.50 %, Cotabambas 1.41 % y Antabamba 1.19 %. D<strong>en</strong>tro <strong>de</strong><br />
<strong>los</strong> principales problemas que pres<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> actividad industrial <strong>en</strong> Apurímac<br />
están: a) El uso predominante <strong>de</strong> tecnología tradicional, b) No existe acceso<br />
a financiami<strong>en</strong>to formal, c) Hay déficit <strong>en</strong> infraestructura productiva, d) No<br />
existe organización <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> empresarios, e) Baja formación y capacitación<br />
productiva, f) Limitados canales <strong>de</strong> distribución.<br />
De acuerdo al P<strong>la</strong>n <strong>de</strong> Desarrollo Regional Concertado <strong>de</strong> Apurímac al 2010,<br />
se observa un contexto <strong>de</strong> optimismo por parte <strong>de</strong> <strong>los</strong> actores, que pue<strong>de</strong><br />
resumirse <strong>en</strong> <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes características:<br />
Existe voluntad y exig<strong>en</strong>cia social por <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralizar el país <strong>de</strong>s<strong>de</strong> una<br />
estrategia que posibilite redistribuir el acceso a <strong>la</strong>s oportunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>sarrollo para <strong>la</strong>s familias <strong>en</strong> un contexto <strong>de</strong>mocrático.<br />
47
Análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> Implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l Programa JUNTOS <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a <strong>los</strong> servicios <strong>de</strong><br />
salud y educación <strong>en</strong> <strong>los</strong> distritos <strong>de</strong> extrema pobreza Apurímac 2005 - 2007<br />
Creci<strong>en</strong>te conci<strong>en</strong>cia regional sobre <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> <strong>los</strong> cultivos<br />
andinos, con miras al mercado nacional e internacional.<br />
Mayor interés <strong>en</strong> <strong>los</strong> espacios distritales, comunida<strong>de</strong>s y c<strong>en</strong>tros<br />
pob<strong>la</strong>dos m<strong>en</strong>ores por articu<strong>la</strong>rse a <strong>los</strong> ejes viales troncales, <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
perspectiva <strong>de</strong> incorporarse a <strong>la</strong> economía regional.<br />
El reci<strong>en</strong>te propósito <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción por aprovechar el pot<strong>en</strong>cial<br />
turístico <strong>de</strong> sus espacios naturales.<br />
Revalorización <strong>de</strong> <strong>los</strong> procesos <strong>de</strong> transformación agroindustrial rural,<br />
vinculándo<strong>los</strong> al abastecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>programa</strong>s <strong>de</strong> complem<strong>en</strong>to<br />
nutricional, conducidos <strong>de</strong>s<strong>de</strong> instancias públicas y particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te<br />
por <strong>los</strong> gobiernos locales.<br />
Experi<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> empresas <strong>de</strong> familias ampliadas<br />
formales, buscando nichos <strong>de</strong> mercados.<br />
Procesos <strong>de</strong> repob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to gana<strong>de</strong>ro y significativo pot<strong>en</strong>cial <strong>de</strong><br />
camélidos.<br />
Reconstitución y r<strong>en</strong>ovación <strong>de</strong> <strong>la</strong> institucionalidad rural.<br />
Conci<strong>en</strong>cia creci<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción respecto a <strong>la</strong> conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
concertación interinstitucional y <strong>la</strong> mejora <strong>de</strong> resultados.<br />
Los gobiernos locales ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n a mo<strong>de</strong>rnizarse, p<strong>la</strong>nificando <strong>en</strong> forma<br />
participativa el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> sus distritos y provincias, sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong><br />
una visión compartida <strong>de</strong> futuro y con el acompañami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> comités<br />
interinstitucionales <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo.<br />
En tal s<strong>en</strong>tido, el <strong>programa</strong> JUNTOS cu<strong>en</strong>ta con un <strong>en</strong>torno favorable para el<br />
<strong>de</strong>sempeño <strong>de</strong> sus activida<strong>de</strong>s y promover el empo<strong>de</strong>rami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />
<strong>en</strong> temas como <strong>de</strong>sarrollo humano, <strong>de</strong>rechos humanos, <strong>de</strong>sarrollo sust<strong>en</strong>table<br />
y revertir el proceso <strong>de</strong> pobreza que afecta a <strong>la</strong> región.<br />
3.2 La Estrategia CRECER <strong>en</strong> Apurímac<br />
CRECER es una Estrategia Nacional <strong>de</strong> Interv<strong>en</strong>ción Articu<strong>la</strong>da <strong>de</strong> lucha contra<br />
<strong>la</strong> pobreza y <strong>la</strong> <strong>de</strong>snutrición crónica infantil. Nace <strong>de</strong> un análisis por medio<br />
<strong>de</strong>l cual se constata una escasa efici<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>programa</strong>s sociales para <strong>la</strong><br />
reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>snutrición crónica, a pesar <strong>de</strong> <strong>la</strong> fuerte inversión efectuada<br />
por el Estado <strong>en</strong> <strong>los</strong> últimos años. El <strong>de</strong>safío es “cómo” superar <strong>de</strong> manera<br />
articu<strong>la</strong>da y multisectorial <strong>la</strong> <strong>de</strong>snutrición crónica g<strong>en</strong>erada por múltiples<br />
causas.<br />
La Estrategia Nacional CRECER es el resultado <strong>de</strong> un conjunto <strong>de</strong> coordinaciones<br />
y acciones intersectoriales. Se sust<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> <strong>los</strong> principios <strong>de</strong> <strong>de</strong>mocratización,<br />
<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralización, transpar<strong>en</strong>cia, participación <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad civil y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
comunida<strong>de</strong>s organizadas. Un primer paso concreto fue <strong>la</strong> creación <strong>de</strong>l<br />
Comando Conjunto <strong>de</strong> Lucha Contra <strong>la</strong> Pobreza, <strong>en</strong> noviembre <strong>de</strong> 2006, a partir<br />
<strong>de</strong> una propuesta <strong>de</strong>l Presi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> <strong>la</strong> República para reducir <strong>la</strong> pobreza <strong>en</strong><br />
20 puntos porc<strong>en</strong>tuales. Un segundo paso se dio <strong>en</strong> marzo <strong>de</strong> 2007, cuando<br />
<strong>los</strong> presi<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> <strong>los</strong> Gobiernos Regionales suscribieron el Acta <strong>de</strong> Lima para<br />
<strong>la</strong> reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>snutrición <strong>en</strong> sus respectivas jurisdicciones. Finalm<strong>en</strong>te,<br />
el 01 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 2007, mediante el Decreto Supremo Nº 055-2007-PCM, se<br />
aprobó <strong>la</strong> Estrategia Nacional CRECER.<br />
48<br />
Análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> Implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l Programa JUNTOS <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a <strong>los</strong> servicios <strong>de</strong><br />
salud y educación <strong>en</strong> <strong>los</strong> distritos <strong>de</strong> extrema pobreza Apurímac 2005 - 2007<br />
CRECER ti<strong>en</strong>e como objetivo b<strong>en</strong>eficiar a 29 mil 651 niños m<strong>en</strong>ores <strong>de</strong><br />
cinco años, priorizando <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción a más <strong>de</strong> 13 mil niños <strong>en</strong> situación <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>snutrición. Se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong> <strong>en</strong> 60 distritos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s provincias <strong>de</strong> Abancay,<br />
Andahuay<strong>la</strong>s, Antabamba, Aimaraes, Chincheros, Cotabambas y Grau. Este<br />
<strong>programa</strong> propicia un acercami<strong>en</strong>to y at<strong>en</strong>ción integral <strong>de</strong> diversos sectores<br />
<strong>de</strong>l Estado para trabajar <strong>de</strong> manera articu<strong>la</strong>da y busca ejecutar una estrategia<br />
efectiva contra <strong>la</strong> pobreza con <strong>la</strong> inclusión <strong>de</strong> iniciativas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s zonas más<br />
alejadas y necesitados <strong>de</strong>l país impulsando activida<strong>de</strong>s re<strong>la</strong>cionadas con <strong>la</strong><br />
nutrición, educación, monitoreo, transfer<strong>en</strong>cia monetaria y saneami<strong>en</strong>to.<br />
3.3 Evolución <strong>de</strong>l Programa JUNTOS <strong>en</strong> <strong>los</strong> distritos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Etapa<br />
I <strong>en</strong> Apurímac<br />
El Programa JUNTOS com<strong>en</strong>zó con 13 distritos a finales <strong>de</strong>l año 2005 (Etapa<br />
I). Como po<strong>de</strong>mos observar <strong>en</strong> el Cuadro Nº 7, el increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> hogares<br />
b<strong>en</strong>eficiarios <strong>en</strong> el período 2005 al 2007 9 fue significativo, alcanzando un<br />
total <strong>de</strong> 110.64%, si<strong>en</strong>do <strong>los</strong> distritos <strong>de</strong> Tambobamba, Virundo, Haquira, San<br />
Miguel <strong>de</strong> Chaccrampa y Progreso, <strong>los</strong> que alcanzan <strong>los</strong> mayores porc<strong>en</strong>tajes<br />
<strong>de</strong> increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> hogares b<strong>en</strong>eficiarios <strong>en</strong> dicho periodo.<br />
Cuadro Nº 7<br />
Increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> hogares b<strong>en</strong>eficiarios <strong>de</strong>l Programa JUNTOS<br />
<strong>en</strong> <strong>los</strong> distritos <strong>de</strong> Apurímac 2005-2007 (Etapa I)<br />
Distrito Hogares 2005 Hogares 2007 % Increm<strong>en</strong>to<br />
Tambobamba 113 1234 992,04<br />
Virundo 55 138 150,91<br />
Haquira 631 1426 125,99<br />
San Miguel <strong>de</strong> Chaccrampa 114 243 113,16<br />
Progreso 203 430 111,82<br />
Curasco 116 224 93,10<br />
Gamarra 285 515 80,70<br />
Pataypampa 78 137 75,64<br />
Lambrama 316 540 70,89<br />
Pampachiri 181 299 65,19<br />
San Antonio <strong>de</strong> Cachi 349 480 37,54<br />
Tumay Huaraca 235 292 24,26<br />
Lucre 314 340 8,28<br />
Total 2990 6298 110,64<br />
Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia con <strong>la</strong> Base <strong>de</strong> datos <strong>de</strong> JUNTOS 2005, 2007<br />
9 Des<strong>de</strong> que se inició <strong>en</strong> el 2005 hasta finales <strong>de</strong> 2007.<br />
49
Distrito<br />
INEI<br />
Pobre<br />
(%)<br />
Análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> Implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l Programa JUNTOS <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a <strong>los</strong> servicios <strong>de</strong><br />
salud y educación <strong>en</strong> <strong>los</strong> distritos <strong>de</strong> extrema pobreza Apurímac 2005 - 2007<br />
Como se pue<strong>de</strong> observar <strong>en</strong> el Cuadro Nº 8, el porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> hogares<br />
b<strong>en</strong>eficiarios es <strong>de</strong> 50.93%. Así mismo, el distrito <strong>de</strong> Tumay Huaraca alcanzó<br />
el 60% <strong>de</strong> hogares b<strong>en</strong>eficiarios, el cual cu<strong>en</strong>ta con el 89.54% <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>en</strong><br />
condición <strong>de</strong> pobreza y 58.3% <strong>en</strong> extrema pobreza, si<strong>en</strong>do uno <strong>de</strong> <strong>los</strong> distritos<br />
con <strong>los</strong> más altos índices <strong>de</strong> este déficit social.<br />
Los 13 distritos estudiados ti<strong>en</strong><strong>en</strong> algunas características socioeconómicas<br />
relevantes, por ejemplo, el porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> pobreza alcanzó un promedio <strong>de</strong><br />
86.49%. En re<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong> extrema pobreza, se ti<strong>en</strong>e un promedio <strong>de</strong> 52.11%.<br />
Con respecto al porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción rural se obtuvo un promedio <strong>de</strong><br />
65.83%.<br />
En re<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong> <strong>de</strong>nsidad pob<strong>la</strong>cional, <strong>los</strong> distritos más <strong>de</strong>nsam<strong>en</strong>te pob<strong>la</strong>dos<br />
son Haquira, Lucre y San Miguel <strong>de</strong> Chaccrampa, se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran por <strong>en</strong>cima <strong>de</strong><br />
17.82 habitantes por Kilómetro cuadrado, si<strong>en</strong>do éste último el que conc<strong>en</strong>tra<br />
el mayor porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> pobreza 90.15% con respecto a <strong>los</strong> trece distritos<br />
analizados.<br />
Cuadro Nº 8<br />
Hogares b<strong>en</strong>eficiarios <strong>de</strong>l Programa JUNTOS<br />
<strong>en</strong> <strong>los</strong> distritos Apurímac 2007 (Etapa I)<br />
INEI<br />
Pobre<br />
Extremo<br />
(%)<br />
Familias<br />
Programa<br />
JUNTOS<br />
Pob<strong>la</strong>ción<br />
C<strong>en</strong>so<br />
2007<br />
Hogares<br />
50<br />
%<br />
Pob<strong>la</strong>ción<br />
Rural<br />
D<strong>en</strong>sidad<br />
2007<br />
(Hab./ Km2)<br />
% Hogares<br />
B<strong>en</strong>eficiarios<br />
Curasco 88,18 55,9 224 1469 413 71,41 10,51 54<br />
Gamarra 84,16 45,2 515 3965 1.112 90,19 10,70 46<br />
Haquira 86,91 53,9 1.426 1043 2.419 67,95 21,95 59<br />
Lambrama 83,35 43,6 540 5043 1.101 64,49 9,67 49<br />
Lucre 87,50 53,4 340 2069 667 81,76 18,73 51<br />
Pampachiri 84,04 52,4 299 2478 851 75,91 4,11 35<br />
Pataypampa 82,75 41,5 137 1022 308 51,94 6,43 44<br />
Progreso 87,12 55,8 430 2723 644 74,14 10,70 67<br />
San Antonio<br />
<strong>de</strong> Cachi<br />
San Miguel <strong>de</strong><br />
Chaccrampa<br />
87,65 51,3 480 3186 862 57,71 17,82 56<br />
90,15 59,9 243 1850 538 64,66 22,19 45<br />
Tambobamba 87,23 60,6 1.234 1021 2.486 70,81 14,14 50<br />
Tumay<br />
Huaraca<br />
89,54 58,3 292 2144 484 71,84 4,80 60<br />
Virundo 85,83 45,9 138 998 304 72,95 8,52 45<br />
Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia con <strong>la</strong> Base <strong>de</strong> datos <strong>de</strong> JUNTOS 2005, 2007/ INEI 2007.<br />
Análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> Implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l Programa JUNTOS <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a <strong>los</strong> servicios <strong>de</strong><br />
salud y educación <strong>en</strong> <strong>los</strong> distritos <strong>de</strong> extrema pobreza Apurímac 2005 - 2007<br />
Así mismo, <strong>en</strong> el Gráfico Nº 5 se observa que <strong>los</strong> distritos <strong>de</strong> Tambobamba<br />
y Haquira son <strong>los</strong> que el <strong>programa</strong> ha increm<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> mayor número <strong>los</strong><br />
hogares b<strong>en</strong>eficiarios, por lo que podría t<strong>en</strong>er una re<strong>la</strong>ción con un mejor<br />
comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>los</strong> indicadores sociales para el año 2007.<br />
Gráfico Nº 5<br />
Hogares b<strong>en</strong>eficiarios <strong>de</strong>l Programa JUNTOS <strong>en</strong> <strong>los</strong> distritos <strong>de</strong> Apurímac<br />
2005-2007 (Etapa I)<br />
DISTRITO<br />
Virundo<br />
Pataypampa<br />
Curasco<br />
San Miguel <strong>de</strong> Chaccrampa<br />
Pampachiri<br />
Tuma y Huaraca<br />
Progreso<br />
Lucre<br />
Gamarra<br />
San Antonio <strong>de</strong> Cachi<br />
Lambrama<br />
Tambobamba<br />
Haquira<br />
Hogares 2007 Hogares 2005<br />
HOGARES BENEFICIARIOS JUNTOS EN 13 DISTRITOS<br />
APURIMAC 2005 - 2007<br />
0 200 400 600 800 1000 1200 1400 1600<br />
Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia con <strong>la</strong> Base <strong>de</strong> datos <strong>de</strong> JUNTOS 2005, 2007<br />
51<br />
NUMERO DE HOGARES
Análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> Implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l Programa JUNTOS <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a <strong>los</strong> servicios <strong>de</strong><br />
salud y educación <strong>en</strong> <strong>los</strong> distritos <strong>de</strong> extrema pobreza Apurímac 2005 - 2007<br />
Capitulo 4<br />
LA EDUCACION EN APURIMAC<br />
4.1 Situación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Educación <strong>en</strong> Apurímac<br />
La Educación es uno <strong>de</strong> <strong>los</strong> factores más importantes para el progreso, el<br />
bi<strong>en</strong>estar y <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia. Se convierte, asimismo, <strong>en</strong> una experi<strong>en</strong>cia social<br />
que compromete <strong>la</strong>s influ<strong>en</strong>cias <strong>de</strong>l <strong>en</strong>torno (aspectos sociales, culturales,<br />
históricos y geográficos) <strong>de</strong>terminantes <strong>en</strong> <strong>la</strong>s conductas y patrones <strong>de</strong>seables.<br />
La educación constituye un <strong>de</strong>recho humano fundam<strong>en</strong>tal y uno <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
principales factores para lograr <strong>la</strong> equidad social y <strong>la</strong> igualdad <strong>de</strong> género.<br />
Por ello, <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> igua<strong>la</strong>r <strong>la</strong>s oportunida<strong>de</strong>s a través <strong>de</strong> una cobertura<br />
amplia y con una calidad pareja que no sea fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> inequida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el<br />
inicio <strong>de</strong>l proceso educativo.<br />
El nivel y <strong>la</strong> calidad están asociados con el ingreso <strong>de</strong> sus familias <strong>de</strong> orig<strong>en</strong>.<br />
La <strong>de</strong>sigualdad <strong>en</strong> <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong> <strong>los</strong> ingresos reproduce, por tanto, <strong>la</strong><br />
<strong>de</strong>sigualdad <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación. Así, <strong>la</strong> persist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> equidad asociada<br />
al estrato social <strong>de</strong> orig<strong>en</strong>, indica que <strong>en</strong> gran medida <strong>la</strong>s oportunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />
bi<strong>en</strong>estar <strong>de</strong> <strong>los</strong> actuales jóv<strong>en</strong>es ya quedaron p<strong>la</strong>smadas por el patrón <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s prevaleci<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración anterior.<br />
Los seis objetivos <strong>de</strong>l Programa Educación para Todos pue<strong>de</strong>n resumirse <strong>en</strong>:<br />
Expansión <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación preesco<strong>la</strong>r.<br />
Educación primaria universal.<br />
Expansión <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación secundaria.<br />
Educación para <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción adulta.<br />
Igualdad <strong>en</strong>tre géneros.<br />
Calidad.<br />
La Ley <strong>de</strong> Equilibrio Financiero y <strong>la</strong> <strong>de</strong>l Presupuesto <strong>de</strong>l Sector Público para<br />
el ejercicio 2008, <strong>en</strong> su implem<strong>en</strong>tación por resultados, prioriza a favor <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
infancia rural <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> educación <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s sigui<strong>en</strong>tes:<br />
Control <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> profesores y alumnos.<br />
52<br />
Análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> Implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l Programa JUNTOS <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a <strong>los</strong> servicios <strong>de</strong><br />
salud y educación <strong>en</strong> <strong>los</strong> distritos <strong>de</strong> extrema pobreza Apurímac 2005 - 2007<br />
At<strong>en</strong>ción educativa prioritaria a niños y niñas <strong>en</strong>tre 5 y 7 años.<br />
Formación matemática y compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> lectura al final <strong>de</strong>l primer<br />
ciclo <strong>de</strong> primaria.<br />
Supervisión, monitoreo, asesoría pedagógica y capacitación a doc<strong>en</strong>tes.<br />
At<strong>en</strong>ción a infraestructura esco<strong>la</strong>r <strong>en</strong> condiciones <strong>de</strong> riesgo.<br />
Registro <strong>de</strong> nacimi<strong>en</strong>tos e i<strong>de</strong>ntidad.<br />
Los indicadores que permit<strong>en</strong> medir <strong>los</strong> problemas implícitos <strong>en</strong> estos temas<br />
se han <strong>de</strong>finido como indicadores <strong>de</strong> resultado, es <strong>de</strong>cir, mi<strong>de</strong>n el efecto que<br />
<strong>los</strong> distintos factores <strong>de</strong>terminantes ti<strong>en</strong><strong>en</strong> sobre <strong>la</strong> magnitud <strong>de</strong>l problema.<br />
Sin embargo, se <strong>de</strong>be t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que <strong>la</strong>s acciones políticas, sólo pue<strong>de</strong>n<br />
influir <strong>en</strong> <strong>los</strong> <strong>de</strong>terminantes <strong>de</strong>l problema para alcanzar <strong>los</strong> resultados o metas<br />
esperados. Ello es especialm<strong>en</strong>te necesario cuando se incorpora <strong>la</strong> igualdad <strong>de</strong><br />
género como objetivo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s metas que se <strong>de</strong>sean alcanzar.<br />
En el marco <strong>de</strong>l Programa JUNTOS, <strong>la</strong> oferta <strong>de</strong> instituciones educativas se<br />
increm<strong>en</strong>tó <strong>de</strong> 1,792 escue<strong>la</strong>s <strong>en</strong> el 2006 a 13,128 <strong>en</strong> septiembre <strong>de</strong>l 2008.<br />
Para <strong>la</strong> región Apurímac esto ha significado un aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> 293 escue<strong>la</strong>s<br />
<strong>en</strong> el 2006 a 746 <strong>en</strong> el 2008. Este aum<strong>en</strong>to se correspon<strong>de</strong> con <strong>la</strong> cantidad<br />
<strong>de</strong> niños at<strong>en</strong>didos (m<strong>en</strong>ores <strong>de</strong> 6 y hasta <strong>los</strong> 14 años): si para el 2006 se<br />
at<strong>en</strong>dió a 6,219 para el mes <strong>de</strong> septiembre <strong>de</strong>l 2008 <strong>en</strong>contramos 36,579 niños<br />
at<strong>en</strong>didos 10 .<br />
Según el presupuesto participativo al 2009, <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> edad esco<strong>la</strong>r (3 -23<br />
años) <strong>en</strong> <strong>la</strong> región Apurímac fue <strong>de</strong> 203,616 personas, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuales 149,842<br />
asist<strong>en</strong> regu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te (73.6%), si bi<strong>en</strong> es cierto que <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia es<br />
re<strong>la</strong>tivam<strong>en</strong>te alta, sin embargo, esta se realiza <strong>en</strong> condiciones <strong>de</strong> precariedad<br />
por déficit <strong>de</strong> equipami<strong>en</strong>to y mobiliario esco<strong>la</strong>r (29.0% <strong>en</strong> inicial - 1,569<br />
módu<strong>los</strong>, 49.5% <strong>en</strong> primaria - 38,542 y 45.0% <strong>en</strong> secundaria - 22,524 ) con<br />
mayor inci<strong>de</strong>ncia <strong>en</strong> el área rural y urbano-marginal, afectando a un total <strong>de</strong><br />
67,342 alumnos que actualm<strong>en</strong>te asist<strong>en</strong> a <strong>los</strong> tres niveles <strong>de</strong> educación <strong>en</strong> el<br />
ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong> región.<br />
En <strong>la</strong> región Apurímac se cu<strong>en</strong>ta con 1,460 locales esco<strong>la</strong>res, <strong>los</strong> cuales <strong>en</strong><br />
su mayoría son infraestructuras antiguas, <strong>en</strong> mal estado <strong>de</strong> conservación y/o<br />
son construcciones precarias, habiéndose i<strong>de</strong>ntificado 983 locales esco<strong>la</strong>res<br />
<strong>de</strong>teriorados, que pon<strong>en</strong> <strong>en</strong> riesgo <strong>la</strong> integridad física <strong>de</strong> <strong>los</strong> educandos y<br />
doc<strong>en</strong>tes afectando su autoestima y r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to esco<strong>la</strong>r que conduce al<br />
increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>serción esco<strong>la</strong>r.<br />
En el 2007, luego <strong>de</strong> una evaluación a <strong>los</strong> estudiantes <strong>de</strong> educación básica<br />
regu<strong>la</strong>r se ha registrado un logro <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje <strong>de</strong> 4.2 <strong>en</strong> compr<strong>en</strong>sión lectora<br />
y 3.2 <strong>en</strong> lógico matemático <strong>en</strong> <strong>la</strong> región, si<strong>en</strong>do el promedio nacional <strong>de</strong> 12 %<br />
<strong>en</strong> compr<strong>en</strong>sión lectora y 14 % <strong>en</strong> lógico matemática.<br />
La at<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo integral <strong>de</strong> <strong>los</strong> niños <strong>de</strong> 0 - 5 años influye <strong>en</strong> el<br />
logro <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje <strong>en</strong> niños <strong>de</strong> educación básica regu<strong>la</strong>r <strong>en</strong> <strong>la</strong> región. En<br />
10 JUNTOS. Informe <strong>de</strong> Gestión Institucional Marzo-Octubre 2008. Lima: 2008.<br />
53
Análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> Implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l Programa JUNTOS <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a <strong>los</strong> servicios <strong>de</strong><br />
salud y educación <strong>en</strong> <strong>los</strong> distritos <strong>de</strong> extrema pobreza Apurímac 2005 - 2007<br />
este s<strong>en</strong>tido, se observa una pob<strong>la</strong>ción total <strong>de</strong> 54,508 niños <strong>en</strong> ese rango <strong>de</strong><br />
edad, <strong>de</strong> <strong>los</strong> cuales sólo 20982 ti<strong>en</strong>e cobertura (39%), es <strong>de</strong>cir, un 61% <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
pob<strong>la</strong>ción no está at<strong>en</strong>dida.<br />
Debido a que repit<strong>en</strong> <strong>de</strong> grado y al ingreso tardío a <strong>la</strong> educación primaria,<br />
muchos niños no asist<strong>en</strong> al grado correspondi<strong>en</strong>te a su edad. Este problema<br />
se ve reflejado <strong>en</strong> <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s tasa bruta y neta, refiriéndose esta<br />
última a <strong>los</strong> que asist<strong>en</strong> al grado correspondi<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> edad.<br />
Sobre <strong>la</strong> cobertura Educativa, <strong>la</strong> oferta <strong>de</strong> educación <strong>en</strong> <strong>la</strong> Región Apurímac,<br />
<strong>en</strong> el nivel primaria es casi universal registrando un porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> 92,1% <strong>de</strong><br />
niños compr<strong>en</strong>didos <strong>en</strong> <strong>la</strong> edad <strong>de</strong> 6 a 12 años, mi<strong>en</strong>tras tanto <strong>la</strong> cobertura<br />
<strong>en</strong> el nivel inicial compr<strong>en</strong>didos <strong>en</strong> <strong>la</strong> edad <strong>de</strong> 0 a 5 años es ap<strong>en</strong>as el 25%.<br />
Sin embargo, es posible que esos problemas sean parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> realidad <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
sectores más pobres, especialm<strong>en</strong>te rurales, como es <strong>la</strong> realidad que ocurre <strong>en</strong><br />
Apurímac. Por ello, se revisan <strong>los</strong> indicadores con el máximo <strong>de</strong> <strong>de</strong>sagregación<br />
geográfica (provincias y/o distritos) <strong>de</strong> modo que éstos sirvan <strong>de</strong> insumo para<br />
el diseño <strong>de</strong> políticas y para <strong>la</strong> mejor asignación <strong>en</strong> el ámbito local <strong>de</strong> recursos<br />
presupuestarios.<br />
Por otra parte, queda <strong>de</strong> manifiesto que <strong>la</strong> cobertura <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación medida<br />
por <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia no es un indicador sufici<strong>en</strong>te para medir <strong>los</strong> logros <strong>de</strong><br />
<strong>los</strong> objetivos. El problema más serio <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong>l Perú no es <strong>la</strong> cobertura sino<br />
<strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación medida por <strong>los</strong> bajos r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>los</strong> niños y<br />
niñas que terminan <strong>la</strong> educación primaria, lo cual compromete negativam<strong>en</strong>te<br />
sus niveles futuros <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>estar.<br />
4.2 Evolución <strong>de</strong>l Programa JUNTOS <strong>en</strong> el Sector Educación <strong>de</strong><br />
Apurímac<br />
En re<strong>la</strong>ción al cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> condicionalidad <strong>en</strong> educación para el 2007,<br />
<strong>en</strong> el Gráfico Nº 6 se observa que <strong>los</strong> 13 distritos alcanzaron un promedio <strong>de</strong><br />
71.44%. Se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran 8 <strong>de</strong> 13 distritos (61.53%) por <strong>en</strong>cima <strong>de</strong>l promedio,<br />
si<strong>en</strong>do éstos Huaquira, Pataypampa, Progreso, Curasco, Tambobamba,<br />
Virundo, Lambrama y Gamarra. El distrito que alcanzó el mayor porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong><br />
cumplimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> educación fue Gamarra con 77.85%, esto significa que, <strong>en</strong> ese<br />
distrito, 78 <strong>de</strong> cada 100 familias aproximadam<strong>en</strong>te cumplían con matricu<strong>la</strong>r y<br />
<strong>en</strong>viar a sus hijos a <strong>la</strong>s escue<strong>la</strong>s <strong>en</strong> el mes <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong>l año 2007, a <strong>los</strong> 2<br />
años <strong>de</strong> iniciado el Programa JUNTOS <strong>en</strong> ese distrito.<br />
54<br />
Análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> Implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l Programa JUNTOS <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a <strong>los</strong> servicios <strong>de</strong><br />
salud y educación <strong>en</strong> <strong>los</strong> distritos <strong>de</strong> extrema pobreza Apurímac 2005 - 2007<br />
Cuadro Nº 9<br />
Porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> condicionalida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> Educación <strong>de</strong>l Programa<br />
JUNTOS <strong>en</strong> <strong>los</strong> distritos <strong>de</strong> Apurímac 2007 (Etapa I)<br />
Distrito<br />
% Cumple condición<br />
JUNTOS Educación<br />
55<br />
INEI<br />
Pobre %<br />
INEI<br />
Pobre Extremo %<br />
Lucre 62,77 87,50 53,4<br />
San Antonio <strong>de</strong> Cachi 63,98 87,65 51,3<br />
Tumay Huaraca 66,30 89,54 58,3<br />
Pampachiri 68,87 84,04 52,4<br />
San Miguel <strong>de</strong> Chaccrampa 70,56 90,15 59,9<br />
Haquira 72,18 86,91 53,9<br />
Pataypampa 72,80 82,75 41,5<br />
Progreso 73,33 87,12 55,8<br />
Curasco 73,74 88,18 55,9<br />
Tambobamba 74,67 87,23 60,6<br />
Virundo 75,56 85,83 45,9<br />
Lambrama 76,07 83,35 43,6<br />
Gamarra 77,85 84,16 45,2<br />
Promedio 71.44 86,49 52,11<br />
Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia con información <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ger<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Monitoreo <strong>de</strong>l Programa JUNTOS.<br />
También es importante resaltar que <strong>los</strong> distritos que alcanzaron el m<strong>en</strong>or<br />
cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> condicionalidad <strong>en</strong> educación, se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran por <strong>en</strong>cima<br />
<strong>de</strong>l promedio <strong>de</strong> porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> pobreza (86.49%), así t<strong>en</strong>emos a Tumay<br />
Huaraca con 89.54%, San Antonio <strong>de</strong> Cachi con 87.65% y Lucre con 87.50%.<br />
Por lo tanto, se observa que <strong>los</strong> distritos más pobres son <strong>los</strong> que ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
el m<strong>en</strong>or porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> cumplimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> Educación. Al analizar <strong>la</strong> variable<br />
extrema pobreza <strong>de</strong> <strong>los</strong> distritos m<strong>en</strong>cionados, éstos se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong>tre<br />
51.3% y 58.3% <strong>de</strong> extrema Pobreza.
Análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> Implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l Programa JUNTOS <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a <strong>los</strong> servicios <strong>de</strong><br />
salud y educación <strong>en</strong> <strong>los</strong> distritos <strong>de</strong> extrema pobreza Apurímac 2005 - 2007<br />
Gráfico Nº 6<br />
Porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> condicionalida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> Educación <strong>de</strong>l Programa<br />
JUNTOS <strong>en</strong> <strong>los</strong> distritos <strong>de</strong> Apurímac 2007 (Etapa I)<br />
DISTRITOS<br />
PORCENTAJE DE CUMPLIMIENTO EN EDUCACION JUNTOS<br />
13 DISTRITOS APURIMAC 2007<br />
Gamarra<br />
Lambrama<br />
Virundo<br />
Tambobamba<br />
Curasco<br />
Progreso<br />
Pataypampa<br />
Haquira<br />
San Miguel <strong>de</strong> Chaccrapampa<br />
Pampachiri<br />
Tumay Huaraca<br />
San Antonico <strong>de</strong> Cachi<br />
Lucre<br />
0<br />
10<br />
20<br />
Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia con información <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ger<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Monitoreo <strong>de</strong>l Programa JUNTOS<br />
56<br />
PORCENTAJE<br />
En el Cuadro Nº 10, se evi<strong>de</strong>ncia que para el indicador “niños que terminan<br />
primaria <strong>en</strong> forma oportuna”, <strong>en</strong> 9 <strong>de</strong> <strong>los</strong> 13 distritos (69.23%) se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran<br />
por <strong>en</strong>cima <strong>de</strong>l promedio (50.47%). Asimismo, son 4 <strong>los</strong> distritos que pres<strong>en</strong>tan<br />
<strong>los</strong> más bajos porc<strong>en</strong>tajes, si<strong>en</strong>do éstos Progreso, San Miguel <strong>de</strong> Chaccrampa<br />
y Tambobamba. Es importante seña<strong>la</strong>r que el promedio <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción jov<strong>en</strong><br />
con primaria completa fue <strong>de</strong> 16.38%, mi<strong>en</strong>tras que el 91.08% <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />
<strong>en</strong> promedio es quechuahab<strong>la</strong>ntes.<br />
Cuadro Nº 10<br />
Indicadores <strong>de</strong> Educación <strong>en</strong> <strong>los</strong> distritos <strong>de</strong> Apurímac 2007<br />
(Etapa I <strong>de</strong>l Programa JUNTOS)<br />
Distrito<br />
30<br />
Niños terminan<br />
primaria<br />
oportunam<strong>en</strong>te<br />
(%)<br />
40<br />
50<br />
60<br />
Pob<strong>la</strong>ción jov<strong>en</strong><br />
con primaria<br />
completa (%)<br />
70<br />
80<br />
90<br />
Porc<strong>en</strong>taje<br />
con l<strong>en</strong>gua<br />
quechuahab<strong>la</strong>nte<br />
(%)<br />
Curasco 57,60 13,20 91,00<br />
Gamarra 50,40 14,50 92,00<br />
Haquira 54,40 19,30 95,00<br />
Lambrama 56,00 21,90 75,00<br />
Lucre 60,60 16,50 94,00<br />
Pampachiri 54,30 15,00 100,00<br />
Pataypampa 61,10 23,80 85,00<br />
Progreso 34,50 17,60 80,00<br />
San Antonio <strong>de</strong> Cachi 51,90 12,20 97,00<br />
Análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> Implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l Programa JUNTOS <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a <strong>los</strong> servicios <strong>de</strong><br />
salud y educación <strong>en</strong> <strong>los</strong> distritos <strong>de</strong> extrema pobreza Apurímac 2005 - 2007<br />
Distrito<br />
Niños terminan<br />
primaria<br />
oportunam<strong>en</strong>te<br />
(%)<br />
Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia con <strong>los</strong> datos <strong>de</strong>l C<strong>en</strong>so INEI Perú 2007<br />
57<br />
Pob<strong>la</strong>ción jov<strong>en</strong><br />
con primaria<br />
completa (%)<br />
Porc<strong>en</strong>taje<br />
con l<strong>en</strong>gua<br />
quechuahab<strong>la</strong>nte<br />
(%)<br />
San Miguel <strong>de</strong> Chaccrampa 36,20 6,70 100,00<br />
Tambobamba 38,10 13,20 93,00<br />
Tumay Huaraca 52,50 15,50 99,00<br />
Virundo 55,60 20,30 83,00<br />
Promedio 50,47 16,38 91,08<br />
En el Cuadro Nº 11 se aprecia <strong>en</strong> forma comparativa <strong>de</strong> <strong>los</strong> años 2005 y 2007,<br />
<strong>la</strong> evolución <strong>de</strong>l indicador Cobertura <strong>de</strong> Matrícu<strong>la</strong> <strong>en</strong> Educación Inicial <strong>en</strong> <strong>los</strong><br />
13 distritos, don<strong>de</strong> el promedio <strong>de</strong> el<strong>los</strong> evi<strong>de</strong>ncia una disminución porc<strong>en</strong>tual<br />
<strong>en</strong> 2.5 puntos. Se observa que 7 <strong>de</strong> <strong>los</strong> 13 distritos (53.84%) pres<strong>en</strong>tan una<br />
disminución <strong>de</strong> <strong>la</strong> cobertura <strong>de</strong> matrícu<strong>la</strong>, pres<strong>en</strong>tando 3 <strong>de</strong> estos, marcadas<br />
disminuciones porc<strong>en</strong>tuales, tal como <strong>en</strong> Pataypampa con 39.50 puntos, San<br />
Antonio <strong>de</strong> Cachi 38,90 puntos y Curasco 38,70 puntos porc<strong>en</strong>tuales m<strong>en</strong>os<br />
que <strong>en</strong> el año 2005.<br />
Así mismo, 3 distritos alcanzaron <strong>los</strong> mayores increm<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> cobertura <strong>de</strong><br />
matricu<strong>la</strong> a nivel inicial, que son Virundo 48,70 puntos, Tumay Huaraca 29,30<br />
puntos y Progreso 19,60 puntos porc<strong>en</strong>tuales <strong>en</strong> el 2007 respecto al año<br />
2005.<br />
Cuadro Nº 11<br />
Análisis comparativo <strong>de</strong> cobertura <strong>de</strong> matrícu<strong>la</strong> <strong>en</strong> Educación Inicial <strong>en</strong> <strong>los</strong><br />
distritos <strong>de</strong> Apurímac, 2005-2007 (Etapa I <strong>de</strong>l Programa JUNTOS)<br />
Distrito Matricu<strong>la</strong> 2005 Matricu<strong>la</strong> 2007 Difer<strong>en</strong>cia %<br />
Curasco 88,30 49,60 -38,70<br />
Gamarra 57,30 49,60 -7,70<br />
Haquira 47,70 33,70 -14.00<br />
Lambrama 50,00 31,70 -18,30<br />
Lucre 54,30 57,70 3,40<br />
Pampachiri 57,00 73,40 16,40<br />
Pataypampa 69,80 30,30 -39,50<br />
Progreso 12,50 32,10 19,60<br />
San Antonio <strong>de</strong> Cachi 81,60 42,70 -38,90<br />
San Miguel <strong>de</strong> Chaccrampa 40,00 56,20 16,20<br />
Tambobamba 34,30 24,50 -9,80<br />
Tumay Huaraca 22,90 52,20 29,30<br />
Virundo 4,50 53,20 48,70<br />
Promedio 47,70 45,20 -2,50<br />
Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia con <strong>los</strong> datos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Oficina <strong>de</strong> Estadística. Ministerio <strong>de</strong> Educación. 2005, 2007.
Análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> Implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l Programa JUNTOS <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a <strong>los</strong> servicios <strong>de</strong><br />
salud y educación <strong>en</strong> <strong>los</strong> distritos <strong>de</strong> extrema pobreza Apurímac 2005 - 2007<br />
En el Cuadr Nº 12 se observa <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong>l indicador Cobertura <strong>de</strong> Matrícu<strong>la</strong><br />
<strong>en</strong> Educación Primaria <strong>en</strong> <strong>los</strong> 13 distritos <strong>en</strong> <strong>los</strong> años 2005 y 2007, don<strong>de</strong> el<br />
promedio <strong>de</strong> estos distritos evi<strong>de</strong>ncia un increm<strong>en</strong>to porc<strong>en</strong>tual <strong>en</strong> 1.3 puntos.<br />
Se evi<strong>de</strong>ncia que 5 <strong>de</strong> <strong>los</strong> 13 distritos (38.46%) pres<strong>en</strong>tan una disminución <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> cobertura <strong>de</strong> matrícu<strong>la</strong>, pres<strong>en</strong>tando 3 <strong>de</strong> éstos, disminuciones porc<strong>en</strong>tuales<br />
no significativas, tal como <strong>en</strong> Tambobamba con 3,50 puntos, Lucre 3,40 puntos<br />
y Pampachiri 2,20 puntos porc<strong>en</strong>tuales m<strong>en</strong>os que <strong>en</strong> el año 2005.<br />
Asimismo, 3 distritos alcanzaron <strong>los</strong> mayores increm<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> <strong>la</strong> cobertura<br />
<strong>de</strong> matrícu<strong>la</strong> a nivel primaria, <strong>en</strong> el año 2007 <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción al año 2005, que<br />
son: Progreso que increm<strong>en</strong>tó 9,50 puntos, San Miguel <strong>de</strong> Chaccrampa que<br />
increm<strong>en</strong>tó 7,70 puntos y Curasco que increm<strong>en</strong>tó 3,90 puntos porc<strong>en</strong>tuales<br />
(Cuadro Nº 12)<br />
Cuadro Nº 12<br />
Análisis comparativo <strong>de</strong> cobertura <strong>de</strong> matrícu<strong>la</strong> <strong>en</strong> educación primaria <strong>en</strong> <strong>los</strong><br />
distritos <strong>de</strong> Apurímac, 2005-2007 (Etapa I <strong>de</strong>l Programa JUNTOS)<br />
Distrito Matricu<strong>la</strong> 2005 Matricu<strong>la</strong> 2007 Difer<strong>en</strong>cia %<br />
Curasco 93,90 97,80 3,90<br />
Gamarra 92,70 95,90 3,20<br />
Haquira 96,00 96,30 0.30<br />
Lambrama 96,40 94,20 -2,20<br />
Lucre 96,70 93,30 -3,40<br />
Pampachiri 96,90 95,20 -1,70<br />
Pataypampa 97,70 96,50 -1,20<br />
Progreso 84,50 94,00 9,50<br />
San Antonio <strong>de</strong> Cachi 96,30 96,90 0,60<br />
San Miguel <strong>de</strong> Chaccrampa 87,0 94,7 7,70<br />
Tambobamba 94,00 90,50 -3,50<br />
Tumay Huaraca 95,70 96,70 1,00<br />
Virundo 95,50 97,6 2,1<br />
Promedio 94,1 95,4 1,3<br />
Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia con <strong>los</strong> datos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Oficina <strong>de</strong> Estadística. Ministerio <strong>de</strong> Educación. 2005, 2007<br />
58<br />
Análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> Implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l Programa JUNTOS <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a <strong>los</strong> servicios <strong>de</strong><br />
salud y educación <strong>en</strong> <strong>los</strong> distritos <strong>de</strong> extrema pobreza Apurímac 2005 - 2007<br />
Capitulo 5<br />
LA SALUD EN APURIMAC<br />
5.1 Estado <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>en</strong> Apurímac<br />
La salud es un <strong>de</strong>recho humano reconocido <strong>en</strong> <strong>la</strong>s principales <strong>de</strong>c<strong>la</strong>raciones<br />
internacionales sobre <strong>la</strong> materia. El <strong>de</strong>recho a <strong>la</strong> salud pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>finirse como<br />
aquel <strong>en</strong> virtud <strong>de</strong>l cual <strong>la</strong> persona y <strong>los</strong> grupos sociales, especialm<strong>en</strong>te <strong>la</strong><br />
familia <strong>de</strong>b<strong>en</strong> gozar <strong>de</strong>l más alto estándar posible <strong>de</strong> salud física, m<strong>en</strong>tal y<br />
social. Constituye <strong>de</strong>ber <strong>de</strong>l Estado asegurar el acceso a servicios <strong>de</strong> salud<br />
<strong>en</strong> <strong>los</strong> que se brin<strong>de</strong> un trato digno, respetando <strong>la</strong> cultura <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas y<br />
aportando información veraz, oportuna y completa sobre cada proceso personal<br />
y acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong>s características <strong>de</strong>l servicio. El Estado también <strong>de</strong>be at<strong>en</strong><strong>de</strong>r<br />
<strong>de</strong>bidam<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s causas que condicionan el estado <strong>de</strong> salud <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción.<br />
En ese contexto, el gobierno peruano privilegia <strong>en</strong> <strong>la</strong> ley <strong>de</strong> equilibrio financiero<br />
(Ley 28929) y <strong>la</strong> <strong>de</strong>l presupuesto <strong>de</strong>l sector público (Ley 28927), temas <strong>de</strong><br />
salud asociados a <strong>los</strong> principales problemas <strong>de</strong> inequidad que <strong>en</strong> esta área<br />
<strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tan <strong>los</strong> grupos más vulnerables <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad:<br />
At<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> mujer gestante y <strong>de</strong>l recién nacido<br />
At<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>l niño m<strong>en</strong>or <strong>de</strong> cinco años<br />
At<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s diarreicas agudas y <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s<br />
respiratorias agudas<br />
Los indicadores que permit<strong>en</strong> medir <strong>los</strong> problemas implícitos se han <strong>de</strong>finido<br />
como indicadores <strong>de</strong> resultado, es <strong>de</strong>cir, mi<strong>de</strong>n el efecto que <strong>los</strong> distintos<br />
factores <strong>de</strong>terminantes ti<strong>en</strong><strong>en</strong> sobre <strong>la</strong> magnitud <strong>de</strong>l problema. Sin embargo,<br />
se <strong>de</strong>be t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que <strong>la</strong>s acciones políticas, solo pue<strong>de</strong>n influir <strong>en</strong> <strong>los</strong><br />
<strong>de</strong>terminantes <strong>de</strong>l problema para alcanzar <strong>los</strong> resultados o metas esperados.<br />
La <strong>de</strong>snutrición afecta tanto a <strong>la</strong> salud materna como a <strong>la</strong> neonatal, ejemplo<br />
<strong>de</strong> ello es <strong>la</strong> anemia causada por <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> hierro. La anemia es un factor<br />
<strong>de</strong> riesgo para <strong>la</strong> salud y <strong>de</strong>sarrollo normal <strong>de</strong>l embarazo, se estima que <strong>la</strong>s<br />
madres que pa<strong>de</strong>c<strong>en</strong> anemia grave ti<strong>en</strong><strong>en</strong> mayores riesgos <strong>de</strong> morir y <strong>de</strong> dar a<br />
luz a niños sin vida o <strong>de</strong> sufrir muertes neonatales.<br />
59
Análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> Implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l Programa JUNTOS <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a <strong>los</strong> servicios <strong>de</strong><br />
salud y educación <strong>en</strong> <strong>los</strong> distritos <strong>de</strong> extrema pobreza Apurímac 2005 - 2007<br />
Las mujeres peruanas, especialm<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s más pobres, no ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>la</strong> posibilidad<br />
<strong>de</strong> <strong>de</strong>cidir y contro<strong>la</strong>r <strong>la</strong>s opciones sobre su propio cuerpo y fecundidad,<br />
lo cual contribuye a que t<strong>en</strong>gan más hijos <strong>de</strong> <strong>los</strong> que <strong>de</strong>sean t<strong>en</strong>er. Según<br />
estimaciones basadas <strong>en</strong> <strong>la</strong> ENDES 2004-2006, <strong>la</strong> fecundidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres<br />
que tuvieron hijos <strong>en</strong> <strong>los</strong> cinco años anteriores a <strong>la</strong> <strong>en</strong>cuesta fue <strong>en</strong> promedio<br />
2,4 hijos y el<strong>la</strong>s mismas informaron que el número <strong>de</strong> hijos que hubies<strong>en</strong><br />
<strong>de</strong>seado t<strong>en</strong>er era <strong>en</strong> promedio 1,5. Si <strong>la</strong>s mujeres pudies<strong>en</strong> hacer efectivas<br />
sus int<strong>en</strong>ciones reproductivas, <strong>la</strong> fecundidad <strong>de</strong>l Perú sería un 38% inferior<br />
a <strong>la</strong> observada <strong>en</strong> <strong>los</strong> últimos años. La educación <strong>de</strong> <strong>la</strong> mujer ti<strong>en</strong>e una alta<br />
re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong> fecundidad no <strong>de</strong>seada, <strong>de</strong>finida como <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre esta y<br />
<strong>la</strong> fecundidad observada durante un período.<br />
Son <strong>la</strong>s madres qui<strong>en</strong>es alim<strong>en</strong>tan a sus hijos <strong>en</strong> cantidad y calidad <strong>de</strong> acuerdo<br />
con el nivel <strong>de</strong> ingresos <strong>de</strong>l hogar, <strong>en</strong> condiciones higiénicas <strong>de</strong>finidas por <strong>la</strong><br />
calidad <strong>de</strong> <strong>los</strong> servicios básicos que dispon<strong>en</strong> y <strong>la</strong>s condiciones ambi<strong>en</strong>tales<br />
vincu<strong>la</strong>das a <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> vivi<strong>en</strong>da, al combustible para cocinar, a <strong>los</strong><br />
artefactos para protegerse <strong>de</strong>l frío o <strong>de</strong>l calor (refrigerador).<br />
A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>los</strong> condicionantes materiales <strong>en</strong>unciados, <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong>l cuidado<br />
infantil está asociada al nivel educativo <strong>de</strong> <strong>la</strong> madre, al número <strong>de</strong> hijos y a <strong>la</strong><br />
autonomía <strong>de</strong> <strong>la</strong> mujer para tomar <strong>de</strong>cisiones con re<strong>la</strong>ción al uso <strong>de</strong>l ingreso<br />
<strong>de</strong>l hogar. El cuidado <strong>de</strong>l niño sano por personal médico es fundam<strong>en</strong>tal, por<br />
lo que <strong>de</strong>be ser perman<strong>en</strong>te y periódico para garantizar <strong>la</strong> <strong>de</strong>tección oportuna<br />
<strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s, facilitar su diagnóstico y tratami<strong>en</strong>to, reducir <strong>la</strong> duración <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad, evitar secue<strong>la</strong>s, disminuir <strong>la</strong> incapacidad y prev<strong>en</strong>ir <strong>la</strong> muerte.<br />
La educación <strong>de</strong> <strong>la</strong> madre y el corto intervalo ínter g<strong>en</strong>ésico <strong>de</strong> <strong>la</strong> madre son<br />
factores asociados a <strong>los</strong> difer<strong>en</strong>ciales <strong>de</strong> mortalidad infantil y <strong>en</strong> <strong>la</strong> niñez. A<br />
pesar <strong>de</strong> que ambos factores son manifestaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza, es posible que<br />
políticas t<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes a mejorar <strong>la</strong>s oportunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> educación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres<br />
y a fom<strong>en</strong>tar su capacidad para ejercer <strong>los</strong> <strong>de</strong>rechos sexuales y reproductivos<br />
g<strong>en</strong>er<strong>en</strong> avances <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> género, que no solo b<strong>en</strong>efician a <strong>la</strong>s mujeres<br />
sino que a <strong>la</strong> vez permit<strong>en</strong> disminuir <strong>la</strong> mortalidad infantil y <strong>en</strong> <strong>la</strong> niñez, <strong>en</strong>tre<br />
otras consecu<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza.<br />
La malnutrición infantil sigue si<strong>en</strong>do un problema común <strong>de</strong> <strong>los</strong> países <strong>en</strong><br />
<strong>de</strong>sarrollo, llegando a abarcar aproximadam<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> tercera parte <strong>de</strong> <strong>los</strong> niños<br />
m<strong>en</strong>ores <strong>de</strong> cinco años a nivel mundial. En el Perú 25,4% <strong>de</strong> <strong>los</strong> niños m<strong>en</strong>ores<br />
<strong>de</strong> cinco años es afectado por <strong>la</strong> <strong>de</strong>snutrición crónica. Por otro <strong>la</strong>do, diversas<br />
evi<strong>de</strong>ncias muestran que <strong>en</strong>tre un tercio y <strong>la</strong> mitad <strong>de</strong> <strong>la</strong> mortalidad infantil<br />
pue<strong>de</strong> ser atribuida a <strong>la</strong> malnutrición. Asimismo, está ampliam<strong>en</strong>te aceptado<br />
que <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s infecciosas son parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s causas inmediatas <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
malnutrición, junto con una alim<strong>en</strong>tación ina<strong>de</strong>cuada y <strong>la</strong> consecu<strong>en</strong>te car<strong>en</strong>cia<br />
<strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía y nutri<strong>en</strong>tes.<br />
La Organización Panamericana <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud (OPS) estima que todos <strong>los</strong> años<br />
aproximadam<strong>en</strong>te medio millón <strong>de</strong> niños y niñas muer<strong>en</strong> antes <strong>de</strong> alcanzar<br />
<strong>los</strong> cinco años <strong>de</strong> edad. Se estima que aproximadam<strong>en</strong>te el 27% <strong>de</strong> estas<br />
muertes se <strong>de</strong>be a <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s infecciosas y a trastornos nutricionales, lo<br />
60<br />
Análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> Implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l Programa JUNTOS <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a <strong>los</strong> servicios <strong>de</strong><br />
salud y educación <strong>en</strong> <strong>los</strong> distritos <strong>de</strong> extrema pobreza Apurímac 2005 - 2007<br />
que repres<strong>en</strong>ta más <strong>de</strong> 150,000 <strong>de</strong>funciones anuales <strong>de</strong> m<strong>en</strong>ores <strong>de</strong> cinco años<br />
<strong>en</strong> todo el contin<strong>en</strong>te americano. Entre estas <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s, <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s<br />
respiratorias, y principalm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> neumonía, y <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s diarreicas, son<br />
<strong>la</strong>s causas principales <strong>de</strong> mortalidad.<br />
La información disponible sobre <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s durante <strong>los</strong> primeros cinco años<br />
<strong>de</strong> vida también muestra que <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s infecciosas y <strong>los</strong> trastornos<br />
nutricionales continúan si<strong>en</strong>do <strong>la</strong> principal razón para <strong>la</strong> pérdida <strong>de</strong> <strong>la</strong> condición<br />
<strong>de</strong> salud, y por esta razón resultan <strong>de</strong>terminantes <strong>en</strong> cuanto a <strong>la</strong>s posibilida<strong>de</strong>s<br />
<strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to y <strong>de</strong>sarrollo saludables <strong>de</strong> <strong>los</strong> niños y niñas <strong>de</strong>s<strong>de</strong> que nac<strong>en</strong><br />
y hasta <strong>los</strong> cinco años <strong>de</strong> edad.<br />
La mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s infecciosas que continúan afectando <strong>la</strong> salud<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> niñez y que son responsables <strong>de</strong> gran cantidad <strong>de</strong> muertes pue<strong>de</strong>n ser<br />
prev<strong>en</strong>idas o efectivam<strong>en</strong>te tratadas mediante <strong>la</strong> ejecución <strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ciones<br />
s<strong>en</strong>cil<strong>la</strong>s y <strong>de</strong> bajo costo. La inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> estas <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s agudas está<br />
asociada a <strong>la</strong>s condiciones materiales <strong>de</strong> vida, así como a <strong>los</strong> cuidados que<br />
<strong>la</strong>s madres pue<strong>de</strong>n ofrecer a sus m<strong>en</strong>ores, <strong>los</strong> cuales <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>n <strong>de</strong>l nivel<br />
educativo <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s y <strong>de</strong>l número <strong>de</strong> hijos que ti<strong>en</strong><strong>en</strong>. A mayor carga <strong>de</strong> trabajo<br />
doméstico y <strong>de</strong> cuidado, m<strong>en</strong>or posibilidad <strong>de</strong> brindarle una mejor at<strong>en</strong>ción al<br />
niño <strong>en</strong>fermo.<br />
El 17,3% <strong>de</strong> <strong>los</strong> niños m<strong>en</strong>ores <strong>de</strong> cinco años pres<strong>en</strong>tó síntomas <strong>de</strong> Infección<br />
Respiratoria Aguda (IRA) <strong>en</strong> <strong>la</strong>s dos semanas anteriores a <strong>la</strong> ENDES 2004, con<br />
leves difer<strong>en</strong>cias por sexo, 16.8% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s niñas y 17.7% <strong>de</strong> <strong>los</strong> niños. Entre <strong>los</strong><br />
niños que pres<strong>en</strong>taron síntomas <strong>de</strong> IRA, para el 66,9 <strong>de</strong> <strong>los</strong> niños y para el<br />
69,3% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s niñas se buscó tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> un proveedor <strong>de</strong> salud.<br />
El 15,1% <strong>de</strong> <strong>los</strong> m<strong>en</strong>ores <strong>de</strong> cinco años tuvo diarrea <strong>la</strong>s dos semanas anteriores<br />
a <strong>la</strong> ENDES 2004. La pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad fue poco mayor <strong>en</strong> <strong>la</strong>s niñas<br />
con 15,4% <strong>en</strong> comparación con 14,8 <strong>en</strong> <strong>los</strong> niños. El 50% <strong>de</strong> <strong>los</strong> niños y el 46%<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s niñas que tuvieron diarrea <strong>la</strong>s dos semanas anteriores a <strong>la</strong> ENDES 2004<br />
fueron llevados a un proveedor <strong>de</strong> salud.<br />
El bajo peso al nacer es uno <strong>de</strong> <strong>los</strong> factores responsables <strong>de</strong> un alto porc<strong>en</strong>taje<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s muertes <strong>en</strong> <strong>la</strong>ctantes. Los niños que nac<strong>en</strong> con peso bajo suel<strong>en</strong> t<strong>en</strong>er<br />
serios problemas <strong>de</strong> salud durante sus primeros meses <strong>de</strong> vida y es mayor el<br />
riesgo <strong>de</strong> que sufran discapacida<strong>de</strong>s con efectos <strong>de</strong> duración prolongada. Es<br />
por lo tanto indisp<strong>en</strong>sable <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción prefer<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>los</strong> niños con bajo peso<br />
al nacer, se conoce que una elevada proporción <strong>de</strong> <strong>los</strong> niños <strong>de</strong>l quintil más<br />
pobre no es pesado, <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> cuales probablem<strong>en</strong>te se conc<strong>en</strong>tra una mayor<br />
proporción <strong>de</strong> niños que nac<strong>en</strong> con un peso crítico, m<strong>en</strong>os <strong>de</strong> dos ki<strong>los</strong> y<br />
medio.<br />
Algunas investigaciones muestran que factores socioeconómicos como <strong>los</strong><br />
bajos ingresos y <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> educación también están re<strong>la</strong>cionados con un<br />
mayor riesgo <strong>de</strong> que el niño o <strong>la</strong> niña nazcan con bajo peso, aunque se<br />
<strong>de</strong>sconoc<strong>en</strong> todavía <strong>la</strong>s razones que explican esta situación.<br />
61
Análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> Implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l Programa JUNTOS <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a <strong>los</strong> servicios <strong>de</strong><br />
salud y educación <strong>en</strong> <strong>los</strong> distritos <strong>de</strong> extrema pobreza Apurímac 2005 - 2007<br />
Des<strong>de</strong> siempre el problema <strong>de</strong> <strong>la</strong> inseguridad alim<strong>en</strong>taria, traducido <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
<strong>de</strong>snutrición sobre todo infantil <strong>en</strong> el ámbito regional <strong>de</strong> Apurímac, ha sido<br />
y es un problema prioritario <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo, específicam<strong>en</strong>te<br />
condicionada por <strong>los</strong> niveles extremos <strong>de</strong> pobreza y cultura alim<strong>en</strong>taria <strong>de</strong>l<br />
pob<strong>la</strong>dor apurimeño.<br />
Las estadísticas <strong>de</strong> morbilidad permit<strong>en</strong> estudiar según el tiempo <strong>la</strong> distribución,<br />
y <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s que afectan a <strong>de</strong>terminado grupo pob<strong>la</strong>cional<br />
mi<strong>en</strong>tras que <strong>la</strong>s estadísticas <strong>de</strong> mortalidad reflejan <strong>la</strong> frecu<strong>en</strong>cia con que<br />
ocurr<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción aquel<strong>los</strong> procesos que conduc<strong>en</strong> a <strong>la</strong> muerte. El<br />
análisis <strong>de</strong> esta información permite <strong>de</strong>finir qué grupos pob<strong>la</strong>cionales ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
comprometido su estado <strong>de</strong> salud, lo que <strong>los</strong> ubica como fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> primer<br />
or<strong>de</strong>n al mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>de</strong>stinarse prioritariam<strong>en</strong>te <strong>los</strong> recursos sanitarios y <strong>en</strong><br />
g<strong>en</strong>eral para <strong>la</strong> toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones.<br />
Para Apurímac durante el quinqu<strong>en</strong>io 1995 - 2000 proyectado nos mostró que<br />
el número <strong>de</strong> fallecimi<strong>en</strong>tos que ocurrió fue <strong>de</strong> 11 por cada mil habitantes,<br />
dicha cifra situó a Apurímac como uno <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos que poseía <strong>la</strong><br />
más alta tasa <strong>de</strong> mortalidad. La proyección <strong>de</strong> <strong>la</strong> Tasa Bruta <strong>de</strong> Mortalidad y el<br />
número <strong>de</strong> fallecidos <strong>en</strong> Apurímac para <strong>los</strong> próximos quinqu<strong>en</strong>ios <strong>de</strong>muestra<br />
<strong>de</strong>finitivam<strong>en</strong>te una disminución que alcanzará <strong>en</strong> el 2015 a 7.8 por mil<br />
habitantes y una disminución <strong>de</strong> <strong>los</strong> fallecidos <strong>de</strong> 4,345 (<strong>en</strong> 1995) a 3,750<br />
(para el año 2015), Los indicadores que <strong>de</strong>muestran <strong>la</strong> situación difícil <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
Región <strong>de</strong> Salud, se vi<strong>en</strong><strong>en</strong> contrarrestando pau<strong>la</strong>tinam<strong>en</strong>te, <strong>de</strong>bido al avance<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s estrategias sanitarias, <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>programa</strong>s <strong>de</strong> salud prev<strong>en</strong>tivo<br />
promocionales y <strong>la</strong> ampliación <strong>de</strong> <strong>la</strong> cobertura <strong>de</strong> servicios <strong>de</strong> salud.<br />
Se ti<strong>en</strong><strong>en</strong> como indicadores regionales <strong>de</strong> impacto:<br />
Tasa <strong>de</strong> mortalidad materna es <strong>de</strong> 175 por 100 000 nacidos vivos<br />
Tasa <strong>de</strong> mortalidad infantil es <strong>de</strong> 52 por 1 000 nacidos vivos<br />
Tasa <strong>de</strong> Mortalidad infantil <strong>en</strong> m<strong>en</strong>ores <strong>de</strong> 5 años es <strong>de</strong> 93 por 1,000<br />
nacidos vivos<br />
Tasa <strong>de</strong> <strong>de</strong>snutrición crónica <strong>en</strong> m<strong>en</strong>ores <strong>de</strong> 5 años es <strong>de</strong> 43 %.<br />
Esperanza <strong>de</strong> vida es <strong>de</strong> 63.7 Años.<br />
El 34% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> región se pue<strong>de</strong>n agrupar <strong>en</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s<br />
trasmisibles, <strong>de</strong>stacando <strong>la</strong>s respiratorias y diarreicas. Un segundo grupo esta<br />
dado por causas externas producidas por traumatismos, <strong>en</strong>v<strong>en</strong><strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to y<br />
acci<strong>de</strong>ntes y un tercer grupo está constituido por <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l aparato<br />
circu<strong>la</strong>torio.<br />
La morbilidad es el compon<strong>en</strong>te <strong>de</strong> más difícil medición <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l proceso<br />
Salud-Enfermedad, <strong>de</strong>bido a que <strong>la</strong> información referida a estas <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s<br />
esta influ<strong>en</strong>ciada por una serie <strong>de</strong> factores que <strong>de</strong>b<strong>en</strong> consi<strong>de</strong>rarse al hacer<br />
<strong>la</strong> interpretación y diagnóstico; <strong>en</strong> tal s<strong>en</strong>tido <strong>en</strong> <strong>la</strong> Región cobra particu<strong>la</strong>r<br />
importancia el orig<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> data ya que <strong>los</strong> recursos humanos disponibles<br />
son <strong>en</strong> su mayoría personal técnico y <strong>en</strong> m<strong>en</strong>or proporción profesionales,<br />
62<br />
Análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> Implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l Programa JUNTOS <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a <strong>los</strong> servicios <strong>de</strong><br />
salud y educación <strong>en</strong> <strong>los</strong> distritos <strong>de</strong> extrema pobreza Apurímac 2005 - 2007<br />
principalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>los</strong> establecimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> salud <strong>de</strong> <strong>la</strong> periferie y si se<br />
consi<strong>de</strong>ra que <strong>de</strong>l total <strong>de</strong> <strong>la</strong> información disponible aproximadam<strong>en</strong>te un<br />
25 % proce<strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> Hospitales, evi<strong>de</strong>ntem<strong>en</strong>te <strong>en</strong>contraremos sesgo <strong>en</strong><br />
<strong>los</strong> diagnósticos al primar <strong>los</strong> <strong>de</strong> tipo g<strong>en</strong>érico, también resulta importante<br />
el peso <strong>de</strong> <strong>la</strong> información omitida presuntam<strong>en</strong>te por ma<strong>la</strong> codificación y <strong>la</strong><br />
susceptibilidad <strong>de</strong> error por <strong>la</strong>s limitaciones <strong>en</strong> <strong>la</strong>s ayudas diagnósticas que<br />
sólo se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Abancay y Andahuay<strong>la</strong>s.<br />
De acuerdo a <strong>la</strong> información recopi<strong>la</strong>da se i<strong>de</strong>ntifica como primera causa <strong>de</strong><br />
consulta a <strong>la</strong>s Enfermeda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Vías Respiratorias Superiores asc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do<br />
a 123,510 que totalizan casi un tercio <strong>de</strong> <strong>la</strong> morbilidad g<strong>en</strong>eral (29.76%), <strong>en</strong><br />
segundo lugar se ubican <strong>la</strong>s Afecciones D<strong>en</strong>tales y Periodontales (12.30%), <strong>en</strong><br />
tercer lugar se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>los</strong> Signos, Síntomas y Afecciones Mal Definidas<br />
(7.13%) y <strong>en</strong> cuarto lugar se ubican <strong>la</strong>s Otras Enfermeda<strong>de</strong>s Infecciosas y<br />
Parasitarias (6.91%).<br />
Este patrón <strong>de</strong> distribución se ajusta al perfil <strong>de</strong> <strong>la</strong> morbilidad nacional y a<br />
<strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>l país que t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do, bajo nivel educativo,<br />
<strong>de</strong>fici<strong>en</strong>tes condiciones sanitarias, mal estado nutricional, pobreza extrema y<br />
no estando <strong>en</strong> fase <strong>de</strong> transición epi<strong>de</strong>miológica con predominio <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />
jov<strong>en</strong>; muestra una mayor susceptibilidad hacia <strong>los</strong> procesos infecciosos.<br />
La información que pres<strong>en</strong>tamos a continuación ti<strong>en</strong>e como fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> datos<br />
al Sistema <strong>de</strong> Registros Vitales <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección <strong>de</strong> Estadística e Informática<br />
<strong>de</strong> Salud Apurímac. Las causas más frecu<strong>en</strong>tes registradas <strong>de</strong> <strong>la</strong> mortalidad<br />
g<strong>en</strong>eral <strong>en</strong> Apurímac durante el año 2003 fueron <strong>los</strong> signos, síntomas y<br />
afecciones mal <strong>de</strong>finidas con una tasa <strong>de</strong> mortalidad (TM) <strong>de</strong> 39.98 por 100<br />
mil habitantes, seguido <strong>de</strong> <strong>la</strong>s infecciones respiratorias agudas con una TM<br />
<strong>de</strong> 37.18 por 100 mil habitantes, como tercera causa se ti<strong>en</strong>e Paro cardiaco,<br />
seguido <strong>de</strong> <strong>los</strong> Traumatismos y <strong>en</strong>v<strong>en</strong><strong>en</strong>ami<strong>en</strong>tos como causas externas y<br />
cirrosis y otras <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s crónicas <strong>de</strong>l hígado como cuarta y quinta causa<br />
respectivam<strong>en</strong>te. Otra <strong>de</strong> <strong>la</strong>s causas que l<strong>la</strong>ma mucho <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción es <strong>la</strong>s<br />
<strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cias nutricionales como sexta causa.<br />
El Sector Salud <strong>en</strong> Apurímac es el <strong>en</strong>cargado <strong>de</strong> ve<strong>la</strong>r por <strong>la</strong> salud a través<br />
<strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> promoción, prev<strong>en</strong>ción, recuperación y rehabilitación. La<br />
prestación <strong>de</strong> servicios <strong>de</strong> salud es a través <strong>de</strong> instituciones públicas, privadas,<br />
Es Salud, Sanidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> Fuerzas Policiales. La prestación <strong>de</strong> servicios <strong>de</strong> salud<br />
se vi<strong>en</strong>e dando a través <strong>de</strong> 232 establecimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>l MINSA que repres<strong>en</strong>ta el<br />
96.7% categorizados <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el nivel I-1 a II-2; 6 Puestos <strong>de</strong> Es Salud (2.5%) y<br />
2 establecimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Sanidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> Fuerzas Policiales (0.8%).<br />
La pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> Apurímac para fines <strong>de</strong> prestación <strong>de</strong> servicios <strong>de</strong> salud<br />
se distribuye <strong>en</strong> etapas <strong>de</strong> vida: Niño, Adolesc<strong>en</strong>te, Adulto y Adulto Mayor.<br />
La pob<strong>la</strong>ción vulnerable es el 54.9% <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción compuesta por niños,<br />
adolesc<strong>en</strong>tes y adulto mayor que amerita el fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> capacidad<br />
resolutiva <strong>de</strong> <strong>los</strong> establecimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> salud <strong>de</strong>l ámbito <strong>de</strong>l <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to.<br />
63
Análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> Implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l Programa JUNTOS <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a <strong>los</strong> servicios <strong>de</strong><br />
salud y educación <strong>en</strong> <strong>los</strong> distritos <strong>de</strong> extrema pobreza Apurímac 2005 - 2007<br />
La Región <strong>de</strong> Salud Apurímac, es <strong>la</strong> <strong>en</strong>tidad que más establecimi<strong>en</strong>tos<br />
ti<strong>en</strong>e, distribuidos <strong>en</strong> categorías distintas <strong>de</strong> <strong>los</strong> cuales m<strong>en</strong>cionamos que<br />
hay dos hospitales refer<strong>en</strong>ciales ubicados <strong>en</strong> Abancay y Andahuay<strong>la</strong>s<br />
respectivam<strong>en</strong>te, haci<strong>en</strong>do un total <strong>de</strong> 232 establecimi<strong>en</strong>tos a nivel regional,<br />
mi<strong>en</strong>tras que ESSALUD cu<strong>en</strong>ta con solo 6 establecimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>los</strong> cuales 4<br />
ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>la</strong> categoría <strong>de</strong> puesto y 2 hospitales refer<strong>en</strong>ciales, <strong>la</strong>s fuerzas policiales<br />
2 puestos y <strong>la</strong>s fuerzas armadas ningún establecimi<strong>en</strong>to. En el Ministerio <strong>de</strong><br />
salud <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> establecimi<strong>en</strong>tos están administrados bajo <strong>la</strong> modalidad<br />
<strong>de</strong>l Programa <strong>de</strong> Salud Básica Para Todos, seguidos por 26 establecimi<strong>en</strong>tos<br />
que pert<strong>en</strong>ec<strong>en</strong> a <strong>los</strong> Comités Locales <strong>de</strong> Administración <strong>en</strong> Salud CLAS y sólo<br />
14 no pert<strong>en</strong>ec<strong>en</strong> ni a <strong>los</strong> CLAS, ni al Programa <strong>de</strong> Salud Básica para Todos.<br />
Según el presupuesto participativo <strong>de</strong> <strong>la</strong> región, Apurímac cu<strong>en</strong>ta con 288<br />
establecimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> salud, <strong>de</strong> <strong>los</strong> cuales el 50 % ti<strong>en</strong><strong>en</strong> infraestructura reducida,<br />
insufici<strong>en</strong>te, antigua y <strong>en</strong> mal estado <strong>de</strong> conservación que no permite at<strong>en</strong><strong>de</strong>r,<br />
<strong>de</strong> manera óptima, <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> salud con calidad.<br />
De igual forma se evi<strong>de</strong>ncia una limitada funcionalidad que retarda <strong>los</strong> procesos<br />
<strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción integral <strong>en</strong> <strong>los</strong> difer<strong>en</strong>tes establecimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> salud, es <strong>de</strong>cir, el<br />
60% <strong>de</strong> <strong>los</strong> establecimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> salud, ti<strong>en</strong><strong>en</strong> equipos, instrum<strong>en</strong>tal y unida<strong>de</strong>s<br />
<strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia y contra refer<strong>en</strong>cia insufici<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>bido a una ina<strong>de</strong>cuada política<br />
<strong>de</strong> r<strong>en</strong>ovación <strong>de</strong> equipos que limita <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> resolución <strong>de</strong> dichos<br />
establecimi<strong>en</strong>tos.<br />
Finalm<strong>en</strong>te, el recurso humano es insufici<strong>en</strong>te, el 70% no está a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te<br />
capacitado, lo que inci<strong>de</strong> <strong>en</strong> una ina<strong>de</strong>cuada at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>los</strong> paci<strong>en</strong>tes,<br />
expresándose <strong>en</strong> <strong>la</strong> insatisfacción <strong>de</strong> <strong>los</strong> usuarios <strong>en</strong> <strong>la</strong> región.<br />
El 43% <strong>de</strong> <strong>los</strong> niños m<strong>en</strong>ores <strong>de</strong> 5 años ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>de</strong>snutrición crónica, lo que<br />
limita el crecimi<strong>en</strong>to y <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> todas sus pot<strong>en</strong>cialida<strong>de</strong>s (el promedio<br />
nacional es <strong>de</strong> 25%).<br />
5.2 Indicadores <strong>de</strong> Salud <strong>en</strong> Apurímac - I Etapa <strong>de</strong>l Programa<br />
JUNTOS<br />
Por otro <strong>la</strong>do <strong>en</strong> el Cuadro Nº 13, se observa para el 2007 <strong>en</strong> <strong>los</strong> 13 distritos<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> Etapa I <strong>de</strong> JUNTOS, <strong>la</strong> Tasa <strong>de</strong> preval<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s IRAs y Neumonía era <strong>de</strong><br />
29,78 y 6.55 por mil niños m<strong>en</strong>ores <strong>de</strong> 5 años respectivam<strong>en</strong>te. Otro indicador<br />
importante es el <strong>de</strong> médicos por mil habitantes es <strong>de</strong> 0.05, comparando con<br />
el nivel regional <strong>de</strong> Apurímac es <strong>de</strong> 0.38 y a nivel nacional es <strong>de</strong> 0.67. Por<br />
lo que estos distritos <strong>de</strong> extrema pobreza cu<strong>en</strong>ta proporcionalm<strong>en</strong>te con 7.6<br />
veces m<strong>en</strong>os <strong>de</strong> médicos que el nivel regional y 13.4 veces m<strong>en</strong>os que el nivel<br />
nacional.<br />
En re<strong>la</strong>ción a otros indicadores sociales, estos distritos pres<strong>en</strong>taban 86.49%<br />
<strong>de</strong> pobreza y 52.11% <strong>de</strong> extrema pobreza, el porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> iletrados alcanzó el<br />
30,80%, mi<strong>en</strong>tras otros indicadores como el porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> vivi<strong>en</strong>das sin agua<br />
era <strong>de</strong> 77.22%, sin servicios higiénicos era <strong>de</strong> 99.02% y con una habitación<br />
era <strong>de</strong> 42,28% (Cuadro Nº 13).<br />
64<br />
Análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> Implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l Programa JUNTOS <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a <strong>los</strong> servicios <strong>de</strong><br />
salud y educación <strong>en</strong> <strong>los</strong> distritos <strong>de</strong> extrema pobreza Apurímac 2005 - 2007<br />
Cuadro Nº 13<br />
Principales indicadores <strong>de</strong> Salud <strong>en</strong> <strong>los</strong><br />
distritos <strong>de</strong> Apurímac 2007 (Etapa I <strong>de</strong>l Programa JUNTOS)<br />
Indicador Promedio<br />
Tasa IRA por 1000 m<strong>en</strong>ores <strong>de</strong> 5 años 29,78<br />
Tasa Neumonía por 1000 m<strong>en</strong>ores <strong>de</strong> 5 años 6,55<br />
Tasa Neumonía grave por 1000 m<strong>en</strong>ores <strong>de</strong> 5 años 1,27<br />
INEI Pobre (%) 86,49<br />
INEI Pobre Extremo (%) 52,11<br />
% Iletrados 30,80<br />
% Vivi<strong>en</strong>das sin agua 77,22<br />
% Vivi<strong>en</strong>das sin servicios higiénicos 99,02<br />
% Vivi<strong>en</strong>das sin electricidad 65,15<br />
% Vivi<strong>en</strong>das con 01 habitación 42,28<br />
Médicos por 1000 habitantes 0,05<br />
Técnicos y Auxiliares Asist<strong>en</strong>ciales por 1000 habitantes 0,30<br />
Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia con <strong>la</strong> Base <strong>de</strong> datos <strong>de</strong> JUNTOS 2005, 2007 / C<strong>en</strong>so INEI Perú 2007/<br />
DGE-MINSA 2007.<br />
5.3 Cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> condicionalidad <strong>en</strong> Salud<br />
En re<strong>la</strong>ción al cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> condicionalidad <strong>en</strong> salud para el 2007, <strong>en</strong><br />
el Cuadro Nº 14 se observa que <strong>los</strong> 13 distritos alcanzaron un promedio <strong>de</strong><br />
96.32%. Se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran 8 <strong>de</strong> 13 distritos (61.53%) por <strong>en</strong>cima <strong>de</strong>l promedio,<br />
si<strong>en</strong>do éstos Huaquira, Pataypampa, Tumay Huaraca, Virundo, Progreso,<br />
Curasco, Pampachiri, San Miguel <strong>de</strong> Chaccrampa. Por otro <strong>la</strong>do, <strong>los</strong> distritos<br />
que alcanzaron <strong>los</strong> m<strong>en</strong>ores porc<strong>en</strong>tajes <strong>de</strong> cumplim<strong>en</strong>to <strong>en</strong> salud fueron<br />
Lambrama, San Antonio <strong>de</strong> Cachi y Lucre, durante el año 2007.<br />
Al analizar <strong>la</strong>s variables <strong>de</strong> pobreza y extrema pobreza, se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra un<br />
hal<strong>la</strong>zgo importante: el distrito <strong>de</strong> San Miguel <strong>de</strong> Chaccrampa alcanzó el 100%<br />
<strong>de</strong> cobertura si<strong>en</strong>do el más pobre <strong>de</strong>l grupo con 90.15% <strong>de</strong> pobreza y 50.90%<br />
<strong>de</strong> pobreza extrema.<br />
Cuadro Nº 14<br />
Porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> condicionalida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> salud <strong>en</strong> <strong>los</strong> distritos <strong>de</strong><br />
Apurímac 2007 (Etapa I <strong>de</strong>l Programa JUNTOS)<br />
Distrito<br />
% Cumple<br />
Salud<br />
65<br />
INEI<br />
Pobre %<br />
INEI Pobre<br />
Extremo %<br />
Lucre 89,10 87,50 53,4<br />
San Antonio <strong>de</strong> Cachi 92,65 87,65 51,3<br />
Lambrama 93,19 83,35 43,6<br />
Tambobamba 94,29 87,23 60,6
Análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> Implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l Programa JUNTOS <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a <strong>los</strong> servicios <strong>de</strong><br />
salud y educación <strong>en</strong> <strong>los</strong> distritos <strong>de</strong> extrema pobreza Apurímac 2005 - 2007<br />
Indicador<br />
% Cumple<br />
Salud<br />
66<br />
INEI Pobre %<br />
INEI Pobre<br />
Extremo %<br />
Gamarra 95,48 84,16 45,2<br />
Haquira 97,34 86,91 53,9<br />
Pataypampa 97,60 82,75 41,5<br />
Tumay Huaraca 97,78 89,54 58,3<br />
Virundo 97,78 85,83 45,9<br />
Curasco 98,48 88,18 55,9<br />
Pampachiri 99,22 84,04 52,4<br />
Progreso 99,23 87,12 55,8<br />
San Miguel <strong>de</strong> Chaccrampa 100,00 90,15 59,9<br />
Promedio 96.32 86,49 52,11<br />
Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia con <strong>los</strong> datos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ger<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Monitoreo <strong>de</strong>l Programa JUNTOS.<br />
5.4 Infecciones Respiratorias Agudas (IRA)<br />
Las infecciones respiratorias agudas continúan si<strong>en</strong>do una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mayores<br />
causas <strong>de</strong> morbi- mortalidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> niñez. La ENDES Continua Perú 2004-2006<br />
preguntó a <strong>la</strong>s madres <strong>en</strong> edad fértil por <strong>la</strong> ocurr<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> síntomas <strong>de</strong> IRA<br />
(específicam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> vías respiratorias bajas, indicativas <strong>de</strong> neumonía) <strong>en</strong> niños<br />
m<strong>en</strong>ores <strong>de</strong> 5 años, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s dos semanas anteriores a <strong>la</strong> <strong>en</strong>cuesta. La preval<strong>en</strong>cia<br />
<strong>de</strong> niños con IRA <strong>en</strong> <strong>la</strong>s dos semanas antes <strong>de</strong>l ENDES a nivel nacional es <strong>de</strong><br />
18 por ci<strong>en</strong>to. Esta es una cifra ligeram<strong>en</strong>te inferior a <strong>la</strong> <strong>en</strong>contrada <strong>en</strong> el año<br />
2000 (20 por ci<strong>en</strong>to). Las regiones con pob<strong>la</strong>ciones más rurales y <strong>de</strong> climas<br />
muy fríos como Apurímac ti<strong>en</strong><strong>en</strong> tasas muy elevadas <strong>de</strong> esta grave infección<br />
para <strong>los</strong> niños.<br />
En el Cuadro Nº 15 se pue<strong>de</strong> apreciar que <strong>la</strong>s tasas <strong>de</strong> preval<strong>en</strong>cia más altas<br />
<strong>de</strong> IRA ocurr<strong>en</strong> <strong>en</strong> Pataypampa, Tambobamba y Pampachiri, <strong>de</strong> <strong>los</strong> cuales<br />
Tambobamba se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra por <strong>en</strong>cima <strong>de</strong>l promedio <strong>de</strong> <strong>los</strong> 13 distritos<br />
analizados, pero a<strong>de</strong>más 2 <strong>de</strong> <strong>los</strong> 3 distritos (66.67%) m<strong>en</strong>cionados se<br />
<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran por <strong>en</strong>cima <strong>de</strong>l promedio con respecto al hacinami<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> vivi<strong>en</strong>da, y como es conocido se trata <strong>de</strong> un riesgo importante para <strong>la</strong><br />
ocurr<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Infecciones respiratorias agudas.<br />
Con respecto a <strong>la</strong>s neumonías solo Curasco y Progreso pres<strong>en</strong>taron <strong>la</strong>s tasas<br />
más altas, pero esta información no evi<strong>de</strong>ncia una mayor preval<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> IRAs,<br />
esto se pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>ber a diversos factores que expliqu<strong>en</strong> tal situación, como el<br />
subregistro <strong>de</strong> información lo cual teóricam<strong>en</strong>te con el SIS <strong>de</strong>be corregirse, o<br />
más bi<strong>en</strong> al hecho que para <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> neumonía <strong>los</strong> paci<strong>en</strong>tes son referidos<br />
a <strong>los</strong> establecimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> salud don<strong>de</strong> existe recurso humano profesional y <strong>en</strong><br />
estos distritos es muy limitado.<br />
Análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> Implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l Programa JUNTOS <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a <strong>los</strong> servicios <strong>de</strong><br />
salud y educación <strong>en</strong> <strong>los</strong> distritos <strong>de</strong> extrema pobreza Apurímac 2005 - 2007<br />
Cuadro Nº 15<br />
Infecciones respiratorias agudas y neumonías <strong>en</strong> m<strong>en</strong>ores <strong>de</strong> 5 años <strong>en</strong> <strong>los</strong> distritos <strong>de</strong><br />
Apurímac 2007 (Etapa I <strong>de</strong>l Programa JUNTOS)<br />
Distrito<br />
Tasa<br />
IRA (*)<br />
Tasa<br />
Neumonía<br />
(*)<br />
Tasa<br />
Neumonía<br />
Grave (*)<br />
67<br />
INEI<br />
Pobre (%)<br />
DENSIDAD<br />
2007<br />
(Hab./ Km2)<br />
%<br />
Desnutrición<br />
Crónica<br />
% Vivi<strong>en</strong>das<br />
con 01<br />
habitación<br />
Curasco 0,00 9,17 0,00 88,18 12,5 53,58 43,33<br />
Gamarra 41,67 5,85 2,70 84,16 11,5 36,96 38,85<br />
Haquira 33,33 0,00 0,00 86,91 22,3 52,19 28,98<br />
Lambrama 0,00 6,99 0,00 83,35 6,9 53,67 58,41<br />
Lucre 0,00 0,00 0,00 87,50 21,6 63,91 52,92<br />
Pampachiri 55,56 9,26 0,00 84,04 4,9 39,18 15,68<br />
Pataypampa 200,00 0,00 5,38 82,75 6,9 58,63 45,42<br />
Progreso 0,00 12,30 0,00 87,12 10,9 57,17 53,88<br />
San Antonio <strong>de</strong><br />
Cachi<br />
San Miguel<br />
<strong>de</strong> Chaccrampa<br />
0,00 0,00 3,77 87,65 19,8 55,18 23,34<br />
0,00 0,00 0,00 90,15 27,7 53,63 51,12<br />
Tambobamba 56,60 7,76 2,31 87,23 14,8 50,03 48,99<br />
Tumay Huaraca 0,00 0,00 0,00 89,54 4,3 65,64 49,90<br />
Virundo 0,00 33,90 2,38 85,83 9,9 37,31 38,82<br />
Promedio 29,78 6,56 1,27 86,49 13,39 52,08 42,28<br />
Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia <strong>los</strong> datos <strong>de</strong>l C<strong>en</strong>so INEI Perú 2007/ DGE-MINSA 2007<br />
(*) Tasa <strong>de</strong> preval<strong>en</strong>cia por 1,000 m<strong>en</strong>ores <strong>de</strong> 5 años <strong>de</strong> edad.<br />
En el Cuadro Nº 16 se observa que <strong>en</strong> 4 <strong>de</strong> 13 distritos (30.76%) se ha<br />
increm<strong>en</strong>tado <strong>la</strong> Tasa <strong>de</strong> IRA (%), si<strong>en</strong>do éstos Curasco con un increm<strong>en</strong>to<br />
porc<strong>en</strong>tual <strong>de</strong> 78,15 puntos, Haquira con 24,72 puntos, Tambobamba con<br />
23,61 puntos y Progreso con 4,23 puntos.<br />
Por otro <strong>la</strong>do, <strong>la</strong> mayoría, 9 <strong>de</strong> 13 distritos (69.23%), disminuyeron sus Tasas<br />
<strong>de</strong> preval<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> IRA (%), al año 2007 <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción al año 2005, <strong>en</strong> especial<br />
Tumay Huaraca con una reducción <strong>de</strong> 172,48 puntos.
Análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> Implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l Programa JUNTOS <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a <strong>los</strong> servicios <strong>de</strong><br />
salud y educación <strong>en</strong> <strong>los</strong> distritos <strong>de</strong> extrema pobreza Apurímac 2005 - 2007<br />
Cuadro Nº 16<br />
Análisis Comparativo <strong>de</strong> Tasas <strong>de</strong> IRA <strong>en</strong> <strong>los</strong> distritos <strong>de</strong> Apurímac,<br />
2005-2007 (Etapa I <strong>de</strong>l Programa JUNTOS)<br />
Distrito<br />
Tasa IRA (*)<br />
2005<br />
68<br />
Tasa IRA (*)<br />
2007<br />
Difer<strong>en</strong>cia<br />
<strong>de</strong> Tasas<br />
Curasco 136,71 214,86 78,15<br />
Gamarra 147,94 133,00 -14,94<br />
Haquira 148,55 173,27 24,72<br />
Lambrama 193,89 105,58 -88,31<br />
Lucre 135,59 132,38 -3,21<br />
Pampachiri 350,85 204,61 -146,24<br />
Pataypampa 206,92 144,94 -61,99<br />
Progreso 289,19 293,42 4,23<br />
San Antonio <strong>de</strong> Cachi 213,17 60,20 -122,55<br />
San Miguel <strong>de</strong> Chaccrampa 201,78 79,23 -122,55<br />
Tambobamba 180,27 203,88 23,61<br />
Tumay Huaraca 288,58 116,11 -172,48<br />
Virando 226,21 66,97 -155,23<br />
Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia con <strong>los</strong> datos <strong>de</strong> <strong>la</strong> DGE - Ministerio <strong>de</strong> Salud.<br />
Sistema <strong>de</strong> Vigi<strong>la</strong>ncia Epi<strong>de</strong>miológica <strong>de</strong> IRAs.<br />
(*) Tasa <strong>de</strong> IRA por 100 m<strong>en</strong>ores <strong>de</strong> 5 años <strong>de</strong> edad.<br />
En el Cuadro Nº 17 se observa que <strong>en</strong> 3 <strong>de</strong> 13 distritos (23.07%) se ha<br />
increm<strong>en</strong>tado <strong>la</strong> Tasa <strong>de</strong> Neumonía (%), si<strong>en</strong>do éstos Virundo con un increm<strong>en</strong>to<br />
porc<strong>en</strong>tual <strong>de</strong> 2,28 puntos, Pataypampa con 1,63 puntos y Progreso con 0,41<br />
puntos.<br />
Por otro <strong>la</strong>do, <strong>la</strong> mayoría: 10 <strong>de</strong> 13 distritos (76.92%) disminuyeron <strong>la</strong>s Tasas<br />
<strong>de</strong> preval<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Neumonía (%), <strong>en</strong> especial Lucre con una disminución <strong>de</strong><br />
2,20 puntos porc<strong>en</strong>tuales.<br />
Análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> Implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l Programa JUNTOS <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a <strong>los</strong> servicios <strong>de</strong><br />
salud y educación <strong>en</strong> <strong>los</strong> distritos <strong>de</strong> extrema pobreza Apurímac 2005 - 2007<br />
Cuadro Nº 17<br />
Análisis Comparativo <strong>de</strong> Tasas <strong>de</strong> Neumonía <strong>en</strong> <strong>los</strong> distritos <strong>de</strong> Apurímac,<br />
2005-2007 (Etapa I <strong>de</strong>l Programa JUNTOS)<br />
Distrito<br />
Tasa Neumonía<br />
(*) 2005<br />
69<br />
Tasa Neumonía<br />
(*) 2007<br />
Difer<strong>en</strong>cia<br />
<strong>de</strong> Tasas<br />
Curasco 1,93 0,00 -1,93<br />
Gamarra 1,23 0,43 -0,81<br />
Haquira 0.97 0,11 -0,86<br />
Lambrama 0,25 0,26 -0,01<br />
Lucre 2,49 0,29 -2,20<br />
Pampachiri 2,26 0,81 -1,45<br />
Pataypampa 1,54 3,16 1,63<br />
Progreso 0,90 1,32 0,41<br />
San Antonio <strong>de</strong> Cachi 0,24 0,16 -0,08<br />
San Miguel <strong>de</strong> Chaccrampa 0,36 0,00 -0,36<br />
Tambobamba 3,25 1,29 -1,96<br />
Tumay Huaraca 0,46 0,00 -0,46<br />
Virundo 4,14 6,42 2,28<br />
Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia con <strong>los</strong> datos <strong>de</strong> <strong>la</strong> DGE - Ministerio <strong>de</strong> Salud.<br />
Sistema <strong>de</strong> Vigi<strong>la</strong>ncia Epi<strong>de</strong>miológica <strong>de</strong> IRAs.<br />
(*) Tasa <strong>de</strong> Neumonía por 100 m<strong>en</strong>ores <strong>de</strong> 5 años <strong>de</strong> edad.<br />
5.5 Enfermeda<strong>de</strong>s Diarreicas Agudas<br />
En el Cuadro Nº 18 se observa que <strong>en</strong> <strong>la</strong> mayoría 8 <strong>de</strong> 13 distritos (61.53%)<br />
se ha increm<strong>en</strong>tado <strong>la</strong> Tasa <strong>de</strong> EDA (%), si<strong>en</strong>do Lucre el que alcanza el mayor<br />
increm<strong>en</strong>to porc<strong>en</strong>tual <strong>de</strong> 7,39 puntos, seguido <strong>de</strong> Tambobamba con 3,10<br />
puntos y Haquira con 2,86 puntos.<br />
Por otro <strong>la</strong>do, sólo 5 <strong>de</strong> 13 distritos (38.46%) disminuyeron <strong>la</strong>s Tasas <strong>de</strong><br />
preval<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> EDA (%), <strong>en</strong> especial Virundo con una disminución <strong>de</strong> 3,78<br />
puntos porc<strong>en</strong>tuales.<br />
A<strong>de</strong>más, es importante al analizar <strong>la</strong> situación <strong>de</strong> estas <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s, el<br />
<strong>en</strong>torno <strong>de</strong>l niño, el saneami<strong>en</strong>to básico <strong>de</strong>l hogar, <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong>l agua <strong>de</strong><br />
consumo humano, <strong>la</strong> práctica <strong>de</strong>l <strong>la</strong>vado <strong>de</strong> manos, <strong>la</strong>ctancia materna <strong>en</strong><br />
m<strong>en</strong>ores <strong>de</strong> 6 meses, <strong>la</strong> educación <strong>de</strong> <strong>la</strong> madre, <strong>en</strong>tre otras significativas<br />
variables que contribuy<strong>en</strong> con <strong>la</strong> ocurr<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s diarreicas.
Análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> Implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l Programa JUNTOS <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a <strong>los</strong> servicios <strong>de</strong><br />
salud y educación <strong>en</strong> <strong>los</strong> distritos <strong>de</strong> extrema pobreza Apurímac 2005 - 2007<br />
Cuadro Nº 18<br />
Análisis Comparativos <strong>de</strong> EDAS <strong>en</strong> <strong>los</strong> distritos <strong>de</strong> Apurímac, 2005-2007<br />
(Etapa I <strong>de</strong>l Programa JUNTOS)<br />
Distrito<br />
Tasa EDA (**)<br />
2005<br />
Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia con <strong>los</strong> datos <strong>de</strong> <strong>la</strong> DGE - Ministerio <strong>de</strong> Salud.<br />
Sistema <strong>de</strong> Vigi<strong>la</strong>ncia Epi<strong>de</strong>miológica <strong>de</strong> EDAs.<br />
(**) Tasa <strong>de</strong> EDA por 100 habitantes.<br />
70<br />
Tasa EDA (**)<br />
2007<br />
Difer<strong>en</strong>cia<br />
<strong>de</strong> Tasas<br />
Curasco 10,99 9,60 -1,39<br />
Gamarra 6,26 8,61 2,35<br />
Haquira 6,34 9,20 2,86<br />
Lambrama 5,96 8,52 2,56<br />
Lucre 3,85 11,24 7,39<br />
Pampachiri 3,81 3,58 -0,23<br />
Pataypampa 9,61 11,39 1,78<br />
Progreso 19,63 16,36 -3,27<br />
San Antonio <strong>de</strong> Cachi 3,33 4,25 0,92<br />
San Miguel <strong>de</strong> Chaccrampa 2,10 1,17 -0,93<br />
Tambobamba 6,58 9,68 3,10<br />
Tumay Huaraca 0,89 2,77 1,86<br />
Virundo 25,03 21,25 -3,78<br />
Análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> Implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l Programa JUNTOS <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a <strong>los</strong> servicios <strong>de</strong><br />
salud y educación <strong>en</strong> <strong>los</strong> distritos <strong>de</strong> extrema pobreza Apurímac 2005 - 2007<br />
Capitulo 6<br />
CONCLUSIONES Y RECOMENDACIONES<br />
CONCLUSIONES<br />
1. El Programa JUNTOS ti<strong>en</strong>e una gran responsabilidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> lucha contra <strong>la</strong><br />
pobreza, si<strong>en</strong>do el primer Programa <strong>de</strong> ayuda social que al condicionar<br />
el b<strong>en</strong>eficio o aporte económico, convierte a sus b<strong>en</strong>eficiarios <strong>en</strong> coresponsables<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> mejora <strong>de</strong> su <strong>de</strong>sarrollo e inclusión para forjar el<br />
capital humano. Para po<strong>de</strong>r lograrlo se requiere <strong>de</strong>l compromiso <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
difer<strong>en</strong>tes sectores y actores sociales (salud y educación principalm<strong>en</strong>te)<br />
para que puedan brindar <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción respectiva con calidad y oportunidad,<br />
<strong>la</strong> misma que directam<strong>en</strong>te no <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong>l Programa; y<br />
será <strong>de</strong> suma importancia <strong>la</strong> gestión que se realice a nivel local, por lo<br />
que se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> profundizar análisis a ese nivel.<br />
2. El Programa JUNTOS está atravesando un proceso <strong>de</strong> consolidación<br />
operativa, es necesario continuar y profundizar <strong>la</strong> ejecución <strong>de</strong> acciones<br />
<strong>de</strong>l Programa; es indisp<strong>en</strong>sable concretar <strong>los</strong> esfuerzos normativos y<br />
administrativos que permitan consolidar <strong>la</strong>s estrategias que se vi<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
aplicando, tanto <strong>en</strong> el terr<strong>en</strong>o intra institucional como interinstitucional,<br />
a fin <strong>de</strong> mejorar <strong>los</strong> procesos y procedimi<strong>en</strong>tos.<br />
3. A pesar <strong>de</strong>l increm<strong>en</strong>to consi<strong>de</strong>rable <strong>de</strong> <strong>la</strong> inversión social durante <strong>los</strong><br />
últimos años <strong>en</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción más pobre, aún persist<strong>en</strong> algunos problemas<br />
por déficit <strong>en</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción infantil, que es el objetivo<br />
<strong>de</strong>l Programa JUNTOS. Por otro <strong>la</strong>do, se <strong>de</strong>staca el mant<strong>en</strong>er <strong>los</strong> logros<br />
alcanzados y salvar inequida<strong>de</strong>s, <strong>en</strong> tal s<strong>en</strong>tido continuar apoyando a <strong>los</strong><br />
grupos más vulnerables a través <strong>de</strong> este tipo <strong>de</strong> <strong>programa</strong>s, respon<strong>de</strong> a<br />
esa tarea.<br />
4. A pesar <strong>de</strong> <strong>la</strong> amplia cobertura <strong>de</strong>l Programa JUNTOS <strong>en</strong> <strong>la</strong> región<br />
Apurímac, no exist<strong>en</strong> sufici<strong>en</strong>tes evaluaciones para medir su impacto.<br />
Los resultados obt<strong>en</strong>idos han sido variables, lo que pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>de</strong><br />
muchos factores no siempre bi<strong>en</strong> contro<strong>la</strong>dos.<br />
71
Análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> Implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l Programa JUNTOS <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a <strong>los</strong> servicios <strong>de</strong><br />
salud y educación <strong>en</strong> <strong>los</strong> distritos <strong>de</strong> extrema pobreza Apurímac 2005 - 2007<br />
5. Se pue<strong>de</strong> concluir que no sólo es importante el cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
indicadores por <strong>los</strong> hogares para <strong>la</strong> transfer<strong>en</strong>cia monetaria respectiva y<br />
<strong>la</strong>s variables re<strong>la</strong>cionadas a él, sino, es fundam<strong>en</strong>tal que <strong>la</strong> interv<strong>en</strong>ción<br />
sea integral, incluy<strong>en</strong>do acceso fácil a <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> salud, controles<br />
periódicos, medición <strong>de</strong> peso y tal<strong>la</strong> a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te realizados e<br />
interpretados, consejería alim<strong>en</strong>taria, medidas sanitarias para reducir<br />
el riesgo <strong>de</strong> infecciones intercurr<strong>en</strong>tes, a<strong>de</strong>cuado y oportuno manejo<br />
<strong>de</strong> patologías agudas, suplem<strong>en</strong>tos nutricionales cuando corresponda y<br />
otras medidas <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción y promoción <strong>de</strong> salud.<br />
6. Ello sugiere <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> focalizar <strong>los</strong> recursos <strong>en</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong><br />
mayor riesgo. Sin embargo, este <strong>en</strong>foque más inmediato <strong>de</strong>l <strong>programa</strong><br />
pue<strong>de</strong> ser una respuesta tardía, <strong>en</strong> <strong>los</strong> que es posible evitar futuros<br />
problemas <strong>de</strong> salud <strong>en</strong> forma más efectiva.<br />
7. Se i<strong>de</strong>ntificaron dos distritos con el más bajo porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> cumplimi<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> condicionalida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> educación y salud durante el año 2007, estos<br />
fueron San Antonio <strong>de</strong> Cachi y Lucre. Lo cual <strong>de</strong>be permitir oportunam<strong>en</strong>te<br />
al Programa realizar <strong>los</strong> ajustes necesarios para corregir esta situación.<br />
8. Si bi<strong>en</strong> el diseño <strong>de</strong>l estudio no permite g<strong>en</strong>eralizar <strong>los</strong> resultados, sí<br />
es posible establecer algunas aproximaciones y seña<strong>la</strong>r aspectos cuyo<br />
abordaje permitirá mejorar el impacto <strong>de</strong>l <strong>programa</strong> sobre <strong>la</strong> pobreza y el<br />
bi<strong>en</strong>estar infantil <strong>en</strong> Apurímac. Una ev<strong>en</strong>tual limitante <strong>de</strong>l estudio es que<br />
no consi<strong>de</strong>ró un análisis <strong>de</strong>l grado <strong>de</strong> cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> otras activida<strong>de</strong>s<br />
fuera <strong>de</strong>l Programa por <strong>la</strong> interv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes <strong>programa</strong>s sociales<br />
u organismos no gubernam<strong>en</strong>tales.<br />
9. Los resultados <strong>de</strong>muestran a<strong>de</strong>más, <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong> evaluación<br />
periódica <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>programa</strong>s sociales para conocer su aceptabilidad y<br />
el posible impacto social <strong>en</strong> Salud y Educación. Es importante también<br />
evaluar el grado <strong>de</strong> cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s normas técnicas, variable<br />
fundam<strong>en</strong>tal para mejorar el impacto <strong>de</strong>l <strong>programa</strong>.<br />
10. Queda como tarea p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te realizar <strong>la</strong> validación <strong>de</strong>l índice pronóstico<br />
<strong>en</strong> otras pob<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> simi<strong>la</strong>res características y que por lo tanto<br />
permita contar con una herrami<strong>en</strong>ta útil a nivel local para <strong>la</strong> mejor toma<br />
<strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones, a través <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>programa</strong>s sociales como es el caso <strong>de</strong><br />
JUNTOS.<br />
RECOMENDACIONES<br />
a. Realizar un seguimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> indicadores, a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> información<br />
recabada por <strong>los</strong> sectores Salud, Educación y el INEI, como parte <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
<strong>la</strong>bor <strong>de</strong>l monitoreo <strong>de</strong>l <strong>programa</strong> <strong>en</strong> forma sistemática y que permita por<br />
lo tanto <strong>de</strong>tectar oportunam<strong>en</strong>te situaciones que puedan ser corregidas<br />
o mejoradas.<br />
b. T<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> importancia reconocida <strong>de</strong>l Programa JUNTOS,<br />
el Instituto Nacional <strong>de</strong> Estadística e Informática <strong>de</strong>be incluir <strong>en</strong> sus<br />
<strong>en</strong>cuestas <strong>la</strong>s variables vincu<strong>la</strong>das al <strong>programa</strong> <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a <strong>los</strong> hogares<br />
72<br />
Análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> Implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l Programa JUNTOS <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a <strong>los</strong> servicios <strong>de</strong><br />
salud y educación <strong>en</strong> <strong>los</strong> distritos <strong>de</strong> extrema pobreza Apurímac 2005 - 2007<br />
si son b<strong>en</strong>eficiarios, a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> Encuesta Nacional <strong>de</strong> Hogares<br />
(ENAHO), esta información sería <strong>de</strong> gran utilidad para <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong><br />
JUNTOS. El análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ENAHO, no necesariam<strong>en</strong>te pue<strong>de</strong> evi<strong>de</strong>nciar<br />
<strong>los</strong> efectos atribuibles al m<strong>en</strong>cionado Programa. Para mejorar el recojo<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> información es necesaria una mayor coordinación <strong>en</strong>tre sectores.<br />
c. Poner at<strong>en</strong>ción a <strong>la</strong>s particu<strong>la</strong>rida<strong>de</strong>s culturales <strong>de</strong> cada zona <strong>en</strong> <strong>la</strong> que<br />
opera el <strong>programa</strong>, y tomar <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> cada<br />
región son difer<strong>en</strong>tes. La heterog<strong>en</strong>eidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s zonas <strong>de</strong> operación<br />
exige respuestas flexibles y difer<strong>en</strong>ciadas, <strong>en</strong> algunas zonas el tema<br />
c<strong>la</strong>ve es nutrición, <strong>en</strong> otras es salud o educación.<br />
d. El Programa JUNTOS <strong>de</strong>be promover el análisis, a nivel regional y local,<br />
t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que mi<strong>en</strong>tras más se le conozca, mejor permitirá<br />
optimizar una gestión hacia <strong>los</strong> más pobres <strong>de</strong>l país.<br />
e. Se <strong>de</strong>be lograr un mayor acercami<strong>en</strong>to y coordinación <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el nivel<br />
operativo hasta el <strong>de</strong> gestión, para contar con información confiable y<br />
oportuna <strong>de</strong> <strong>los</strong> sectores, básicam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> salud y educación.<br />
f. Compromiso <strong>de</strong> <strong>los</strong> difer<strong>en</strong>tes sectores y actores sociales especialm<strong>en</strong>te<br />
<strong>de</strong> salud y educación, será <strong>de</strong> suma importancia <strong>la</strong> gestión que se realice<br />
a nivel local y profundizar el análisis respectivo.<br />
g. Mejorar <strong>la</strong> calidad y oportunidad <strong>de</strong> información <strong>de</strong> <strong>los</strong> sectores <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el<br />
nivel local, pasando por el regional y el nacional, que permita contar con<br />
indicadores para <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong>l <strong>programa</strong> <strong>en</strong> <strong>los</strong> difer<strong>en</strong>tes niveles.<br />
h. La participación <strong>de</strong>l Seguro Integral <strong>de</strong> Salud <strong>en</strong> <strong>los</strong> servicios <strong>de</strong> salud <strong>de</strong><br />
<strong>los</strong> distritos b<strong>en</strong>eficiarios <strong>de</strong>be ser parte importante <strong>en</strong> <strong>la</strong> mejora <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
cobertura <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción, así como el cumplim<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción integral<br />
<strong>de</strong>l niño y <strong>la</strong> mujer gestante, como grupo priorizado.<br />
i. El sector educación <strong>de</strong>be contar con indicadores no so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>de</strong><br />
cobertura <strong>de</strong> matrícu<strong>la</strong> y porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong>s escue<strong>la</strong>s, sino<br />
a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to esco<strong>la</strong>r permiti<strong>en</strong>do establecer <strong>la</strong>s mejores<br />
estrategias para abordar <strong>la</strong> problemática.<br />
73
Análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> Implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l Programa JUNTOS <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a <strong>los</strong> servicios <strong>de</strong><br />
salud y educación <strong>en</strong> <strong>los</strong> distritos <strong>de</strong> extrema pobreza Apurímac 2005 - 2007<br />
BIBLIOGRAFIA<br />
Alcázar, Lor<strong>en</strong>a (2004). El monitoreo y <strong>la</strong> evaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas sociales<br />
<strong>en</strong> el Perú: el reto <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralización. Perú Poverty Assessm<strong>en</strong>t, Lima:<br />
GRADE.<br />
Alcázar, Lor<strong>en</strong>a, José López-Calix y Erick Wacht<strong>en</strong>heim (2003). Las pérdidas<br />
<strong>en</strong> el camino. Fugas <strong>en</strong> el gasto público: transfer<strong>en</strong>cias municipales, Vaso<br />
<strong>de</strong> leche y educación. Lima: Instituto Apoyo.<br />
Banco Mundial (2003). Desigualdad <strong>en</strong> América Latina y el Caribe: ¿ruptura<br />
con <strong>la</strong> historia? Washington DC: Banco Mundial.<br />
Chacaltana, Juan (2001) Más allá <strong>de</strong> <strong>la</strong> focalización. Riesgos <strong>de</strong> <strong>la</strong> lucha<br />
contra <strong>la</strong> pobreza <strong>en</strong> el Perú. Lima: GRADE - CIES.<br />
Cortez, Rafael (2002). Salud, equidad y pobreza <strong>en</strong> el Perú: teoría y nuevas<br />
evi<strong>de</strong>ncias. Lima: CIUP - Universidad <strong>de</strong>l Pacífico.<br />
Cotlear, Daniel (2006). ¿Un nuevo contrato social para el Perú? ¿Cómo<br />
lograr un país más educado, saludable y solidario?. Lima: Banco Mundial.<br />
Du Bois, Fritz (2004). Programas sociales, salud y educación <strong>en</strong> el Perú:<br />
un ba<strong>la</strong>nce <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas sociales. Lima: Instituto Peruano <strong>de</strong> Economía<br />
Social <strong>de</strong> Mercado.<br />
Fine MJ, Smith MA, Carson CA, Mutha SS, Sankey SS, Weissfeld LA<br />
et al. “Prognosis and outcomes of pati<strong>en</strong>ts with community-acquired<br />
pneumonia. A meta-analysis”. JAMA 1996; 275: 134-41.<br />
Fine MJ, Auble TE, Yealy DM, Hanusa BH, Weissfeld LA, Singer DE et al.<br />
“A prediction rule to i<strong>de</strong>ntify low-risk pati<strong>en</strong>ts with community-acquired<br />
pneumonia”. N Engl J Med 1997; 336: 243-50<br />
Francke, Pedro (1998). Focalización <strong>de</strong>l gasto público <strong>en</strong> salud <strong>en</strong> el Perú:<br />
situación y alternativas. Docum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Trabajo No. 155. Lima: Pontificia<br />
Universidad Católica <strong>de</strong>l Perú.<br />
Gamero et al, (2004). Vigi<strong>la</strong>ncia Social: Teoría y Práctica <strong>en</strong> el Perú.<br />
Investigaciones Breves 20. Lima: CIES - DESCO.<br />
Gobierno Regional <strong>de</strong> Apurímac. (2008) P<strong>la</strong>n <strong>de</strong> Desarrollo Regional<br />
Concertado <strong>de</strong> Apurímac al 2010. Apurímac.<br />
75
Análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> Implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l Programa JUNTOS <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a <strong>los</strong> servicios <strong>de</strong><br />
salud y educación <strong>en</strong> <strong>los</strong> distritos <strong>de</strong> extrema pobreza Apurímac 2005 - 2007<br />
Handa, S. ,Davis, B. The Experi<strong>en</strong>ce of Conditional Cash Transfers in Latin<br />
America and the Caribbean. Developm<strong>en</strong>t Policy Review 2006; 24 (5):<br />
513-536.<br />
Iguíñiz, Javier y Roxana Barrantes (2004) La investigación económica y<br />
social <strong>en</strong> el Perú. Ba<strong>la</strong>nce 1999- 2003 y priorida<strong>de</strong>s para el futuro. Lima:<br />
CIES.<br />
Instituto <strong>de</strong> Investigación Nutricional / Save the Childr<strong>en</strong> (2003). Informe<br />
Nacional Niños <strong>de</strong>l Mil<strong>en</strong>io. Lima: GRADE<br />
Instituto Nacional <strong>de</strong> Estadística e Informática (2008). Resultados <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
C<strong>en</strong>sos Perú 2007: XI <strong>de</strong> Pob<strong>la</strong>ción y VI <strong>de</strong> Vivi<strong>en</strong>da. Lima: INEI<br />
López, N. (2005) Equidad educativa y <strong>de</strong>sigualdad social. Desafíos a <strong>la</strong><br />
educación <strong>en</strong> el nuevo esc<strong>en</strong>ario <strong>la</strong>tinoamericano. Bu<strong>en</strong>os Aires: IIPE /<br />
UNESCO.<br />
Ministerio <strong>de</strong> Educación. Unidad <strong>de</strong> Estadística Educativa. (2004).<br />
Indicadores <strong>de</strong> <strong>la</strong> Educación. Lima: MINEDU.<br />
Organización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas (2000). Dec<strong>la</strong>ración <strong>de</strong>l Mil<strong>en</strong>io.<br />
Nueva York: NNUU.<br />
Neirotti, Nerio (2004). Diseño <strong>de</strong> evaluación. Mo<strong>de</strong><strong>los</strong> <strong>de</strong> acción local <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> iniciativa equidad <strong>en</strong> el acceso al conocimi<strong>en</strong>to para <strong>los</strong> niños y niñas<br />
pobres, Bu<strong>en</strong>os Aires: IIPE/ UNESCO.<br />
Petrera, Margarita (2002) Financiami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> salud. En: La salud peruana<br />
<strong>en</strong> el siglo XXI. Retos y propuestas <strong>de</strong> política. Lima: CIES, DFID -<br />
Ministerio Británico para el Desarrollo Internacional - Proyecto POLICY.<br />
PNUD (2006). Apreciación sustantiva <strong>de</strong>l Programa Nacional <strong>de</strong> Apoyo<br />
Directo a <strong>los</strong> más Pobres. Lima: PNUD.<br />
Portocarrero G., Augusto (2000). Redistribución <strong>de</strong>l gasto público <strong>en</strong><br />
salud: 1995-1998. Lima: Universidad Nacional Mayor <strong>de</strong> San Marcos.<br />
Presi<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong>l Consejo <strong>de</strong> Ministros (2008). Informe <strong>de</strong> Gestión<br />
Institucional <strong>de</strong>l Programa Nacional <strong>de</strong> Apoyo Directo a <strong>los</strong> Más Pobres<br />
JUNTOS, Marzo-Octubre 2008. Lima: PCM - JUNTOS.<br />
Presi<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong>l Consejo <strong>de</strong> Ministros (2008). Marco Social Multianual<br />
2009-2011. Lima: PCM - CIAS<br />
Rawlings, L.B. y Rubio, G. (2003). Evaluación <strong>de</strong>l impacto <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
<strong>programa</strong>s <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cias condicionadas <strong>en</strong> efectivo. Serie Cua<strong>de</strong>rnos<br />
<strong>de</strong> Desarrollo Humano Nº 10. México D.C.: Secretaría <strong>de</strong> Desarrollo Social.<br />
Saavedra, Jaime y Pablo Suárez (2002). El financiami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación<br />
pública <strong>en</strong> el Perú: el rol <strong>de</strong> <strong>la</strong>s familias. Lima: GRADE.<br />
UNICEF (2006). Estado <strong>de</strong> <strong>la</strong> Niñez <strong>en</strong> Apurímac Marzo 2006. Lima:<br />
CUANTO.<br />
UNICEF (2008). El Estado <strong>de</strong> <strong>la</strong> Niñez <strong>en</strong> el Perú. Lima: UNICEF.<br />
76<br />
Análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> Implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l Programa JUNTOS <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a <strong>los</strong> servicios <strong>de</strong><br />
salud y educación <strong>en</strong> <strong>los</strong> distritos <strong>de</strong> extrema pobreza Apurímac 2005 - 2007<br />
Vásquez, Enrique y Gustavo Riesco (2000). Los <strong>programa</strong>s sociales que<br />
alim<strong>en</strong>tan a medio Perú, En Portocarrero, Felipe, Políticas Sociales <strong>en</strong><br />
el Perú: Nuevos Aportes. Lima: Red para el Desarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Ci<strong>en</strong>cias<br />
Sociales.<br />
Vásquez, Enrique (2004). Gasto social <strong>en</strong> el Perú: un ba<strong>la</strong>nce crítico al<br />
2004. Lima: CIES.<br />
Vásquez, Enrique y María <strong>de</strong>l Carm<strong>en</strong> Franco (2007). Docum<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />
Discusión Fusión <strong>de</strong> <strong>programa</strong>s sociales <strong>en</strong> el Perú: Un fondo <strong>de</strong> inclusión<br />
social como propuesta. Lima: C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Investigación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad<br />
<strong>de</strong>l Pacífico<br />
Vermehr<strong>en</strong>, A. (2003). Programas <strong>de</strong> Transfer<strong>en</strong>cias Condicionadas <strong>en</strong><br />
Efectivo: una herrami<strong>en</strong>ta eficaz para llegar a <strong>los</strong> grupos más pobres y<br />
vulnerables. En Breve, No. 37, diciembre 2003. Banco Mundial.<br />
Vil<strong>la</strong>toro P. Programas <strong>de</strong> Transfer<strong>en</strong>cias Monetarias Condicionadas:<br />
Experi<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> América Latina. Revista <strong>de</strong> <strong>la</strong> CEPAL .Agosto 2005, 86:<br />
87-101<br />
77
ANEXOS
Análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> Implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l Programa JUNTOS <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a <strong>los</strong> servicios <strong>de</strong><br />
salud y educación <strong>en</strong> <strong>los</strong> distritos <strong>de</strong> extrema pobreza Apurímac 2005 - 2007<br />
Anexo 1<br />
Distritos <strong>de</strong> Apurímac según Interv<strong>en</strong>cion <strong>de</strong> JUNTOS <strong>en</strong> el Año 2005<br />
(Etapa I)<br />
Departam<strong>en</strong>to Provincia Distrito<br />
Apurímac Abancay Lambrama<br />
Apurímac Andahuay<strong>la</strong>s Pampachiri<br />
Apurímac Andahuay<strong>la</strong>s San Antonio <strong>de</strong> Cachi<br />
Apurímac Andahuay<strong>la</strong>s San Miguel <strong>de</strong> Chaccrampa<br />
Apurímac Andahuay<strong>la</strong>s Tumay Huaraca<br />
Apurímac Aymaraes Lucre<br />
Apurímac Cotabambas Tambobamba<br />
Apurímac Cotabambas Haquira<br />
Apurímac Grau Gamarra<br />
Apurímac Grau Pataypampa<br />
Apurímac Grau Progreso<br />
Apurímac Grau Virundo<br />
Apurímac Grau Curasco<br />
Fu<strong>en</strong>te: Base <strong>de</strong> datos <strong>de</strong> JUNTOS.<br />
Anexo 2<br />
Distritos <strong>de</strong> Apurímac don<strong>de</strong> se ejecuta el Programa JUNTOS<br />
APURIMAC - Distritos At<strong>en</strong>didos por JUNTOS<br />
81
Análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> Implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l Programa JUNTOS <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a <strong>los</strong> servicios <strong>de</strong><br />
salud y educación <strong>en</strong> <strong>los</strong> distritos <strong>de</strong> extrema pobreza Apurímac 2005 - 2007<br />
INDICE DE CUADROS<br />
CAPITULO 1:<br />
Cuadro Nº 1 Condicionalida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l Programa JUNTOS. Perú, Diciembre<br />
2007 ...................................................................................<br />
CAPITULO 2:<br />
Cuadro Nº 2 Principales Indicadores Macroeconómicos, Perú 2007 .....<br />
Cuadro Nº 3 Pobreza y pobreza extrema <strong>en</strong> el Perú, 1997-2007 ..........<br />
Cuadro Nº 4 Acceso a servicios básicos. Perú 2004-2006 .....................<br />
Cuadro Nº 5 Énfasis Tradicional y énfasis emerg<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> Gestión<br />
Social .................................................................................<br />
Cuadro Nº 6 Principales Programas Sociales <strong>en</strong> el Perú .......................<br />
CAPITULO 3:<br />
Cuadro Nº 7 Increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> hogares b<strong>en</strong>eficiarios <strong>de</strong>l Programa JUNTOS<br />
<strong>en</strong> <strong>los</strong> distritos <strong>de</strong> Apurímac 2005-2007 (Etapa I) ............<br />
Cuadro Nº 8 Hogares b<strong>en</strong>eficiarios <strong>de</strong>l Programa JUNTOS <strong>en</strong> <strong>los</strong><br />
distritos Apurímac 2007 (Etapa I) ......................................<br />
Cuadro Nº 9 Porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> condicionalida<strong>de</strong>s <strong>en</strong><br />
Educación <strong>de</strong>l Programa JUNTOS <strong>en</strong> <strong>los</strong> distritos <strong>de</strong><br />
Apurímac 2007 (Etapa I) ....................................................<br />
Cuadro Nº 10 Indicadores <strong>de</strong> Educación <strong>en</strong> <strong>los</strong> distritos <strong>de</strong> Apurímac<br />
2007 (Etapa I <strong>de</strong>l Programa JUNTOS) ................................<br />
Cuadro Nº 11 Análisis comparativo <strong>de</strong> cobertura <strong>de</strong> matrícu<strong>la</strong> <strong>en</strong><br />
Educación inicial <strong>en</strong> <strong>los</strong> distritos <strong>de</strong> Apurímac, 2005-2007<br />
(Etapa I <strong>de</strong>l Programa JUNTOS) .........................................<br />
Cuadro Nº 12 Análisis comparativo <strong>de</strong> cobertura <strong>de</strong> matrícu<strong>la</strong> <strong>en</strong><br />
educación primaria <strong>en</strong> <strong>los</strong> distritos <strong>de</strong> Apurímac, 2005-<br />
2007 (Etapa I <strong>de</strong>l Programa JUNTOS) ................................<br />
Cuadro Nº 13 Principales indicadores <strong>de</strong> Salud <strong>en</strong> <strong>los</strong> distritos <strong>de</strong><br />
Apurímac 2007 (Etapa I <strong>de</strong>l Programa JUNTOS) ................<br />
Cuadro Nº 14 Porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> condicionalida<strong>de</strong>s <strong>en</strong><br />
salud <strong>en</strong> <strong>los</strong> distritos <strong>de</strong> Apurímac 2007 (Etapa I <strong>de</strong>l<br />
Programa JUNTOS) .............................................................<br />
83<br />
18<br />
22<br />
24<br />
26<br />
32<br />
34<br />
49<br />
50<br />
55<br />
56<br />
57<br />
58<br />
65<br />
65
Análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> Implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l Programa JUNTOS <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a <strong>los</strong> servicios <strong>de</strong><br />
salud y educación <strong>en</strong> <strong>los</strong> distritos <strong>de</strong> extrema pobreza Apurímac 2005 - 2007<br />
Cuadro Nº 15 Infecciones respiratorias agudas y neumonías <strong>en</strong> m<strong>en</strong>ores<br />
<strong>de</strong> 5 años <strong>en</strong> <strong>los</strong> distritos <strong>de</strong> Apurímac 2007 (Etapa I <strong>de</strong>l<br />
Programa JUNTOS) .............................................................<br />
Cuadro Nº 16 Análisis Comparativo <strong>de</strong> Tasas <strong>de</strong> IRA <strong>en</strong> <strong>los</strong> distritos <strong>de</strong><br />
Apurímac 2005-2007 (Etapa I <strong>de</strong>l Programa JUNTOS) ......<br />
Cuadro Nº 17 Análisis Comparativo <strong>de</strong> Tasas <strong>de</strong> Neumonía <strong>en</strong> <strong>los</strong><br />
distritos <strong>de</strong> Apurímac 2005-2007 (Etapa I <strong>de</strong>l Programa<br />
JUNTOS) .............................................................................<br />
Cuadro Nº 18 Análisis Comparativos <strong>de</strong> EDAS <strong>en</strong> <strong>los</strong> distritos <strong>de</strong><br />
Apurímac, 2005-2007 (Etapa I <strong>de</strong>l Programa JUNTOS) .....<br />
INDICE DE GRAFICOS<br />
CAPITULO 2:<br />
Gráfico Nº 1. Crecimi<strong>en</strong>to Económico y Pobreza, Perú 2001-2006 .........<br />
Gráfico Nº 2. Pobreza y Gasto Social Total 1999-2005 ............................<br />
Gráfico Nº 3. Atraso Esco<strong>la</strong>r y Analfabetismo por Pobreza ....................<br />
Gráfico Nº 4. Pobreza por Etnicidad y Ruralidad .....................................<br />
CAPITULO 3:<br />
Grafico Nº 5. Hogares b<strong>en</strong>eficiarios <strong>de</strong>l Programa JUNTOS <strong>en</strong> <strong>los</strong><br />
distritos <strong>de</strong> Apurímac 2005-2007 (Etapa I) .......................<br />
Gráfico Nº 6. Porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> condicionalida<strong>de</strong>s <strong>en</strong><br />
Educación <strong>de</strong>l Programa JUNTOS <strong>en</strong> <strong>los</strong> distritos <strong>de</strong><br />
Apurímac 2007 (Etapa I) ....................................................<br />
84<br />
67<br />
68<br />
69<br />
70<br />
23<br />
25<br />
26<br />
27<br />
51<br />
56