ESPAÃA: Una potencia mundial en la pesca de tiburones
ESPAÃA: Una potencia mundial en la pesca de tiburones
ESPAÃA: Una potencia mundial en la pesca de tiburones
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
ESPAÑA:<br />
<strong>Una</strong> <strong>pot<strong>en</strong>cia</strong><br />
<strong>mundial</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
<strong>pesca</strong> <strong>de</strong><br />
<strong>tiburones</strong><br />
Revisión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pesquerías españo<strong>la</strong>s<br />
<strong>de</strong> <strong>tiburones</strong>, problemáticas <strong>de</strong> gestión<br />
y recom<strong>en</strong>daciones <strong>de</strong> mejora
ESPAÑA: UNA POTENCIA MUNDIAL EN LA PESCA DE TIBURONES<br />
Revisión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pesquerías españo<strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>tiburones</strong>, problemáticas <strong>de</strong> gestión y<br />
recom<strong>en</strong>daciones <strong>de</strong> mejora<br />
SUBMON<br />
Conservació, estudi i divulgació <strong>de</strong>l medi marí<br />
c/ Rabassa, 49-51<br />
08024 Barcelona (Spain)<br />
info@submon.org - www.submon.org<br />
© SUBMON 2009<br />
Responsable <strong>de</strong>l informe: Àlex Bartolí<br />
Cita recom<strong>en</strong>dada: Bartolí, A. 2009. ESPAÑA: UNA POTENCIA MUNDIAL EN LA PESCA<br />
DE TIBURONES. Revisión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pesquerías españo<strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>tiburones</strong>, problemáticas <strong>de</strong><br />
gestión y recom<strong>en</strong>daciones <strong>de</strong> mejora. SUBMON.<br />
Agra<strong>de</strong>cimi<strong>en</strong>tos: Àlex Lor<strong>en</strong>te, Mariluz Parga, Jordi Sánchez, Car<strong>la</strong> Álvarez, Aitana<br />
Oltra, Campaña <strong>de</strong> Prospección Demersal MEDITS_ES 2006 <strong>de</strong>l Instituto Español <strong>de</strong><br />
Oceanografía, y, <strong>en</strong> especial, a Sonja Fordham, Manel Gazo y Sandrine Polti, por su<br />
co<strong>la</strong>boración <strong>en</strong> <strong>la</strong> revisión <strong>de</strong>l informe.<br />
2
ÍNDICE<br />
1. RESUMEN EJECUTIVO 5<br />
2. INTRODUCCIÓN AL GRUPO DE LOS ELASMOBRANQUIOS 9<br />
3. CARACTERÍSTICAS BIOLÓGICAS DE LOS TIBURONES Y SUS CONSECUENCIAS EN<br />
RELACIÓN A LA PESCA 10<br />
4. ESTADO DE CONSERVACIÓN DE LAS POBLACIONES<br />
DE TIBURONES 11<br />
4.1. SITUACIÓN GLOBAL DE LOS GRANDES<br />
TIBURONES PELÁGICOS 11<br />
4.2. SITUACIÓN EN EL MEDITERRÁNEO Y ATLÁNTICO<br />
NORDESTE 12<br />
5. CAUSAS DE REGRESIÓN 14<br />
5.1. FINNING (ALETEO) 14<br />
5.2. SOBREPESCA 17<br />
5.2.1. Pesquerías dirigidas 17<br />
5.2.2. Capturas incid<strong>en</strong>tales 19<br />
6. DESCRIPCIÓN DE LAS PESQUERÍAS ESPAÑOLAS DE ELASMOBRANQUIOS EN EL<br />
MUNDO 20<br />
6.1. PESQUERÍA EN EL ATLÁNTICO 22<br />
6.1.1. Pesquería <strong>de</strong> pa<strong>la</strong>ngre <strong>de</strong> superficie 22<br />
6.1.2. Pesquería <strong>de</strong> pa<strong>la</strong>ngre <strong>de</strong> fondo 24<br />
6.1.3. Pesquería <strong>de</strong> arrastre 25<br />
6.1.4. Pesquería <strong>de</strong> cerco 26<br />
6.1.5. Pesquería con re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>en</strong>malle fijas o “rasco” 27<br />
6.2. PESQUERÍA EN EL ÍNDICO 28<br />
6.2.1. Pesquería <strong>de</strong> pa<strong>la</strong>ngre 29<br />
6.2.2. Pesquería <strong>de</strong> cerco 29<br />
6.3. PESQUERÍA EN EL PACÍFICO 30<br />
6.3.1 Pesquería <strong>de</strong> pa<strong>la</strong>ngre 30<br />
6.3.2. Pesquería <strong>de</strong> cerco 31<br />
6.4. PESQUERÍA EN EL MEDITERRÁNEO 31<br />
6.4.1. Pesquería <strong>de</strong> pa<strong>la</strong>ngre 31<br />
6.4.2. Pesquería <strong>de</strong> cerco 32<br />
6.4.3. Pesquerías <strong>de</strong> aguas profundas (re<strong>de</strong>s fijas, pa<strong>la</strong>ngre<br />
<strong>de</strong> fondo, arrastre) 32<br />
6.4.4. Arrastre <strong>de</strong> aguas costeras 33<br />
6.4.5. Pesca artesanal 33<br />
6.5. LAS CAPTURAS ESPAÑOLAS DE ELASMOBRANQUIOS 34<br />
7. EL PAPEL DE ESPAÑA EN LA GESTIÓN GLOBAL DE LOS TIBURONES 35<br />
3
8. ESTADÍSTICAS PESQUERAS Y PÉRDIDA DE INFORMACIÓN: EL PROBLEMA DE LA<br />
IDENTIFICACIÓN, REGISTRO, ETIQUETAJE EN LAS LONJAS Y LOS DESCARTES 38<br />
8.1. IDENTIFICACIÓN Y REGISTRO DE CAPTURAS EN<br />
PESQUERÍAS INTERNACIONALES 40<br />
8.2. DESCARTES 40<br />
8.3. ETIQUETAJE EN LONJAS 41<br />
9. LA IMPORTANCIA DEL PUERTO DE VIGO EN LOS DESEMBARCOS<br />
Y EL COMERCIO DE PRODUCTOS DERIVADOS DE LOS TIBURONES 44<br />
10. CONCLUSIONES 47<br />
11. RECOMENDACIONES 51<br />
12. BIBLIOGRAFÍA 54<br />
ANEXO I: EVOLUCIÓN CRONOLÓGICA DE LAS PESQUERÍAS Y<br />
COMERCIO DEL TIBURÓN EN ESPAÑA 62<br />
ANEXO II: LEYES, ACUERDOS Y CONVENIOS CON RELEVANCIA<br />
PARA LA CONSERVACIÓN DE LOS ELASMOBRANQUIOS 63<br />
ANEXO III: MAPAS DE INTERÉS 70<br />
4
1. RESUMEN EJECUTIVO<br />
Los <strong>tiburones</strong> son uno <strong>de</strong> los animales más vulnerables <strong>de</strong>l océano y España es uno <strong>de</strong><br />
los actores principales <strong>en</strong> su captura, comercio y <strong>de</strong>clive.<br />
Des<strong>de</strong> hace más <strong>de</strong> una década, España ha sido y sigue si<strong>en</strong>do una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cinco<br />
<strong>pot<strong>en</strong>cia</strong>s <strong>mundial</strong>es <strong>en</strong> el ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>pesca</strong> y <strong>la</strong> comercialización <strong>de</strong> <strong>tiburones</strong>. Las<br />
flotas pesqueras españo<strong>la</strong>s, equipadas con diversas artes <strong>de</strong> <strong>pesca</strong>, están repartidas<br />
por todo el mundo capturando <strong>tiburones</strong> <strong>de</strong> forma accid<strong>en</strong>tal o int<strong>en</strong>cionada.<br />
Aproximadam<strong>en</strong>te un 50% <strong>de</strong> los “<strong>tiburones</strong>” (todos los peces carti<strong>la</strong>ginosos:<br />
<strong>tiburones</strong>, rayas y quimeras) <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión Europea (UE) son capturados por España.<br />
Vigo, el mayor puerto pesquero <strong>de</strong> Europa, facilita <strong>la</strong> exportación <strong>de</strong> carne <strong>de</strong> tiburón a<br />
los mercados europeos y <strong>de</strong> aletas a Asia, principalm<strong>en</strong>te a Hong Kong y China. El<br />
interés <strong>de</strong> España <strong>en</strong> el fom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>pesca</strong> <strong>de</strong> <strong>tiburones</strong> fr<strong>en</strong>te a su conservación se<br />
refleja <strong>en</strong> el papel predominante que el país <strong>de</strong>sempeña <strong>en</strong> <strong>la</strong>s negociaciones <strong>de</strong> los<br />
organismos <strong>de</strong> pesquerías <strong>de</strong> <strong>la</strong> UE y <strong>la</strong>s Organizaciones Regionales <strong>de</strong> Pesca (ORPs);<br />
así como <strong>en</strong> <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> co<strong>la</strong>boración a <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> asistir a sus compañeros europeos <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> iniciativas <strong>de</strong> conservación a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> Conv<strong>en</strong>ción sobre el<br />
Comercio Internacional <strong>de</strong> Especies Am<strong>en</strong>azadas <strong>de</strong> Fauna y Flora Silvestres (CITES), o<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> propuestas para <strong>la</strong> inclusión <strong>de</strong> especies <strong>de</strong> tiburón <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
Conv<strong>en</strong>ción sobre <strong>la</strong> Conservación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Especies Migratorias (CMS).<br />
Los ci<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> embarcaciones <strong>de</strong> pa<strong>la</strong>ngre españo<strong>la</strong>s capturan y <strong>de</strong>sembarcan<br />
principalm<strong>en</strong>te especies pelágicas (es <strong>de</strong>cir, oceánicas) <strong>de</strong> <strong>tiburones</strong>, como el marrajo y<br />
<strong>la</strong> tintorera. Aunque a m<strong>en</strong>udo se usa también <strong>la</strong> carne, éstas y <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
especies <strong>de</strong> <strong>tiburones</strong> son capturadas principalm<strong>en</strong>te por sus aletas, utilizadas para<br />
e<strong>la</strong>borar “sopa <strong>de</strong> aleta <strong>de</strong> tiburón”, una especialidad asiática. Mediante pa<strong>la</strong>ngres y<br />
re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>en</strong>malle <strong>de</strong> fondo, los <strong>pesca</strong>dores españoles también capturan <strong>tiburones</strong> <strong>de</strong><br />
profundidad, <strong>de</strong> los cuales se utilizan <strong>la</strong>s aletas, se consume <strong>la</strong> carne y se comercializa<br />
el aceite <strong>de</strong>l hígado para e<strong>la</strong>borar productos cosméticos y farmacéuticos.<br />
La UE limita el total admisible <strong>de</strong> capturas (TAC) <strong>de</strong> <strong>tiburones</strong> <strong>de</strong> aguas profundas,<br />
galludos, marrajos sardineros, mantas y rayas, todos ellos preciados por su carne<br />
concediéndole a España una cuota <strong>de</strong> todos estos TACs. El marrajo sardinero es el<br />
único tiburón pelágico para el que está regu<strong>la</strong>da <strong>la</strong> captura por <strong>la</strong>s embarcaciones<br />
europeas.<br />
En el caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s especies <strong>de</strong> <strong>tiburones</strong>, <strong>la</strong> disparidad <strong>en</strong>tre el elevado<br />
valor <strong>de</strong> <strong>la</strong>s aletas y el valor <strong>de</strong> <strong>la</strong> carne, consi<strong>de</strong>rablem<strong>en</strong>te inferior, fom<strong>en</strong>ta <strong>la</strong><br />
práctica <strong>de</strong>l finning (aleteo) que consiste <strong>en</strong> cerc<strong>en</strong>ar <strong>la</strong>s aletas y arrojar el resto <strong>de</strong>l<br />
cuerpo al mar, lo que resulta <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sperdicio <strong>de</strong> más <strong>de</strong>l 95% <strong>de</strong>l animal. La práctica<br />
<strong>de</strong>l finning se prohibió <strong>en</strong> España <strong>en</strong> 2002 y <strong>en</strong> el resto <strong>de</strong> <strong>la</strong> UE <strong>en</strong> 2003. Sin embargo,<br />
<strong>la</strong>s <strong>la</strong>gunas legales <strong>en</strong> el Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión Europea, que ahora se aplica también<br />
a España, hac<strong>en</strong> que sea uno <strong>de</strong> los más permisivos <strong>de</strong>l mundo. El cerc<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s aletas está permitido excepcionalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> ciertos casos a través <strong>de</strong> permisos<br />
especiales y se regu<strong>la</strong> mediante <strong>la</strong> proporción <strong>de</strong>l peso <strong>de</strong>l cuerpo <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción al <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
aletas. Esta ratio <strong>de</strong> peso “aleta-carcasa” estipu<strong>la</strong>da por <strong>la</strong> Unión Europea (5% <strong>de</strong>l peso<br />
5
total) es ya más <strong>de</strong>l doble <strong>de</strong>l nivel recom<strong>en</strong>dado por <strong>la</strong> Unión Internacional para <strong>la</strong><br />
Conservación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Naturaleza (UICN, <strong>en</strong> a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte), y es utilizada por gran parte <strong>de</strong> los<br />
países. España, sin embargo, rec<strong>la</strong>ma regu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te un increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma.<br />
A<strong>de</strong>más, <strong>la</strong>s aletas y <strong>la</strong>s carcasas pued<strong>en</strong> ser <strong>de</strong>scargadas <strong>en</strong> puertos difer<strong>en</strong>tes, lo que<br />
dificulta y prácticam<strong>en</strong>te imposibilita un control eficaz. España ha expedido hasta <strong>la</strong><br />
fecha más permisos especiales para el cerc<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> aletas que ningún otro país<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> UE, y ha ofrecido estos permisos a casi dos tercios <strong>de</strong> su flota <strong>de</strong> pa<strong>la</strong>ngre.<br />
La manera más efectiva para que se cump<strong>la</strong> <strong>la</strong> prohibición <strong>de</strong> <strong>la</strong> práctica <strong>de</strong>l finning es<br />
exigir que los <strong>tiburones</strong> sean <strong>de</strong>sembarcados con sus aletas adheridas <strong>de</strong> forma natural<br />
al cuerpo. Este método también mejora <strong>la</strong> recopi<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> información sobre datos <strong>de</strong><br />
capturas por especie.<br />
Hasta hace poco, los responsables <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pesquerías han consi<strong>de</strong>rado <strong>la</strong>s capturas <strong>de</strong><br />
<strong>tiburones</strong> como bycatch (o capturas accesorias) y han ignorado ampliam<strong>en</strong>te <strong>la</strong><br />
obligación <strong>de</strong> informar a <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s pesqueras sobre <strong>la</strong>s estadísticas <strong>de</strong> capturas.<br />
La neglig<strong>en</strong>cia a <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> informar sobre <strong>la</strong> captura <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminadas especies y el<br />
número <strong>de</strong> <strong>de</strong>sembarcos, así como <strong>la</strong> pérdida <strong>de</strong> datos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pesquerías y <strong>la</strong><br />
discrepancia <strong>en</strong>tre los informes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s nacionales y regionales, limitan <strong>la</strong><br />
posibilidad <strong>de</strong> una gestión eficaz <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pesquerías. El etiquetado incorrecto <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />
subastas <strong>de</strong> <strong>pesca</strong>do españo<strong>la</strong>s y los nombres <strong>en</strong>gañosos para los productos <strong>de</strong> tiburón<br />
(“cazón” o “marrajo”) <strong>en</strong> los mercados españoles dificultan los int<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> ofrecer una<br />
imag<strong>en</strong> c<strong>la</strong>ra sobre el uso <strong>de</strong>l tiburón y niega a los consumidores <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong><br />
informarse sobre sus elecciones <strong>de</strong> consumo.<br />
A excepción <strong>de</strong> <strong>la</strong> regu<strong>la</strong>ción europea, España carece prácticam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> medidas <strong>de</strong><br />
gestión y control para sus ext<strong>en</strong>sas pesquerías <strong>de</strong> <strong>tiburones</strong>; <strong>la</strong> legis<strong>la</strong>ción nacional no<br />
ofrece protección especial alguna para ninguna especie <strong>de</strong> estos animales, ni siquiera<br />
para aquel<strong>la</strong>s am<strong>en</strong>azadas <strong>de</strong> extinción. Los responsables <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pesquerías españo<strong>la</strong>s y<br />
los repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> industria han informado <strong>de</strong> <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> un P<strong>la</strong>n nacional<br />
para los <strong>tiburones</strong> pero, al cierre <strong>de</strong> <strong>la</strong> edición, aún no se había finalizado.<br />
Mi<strong>en</strong>tras, <strong>la</strong> Comisión Europea ha pres<strong>en</strong>tado su P<strong>la</strong>n <strong>de</strong> acción para <strong>la</strong> conservación y<br />
gestión <strong>de</strong> los <strong>tiburones</strong>. Los Estados miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong> UE <strong>de</strong>b<strong>en</strong> facilitar <strong>la</strong><br />
implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l p<strong>la</strong>n, que <strong>de</strong>bería servir <strong>de</strong> guía para España. La UE se propone<br />
mejorar el estado <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> <strong>tiburones</strong> y <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pesquerías<br />
estableci<strong>en</strong>do límites <strong>de</strong> capturas basados <strong>en</strong> <strong>la</strong>s recom<strong>en</strong>daciones ci<strong>en</strong>tíficas,<br />
reforzando <strong>la</strong> legis<strong>la</strong>ción re<strong>la</strong>tiva al finning y a los <strong>de</strong>scartes, y mejorando los sistemas<br />
<strong>de</strong> <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ración <strong>de</strong> capturas, comercio y trazabilidad.<br />
La mayoría <strong>de</strong> los <strong>tiburones</strong> ti<strong>en</strong><strong>en</strong> una tasa baja <strong>de</strong> reproducción; <strong>la</strong> <strong>pesca</strong> int<strong>en</strong>siva <strong>de</strong><br />
sus pob<strong>la</strong>ciones está llevándo<strong>la</strong>s al bor<strong>de</strong> <strong>de</strong>l co<strong>la</strong>pso. Las evaluaciones realizadas por<br />
<strong>la</strong> (UICN) pon<strong>en</strong> <strong>de</strong> manifiesto que muchas pob<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> <strong>tiburones</strong>, sobre todo <strong>la</strong>s<br />
<strong>de</strong>l nor<strong>de</strong>ste <strong>de</strong>l Atlántico y el mar Mediterráneo, se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> grave <strong>de</strong>clive.<br />
Se sabe que los <strong>tiburones</strong> <strong>de</strong>sempeñan un importante papel <strong>en</strong> el equilibrio <strong>de</strong> los<br />
ecosistemas marinos al regu<strong>la</strong>r <strong>la</strong> cad<strong>en</strong>a alim<strong>en</strong>ticia. Aunque se <strong>de</strong>sconoc<strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />
6
consecu<strong>en</strong>cias concretas asociadas con <strong>la</strong> <strong>de</strong>saparición <strong>de</strong> estos animales, es muy<br />
probable que éstas sean muy negativas tanto para el medio ambi<strong>en</strong>te como para <strong>la</strong>s<br />
pesquerías.<br />
España es un lí<strong>de</strong>r <strong>mundial</strong> <strong>en</strong> el ámbito <strong>de</strong>l comercio <strong>de</strong> <strong>tiburones</strong> y <strong>en</strong> <strong>la</strong> negociación<br />
<strong>de</strong>l reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>pesca</strong> internacional, por lo que también ti<strong>en</strong>e responsabilidad a <strong>la</strong><br />
hora <strong>de</strong> establecer una política sólida <strong>de</strong> conservación para los <strong>tiburones</strong>.<br />
Recom<strong>en</strong>daciones<br />
A nivel nacional, se exige que el Gobierno español actúe inmediatam<strong>en</strong>te para:<br />
‣ Limitar <strong>la</strong>s capturas <strong>de</strong> <strong>tiburones</strong> basándose <strong>en</strong> avisos ci<strong>en</strong>tíficos o prev<strong>en</strong>tivos;<br />
‣ Proteger los hábitats c<strong>la</strong>ve <strong>de</strong> <strong>tiburones</strong>;<br />
‣ Minimizar <strong>la</strong>s capturas accesorias y <strong>la</strong> mortalidad por <strong>de</strong>scartes;<br />
‣ Eliminar el exceso <strong>de</strong> flota;<br />
‣ Evitar <strong>la</strong> captura <strong>de</strong> especies <strong>de</strong> <strong>tiburones</strong> particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te vulnerables o <strong>en</strong> peligro <strong>de</strong><br />
extinción;<br />
‣ Ampliar el Catálogo Español <strong>de</strong> Especies Am<strong>en</strong>azadas para que incluya los <strong>tiburones</strong>;<br />
‣ Garantizar <strong>la</strong> <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ración precisa e inmediata <strong>de</strong> los datos <strong>de</strong> pesquerías <strong>de</strong> <strong>tiburones</strong><br />
específicos para cada especie;<br />
‣ Garantizar una <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ración <strong>de</strong> datos y un seguimi<strong>en</strong>to precisos <strong>de</strong>l comercio <strong>de</strong><br />
<strong>tiburones</strong> por especies y productos;<br />
‣ Educar a los <strong>pesca</strong>dores y v<strong>en</strong><strong>de</strong>dores para que reconozcan <strong>la</strong>s distintas especies <strong>de</strong><br />
<strong>tiburones</strong> y estén al corri<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong>s restricciones;<br />
‣ Mejorar el conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los compradores y <strong>de</strong> los consumidores sobre los<br />
productos <strong>de</strong> <strong>tiburones</strong> y el estatus <strong>de</strong> estos animales;<br />
‣ Fom<strong>en</strong>tar los conocimi<strong>en</strong>tos ci<strong>en</strong>tíficos sobre <strong>la</strong> dinámica <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>tiburones</strong>,<br />
su biología y ecología;<br />
‣ Cumplir <strong>la</strong>s mejoras <strong>de</strong>l reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l finning, tal y como propone el P<strong>la</strong>n europeo<br />
para los <strong>tiburones</strong>; y<br />
‣ Evaluar <strong>la</strong> viabilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> norma <strong>de</strong> “aletas adheridas al cuerpo” para <strong>la</strong>s pesquerías<br />
<strong>de</strong> <strong>tiburones</strong> españo<strong>la</strong>s.<br />
A nivel europeo e internacional, se exige que España trabaje activam<strong>en</strong>te para promover:<br />
‣ <strong>Una</strong> legis<strong>la</strong>ción europea reforzada <strong>de</strong>l finning, tal y como se ha propuesto;<br />
‣ Mejoras <strong>en</strong> los datos re<strong>la</strong>tivos a <strong>la</strong>s pesquerías <strong>de</strong> <strong>tiburones</strong> específicos para cada<br />
especie y <strong>en</strong> los <strong>de</strong> su comercio;<br />
‣ La protección <strong>de</strong> <strong>la</strong>s especies <strong>de</strong> <strong>tiburones</strong> <strong>en</strong> peligro y sus hábitats;<br />
‣ El establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los límites <strong>de</strong> capturas <strong>de</strong> <strong>tiburones</strong> basados <strong>en</strong> avisos<br />
ci<strong>en</strong>tíficos;<br />
‣ <strong>Una</strong> reducción <strong>de</strong> los límites <strong>de</strong> <strong>la</strong> ratio “aleta-carcasa” estipu<strong>la</strong>dos por <strong>la</strong>s<br />
Organizaciones Regionales <strong>de</strong> Pesca (ORPs) al 5% <strong>de</strong>l peso eviscerado;<br />
‣ La adher<strong>en</strong>cia a <strong>la</strong> c<strong>la</strong>sificación <strong>de</strong> los <strong>tiburones</strong> establecida por <strong>la</strong> CITES, a sus<br />
resoluciones y <strong>de</strong>cisiones;<br />
7
‣ La adopción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s propuestas alemanas <strong>de</strong> <strong>la</strong> CITES para los galludos y los marrajos<br />
sardineros; y<br />
‣ Acuerdos para <strong>la</strong>s especies <strong>de</strong> <strong>tiburones</strong> listadas <strong>en</strong> <strong>la</strong> CMS, sobre todo para los<br />
marrajos.<br />
Barcos <strong>de</strong> arrastre. Foto: A. Oltra<br />
8
2. INTRODUCCIÓN AL GRUPO DE LOS ELASMOBRANQUIOS<br />
Di<strong>en</strong>te <strong>de</strong> Carcharodon megalodon. Foto:<br />
J.Sánchez<br />
Los primeros datos <strong>de</strong> los que se dispon<strong>en</strong> sitúan<br />
<strong>la</strong> aparición <strong>de</strong> los <strong>tiburones</strong> <strong>en</strong> el periodo<br />
Devónico, hace unos 400 millones <strong>de</strong> años.<br />
Distribuidos por, prácticam<strong>en</strong>te, todos los<br />
hábitats acuáticos <strong>de</strong>l mundo, son c<strong>la</strong>ros<br />
indicadores <strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> nuestros océanos y<br />
<strong>de</strong> sus ecosistemas, si<strong>en</strong>do piezas fundam<strong>en</strong>tales<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> regu<strong>la</strong>ción y equilibrio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cad<strong>en</strong>as<br />
alim<strong>en</strong>ticias marinas. Esto se produce gracias a su<br />
posición <strong>de</strong> <strong>de</strong>predadores y a su gran y variada<br />
especialización alim<strong>en</strong>ticia que compr<strong>en</strong><strong>de</strong><br />
zoop<strong>la</strong>ncton, peces, crustáceos, moluscos,<br />
reptiles, mamíferos marinos, aves y otros<br />
<strong>tiburones</strong>. Pres<strong>en</strong>tan una capacidad <strong>de</strong><br />
adaptación <strong>de</strong>mostrada a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia<br />
más allá <strong>de</strong> cualquier duda, sobrevivi<strong>en</strong>do a cinco<br />
extinciones masivas incluida <strong>la</strong> <strong>de</strong> los<br />
dinosaurios. Esto, acompañado <strong>de</strong>l hecho <strong>de</strong> que no hayan prácticam<strong>en</strong>te variado su<br />
diseño <strong>en</strong> los últimos 200 millones <strong>de</strong> años, <strong>de</strong>muestra su bu<strong>en</strong> diseño y gran<br />
adaptación. Sin embargo, actualm<strong>en</strong>te parec<strong>en</strong> cond<strong>en</strong>ados a una rápida extinción<br />
provocada por <strong>la</strong> mano <strong>de</strong>l hombre (2,9). Dicha cond<strong>en</strong>a respon<strong>de</strong> a varios factores que<br />
supon<strong>en</strong> graves am<strong>en</strong>azas para sus pob<strong>la</strong>ciones. <strong>Una</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s am<strong>en</strong>azas más graves es,<br />
sin duda, <strong>la</strong> sobre<strong>pesca</strong> a <strong>la</strong> que son sometidos <strong>en</strong> todos los mares <strong>de</strong>l mundo. <strong>Una</strong> <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s pesquerías más importantes <strong>de</strong>l mundo es <strong>la</strong> que realizan <strong>la</strong>s flotas españo<strong>la</strong>s,<br />
situando a España <strong>en</strong> el “top five” <strong>de</strong> los países que <strong>pesca</strong>n y comercian con productos<br />
<strong>de</strong>rivados <strong>de</strong> los <strong>tiburones</strong>.<br />
Diversas especies <strong>de</strong> <strong>tiburones</strong> capturados preparados para su v<strong>en</strong>ta. Foto: M. Con<strong>de</strong><br />
9
3. CARACTERÍSTICAS BIOLÓGICAS DE LOS TIBURONES Y SUS<br />
CONSECUENCIAS EN RELACIÓN A LA PESCA<br />
Crías <strong>de</strong> pintarroja (Scyliorhinus canicu<strong>la</strong>) y temb<strong>la</strong><strong>de</strong>ra (Torpedo marmorata) capturadas por un arrastrero <strong>en</strong> el mar catalán.<br />
Foto: A. Oltra<br />
Los patrones <strong>de</strong> historia natural <strong>de</strong> los <strong>tiburones</strong> son comp<strong>en</strong>satorios <strong>de</strong> su posición<br />
predominante <strong>en</strong> <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s tróficas. C<strong>la</strong>sificados como estrategas <strong>de</strong> <strong>la</strong> K, pres<strong>en</strong>tan<br />
una muy baja productividad biológica <strong>de</strong>bido a su l<strong>en</strong>ta maduración sexual, baja<br />
<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia y distancia muy elevada <strong>en</strong>tre g<strong>en</strong>eraciones. Pres<strong>en</strong>tan, a<strong>de</strong>más, unas<br />
complejas estructuras <strong>de</strong> distribución, con segregación por sexos, tamaño y<br />
migraciones estacionales. Todo ello explica su baja capacidad biológica <strong>de</strong><br />
recuperación y respuesta a <strong>la</strong> presión que actualm<strong>en</strong>te se ejerce sobre muchas<br />
especies (36,37,40) y provoca que <strong>la</strong> <strong>pesca</strong> int<strong>en</strong>siva <strong>de</strong> estos animales ti<strong>en</strong>da<br />
rápidam<strong>en</strong>te al co<strong>la</strong>pso, como <strong>de</strong>muestra el hecho <strong>de</strong> que, <strong>en</strong> algunas especies, <strong>la</strong><br />
<strong>pesca</strong> ha provocado una disminución <strong>de</strong>l 80%-90% <strong>en</strong> sus pob<strong>la</strong>ciones (15,16,17,20,22,24).<br />
De hecho, esa capacidad es tan limitada que, si se pararan ahora todas <strong>la</strong>s pesquerías<br />
comerciales, algunas pob<strong>la</strong>ciones no se recuperarían hasta d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> cincu<strong>en</strong>ta años,<br />
según algunas estimaciones realizadas (32).<br />
No m<strong>en</strong>os importante es observar el papel que los <strong>tiburones</strong> juegan d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong>l<br />
equilibrio <strong>de</strong> los ecosistemas. No se conoc<strong>en</strong> con exactitud cuáles pued<strong>en</strong> ser <strong>la</strong>s<br />
consecu<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> su <strong>de</strong>saparición pero, con su papel <strong>de</strong> gran<strong>de</strong>s regu<strong>la</strong>dores <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
cad<strong>en</strong>as alim<strong>en</strong>ticias, no se auguran consecu<strong>en</strong>cias <strong>de</strong>masiado positivas, ni para el<br />
medio ambi<strong>en</strong>te, ni paradójicam<strong>en</strong>te, para <strong>la</strong> <strong>pesca</strong> (20). Un estudio realizado <strong>en</strong> el<br />
Atlántico Noroeste mostró cómo <strong>la</strong> <strong>de</strong>saparición <strong>de</strong> los superpredadores provocaba un<br />
aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los <strong>de</strong>predadores intermedios (mesopredadores), provocando graves<br />
<strong>de</strong>sequilibrios <strong>en</strong> los es<strong>la</strong>bones inferiores <strong>de</strong> <strong>la</strong> cad<strong>en</strong>a alim<strong>en</strong>ticia. En esa zona, el<br />
<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>so <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> once especies <strong>de</strong> gran<strong>de</strong>s <strong>tiburones</strong> que se<br />
alim<strong>en</strong>taban <strong>de</strong> <strong>tiburones</strong> más pequeños y rayas, provocó el increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> 14 <strong>de</strong> estas<br />
especies situadas <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona intermedia <strong>de</strong> <strong>la</strong> cad<strong>en</strong>a trófica, lo que tuvo como<br />
consecu<strong>en</strong>cia un reajuste <strong>de</strong>l equilibrio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones tróficas. El ejemplo se hizo<br />
muy evid<strong>en</strong>te con el increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> chucho marrón (Rhinoptera<br />
bonasus), que se alim<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes tipos <strong>de</strong> bivalvos como, almejas, vieiras u<br />
ostión americano, <strong>en</strong>tre otros <strong>de</strong> m<strong>en</strong>or importancia comercial. Esto, acabó t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do<br />
10
consecu<strong>en</strong>cias <strong>de</strong>sastrosas para otros tipos <strong>de</strong> pesquerías (20). La consecu<strong>en</strong>cia fue que<br />
<strong>la</strong>s pesquerías c<strong>en</strong>t<strong>en</strong>arias <strong>de</strong> un tipo <strong>de</strong> vieira (Argopect<strong>en</strong> irradians) <strong>de</strong> Carolina <strong>de</strong>l<br />
Norte (EE.UU.) fueron directam<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> quiebra a causa <strong>de</strong>l increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> su<br />
<strong>de</strong>predación (20). La recolección <strong>de</strong> moluscos bivalvos comerciales <strong>en</strong> los estados <strong>de</strong><br />
Mary<strong>la</strong>nd y Virginia (EE.UU.) alcanzó, <strong>en</strong> 2003, mínimos históricos (20).<br />
4. ESTADO DE CONSERVACIÓN DE LAS POBLACIONES DE TIBURONES<br />
A nivel global, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s más <strong>de</strong> 1.100 especies <strong>de</strong> <strong>tiburones</strong> y rayas exist<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> el<br />
mundo, <strong>la</strong> Unión Internacional para <strong>la</strong> Conservación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Naturaleza (UICN) analizó <strong>en</strong><br />
2007 <strong>la</strong> situación <strong>de</strong> 591 especies, llegando a <strong>la</strong> conclusión que el 21% <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s se<br />
<strong>en</strong>contraban <strong>en</strong> alguna <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tres categorías <strong>de</strong> <strong>la</strong> lista roja que indican peligro <strong>de</strong><br />
extinción (<strong>en</strong> peligro crítico, <strong>en</strong> peligro o vulnerables). El 18% se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran cerca <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
am<strong>en</strong>aza (31).<br />
UICN: Unión Internacional para <strong>la</strong> Conservación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Naturaleza<br />
Creada <strong>en</strong> 1984, agrupa a 84 Estados, 108 ag<strong>en</strong>cias gubernam<strong>en</strong>tales, más <strong>de</strong> 800 ONG y a unos<br />
10.000 ci<strong>en</strong>tíficos y expertos <strong>de</strong> 147 países. Su función es <strong>la</strong> <strong>de</strong> influ<strong>en</strong>ciar, al<strong>en</strong>tar a <strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s<br />
<strong>de</strong>l mundo para <strong>la</strong> conservación íntegra <strong>de</strong> <strong>la</strong> diversidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> naturaleza.<br />
Esta <strong>en</strong>tidad realiza el inv<strong>en</strong>tario más completo sobre el estado <strong>de</strong> conservación <strong>de</strong> especies<br />
animales y vegetales <strong>de</strong>l mundo que es lo que se conoce como <strong>la</strong> Lista Roja <strong>de</strong> Especies Am<strong>en</strong>azadas.<br />
Las Categorías y Criterios <strong>de</strong> <strong>la</strong> Lista Roja <strong>de</strong> <strong>la</strong> UICN se aplican a <strong>la</strong>s evaluaciones <strong>de</strong> especies<br />
individuales (que incluy<strong>en</strong> información re<strong>la</strong>tiva a <strong>la</strong> ecología y ciclo biológico, distribución, hábitat,<br />
am<strong>en</strong>azas, t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cias actuales <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción y medidas <strong>de</strong> conservación) para <strong>de</strong>terminar su grado<br />
<strong>de</strong> am<strong>en</strong>aza re<strong>la</strong>tiva <strong>de</strong> extinción. Las especies am<strong>en</strong>azadas se c<strong>la</strong>sifican <strong>de</strong> <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te forma: En<br />
Peligro Crítico <strong>de</strong> Extinción (CR), En Peligro (EN) o Vulnerable (VU). Los taxones que o bi<strong>en</strong> están<br />
próximos a los umbrales <strong>de</strong> peligro o que estarían <strong>en</strong> peligro <strong>de</strong> no ser por los programas <strong>de</strong><br />
conservación <strong>en</strong> funcionami<strong>en</strong>to se c<strong>la</strong>sifican como Casi Am<strong>en</strong>azado (NT). Los taxones cuya<br />
evaluación indica que están <strong>en</strong> bajo riesgo <strong>de</strong> extinción se c<strong>la</strong>sifican como <strong>de</strong> Preocupación M<strong>en</strong>or<br />
(LC). También aparec<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> Lista Roja <strong>de</strong> <strong>la</strong> UICN taxones que no pued<strong>en</strong> ser evaluados <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong><br />
falta <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>tos sobre los mismos y por ello se c<strong>la</strong>sifican como Datos Insufici<strong>en</strong>tes (DD). Esta<br />
categoría no significa necesariam<strong>en</strong>te que <strong>la</strong> especie no se halle am<strong>en</strong>azada, sino que el riesgo <strong>de</strong><br />
extinción no pue<strong>de</strong> ser evaluado con los datos exist<strong>en</strong>tes actualm<strong>en</strong>te (UICN 2006).<br />
Para más información: www.iucn.org - www.iucnredlist.org<br />
4.1. SITUACIÓN GLOBAL DE LOS GRANDES TIBURONES PELÁGICOS<br />
Los gran<strong>de</strong>s <strong>tiburones</strong> pelágicos son especies altam<strong>en</strong>te migratorias <strong>de</strong> aguas abiertas.<br />
Se trata <strong>de</strong> un grupo <strong>de</strong> especies <strong>de</strong> <strong>tiburones</strong> muy s<strong>en</strong>sibles a <strong>la</strong> sobre<strong>pesca</strong> que han<br />
sido capturados, sin ningún tipo <strong>de</strong> gestión o control, durante <strong>de</strong>c<strong>en</strong>as <strong>de</strong> años. Sus<br />
capturas se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> al elevado valor que sus aletas alcanzan <strong>en</strong> los mercados asiáticos.<br />
Entre <strong>la</strong>s principales especies capturadas se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>la</strong> tintorera (Prionace g<strong>la</strong>uca),<br />
el marrajo (Isurus oxyrinchus), el tiburón <strong>de</strong> puntas b<strong>la</strong>ncas oceánico (Carcharhinus<br />
longimanus), los <strong>tiburones</strong> zorro (Alopias spp.) y martillo (Sphyrna spp.). Las flotas<br />
mayorm<strong>en</strong>te implicadas <strong>en</strong> esta pesquería son <strong>la</strong> españo<strong>la</strong> y portuguesa, <strong>en</strong> Europa, y<br />
<strong>la</strong> indonesia, india, taiwanesa y japonesa, <strong>en</strong> Asia.<br />
11
Fig. 1: Porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> especies catalogadas por <strong>la</strong> IUCN <strong>en</strong> cada categoría. Divididas<br />
por especies globales (izq.) y especies pelágicas (dcha.). Fu<strong>en</strong>te: UICN<br />
En 2008, el grupo <strong>de</strong><br />
especialistas <strong>en</strong><br />
<strong>tiburones</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> UICN,<br />
pres<strong>en</strong>to un informe<br />
sobre <strong>la</strong> situación global<br />
<strong>de</strong> los <strong>tiburones</strong><br />
pelágicos (39). Se analizó<br />
<strong>la</strong> situación <strong>de</strong> 21<br />
especies <strong>de</strong> <strong>tiburones</strong> y<br />
rayas llegando a <strong>la</strong><br />
conclusión <strong>de</strong> que 16 <strong>de</strong><br />
el<strong>la</strong>s cumplían el criterio<br />
<strong>de</strong> estar am<strong>en</strong>azadas o<br />
cerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> am<strong>en</strong>aza,<br />
según los baremos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
UICN (fig. 1). De el<strong>la</strong>s, a<br />
nivel global, 10 (47%)<br />
eran consi<strong>de</strong>radas como<br />
“vulnerables”, 5 (24%)<br />
estaban “cerca <strong>de</strong> estar<br />
am<strong>en</strong>azadas” y 1 (5%)<br />
“<strong>en</strong> peligro”. Hay que<br />
t<strong>en</strong>er pres<strong>en</strong>te que este análisis se realiza a nivel global, y que por lo tanto, el<br />
resultado repres<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> media <strong>de</strong> <strong>la</strong> situación <strong>de</strong> dichas especies <strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes zonas<br />
<strong>de</strong>l mundo. La situación <strong>de</strong> estas especies no sólo <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> su vulnerabilidad<br />
biológica, sino que está también re<strong>la</strong>cionada con <strong>la</strong> presión pesquera que se ejerce<br />
sobre el<strong>la</strong>s. Por ello, hay que matizar que <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s especies que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran<br />
bajo los criterios <strong>de</strong> am<strong>en</strong>aza (vulnerable, <strong>en</strong> peligro o <strong>en</strong> peligro crítico), <strong>en</strong> ciertas<br />
zonas don<strong>de</strong> hay una fuerte presión pesquera, su situación cae hasta el criterio <strong>de</strong> “<strong>en</strong><br />
peligro crítico” (39).<br />
4.2. SITUACIÓN EN EL MEDITERRÁNEO Y ATLÁNTICO NORDESTE<br />
Las t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cias pob<strong>la</strong>cionales <strong>de</strong> los gran<strong>de</strong>s <strong>tiburones</strong> pelágicos <strong>de</strong>l Mediterráneo<br />
noroccid<strong>en</strong>tal muestran, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> inicios <strong>de</strong>l siglo XIX hasta mediados <strong>de</strong>l siglo XX, un<br />
gran <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>so hacia una situación <strong>de</strong> riesgo <strong>de</strong> extinción. Sobre 20 especies, sólo se<br />
pudo obt<strong>en</strong>er información sufici<strong>en</strong>te como para valorar el estado <strong>de</strong> 5 <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s don<strong>de</strong><br />
se observó que <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> los <strong>tiburones</strong> martillo (Sphyrna spp.), <strong>la</strong> tintorera<br />
(Prionace g<strong>la</strong>uca), el marrajo (Isurus oxyrinchus), el cailón (Lamna nasus) y el tiburón<br />
zorro (Alopias vulpinus) habían <strong>de</strong>crecido <strong>en</strong>tre el 96-99,99% <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con su<br />
abundancia anterior (68).<br />
En <strong>la</strong> zona <strong>de</strong>l Atlántico NE, se observa que <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> tintorera (Prionace<br />
g<strong>la</strong>uca), consi<strong>de</strong>rada antaño como una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s especies más abundantes, ha disminuido<br />
un 60%, provocando que ahora se <strong>la</strong> consi<strong>de</strong>re cerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> am<strong>en</strong>aza <strong>en</strong> esa zona (64),<br />
incluy<strong>en</strong>do también el Mar Mediterráneo. El tiburón <strong>de</strong> puntas b<strong>la</strong>ncas oceánico<br />
12
(Carcharhinus longimanus) pres<strong>en</strong>ta, <strong>en</strong> los últimos 20 años, un <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>so <strong>de</strong>l 70%, el<br />
tiburón b<strong>la</strong>nco (Carcharodon carcharias) un <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>so <strong>de</strong>l 79%, los <strong>tiburones</strong> zorro y<br />
zorro ojón (Alopias spp.) un 80%, los <strong>tiburones</strong> martillo (Sphyrna spp.) un 89% (17) y <strong>la</strong>s<br />
pob<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> mielga (Squalus acanthias), también <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona <strong>de</strong>l Atlántico NE, han<br />
<strong>de</strong>clinado un 95% (31). La última información disponible <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pesquerías <strong>de</strong> Noruega y<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s Is<strong>la</strong>s Faroe muestran que los <strong>de</strong>sembarcos <strong>de</strong> cailón (Lamna nasus) se han<br />
reducido fuertem<strong>en</strong>te hasta casi <strong>de</strong>saparecer, y <strong>la</strong> reserva <strong>de</strong> esta especie <strong>en</strong> el<br />
Atlántico NE se consi<strong>de</strong>ra agotada, según <strong>la</strong> evaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s reservas hecha por el<br />
ICES, <strong>en</strong> 2008. Por ello, sus pesquerías dirigidas no han sido reanudadas. Las<br />
pob<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> pailona (C<strong>en</strong>troscymnus coelolepis) y quelvacho negro (C<strong>en</strong>trophorus<br />
squamosus) se han reducido <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción al <strong>de</strong>clive <strong>de</strong> <strong>la</strong>s capturas por unidad <strong>de</strong><br />
esfuerzo (CPUE) <strong>en</strong> <strong>la</strong>s sub-áreas VI, VII y XII, según <strong>la</strong> evaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s reservas hecha<br />
por el ICES (Consejo Internacional para <strong>la</strong> Exploración <strong>de</strong>l Mar) <strong>en</strong> 2005.<br />
Como nos muestra <strong>la</strong> figura 2, si nos c<strong>en</strong>tramos <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona <strong>de</strong> influ<strong>en</strong>cia europea,<br />
combinando el estatus <strong>de</strong> <strong>la</strong>s especies <strong>de</strong>l Atlántico NE y <strong>la</strong>s <strong>de</strong>l Mediterráneo, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
130 especies <strong>de</strong> <strong>tiburones</strong> y rayas exist<strong>en</strong>tes, sólo 104 fueron evaluadas y se halló que<br />
el 35% se <strong>en</strong>contraban <strong>en</strong> <strong>la</strong> misma situación y el 25% se <strong>en</strong>contraban cerca <strong>de</strong> estar<br />
am<strong>en</strong>azadas. Sólo <strong>en</strong> el Mediterráneo, <strong>de</strong> un total <strong>de</strong> 81 especies, sólo 69 fueron<br />
evaluadas, <strong>en</strong>contrándose que el 43% <strong>de</strong> estas especies se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran bajo los<br />
criterios <strong>de</strong> am<strong>en</strong>aza, el 19% cerca <strong>de</strong> estar am<strong>en</strong>azadas, un 15% don<strong>de</strong> <strong>la</strong> situación no<br />
es preocupante y un 23% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s que no existe información sufici<strong>en</strong>te para saber su<br />
situación real actual (3,4,31).<br />
Fig. 2: Porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> especies catalogadas por <strong>la</strong> UICN <strong>en</strong> cada categoría. Divididas por especies mediterráneas (izq.),<br />
especies <strong>de</strong> aguas europeas (c<strong>en</strong>tro) y especies <strong>de</strong>l Atlántico NE (dcha.). Fu<strong>en</strong>te: UICN<br />
13
SITUACIÓN DE PROTECCIÓN DE ESPECIES DE TIBURONES EN ESPAÑA<br />
España no presta protección especial a ninguna especie <strong>de</strong> tiburón. La realidad, es que exist<strong>en</strong> ya<br />
algunos <strong>de</strong> los marcos legales y/o herrami<strong>en</strong>tas necesarios para po<strong>de</strong>r contribuir a <strong>la</strong> protección <strong>de</strong><br />
especies am<strong>en</strong>azadas <strong>de</strong> <strong>tiburones</strong> y que podrían ser utilizados para este fin. Así, <strong>la</strong> Ley 42/2007, <strong>de</strong><br />
13 <strong>de</strong> diciembre, <strong>de</strong>l Patrimonio Natural y Biodiversidad o el Catálogo Español <strong>de</strong> Especies<br />
Am<strong>en</strong>azadas podrían ser herrami<strong>en</strong>tas <strong>de</strong> utilidad para <strong>la</strong> protección <strong>de</strong> alguna especies <strong>de</strong><br />
<strong>tiburones</strong>. Aunque <strong>la</strong> crítica situación <strong>de</strong> muchas pob<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> <strong>tiburones</strong> <strong>de</strong>l Mediterráneo y <strong>de</strong>l<br />
Atlántico NE vi<strong>en</strong>e si<strong>en</strong>do advertida hace tiempo <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad ci<strong>en</strong>tífica y organizaciones<br />
como <strong>la</strong> UICN, actualm<strong>en</strong>te, no consta ninguna especie <strong>de</strong> e<strong>la</strong>smobranquio d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> dicho catálogo.<br />
La inclusión <strong>de</strong> algunas especies <strong>de</strong> <strong>tiburones</strong> y rayas catalogadas por <strong>la</strong> UICN <strong>en</strong><br />
situación <strong>de</strong> am<strong>en</strong>aza tales como <strong>en</strong> peligro o <strong>en</strong> peligro crítico, como el tiburón<br />
peregrino (Cetorhinus maximus), el tiburón b<strong>la</strong>nco (Carcharodon carcharias) o <strong>la</strong> gran<br />
raya manta (Mobu<strong>la</strong> mobu<strong>la</strong>r), peces guitarra (Rhinobatos spp.), <strong>tiburones</strong> martillo<br />
(Sphyrna spp.) y zorro (Alopias spp.) o el cailón (Lamna nasus) <strong>en</strong> el Catálogo Español<br />
<strong>de</strong> Especies Am<strong>en</strong>azadas podría contribuir a una mejora <strong>de</strong> su protección y<br />
conservación.<br />
5. CAUSAS DE REGRESIÓN<br />
Exist<strong>en</strong> un elevado número <strong>de</strong> causas <strong>de</strong> regresión que están haci<strong>en</strong>do disminuir <strong>la</strong>s<br />
pob<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> <strong>tiburones</strong> <strong>de</strong> manera a<strong>la</strong>rmante. Evid<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> sobre<strong>pesca</strong>, ya sea<br />
<strong>de</strong> forma directa o accid<strong>en</strong>tal, es <strong>la</strong> causa más relevante con mucha difer<strong>en</strong>cia<br />
respecto <strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s <strong>de</strong>más. A<strong>de</strong>más, <strong>la</strong> contaminación, <strong>de</strong>strucción <strong>de</strong> hábitats y <strong>la</strong><br />
<strong>pesca</strong> <strong>de</strong>portiva, son factores que están provocando <strong>la</strong> <strong>de</strong>saparición <strong>de</strong> estos animales<br />
a una velocidad tan elevada que no permite su auto-recuperación. Hay que añadir que,<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> misma manera que ha sido <strong>de</strong>mostrada <strong>en</strong> ciertas pob<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> cetáceos<br />
(65,66,67), <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> presas disponibles a causa <strong>de</strong> <strong>la</strong> sobre<strong>pesca</strong> podría consi<strong>de</strong>rarse<br />
también como una posible causa <strong>de</strong> regresión a t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta para ser analizada<br />
más <strong>en</strong> profundidad. No obstante, <strong>la</strong>s principales am<strong>en</strong>azas que afectan <strong>de</strong> forma más<br />
directa a <strong>la</strong> conservación <strong>de</strong> muchas especies <strong>de</strong> <strong>tiburones</strong> son el finning y <strong>la</strong><br />
sobre<strong>pesca</strong>.<br />
5.1. FINNING (ALETEO)<br />
El finning o aleteo, término que provi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra anglosajona fin (=aleta),<br />
consiste <strong>en</strong> <strong>la</strong> amputación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s aletas <strong>de</strong>l tiburón, <strong>de</strong>scartando el resto <strong>de</strong>l cuerpo<br />
tirándolo al mar, <strong>en</strong> ocasiones con el animal todavía vivo. Las aletas que se<br />
comercializan son <strong>la</strong>s pectorales, dorsal y lóbulo inferior <strong>de</strong> <strong>la</strong> caudal, aunque <strong>la</strong> forma<br />
<strong>de</strong> cortar<strong>la</strong>s pue<strong>de</strong> t<strong>en</strong>er metodologías diversas <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>de</strong>l país y/o <strong>la</strong> forma <strong>de</strong><br />
comercialización <strong>de</strong>l producto, lo que conlleva dificulta<strong>de</strong>s <strong>de</strong> homog<strong>en</strong>eización <strong>de</strong><br />
normativas, como se verá más a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte.<br />
El motivo para ejercer el finning es el <strong>de</strong> reservar espacio <strong>en</strong> <strong>la</strong>s bo<strong>de</strong>gas para que<br />
quepan más aletas, <strong>de</strong> mucho más valor económico que el resto <strong>de</strong>l animal. Las aletas<br />
14
<strong>de</strong> tiburón se han convertido <strong>en</strong> un producto <strong>de</strong> exclusivo lujo, situándose <strong>en</strong>tre los<br />
productos proced<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l mar más caros <strong>de</strong>l mercado (hasta 500€/kg). Este gran<br />
aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l valor y el increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda inc<strong>en</strong>tivan <strong>la</strong> práctica <strong>de</strong>l finning, ya<br />
que <strong>la</strong> carne <strong>de</strong> tiburón se cotiza re<strong>la</strong>tivam<strong>en</strong>te poco, aunque su popu<strong>la</strong>ridad aum<strong>en</strong>ta<br />
progresivam<strong>en</strong>te. Los <strong>de</strong>sembarcos <strong>mundial</strong>es <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rados se han multiplicado por tres<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1985 y el increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l mercado <strong>mundial</strong> <strong>de</strong> aletas <strong>de</strong> tiburón se sitúa <strong>en</strong> un<br />
5% al año (13).<br />
La economía pujante <strong>de</strong> los países asiáticos, especialm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> China, el mayor<br />
consumidor <strong>mundial</strong> <strong>de</strong> aletas <strong>de</strong> tiburón, ha increm<strong>en</strong>tado <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda <strong>de</strong> este<br />
producto. España, a <strong>la</strong> cabeza <strong>de</strong> Europa, se ha convertido <strong>en</strong> el mayor proveedor<br />
<strong>mundial</strong> (1,5,6,10,13).<br />
Peces guitarra (Rhinobatos spp.) con <strong>la</strong>s aletas dorsales cerc<strong>en</strong>adas. Foto: M. Gazo<br />
Según <strong>la</strong>s aletas que se observan circu<strong>la</strong>ndo <strong>en</strong> el mercado internacional, el número<br />
estimado <strong>de</strong> <strong>tiburones</strong> capturados al año osci<strong>la</strong> <strong>en</strong>tre 26-73 millones <strong>de</strong> <strong>tiburones</strong> <strong>en</strong> el<br />
mundo, o lo que es lo mismo, una biomasa <strong>de</strong> <strong>en</strong>tre 1,21 a 2,29 millones <strong>de</strong> tone<strong>la</strong>das<br />
métricas (Tm, <strong>en</strong> a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte), cada año. Dicha cifra repres<strong>en</strong>ta tres o cuatro veces más<br />
que los registros oficiales <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rados a <strong>la</strong> FAO (14).<br />
La práctica <strong>de</strong>l finning era habitual <strong>en</strong>tre los barcos cerqueros y pa<strong>la</strong>ngreros.<br />
Concretam<strong>en</strong>te, <strong>en</strong>tre los españoles y franceses que operaban <strong>en</strong> el Atlántico (45). En el<br />
año 2002, España legisló <strong>en</strong> contra <strong>de</strong> esta práctica para ve<strong>la</strong>r por una práctica<br />
sost<strong>en</strong>ible <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pesquerías <strong>de</strong> <strong>tiburones</strong> (92) y, <strong>en</strong> el año 2003, el Consejo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión<br />
Europea adoptó un Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to europeo (CE nº1185/2003 <strong>de</strong>l 26/6/2003) para <strong>la</strong><br />
prohibición <strong>de</strong> esta práctica para todos los barcos pesqueros <strong>de</strong> <strong>la</strong> UE y para todos los<br />
barcos que fa<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> aguas <strong>de</strong> <strong>la</strong> UE y, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>en</strong>tonces, no hay constancia <strong>de</strong> dicha<br />
práctica <strong>en</strong> estas pesquerías. Sin embargo, se ha <strong>de</strong>mostrado c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te que dicha ley<br />
parece ser insufici<strong>en</strong>te para un control efici<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l finning (1).<br />
Aunque el cerc<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s aletas a bordo esté prohibido, existe una <strong>de</strong>rogación<br />
<strong>en</strong> el reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to asociado (CE 1185/2003) que permite, a los pesqueros <strong>de</strong> <strong>la</strong> UE, <strong>la</strong><br />
obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> unos permisos especiales <strong>de</strong> <strong>pesca</strong> para seguir cerc<strong>en</strong>ado <strong>la</strong>s aletas <strong>de</strong><br />
15
<strong>tiburones</strong> <strong>en</strong> alta mar <strong>en</strong> caso <strong>de</strong> necesidad. Dicho reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to exige <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong>l<br />
resto <strong>de</strong> partes <strong>de</strong>l tiburón, así como <strong>la</strong> argum<strong>en</strong>tación c<strong>la</strong>ra <strong>de</strong> <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> cortar<br />
<strong>la</strong>s aletas. España, Portugal, Alemania, el Reino Unido y Lituania han expedido estos<br />
permisos (7,70).<br />
Lituania emitió un único permiso para 2006, 2007 y 2008. Cinco permisos fueron<br />
expedidos por Alemania <strong>en</strong> 2006 y so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te uno <strong>en</strong> 2007. Hay que <strong>de</strong>cir que estas<br />
embarcaciones están dirigidas y son, <strong>en</strong> parte, propiedad <strong>de</strong> empresas españo<strong>la</strong>s que<br />
v<strong>en</strong>d<strong>en</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> su mercancía <strong>en</strong> Galicia. Otros 16 permisos fueron expedidos<br />
por el Reino Unido, <strong>en</strong> 2005, 18 <strong>en</strong> el 2006 y 15 <strong>en</strong> el 2007 (7,70). En este caso<br />
prácticam<strong>en</strong>te todas <strong>la</strong>s embarcaciones operan <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> Coruña y también están<br />
dirigidas y son parcialm<strong>en</strong>te propiedad <strong>de</strong> empresas españo<strong>la</strong>s. La mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
capturas se <strong>de</strong>sembarcan directam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> España o, <strong>en</strong> otras ocasiones, se <strong>de</strong>scargan<br />
<strong>en</strong> el Reino Unido para <strong>en</strong>viarse <strong>de</strong>spués a España y v<strong>en</strong><strong>de</strong>rse <strong>en</strong> Galicia (7). En el caso<br />
<strong>de</strong>l Reino Unido, su legis<strong>la</strong>ción es más restrictiva y obliga a que carcasas y aletas sean<br />
<strong>de</strong>scargadas al mismo tiempo y <strong>en</strong> el mismo puerto. Esta práctica, no obligada por <strong>la</strong><br />
ley actual, minimizaría el riesgo <strong>de</strong> <strong>la</strong> práctica <strong>de</strong>l finning y permitiría un mayor control<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s capturas reales. Portugal, tercer país europeo <strong>en</strong> el ranking <strong>de</strong> capturas <strong>de</strong><br />
tiburón y con una flota pa<strong>la</strong>ngrera <strong>de</strong> superficie especializada <strong>en</strong> <strong>la</strong> captura <strong>de</strong> estos<br />
animales, expidió 34 permisos <strong>en</strong> 2005, 28 <strong>en</strong> 2006, 43 <strong>en</strong> 2007 y 44 <strong>en</strong> 2008. <strong>Una</strong><br />
parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s capturas <strong>de</strong> <strong>la</strong> flota portuguesa, especialm<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s aletas, son <strong>en</strong>viadas a<br />
Galicia para comercializarse (7, 70). España emitió 198 permisos <strong>en</strong> el año 2004, 186 <strong>en</strong><br />
2005 y 164 <strong>en</strong> 2006 si<strong>en</strong>do con mucha difer<strong>en</strong>cia el país que más permisos ha<br />
expedido (7, 70). Los datos re<strong>la</strong>tivos al número <strong>de</strong> permisos expedidos por España <strong>en</strong> los<br />
años 2007 y 2008 han sido solicitados repetidam<strong>en</strong>te al Gobierno Español, al cierre <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> redacción <strong>de</strong> este informe, dichos datos no han sido facilitados.<br />
En estos permisos se estipu<strong>la</strong> que <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> aletas ret<strong>en</strong>idas a bordo no <strong>de</strong>be<br />
exce<strong>de</strong>r <strong>de</strong>l 5% <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción al peso total <strong>de</strong>l tiburón si<strong>en</strong>do, este ratio, uno <strong>de</strong> los más<br />
elevados y permisivos <strong>de</strong>l mundo. Esta proporción aleta-cuerpo pret<strong>en</strong><strong>de</strong> asegurar que<br />
<strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> aletas que llegan a puerto es proporcional al número <strong>de</strong> cuerpos<br />
<strong>de</strong>sembarcados, evitándose así, el cerc<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s aletas y el <strong>de</strong>scarte <strong>de</strong> los<br />
cuerpos. El orig<strong>en</strong> teórico <strong>de</strong> esta proporción, también conlleva algún problema ya<br />
que, como <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los<br />
<strong>tiburones</strong> no son ret<strong>en</strong>idos<br />
<strong>en</strong>teros, sino que se <strong>de</strong>capitan y<br />
evisceran a bordo, sólo se pue<strong>de</strong><br />
contro<strong>la</strong>r el peso <strong>de</strong>l cuerpo sin<br />
cabeza ni vísceras. A<strong>de</strong>más, este<br />
reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to también permite<br />
<strong>de</strong>scargar <strong>la</strong>s aletas y los cuerpos<br />
por separado <strong>en</strong> puertos<br />
difer<strong>en</strong>tes, por lo que el control se<br />
hace mucho más complicado,<br />
abriéndose así otra <strong>la</strong>guna jurídica<br />
Cerc<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> aleta pectoral. Foto: M. Con<strong>de</strong><br />
<strong>en</strong> el reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to.<br />
16
Existe una gran disparidad <strong>en</strong>tre los ratios que se <strong>de</strong>berían aplicar a este respecto. Las<br />
difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>tre especies y, sobre todo, <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> procesami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> el corte<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s aletas <strong>en</strong>tre pesquerías, hac<strong>en</strong> inviable un acuerdo. Estudios realizados indican<br />
que, por ejemplo, para <strong>la</strong> tintorera (Prionace g<strong>la</strong>uca) <strong>de</strong>l Atlántico el porc<strong>en</strong>taje<br />
<strong>de</strong>bería estar <strong>en</strong>tre el 2% y 5%, <strong>en</strong> función <strong>de</strong> si se trata <strong>de</strong> <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción por peso total o<br />
por peso <strong>de</strong> <strong>la</strong> carcasa eviscerada, respectivam<strong>en</strong>te (18,19). Este porc<strong>en</strong>taje, que es el<br />
que se usa <strong>en</strong> países como Estados Unidos, Seychelles, <strong>en</strong> ciertas provincias <strong>de</strong><br />
Australia o Canadá, para todas <strong>la</strong>s especies, contrasta con <strong>la</strong>s <strong>de</strong>mandas por parte <strong>de</strong><br />
Portugal y España, que lo quier<strong>en</strong> triplicar, con un 6% y 15% respectivam<strong>en</strong>te, para <strong>la</strong><br />
misma especie y <strong>en</strong> <strong>la</strong>s mismas aguas, alegando difer<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> procesami<strong>en</strong>to (1). La<br />
única medida que realm<strong>en</strong>te podría ser efectiva, y que ya se aplica <strong>en</strong> muchas flotas<br />
como Costa Rica, El Salvador, Panamá, Colombia, Ecuador o <strong>la</strong> parte Atlántica <strong>de</strong><br />
Estados Unidos es <strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>sembarcar <strong>la</strong>s aletas adheridas (<strong>de</strong> forma natural) a <strong>la</strong>s<br />
carcasas, in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>de</strong> si han sido <strong>de</strong>capitados y eviscerados o no, y<br />
concluir el procesami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l animal <strong>en</strong> tierra (1). A<strong>de</strong>más, esta medida sería <strong>de</strong> gran<br />
utilidad para <strong>la</strong> mejora <strong>de</strong> <strong>la</strong> id<strong>en</strong>tificación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s especies <strong>de</strong>sembarcadas, por lo que<br />
también contribuiría a una mejora <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estadísticas pesqueras.<br />
Sopa <strong>de</strong> aleta <strong>de</strong> tiburón. Foto: Shark Alliance<br />
5.2. SOBREPESCA<br />
5.2.1. Pesquerías dirigidas<br />
Durante muchos años, España ha v<strong>en</strong>ido consi<strong>de</strong>rando <strong>la</strong>s capturas <strong>de</strong> <strong>tiburones</strong> como<br />
capturas incid<strong>en</strong>tales. El crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l mercado <strong>de</strong>l tiburón, por un <strong>la</strong>do, y <strong>la</strong> bajada<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s capturas y <strong>la</strong> regu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pesquerías <strong>de</strong> pez espada (Xiphias g<strong>la</strong>dius) y atún<br />
(Thunnus thynnus), por otro, fue provocado que, progresivam<strong>en</strong>te, los <strong>tiburones</strong><br />
empezaran a ser consi<strong>de</strong>rados como pesquerías objetivo por los <strong>pesca</strong>dores, aunque<br />
no ha sido hasta inicios <strong>de</strong>l año 2008 que el Ministerio <strong>de</strong> Medio Ambi<strong>en</strong>te y Medio<br />
Rural y Marino (<strong>en</strong> a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte MARM) ha reconocido oficialm<strong>en</strong>te esta situación. Es<br />
17
conocido que los <strong>pesca</strong>dores buscaban y buscan <strong>de</strong> forma activa a estos animales, a<br />
veces introduci<strong>en</strong>do incluso ligeras modificaciones <strong>en</strong> el arte. Por ejemplo, mediante <strong>la</strong><br />
utilización <strong>de</strong> luces o cambiando <strong>la</strong>s brazo<strong>la</strong>s <strong>de</strong> nylon por cable <strong>de</strong> acero (para que los<br />
di<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> los <strong>tiburones</strong> no cort<strong>en</strong> <strong>la</strong> línea). En <strong>la</strong>s pasadas “I Jornadas <strong>de</strong><br />
Sost<strong>en</strong>ibilidad <strong>de</strong> Pesquerías Españo<strong>la</strong>s <strong>de</strong> Tiburones”, celebradas <strong>en</strong> Madrid <strong>en</strong><br />
febrero <strong>de</strong> 2008, fue <strong>la</strong> primera vez que el MARM reconocía oficialm<strong>en</strong>te llevar a cabo<br />
pesquerías dirigidas a <strong>tiburones</strong> pelágicos y <strong>de</strong> profundidad (69). Este reconocimi<strong>en</strong>to<br />
oficial era necesario ya que el volum<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> captura incid<strong>en</strong>tal compuesta por<br />
<strong>tiburones</strong> era, <strong>en</strong> algunos casos, superior a <strong>la</strong> captura objetivo. Así, por ejemplo, <strong>en</strong> el<br />
2004, el 67% <strong>de</strong> <strong>la</strong> captura total <strong>de</strong> <strong>la</strong> flota pa<strong>la</strong>ngrera españo<strong>la</strong> <strong>en</strong> el Atlántico estaba<br />
compuesta por <strong>tiburones</strong>, y <strong>en</strong> el promedio <strong>de</strong>l período 2000-2004 los <strong>tiburones</strong><br />
repres<strong>en</strong>taron aproximadam<strong>en</strong>te el 53% <strong>de</strong>l total (12), mi<strong>en</strong>tras que esta pesquería<br />
estaba <strong>de</strong>stinada a pez espada y atún. Desgraciadam<strong>en</strong>te, el hecho <strong>de</strong> este<br />
reconocimi<strong>en</strong>to oficial no ha hecho que se apliqu<strong>en</strong> medidas <strong>de</strong> gestión a dichas<br />
pesquerías y, a día <strong>de</strong> hoy, <strong>la</strong> situación sigue estando tan poco (o nada) regu<strong>la</strong>da como<br />
cuando eran consi<strong>de</strong>radas capturas incid<strong>en</strong>tales.<br />
BREVE ANÁLISIS HISTÓRICO<br />
Históricam<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s pesquerías europeas han explotado <strong>la</strong> <strong>pesca</strong> <strong>de</strong> <strong>tiburones</strong> pequeños y costeros <strong>en</strong><br />
pesquerías artesanales bastante bi<strong>en</strong> docum<strong>en</strong>tadas. El increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> tecnología y <strong>la</strong><br />
industrialización <strong>de</strong>l sector pesquero que se <strong>de</strong>sarrolló especialm<strong>en</strong>te a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> segunda mitad<br />
<strong>de</strong>l siglo XX, conllevó un increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l esfuerzo y <strong>de</strong>l r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to pesquero, al mismo tiempo que<br />
una c<strong>la</strong>ra ampliación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s zonas <strong>de</strong> búsqueda y captura, aum<strong>en</strong>tando <strong>la</strong> explotación <strong>en</strong> aguas<br />
profundas, afectando sobre todo a los gran<strong>de</strong>s <strong>tiburones</strong> pelágicos. Aunque <strong>la</strong>s capturas <strong>de</strong><br />
<strong>tiburones</strong> t<strong>en</strong>gan m<strong>en</strong>or valor que <strong>la</strong>s <strong>de</strong> otras especies (el precio total <strong>de</strong>l cuerpo con <strong>la</strong>s aletas <strong>de</strong><br />
un tiburón es igual o inferior al <strong>de</strong> un pez espada), exist<strong>en</strong> otros motivos por los que <strong>la</strong> flota<br />
pa<strong>la</strong>ngrera para pez espada se mostró interesada <strong>en</strong> <strong>la</strong> captura <strong>de</strong> <strong>tiburones</strong> como objetivo. El hecho<br />
<strong>de</strong> que <strong>la</strong> abundancia <strong>de</strong> los <strong>tiburones</strong> fuera mayor que <strong>la</strong> <strong>de</strong> los peces espada suponía un m<strong>en</strong>or<br />
coste para dicha pesquería. Al ser más fáciles <strong>de</strong> capturar <strong>de</strong>bido a esa abundancia, repres<strong>en</strong>taba<br />
m<strong>en</strong>ores costes <strong>de</strong> combustible, mano <strong>de</strong> obra y cebo, ya que se ll<strong>en</strong>an antes <strong>la</strong>s bo<strong>de</strong>gas. A<strong>de</strong>más,<br />
al ser consi<strong>de</strong>radas como capturas incid<strong>en</strong>tales, no existía ninguna cuota <strong>de</strong> <strong>pesca</strong>, ni medida <strong>de</strong><br />
gestión (al contrario <strong>de</strong> lo que suce<strong>de</strong> con el atún y el pez espada), por lo que se pued<strong>en</strong> capturar<br />
<strong>tiburones</strong> sin ningún límite. Estos motivos, añadidos a los expuestos anteriorm<strong>en</strong>te, son los que<br />
provocaron un cambio <strong>en</strong> <strong>la</strong> dirección <strong>de</strong>l esfuerzo pesquero (10).<br />
El MARM reconoció diversas pesquerías<br />
con los <strong>tiburones</strong> como objetivo. Así,<br />
son reconocidas como tal <strong>la</strong>s<br />
pesquerías <strong>de</strong> pa<strong>la</strong>ngre <strong>de</strong> superficie<br />
c<strong>en</strong>tradas sobre <strong>tiburones</strong> pelágicos, <strong>la</strong>s<br />
<strong>de</strong> pa<strong>la</strong>ngre <strong>de</strong> fondo dirigidas a<br />
<strong>tiburones</strong> <strong>de</strong> profundidad y <strong>la</strong>s<br />
pesquerías <strong>de</strong> arrastre <strong>de</strong>stinadas a <strong>la</strong><br />
captura <strong>de</strong> rayas <strong>en</strong> aguas <strong>de</strong> <strong>la</strong> NAFO<br />
(Organización <strong>de</strong> <strong>la</strong> Pesca <strong>de</strong>l Atlántico<br />
Noroccid<strong>en</strong>tal) (69).<br />
En <strong>la</strong>s gran<strong>de</strong>s pesquerías pelágicas<br />
realizadas por flotas <strong>de</strong> <strong>la</strong> UE <strong>de</strong>stacan<br />
Banco <strong>de</strong> atunes. Foto: A. Lor<strong>en</strong>te<br />
18
principalm<strong>en</strong>te España, Francia y Portugal, y se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n <strong>en</strong> los océanos Atlántico,<br />
Pacífico e Índico. En el<strong>la</strong>s existe una grave car<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> información que vi<strong>en</strong>e<br />
provocada, <strong>en</strong> parte, porque hasta ahora <strong>la</strong>s pesquerías <strong>de</strong> tiburón eran consi<strong>de</strong>radas<br />
como capturas incid<strong>en</strong>tales d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pesquerías <strong>de</strong> pez espada o atún y, los datos,<br />
<strong>en</strong> caso <strong>de</strong> ser reportados, lo son <strong>de</strong> forma parcial, sin llegar a nivel <strong>de</strong> especie. Esta<br />
car<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> información dificulta <strong>la</strong> evaluación <strong>de</strong> los stocks y <strong>la</strong> imp<strong>la</strong>ntación <strong>de</strong><br />
medidas <strong>de</strong> gestión efectivas. Dichas medidas se hac<strong>en</strong> necesarias cuando exist<strong>en</strong><br />
pruebas muy c<strong>la</strong>ras <strong>de</strong> <strong>pesca</strong> insost<strong>en</strong>ible <strong>de</strong> gran<strong>de</strong>s <strong>tiburones</strong> pelágicos y, también,<br />
<strong>de</strong> que <strong>la</strong>s especies, biológicam<strong>en</strong>te, más vulnerables están por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> niveles<br />
sost<strong>en</strong>ibles (15,16,17).<br />
Las principales especies <strong>de</strong> <strong>tiburones</strong> capturadas son <strong>la</strong>s tintoreras (Prionace g<strong>la</strong>uca),<br />
marrajos (Isurus spp.), zorros (Alopias spp.) y peces martillo (Sphyrna spp.). Las aletas<br />
<strong>de</strong> estas especies son <strong>la</strong>s que alcanzan un valor más elevado <strong>en</strong> el mercado por lo que,<br />
el hecho que sean <strong>la</strong>s más capturadas, va más allá <strong>de</strong> <strong>la</strong> casualidad. La <strong>pesca</strong> ilimitada<br />
que conlleva <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> medidas <strong>de</strong> gestión, <strong>en</strong>tre otras causas, está provocando<br />
a<strong>de</strong>más que todas el<strong>la</strong>s ya estén consi<strong>de</strong>radas d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>la</strong> lista roja <strong>de</strong> <strong>la</strong> UICN, por lo<br />
que requier<strong>en</strong> <strong>de</strong> una at<strong>en</strong>ción especial. Lo mismo ocurre con otras especies que han<br />
mostrado graves <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>sos <strong>en</strong> sus pob<strong>la</strong>ciones, como <strong>la</strong> mielga (Squalus acanthias), el<br />
cailón (Lamna nasus) y los peces sierra (Pristis spp.), estos últimos ya incluidos <strong>en</strong> el<br />
apéndice I <strong>de</strong> <strong>la</strong> Conv<strong>en</strong>ción sobre el Comercio Internacional <strong>de</strong> Especies Am<strong>en</strong>azadas<br />
<strong>de</strong> Fauna y Flora Silvestres (<strong>en</strong> a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte CITES). Exist<strong>en</strong>, también, muchas especies<br />
don<strong>de</strong> <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> datos no permite conocer exactam<strong>en</strong>te el verda<strong>de</strong>ro estado <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
pob<strong>la</strong>ciones y, a m<strong>en</strong>udo, los procesos para incluir nuevas especies <strong>en</strong> dichos<br />
conv<strong>en</strong>ios requier<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgos periodos <strong>de</strong> tiempo, burocracia y política que,<br />
normalm<strong>en</strong>te, se a<strong>la</strong>rgan <strong>de</strong> forma excesiva. La gravedad <strong>de</strong> <strong>la</strong> situación <strong>de</strong> muchas <strong>de</strong><br />
estas especies y sus características biológicas hace que, si esas medidas llegan muy<br />
tar<strong>de</strong>, se conviertan <strong>en</strong> inefectivas. Actualm<strong>en</strong>te, a nivel <strong>mundial</strong>, más <strong>de</strong> 500 especies<br />
<strong>de</strong> <strong>tiburones</strong> y rayas figuran d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>la</strong> lista roja <strong>de</strong> especies am<strong>en</strong>azadas <strong>de</strong> <strong>la</strong> UICN<br />
(3,31).<br />
5.2.2. Capturas incid<strong>en</strong>tales<br />
Como capturas incid<strong>en</strong>tales<br />
se conoc<strong>en</strong> aquel<strong>la</strong>s<br />
capturas que realizan <strong>la</strong>s<br />
flotas pesqueras <strong>de</strong> especies<br />
no consi<strong>de</strong>radas como<br />
objetivo. Este tipo <strong>de</strong><br />
capturas se da <strong>en</strong> todas <strong>la</strong>s<br />
pesquerías y afectan a<br />
diversas especies (61). Hay<br />
que prestar especial cuidado<br />
a <strong>la</strong>s capturas incid<strong>en</strong>tales<br />
<strong>de</strong> <strong>tiburones</strong>. Aunque <strong>la</strong>s<br />
Zorro ojón (Alopias superciliosus) <strong>en</strong> un pa<strong>la</strong>ngrero.<br />
especies objetivo se<br />
mant<strong>en</strong>gan d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong><br />
niveles sost<strong>en</strong>ibles, <strong>la</strong> captura <strong>de</strong> <strong>tiburones</strong> es especialm<strong>en</strong>te problemática y dañina,<br />
19
ya que sus características biológicas pued<strong>en</strong> provocar que <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> estas<br />
especies <strong>de</strong>caigan gravem<strong>en</strong>te (62). No hay que olvidar que <strong>la</strong> capacidad reproductora<br />
<strong>de</strong> los peces óseos, como el atún o el pez espada, es extremadam<strong>en</strong>te más elevada<br />
que <strong>la</strong> <strong>de</strong> los peces carti<strong>la</strong>ginosos.<br />
Prácticam<strong>en</strong>te todas <strong>la</strong>s artes pesqueras afectan <strong>en</strong> mayor o m<strong>en</strong>or medida a los<br />
<strong>tiburones</strong> si<strong>en</strong>do, tal vez, el pa<strong>la</strong>ngre <strong>de</strong> superficie el más dañino por el número <strong>de</strong><br />
capturas. La <strong>pesca</strong> <strong>de</strong> arrastre afecta a los <strong>tiburones</strong> b<strong>en</strong>tónicos y <strong>de</strong>mersales, <strong>de</strong>struye<br />
puestas y, <strong>en</strong> ocasiones, también captura <strong>tiburones</strong> pelágicos. El pa<strong>la</strong>ngre <strong>de</strong> fondo<br />
afecta a <strong>tiburones</strong> b<strong>en</strong>tónicos <strong>de</strong> tal<strong>la</strong> mediana y pequeña y, <strong>la</strong>s almadrabas, <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s<br />
<strong>de</strong> <strong>de</strong>riva y el cerco afectan también a los pelágicos.<br />
Durante <strong>la</strong>s “I Jornadas <strong>de</strong> Sost<strong>en</strong>ibilidad <strong>de</strong> Pesquerías Españo<strong>la</strong>s <strong>de</strong> Tiburones”, el<br />
MARM id<strong>en</strong>tificó a <strong>la</strong>s pesquerías <strong>de</strong> arrastre y pa<strong>la</strong>ngre <strong>de</strong> fondo <strong>en</strong> aguas europeas y<br />
a <strong>la</strong> pesquería <strong>de</strong> arrastre <strong>en</strong> aguas españo<strong>la</strong>s varias pesquerías que pres<strong>en</strong>taban un<br />
importante cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> <strong>pesca</strong> incid<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> <strong>tiburones</strong> (69).<br />
6. DESCRIPCIÓN DE LAS PESQUERÍAS ESPAÑOLAS DE<br />
ELASMOBRANQUIOS EN EL MUNDO<br />
España es un país ro<strong>de</strong>ado <strong>de</strong> mar, que pres<strong>en</strong>ta una economía y cultura ligadas a él y<br />
con una gran <strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los productos marinos, lo que lo convierte <strong>en</strong> un país<br />
emin<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te marítimo. Distribuido <strong>en</strong>tre una p<strong>en</strong>ínsu<strong>la</strong> y dos archipié<strong>la</strong>gos, su<br />
costa norte y suroeste se abr<strong>en</strong> al Océano Atlántico y su litoral este y sureste están<br />
bañadas por el Mar Mediterráneo. Los productos pesqueros son un aporte<br />
fundam<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> proteínas <strong>en</strong> <strong>la</strong> dieta españo<strong>la</strong>. Existe una gran tradición pesquera <strong>en</strong><br />
toda <strong>la</strong> costa, con zonas altam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> términos económicos y sociales <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> actividad pesquera, tanto <strong>de</strong> forma directa como indirecta. La flota se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra<br />
distribuida <strong>en</strong> tres ca<strong>la</strong><strong>de</strong>ros difer<strong>en</strong>ciados: ca<strong>la</strong><strong>de</strong>ro nacional, otras aguas <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión<br />
Europea y ca<strong>la</strong><strong>de</strong>ros internacionales.<br />
De los 207 pa<strong>la</strong>ngreros <strong>de</strong> superficie <strong>de</strong> más <strong>de</strong> 24 metros exist<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>la</strong> flota <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
Unión Europea, el 83% ti<strong>en</strong><strong>en</strong> ban<strong>de</strong>ra españo<strong>la</strong> y realizan sus pesquerías <strong>de</strong> <strong>tiburones</strong><br />
<strong>en</strong> los océanos <strong>de</strong> todo el mundo: <strong>en</strong> alta mar, fuera <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Zonas Económicas<br />
Exclusivas (ZEE) e incluso <strong>en</strong> <strong>la</strong>s ZEE <strong>de</strong> los países más pobres <strong>de</strong>l mundo, mediante<br />
acuerdos <strong>de</strong> <strong>pesca</strong> bi<strong>la</strong>terales con terceros países (10,91). Las ZEE se d<strong>en</strong>ominan también<br />
“mar patrimonial”, es el nombre que se le da al área <strong>de</strong> mar <strong>en</strong> <strong>la</strong> que un estado ti<strong>en</strong>e<br />
<strong>de</strong>rechos especiales <strong>en</strong> lo re<strong>la</strong>tivo a <strong>la</strong> exploración y explotación <strong>de</strong> sus recursos.<br />
Sin embargo, el pa<strong>la</strong>ngre <strong>de</strong> <strong>tiburones</strong> no se circunscribe únicam<strong>en</strong>te a estos acuerdos<br />
bi<strong>la</strong>terales. Existe <strong>la</strong> t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> fletar embarcaciones con ban<strong>de</strong>ra extranjera, con<br />
compañías mixtas extranjeras como propietarios. Un ejemplo <strong>de</strong> estas prácticas serían<br />
los conv<strong>en</strong>ios con Namibia que han realizado varias empresas españo<strong>la</strong>s. Este país da<br />
permiso a <strong>la</strong>s embarcaciones <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> o propiedad españo<strong>la</strong> para <strong>pesca</strong>r <strong>en</strong> sus aguas,<br />
e igual suce<strong>de</strong> con otros países que no ti<strong>en</strong><strong>en</strong> acuerdos <strong>de</strong> <strong>pesca</strong> con <strong>la</strong> UE. En Ecuador<br />
y Perú, pa<strong>la</strong>ngreros <strong>de</strong> propiedad y ban<strong>de</strong>ra españo<strong>la</strong> <strong>de</strong>sembarcan sus capturas <strong>de</strong><br />
<strong>tiburones</strong> (10).<br />
20
Estas pesquerías <strong>de</strong> especies altam<strong>en</strong>te migratorias, como el atún y el pez espada, son<br />
gestionadas fuera <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ZEE por parte <strong>de</strong> Organismos Regionales <strong>de</strong> Gestión <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
Pesca (ORGP). A estos organismos <strong>de</strong>b<strong>en</strong> inscribirse aquel<strong>la</strong>s embarcaciones que<br />
<strong>de</strong>sean <strong>pesca</strong>r a estas especies <strong>en</strong> los océanos Atlántico, Pacífico o Índico (10). Estas<br />
instituciones son <strong>la</strong>s <strong>en</strong>cargadas <strong>de</strong> ve<strong>la</strong>r por <strong>la</strong> bu<strong>en</strong>a gestión <strong>de</strong> estos recursos y son<br />
(10,90):<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
CICAA: Comisión Internacional para <strong>la</strong> Conservación <strong>de</strong>l Atún Atlántico<br />
CIAT: Comisión Interamericana <strong>de</strong>l Atún Tropical<br />
IOTC: Comisión <strong>de</strong>l Atún para el Océano Índico<br />
WCPFC: Comisión para <strong>la</strong>s Especies Altam<strong>en</strong>te Migratorias <strong>de</strong>l Pacífico<br />
Occid<strong>en</strong>tal y C<strong>en</strong>tral<br />
CCSBT: Comisión para <strong>la</strong> Conservación <strong>de</strong>l Atún <strong>de</strong> Aleta Azul <strong>de</strong>l Sur<br />
CGPM: Comisión G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Pesca <strong>de</strong>l Mediterráneo<br />
NAFO: Organización <strong>de</strong> <strong>la</strong> Pesca <strong>de</strong>l Atlántico Noroccid<strong>en</strong>tal<br />
SEAFO: Organización <strong>de</strong> <strong>la</strong> Pesca <strong>de</strong>l Atlántico Surori<strong>en</strong>tal<br />
CPANE: Comisión <strong>de</strong> <strong>la</strong> Pesca <strong>de</strong>l Atlántico Nor<strong>de</strong>ste<br />
COPACE: Comité <strong>de</strong> Pesca <strong>de</strong>l Atlántico C<strong>en</strong>tro Ori<strong>en</strong>tal<br />
COPACO: Comisión <strong>de</strong> Pesca <strong>de</strong>l Atlántico C<strong>en</strong>tro Occid<strong>en</strong>tal<br />
CCRVMA: Comisión para <strong>la</strong> Conservación <strong>de</strong> los Recursos Vivos Marinos<br />
Antárticos<br />
OCSAN: Organización para <strong>la</strong> Conservación <strong>de</strong>l Salmón <strong>de</strong>l Atlántico Norte<br />
Marrajo (Isurus oxyrinchus) capturado por un pa<strong>la</strong>ngrero.<br />
Tiburón zorro ojón (Alopias superciliosus) capturado por un pa<strong>la</strong>ngrero.<br />
21
6.1. PESQUERÍA EN EL ATLÁNTICO<br />
6.1.1. Pesquería <strong>de</strong> pa<strong>la</strong>ngre <strong>de</strong> superficie<br />
España, vi<strong>en</strong>e realizando,<br />
históricam<strong>en</strong>te, pesquerías <strong>de</strong><br />
pa<strong>la</strong>ngre <strong>de</strong> superficie <strong>en</strong> el<br />
Atlántico Norte con el pez espada<br />
(Xiphias g<strong>la</strong>dius) como especie<br />
objetivo. Esta pesquería empieza a<br />
estar docum<strong>en</strong>tada <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los años<br />
50, don<strong>de</strong> se registran los primeros<br />
<strong>de</strong>sembarques <strong>de</strong> pez espada<br />
reportados a <strong>la</strong> CICAA (1). El arte<br />
utilizado hasta finales <strong>de</strong> los años<br />
90 es el pa<strong>la</strong>ngre tradicional, que<br />
Peces espada (Xiphias g<strong>la</strong>dius) <strong>en</strong> <strong>la</strong> lonja. Foto: A. Oltra<br />
pres<strong>en</strong>ta una línea principal <strong>de</strong><br />
multifi<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to (12). Posteriorm<strong>en</strong>te, parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> flota introduce el l<strong>la</strong>mado sistema<br />
americano <strong>de</strong> monofi<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to, con una media <strong>de</strong> unos 1.500 anzuelos por <strong>la</strong>nce (12).<br />
Durante los años 90 se pudo observar una reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> flota <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> aplicación,<br />
<strong>en</strong> 1995, <strong>de</strong> cuotas o TACs (Total Admisible <strong>de</strong> Capturas) <strong>en</strong> dicha pesquería (1).<br />
Des<strong>de</strong> 1998 existe también una pequeña flota artesanal <strong>de</strong> pa<strong>la</strong>ngre <strong>de</strong> <strong>en</strong>tre 3 y 7<br />
barcos <strong>en</strong> el País Vasco, que <strong>de</strong>stina parte <strong>de</strong> sus esfuerzos, <strong>en</strong>tre los meses <strong>de</strong> junio a<br />
noviembre, a <strong>la</strong> captura <strong>de</strong> <strong>la</strong> tintorera y <strong>de</strong> otros <strong>tiburones</strong> pelágicos, con unos<br />
<strong>de</strong>sembarcos <strong>de</strong> unas 275 Tm/año <strong>de</strong> tintoreras evisceradas (1).<br />
Actualm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> CICAA hay inscritos un total <strong>de</strong> 288 pa<strong>la</strong>ngreros <strong>de</strong> superficie <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
Unión Europea <strong>de</strong> más <strong>de</strong> 24 metros <strong>de</strong> longitud, <strong>de</strong> los cuales 215 ti<strong>en</strong><strong>en</strong> ban<strong>de</strong>ra<br />
españo<strong>la</strong> (10).<br />
Diversos <strong>tiburones</strong> <strong>en</strong>terrados <strong>en</strong> hielo a bordo <strong>de</strong> un<br />
pa<strong>la</strong>ngrero.<br />
Tintorera (Prionace g<strong>la</strong>uca) y marrajo (Isurus oxyrinchus)<br />
capturados por un pa<strong>la</strong>ngrero.<br />
22
Esta pesquería lleva asociada un gran número <strong>de</strong> capturas <strong>de</strong> <strong>tiburones</strong>, <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong><br />
el<strong>la</strong>s formadas por gran<strong>de</strong>s <strong>tiburones</strong> pelágicos y, <strong>en</strong> m<strong>en</strong>or medida, por atunes,<br />
picudos (grupo que abarca a los peces espada, peces ve<strong>la</strong>…), etc. (44). Tanto es así, que<br />
se <strong>la</strong> podría consi<strong>de</strong>rar como una pesquería multiespecífica ya que el arte pue<strong>de</strong> ser<br />
ligeram<strong>en</strong>te modificado <strong>en</strong> función <strong>de</strong> si el objetivo es el pez espada, los atunes o los<br />
<strong>tiburones</strong>. Estas modificaciones pued<strong>en</strong> compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r, por ejemplo, variaciones <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
profundidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> línea madre, el tipo <strong>de</strong> anzuelo, el material <strong>de</strong> <strong>la</strong> brazo<strong>la</strong> (nylon o<br />
acero), utilización <strong>de</strong> barritas luminosas (azules o ver<strong>de</strong>s <strong>en</strong> función <strong>de</strong> <strong>la</strong> especie<br />
objetivo), etc (1,10). Esta versatilidad, unida a cambios <strong>en</strong> el mercado y <strong>en</strong> <strong>la</strong> tecnología,<br />
han provocado que <strong>la</strong> segunda especie objetivo <strong>de</strong> esta pesquería sean los gran<strong>de</strong>s<br />
<strong>tiburones</strong> pelágicos, <strong>en</strong> especial <strong>la</strong> tintorera (Prionace g<strong>la</strong>uca), <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>de</strong>l viaje,<br />
<strong>de</strong>l <strong>la</strong>nce o <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona <strong>de</strong> <strong>pesca</strong> (1,44). El increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l precio <strong>de</strong> los <strong>tiburones</strong> (<strong>en</strong><br />
especial <strong>de</strong> sus aletas), así como <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r conge<strong>la</strong>r efici<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te el<br />
producto a bordo, son factores que han empujado c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te <strong>en</strong> esa dirección,<br />
provocando modificaciones <strong>en</strong> el esfuerzo (CPUE: Capturas Por Unidad <strong>de</strong> Esfuerzo) y<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> estrategia <strong>de</strong> <strong>pesca</strong> (1,44).<br />
Entre los años 2000 y 2004 el conjunto <strong>de</strong> especies consi<strong>de</strong>radas como bycatch fueron<br />
el 75,3% <strong>de</strong>l total. De estas, el 70,3% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s capturas estaba formado por <strong>tiburones</strong><br />
(10,12). Las especies dominantes fueron <strong>la</strong> tintorera (Prionace g<strong>la</strong>uca) y el marrajo<br />
(Isurus oxyrhinchus) con el 86,3% y el 10,5% respectivam<strong>en</strong>te, niveles simi<strong>la</strong>res a los<br />
observados <strong>en</strong> pesquerías llevadas a cabo <strong>en</strong> otros océanos (12). En m<strong>en</strong>or medida,<br />
también se capturan otras especies <strong>de</strong> <strong>tiburones</strong> pelágicos como tiburón zorro (Alopias<br />
vulpinus), tiburón zorro ojón (Alopias superciliosus), tiburón martillo (Sphyrna<br />
zyga<strong>en</strong>a), cazón (Galeorhinus galeus), cailón (Lamna nasus), tiburón <strong>de</strong> galápagos<br />
(Carcharhinus ga<strong>la</strong>pag<strong>en</strong>sis) y otras especies <strong>de</strong>l género Carcharhinus (12).<br />
En <strong>la</strong> zona c<strong>en</strong>tral-este <strong>de</strong> Atlántico (área FAO 34 (ver anexo III para consultar el mapa<br />
<strong>de</strong> zonas FAO)) España reportó, <strong>en</strong> el 2004, 9.955 Tm <strong>de</strong> tintorera (Prionace g<strong>la</strong>uca) y<br />
468 Tm <strong>de</strong> marrajo (Isurus oxyrinchus). En esta zona, aunque <strong>en</strong> Costa <strong>de</strong> Marfil no<br />
existe ninguna flota propia industrial <strong>de</strong> captura <strong>de</strong> atún, diversas flotas han sido<br />
reportadas y monitoreadas <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1985. En 2005 se reportaron 26 barcos atuneros, 15<br />
<strong>de</strong> los cuales eran españoles (1). La pesquería <strong>de</strong> atún <strong>en</strong> <strong>la</strong> República <strong>de</strong> Guinea está<br />
llevada exclusivam<strong>en</strong>te por barcos extranjeros, principalm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> UE. Entre estos<br />
<strong>de</strong>stacan <strong>la</strong>s flotas españo<strong>la</strong>s y francesas, que <strong>de</strong>scargan <strong>en</strong> los puertos <strong>de</strong> Dakar,<br />
Abdijan o Las Palmas. En 2005 seis barcos con ban<strong>de</strong>ra españo<strong>la</strong> <strong>pesca</strong>ron <strong>en</strong> aguas<br />
guineanas (1). También existe una expansión <strong>de</strong> estas pesquerías hacia <strong>la</strong> zona oeste<br />
<strong>de</strong>l Atlántico c<strong>en</strong>tral (área FAO 31), a <strong>la</strong> busca <strong>de</strong> pez espada (Xiphias g<strong>la</strong>dius), aunque<br />
también se capturan otras especies <strong>de</strong> picudos y varios <strong>tiburones</strong> pelágicos (1).<br />
España y Portugal ti<strong>en</strong><strong>en</strong> flotas realizando pesquerías <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona sur <strong>de</strong>l Atlántico<br />
(áreas FAO 41 y 47). En esta zona, <strong>la</strong>s pesquerías españo<strong>la</strong>s reportan anualm<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre<br />
500-1.000 Tm <strong>de</strong> marrajo (Isurus oxyrinchus) y <strong>en</strong>tre 1.500-4.500 Tm <strong>de</strong> tintorera<br />
(Prionace g<strong>la</strong>uca) (1).<br />
23
En los últimos años, <strong>la</strong>s capturas <strong>de</strong>c<strong>la</strong>radas por este arte, asci<strong>en</strong>d<strong>en</strong> a 43.493 Tm para<br />
2006 y 45.170 Tm, para 2007 (69). Si<strong>en</strong>do <strong>la</strong> tintorera (Prionace g<strong>la</strong>uca) <strong>la</strong> especie<br />
capturada <strong>en</strong> mayor proporción con un 82 % y 85 % <strong>de</strong>l total, respectivam<strong>en</strong>te.<br />
ICES (Consejo Internacional para <strong>la</strong> Exploración <strong>de</strong>l Mar)<br />
Organización ci<strong>en</strong>tífica que coordina y promueve <strong>la</strong> investigación marina <strong>en</strong> el Atlántico norte y<br />
mares adyac<strong>en</strong>tes. Es <strong>la</strong> primera fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> asesorami<strong>en</strong>to para asuntos re<strong>la</strong>cionados con los<br />
ecosistemas marinos para miembros <strong>de</strong> Gobiernos, <strong>la</strong> Comisión Europea y <strong>la</strong> NEAFC/CPANE (North<br />
East At<strong>la</strong>ntic Fisheries Commision/Comisión <strong>de</strong> <strong>la</strong> Pesca <strong>de</strong>l Atlántico Nor<strong>de</strong>ste). Formado por 1.600<br />
ci<strong>en</strong>tíficos <strong>de</strong> 20 países, compi<strong>la</strong> y analiza información sobre ecosistemas marinos y pesquerías. Su<br />
función principal es ll<strong>en</strong>ar los vacios <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to exist<strong>en</strong>tes, respon<strong>de</strong>r a consultas <strong>de</strong> los<br />
países miembros y recom<strong>en</strong>dar limites <strong>de</strong> captura para asegurar pesquerías sost<strong>en</strong>ibles. Se<br />
estructura <strong>en</strong> más <strong>de</strong> 100 grupos <strong>de</strong> trabajo y estudio, <strong>en</strong>tre los que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra el WGEF<br />
(Working Group on E<strong>la</strong>smobranch Fisheries).<br />
Para más información: www.ices.dk/in<strong>de</strong>xf<strong>la</strong>.asp<br />
El cailón (Lamna nasus), <strong>la</strong> mielga (Squalus acanthias), los <strong>tiburones</strong> <strong>de</strong> aguas<br />
profundas y algunas rayas, son <strong>la</strong>s únicas especies o grupos <strong>de</strong> especies <strong>de</strong><br />
e<strong>la</strong>smobranquios que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran sometidos a gestión por el reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l<br />
consejo europeo por el que se establec<strong>en</strong> <strong>la</strong>s posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>pesca</strong> y <strong>la</strong>s condiciones<br />
correspondi<strong>en</strong>tes (85). Así, para el cailón (Lamna nasus), España comparte para el año<br />
2009 un TAC (Total Admisible <strong>de</strong> Captura) <strong>de</strong> 131 Tm sobre el total <strong>de</strong> 436 Tm asignado<br />
para <strong>la</strong> UE <strong>en</strong> <strong>la</strong>s aguas atlánticas <strong>de</strong> <strong>la</strong> CE y aguas internacionales <strong>de</strong> <strong>la</strong>s zonas I, II, III,<br />
IV, V, VI, VII, VIII, IX, X, XII y XIV (Ver anexo III). En 2008, ICES recom<strong>en</strong>dó que se<br />
adoptará un TAC cero y una prohibición <strong>de</strong> <strong>de</strong>sembarcos <strong>de</strong> cualquier espécim<strong>en</strong> <strong>de</strong><br />
cailón. Esta recom<strong>en</strong>dación ha sido propuesta por <strong>la</strong> Comisión Europea al Consejo <strong>de</strong><br />
Pesca <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión Europea para su adopción durante <strong>la</strong> reunión <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 2008,<br />
pero ha sido ignorada por los ministros europeos <strong>de</strong> <strong>pesca</strong>. El cailón está c<strong>la</strong>sificado <strong>en</strong><br />
peligro crítico <strong>de</strong> extinción por <strong>la</strong> UICN <strong>en</strong> el Atlántico NE.<br />
6.1.2. Pesquería <strong>de</strong> pa<strong>la</strong>ngre <strong>de</strong> fondo<br />
En el Atlántico existe, también, una pesquería <strong>de</strong> pa<strong>la</strong>ngre <strong>de</strong> fondo dirigida a <strong>la</strong><br />
captura <strong>tiburones</strong> <strong>de</strong> profundidad. Esta pesquería pres<strong>en</strong>ta unos volúm<strong>en</strong>es <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>sembarcos <strong>de</strong> <strong>tiburones</strong> que se sitúan alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 1.161 Tm <strong>en</strong> 2005, 1.915 Tm <strong>en</strong><br />
2006 y 3.349 Tm <strong>en</strong> 2007 (69). De estas capturas hay que <strong>de</strong>stacar que algunas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
especies implicadas se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>la</strong> lista roja <strong>de</strong> especies am<strong>en</strong>azadas <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
UICN. Por ejemplo, según datos aportados por el MARM, <strong>la</strong>s capturas <strong>de</strong> mielga<br />
(Squalus acanthias), por este arte, asc<strong>en</strong>dieron a 722 Tm <strong>en</strong> 2006 y 2.672 Tm <strong>en</strong><br />
2007(69). A <strong>la</strong> vista <strong>de</strong> estos datos, hay que <strong>de</strong>stacar que, <strong>en</strong> 2007, España so<strong>la</strong>, explotó<br />
el 95% <strong>de</strong>l total <strong>de</strong> capturas permitidas por <strong>la</strong> CE <strong>en</strong> <strong>la</strong>s zonas ICES I, IIIa, V, VI, VII, VIII,<br />
XII, XIV (Ver anexo III), es <strong>de</strong>cir <strong>en</strong> aguas europeas e internacionales, excluy<strong>en</strong>do el Mar<br />
<strong>de</strong>l Norte (zona ICES IIa (EC) y IV). En 2008, hubo una ligera reducción <strong>de</strong>l TAC<br />
permitido (aunque <strong>la</strong> zona III ha quedado excluida y queda sin gestión y, por lo tanto,<br />
sin límite <strong>de</strong> capturas para esta especie <strong>en</strong> esta zona), quedando <strong>en</strong> 2.585 Tm. Para el<br />
año 2009, España comparte un TAC <strong>de</strong> 38 Tm sobre el total <strong>de</strong> 1.002 Tm alocado para<br />
24
<strong>la</strong> UE <strong>en</strong> <strong>la</strong>s aguas atlánticas <strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> CE y aguas internacionales <strong>de</strong> <strong>la</strong>s zonas I, V, VI,<br />
VII, VIII, XII y XIV (85). Des<strong>de</strong> 2006, <strong>la</strong>s investigaciones ci<strong>en</strong>tíficas <strong>de</strong>l ICES recomi<strong>en</strong>dan<br />
un TAC cero para esta especie. Esta recom<strong>en</strong>dación ha sido sistemáticam<strong>en</strong>te ignorada<br />
por los ministros europeos <strong>de</strong> <strong>pesca</strong>. La mielga (Squalus acanthias) es una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
especies <strong>de</strong> más valor comercial <strong>en</strong> Atlántico NE (64). Para su <strong>pesca</strong>, usualm<strong>en</strong>te, se<br />
buscan agregaciones <strong>de</strong> machos y hembras, ya que <strong>la</strong>s hembras acostumbran a ser un<br />
poco más gran<strong>de</strong>s que los machos y, por lo tanto adquier<strong>en</strong> más valor. Debido a que<br />
estas especies pres<strong>en</strong>tan una gestación muy <strong>la</strong>rga, que ronda los dos años, y a que no<br />
hay paradas <strong>en</strong>tre épocas <strong>de</strong> reproducción, muchas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s hembras adultas capturadas<br />
se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> gestación. Obviam<strong>en</strong>te, esta t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia a buscar hembras (<strong>de</strong> más<br />
valor, por su mayor tamaño) pres<strong>en</strong>ta problemas para mant<strong>en</strong>er óptima <strong>la</strong> salud <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
pob<strong>la</strong>ciones (64). La lista roja <strong>de</strong> <strong>la</strong> IUCN, c<strong>la</strong>sifica a esta especie como vulnerable a nivel<br />
global, pero como <strong>en</strong> peligro crítico <strong>de</strong> extinción a <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> esta zona <strong>de</strong>l<br />
Atlántico (64).<br />
Otras especies capturadas por este arte son, el quelvacho negro (C<strong>en</strong>trophorus<br />
squamosus), <strong>la</strong> tintorera (Prionace g<strong>la</strong>uca), el grupo <strong>de</strong> galludos y tollos (Squalus spp.,<br />
Etmopterus spp., C<strong>en</strong>troscyllium spp.), jaquetones y marrajos (Carcharhinus spp., Isurus<br />
spp.), cazón (Galeorhinus galeus), pailona (C<strong>en</strong>troscymnus coelolepis), diversas<br />
especies <strong>de</strong> rayas, mantas y pastinacas, y otros <strong>tiburones</strong> <strong>de</strong> profundidad como <strong>la</strong>s<br />
pintarrojas o alitanes (Scyliorhinus spp.), <strong>en</strong>tre otros (69).<br />
6.1.3. Pesquería <strong>de</strong> arrastre<br />
Existe una pesquería <strong>de</strong> arrastre dirigida a <strong>la</strong> captura <strong>de</strong> rayas <strong>en</strong> aguas <strong>de</strong> <strong>la</strong> NAFO. La<br />
raya radiante (Amblyraja radiata) <strong>de</strong>l noroeste <strong>de</strong>l Atlántico es <strong>pesca</strong>da principalm<strong>en</strong>te<br />
por barcos portugueses y españoles. La cuota <strong>de</strong> <strong>la</strong> UE asignada por <strong>la</strong> NAFO es <strong>de</strong><br />
8.500 Tm, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuales España se b<strong>en</strong>eficia <strong>de</strong> 6.561 Tm (el 77% <strong>de</strong>l total <strong>de</strong> <strong>la</strong> cuota<br />
para <strong>la</strong> UE) (85). La NAFO estableció su cuota para esta especie, todavía <strong>la</strong> única cuota<br />
internacional <strong>de</strong> rayas <strong>en</strong> el mundo, <strong>en</strong> 2005, <strong>en</strong> 13.500 Tm (2.500 Tm por <strong>en</strong>cima <strong>de</strong><br />
lo aconsejado por los ci<strong>en</strong>tíficos), otorgándole <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> esa cuota a <strong>la</strong> Unión<br />
Europea (86). En 2008, el Consejo Ci<strong>en</strong>tífico <strong>de</strong> <strong>la</strong> NAFO recom<strong>en</strong>dó limitar <strong>la</strong> captura a<br />
6.000 Tm basándose <strong>en</strong> signos <strong>de</strong> recuperación <strong>de</strong> esta pesquería a esos niveles. En <strong>la</strong><br />
pasada reunión <strong>de</strong> <strong>la</strong> NAFO, <strong>en</strong> septiembre <strong>de</strong> 2008, los EE.UU. fueron <strong>la</strong> única parte<br />
contratante <strong>de</strong> <strong>la</strong> NAFO que expresó su apoyo para reducir <strong>la</strong> cuota <strong>de</strong> captura. La<br />
Unión Europea y Canadá votaron <strong>en</strong> favor <strong>de</strong> mant<strong>en</strong>er el status quo (87).<br />
Exist<strong>en</strong> otras pesquerías <strong>de</strong> arrastre que pres<strong>en</strong>tan una gran cantidad <strong>de</strong> captura<br />
incid<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> <strong>tiburones</strong> y rayas <strong>de</strong> profundidad. Según datos <strong>de</strong>l MARM, <strong>la</strong>s pesquerías<br />
<strong>de</strong> arrastre pres<strong>en</strong>tan un volum<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>sembarcos <strong>de</strong> e<strong>la</strong>smobranquios que asci<strong>en</strong><strong>de</strong><br />
a unas 10.071 Tm <strong>en</strong> 2005, 10.886 Tm <strong>en</strong> 2006 y 9.639 Tm <strong>en</strong> 2007. El total <strong>de</strong><br />
capturas <strong>de</strong> <strong>tiburones</strong> y rayas <strong>en</strong>tre los años 2002-2007 asci<strong>en</strong><strong>de</strong> a unas 73.000 Tm (69).<br />
25
Quelvacho (C<strong>en</strong>trophorus granulosus),<br />
arriba-izquierda, pintarroja atlántica<br />
(Galeus at<strong>la</strong>nticus), arriba-<strong>de</strong>recha, y<br />
tiburón cerdo (Oxynotus c<strong>en</strong>trina),<br />
izquierda, capturados por un arrastrero.<br />
Fotos: A. Oltra<br />
Para 2009, el Consejo <strong>de</strong> Ministros <strong>de</strong> Pesca <strong>de</strong> <strong>la</strong> UE <strong>de</strong>cidió adoptar unas medidas <strong>de</strong><br />
protección <strong>de</strong> cuatro especies <strong>de</strong> rayas que no podrán ser ret<strong>en</strong>idas a bordo y <strong>de</strong>berán<br />
ser rápidam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>vueltas al mar. Estas especies son <strong>la</strong> raya ondu<strong>la</strong>da (Raja undu<strong>la</strong>ta),<br />
angelotes (Squatina spp.), raya noruega (Dipturus batis) y raya bramante (Rostroraja<br />
alba) (85).<br />
Angelote (Squatina squatina). Foto: J. Sánchez<br />
6.1.4. Pesquería <strong>de</strong> cerco<br />
En lo que se refiere al arte <strong>de</strong>l cerco, con el atún como especie objetivo, <strong>la</strong>s flotas<br />
españo<strong>la</strong>s han operado durante varias décadas <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona ori<strong>en</strong>tal tropical <strong>de</strong>l océano<br />
Atlántico (45). Un estudio con observadores <strong>en</strong>tre 1997 y 1999 reportó que <strong>la</strong>s capturas<br />
<strong>de</strong> <strong>tiburones</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s flotas francesas y españo<strong>la</strong>s repres<strong>en</strong>taban el 51% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s capturas<br />
totales, lo que actualm<strong>en</strong>te podría repres<strong>en</strong>tar unas 1.064 Tm/año (1,45). Otro estudio<br />
posterior realizado por el IEO (Instituto Español <strong>de</strong> Oceanografía), <strong>en</strong>tre 2001 y 2004,<br />
aunque reveló datos inferiores <strong>en</strong> cuanto a <strong>la</strong> captura <strong>de</strong> <strong>tiburones</strong> (pero no <strong>de</strong> rayas),<br />
26
concluyó que estas capturas incid<strong>en</strong>tales todavía repres<strong>en</strong>taban una porción<br />
importante <strong>de</strong> <strong>la</strong> captura total (47,48). Las especies más afectadas por esta pesquería son<br />
los <strong>tiburones</strong> martillo (Sphyrna spp.), tiburón sedoso (Carcharhinus falciformis), tiburón<br />
<strong>de</strong> puntas b<strong>la</strong>ncas oceánico (Carcharhinus longimanus) y tiburón ball<strong>en</strong>a (Rhincodon<br />
typus) (48).<br />
El tiburón ball<strong>en</strong>a (Rhincodon typus) es una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s especies que<br />
se capturan incid<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te con este arte. Foto: A. Lor<strong>en</strong>te<br />
6.1.5. Pesquería con re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>en</strong>malle fijas o “rasco”<br />
En cuanto a <strong>la</strong>s pesquerías <strong>de</strong> profundidad con re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>en</strong>malle fijas (“rasco”) <strong>de</strong>l<br />
Atlántico nor<strong>de</strong>ste, con el rape (Lophius spp.), merluza (Merlucius merlucius) y<br />
cangrejo rey (Chaceon affinis) como especies objetivo, también capturan <strong>tiburones</strong> <strong>de</strong><br />
profundidad <strong>de</strong> forma incid<strong>en</strong>tal. Exist<strong>en</strong> también pesquerías, con pequeños cambios<br />
<strong>en</strong> el tamaño <strong>de</strong> mal<strong>la</strong>s, que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> como objetivo a estos <strong>tiburones</strong> <strong>de</strong> profundidad,<br />
como <strong>la</strong> pailona (C<strong>en</strong>troscyllium coelolepsis), el quelvacho negro (C<strong>en</strong>trophorus<br />
squamosus) o <strong>la</strong> lija (Da<strong>la</strong>tias licha), para el aprovechami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l escual<strong>en</strong>o (aceite<br />
que se extrae <strong>de</strong>l hígado <strong>de</strong> los <strong>tiburones</strong>). Esta pesquería ha superado<br />
sistemáticam<strong>en</strong>te los TACs recom<strong>en</strong>dados por los ci<strong>en</strong>tíficos, lo cual, añadido a <strong>la</strong>s<br />
capturas incid<strong>en</strong>tales <strong>en</strong> <strong>la</strong>s otras pesquerías <strong>de</strong> “rasco”, ha llevado a un grave<br />
agotami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> estas pob<strong>la</strong>ciones (46,48,49). Lo mismo suce<strong>de</strong> con <strong>la</strong> mielga (Squalus<br />
acanthias) con un <strong>de</strong>clive <strong>de</strong>l 60% <strong>en</strong> los últimos 25 años. A finales <strong>de</strong>l año 2005 fue<br />
necesario que el Consejo <strong>de</strong> Ministros <strong>de</strong> Pesca <strong>de</strong> <strong>la</strong> UE aprobara un cierre temporal<br />
<strong>de</strong> esta pesquería, que se hizo efectivo <strong>en</strong> Febrero <strong>de</strong> 2006 y duró hasta diciembre <strong>de</strong>l<br />
mismo año. Se reabrió con el establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> ciertas medidas regu<strong>la</strong>doras que,<br />
hasta ese mom<strong>en</strong>to, eran prácticam<strong>en</strong>te inexist<strong>en</strong>tes (49).<br />
En primer lugar, se limitó <strong>la</strong> profundidad <strong>de</strong> dicha pesquería a 600 metros, ya que <strong>de</strong><br />
esta manera el impacto sobre <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> <strong>tiburones</strong> <strong>de</strong> profundidad es m<strong>en</strong>or.<br />
En segundo lugar, se prohibió <strong>la</strong> captura <strong>de</strong> <strong>tiburones</strong> <strong>de</strong> profundidad como especies<br />
objetivo y sólo se permit<strong>en</strong> algunas cuotas d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>la</strong>s capturas incid<strong>en</strong>tales.<br />
27
Aunque el ICES recom<strong>en</strong>dó <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> una cuota cero sobre varias <strong>de</strong> estas<br />
especies, dicha cuota no se aplicó pero se pue<strong>de</strong> observar una reducción pau<strong>la</strong>tina <strong>en</strong><br />
los TACs aplicados para tratar <strong>de</strong> llegar a una cuota cero <strong>en</strong> 2010. Esa t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia se<br />
pue<strong>de</strong> observar comparando los TAC’s <strong>de</strong> 2007 y 2008 (78) con los <strong>de</strong> 2009 y 2010 (81),<br />
que se <strong>de</strong>sglosan a continuación. Los TACs aplicables a 2009 y 2010, muestran <strong>la</strong><br />
t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia antes com<strong>en</strong>tada. En 2009, muestran una reducción aproximada <strong>de</strong> un 50%<br />
respecto <strong>de</strong>l año 2008 y se reduc<strong>en</strong> a cero <strong>en</strong> 2010 (81). Para <strong>la</strong>s zonas ICES V, VI, VII,<br />
VIII, IX el TAC para <strong>tiburones</strong> <strong>de</strong> profundidad se reduce <strong>de</strong> 1.646 Tm (2008) a 824 Tm<br />
(2009); <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona X, pasa <strong>de</strong> 20 Tm a 10 Tm y, para <strong>la</strong> zona XII, <strong>de</strong> 49 Tm a 25 Tm (81,82).<br />
Dicha normativa, se refiere a diversas especies <strong>de</strong> <strong>tiburones</strong> <strong>de</strong> profundidad: pailona<br />
(C<strong>en</strong>troscyllium coelolepsis), quelvacho negro (C<strong>en</strong>trophorus squamosus), lija (Da<strong>la</strong>tias<br />
licha), bocanegra (Galeus me<strong>la</strong>stomus), negrito (Etmopterus spinax), quelvacho<br />
(C<strong>en</strong>trophorus granulosus), visera (Deania calceus), tollo raspa (Etmopterus princeps),<br />
tollo negro (C<strong>en</strong>troscyllium fabricii), pejegato (Apristuris spp.) y pintarroja islándica<br />
(Galeus murinus). Para este grupo <strong>de</strong> especies, España comparte para el año 2009 un<br />
TAC <strong>de</strong> 93 Tm sobre el total <strong>de</strong> 824 Tm asignado para <strong>la</strong> UE, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s aguas atlánticas <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> CE y aguas internacionales <strong>de</strong> <strong>la</strong>s zonas V, VI, VII, VIII and IX (Ver anexo III). En 2010,<br />
se establecerá <strong>la</strong> prohibición <strong>de</strong> <strong>la</strong> captura <strong>de</strong> <strong>tiburones</strong> <strong>de</strong> aguas profundas, aunque se<br />
seguirán permiti<strong>en</strong>do <strong>de</strong>sembarcos <strong>de</strong> capturas accid<strong>en</strong>tales no superiores al 10% <strong>de</strong>l<br />
TAC asignado para el año 2009.<br />
Esta es una pesquería muy poco docum<strong>en</strong>tada ya que no ha t<strong>en</strong>ido regu<strong>la</strong>ción durante<br />
mucho tiempo y, por lo tanto, existe muy poca información <strong>de</strong> especies, <strong>de</strong>scartes,<br />
capturas, etc (49). La mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> flota europea <strong>de</strong> re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>en</strong>malle, unos 50 barcos<br />
que operan <strong>de</strong>s<strong>de</strong> mediados <strong>de</strong> los años 1990, es <strong>de</strong> propiedad españo<strong>la</strong>, aunque los<br />
barcos t<strong>en</strong>gan ban<strong>de</strong>ra alemana, <strong>de</strong>l Reino Unido o incluso <strong>de</strong> otros países <strong>de</strong> fuera <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> UE, como Panamá (49).<br />
6.2. PESQUERÍA EN EL ÍNDICO<br />
Quelvacho (C<strong>en</strong>trophorus granulosus). Foto: A. Oltra<br />
En el Océano Índico exist<strong>en</strong> dos flotas españo<strong>la</strong>s, una <strong>de</strong> cerco con el rabil (Thunnus<br />
albacares), listado (Katsuwonus pe<strong>la</strong>mis) y patudo (Thunnus obesus) como especies<br />
28
objetivo y una pesquería <strong>de</strong> pa<strong>la</strong>ngre <strong>de</strong> superficie dirigida al pez espada (Xiphias<br />
g<strong>la</strong>dius) (50).<br />
6.2.1. Pesquería <strong>de</strong> pa<strong>la</strong>ngre<br />
La pesquería <strong>de</strong> pa<strong>la</strong>ngre <strong>en</strong> el Océano Índico se inició, a principios <strong>de</strong> los años 1990,<br />
con 5 embarcaciones que realizaban prospecciones <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona suroeste (FAO 51). Uno<br />
o dos barcos continuaron <strong>pesca</strong>ndo <strong>en</strong> esta zona <strong>en</strong>tre 1993-1998. Entre 1998-2000 el<br />
número <strong>de</strong> embarcaciones asc<strong>en</strong>dió a 11, bajando <strong>de</strong> nuevo a 10 embarcaciones <strong>en</strong><br />
2001 (26). En 2004 unos 24 pa<strong>la</strong>ngreros fa<strong>en</strong>aban <strong>en</strong> aguas <strong>de</strong>l Índico y esta pesquería se<br />
expandió también hacia <strong>la</strong> zona este <strong>de</strong>l océano Índico (FAO 51). Entre el 2001-2004 el<br />
número <strong>de</strong> capturas incid<strong>en</strong>tales asociadas a <strong>la</strong>s pesquerías <strong>de</strong> atún y pez espada llegó<br />
al 49% <strong>de</strong>l total. Se estima que <strong>la</strong> captura anual <strong>de</strong> <strong>tiburones</strong> <strong>en</strong> estas aguas osci<strong>la</strong><br />
<strong>en</strong>tre 4.000 y 5.000 Tm/año (26). En 2005 un total <strong>de</strong> 23 pa<strong>la</strong>ngreros (11 continuaban<br />
con prospecciones experim<strong>en</strong>tales) seguían operando <strong>en</strong> esta zona. El arte utilizado es<br />
el pa<strong>la</strong>ngre americano (“Florida style”) <strong>de</strong> monofi<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to, con ligeros cambios (50). A<br />
finales <strong>de</strong>l 2005 dos nuevas prospecciones experim<strong>en</strong>tales empezaron a operar <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
zona su<strong>de</strong>ste (50). Los datos <strong>de</strong> capturas <strong>de</strong> <strong>tiburones</strong>, por pa<strong>la</strong>ngre <strong>de</strong> superficie <strong>en</strong> el<br />
Índico, reportados a <strong>la</strong> IOTC, muestran un volum<strong>en</strong> <strong>de</strong> 4.644 Tm <strong>en</strong> 2005, 4.322 Tm <strong>en</strong><br />
2006 y 2007. En 2009, <strong>de</strong> los 166 pesqueros españoles inscritos <strong>en</strong> <strong>la</strong> IOTC, 128 son<br />
pa<strong>la</strong>ngreros (88)<br />
6.2.2. Pesquería <strong>de</strong> cerco<br />
La pesquería españo<strong>la</strong> <strong>de</strong> cerco <strong>en</strong> el Índico, especializada <strong>en</strong> atún tropical (Thunnus<br />
albacares), se inició <strong>en</strong> 1984. En los años 1998, 1999, 2004 y 2005 constaba <strong>de</strong> 20<br />
embarcaciones (50). En 2009, constan 34 barcos cerqueros inscritos <strong>en</strong> <strong>la</strong> IOTC (88).<br />
No hay muchos datos reportados <strong>de</strong> capturas <strong>de</strong> <strong>tiburones</strong>, pero estadísticas <strong>de</strong> 2005<br />
reve<strong>la</strong>ron que <strong>la</strong> captura incid<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> <strong>tiburones</strong> ese año llegó a 1.780 Tm. No constan<br />
datos reportados por este arte <strong>en</strong> <strong>la</strong>s estadísticas <strong>de</strong> <strong>la</strong> IOTC.<br />
Pez guitarra (Rhinobatos spp.). Foto: M. Gazo<br />
Diversas especies <strong>de</strong> <strong>tiburones</strong>. Foto: M. Gazo<br />
Las especies más afectadas por estas pesquerías pelágicas <strong>en</strong> el Índico son el tiburón<br />
<strong>de</strong> puntas b<strong>la</strong>ncas oceánico (Carcharhinus longimanus), <strong>la</strong> tintorera (Prionace g<strong>la</strong>uca),<br />
el marrajo (Isurus oxyrinchus), tiburón sedoso (Carcharhinus falciformis), los peces<br />
martillo (Sphyrna spp.) y los <strong>tiburones</strong> zorro (Alopias spp.) (50).<br />
29
6.3. PESQUERÍA EN EL PACÍFICO<br />
6.3.1 Pesquería <strong>de</strong> pa<strong>la</strong>ngre<br />
Tintorera (Prionace g<strong>la</strong>uca) capturada por un pa<strong>la</strong>ngrero<br />
juntam<strong>en</strong>te con un pez espada (Xiphias g<strong>la</strong>dius).<br />
Des<strong>de</strong> el inicio <strong>de</strong> su actividad <strong>en</strong> el<br />
Océano Pacífico, con el pez espada<br />
(Xiphias g<strong>la</strong>dius) como captura objetivo,<br />
<strong>la</strong> flota españo<strong>la</strong> <strong>de</strong> pa<strong>la</strong>ngre <strong>de</strong> superficie<br />
ha v<strong>en</strong>ido capturando incid<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te<br />
otras especies como gran<strong>de</strong>s <strong>tiburones</strong><br />
pelágicos, picudos y túnidos. Los más<br />
importantes son los <strong>tiburones</strong> por su alta<br />
abundancia <strong>en</strong> esa época y por su precio a<br />
<strong>la</strong> alza (51,52).<br />
Aunque durante los años 80 era frecu<strong>en</strong>te<br />
<strong>de</strong>scartar a <strong>la</strong>s tintoreras capturadas, esta práctica ha ido disminuy<strong>en</strong>do<br />
progresivam<strong>en</strong>te hasta casi <strong>de</strong>saparecer. La introducción <strong>de</strong> sistemas eficaces <strong>de</strong><br />
conge<strong>la</strong>ción para <strong>la</strong> conservación <strong>de</strong> <strong>la</strong> captura y el increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l valor económico <strong>de</strong><br />
los <strong>tiburones</strong> y sus <strong>de</strong>rivativos <strong>en</strong> los mercados internacionales previstos para consumo<br />
humano, han empujado <strong>en</strong> esa dirección (53).<br />
En 1990 <strong>la</strong> flota españo<strong>la</strong> <strong>de</strong> pa<strong>la</strong>ngre <strong>de</strong> superficie inició su actividad <strong>en</strong> el Sureste <strong>de</strong>l<br />
Océano Pacífico (FAO 87) con <strong>la</strong> finalidad <strong>de</strong> realizar una prospección <strong>de</strong> <strong>la</strong> abundancia<br />
<strong>de</strong>l pez espada (Xiphias g<strong>la</strong>dius). Otros buques iniciaron <strong>de</strong> manera parcial su actividad<br />
<strong>en</strong> esta zona, pero pau<strong>la</strong>tinam<strong>en</strong>te fue disminuy<strong>en</strong>do <strong>la</strong> flota, quedando sólo 4 <strong>en</strong> el<br />
año 2000, dos <strong>de</strong> ellos con actividad parcial. A partir <strong>de</strong>l 2001 el número <strong>de</strong> buques<br />
aum<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> nuevo llegando a un total <strong>de</strong> 10. Tres <strong>de</strong> estos buques realizaron<br />
modificaciones <strong>en</strong> sus artes, cambiando el sistema español <strong>de</strong> multifi<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to por el <strong>de</strong><br />
monofi<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to “Florida style”. Dicho cambio se fue ext<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do y <strong>en</strong> el período 2002-<br />
2003, 10 <strong>de</strong> los 17 barcos operativos usaron monofi<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to (27).<br />
A partir <strong>de</strong>l 2003 se hizo un int<strong>en</strong>to <strong>de</strong> ampliar los ca<strong>la</strong><strong>de</strong>ros hacia zonas <strong>en</strong> el Pacífico<br />
Sur c<strong>en</strong>tral, como alternativa para suplir los ca<strong>la</strong><strong>de</strong>ros tradicionales situados más cerca<br />
<strong>de</strong>l contin<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el Pacífico SE. En 2004 y 2005 se empr<strong>en</strong>dieron activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>pesca</strong><br />
experim<strong>en</strong>tal <strong>en</strong> áreas situadas <strong>en</strong> el Pacífico Norte y Sur, d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong>l área <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
conv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> WCPFC (Comisión <strong>de</strong> Pesca <strong>de</strong>l Pacífico Occid<strong>en</strong>tal y C<strong>en</strong>tral) (27).<br />
El nivel medio <strong>de</strong> <strong>de</strong>sembarcos <strong>de</strong> especies asociadas realizados por <strong>la</strong> flota españo<strong>la</strong><br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> el inicio <strong>de</strong> su actividad <strong>en</strong> 1990 hasta el año 2005 <strong>en</strong> el Pacífico alcanzó el<br />
42,6% <strong>de</strong>l peso total <strong>de</strong>sembarcado (especie objetivo y especies asociadas). El grupo<br />
más importante <strong>de</strong> especies asociadas lo formaban los gran<strong>de</strong>s <strong>tiburones</strong> pelágicos,<br />
que repres<strong>en</strong>taban como media el 95,2% <strong>de</strong> ese grupo, seguido <strong>de</strong>l grupo <strong>de</strong> los<br />
túnidos con un 2,3% (27)<br />
30
Esta pesquería ha visto como, <strong>en</strong> los últimos cuatro años, <strong>la</strong>s capturas <strong>de</strong> tiburón han<br />
crecido más rápidam<strong>en</strong>te que <strong>la</strong>s <strong>de</strong> pez espada, si<strong>en</strong>do <strong>la</strong> tintorera (Prionace g<strong>la</strong>uca) y<br />
el marrajo (Isurus oxyrhinchus), otra vez, <strong>la</strong>s especies más afectadas. En 2004 <strong>la</strong>s<br />
capturas <strong>de</strong> <strong>tiburones</strong> llegaron a 6.049 Tm. En el año 2005 el número <strong>de</strong> pa<strong>la</strong>ngreros<br />
españoles <strong>en</strong> el Pacífico llegó a 25, el máximo hasta ese mom<strong>en</strong>to (10,27). En 2009, <strong>de</strong> 49<br />
pa<strong>la</strong>ngreros inscritos <strong>en</strong> <strong>la</strong> WCPFC, <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión Europea, 38 ti<strong>en</strong><strong>en</strong> ban<strong>de</strong>ra españo<strong>la</strong> o<br />
son propiedad <strong>de</strong> empresas españo<strong>la</strong>s (89).<br />
6.3.2. Pesquería <strong>de</strong> cerco<br />
La flota <strong>de</strong> cerco españo<strong>la</strong> realiza su actividad <strong>en</strong> el Pacífico <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1978 con el rabil<br />
(Thunnus albacares), listado (Katsuwonus pe<strong>la</strong>mis) y patudo (Thunnus obesus) como<br />
objetivo. Des<strong>de</strong> 2005 <strong>la</strong> flota está formada por cinco gran<strong>de</strong>s cerqueros que<br />
principalm<strong>en</strong>te operan <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona este <strong>de</strong>l Pacífico con capturas ocasionales <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona<br />
oeste (27). En 2009, hay inscritos 33 cerqueros españoles <strong>en</strong> <strong>la</strong> WCPFC, <strong>de</strong> los 54<br />
listados por <strong>la</strong> Unión Europea (89).<br />
No exist<strong>en</strong> datos reportados reci<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> capturas incid<strong>en</strong>tales <strong>de</strong> <strong>tiburones</strong> para esta<br />
pesquería (45).<br />
6.4. PESQUERÍA EN EL MEDITERRÁNEO<br />
Aunque <strong>en</strong> el Mediterráneo no existe ninguna pesquería pelágica que t<strong>en</strong>ga como<br />
objetivo a los <strong>tiburones</strong>, estos repres<strong>en</strong>tan una parte importante <strong>de</strong> <strong>la</strong>s capturas<br />
incid<strong>en</strong>tales <strong>de</strong>scargadas o <strong>de</strong>scartadas por <strong>la</strong> pesquería españo<strong>la</strong> <strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes artes,<br />
como el pa<strong>la</strong>ngre o el cerco (1,45). También con re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>de</strong>riva, pero este caso no<br />
afecta a España ya que, tras <strong>la</strong> prohibición <strong>de</strong> <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>de</strong>riva por <strong>la</strong> UE <strong>en</strong> 2002,<br />
<strong>de</strong>jó <strong>de</strong> usar<strong>la</strong>s. Esas re<strong>de</strong>s se sigu<strong>en</strong> usando <strong>en</strong> el Mediterráneo por otros países como<br />
Italia y Francia, que <strong>la</strong>s han seguido utilizando <strong>de</strong> forma ilegal (54,55).<br />
6.4.1. Pesquería <strong>de</strong> pa<strong>la</strong>ngre<br />
A principios <strong>de</strong>l siglo XX se inicia <strong>la</strong><br />
pesquería <strong>de</strong> pa<strong>la</strong>ngre <strong>en</strong> el<br />
Mediterráneo, empezando su<br />
expansión a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong><br />
los años 60 hasta los 80 (56).<br />
Aunque no existe una gran<br />
cantidad <strong>de</strong> datos sobre <strong>la</strong>s<br />
capturas <strong>de</strong> los últimos años,<br />
ci<strong>en</strong>tíficos españoles realizaron un<br />
estudio para <strong>la</strong> CICAA don<strong>de</strong> se<br />
daban datos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s capturas<br />
asociadas a <strong>la</strong>s pesquerías <strong>de</strong> pez<br />
Cazón (Galeorhinus galeus). Foto: A. Oltra espada (Xiphias g<strong>la</strong>dius) durante<br />
los años 2001-2002 <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona <strong>de</strong>l<br />
Mediterráneo occid<strong>en</strong>tal (Baleares, mar Catalán y mar <strong>de</strong> Alborán). A difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />
31
otras zonas, el porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> capturas asociadas a <strong>la</strong> pesquería <strong>de</strong> pez espada durante<br />
el 2001 está dominado por el grupo l<strong>la</strong>mado como “otras especies” (51%, <strong>en</strong>tre los que<br />
también se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran algunos e<strong>la</strong>smobranquios como por ejemplo <strong>la</strong> pastinaca<br />
violácea (Dasyatis vio<strong>la</strong>cea)), seguido <strong>de</strong> los túnidos (38%) y los <strong>tiburones</strong> (10%). En<br />
2002 el grupo más capturado fueron los túnidos (63%) seguidos <strong>de</strong> los <strong>tiburones</strong> (21%)<br />
(30).<br />
D<strong>en</strong>tro <strong>de</strong>l grupo <strong>de</strong> los <strong>tiburones</strong>, <strong>la</strong>s especies más capturadas son fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te<br />
tres: el tiburón zorro (Alopias vulpinus) con unas capturas que repres<strong>en</strong>tan <strong>en</strong>tre el 35-<br />
45%, <strong>la</strong> tintorera (Prionace g<strong>la</strong>uca) con casi el 40% y el marrajo (Isurus oxyrinchus) que<br />
osci<strong>la</strong> <strong>en</strong>tre el 17-25% (30).<br />
Otro estudio hecho <strong>en</strong> 2004 <strong>de</strong>tectó que <strong>la</strong> pesquería <strong>de</strong> pa<strong>la</strong>ngre españo<strong>la</strong> dirigida al<br />
atún rojo (Thunnus thynnus) <strong>en</strong> el Mediterráneo c<strong>en</strong>tro-ori<strong>en</strong>tal, pres<strong>en</strong>taba un<br />
porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> capturas asociadas <strong>de</strong>l 4,4%, <strong>de</strong>l que aproximadam<strong>en</strong>te el 46% estaba<br />
formado por <strong>tiburones</strong>, es<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te tintoreras (Prionace g<strong>la</strong>uca) y <strong>en</strong> mucha m<strong>en</strong>or<br />
cantidad, marrajos (Isurus oxyrinchus). Las otras especies que configuraban <strong>la</strong>s<br />
capturas asociadas eran el pez espada (Xiphias g<strong>la</strong>dius) con el 53% y otros túnidos, con<br />
algo más <strong>de</strong>l 1% (57).<br />
El pa<strong>la</strong>ngre <strong>en</strong> el Mediterráneo supone una am<strong>en</strong>aza <strong>pot<strong>en</strong>cia</strong>l para 48 especies <strong>de</strong><br />
e<strong>la</strong>smobranquios (67% <strong>de</strong>l total <strong>de</strong> especies mediterráneas) (63).<br />
6.4.2. Pesquería <strong>de</strong> cerco<br />
No se dispone <strong>de</strong> datos <strong>de</strong> captura accid<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> <strong>tiburones</strong> ya que estos no se<br />
reportan.<br />
6.4.3. Pesquerías <strong>de</strong> aguas profundas (re<strong>de</strong>s fijas, pa<strong>la</strong>ngre <strong>de</strong> fondo,<br />
arrastre)<br />
Este grupo <strong>de</strong> pesquerías<br />
también pres<strong>en</strong>tan un elevado<br />
porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> capturas<br />
incid<strong>en</strong>tales <strong>de</strong> <strong>tiburones</strong> <strong>de</strong><br />
fondo. Varias especies se v<strong>en</strong><br />
afectadas por ello, especialm<strong>en</strong>te<br />
bocanegra (Galeus me<strong>la</strong>stomus),<br />
pintarroja (Scyliorhinus canicu<strong>la</strong>),<br />
<strong>la</strong> pailona (C<strong>en</strong>troscyllium<br />
coelolepsis), <strong>la</strong> lija (Da<strong>la</strong>tias<br />
licha), el negrito (Etmopterus<br />
spinax), el galludo (Squalus<br />
b<strong>la</strong>invillei) o el quelvacho<br />
(C<strong>en</strong>trophorus granulosus). Las<br />
pintarrojas (Scyliorhinus canicu<strong>la</strong>) y bocanegras (Galeus me<strong>la</strong>stomus) son <strong>la</strong>s más<br />
abundantes y ti<strong>en</strong><strong>en</strong> bastante valor; el resto son <strong>de</strong>scartados a m<strong>en</strong>udo (1).<br />
32<br />
Mielga (Squalus acanthias). Foto: Shark Alliance
Los artes <strong>de</strong> <strong>en</strong>malle capturan principalm<strong>en</strong>te muso<strong>la</strong>s (Mustelus mustelus), mielga<br />
(Squalus acanthias), alitán (Scyliorhinus stel<strong>la</strong>ris), águi<strong>la</strong> marina (Myliobatis aqui<strong>la</strong>) y<br />
cazón (Galeorhinus galeus) (45).<br />
Las pesquerías <strong>de</strong> crustáceos <strong>de</strong> profundidad alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> Mallorca pres<strong>en</strong>tan<br />
capturas incid<strong>en</strong>tales <strong>de</strong> <strong>tiburones</strong> pequeños <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia <strong>de</strong> los escuálidos (Squalus<br />
spp.), pintarrojas (Scyliorhinus canicu<strong>la</strong>), bocanegras (Galeus me<strong>la</strong>stomus) o<br />
quelvachos (C<strong>en</strong>trophorus granulosus) (1).<br />
El pa<strong>la</strong>ngre <strong>de</strong> fondo y el arrastre <strong>de</strong> aguas profundas capturan, incid<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te,<br />
bocanegras (Galeus me<strong>la</strong>stomus), quelvachos (C<strong>en</strong>trophorus granulosus), pailona<br />
(C<strong>en</strong>troscyllium coelolepsis), lijas (Da<strong>la</strong>tias licha), negritos (Etmopterus spinax) y<br />
galludos (Squalus b<strong>la</strong>invillei) (45).<br />
6.4.4. Arrastre <strong>de</strong> aguas costeras<br />
Tiburón peregrino (Cetorhinus maximus) <strong>de</strong>sembarcado, capturado<br />
por un arrastrero <strong>en</strong> 2007. Foto: X. Solé<br />
33<br />
El arrastre <strong>de</strong> aguas costeras<br />
conlleva también una captura <strong>de</strong><br />
<strong>tiburones</strong> asociada, con fuerte<br />
incid<strong>en</strong>cia sobre difer<strong>en</strong>tes<br />
especies <strong>de</strong> rayas. En <strong>la</strong> pesquería<br />
<strong>de</strong> arrastre <strong>de</strong> p<strong>la</strong>taforma <strong>de</strong>l Mar<br />
<strong>de</strong> Alborán, que principalm<strong>en</strong>te<br />
opera <strong>de</strong>s<strong>de</strong> Almería, don<strong>de</strong> el<br />
angelote espinoso (Squatina<br />
aculeata) y <strong>la</strong> muso<strong>la</strong> pinta<br />
(Mustelus asterias), son <strong>la</strong>s<br />
especies más capturadas (58).<br />
Según <strong>la</strong> última actualización <strong>de</strong>l<br />
estado <strong>de</strong> <strong>tiburones</strong> <strong>en</strong> el<br />
Mediterráneo realizada por <strong>la</strong> UICN (63), <strong>la</strong> captura accid<strong>en</strong>tal por <strong>pesca</strong> <strong>de</strong> arrastre <strong>en</strong><br />
el Mediterráneo es actualm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> mayor am<strong>en</strong>aza para los e<strong>la</strong>smobranquios <strong>de</strong> esta<br />
región.<br />
6.4.5. Pesca artesanal<br />
La <strong>pesca</strong> artesanal, aunque no repres<strong>en</strong>ta un gran volum<strong>en</strong>, también captura <strong>de</strong> forma<br />
incid<strong>en</strong>tal diversas especies <strong>de</strong> <strong>tiburones</strong> <strong>de</strong> carácter más costero y, mayoritariam<strong>en</strong>te,<br />
<strong>de</strong> pequeño tamaño. Así, diversas especies <strong>de</strong> rayas y algunos <strong>tiburones</strong> son<br />
capturados ocasionalm<strong>en</strong>te y, normalm<strong>en</strong>te, v<strong>en</strong>didos o <strong>de</strong>scartados <strong>en</strong> función <strong>de</strong> su<br />
valor. En especial <strong>la</strong> pintarroja (Scyliorhinus canicu<strong>la</strong>), que se captura <strong>en</strong> gran<strong>de</strong>s<br />
cantida<strong>de</strong>s y algunas especies <strong>de</strong> rayas.<br />
A estas capturas se podrían añadir algunas otras especies que, muy ocasionalm<strong>en</strong>te,<br />
son capturadas <strong>de</strong> forma incid<strong>en</strong>tal como puedan ser <strong>tiburones</strong> peregrinos (Cetorhinus<br />
maximus) o mantas (Mobu<strong>la</strong> mobu<strong>la</strong>r) (60).
6.5. LAS CAPTURAS ESPAÑOLAS DE ELASMOBRANQUIOS<br />
En <strong>la</strong> figura 3 se pue<strong>de</strong> ver <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s capturas españo<strong>la</strong>s <strong>de</strong> e<strong>la</strong>smobranquios<br />
durante los últimos siete años (2000-2007). En el<strong>la</strong> se pue<strong>de</strong> observar que, aunque el<br />
esfuerzo pesquero no ha disminuido si<strong>en</strong>do más bi<strong>en</strong> al contrario, <strong>la</strong>s capturas han ido<br />
<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do hasta situarse aproximadam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> un <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>so <strong>de</strong> un 30%. Este<br />
<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>so aún resalta más si lo comparamos con <strong>la</strong>s capturas <strong>de</strong> e<strong>la</strong>smobranquios <strong>de</strong><br />
1997, don<strong>de</strong> España se convirtió<br />
<strong>en</strong> lí<strong>de</strong>r <strong>mundial</strong> <strong>de</strong> capturas,<br />
con 100.000 Tm. Con este dato,<br />
po<strong>de</strong>mos observar que <strong>en</strong> diez<br />
años, <strong>la</strong>s capturas han caído<br />
aproximadam<strong>en</strong>te un 50%. Esta<br />
t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia se pue<strong>de</strong> observar a<br />
nivel <strong>mundial</strong>, don<strong>de</strong> este<br />
<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>so <strong>de</strong> <strong>la</strong>s capturas ilustra<br />
<strong>la</strong> situación global <strong>de</strong> diversas<br />
especies <strong>de</strong> <strong>tiburones</strong>,<br />
especialm<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s <strong>de</strong> interés<br />
pesquero, que ti<strong>en</strong>d<strong>en</strong> al<br />
co<strong>la</strong>pso cuando <strong>la</strong> presión<br />
pesquera es excesiva.<br />
Fig.3: Capturas totales <strong>de</strong> <strong>la</strong> flota españo<strong>la</strong> expresadas <strong>en</strong> Tm.<br />
En <strong>la</strong> figura 4 se pue<strong>de</strong> observar un ejemplo <strong>de</strong> <strong>la</strong> posición predominante que España<br />
juega a nivel <strong>mundial</strong> <strong>en</strong> lo re<strong>la</strong>tivo a capturas <strong>de</strong> e<strong>la</strong>smobranquios, <strong>en</strong> este caso <strong>de</strong>l<br />
2006, aunque hay que añadir que <strong>en</strong> <strong>la</strong> última década se ha mant<strong>en</strong>ido <strong>en</strong>tre los cinco<br />
principales países. A<strong>de</strong>más <strong>de</strong>l li<strong>de</strong>razgo <strong>mundial</strong> <strong>en</strong> capturas, conseguido <strong>en</strong> 1997,<br />
<strong>en</strong>tre los años 2000 y 2002, ambos inclusive, se situó <strong>en</strong> segundo lugar.<br />
Cabe resaltar <strong>la</strong> discrepancia <strong>en</strong>tre los datos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s capturas españo<strong>la</strong>s <strong>de</strong>l 2006 <strong>en</strong>tre<br />
<strong>la</strong> figura 3 y <strong>la</strong> figura 4. Esta discrepancia <strong>en</strong> los datos será analizada <strong>en</strong> el punto 8 <strong>de</strong>l<br />
pres<strong>en</strong>te informe, don<strong>de</strong> se analizará <strong>la</strong> problemática <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estadísticas pesqueras y<br />
<strong>de</strong>l registro <strong>de</strong> los datos.<br />
Fig.4: Comparativa <strong>en</strong>tre los países que más capturas <strong>de</strong> <strong>tiburones</strong> realizan <strong>en</strong> el mundo. Datos <strong>en</strong> Tm.<br />
34
En <strong>la</strong> figura 5, se ilustra c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te el papel <strong>de</strong> li<strong>de</strong>razgo que España ti<strong>en</strong>e d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong><br />
Europa <strong>en</strong> lo re<strong>la</strong>tivo a capturas <strong>de</strong> e<strong>la</strong>smobranquios con, prácticam<strong>en</strong>te, el 50% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
capturas totales <strong>de</strong> Europa.<br />
En el anexo I que acompaña a este informe, se pue<strong>de</strong> <strong>en</strong>contrar un resum<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pesquerías y el comercio <strong>de</strong> tiburón <strong>en</strong> España <strong>en</strong> <strong>la</strong> última década.<br />
Fig.5: Comparativa <strong>en</strong>tre los tres principales países que realizan capturas <strong>de</strong><br />
e<strong>la</strong>smobranquios <strong>en</strong> Europa. Los datos se muestran <strong>en</strong> tone<strong>la</strong>das y porc<strong>en</strong>tajes.<br />
7. EL PAPEL DE ESPAÑA EN LA GESTIÓN GLOBAL DE LOS TIBURONES<br />
Cuando hab<strong>la</strong>mos <strong>de</strong> una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cinco mayores <strong>pot<strong>en</strong>cia</strong>s <strong>mundial</strong>es <strong>en</strong> lo que a<br />
capturas <strong>de</strong> <strong>tiburones</strong> se refiere, parece lógico p<strong>en</strong>sar que el peso <strong>de</strong> estas naciones<br />
sigue si<strong>en</strong>do importante, <strong>en</strong> el ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong> legis<strong>la</strong>ción y/o <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> los mismos.<br />
Para tratar <strong>de</strong> ilustrar <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong>l papel <strong>de</strong> España <strong>en</strong> <strong>la</strong> toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones<br />
sobre <strong>la</strong> gestión y <strong>la</strong> legis<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> <strong>tiburones</strong>, a nivel internacional,<br />
se observará <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>de</strong>legados <strong>en</strong> dos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s últimas reuniones <strong>de</strong> <strong>la</strong> CICAA<br />
(Comisión Internacional para <strong>la</strong> Conservación <strong>de</strong>l Atún Atlántico). La CICAA es una<br />
organización pesquera intergubernam<strong>en</strong>tal responsable <strong>de</strong> <strong>la</strong> conservación <strong>de</strong> los<br />
túnidos y especies afines <strong>en</strong> el océano Atlántico y mares adyac<strong>en</strong>tes, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1969.<br />
España no es parte contratante <strong>de</strong> CICAA, ya que este papel lo adquiere <strong>la</strong> Unión<br />
Europea mediante una <strong>de</strong>legación formada por integrantes <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes países<br />
europeos.<br />
En <strong>la</strong> 20ª Reunión Regu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión, celebrada el año 2007 <strong>en</strong> Antalya (Turquía),<br />
<strong>la</strong> <strong>de</strong>legación europea que acudió como parte contratante estaba formada, <strong>en</strong> un 42%,<br />
por repres<strong>en</strong>tantes españoles. Si consi<strong>de</strong>ramos que esta <strong>de</strong>legación europea es <strong>la</strong><br />
repres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong> UE y que <strong>la</strong> conformaban Francia, Bélgica, España, Italia, Portugal,<br />
Chipre, Ir<strong>la</strong>nda, Ho<strong>la</strong>nda, Malta y Grecia; el hecho que casi <strong>la</strong> mitad <strong>de</strong> los<br />
35
epres<strong>en</strong>tantes fueran españoles, evid<strong>en</strong>cia el protagonismo <strong>de</strong> España <strong>en</strong> dicha<br />
<strong>de</strong>legación y, consecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, eso <strong>de</strong>bería <strong>de</strong> reflejarse <strong>en</strong> los procesos <strong>de</strong> toma <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>cisiones. Hay que añadir, que esa repres<strong>en</strong>tación españo<strong>la</strong> estaba formada, <strong>en</strong> sus<br />
3/4 partes, por repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong>l sector pesquero (73).<br />
En <strong>la</strong> 16ª Reunión Especial <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión, celebrada <strong>en</strong> Marrakech (Marruecos) <strong>en</strong> el<br />
año 2008 don<strong>de</strong> casi el 28% <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>legación europea estaba formada por<br />
repres<strong>en</strong>tantes españoles, un 1/3 <strong>de</strong> los cuales, formaban parte <strong>de</strong>l sector pesquero.<br />
En este caso, los países integrantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>legación fueron, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> España,<br />
Francia, Bélgica, Portugal, Malta, Chipre, Italia e Ir<strong>la</strong>nda (74).<br />
Cuando se pregunta al Gobierno Español sobre <strong>la</strong>s resoluciones tomadas <strong>en</strong> el s<strong>en</strong>o <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes ORGP (Organizaciones Regionales para <strong>la</strong> Gestión <strong>de</strong> <strong>la</strong> Pesca), por<br />
ejemplo <strong>la</strong> CICAA <strong>en</strong> el caso citado anteriorm<strong>en</strong>te, este siempre ti<strong>en</strong><strong>de</strong> a minimizar sus<br />
responsabilida<strong>de</strong>s argum<strong>en</strong>tando que, España, al no ser parte contratante, no pue<strong>de</strong><br />
influ<strong>en</strong>ciar <strong>en</strong> <strong>la</strong>s resoluciones tomadas d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> ese foro. Si bi<strong>en</strong> es cierto que<br />
España acu<strong>de</strong> a dichas reuniones d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>legación europea, no es m<strong>en</strong>os cierto<br />
y evid<strong>en</strong>te su protagonismo d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> el<strong>la</strong> (42% y 28% <strong>de</strong> repres<strong>en</strong>tantes,<br />
respectivam<strong>en</strong>te), como se ha podido observar <strong>en</strong> los ejemplos. Por ello, es lícito<br />
p<strong>en</strong>sar, que el esfuerzo que España realiza a través <strong>de</strong> tan importante pres<strong>en</strong>cia<br />
d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>legación, podría indicar que se realiza para po<strong>de</strong>r conseguir una mayor<br />
cuota <strong>de</strong> influ<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong> toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones. Obviam<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> un foro como <strong>la</strong>s ORGP,<br />
<strong>de</strong>stinadas a <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>pesca</strong>, el hecho <strong>de</strong> que d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> esa repres<strong>en</strong>tación<br />
españo<strong>la</strong> una gran parte este formada por repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong>l sector pesquero (<strong>en</strong><br />
ocasiones, incluso triplicando <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong> Administración), también<br />
nos lleva hacia <strong>la</strong> misma conclusión. De hecho, es difícil imaginar que <strong>la</strong> <strong>de</strong>legación <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> Unión Europea se posicione <strong>en</strong> contra <strong>de</strong> los intereses <strong>de</strong> países con altos intereses<br />
pesqueros, como España o Francia, d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> estas ORGP.<br />
Otro ejemplo que cabe m<strong>en</strong>cionar, es <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia españo<strong>la</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s reuniones <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
CITES, don<strong>de</strong> España si es parte contratante y es don<strong>de</strong> se establece el marco legal<br />
internacional para <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>l comercio <strong>de</strong> especies <strong>de</strong> fauna y flora <strong>en</strong> peligro<br />
<strong>de</strong> extinción y <strong>la</strong> regu<strong>la</strong>ción efectiva <strong>de</strong>l comercio internacional <strong>de</strong> otras especies que<br />
pued<strong>en</strong> verse am<strong>en</strong>azadas <strong>en</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> dicha regu<strong>la</strong>ción. Por ello, y aunque CITES<br />
ti<strong>en</strong>e una c<strong>la</strong>ra ori<strong>en</strong>tación comercial, ti<strong>en</strong>e una gran importancia <strong>en</strong> lo que a<br />
protección <strong>de</strong> especies se refiere.<br />
Respecto a CITES, <strong>en</strong> <strong>la</strong> 14ª Reunión <strong>de</strong> <strong>la</strong> Confer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Partes (75), celebrada <strong>en</strong><br />
La Haya (Ho<strong>la</strong>nda) <strong>en</strong> 2007, <strong>en</strong> comparación con otros países europeos, España sigue<br />
t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do una posición predominante, <strong>en</strong> cuanto a repres<strong>en</strong>tantes se refiere, aunque<br />
este es m<strong>en</strong>or, proporcionalm<strong>en</strong>te, que el <strong>de</strong>splegado <strong>en</strong> <strong>la</strong>s reuniones <strong>de</strong> <strong>la</strong> CICAA.<br />
Aunque no se pue<strong>de</strong> realizar una comparación cuantitativa estricta <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s<br />
repres<strong>en</strong>taciones <strong>en</strong>viadas a <strong>la</strong>s reuniones <strong>de</strong> <strong>la</strong> CICAA y <strong>la</strong>s <strong>de</strong> CITES, ya que ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
características <strong>de</strong> funcionami<strong>en</strong>to muy distintas, pue<strong>de</strong> resaltarse el hecho <strong>de</strong> que <strong>la</strong><br />
CICAA ti<strong>en</strong>e un carácter <strong>en</strong>focado directam<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s pesquerías, mi<strong>en</strong>tras que CITES<br />
ti<strong>en</strong>e un carácter más <strong>de</strong> protección y control <strong>de</strong>l comercio <strong>de</strong> especies. La difer<strong>en</strong>cia<br />
36
<strong>de</strong> repres<strong>en</strong>tación podría indicar un mayor interés <strong>en</strong> asuntos pesqueros que <strong>en</strong> lo<br />
re<strong>la</strong>tivo a <strong>la</strong> protección <strong>de</strong> especies.<br />
De hecho, g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> actitud <strong>de</strong> <strong>la</strong> Administración españo<strong>la</strong> fr<strong>en</strong>te a cualquier<br />
int<strong>en</strong>to <strong>de</strong> mejora <strong>de</strong> <strong>la</strong> legis<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> el terr<strong>en</strong>o <strong>de</strong> <strong>la</strong> protección y <strong>la</strong> conservación <strong>de</strong><br />
los <strong>tiburones</strong>, ya sea a nivel europeo o <strong>en</strong> otras reuniones <strong>de</strong> ámbito internacional, es<br />
<strong>de</strong> perman<strong>en</strong>te y sistemática oposición. Del mismo modo, <strong>la</strong>s proposiciones que<br />
España pres<strong>en</strong>ta sobre este tema parec<strong>en</strong> ir siempre <strong>en</strong>caminadas a sacar un mayor<br />
r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pesquerías y nunca a favor <strong>de</strong> <strong>la</strong> conservación o <strong>la</strong> protección <strong>de</strong><br />
especies <strong>de</strong> e<strong>la</strong>smobranquios. Un par <strong>de</strong> ejemplos podrían servir para tratar <strong>de</strong> ilustrar<br />
esta afirmación.<br />
Alemania promocionó, <strong>en</strong> el s<strong>en</strong>o <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión Europea, diversas proposiciones para <strong>la</strong><br />
14ª reunión <strong>de</strong> CITES, <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s que se <strong>en</strong>contraban <strong>la</strong>s peticiones <strong>de</strong> inclusión <strong>de</strong>l<br />
cailón (Lamna nasus) y <strong>la</strong> mielga (Squalus acanthias) <strong>en</strong> el apéndice II <strong>de</strong> dicho<br />
conv<strong>en</strong>io (76,77), lo que significa un grado importante <strong>de</strong> protección. Dicha resolución,<br />
aunque España no se posicionó favorablem<strong>en</strong>te, fue aprobada y <strong>la</strong> Unión Europea<br />
pres<strong>en</strong>tó <strong>en</strong> bloque esas propuestas a CITES. Hay que añadir que <strong>en</strong> el s<strong>en</strong>o <strong>de</strong> CITES,<br />
ambas propuestas fueron rechazadas.<br />
Hasta hoy, España no actuó como un obstáculo para <strong>la</strong> inclusión <strong>de</strong> diversas especies<br />
<strong>de</strong> tiburón (tiburón ball<strong>en</strong>a, peregrino, b<strong>la</strong>nco, marrajos, mielga o cailón, por ejemplo)<br />
bajo <strong>la</strong> protección <strong>de</strong> <strong>la</strong> Conv<strong>en</strong>ción sobre <strong>la</strong> Conservación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Especies Migratorias<br />
(CMS). Sin embargo, ha fracasado <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r sus propias propuestas para listar<br />
especies <strong>de</strong> <strong>tiburones</strong> adicionales (más <strong>de</strong> 30 otras especies cumpl<strong>en</strong> los criterios para<br />
ser incluidas <strong>en</strong> los listados, según los ci<strong>en</strong>tíficos <strong>de</strong> <strong>la</strong> CMS) <strong>en</strong> los apéndices <strong>de</strong>l<br />
tratado y no ha tomado un papel activo <strong>en</strong> <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> propuestas por parte <strong>de</strong><br />
otros Estados miembros (ej: Bélgica).<br />
Los repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pesquerías españo<strong>la</strong>s ti<strong>en</strong><strong>en</strong> también un papel influy<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />
los foros internacionales <strong>de</strong> conservación. En el congreso <strong>mundial</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> UICN,<br />
celebrado <strong>en</strong> Barcelona <strong>en</strong> el año 2008, los repres<strong>en</strong>tantes gubernam<strong>en</strong>tales<br />
españoles pres<strong>en</strong>taron objeciones y se abstuvieron <strong>de</strong> votar una exitosa propuesta<br />
para recom<strong>en</strong>dar a los países <strong>pesca</strong>dores <strong>de</strong> <strong>tiburones</strong> que se prohibiera cortar <strong>la</strong>s<br />
aletas <strong>de</strong> los <strong>tiburones</strong>, <strong>en</strong> el mar, y a trabajar <strong>en</strong> esa línea a nivel internacional (UICN<br />
2008, Barcelona).<br />
En el año 2006, España, a través <strong>de</strong> sus repres<strong>en</strong>tantes <strong>en</strong> el Par<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to Europeo,<br />
inició un proceso <strong>de</strong> <strong>en</strong>mi<strong>en</strong>da <strong>de</strong>l Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l consejo CE nº1185/2003 <strong>de</strong>l<br />
26/6/2003, pres<strong>en</strong>tando un informe a <strong>la</strong> Comisión <strong>de</strong> Pesca <strong>de</strong>l Par<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>en</strong> el que<br />
se pedía un increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> ratio aplicable a <strong>la</strong>s proporciones establecidas <strong>en</strong>tre el<br />
peso <strong>de</strong>l cuerpo y el <strong>de</strong> <strong>la</strong>s aletas (ver apartado 5.1 <strong>de</strong>l pres<strong>en</strong>te informe). Se solicitaba<br />
una revisión <strong>de</strong> <strong>la</strong> ratio para que esta se aum<strong>en</strong>tara <strong>de</strong>l 5% (máximo actual), ya<br />
<strong>de</strong>masiado g<strong>en</strong>eroso <strong>en</strong> comparación con los estándares utilizados a nivel <strong>mundial</strong>, al<br />
6,5%. Dicho informe fue sometido a votación <strong>en</strong> el s<strong>en</strong>o <strong>de</strong>l Par<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to Europeo y fue<br />
rechazado por gran mayoría (84).<br />
37
COMENTARIOS AL PLAN NACIONAL DE GESTIÓN DE LOS TIBURONES<br />
Reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, se ha com<strong>en</strong>tado que el Gobierno Español está cerca <strong>de</strong> terminar <strong>la</strong> redacción <strong>de</strong> un<br />
P<strong>la</strong>n Nacional para <strong>la</strong> Gestión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Pesquerías <strong>de</strong> Tiburones. Si bi<strong>en</strong> ésta es una noticia positiva, hay<br />
que t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta una serie <strong>de</strong> puntos importantes <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong>s tres acciones que son c<strong>en</strong>trales<br />
para dicho p<strong>la</strong>n (para más <strong>de</strong>talle, ver <strong>la</strong> sección 11 <strong>de</strong>l pres<strong>en</strong>te informe):<br />
1. Acabar con <strong>la</strong>s pesquerías dirigidas <strong>de</strong> los <strong>tiburones</strong> zorro y los <strong>tiburones</strong> martillo. Estas especies<br />
<strong>de</strong> <strong>tiburones</strong> necesitan una at<strong>en</strong>ción especial, pero su protección total <strong>de</strong> ser <strong>pesca</strong>das (ya sea<br />
como captura dirigida o incid<strong>en</strong>tal) se justifica <strong>de</strong>bido a su excepcional vulnerabilidad. De hecho,<br />
ya que los <strong>tiburones</strong> zorro y martillo no son realm<strong>en</strong>te especies objetivo (sino que más bi<strong>en</strong> son<br />
capturados <strong>de</strong> forma incid<strong>en</strong>tal <strong>en</strong> pesquerías <strong>de</strong> pa<strong>la</strong>ngre), <strong>la</strong> prohibición <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>pesca</strong> dirigida<br />
podría t<strong>en</strong>er poco o ningún efecto sobre su conservación. A m<strong>en</strong>os que todas <strong>la</strong>s operaciones <strong>de</strong><br />
<strong>pesca</strong> españo<strong>la</strong>s estuvieran completam<strong>en</strong>te monitoreadas por observadores a bordo u otros<br />
medios, una protección efectiva para estas especies <strong>de</strong>be incluir <strong>la</strong> exig<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> que todos los<br />
<strong>tiburones</strong> zorro o martillo capturados (vivos o muertos) sean <strong>de</strong>vueltos al mar y, por lo tanto, <strong>la</strong><br />
prohibición absoluta <strong>de</strong> los <strong>de</strong>sembarques <strong>de</strong> estas especies. Estas medidas son necesarias para<br />
eliminar cualquier posibilidad y/o inc<strong>en</strong>tivo <strong>de</strong> embarcar <strong>tiburones</strong> vivos que, una vez muertos,<br />
puedan ser v<strong>en</strong>didos. Limitar el tiempo que los artes <strong>de</strong> <strong>pesca</strong> pued<strong>en</strong> estar <strong>en</strong> el agua, también<br />
pue<strong>de</strong> contribuir a mejorar <strong>la</strong>s posibilida<strong>de</strong>s que los <strong>tiburones</strong> puedan llegar a <strong>la</strong> embarcación con<br />
vida y sobrevivir <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> su liberación.<br />
2. Establecer límites <strong>de</strong> captura para <strong>la</strong> tintorera y el marrajo di<strong>en</strong>tuso. Limitar <strong>la</strong> captura <strong>de</strong> estas<br />
especies <strong>de</strong> <strong>tiburones</strong> es es<strong>en</strong>cial para asegurar <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
pesquerías. El nivel al que se sitú<strong>en</strong> los límites es c<strong>la</strong>ve. <strong>Una</strong> reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> mortalidad por <strong>pesca</strong><br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> marrajo di<strong>en</strong>tuso <strong>de</strong>l Atlántico Norte ya ha sido aconsejada por los<br />
ci<strong>en</strong>tíficos y acordada por los gestores <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pesquerías <strong>en</strong> <strong>la</strong> CICAA (incluy<strong>en</strong>do a <strong>la</strong> Unión<br />
Europea). Por eso, el límite <strong>de</strong> capturas para esta especie <strong>de</strong>bería situarse significantem<strong>en</strong>te más<br />
bajo que el nivel <strong>de</strong> capturas actuales. Las pob<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> tintorera parec<strong>en</strong> estar <strong>en</strong> mejor estado<br />
por el mom<strong>en</strong>to, pero los niveles <strong>de</strong> captura permitidos parec<strong>en</strong> ser <strong>de</strong>masiado altos para prev<strong>en</strong>ir<br />
una situación <strong>de</strong> sobrexplotación. Como Canadá y Estados Unidos han <strong>de</strong>mostrado, no es<br />
necesario que los países esper<strong>en</strong> <strong>de</strong> un cons<strong>en</strong>so internacional para establecer sus propios límites<br />
<strong>de</strong> captura para estas especies <strong>de</strong> tan amplia distribución.<br />
3. Iniciar un programa piloto para evaluar <strong>la</strong> viabilidad <strong>de</strong> una política <strong>de</strong> aletas adheridas, <strong>de</strong><br />
forma natural, al cuerpo. El Gobierno Español se ha comprometido públicam<strong>en</strong>te a realizar un<br />
estudio piloto <strong>de</strong>l mejor método que existe para prohibir y contro<strong>la</strong>r <strong>la</strong> práctica <strong>de</strong>l finning, algo<br />
que ha sido muy bi<strong>en</strong> aceptado por ecologistas y ci<strong>en</strong>tíficos por igual. Mi<strong>en</strong>tras tanto, tal iniciativa<br />
no <strong>de</strong>be suponer una excusa para <strong>la</strong> inacción <strong>en</strong> cuanto a <strong>la</strong> mejora <strong>de</strong> <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación españo<strong>la</strong><br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> prohibición europea contra el finning. Hay numerosos pasos, ahora perfi<strong>la</strong>dos <strong>en</strong> el P<strong>la</strong>n <strong>de</strong><br />
Acción <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión Europea, que España pue<strong>de</strong> tomar para cerrar los vacios legales y asegurar que<br />
los buques españoles no realizan esa <strong>de</strong>rrochadora práctica.<br />
8. ESTADÍSTICAS PESQUERAS Y PÉRDIDA DE INFORMACIÓN: EL<br />
PROBLEMA DE LA IDENTIFICACIÓN, REGISTRO, ETIQUETAJE EN LAS<br />
LONJAS Y LOS DESCARTES<br />
Existe una grave problemática con los datos disponibles sobre <strong>la</strong>s pesquerías <strong>de</strong><br />
<strong>tiburones</strong>. Hay una gran cantidad <strong>de</strong> datos que se pierd<strong>en</strong> o que simplem<strong>en</strong>te no se<br />
reportan y, los que se reportan suel<strong>en</strong> pres<strong>en</strong>tar un elevado nivel <strong>de</strong> error que se<br />
ac<strong>en</strong>túa <strong>en</strong> función <strong>de</strong> <strong>la</strong> fu<strong>en</strong>te consultada. Tanto es así, que no <strong>de</strong>ja <strong>de</strong> ser<br />
significativo el hecho que el propio Gobierno <strong>de</strong> España pres<strong>en</strong>ta datos altam<strong>en</strong>te<br />
discordantes <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>de</strong> qué Departam<strong>en</strong>to o Dirección G<strong>en</strong>eral los facilite. Así,<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong>s pasadas “I Jornadas <strong>de</strong> Sost<strong>en</strong>ibilidad <strong>de</strong> Pesquerías Españo<strong>la</strong>s <strong>de</strong> Tiburones” los<br />
datos <strong>de</strong> capturas totales <strong>de</strong> <strong>tiburones</strong> para los años 2006 y 2007, pres<strong>en</strong>tados por <strong>la</strong><br />
38
Secretaría G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Pesca Marítima a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> Subdirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Asuntos<br />
Comunitarios (SGAC, <strong>en</strong> a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte) pres<strong>en</strong>taban una reducción <strong>de</strong>, aproximadam<strong>en</strong>te,<br />
el 60% y <strong>de</strong>l 50% respectivam<strong>en</strong>te, como pue<strong>de</strong> observarse <strong>en</strong> <strong>la</strong> figura 6, al respecto<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s pres<strong>en</strong>tadas por <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Re<strong>la</strong>ciones Pesqueras Internacionales<br />
<strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Agricultura, Pesca y Alim<strong>en</strong>tación (DGRPI, <strong>en</strong> a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte). Dicha<br />
reducción (o pérdida <strong>de</strong> información) ni tan siquiera era proporcional ya que, según los<br />
datos <strong>de</strong> <strong>la</strong> DGRPI, el increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> capturas <strong>en</strong>tre los años 2006 y 2007 fue <strong>de</strong> 1.984<br />
Tm, mi<strong>en</strong>tras que según los datos <strong>de</strong> <strong>la</strong> SGAC fue <strong>de</strong> 8.370 Tm (69,71).<br />
Fig.6: Comparativa <strong>en</strong>tre los datos reportados por <strong>la</strong> SGAC y <strong>la</strong> DGRPI, <strong>en</strong> Tm.<br />
Es más, observando los datos sobre productos <strong>de</strong> tiburón <strong>de</strong>sembarcados por barcos<br />
españoles, se v<strong>en</strong> curiosas discrepancias con los datos dados d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong>l mismo<br />
<strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to, <strong>en</strong> este caso <strong>la</strong> SGAC (figs. 7 y 8). Mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong> los datos que se<br />
muestran <strong>en</strong> <strong>la</strong> figura 7, el increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> capturas total <strong>en</strong>tre los años 2006 y 2007<br />
repres<strong>en</strong>ta un 28%, aproximadam<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> <strong>la</strong> figura 8 se observa que el increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />
aletas <strong>de</strong>scargadas es unas diez veces mayor, llegando prácticam<strong>en</strong>te al 93%. Hay que<br />
t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta, a<strong>de</strong>más, que <strong>en</strong> los datos <strong>de</strong>l 2007 sólo se contemp<strong>la</strong>n <strong>la</strong>s aletas<br />
<strong>de</strong>scargadas por los buques con permiso especial <strong>de</strong> <strong>pesca</strong> para el cerc<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s aletas a bordo, mi<strong>en</strong>tras que los datos <strong>de</strong> 2006 correspond<strong>en</strong> a toda <strong>la</strong> flota<br />
completa. Ambos increm<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>berían <strong>de</strong> guardar una proporción lógica pero <strong>la</strong><br />
<strong>de</strong>sproporción ante ambas cifras muestra un importante nivel <strong>de</strong> <strong>de</strong>sajuste, error o<br />
pérdida <strong>de</strong> información (69,71).<br />
Fig.7: Evolución <strong>de</strong> capturas, según <strong>la</strong> SGAC, <strong>en</strong>tre 2006 y<br />
2007. Datos <strong>en</strong> Tm.<br />
Fig.8: Evolución <strong>de</strong> <strong>de</strong>scargas <strong>de</strong> aletas, según <strong>la</strong> SGAC,<br />
<strong>en</strong>tre 2006 y 2007. Datos <strong>en</strong> Tm.<br />
39
Evid<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, <strong>de</strong>bido a los procesos <strong>de</strong> agrupación <strong>de</strong> datos que se dan cuando se<br />
g<strong>en</strong>eran bases <strong>de</strong> datos o cuando estos se transfier<strong>en</strong> a otras bases con difer<strong>en</strong>tes<br />
formatos, aunque no <strong>de</strong>bería, pue<strong>de</strong> existir una leve pérdida <strong>de</strong> información, pero el<br />
nivel <strong>de</strong> discordancia <strong>en</strong> este caso es tan elevado que muestra un c<strong>la</strong>ro ejemplo <strong>de</strong> mal<br />
reporte <strong>de</strong> datos o <strong>de</strong> pérdida <strong>de</strong> los mismos.<br />
Esta problemática dificulta <strong>en</strong> gran medida <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> realizar una bu<strong>en</strong>a gestión<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s pesquerías. A continuación se expon<strong>en</strong> algunos ejemplos <strong>de</strong> pérdida <strong>de</strong><br />
información o <strong>de</strong> mal registro que muestran <strong>la</strong>s ma<strong>la</strong>s prácticas que se dan <strong>en</strong> el<br />
etiquetaje <strong>de</strong> los e<strong>la</strong>smobranquios <strong>en</strong> <strong>la</strong>s lonjas, <strong>la</strong> problemática <strong>de</strong> <strong>la</strong> id<strong>en</strong>tificación y<br />
el registro <strong>de</strong> capturas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s pesquerías internacionales, así como, <strong>la</strong> pérdida <strong>de</strong><br />
información que provocan los <strong>de</strong>scartes.<br />
8.1. IDENTIFICACIÓN Y REGISTRO DE CAPTURAS EN PESQUERÍAS<br />
INTERNACIONALES<br />
Las pesquerías <strong>de</strong> alta mar conllevan una serie <strong>de</strong> problemas <strong>en</strong> su gestión. El hecho <strong>de</strong><br />
que los gran<strong>de</strong>s <strong>tiburones</strong> pelágicos se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tr<strong>en</strong> a m<strong>en</strong>udo fuera <strong>de</strong> los límites<br />
jurisdiccionales <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ZEE, provoca una cierta <strong>la</strong>xitud <strong>en</strong> <strong>la</strong> aplicación y/o el control <strong>de</strong>l<br />
cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> leyes <strong>de</strong> carácter más global. La recopi<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> información sobre <strong>la</strong>s<br />
capturas que realizan <strong>la</strong>s flotas <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo recorrido ti<strong>en</strong><strong>de</strong> a albergar una gran cantidad<br />
<strong>de</strong> error o falta <strong>de</strong> información <strong>en</strong> los registros <strong>de</strong> sus capturas. Es especialm<strong>en</strong>te<br />
problemática <strong>en</strong> lo re<strong>la</strong>tivo a <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>ciación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s capturas por especies, ya que una<br />
vez procesados y conge<strong>la</strong>dos, <strong>la</strong> id<strong>en</strong>tificación a nivel <strong>de</strong> especie <strong>en</strong> los puertos <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>sembarque se hace realm<strong>en</strong>te complicada. Hay que t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> similitud<br />
<strong>en</strong>tre muchas especies y que el procesami<strong>en</strong>to (<strong>de</strong>capitación, evisceración,<br />
cerc<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> aletas y conge<strong>la</strong>ción) hac<strong>en</strong> prácticam<strong>en</strong>te imposible esta misión.<br />
De esta manera, una gran parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s capturas se registran bajo agrupaciones<br />
g<strong>en</strong>éricas, a nivel <strong>de</strong> género o familia <strong>en</strong> el mejor <strong>de</strong> los casos, pero <strong>la</strong> norma que más<br />
impera es <strong>la</strong> <strong>de</strong> registrarlos bajo etiquetas tan poco <strong>de</strong>scriptivas como “otros”,<br />
“varios”, “<strong>tiburones</strong> y rayas”, “e<strong>la</strong>smobranquios”, etc. Obviam<strong>en</strong>te, toda esta pérdida<br />
<strong>de</strong> información, añadida a <strong>la</strong> poca información biológica disponible sobre <strong>la</strong>s<br />
pob<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> gran<strong>de</strong>s <strong>tiburones</strong> pelágicos, imposibilitan una gestión a<strong>de</strong>cuada.<br />
Hay que añadir <strong>la</strong> gran pérdida <strong>de</strong> información que se da cuando los datos <strong>de</strong> capturas<br />
son transferidos a otras bases <strong>de</strong> datos (EUROSTAT, CICAA, FAO…) al ser necesario<br />
agrupar dichos datos <strong>en</strong> categorías distintas a <strong>la</strong>s iniciales <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias <strong>de</strong><br />
formato <strong>en</strong>tre el<strong>la</strong>s. Por este motivo, es extremadam<strong>en</strong>te difícil po<strong>de</strong>r realizar alguna<br />
valoración o análisis, ya que <strong>en</strong>tre los datos que no se registran, los que se toman mal<br />
y los que se pierd<strong>en</strong>, no se pue<strong>de</strong> conocer realm<strong>en</strong>te el volum<strong>en</strong> <strong>de</strong> capturas y el<br />
estado <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones.<br />
8.2. DESCARTES<br />
La proporción <strong>de</strong> una captura que se vuelve a <strong>la</strong>nzar al mar es lo que se conoce como<br />
<strong>de</strong>scarte. Esto suce<strong>de</strong> porque esa parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> captura no interesa, porque no se pue<strong>de</strong><br />
40
comercializar o porque su <strong>de</strong>sembarco está prohibido al haberse sobrepasado los<br />
límites o <strong>la</strong>s cuotas que permite <strong>la</strong> ley (45).<br />
Esos <strong>de</strong>scartes no se contabilizan ni se registran, por lo que existe una gran cantidad <strong>de</strong><br />
información perdida, valiosa para <strong>la</strong> gestión. Por ello sería altam<strong>en</strong>te recom<strong>en</strong>dable el<br />
increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los programas <strong>de</strong> observadores in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes a bordo, que<br />
contabilizaran <strong>de</strong> forma exhaustiva <strong>la</strong>s especies capturadas y los <strong>de</strong>scartes. La correcta<br />
gestión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pesquerías sin estos datos resulta imposible. La gran cantidad <strong>de</strong><br />
biomasa <strong>de</strong>sperdiciada <strong>de</strong>manda una reducción al mínimo <strong>de</strong> esta práctica, así como<br />
una estricta regu<strong>la</strong>ción y mejora <strong>de</strong> los mecanismos <strong>de</strong> registro.<br />
8.3. ETIQUETAJE EN LONJAS<br />
Ya <strong>en</strong> el año 1970, existía constancia y d<strong>en</strong>uncia <strong>de</strong>l hecho <strong>de</strong>l cambio int<strong>en</strong>cionado <strong>de</strong><br />
nombres <strong>de</strong> ciertas especies <strong>de</strong> tiburón para camuf<strong>la</strong>r<strong>la</strong>s como otras mercancías,<br />
principalm<strong>en</strong>te como pez espada, atún o cazón (aunque se trate <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes especies<br />
<strong>de</strong> tiburón) y <strong>de</strong> cómo, el procesami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los animales hace imposible su<br />
id<strong>en</strong>tificación (79). Aunque hayan pasado 39 años, <strong>la</strong> situación no ha cambiado.<br />
Aunque el consumo <strong>de</strong> carne <strong>de</strong> tiburón <strong>en</strong> España sea mucho más habitual <strong>de</strong> lo que<br />
<strong>la</strong> g<strong>en</strong>te cree (80), el <strong>de</strong>sconocimi<strong>en</strong>to y el rechazo exist<strong>en</strong>te <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a los <strong>tiburones</strong><br />
provoca que algunos productos comerciales <strong>de</strong>rivados <strong>de</strong> los e<strong>la</strong>smobranquios se<br />
camufl<strong>en</strong> <strong>en</strong>tre extraños y variados nombres que poco o nada ti<strong>en</strong><strong>en</strong> que ver con <strong>la</strong><br />
especie real.<br />
Así, nombres como emperador, ve<strong>la</strong>, atún, bastina, adobo, pez espada, morral<strong>la</strong> o<br />
algunos nombres más conocidos como cazón (aplicado también a otras especies <strong>de</strong><br />
<strong>tiburones</strong>), son utilizados frecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te para escon<strong>de</strong>r <strong>la</strong> verda<strong>de</strong>ra proced<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l<br />
producto. Esto también respon<strong>de</strong> al precio <strong>de</strong> mercado ya que, por ejemplo, <strong>la</strong> carne<br />
<strong>de</strong> pez espada (Xiphias g<strong>la</strong>dius) adquiere una cotización más elevada que <strong>la</strong> <strong>de</strong> varias<br />
especies <strong>de</strong> tiburón aunque su textura, aspecto y sabor, pued<strong>en</strong> ser muy parecidos.<br />
Ejemp<strong>la</strong>r <strong>de</strong> cañabota (Hexanchus griseus)<br />
subastado <strong>en</strong> <strong>la</strong> lonja <strong>de</strong> B<strong>la</strong>nes (Gerona). Foto: A.<br />
Oltra<br />
41
En otros casos, se ha podido observar que el hecho <strong>de</strong> etiquetar incorrectam<strong>en</strong>te<br />
respon<strong>de</strong> a procesos <strong>de</strong> <strong>de</strong>sconocimi<strong>en</strong>to real <strong>de</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes especies o a una<br />
inercia histórica, don<strong>de</strong> <strong>la</strong> costumbre <strong>de</strong> etiquetar <strong>de</strong> una forma <strong>de</strong>terminada ciertos<br />
productos se manti<strong>en</strong>e <strong>en</strong> el tiempo. Otro motivo expresado es el <strong>de</strong> facilitar <strong>la</strong><br />
subasta reduci<strong>en</strong>do el número <strong>de</strong> productos, mediante agrupaciones (p.ej. Raja spp.).<br />
Pero según lo observado, <strong>en</strong> algunos casos eso tampoco es exactam<strong>en</strong>te así, ya que <strong>en</strong><br />
vez <strong>de</strong> un nombre g<strong>en</strong>érico se atribuye el nombre <strong>de</strong> una especie <strong>de</strong>terminada a un<br />
número variado <strong>de</strong> especies (59). También existe pérdida <strong>de</strong> información cuando <strong>la</strong>s<br />
etiquetas muestran nombres como “varios” o “morral<strong>la</strong>”, provocando <strong>la</strong> mezc<strong>la</strong> <strong>de</strong><br />
rayas con peces óseos e incluso con cefalópodos (59).<br />
Distintas especies <strong>de</strong> rayas preparadas para <strong>la</strong> subasta bajo<br />
<strong>la</strong> misma etiqueta. Foto: A. Oltra<br />
42<br />
Un trabajo realizado <strong>en</strong> el Mar Catalán <strong>en</strong><br />
febrero, marzo y abril <strong>de</strong>l 2007, que<br />
consistió <strong>en</strong> una prueba piloto c<strong>en</strong>trada<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong>s capturas <strong>de</strong> <strong>la</strong> lonja <strong>de</strong> B<strong>la</strong>nes <strong>de</strong><br />
artes <strong>de</strong> arrastre y otras artes m<strong>en</strong>ores,<br />
mostró que se habían capturado siete<br />
especies <strong>de</strong> rayas y un mínimo (por <strong>la</strong><br />
dificultad <strong>de</strong> id<strong>en</strong>tificación postprocesami<strong>en</strong>to)<br />
<strong>de</strong> seis especies <strong>de</strong><br />
<strong>tiburones</strong> (59). El estudio reveló un grave<br />
problema <strong>de</strong> etiquetaje <strong>de</strong> estas especies<br />
cuando <strong>en</strong>tran <strong>en</strong> lonja. Todas <strong>la</strong>s especies<br />
<strong>de</strong> rayas fueron etiquetadas como<br />
“bastina” (Raja asterias), pero sólo el 2%<br />
correspondía realm<strong>en</strong>te a esa especie; es <strong>de</strong>cir, <strong>de</strong> los 842 kg <strong>de</strong> rayas etiquetados<br />
como R. asterias sólo 8 kg reales correspondían a esa especie. En lo re<strong>la</strong>tivo a los<br />
<strong>tiburones</strong>, estos pued<strong>en</strong> llegar a <strong>la</strong> lonja <strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes niveles <strong>de</strong> procesami<strong>en</strong>to, lo<br />
que <strong>en</strong> muchos casos imposibilita o dificulta mucho <strong>la</strong> id<strong>en</strong>tificación exacta <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
especies. Los <strong>tiburones</strong> llegan sin cabeza, eviscerados, sin aletas y sin piel. En muchos<br />
casos se recurrió a pequeñas<br />
porciones <strong>de</strong> piel que quedaba <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> co<strong>la</strong> para po<strong>de</strong>r id<strong>en</strong>tificarlos.<br />
Todas <strong>la</strong>s especies fueron<br />
etiquetadas como pintarroja<br />
(Scyliorhinus canicu<strong>la</strong>) o como<br />
bocanegra (Galeus me<strong>la</strong>stomus),<br />
ambos pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong> familia<br />
<strong>de</strong> los esciliorrínidos o peces gato.<br />
Es <strong>de</strong>cir, el 100% <strong>de</strong> los escualos<br />
que no pert<strong>en</strong>ecían a esa familia<br />
estaban mal etiquetados. Aunque<br />
estos no repres<strong>en</strong>taban más <strong>de</strong>l<br />
4% <strong>de</strong>l total, eran el 67% <strong>de</strong>l peso<br />
En <strong>la</strong> imag<strong>en</strong> se pue<strong>de</strong> observar <strong>la</strong> co<strong>la</strong> <strong>de</strong> un bocanegra (Galeus<br />
me<strong>la</strong>stomus) mezc<strong>la</strong>do <strong>en</strong> <strong>la</strong> misma caja <strong>de</strong> subasta con peces óseos<br />
<strong>de</strong> diversas especies. Foto: A. Oltra<br />
total <strong>de</strong> escualos subastados, por lo que existía un <strong>de</strong>sfase muy gran<strong>de</strong> <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong><br />
cuantificación <strong>de</strong> biomasa. De 266 kg etiquetados como pintarroja (Scyliorhinus<br />
canicu<strong>la</strong>), sólo 28 kg correspondían a esa especie (59).
Estos errores no sólo supon<strong>en</strong> una<br />
c<strong>la</strong>ra pérdida <strong>de</strong> información, sino<br />
que a<strong>de</strong>más induc<strong>en</strong> a error <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
p<strong>la</strong>nificación <strong>de</strong> estudios ci<strong>en</strong>tíficos<br />
o <strong>de</strong> gestión. Por ejemplo, si <strong>en</strong> el<br />
caso expresado anteriorm<strong>en</strong>te se<br />
observan los datos <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rados <strong>de</strong><br />
forma oficial, <strong>la</strong> raya que más<br />
esfuerzo <strong>en</strong> investigación y gestión<br />
necesitaría sería <strong>la</strong> raya estrel<strong>la</strong>da<br />
(Raja asterias) pero, <strong>la</strong> realidad es<br />
otra muy difer<strong>en</strong>te.<br />
El hecho <strong>de</strong> que muchas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s especies llegu<strong>en</strong> a <strong>la</strong> lonja procesadas <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes<br />
formas dificulta <strong>en</strong> gran medida <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> una correcta id<strong>en</strong>tificación por los<br />
observadores <strong>en</strong> lonja. Si a esa dificultad se le aña<strong>de</strong> el mal etiquetaje <strong>de</strong> <strong>la</strong>s especies,<br />
se hace muy difícil po<strong>de</strong>r realizar evaluaciones con un mínimo <strong>de</strong> acercami<strong>en</strong>to a <strong>la</strong><br />
realidad. A<strong>de</strong>más, <strong>la</strong> pérdida estimada <strong>de</strong> biomasa al extraer <strong>la</strong> piel, vísceras, cabeza y<br />
aletas, que se estima <strong>en</strong> un ~50%, aña<strong>de</strong> también error a los datos obt<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> lonja<br />
(59). El procesami<strong>en</strong>to previo a <strong>la</strong> subasta <strong>de</strong> los animales se realiza por difer<strong>en</strong>tes<br />
motivos. En el caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> pintarroja (Scyliorhinus canicu<strong>la</strong>), según <strong>en</strong>trevistas<br />
mant<strong>en</strong>idas con <strong>pesca</strong>dores <strong>de</strong> <strong>la</strong> lonja <strong>de</strong> B<strong>la</strong>nes, se hace porque si no llegan pe<strong>la</strong>das a<br />
<strong>la</strong> subasta, estas, no ti<strong>en</strong><strong>en</strong> mercado. El bajo valor <strong>de</strong> su carne y <strong>la</strong> dureza <strong>de</strong>l trabajo<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> extracción <strong>de</strong> <strong>la</strong> piel provoca que, si los <strong>pesca</strong>dores no los <strong>de</strong>spellejan antes <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
subasta, no se los compran <strong>de</strong>bido al<br />
bajo r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> ganancias que le<br />
supone al <strong>pesca</strong><strong>de</strong>ro. En otros casos el<br />
motivo es <strong>la</strong> eliminación <strong>de</strong>l sabor a<br />
amoníaco, que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> muchas especies<br />
si no se <strong>de</strong>sangran y evisceran <strong>de</strong>prisa,<br />
al t<strong>en</strong>er un elevado cont<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> urea<br />
<strong>en</strong> sangre. En tercer lugar existe un<br />
procesami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>bido al comercio <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s aletas, que consiste <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
amputación <strong>de</strong> estas.<br />
Caja <strong>de</strong> subasta con diversos ejemp<strong>la</strong>res <strong>de</strong> <strong>tiburones</strong><br />
procesados. Foto: A. Oltra<br />
Proceso <strong>de</strong> <strong>de</strong>spellejami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> una pintarroja (Scyliorhinus<br />
canicu<strong>la</strong>). Foto: A. Oltra<br />
En realidad, aunque España sea una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cinco primeras <strong>pot<strong>en</strong>cia</strong>s <strong>mundial</strong>es <strong>en</strong><br />
capturas <strong>de</strong> <strong>tiburones</strong>, toda esta problemática provoca que gran parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />
españo<strong>la</strong> <strong>de</strong>sconoce realm<strong>en</strong>te si alguna vez ha comido tiburón, como así lo <strong>de</strong>muestra<br />
una <strong>en</strong>cuesta realizada por TNS Demoscopia realizada <strong>en</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 2009 (80). El 96% <strong>de</strong><br />
los españoles <strong>en</strong>cuestados <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ro no haber elegido nunca carne <strong>de</strong> tiburón para<br />
comer pero, <strong>en</strong>tre estos, el 32,9 % respondía afirmativam<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> pregunta <strong>de</strong> si<br />
alguna vez habían comido cazón o marrajo. Este dato nos indica un amplio<br />
<strong>de</strong>sconocimi<strong>en</strong>to sobre <strong>la</strong> id<strong>en</strong>tificación <strong>de</strong> algunas especies consumidas que se refleja<br />
<strong>en</strong> que el 76,4 % <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción, <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ro que <strong>de</strong>sconocía que el marrajo o el cazón<br />
fueran especies <strong>de</strong> tiburón.<br />
43
Otro dato interesante que muestra esta <strong>en</strong>cuesta, es que sólo el 7,8 % <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />
conoce que <strong>la</strong> flota pesquera españo<strong>la</strong> es una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cinco mayores <strong>de</strong>l mundo y que<br />
existe un gran volum<strong>en</strong> <strong>de</strong> comercio <strong>de</strong> aletas <strong>de</strong> tiburón (80). Resulta extraño que no<br />
exista un conocimi<strong>en</strong>to mayor, <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción, <strong>de</strong>l nivel <strong>de</strong> <strong>pot<strong>en</strong>cia</strong> comercial que<br />
España repres<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> este sector, puesto que al fin y al cabo repres<strong>en</strong>ta una<br />
importante fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> recursos económicos para el país. La realidad es que <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />
no conoce esos datos porque ni se cu<strong>en</strong>tan, ni se publicitan. A m<strong>en</strong>udo, <strong>en</strong> <strong>la</strong> televisión<br />
se pued<strong>en</strong> ver anuncios <strong>de</strong>l FROM (Fondo <strong>de</strong> Regu<strong>la</strong>ción y Organización <strong>de</strong>l Mercado<br />
<strong>de</strong> los Productos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Pesca y Cultivos Marinos) promocionando difer<strong>en</strong>tes productos<br />
o pesquerías, pero nunca con temáticas re<strong>la</strong>cionadas con los e<strong>la</strong>smobranquios.<br />
9. LA IMPORTANCIA DEL PUERTO DE VIGO EN LOS DESEMBARCOS Y EL<br />
COMERCIO DE PRODUCTOS DERIVADOS DE LOS TIBURONES<br />
Según datos <strong>de</strong> <strong>la</strong> FAO <strong>de</strong>l año 2005 exist<strong>en</strong> un total <strong>de</strong> 312 puertos pesqueros <strong>en</strong> el<br />
litoral español, distribuidos por Comunida<strong>de</strong>s Autónomas. En función <strong>de</strong> <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>sembarcos <strong>de</strong> <strong>pesca</strong>do, <strong>la</strong>s Comunida<strong>de</strong>s Autónomas más significativas y sus puertos<br />
principales, <strong>en</strong> ord<strong>en</strong> <strong>de</strong> mayor a m<strong>en</strong>or, son: Galicia (Vigo, Cangas, A Coruña, Marín,<br />
Bure<strong>la</strong> y Cillero); País Vasco (Ondarroa, Bermeo, Guetaria, Pasajes); Cantabria<br />
(Santoña); Asturias (Avilés y Gijón); Canarias (Las Palmas, Santa Cruz <strong>de</strong> T<strong>en</strong>erife,<br />
Arrecife <strong>de</strong> Lanzarote y Los Cristianos); Andalucía (Cádiz, Is<strong>la</strong> Cristina); Val<strong>en</strong>cia<br />
(Castellón); Cataluña (Tarragona, Roses) y Baleares (Palma <strong>de</strong> Mallorca).<br />
Según datos <strong>de</strong> <strong>la</strong> FAO, <strong>en</strong> el cuadro adjunto (fig. 9) se reflejan <strong>la</strong>s <strong>de</strong>scargas <strong>de</strong><br />
<strong>pesca</strong>do fresco correspondi<strong>en</strong>tes al año 2005 <strong>en</strong> puertos <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l <strong>en</strong>te<br />
“Puertos <strong>de</strong>l Estado”, ord<strong>en</strong>ados <strong>de</strong> mayor a m<strong>en</strong>or.<br />
PUERTOS DEL ESTADO<br />
Tm<br />
Vigo 74.791<br />
Coruña 26.999<br />
Cádiz 24.786<br />
Avilés 16.497<br />
Pasajes 11.448<br />
Gijón 8.414<br />
Castellón 7.099<br />
Santan<strong>de</strong>r 5.510<br />
Las Palmas 5.263<br />
Almería 5.065<br />
Marín 4.787<br />
Tarragona 3.832<br />
Alicante 3.510<br />
T<strong>en</strong>erife 3.194<br />
Fig.9 (datos FAO, 2005)<br />
44
Vigo ti<strong>en</strong>e el puerto pesquero más gran<strong>de</strong> e importante <strong>de</strong> Europa y es el más<br />
importante <strong>de</strong>l comercio europeo <strong>de</strong> aletas y carne <strong>de</strong> tiburón (10). Los pa<strong>la</strong>ngreros y<br />
otras gran<strong>de</strong>s embarcaciones españo<strong>la</strong>s <strong>de</strong>sembarcan sus capturas <strong>en</strong> todo el mundo<br />
y, posteriorm<strong>en</strong>te, son <strong>en</strong>viadas a empresas <strong>de</strong> Vigo y <strong>de</strong>scargadas directam<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />
sus muelles privados. Esto se realiza gracias a un sistema <strong>de</strong> comercio global <strong>de</strong><br />
cont<strong>en</strong>edores barato y efici<strong>en</strong>te y, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> allí, se distribuy<strong>en</strong> a otras partes <strong>de</strong> Europa y<br />
<strong>de</strong>l mundo. La mayor parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> carne <strong>de</strong> tiburón se exporta a mercados europeos,<br />
especialm<strong>en</strong>te a Italia, y <strong>la</strong>s aletas se <strong>en</strong>vían al mercado asiático, principalm<strong>en</strong>te a<br />
Hong-Kong (7,10). En el caso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s aletas, <strong>de</strong>bido a su alto valor, a veces son<br />
transportadas por aviones, mi<strong>en</strong>tras que <strong>la</strong> carne se manda conge<strong>la</strong>da mediante<br />
cargueros (10).<br />
Las embarcaciones <strong>de</strong> pa<strong>la</strong>ngre <strong>de</strong> <strong>la</strong> UE <strong>de</strong>scargan directam<strong>en</strong>te los <strong>tiburones</strong> frescos<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> subasta <strong>de</strong> Vigo. Estos <strong>tiburones</strong>, proced<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s capturas <strong>de</strong> los últimos días,<br />
no son conge<strong>la</strong>dos <strong>de</strong>bido a que, <strong>en</strong> dicha subasta, <strong>la</strong> carne fresca <strong>de</strong> tiburón ti<strong>en</strong>e<br />
mayor valor (10).<br />
Tiburones zorro <strong>en</strong> <strong>la</strong> lonja <strong>de</strong> Vigo. Foto: Dave Kulka<br />
Tiburones <strong>en</strong> <strong>la</strong> lonja <strong>de</strong> Vigo.<br />
Foto: Dave Kulka.<br />
Exist<strong>en</strong> unas diez empresas <strong>en</strong> Vigo que comercian con aletas <strong>de</strong> tiburón. La forma <strong>de</strong><br />
comercialización consiste, principalm<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> aletas frescas o conge<strong>la</strong>das, y sus<br />
principales cli<strong>en</strong>tes se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> China, el Su<strong>de</strong>ste Asiático, Japón y Taiwán. Los<br />
precios <strong>de</strong> aletas conge<strong>la</strong>das osci<strong>la</strong>n <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>de</strong> <strong>la</strong>s especies. Así, <strong>la</strong>s <strong>de</strong> tintorera<br />
se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong>tre 10 y 17 $/kg, <strong>la</strong>s <strong>de</strong> martillo unos 30 $/kg y <strong>la</strong>s <strong>de</strong> marrajo <strong>en</strong>tre<br />
11 y 12 $/kg (10).<br />
El mercado <strong>de</strong> <strong>la</strong> carne, <strong>en</strong> cambio, es <strong>de</strong> m<strong>en</strong>or importancia <strong>en</strong> cuanto a valor ya que,<br />
si comparamos, el precio <strong>de</strong> <strong>la</strong> carne conge<strong>la</strong>da <strong>de</strong> tintorera varía <strong>en</strong>tre 1-2 $/kg, es<br />
<strong>de</strong>cir, más <strong>de</strong> diez veces m<strong>en</strong>os que el precio <strong>de</strong> sus aletas. Aún así, <strong>en</strong> los últimos<br />
45
años ha aum<strong>en</strong>tado el mercado <strong>de</strong> carne <strong>de</strong> tiburón. De hecho, a nivel <strong>mundial</strong> <strong>la</strong><br />
producción reportada <strong>de</strong> <strong>la</strong> carne <strong>de</strong> tiburón fresca, conge<strong>la</strong>da o seca, se triplicó <strong>en</strong>tre<br />
los años 1985 y 2004, pasando <strong>de</strong> 38.000 a 100.000 Tm, respectivam<strong>en</strong>te. En los<br />
últimos años, España se ha convertido <strong>en</strong> uno <strong>de</strong> los mayores productores <strong>de</strong> carne<br />
conge<strong>la</strong>da <strong>de</strong> tiburón, conjuntam<strong>en</strong>te con Japón y Taiwán. En re<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong>s<br />
importaciones, España también ocupa un lugar muy <strong>de</strong>stacado, si<strong>en</strong>do lí<strong>de</strong>r <strong>mundial</strong><br />
<strong>en</strong> 2004 con 17.500 Tm y, <strong>en</strong> 2005, fue el responsable <strong>de</strong>l 42% <strong>de</strong>l total <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
importaciones europeas, seguido <strong>de</strong> Italia con el 25% (1).<br />
Otros productos <strong>de</strong>rivados son <strong>la</strong>s mandíbu<strong>la</strong>s, <strong>la</strong> piel, el aceite <strong>de</strong>l hígado, el cartí<strong>la</strong>go<br />
y los di<strong>en</strong>tes pero, <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> poca información <strong>de</strong> los registros comerciales <strong>de</strong> este<br />
tipo <strong>de</strong> productos, es muy difícil estimar <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre el comercio, <strong>la</strong>s capturas y el<br />
volum<strong>en</strong> total <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pesquerías <strong>de</strong> tiburón <strong>de</strong> manera global.<br />
Tiburón peregrino (Cetorhinus maximus) nadando <strong>en</strong> el Mar Mediterráneo. Foto: M. Ball/Triton diving c<strong>en</strong>ter<br />
46
10. CONCLUSIONES<br />
Los <strong>tiburones</strong>, como superpredadores, pres<strong>en</strong>tan unas características <strong>de</strong>terminadas<br />
que les hac<strong>en</strong> ser extremadam<strong>en</strong>te s<strong>en</strong>sibles a <strong>la</strong> sobre<strong>pesca</strong> a <strong>la</strong> que se v<strong>en</strong> sometidos<br />
<strong>en</strong> todos los océanos <strong>de</strong>l mundo. Tanto es así que se pue<strong>de</strong> observar cómo, a lo <strong>la</strong>rgo<br />
<strong>de</strong>l tiempo, existe una t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia a <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s capturas <strong>de</strong> e<strong>la</strong>smobranquios.<br />
Dicha reducción <strong>de</strong> capturas se explica no porque disminuya el esfuerzo, sino por <strong>la</strong><br />
t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia al co<strong>la</strong>pso <strong>de</strong> sus pob<strong>la</strong>ciones cuando <strong>la</strong> presión pesquera es excesiva,<br />
<strong>de</strong>bido a su poca capacidad <strong>de</strong> recuperación.<br />
La <strong>de</strong>saparición <strong>de</strong> muchas pob<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> <strong>tiburones</strong> pue<strong>de</strong> t<strong>en</strong>er consecu<strong>en</strong>cias<br />
inesperadas que no sólo afectan al medio ambi<strong>en</strong>te. En realidad, <strong>la</strong> viabilidad y<br />
continuidad <strong>de</strong> muchas pesquerías, <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, y <strong>la</strong>s artesanales, <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r, está<br />
directam<strong>en</strong>te re<strong>la</strong>cionada con el mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l equilibrio natural <strong>de</strong> los<br />
ecosistemas explotados como se pue<strong>de</strong> comprobar <strong>en</strong> el ejemplo dado <strong>en</strong> el punto 3<br />
<strong>de</strong> este informe (20).<br />
Tiburón gris <strong>de</strong> galápagos (Carcharhinus amblyrhynchos). Foto: A.<br />
Lor<strong>en</strong>te<br />
47<br />
La gestión y <strong>la</strong> conservación <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
biodiversidad <strong>de</strong> los océanos lejos<br />
<strong>de</strong> los límites costeros se<br />
<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran obstaculizadas,<br />
básicam<strong>en</strong>te, por dos motivos.<br />
Por un <strong>la</strong>do, estos ecosistemas<br />
oceánicos se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran a mucha<br />
distancia <strong>de</strong> <strong>la</strong> costa, lo que<br />
dificulta su estudio. Por otro <strong>la</strong>do,<br />
el hecho <strong>de</strong> que los gran<strong>de</strong>s<br />
<strong>tiburones</strong> pelágicos se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tr<strong>en</strong><br />
a m<strong>en</strong>udo fuera <strong>de</strong> los límites<br />
jurisdiccionales <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ZEE,<br />
provoca una cierta <strong>la</strong>xitud <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
aplicación <strong>de</strong> leyes <strong>de</strong> carácter<br />
más global. La recopi<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> información sobre <strong>la</strong>s capturas que realizan <strong>la</strong>s flotas <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>rgo recorrido no es, <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, tarea fácil. Es especialm<strong>en</strong>te dificultosa cuando se<br />
trata <strong>de</strong> especies <strong>de</strong> escaso valor económico o pres<strong>en</strong>tan dificulta<strong>de</strong>s para su correcta<br />
id<strong>en</strong>tificación, por <strong>la</strong> similitud <strong>en</strong>tre varias especies, <strong>de</strong>bido a que requier<strong>en</strong> un<br />
esfuerzo añadido poco comp<strong>en</strong>sado económicam<strong>en</strong>te. A<strong>de</strong>más, existe un amplio<br />
porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> capturas que ni tan siquiera son <strong>de</strong>c<strong>la</strong>radas, ya sean <strong>de</strong>scargadas<br />
conjuntam<strong>en</strong>te con otras especies o <strong>de</strong>scartadas directam<strong>en</strong>te al mar. Se ha podido<br />
comprobar que <strong>la</strong>s capturas incid<strong>en</strong>tales <strong>de</strong> <strong>tiburones</strong> se dan <strong>en</strong> prácticam<strong>en</strong>te todos<br />
los tipos <strong>de</strong> pesquerías. Así, cerco, pa<strong>la</strong>ngre <strong>de</strong> superficie y <strong>de</strong> fondo, diversos tipos <strong>de</strong><br />
arrastre y <strong>de</strong> artes <strong>de</strong> <strong>en</strong>malle son responsables <strong>de</strong> dichas capturas y <strong>de</strong> <strong>la</strong> escasez <strong>de</strong><br />
datos prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mismas. Por ello, hay que ser muy cautelosos a <strong>la</strong> hora <strong>de</strong><br />
valorar los datos que llegan proced<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>de</strong>sembarcos y que no han seguido un<br />
proceso <strong>de</strong> control mediante observadores in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes a bordo y <strong>en</strong> <strong>la</strong>s lonjas ya<br />
que, <strong>de</strong> otra forma, <strong>la</strong>s conclusiones que se pued<strong>en</strong> extraer <strong>de</strong> esos datos arrastran un<br />
error acumu<strong>la</strong>do <strong>de</strong> gran magnitud. Sólo a nivel <strong>de</strong> los <strong>de</strong>scartes, algunos informes
muestran como, <strong>de</strong> cada cinco kilos <strong>de</strong> <strong>pesca</strong>do que llega a puerto <strong>en</strong> <strong>la</strong> UE, al m<strong>en</strong>os<br />
uno es arrojado al mar como <strong>de</strong>scarte (45). A<strong>de</strong>más <strong>de</strong>l evid<strong>en</strong>te problema <strong>de</strong> mal uso y<br />
<strong>de</strong>strucción <strong>de</strong> los recursos que los <strong>de</strong>scartes conllevan, tampoco se toma registro <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s especies <strong>de</strong>scartadas, por lo que <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> información perdida re<strong>la</strong>tiva a <strong>la</strong><br />
verda<strong>de</strong>ra extracción <strong>de</strong> recursos no permite una correcta evaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
pob<strong>la</strong>ciones afectadas, ni su correcta gestión.<br />
A lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> este informe, se ha <strong>de</strong>mostrado <strong>la</strong> gran cantidad <strong>de</strong> situaciones <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que<br />
se da esa falta <strong>de</strong> datos, pérdida o mal registro <strong>de</strong> los mismos, llegando incluso a<br />
pres<strong>en</strong>tarse datos ampliam<strong>en</strong>te diverg<strong>en</strong>tes <strong>en</strong>tre difer<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>l<br />
mismo Gobierno <strong>de</strong> España (69,71) y, aunque es cierto que pue<strong>de</strong> existir una cierta<br />
pérdida <strong>de</strong> información <strong>en</strong> los trasvases <strong>de</strong> bases <strong>de</strong> datos, no es m<strong>en</strong>os cierto que una<br />
<strong>de</strong>sviación <strong>de</strong> tal magnitud sugiere una c<strong>la</strong>ra <strong>de</strong>bilidad <strong>en</strong> el sistema <strong>de</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
pesquerías que <strong>de</strong>bería ser corregido con urg<strong>en</strong>cia. Trabajar <strong>en</strong> <strong>la</strong> línea <strong>de</strong> una<br />
homog<strong>en</strong>eización <strong>de</strong>l sistema <strong>de</strong> toma <strong>de</strong> datos a nivel internacional para evitar esa<br />
pérdida <strong>de</strong> información <strong>en</strong> el manejo y trasvase <strong>de</strong> <strong>la</strong>s bases <strong>de</strong> datos, así como, un<br />
gran increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l esfuerzo <strong>en</strong> <strong>la</strong> mejora <strong>de</strong> <strong>la</strong> toma <strong>de</strong>l registro <strong>de</strong> los mismos,<br />
podrían repres<strong>en</strong>tar avances cualitativos importantes.<br />
Por otra parte, también se <strong>de</strong>bería poner cierto cuidado <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> pesquerías<br />
artesanales, don<strong>de</strong> los <strong>tiburones</strong> sigu<strong>en</strong> estando consi<strong>de</strong>rados como <strong>pesca</strong> incid<strong>en</strong>tal.<br />
La cantidad <strong>de</strong> error que se g<strong>en</strong>era y <strong>la</strong> información que se pier<strong>de</strong> a consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l<br />
mal etiquetaje <strong>en</strong> <strong>la</strong>s lonjas, también <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser reconducidas para una correcta<br />
gestión <strong>de</strong> los recursos. Aunque cuantitativam<strong>en</strong>te t<strong>en</strong>ga m<strong>en</strong>or relevancia que <strong>la</strong>s<br />
capturas realizadas por <strong>la</strong>s flotas pelágicas, no <strong>de</strong>ja <strong>de</strong> ser una cantidad <strong>de</strong> error<br />
cualitativo a añadir a <strong>la</strong>s ma<strong>la</strong>s estadísticas pesqueras disponibles. A<strong>de</strong>más, esta ma<strong>la</strong><br />
práctica incorpora un incumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> ley ya que los consumidores ti<strong>en</strong><strong>en</strong> todo el<br />
<strong>de</strong>recho (y <strong>la</strong> Administración, <strong>la</strong> obligación) <strong>de</strong> asegurar que lo que se compra <strong>en</strong> el<br />
mercado se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra correctam<strong>en</strong>te id<strong>en</strong>tificado a nivel <strong>de</strong> especie. A este nivel, hay<br />
también que otorgar un cierto grado <strong>de</strong> responsabilidad a <strong>la</strong>s Administraciones<br />
Autonómicas que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>de</strong>legada <strong>la</strong> compet<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>pesca</strong>.<br />
Todo esto suce<strong>de</strong>, <strong>en</strong> parte, porque España ha consi<strong>de</strong>rado durante mucho tiempo a<br />
<strong>la</strong>s capturas <strong>de</strong> <strong>tiburones</strong> como capturas incid<strong>en</strong>tales d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> otras pesquerías, por<br />
lo que no existe ninguna medida regu<strong>la</strong>dora, ni límites a <strong>la</strong>s capturas como sí exist<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong>s pesquerías <strong>de</strong> atún y pez espada. Esta falta <strong>de</strong> control inc<strong>en</strong>tivó que los<br />
<strong>pesca</strong>dores t<strong>en</strong>dieran a capturar <strong>tiburones</strong> como objetivo, introduci<strong>en</strong>do incluso<br />
ligeros cambios <strong>en</strong> sus artes. Por ello, una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s medidas que se hacían necesarias <strong>de</strong><br />
forma urg<strong>en</strong>te era <strong>la</strong> <strong>de</strong> consi<strong>de</strong>rar a <strong>la</strong>s capturas <strong>de</strong> <strong>tiburones</strong> como especie objetivo,<br />
ya que estas se situaban <strong>en</strong> porc<strong>en</strong>tajes elevadísimos <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con el total <strong>de</strong><br />
capturas, y aplicar <strong>la</strong>s medidas regu<strong>la</strong>doras necesarias para asegurar <strong>la</strong> conservación a<br />
<strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo <strong>de</strong>l recurso explotado y, por añadidura, para el mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l<br />
equilibrio <strong>de</strong> los ecosistemas marinos. De esta forma <strong>de</strong>bería ser aplicable <strong>la</strong> ya<br />
aceptada Política Pesquera Común que, <strong>en</strong> el Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to (CE) nº2371/2002 <strong>de</strong>l<br />
Consejo <strong>de</strong>l 20 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong>l 2002, estipu<strong>la</strong>ba que <strong>de</strong>bían establecerse los límites<br />
<strong>de</strong>l esfuerzo pesquero y <strong>la</strong>s capturas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s especies comerciales. Incluso se <strong>de</strong>berían<br />
establecer p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> recuperación inmediatos para aquel<strong>la</strong>s especies más castigadas<br />
48
por <strong>la</strong> sobre<strong>pesca</strong> y <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> gestión. Esta Política Pesquera Común, basada <strong>en</strong><br />
principios <strong>de</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad y <strong>de</strong> protección <strong>de</strong> los recursos, <strong>de</strong>bería tomar medidas<br />
inmediatas <strong>en</strong> <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s capturas incid<strong>en</strong>tales y, por supuesto, <strong>en</strong> lo re<strong>la</strong>tivo a<br />
los <strong>de</strong>scartes, que se <strong>de</strong>berían limitar, regu<strong>la</strong>r estrictam<strong>en</strong>te y registrar<br />
a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te. Afortunadam<strong>en</strong>te, por primera vez, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s pasadas “I Jornadas sobre<br />
<strong>la</strong> Sost<strong>en</strong>ibilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> Pesquerías <strong>de</strong> Tiburones” que tuvieron lugar <strong>en</strong> Madrid <strong>en</strong> el<br />
mes <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong>l 2008, el Gobierno <strong>de</strong> España reconoció parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>pesca</strong> <strong>de</strong><br />
<strong>tiburones</strong> como <strong>pesca</strong> objetivo, aunque todavía no existe ninguna medida <strong>de</strong> gestión al<br />
respecto.<br />
Las regu<strong>la</strong>ciones, y el control <strong>de</strong>l cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mismas, sobre el cerc<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> aletas <strong>de</strong>berían ser mucho más estrictas <strong>de</strong> lo que actualm<strong>en</strong>te son. Esta <strong>la</strong>xitud<br />
provoca y permite <strong>la</strong> aparición <strong>de</strong> dificulta<strong>de</strong>s para un correcto control <strong>de</strong><br />
cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s leyes establecidas. Dificulta<strong>de</strong>s, basadas <strong>en</strong> alegaciones <strong>de</strong><br />
difer<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> procesami<strong>en</strong>to, para llegar a acuerdos <strong>en</strong> <strong>la</strong> corre<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre el peso <strong>de</strong><br />
los cuerpos y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s aletas <strong>de</strong>sembarcadas, así como, los <strong>de</strong>sembarcos <strong>en</strong> puertos<br />
difer<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> aletas y cuerpos, dificultan el proceso <strong>de</strong> gestión y control. La obligación<br />
<strong>de</strong> <strong>de</strong>scargar cuerpos y aletas <strong>en</strong> el mismo puerto y/o <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> una<br />
política <strong>de</strong> aletas adheridas <strong>de</strong> forma natural al cuerpo facilitaría un mayor control y <strong>la</strong>s<br />
aletas podrían ser procesadas <strong>en</strong> tierra con el tipo <strong>de</strong> corte <strong>de</strong>seado.<br />
Por otra parte, el <strong>de</strong>scuadre observado <strong>en</strong>tre los datos españoles, sobre capturas<br />
totales y cantidad <strong>de</strong> aletas <strong>de</strong> tiburón <strong>de</strong>sembarcadas, manejados por <strong>la</strong> Subdirección<br />
G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Asuntos Comunitarios (ver punto 8 <strong>de</strong>l informe), don<strong>de</strong> el increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>sembarques <strong>de</strong> aletas <strong>en</strong>tre los años 2006 y 2007 es muy superior al <strong>de</strong> <strong>la</strong>s capturas<br />
totales, para el mismo período <strong>de</strong> tiempo, provoca que se abran una serie <strong>de</strong> dudas<br />
que <strong>de</strong>berían ser ac<strong>la</strong>radas. Puesto que el Gobierno <strong>de</strong> España niega <strong>de</strong> forma<br />
categórica <strong>la</strong> práctica <strong>de</strong>l finning <strong>en</strong> sus pesquerías y no es, <strong>en</strong> ningún caso, motivación<br />
<strong>de</strong> este informe poner ese dato <strong>en</strong> <strong>en</strong>tredicho, sólo se pue<strong>de</strong> llegar a <strong>la</strong> conclusión <strong>de</strong><br />
que existe una gestión altam<strong>en</strong>te inefectiva que provoca car<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> los registros y,<br />
por lo tanto, una importante falta <strong>de</strong> datos.<br />
Es necesaria una petición <strong>de</strong> urg<strong>en</strong>te aplicación <strong>de</strong> medidas <strong>de</strong> gestión. Dichas medidas<br />
<strong>de</strong>berían ir <strong>en</strong> <strong>la</strong> línea <strong>de</strong> los p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> gestión propuestos por <strong>la</strong> FAO ya <strong>en</strong> 1999. Hoy,<br />
esas líneas vi<strong>en</strong><strong>en</strong> marcadas por el P<strong>la</strong>n <strong>de</strong> Acción Comunitario que <strong>la</strong> Unión Europea<br />
adoptó <strong>en</strong> Febrero <strong>de</strong> 2009 y que se implem<strong>en</strong>tará a partir <strong>de</strong> Mayo <strong>de</strong>l mismo año,<br />
posteriorm<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s conclusiones e<strong>la</strong>boradas por el Consejo <strong>de</strong> Ministros <strong>de</strong> Pesca <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> UE. Asimismo, sería necesaria <strong>la</strong> implicación <strong>de</strong> España para que dicho P<strong>la</strong>n se<br />
convierta <strong>en</strong> un marco sufici<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te fuerte como para que <strong>la</strong>s iniciativas legis<strong>la</strong>tivas<br />
que <strong>de</strong> él se <strong>de</strong>spr<strong>en</strong>dan sirvan para asegurar <strong>la</strong> conservación y recuperación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
especies <strong>de</strong> <strong>tiburones</strong> y rayas que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> estado <strong>de</strong> am<strong>en</strong>aza. De <strong>la</strong> misma<br />
forma, también <strong>de</strong>be servir para que <strong>la</strong>s que no lo están, no llegu<strong>en</strong> nunca a estarlo.<br />
Así, se hace necesaria <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> un P<strong>la</strong>n Nacional <strong>de</strong> conservación <strong>de</strong> los<br />
<strong>tiburones</strong>, <strong>en</strong> líneas con <strong>la</strong>s medidas adoptadas por <strong>la</strong> Comisión Europea <strong>en</strong> el P<strong>la</strong>n <strong>de</strong><br />
Acción Comunitario, para asegurar <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s especies y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pesquerías.<br />
Los difer<strong>en</strong>tes conv<strong>en</strong>ios internacionales <strong>en</strong> los que España ti<strong>en</strong>e firma (Conv<strong>en</strong>io <strong>de</strong><br />
Bonn, Conv<strong>en</strong>io <strong>de</strong> Berna, Conv<strong>en</strong>io <strong>de</strong> Barcelona, UNEP – Mediterranean Action P<strong>la</strong>n<br />
49
for the Conservation of Carti<strong>la</strong>ginous Fishes y CITES), aunque no sean vincu<strong>la</strong>ntes <strong>en</strong><br />
todos los casos, sí <strong>de</strong>berían ser <strong>de</strong> obligado cumplimi<strong>en</strong>to moral. En España, exist<strong>en</strong> los<br />
marcos legales necesarios para po<strong>de</strong>r aplicar protección a <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes especies<br />
am<strong>en</strong>azadas, cumpli<strong>en</strong>do <strong>la</strong>s motivaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley 42/2007, <strong>de</strong> 13 <strong>de</strong> diciembre, <strong>de</strong>l<br />
Patrimonio Natural y Biodiversidad. Como <strong>pot<strong>en</strong>cia</strong> <strong>mundial</strong> <strong>en</strong> capturas <strong>de</strong> <strong>tiburones</strong>,<br />
España también <strong>de</strong>bería situarse a <strong>la</strong> cabeza <strong>en</strong> políticas <strong>de</strong> conservación. La inclusión<br />
<strong>en</strong> el Catálogo Nacional <strong>de</strong> Especies Am<strong>en</strong>azadas <strong>de</strong> aquel<strong>la</strong>s especies <strong>de</strong> <strong>tiburones</strong><br />
catalogadas por <strong>la</strong> UICN <strong>en</strong> situación <strong>de</strong> “<strong>en</strong> peligro” o “<strong>en</strong> peligro crítico”, sería<br />
recom<strong>en</strong>dable para asegurar su sost<strong>en</strong>ibilidad pres<strong>en</strong>te y futura. En este aspecto, hay<br />
que prestar especial at<strong>en</strong>ción a <strong>la</strong> gran raya manta (Mobu<strong>la</strong> mobu<strong>la</strong>r) y los peces<br />
guitarra (Rhinobatos spp.).<br />
Otro dato a <strong>de</strong>stacar, y que afecta al Consejo <strong>de</strong> Ministros <strong>de</strong> Pesca <strong>de</strong> <strong>la</strong> UE <strong>de</strong> forma<br />
bastante g<strong>en</strong>érica, es <strong>la</strong> sistemática t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia a <strong>de</strong>soír <strong>la</strong>s recom<strong>en</strong>daciones ci<strong>en</strong>tíficas<br />
prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l ICES para <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> cuotas <strong>de</strong> <strong>pesca</strong> (TACs) sobre diversas<br />
especies. El ICES ha recom<strong>en</strong>dado <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> cuota cero y <strong>la</strong> prohibición como<br />
captura objetivo, para diversas especies <strong>en</strong> grave estado <strong>de</strong> conservación <strong>en</strong> el<br />
Atlántico (72). Así, <strong>la</strong> mielga (Squalus acanthias) y el cailón (Lamna nasus), ambas <strong>en</strong><br />
peligro crítico <strong>de</strong> extinción para <strong>la</strong> zona <strong>de</strong>l Atlántico NE (64); <strong>la</strong> pailona (C<strong>en</strong>troscyllium<br />
coelolepsis) y el quelvacho (C<strong>en</strong>trophorus squamosus), <strong>en</strong> peligro para <strong>la</strong> misma zona<br />
(64) o <strong>la</strong> lija (Da<strong>la</strong>tias licha), como vulnerable (64), son un c<strong>la</strong>ro ejemplo <strong>de</strong> lo com<strong>en</strong>tado<br />
puesto que, <strong>en</strong> ninguno <strong>de</strong> estos casos, <strong>la</strong> cuota recom<strong>en</strong>dada ha sido aplicada. Por<br />
ello, sería recom<strong>en</strong>dable <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong>l principio <strong>de</strong> precaución <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong><br />
dichas pesquerías, así como, un increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> s<strong>en</strong>sibilidad <strong>de</strong> los Ministros <strong>de</strong> Pesca<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> UE hacia los consejos o recom<strong>en</strong>daciones ci<strong>en</strong>tíficas.<br />
Como se ha podido observar a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l informe, los datos <strong>de</strong> capturas y comercio<br />
<strong>de</strong> productos <strong>de</strong>l tiburón <strong>en</strong> España, <strong>la</strong> sitúan como una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s 5 principales <strong>pot<strong>en</strong>cia</strong>s<br />
<strong>mundial</strong>es <strong>en</strong> este campo y como lí<strong>de</strong>r indiscutible d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Europa realizando, <strong>en</strong><br />
pesquerías distribuidas por todo el mundo, <strong>la</strong> mitad <strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s capturas <strong>de</strong> <strong>la</strong> UE.<br />
<strong>Una</strong> <strong>pot<strong>en</strong>cia</strong> <strong>de</strong> esta magnitud ti<strong>en</strong>e, obviam<strong>en</strong>te, una fuerte influ<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> lo que a<br />
política <strong>de</strong> gestión <strong>de</strong> pesquerías <strong>de</strong> <strong>tiburones</strong> se refiere, a nivel <strong>mundial</strong>. Por ello, es<br />
imprescindible <strong>la</strong> cooperación internacional para <strong>la</strong> aplicación global <strong>de</strong> dichas<br />
medidas <strong>de</strong> gestión, ya que los gran<strong>de</strong>s <strong>tiburones</strong> pelágicos son animales migratorios<br />
que necesitan medidas <strong>de</strong> gestión globales, libres <strong>de</strong> intereses particu<strong>la</strong>res y<br />
fronterizos.<br />
50
11. RECOMENDACIONES<br />
Basado <strong>en</strong> <strong>la</strong>s investigaciones y datos aportados, se solicita con urg<strong>en</strong>cia al Gobierno<br />
español que tome <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes acciones a nivel nacional, regional e internacional para<br />
asegurar una gestión y conservación eficaz <strong>de</strong> <strong>tiburones</strong> y rayas:<br />
Nivel nacional<br />
<br />
Establecer medidas <strong>de</strong> gestión y <strong>de</strong> control <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pesquerías <strong>de</strong> <strong>tiburones</strong>, incluy<strong>en</strong>do:<br />
o Límites <strong>de</strong> captura basados <strong>en</strong> recom<strong>en</strong>daciones ci<strong>en</strong>tíficas (p. ej.: reducción<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> mortalidad por <strong>pesca</strong> <strong>de</strong>l marrajo di<strong>en</strong>tuso y poner límite a los<br />
<strong>de</strong>sembarques <strong>de</strong> <strong>tiburones</strong> gato);<br />
o Establecer unos límites <strong>de</strong> precaución ante <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> recom<strong>en</strong>daciones<br />
ci<strong>en</strong>tíficas (p.ej.: límites <strong>en</strong> los <strong>de</strong>sembarques <strong>de</strong> tintorera) y<br />
o Períodos <strong>de</strong> veda para proteger épocas <strong>de</strong> apareami<strong>en</strong>to, alumbrami<strong>en</strong>to y<br />
zonas <strong>de</strong> cría <strong>de</strong> <strong>tiburones</strong><br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
Estudiar e implem<strong>en</strong>tar medidas para minimizar <strong>la</strong> mortalidad por captura accesoria y<br />
<strong>de</strong>scartes;<br />
Eliminar el exceso <strong>de</strong> capacidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> flota pesquera españo<strong>la</strong>;<br />
Sancionar cualquier captura <strong>de</strong> especies protegidas <strong>de</strong> <strong>tiburones</strong> y rayas bajo <strong>la</strong> ley<br />
europea (p. ej.: tiburón peregrino, tiburón b<strong>la</strong>nco y angelotes);<br />
Prohibir <strong>la</strong> ret<strong>en</strong>ción a bordo <strong>de</strong> especies <strong>de</strong> <strong>tiburones</strong> y rayas particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te<br />
vulnerables o <strong>en</strong> peligro (p. ej.: tiburón guitarra, gran raya manta, <strong>tiburones</strong> martillo,<br />
<strong>tiburones</strong> zorro);<br />
En co<strong>la</strong>boración con <strong>la</strong> UICN, ampliar el Catálogo Español <strong>de</strong> Especies Am<strong>en</strong>azadas<br />
incluy<strong>en</strong>do algunas especies <strong>de</strong> <strong>tiburones</strong> y rayas;<br />
Establecer y hacer cumplir <strong>la</strong>s exig<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> reportar los datos <strong>de</strong> pesquerías por<br />
especie, área y arte <strong>de</strong> <strong>pesca</strong>;<br />
Establecer y hacer cumplir <strong>la</strong>s exig<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> reportar los datos <strong>de</strong> comercio por<br />
especies y producto;<br />
Mejorar <strong>la</strong> trazabilidad <strong>de</strong> los productos <strong>de</strong>rivados <strong>de</strong> <strong>tiburones</strong> y rayas, incluy<strong>en</strong>do<br />
orig<strong>en</strong> y <strong>de</strong>stino;<br />
Asegurar que los datos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pesquerías españo<strong>la</strong>s sean reportados inmediatam<strong>en</strong>te<br />
a <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s compet<strong>en</strong>tes, incluy<strong>en</strong>do <strong>la</strong> UE y <strong>la</strong> CICAA;<br />
51
Increm<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> cobertura <strong>de</strong> observadores pesqueros, como mínimo hasta los<br />
objetivos <strong>de</strong>l P<strong>la</strong>n <strong>de</strong> Acción Comunitario para los <strong>tiburones</strong>;<br />
Investigar <strong>la</strong> viabilidad <strong>de</strong> insta<strong>la</strong>r equipos <strong>de</strong> vi<strong>de</strong>o a bordo para aum<strong>en</strong>tar <strong>la</strong><br />
cobertura <strong>de</strong> observadores;<br />
Educar a los <strong>pesca</strong>dores sobre <strong>la</strong> normativa refer<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> <strong>pesca</strong> <strong>de</strong> <strong>tiburones</strong> y <strong>la</strong><br />
protección <strong>de</strong> especies;<br />
Educar a los <strong>pesca</strong>dores, v<strong>en</strong><strong>de</strong>dores <strong>de</strong> <strong>pesca</strong>do y personal <strong>de</strong> <strong>la</strong>s lonjas <strong>en</strong><br />
id<strong>en</strong>tificación <strong>de</strong> especies;<br />
Mejorar <strong>la</strong> conci<strong>en</strong>ciación <strong>de</strong> los compradores y consumidores estableci<strong>en</strong>do<br />
estándares <strong>de</strong> id<strong>en</strong>tificación <strong>de</strong> especies para <strong>tiburones</strong> y rayas v<strong>en</strong>didos <strong>en</strong> mercados<br />
<strong>de</strong> <strong>pesca</strong>do y subastas;<br />
Mejorar el conocimi<strong>en</strong>to ci<strong>en</strong>tífico <strong>en</strong> biología, ecología y dinámica <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong><br />
<strong>tiburones</strong>;<br />
Eliminar o reducir significativam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> expedición <strong>de</strong> permisos especiales <strong>de</strong> <strong>pesca</strong><br />
vincu<strong>la</strong>dos al reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to europeo sobre <strong>la</strong> prohibición <strong>de</strong>l finning que permite cortar<br />
<strong>la</strong>s aletas <strong>en</strong> mar;<br />
Increm<strong>en</strong>tar el control (escrutinio) <strong>de</strong> <strong>la</strong>s justificaciones e informes asociados a dichos<br />
permisos, tal y como se propone <strong>en</strong> el P<strong>la</strong>n <strong>de</strong> Acción para Tiburones <strong>de</strong> <strong>la</strong> UE;<br />
Exigir que <strong>la</strong>s aletas y carcasas sean <strong>de</strong>scargadas al mismo tiempo y <strong>en</strong> el mismo<br />
puerto, tal y como esboza el P<strong>la</strong>n <strong>de</strong> Acción para <strong>tiburones</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> UE;<br />
Aplicar una ratio <strong>de</strong> peso aleta-cuerpo eviscerado <strong>de</strong> un 5% para los poseedores <strong>de</strong><br />
los permisos especiales <strong>de</strong> <strong>pesca</strong> (sin excepciones para aum<strong>en</strong>tar los ratios y<br />
perpetuar los vacios legales <strong>en</strong> <strong>la</strong> prohibición <strong>de</strong>l finning);<br />
Cumplir los compromisos <strong>de</strong> iniciar un estudio piloto para evaluar <strong>la</strong> viabilidad <strong>de</strong> una<br />
práctica <strong>de</strong> aletas adheridas al cuerpo para <strong>la</strong>s pesquerías <strong>de</strong> <strong>tiburones</strong> españo<strong>la</strong>s;<br />
Nivel europeo<br />
<br />
<br />
Animar a <strong>la</strong> Comisión Europea para un <strong>de</strong>sarrollo inmediato <strong>de</strong> legis<strong>la</strong>ción que<br />
refuerce el reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to europeo sobre <strong>la</strong> prohibición <strong>de</strong>l finning, tal y como sugiere el<br />
P<strong>la</strong>n <strong>de</strong> Acción para <strong>tiburones</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> UE;<br />
Cooperar, con iniciativas, para mejorar <strong>la</strong> recopi<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> datos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s pesquerías<br />
específicas <strong>de</strong> <strong>tiburones</strong> y <strong>en</strong> su comercio;<br />
52
Apoyar el avance <strong>de</strong> <strong>la</strong> legis<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> UE <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong> protección <strong>de</strong> especies <strong>de</strong><br />
<strong>tiburones</strong> y rayas, así como <strong>de</strong> sus hábitats;<br />
Trabajar para elevar <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pesquerías <strong>de</strong> <strong>tiburones</strong> <strong>en</strong><br />
línea con <strong>la</strong>s priorida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> UE d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ORGPs.<br />
Nivel regional<br />
<br />
Promover <strong>la</strong> adopción <strong>de</strong> límites <strong>de</strong> capturas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s pesquerías <strong>de</strong> <strong>tiburones</strong> y rayas <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong>s ORGPs, <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r:<br />
o La cuota <strong>de</strong> <strong>la</strong> NAFO para rayas, <strong>en</strong> línea con los niveles recom<strong>en</strong>dados por los<br />
ci<strong>en</strong>tíficos;<br />
o <strong>Una</strong> cuota <strong>de</strong> <strong>la</strong> CICAA para marrajo di<strong>en</strong>tuso no mayor <strong>de</strong>l 70% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
capturas actuales; y<br />
o <strong>Una</strong> ratio aleta-carcasa que no exceda el 5% <strong>de</strong>l peso eviscerado.<br />
Nivel global<br />
<br />
<br />
<br />
Entab<strong>la</strong>r un intercambio <strong>de</strong> información re<strong>la</strong>tiva a <strong>la</strong>s pesquerías <strong>de</strong> <strong>tiburones</strong> y rayas y<br />
su gestión;<br />
Añadirse activam<strong>en</strong>te y dar apoyo al listado <strong>de</strong> especies <strong>de</strong> <strong>tiburones</strong>, resoluciones y<br />
<strong>de</strong>cisiones <strong>en</strong> CITES y apoyar <strong>la</strong> propuesta alemana <strong>de</strong> incluir <strong>la</strong> mielga y el cailón <strong>en</strong> el<br />
apéndice II <strong>de</strong> CITES; y<br />
Apoyar activam<strong>en</strong>te los acuerdos <strong>de</strong> conservación regionales para <strong>la</strong>s especies <strong>de</strong><br />
<strong>tiburones</strong> listadas bajo <strong>la</strong> CMS, <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r para el marrajo di<strong>en</strong>tuso y marrajo negro.<br />
53
12. BIBLIOGRAFÍA<br />
1. Harei<strong>de</strong>, N.R., J. Carlson, M. C<strong>la</strong>rke, J. Ellis, S. Fordham, S. Fowler, M. Pinho, C.<br />
Raymakers, f. Ser<strong>en</strong>a, B. Seret & S. Polti. 2007. European Shark Fisheries: a<br />
preliminary investigation into fisheries, conversión factors, tra<strong>de</strong> products,<br />
markets and managem<strong>en</strong>t measures. European E<strong>la</strong>smobranch Association.<br />
2. UNEP. 2003. Action p<strong>la</strong>n for the conservation of Carti<strong>la</strong>ginous fishes<br />
(Chondrichthyans) in the Mediterranean Sea. Mediterranean Action P<strong>la</strong>n.<br />
Regional Activity C<strong>en</strong>tre for Specially Protected Areas (SPA).<br />
3. http://www.iucnredlist.org/static/categories_criteria<br />
4. Abdu<strong>la</strong>, A. 2004. Status and Conservation of Sharks in the Mediterranean Sea.<br />
IUCN C<strong>en</strong>tre for Mediterranean Cooperation. Pàg. 2. Conclusiones preliminares<br />
<strong>de</strong>l Workshop <strong>de</strong> San Marino <strong>de</strong>l 2003.<br />
5. Lack, M. & Sant, G. 2006. World Shark Catch, Production and Tra<strong>de</strong> 1990-2003.<br />
TRAFFIC Oceania.<br />
6. C<strong>la</strong>rke, S. 2004. Shark Product Tra<strong>de</strong> in Hong Kong and Main<strong>la</strong>nd China and<br />
Implem<strong>en</strong>tation of the CITES Shark Listings. TRAFFIC East Asia, Hong Kong, China.<br />
7. Shark Alliance. Mayo 2007. Hoja <strong>de</strong> datos sobre los países europeos que han<br />
expedido permisos especiales <strong>de</strong> <strong>pesca</strong> <strong>de</strong> acuerdo con el artículo 4 <strong>de</strong> <strong>la</strong> ley<br />
contra el cerc<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> aletas <strong>de</strong> tiburón.<br />
8. Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to (CE) Nº 1185/2003 <strong>de</strong>l consejo <strong>de</strong> 26 <strong>de</strong> Junio <strong>de</strong>l 2003 sobre el<br />
cerc<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> aletas <strong>en</strong> los buques.<br />
9. FAO. 1999. International P<strong>la</strong>n of Action for the Conservation and Managem<strong>en</strong>t of<br />
Sharks.<br />
10. Oceana. 2007. Perseguidos por sus aletas. Cómo <strong>la</strong>s flotas <strong>de</strong> <strong>la</strong> UE <strong>pesca</strong>n<br />
<strong>tiburones</strong> <strong>en</strong> peligro –sin gestión- <strong>en</strong> los océanos <strong>de</strong>l mundo<br />
11. FAO. 2004. Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Pesca, Información sobre Pesquerías, Unidad <strong>de</strong><br />
Datos y Estadísticas. FISHSTAT Plus: Universal software for Fishery Statistical time<br />
series. Version 2.3.<br />
12. Mejuto, J., García-Cortés, B., Serna, J.M. & Ramos-Cartellé, A. 2006. Sci<strong>en</strong>tific<br />
estimations of by-catch <strong>la</strong>n<strong>de</strong>d by the Spanish surface longline fleet targeting<br />
swordfish (Xiphias G<strong>la</strong>dius) in the At<strong>la</strong>ntic Ocean: 2000-2004. SCRS/2005/074.<br />
Col. Vol. Sci. Pap. ICCAT, 59(3): 1014-1024.<br />
13. C<strong>la</strong>rke, S., Burgess, G., Cavanagh, R., Crow, G., Fordham, S., McDavitt, M., Rose,<br />
D., Smith, M. & Simpf<strong>en</strong>dorfer, C. 2005. Sharks, rays and chimaeras: The status of<br />
54
the chondrichthyan fishes. Chapter 4: Socio-economic Significance of<br />
Chondrichthyan Fish.<br />
14. C<strong>la</strong>rke, S., Mc Allister, M. K., Milner-Gul<strong>la</strong>nd, E. J., Kirkwood, G. P., Michiels<strong>en</strong>s,<br />
C. G. J., Agnew, D. J., Pikitch, E. K., Nakano, H. & Shivji, M. S. 2006 Global<br />
estimates of shark catches using tra<strong>de</strong> records from commercial markets. Ecology<br />
Letters 9: 1115–1126.<br />
15. Lack, M. 2006. Conservation of Spiny Dogfish (Squalus acanthias): A Role for<br />
CITES? TRAFFIC Oceania.<br />
16. Tu<strong>de</strong><strong>la</strong>, S. 2004. Ecosystem effects of fishing in the Mediterranean: an analysis of<br />
the major threats of fishing gear and practices to biodiversity and marine<br />
habitats. Studies and Reviews. G<strong>en</strong>eral Fisheries Commission for the<br />
Mediterranean. No. 74. Rome, FAO. 44p.<br />
17. Baum, J. K., Myers, R. A., Kehler, D., Worm, B., Harley, S. J. & Doherty, P. A. 2003.<br />
Col<strong>la</strong>pse and conservation of shark popu<strong>la</strong>tions in the northwest At<strong>la</strong>ntic. Sci<strong>en</strong>ce<br />
299:389-392.<br />
18. Mejuto, J. & García-Cortés, B. 2003. Preliminary re<strong>la</strong>tionships betwe<strong>en</strong> the wet<br />
fin weight and body weight of some <strong>la</strong>rge pe<strong>la</strong>gic sharks caught by the Spanish<br />
surface longline fleet. ICCAT. Col. Vol. Sci. Papers SCRS/03/085.<br />
19. Silva, A. & García, A. 2005. Factors for conversion of fin weight into round weight<br />
for the blue shark (prionace g<strong>la</strong>uca). Col. Vol. Sci. Pap. ICCAT, 58(3): 935-941.<br />
SCRS/2004/101.<br />
20. Myers, R. A., Baum, J. K., Shepherd, T. D., Powers, S. P. & Peterson, C. H. 2007.<br />
Cascading Effects of the Loss of Apex Predatory Sharks from a Coastal Ocean.<br />
Sci<strong>en</strong>ce 315:1846-1850.<br />
21. ICES. 2006. Report of the Working Group on E<strong>la</strong>smobranch Fishes (WGEF), 14-21<br />
June 2005, Lisbon, Portugal. ICES CM 2006/ACFM:03. 232 pp.<br />
22. ICES. 2006. Report of the Working Group on E<strong>la</strong>smobranch Fishes (WGEF), 14–21<br />
June 2006, ICES Headquarters. ICES CM 2006/ACFM:31. 291 pp.<br />
23. Myers, R. A. & Worm, B. 2004. Extinction, survival or recovery of <strong>la</strong>rge<br />
predatory fishes. Phil. Trans. R. Soc. B. doi:10.1098/rstb.1573. Published on<br />
line<br />
24. Myers, R. A. & Worm, B. 2003. Rapid worldwi<strong>de</strong> <strong>de</strong>pletion of predatory fish<br />
communities. Nature 423:280-283.<br />
55
25. Myers, R. A. & Ott<strong>en</strong>smeyer, C. A. 2005. Extinction Risk in Marine Species.<br />
Marine Conservation Biology: The Sci<strong>en</strong>ce of Maintaining the Sea's Biodiversity.<br />
Is<strong>la</strong>nd Press, Washington DC (USA). In press.<br />
26. Mejuto, J. et. al. 2006. An overview of research activities on swordfish (Xiphias<br />
G<strong>la</strong>dius) and the by-catch species, caugh by the Spanish longline fleet in the<br />
Indian Ocean. IOTC 2006-WPB-11.<br />
27. Mejuto, J., García-Cortés, B., Ramos-Cartellé, A. & Ariz, J. 2007. Preliminary<br />
overall estimations of bycatch <strong>la</strong>n<strong>de</strong>d by the Spanish surface longline fleet<br />
targeting swordfish (Xiphias G<strong>la</strong>dius) in the Pacific Ocean and interaction with<br />
marine turtles and sea birds: years 1990-2005. IATTC. DOCUMENT BYC-6-INF.<br />
28. Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to (CE) nº1627/94 <strong>de</strong>l consejo <strong>de</strong> 27 <strong>de</strong> Junio <strong>de</strong>l 1994.<br />
29. www.europa.eu<br />
30. Macías, D., Gómez-Vives, M. J. & Serna, J. M. 2004. Desembarcos <strong>de</strong> especies<br />
asociadas a <strong>la</strong> pesquería <strong>de</strong> pa<strong>la</strong>ngre <strong>de</strong> superficie dirigido al pez espada (Xiphias<br />
g<strong>la</strong>dius) <strong>en</strong> el Mediterráneo durante 2001 y 2002. Col. Vol. Sci. Pap. ICCAT, 56(3):<br />
981-986<br />
31. www.iucnredlist.org (actualizada <strong>en</strong> 2007)<br />
32. De Maddal<strong>en</strong>a, A., Van Sommeran, S., & Lean<strong>de</strong>r, W. 2007. Dec<strong>la</strong>ration,<br />
Manifesto for immediate Worldwi<strong>de</strong> Shark Conservation Actions.<br />
33. Baillie, J. E. M., Hilton-Taylor, C. & Stuart, S. 2004. IUCN Red List of Threat<strong>en</strong>ed<br />
Species: A Global Species Assessm<strong>en</strong>t. IUCN.<br />
34. Mace, G., Masundire, H., Baillie, J., Ricketts, T. & Brooks, T. 2005. Biodiversity. In<br />
Ecosystems and Human Well-being: Curr<strong>en</strong>t State and Tr<strong>en</strong>ds: Findings of the<br />
Condition and Tr<strong>en</strong>ds Working Group. Is<strong>la</strong>nd Press: Washington DC; 77–122.<br />
35. Camhi, M., Pikitch, E. K. & Babcock, E. A. 2008. Sharks of the Op<strong>en</strong> Ocean:<br />
Biology, Fisheries and Conservation. B<strong>la</strong>ckwell Publishing: Oxford.<br />
36. Cortés, E. 2000. Life history patterns and corre<strong>la</strong>tions in sharks. Reviews in<br />
Fisheries Sci<strong>en</strong>ce 8:299–344.<br />
37. Cortés, E. 2002. Incorporating uncertainty into <strong>de</strong>mographic mo<strong>de</strong>ling:<br />
application to shark popu<strong>la</strong>tions and their conservation. Conservation Biology 18:<br />
1048–1062.<br />
38. FAO. 2007. Fishstat Capture Production (1950–2005) Database, Vol. 2007. Food<br />
and Agriculture Organisation of the United Nations: Rome.<br />
56
39. Dulvy, N., Baum, J., C<strong>la</strong>rke, S., Compagno, L., Cortés, E., Domingo, A., Fordham,<br />
S., Fowler, S., Francis, M., Gibson, C., Martiínez, J., Musick, J., Soldo, A., Stev<strong>en</strong>s,<br />
J & Val<strong>en</strong>ti, S. 2008. You can swim but you can’t hi<strong>de</strong>: the global status and<br />
conservation of oceanic pe<strong>la</strong>gic sharks and rays. Aquatic Conserv: Mar. Freshw.<br />
Ecosyst. Published online in Wiley InterSci<strong>en</strong>ce. (www.intersci<strong>en</strong>ce.wiley.com)<br />
DOI: 10.1002/aqc.975<br />
40. Ho<strong>en</strong>ig, J. M. & Gruber, S.H. 1990. Life-history patterns in the e<strong>la</strong>smobranchs:<br />
implications for fisheries managem<strong>en</strong>t. In: Pratt, H. L., Jr.; Gruber, S. H.; Taniuchi,<br />
T., eds. E<strong>la</strong>smobranchs as living resources: advances in biology, ecology,<br />
systematics and status of the fisheries. NOAA Tech. Rep. NMFS 90:1-16.<br />
41. C<strong>la</strong>rke, S., Milner-Gul<strong>la</strong>nd, E. J. & Bjorndal, T. 2007. Perspective: Social, economic<br />
and regu<strong>la</strong>tory drivers of the shark fin tra<strong>de</strong>. Marine Resource Economics 22:<br />
305–327.<br />
42. C<strong>la</strong>rke, S. 2004. Un<strong>de</strong>rstanding pressures on fishery resources through tra<strong>de</strong><br />
statistics: a pilot study of four products in the Chinese dried seafood market. Fish<br />
& Fisheries 5: 53–74.<br />
43. C<strong>la</strong>rke, S., Magnuss<strong>en</strong>, J. E., Abercrombie, D. L., McAllister, M. K. & Shivji, M. S.<br />
2006. Id<strong>en</strong>tification of shark species composition and proportion in the Hong<br />
Kong shark fin market based on molecu<strong>la</strong>r g<strong>en</strong>etics and tra<strong>de</strong> records.<br />
Conservation Biology 20: 201–211.<br />
44. Mejuto, J., García-Cortés, B. & Serna, J. M. 2003. An overview of the activity of<br />
the Spanish surface longline fleet targeting swordfish (Xiphias g<strong>la</strong>dius) during<br />
2000, with special refer<strong>en</strong>ce to the At<strong>la</strong>ntic Ocean. Col. Vol. Sci. Pap. ICCAT, 55(4):<br />
1485–1494.<br />
45. Oceana. 2007. Desperdicios pesqueros. Evaluación sobre <strong>la</strong>s capturas<br />
accid<strong>en</strong>tales y <strong>de</strong>scartes <strong>de</strong> <strong>tiburones</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s pesquerías <strong>de</strong> <strong>la</strong> UE.<br />
46. Oceana. 2005. The use of “rasco” gillnets in the anglerfish king crab and <strong>de</strong>epsea<br />
sharks fisheries in the Northeast At<strong>la</strong>ntic.<br />
47. Delgado <strong>de</strong> Molina, A., Sarral<strong>de</strong>, R., Pal<strong>la</strong>rés, P., Santana J. C., Delgado <strong>de</strong> Molina,<br />
R. & Ariz, J. 2005. Estimación <strong>de</strong> capturas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s especies accid<strong>en</strong>tales y <strong>de</strong> los<br />
<strong>de</strong>scartes <strong>en</strong> <strong>la</strong> pesquería <strong>de</strong> cerco <strong>de</strong> túnidos tropicales <strong>en</strong> el Océano Atlántico<br />
Ori<strong>en</strong>tal, <strong>en</strong>tre 2001 y 2004. SCRS/2004 /181. Col. Vol. Sci. Pap. ICCAT, 58(1): 385-<br />
404.<br />
48. Sarral<strong>de</strong>, R., Ariz, J., Delgado <strong>de</strong> Molina, A., Pal<strong>la</strong>ré, P. & Santana, J. C. 2005.<br />
Datos sobre <strong>la</strong> actividad <strong>de</strong> <strong>la</strong> flota atunera Españo<strong>la</strong> <strong>de</strong> cerco y barcos <strong>de</strong> apoyo<br />
<strong>pesca</strong>ndo <strong>en</strong> el Océano Atlántico, obt<strong>en</strong>idos por observadores <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 2001 a 2004.<br />
SCRS/2004/179. Col. Vol. Sci. Pap. ICCAT, 58(1): 359-371.<br />
57
49. Oceana. 2006. Northeast At<strong>la</strong>ntic Deep-sea gillnet fishery managem<strong>en</strong>t.<br />
Oceana’s recomm<strong>en</strong>dations for perman<strong>en</strong>t measures.<br />
50. IOTC-2006-SC-INF07. National Report 2005, UE-Spain. Instituto Español <strong>de</strong><br />
Oceanografía.<br />
51. Mejuto, J. & González-Garcés, A. 1984. Shortfin mako, Isurus oxyrhinchus, and<br />
porbeagle, Lamna nasus, associated with longline swordfishery in NW and N<br />
Spain. International Council for the Exploration of the Sea, Council Meeting<br />
1984/G 72:10 pp.<br />
52. Mejuto, J. 1985. Associated catches of sharks, Prionace g<strong>la</strong>uca, Isurus<br />
oxyrhinchus, and Lamna nasus, with NW and N Spanish swordfish fishery, in<br />
1984. International Council for the Exploration of the Sea, Council Meeting<br />
1985/H 42:16 pp.<br />
53. Mejuto, J. & García-Cortés B. 2004. Preliminary re<strong>la</strong>tionships betwe<strong>en</strong> the wet fin<br />
weight and body weight of some <strong>la</strong>rge pe<strong>la</strong>gic sharks caught by the Spanish<br />
surface longline fleet. ICCAT. Col. Vol. Sci. Pap. Vol. 56 (1):243-253.<br />
54. Oceana. 2007. Re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>de</strong>riva italianas: Resultados <strong>de</strong> <strong>la</strong> campaña <strong>de</strong> Oceana<br />
2007.<br />
55. Oceana. 2007. Thonaille: el uso <strong>de</strong> re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>de</strong>riva por <strong>la</strong> flota francesa <strong>de</strong>l<br />
Mediterráneo. Resultados <strong>de</strong> <strong>la</strong> campaña <strong>de</strong> Oceana 2007.<br />
56. Rey, J. C., Mejuto, J. & Iglesias, S. 1988. Evolución histórica y situación actual <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> pesquería españo<strong>la</strong> <strong>de</strong> pez espada (Xiphias g<strong>la</strong>dius). Col. Vol. Sci. Pap. ICCAT,<br />
27:202-213.<br />
57. F<strong>en</strong>ech Farrugia, A., Tawil, M. Y., De <strong>la</strong> Serna, J. M. & Macías, D. 2004. By-catch<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> pesquería <strong>de</strong> pa<strong>la</strong>ngre <strong>de</strong> superficie dirigido al atún rojo (Thunnus thynnus)<br />
<strong>en</strong> el mediterráneo c<strong>en</strong>tro-ori<strong>en</strong>tal. Col. Vol. Sci. Pap. ICCAT, 56(3): 1213-1217.<br />
58. Muñoz-Chàpuli, R. 1985. Análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s capturas <strong>de</strong> escualos <strong>de</strong>mersales <strong>en</strong> el<br />
Atlántico NE (27° N-37° N) y Mar <strong>de</strong> Alborán (Mediterráneo occid<strong>en</strong>tal). Invest.<br />
Pesquera, 49: 121–136.<br />
59. Oltra, A. 2007. Són fiables les estadístiques <strong>de</strong> <strong>pesca</strong> <strong>de</strong> carti<strong>la</strong>ginosos? Estudi<br />
pilot a <strong>la</strong> llotja <strong>de</strong> B<strong>la</strong>nes (Girona). Trabajo final <strong>de</strong> carrera. Ci<strong>en</strong>cias Ambi<strong>en</strong>tales.<br />
UAB. Unpublished<br />
60. Bartolí, A. 2008. Informe <strong>de</strong> Apariciones Inusuales <strong>de</strong> E<strong>la</strong>smobranquios <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />
Costas Cata<strong>la</strong>nas durante el año 2007. Fundación CRAM. Publicado on-line <strong>en</strong>:<br />
www.cram.org<br />
http://www.cram.org/in<strong>de</strong>x.php?page=doc&doc_id=248&doclng=3&m<strong>en</strong>uzone=<br />
-1&taxn=182<br />
58
61. Fordham, S. 2006. Shark alert: Revealing Europe’s impact on shark popu<strong>la</strong>tions.<br />
Shark Alliance.<br />
62. Musick, A. J., Burgess, G., Cailliet, G., Camhi, M. & Fordham, S. 2000.<br />
Managem<strong>en</strong>t of Sharks and Their Re<strong>la</strong>tives (E<strong>la</strong>smobranchii). AFS Policy<br />
Statem<strong>en</strong>t. Fisheries, 25 (3): 9–13.<br />
63. Cavanagh, R. D. y Gibson, C. 2007. El estado <strong>de</strong> conservación <strong>de</strong> los peces<br />
carti<strong>la</strong>ginosos (Condictrios) <strong>de</strong>l Mediterráneo. UICN, G<strong>la</strong>nd, Suiza y Má<strong>la</strong>ga,<br />
España. vi + 37 páginas<br />
64. Gibson, C., Val<strong>en</strong>ti, S. V., Fordham, S. & Fowler, S. 2008. The Conservation of<br />
Northeast At<strong>la</strong>ntic Chondrichthyans. Report of the IUCN Shark Specialist Group<br />
Northeast At<strong>la</strong>ntic Red List Workshop. viii + 76pp.<br />
65. CIESM. 2004. Investigating the roles of cetaceans in marine ecosystems. CIESM<br />
Workshop Monograph n°25, 144 pages, Monaco.<br />
66. Bearzi, G., Politi, E., Agazzi, S. & Azzellino, A. 2006. Prey <strong>de</strong>pletion caused by<br />
overfishing and the <strong>de</strong>cline of marine megafauna in eastern Ionian Sea coastal<br />
waters (c<strong>en</strong>tral Mediterranean). Biol. Conserv. 127:373–382.<br />
67. Bearzi, G., Politi, E., Agazzi, S., Gonzalvo, J., Costa, M., Bonizzoni, S., Politi, E.,<br />
Piroddi, C. & Reeves, R. 2008. Overfishing and the disappearance of short-beaked<br />
common dolphins from western Greece. Endangered Species. Res. Vol. 5: 1–12.<br />
68. Ferretti, F., Myers, R. A., Ser<strong>en</strong>a, F. & Lotze, H. K. 2008. Loss of <strong>la</strong>rge predatory<br />
sharks from the Mediterranean sea. Conservation Biology. Vol. 22. Issue 4: 952-<br />
964.<br />
69. C<strong>en</strong>t<strong>en</strong>era, R. Febrero 2008. Comunicación oral. I Jornadas <strong>de</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad <strong>de</strong><br />
pequerías españo<strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>tiburones</strong>. Madrid.<br />
70. Comunicación anónima.<br />
71. Sánchez Trujil<strong>la</strong>no, C. Febrero 2008. Mecanismos <strong>de</strong> control internacional<br />
(Docum<strong>en</strong>to estadístico). Comunicación oral. I Jornadas <strong>de</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad <strong>de</strong><br />
pequerías españo<strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>tiburones</strong>. Madrid.<br />
72. ICES. 2008. Report of the Working Group E<strong>la</strong>smobranch Fishes (WGEF), 3-6<br />
March. Cop<strong>en</strong>hag<strong>en</strong>, D<strong>en</strong>mark. ICES CM 2008/ACOM:16. 332 pp.<br />
73. ICCAT. Commission meeting - Antalya, 09-18 November 2006. Lista <strong>de</strong><br />
participantes. www.iccat.es.<br />
74. ICCAT. 16th Special Meeting of the Commission Marrakech, Maroc, 17-24<br />
November 2008. Lista <strong>de</strong> participantes. www.iccat.es.<br />
59
75. CITES. Fourte<strong>en</strong>th meeting of the Confer<strong>en</strong>ce of the Parties. The Hague<br />
(Nether<strong>la</strong>nds), 3-15 June 2007. Lista <strong>de</strong> participantes.<br />
http://www.cites.org/<strong>en</strong>g/cop/in<strong>de</strong>x.shtml<br />
76. CITES. Fourte<strong>en</strong>th meeting of the Confer<strong>en</strong>ce of the Parties. The Hague<br />
(Nether<strong>la</strong>nds), 3-15 June 2007. CoP14 Prop. 15.<br />
http://www.cites.org/<strong>en</strong>g/cop/14/prop/in<strong>de</strong>x.shtml<br />
77. CITES. Fourte<strong>en</strong>th meeting of the Confer<strong>en</strong>ce of the Parties. The Hague<br />
(Nether<strong>la</strong>nds), 3-15 June 2007. CoP14 Prop. 16.<br />
http://www.cites.org/<strong>en</strong>g/cop/14/prop/in<strong>de</strong>x.shtml<br />
78. Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to (CE) <strong>de</strong>l Consejo, nº 2015/2006 <strong>de</strong> 19 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 2006, sobre<br />
<strong>la</strong> fijación para 2007 y 2008 <strong>de</strong> <strong>la</strong>s oportunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>pesca</strong> para los buques<br />
comunitarios para ciertas especies <strong>de</strong> peces <strong>de</strong> profundidad.<br />
79. Guillermo Jiménez. 1970. En los mercados españoles se v<strong>en</strong><strong>de</strong> tiburón. La<br />
Vanguardia Españo<strong>la</strong>, 14 <strong>de</strong> marzo. Pág. 11. Pr<strong>en</strong>sa.<br />
80. TNS Demoscopia. Enero <strong>de</strong> 2009. Encuesta: “Spanish attitu<strong>de</strong> toward sharks”<br />
Wave 2.<br />
81. Propuestas <strong>de</strong> <strong>la</strong> comisión para 2009/2010 sobre oportunida<strong>de</strong>s para pesquerías<br />
profundas. IP/08/1441. Bruse<strong>la</strong>s, 1 octubre <strong>de</strong> 2008.<br />
82. Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to (CE) <strong>de</strong>l Consejo, nº 1359/2008 <strong>de</strong> 28 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 2008, sobre<br />
<strong>la</strong> fijación para 2009 y 2010 <strong>de</strong> <strong>la</strong>s oportunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>pesca</strong> para los buques<br />
comunitarios para ciertas especies <strong>de</strong> peces <strong>de</strong> profundidad.<br />
83. Shark Alliance. 19/12/08. Press release. EU Ministers act to protect angel sharks and<br />
<strong>en</strong>dangered rays.<br />
84. Report on the application of Council Regu<strong>la</strong>tion (EC) No 1185/2003 on the removal<br />
of fins of sharks on board vessels. (2006/2054(INI)). Committee on Fisheries.<br />
85. Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to (CE) <strong>de</strong>l Consejo, nº 43/2009 <strong>de</strong> 16 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 2009 por el que se<br />
establec<strong>en</strong>, para 2009, <strong>la</strong>s posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>pesca</strong> y <strong>la</strong>s condiciones correspondi<strong>en</strong>tes<br />
para <strong>de</strong>terminadas pob<strong>la</strong>ciones y grupos <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> peces, aplicables <strong>en</strong><br />
aguas comunitarias y, <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong> los buques comunitarios, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>más aguas<br />
don<strong>de</strong> sea necesario establecer limitaciones <strong>de</strong> capturas.<br />
86. NAFO. Report of the Fisheries Commission, 26th Annual Meeting,<br />
September 13-17, 2004, Dartmouth, Nova Scotia, Canada. NAFO/FC Doc. 04/17.<br />
Serial No. N5067.<br />
87. Shark Alliance. September, 2008. Press release. International Fishery Managers<br />
Leave Sharks and Skates at Risk.<br />
60
88. IOTC. Record of authorised vessels.<br />
http://www.iotc.org/English/record/search3.php#<br />
89. WCPFC. Record of fishing vessels. http://www.wcpfc.int/vrecord/search.php<br />
90. http://ec.europa.eu/fisheries/cfp/external_re<strong>la</strong>tions/rfos_es.htm<br />
91. http://ec.europa.eu/fisheries/cfp/external_re<strong>la</strong>tions/bi<strong>la</strong>teral_agreem<strong>en</strong>ts_es.ht<br />
m<br />
92. Ord<strong>en</strong> APA/1126/2002 <strong>de</strong> 13 <strong>de</strong> mayo por <strong>la</strong> que se establec<strong>en</strong> <strong>de</strong>terminadas<br />
condiciones a <strong>la</strong>s capturas <strong>de</strong> <strong>tiburones</strong>.<br />
61
ANEXO I: EVOLUCIÓN CRONOLÓGICA DE LAS PESQUERÍAS Y COMERCIO<br />
DE TIBURÓN EN ESPAÑA<br />
A continuación, se listan una serie <strong>de</strong> datos cronológicos que muestran <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s pesquerías y el comercio <strong>de</strong> tiburón <strong>en</strong> España (1,5,7,10,11,13,14,69).<br />
1997<br />
<br />
1999<br />
<br />
2000<br />
<br />
2001<br />
<br />
2002<br />
<br />
2003<br />
<br />
<br />
<br />
2004<br />
<br />
2005<br />
<br />
2006<br />
<br />
2007<br />
<br />
España realiza el mayor número <strong>de</strong> capturas anuales <strong>de</strong>l mundo llegando cerca <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
100.000 Tm.<br />
España se convierte <strong>en</strong> el mayor proveedor <strong>mundial</strong> <strong>de</strong> aletas <strong>de</strong> tiburón para Hong-<br />
Kong con unas 2.000 Tm. Por peso, esto supuso más <strong>de</strong> una cuarta parte <strong>de</strong> todo el<br />
mercado.<br />
Segundo puesto <strong>mundial</strong> <strong>en</strong> número <strong>de</strong> capturas anuales con 82.349 Tm.<br />
Segundo puesto <strong>mundial</strong> <strong>en</strong> número <strong>de</strong> capturas anuales con 77.103 Tm.<br />
Segundo puesto <strong>mundial</strong> <strong>en</strong> número <strong>de</strong> capturas anuales con 62.996 Tm.<br />
España se convierte <strong>en</strong> el lí<strong>de</strong>r <strong>mundial</strong> <strong>en</strong> importaciones <strong>de</strong> productos <strong>de</strong>rivados <strong>de</strong>l<br />
tiburón con el 15,10% <strong>de</strong>l global (<strong>en</strong> 1990 era sólo <strong>de</strong>l 4,57%).<br />
Segundo lugar <strong>mundial</strong> <strong>en</strong> exportaciones <strong>de</strong> productos <strong>de</strong> tiburón con el 13,36% <strong>de</strong>l<br />
total.<br />
Cuarto lugar <strong>mundial</strong> <strong>en</strong> volum<strong>en</strong> <strong>de</strong> capturas con 61.613 Tm.<br />
Realiza el 45% <strong>de</strong>l total <strong>de</strong> capturas <strong>de</strong> e<strong>la</strong>smobranquios <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión Europea con<br />
51.071 Tm.<br />
España sigue li<strong>de</strong>rando <strong>la</strong>s capturas <strong>de</strong> <strong>tiburones</strong> <strong>en</strong> Europa con unas capturas <strong>de</strong><br />
51.361 Tm.<br />
España <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ra <strong>en</strong> <strong>la</strong>s “I Jornadas sobre <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pesquerías <strong>de</strong><br />
<strong>tiburones</strong>” unas capturas <strong>de</strong> 56.175 Tm.<br />
España reconoce <strong>en</strong> <strong>la</strong>s “I Jornadas sobre <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pesquerías <strong>de</strong><br />
<strong>tiburones</strong>” unas capturas para el año 2007 <strong>de</strong> 58.159 Tm.<br />
62
ANEXO II: LEYES, ACUERDOS Y CONVENIOS CON RELEVANCIA PARA LA<br />
CONSERVACIÓN DE LOS ELASMOBRANQUIOS<br />
- SECCIÓN I: Leyes (nacionales) <strong>de</strong> protección <strong>de</strong> especies<br />
- SECCIÓN II: Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos EU: reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to finning y reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to TAC y cuotas<br />
- SECCIÓN III: Acuerdos y conv<strong>en</strong>ios internacionales<br />
SECCIÓN I: Leyes (nacionales) <strong>de</strong> protección <strong>de</strong> especies<br />
- ORDEN APA/1126/2002 <strong>de</strong> 13 <strong>de</strong> Mayo, por <strong>la</strong> que se establec<strong>en</strong> <strong>de</strong>terminadas<br />
condiciones a <strong>la</strong>s capturas <strong>de</strong> <strong>tiburones</strong>.<br />
Don<strong>de</strong> se establec<strong>en</strong> <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> capturas <strong>de</strong> los <strong>tiburones</strong>, con <strong>la</strong><br />
finalidad <strong>de</strong> evitar su sobreexplotación, inc<strong>en</strong>tivar su aprovechami<strong>en</strong>to integral<br />
y como alim<strong>en</strong>to humano, mediante <strong>la</strong> prohibición <strong>de</strong> <strong>la</strong> práctica <strong>de</strong>l corte <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s aletas, <strong>de</strong>scartando el resto <strong>de</strong>l cuerpo, <strong>de</strong> forma que <strong>en</strong> el peso global <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s capturas se integre el peso unitario <strong>de</strong> cada tiburón capturado,<br />
favoreci<strong>en</strong>do el control <strong>de</strong>l esfuerzo pesquero realm<strong>en</strong>te ejercido <strong>en</strong> esta<br />
pesquería.<br />
Artículo 1. Objeto y ámbito <strong>de</strong> aplicación.<br />
La pres<strong>en</strong>te Ord<strong>en</strong> ti<strong>en</strong>e por finalidad el establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s condiciones<br />
aplicables a <strong>la</strong>s capturas <strong>de</strong> <strong>tiburones</strong> al objeto <strong>de</strong> contro<strong>la</strong>r el esfuerzo <strong>de</strong><br />
<strong>pesca</strong> ejercido sobre esta especie y asegurar el máximo aprovechami<strong>en</strong>to<br />
posible <strong>de</strong> <strong>la</strong> captura.<br />
Estas condiciones serán <strong>de</strong> aplicación a todos los buques españoles <strong>en</strong> aguas<br />
sometidas a soberanía o jurisdicción nacional, <strong>en</strong> aguas <strong>de</strong> otros Estados y <strong>en</strong><br />
alta mar, así como a buques <strong>de</strong> países terceros <strong>en</strong> aguas españo<strong>la</strong>s.<br />
Artículo 2. Condiciones <strong>de</strong> <strong>la</strong>s capturas.<br />
1. En <strong>la</strong>s capturas <strong>de</strong> tiburón no podrá llevarse a cabo el corte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s aletas <strong>de</strong>l<br />
tiburón <strong>de</strong>scartando el resto <strong>de</strong>l cuerpo.<br />
2. Al objeto <strong>de</strong> verificar el peso global <strong>de</strong>l tiburón se aplicarán unos coefici<strong>en</strong>tes<br />
<strong>de</strong> conversión para <strong>de</strong>terminar <strong>la</strong> correspond<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre el número <strong>de</strong> aletas y<br />
el peso <strong>de</strong>l resto <strong>de</strong>l cuerpo.<br />
3. En el supuesto <strong>de</strong> t<strong>en</strong><strong>en</strong>cia a bordo, <strong>de</strong>sembarque, transbordo o transporte<br />
<strong>de</strong> aletas <strong>de</strong> tiburón sin el resto <strong>de</strong>l cuerpo o viceversa, <strong>de</strong>berán acompañarse<br />
<strong>de</strong>l docum<strong>en</strong>to acreditativo <strong>de</strong> <strong>la</strong> comercialización <strong>de</strong> cada parte, según<br />
corresponda.<br />
- Ley 42/2007, <strong>de</strong> 13 <strong>de</strong> diciembre, <strong>de</strong>l Patrimonio Natural y Biodiversidad<br />
Establece el régim<strong>en</strong> jurídico básico <strong>de</strong> <strong>la</strong> conservación, uso sost<strong>en</strong>ible, mejora<br />
y restauración <strong>de</strong>l patrimonio natural y <strong>de</strong> <strong>la</strong> biodiversidad. Tal y como reza el<br />
artículo 2, los principios que inspiran esta ley son (cita textual):<br />
a) El mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los procesos ecológicos es<strong>en</strong>ciales y <strong>de</strong> los sistemas<br />
vitales básicos, respaldando los servicios <strong>de</strong> los ecosistemas para el bi<strong>en</strong>estar<br />
humano.<br />
b) La conservación <strong>de</strong> <strong>la</strong> biodiversidad y <strong>de</strong> <strong>la</strong> geodiversidad.<br />
63
c) La utilización ord<strong>en</strong>ada <strong>de</strong> los recursos para garantizar el aprovechami<strong>en</strong>to<br />
sost<strong>en</strong>ible <strong>de</strong>l patrimonio natural y, <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s especies y <strong>de</strong> los<br />
ecosistemas, así como su restauración y mejora.<br />
d) La conservación y preservación <strong>de</strong> <strong>la</strong> variedad, singu<strong>la</strong>ridad y belleza <strong>de</strong> los<br />
ecosistemas naturales, <strong>de</strong> <strong>la</strong> diversidad geológica y <strong>de</strong>l paisaje.<br />
e) La integración <strong>de</strong> los requerimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> conservación, uso sost<strong>en</strong>ible,<br />
mejora y restauración <strong>de</strong>l patrimonio natural y <strong>la</strong> biodiversidad <strong>en</strong> <strong>la</strong>s políticas<br />
sectoriales.<br />
f) La preval<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> protección ambi<strong>en</strong>tal sobre <strong>la</strong> ord<strong>en</strong>ación territorial y<br />
urbanística y los supuestos básicos <strong>de</strong> dicha preval<strong>en</strong>cia.<br />
g) La precaución <strong>en</strong> <strong>la</strong>s interv<strong>en</strong>ciones que puedan afectar a espacios naturales<br />
y/o especies silvestres.<br />
h) La garantía <strong>de</strong> <strong>la</strong> información y participación <strong>de</strong> los ciudadanos <strong>en</strong> el diseño y<br />
ejecución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas públicas, incluida <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> disposiciones <strong>de</strong><br />
carácter g<strong>en</strong>eral, dirigidas a <strong>la</strong> consecución <strong>de</strong> los objetivos <strong>de</strong> esta Ley.<br />
i) La contribución <strong>de</strong> los procesos <strong>de</strong> mejora <strong>en</strong> <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo<br />
asociados a espacios naturales o seminaturales.<br />
- Catalogo Español <strong>de</strong> Especies Am<strong>en</strong>azadas<br />
Dep<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> ley anterior. En él se incluy<strong>en</strong> los taxones o pob<strong>la</strong>ciones<br />
am<strong>en</strong>azadas, distinguiéndose por categorías según se consi<strong>de</strong>r<strong>en</strong> am<strong>en</strong>azadas<br />
o <strong>en</strong> peligro <strong>de</strong> extinción.<br />
Actualm<strong>en</strong>te no lista ninguna especie <strong>de</strong> tiburón.<br />
- Ord<strong>en</strong>ación <strong>de</strong>l Sector Pesquero: En <strong>la</strong> ord<strong>en</strong>ación <strong>de</strong>l sector pesquero <strong>en</strong><br />
España ti<strong>en</strong><strong>en</strong> compet<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> manera jerárquica <strong>la</strong> Unión Europea, el estado<br />
español y aquel<strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s autónomas que t<strong>en</strong>gan <strong>de</strong>legadas <strong>la</strong>s<br />
compet<strong>en</strong>cias correspondi<strong>en</strong>tes. Sea <strong>de</strong>l nivel que sea, actualm<strong>en</strong>te, toda <strong>la</strong><br />
legis<strong>la</strong>ción aplicable al sector parte <strong>de</strong> una base contextual que ti<strong>en</strong>e <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta<br />
criterios <strong>de</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad y transpar<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l mercado. De esta forma, <strong>la</strong> Ley<br />
<strong>de</strong> Pesca Marítima <strong>de</strong>l Estado <strong>de</strong>l 26 <strong>de</strong> marzo (BOE 75, <strong>de</strong> 28/3/2001) expone<br />
que <strong>la</strong> explotación <strong>de</strong> los recursos pesqueros <strong>de</strong>be ser responsable, sost<strong>en</strong>ible y<br />
se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> aplicar <strong>la</strong>s medidas necesarias para proteger y conservar dichos<br />
recursos. En lo re<strong>la</strong>tivo al etiquetaje <strong>de</strong> especies, <strong>en</strong> sus artículos 77 y 78 se<br />
exige <strong>la</strong> correcta id<strong>en</strong>tificación, a nivel <strong>de</strong> especie, <strong>en</strong> todo el proceso <strong>de</strong><br />
comercialización. El incumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> este punto supone una infracción grave,<br />
como se observa <strong>en</strong> sus artículos 96 y 99. Esto se concreta <strong>en</strong> el Real Decreto<br />
RD 121/2004 <strong>de</strong>l 23 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero sobre <strong>la</strong> id<strong>en</strong>tificación <strong>de</strong> los productos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
<strong>pesca</strong>, <strong>de</strong> <strong>la</strong> acuicultura y <strong>de</strong>l marisqueo vivos, frescos, refrigerados o cocidos<br />
(BOE 31, <strong>de</strong> 5/2/2004). Este Real Decreto es <strong>la</strong> adaptación nacional <strong>de</strong><br />
difer<strong>en</strong>tes normativas comunitarias: Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to (CE) nº 104/2000 <strong>de</strong>l Consejo,<br />
<strong>de</strong>l 17 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong>l 2000; Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to (CE) nº2065/2001 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión,<br />
<strong>de</strong>l 22 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 2001 y el Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to (CE) nº2406/96 <strong>de</strong>l Consejo, <strong>de</strong>l 27<br />
<strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 1996, que es <strong>de</strong>rogado por el Real Decreto RD 331/1999 y<br />
que establece <strong>la</strong> normativa básica que se <strong>de</strong>be aplicar a todo el territorio<br />
nacional <strong>de</strong> etiquetaje y c<strong>la</strong>sificación <strong>de</strong> los productos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>pesca</strong>, afectando a<br />
todos los participantes <strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s etapas <strong>de</strong> comercialización, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
64
primera v<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> <strong>la</strong> lonja hasta el consumidor final. La d<strong>en</strong>ominación comercial<br />
y ci<strong>en</strong>tífica se establece <strong>en</strong> <strong>la</strong> Resolución <strong>de</strong>l 7 <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 2008 <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
Secretaría G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Pesca Marítima, por <strong>la</strong> que se establece y se publica el<br />
listado <strong>de</strong> d<strong>en</strong>ominaciones comerciales <strong>de</strong> especies pesqueras y <strong>de</strong> acuicultura<br />
admitidas <strong>en</strong> España. Existi<strong>en</strong>do toda esta legis<strong>la</strong>ción resulta difícil <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r<br />
cómo, t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do un amplio número <strong>de</strong> d<strong>en</strong>ominaciones comerciales para los<br />
<strong>tiburones</strong>, estos acostumbran a estar reducidos <strong>en</strong> grupos g<strong>en</strong>éricos,<br />
mezc<strong>la</strong>dos con otras especies o directam<strong>en</strong>te etiquetados como otras especies<br />
o como varios, peces óseos o incluso conjuntam<strong>en</strong>te con moluscos. Esto<br />
significa que toda <strong>la</strong> legis<strong>la</strong>ción anteriorm<strong>en</strong>te com<strong>en</strong>tada se incumple <strong>de</strong><br />
forma sistemática cuando hay <strong>tiburones</strong> <strong>de</strong> por medio.<br />
SECCIÓN II: Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos EU: reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to finning y reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to TAC y cuotas<br />
- REGLAMENTO (CE) Nº 1185/2003 DEL CONSEJO <strong>de</strong> 26 <strong>de</strong> Junio <strong>de</strong> 2003 sobre el<br />
cerc<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> aletas <strong>en</strong> los buques. En el año 2003 se impuso una prohibición<br />
<strong>de</strong> esta práctica para todos los barcos pesqueros <strong>de</strong> <strong>la</strong> UE o para todos los barcos<br />
que fa<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> aguas <strong>de</strong> <strong>la</strong> UE. Sin embargo, esta ley se ha mostrado que dicha ley<br />
parece ser insufici<strong>en</strong>te para el control real <strong>de</strong>l finning (1). Uno <strong>de</strong> los problemas es<br />
que, aunque <strong>la</strong> ley prohíba <strong>la</strong> amputación <strong>de</strong> aletas a bordo <strong>de</strong> los barcos, según el<br />
reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad europea (CE nº1627/94 <strong>de</strong>l 27/6/1994) se permite a<br />
los países <strong>la</strong> expedición <strong>de</strong> permisos especiales <strong>de</strong> manera excepcional para el<br />
procesami<strong>en</strong>to y un uso más efici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s partes <strong>de</strong>l tiburón (7,8,28). Por<br />
este motivo, el control real <strong>de</strong> dicha práctica se pier<strong>de</strong> ya que ambas partes<br />
(cuerpo y aletas) se pued<strong>en</strong> <strong>de</strong>scargar por separado y <strong>en</strong> puertos distintos.<br />
- REGLAMENTO (CE) Nº 520/2007 DEL CONSEJO <strong>de</strong> 7 <strong>de</strong> Mayo <strong>de</strong> 2007 por el que se<br />
establec<strong>en</strong> medidas para <strong>la</strong> conservación <strong>de</strong> ciertos stocks <strong>de</strong> especies altam<strong>en</strong>te<br />
migratorias y ali<strong>en</strong>ta a <strong>la</strong> liberación <strong>de</strong> <strong>tiburones</strong> vivos capturados <strong>de</strong> forma<br />
incid<strong>en</strong>tal, <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r a juv<strong>en</strong>iles. También insta a los estados miembros a <strong>la</strong><br />
reducción <strong>de</strong> los <strong>de</strong>scartes <strong>de</strong> <strong>tiburones</strong> mediante <strong>la</strong> mejora <strong>de</strong> <strong>la</strong> selectividad <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s artes y/o técnicas pesqueras.<br />
REGLAMENTO (CE) N° 43/2009 DEL CONSEJO <strong>de</strong> 16 <strong>de</strong> Enero <strong>de</strong> 2009 por el que se<br />
establec<strong>en</strong>, para 2009, <strong>la</strong>s posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>pesca</strong> y <strong>la</strong>s condiciones<br />
correspondi<strong>en</strong>tes para <strong>de</strong>terminadas pob<strong>la</strong>ciones y grupos <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong><br />
peces, aplicables <strong>en</strong> aguas comunitarias y, <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong> los buques comunitarios,<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>más aguas don<strong>de</strong> sea necesario establecer limitaciones <strong>de</strong> capturas. Los<br />
TAC (Totales Admisibles <strong>de</strong> Capturas) repres<strong>en</strong>tan <strong>la</strong>s capturas totales que se<br />
pued<strong>en</strong> extraer <strong>de</strong> un recurso durante un período especificado (g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te un<br />
año). Los TAC pued<strong>en</strong> distribuirse <strong>en</strong>tre los participantes <strong>en</strong> forma <strong>de</strong> cupos como<br />
cantida<strong>de</strong>s o proporciones específicas. En Europa, se divid<strong>en</strong> <strong>en</strong>tre los estados<br />
miembros como cuotas nacionales. Las especies <strong>de</strong> <strong>tiburones</strong> sometidas a gestión<br />
son: el cailón (Lamna nasus), <strong>la</strong> mielga (Squalus acanthias) y algunas especies <strong>de</strong><br />
rayas como <strong>la</strong> raya mosaico (Raja undu<strong>la</strong>ta), raya noriega (Dipturus batis), raya<br />
noruega (Dipturus nidaroesi<strong>en</strong>sis) y raya b<strong>la</strong>nca (Rostroraja alba). A<strong>de</strong>más<br />
65
contemp<strong>la</strong> ciertas medidas <strong>de</strong> protección para el angelote (Squatina squatina) y<br />
protección total para el tiburón peregrino (Cetorhinus maximus) y el tiburón b<strong>la</strong>nco<br />
(Carcharodon carcharias).<br />
- REGLAMENTO (CE) DEL CONSEJO Nº 1359/2008 <strong>de</strong> 28 <strong>de</strong> Noviembre <strong>de</strong> 2008,<br />
sobre <strong>la</strong> fijación para 2009 y 2010 <strong>de</strong> <strong>la</strong>s oportunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>pesca</strong> para los buques<br />
comunitarios para ciertas especies <strong>de</strong> peces <strong>de</strong> profundidad. Un grupo <strong>de</strong> especies<br />
<strong>de</strong> <strong>tiburones</strong> <strong>de</strong> gran profundidad está sometido a un TAC por este reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to.<br />
Son, Pejegato islándico (Apristuris spp.), Quelvacho (C<strong>en</strong>trophorus granulosus),<br />
Quelvacho negro (C<strong>en</strong>trophorus squamosus), Pailona (C<strong>en</strong>troscymnus coelolepis),<br />
Sapata negra (C<strong>en</strong>troscymnus crepidater), Tollo negro merga (C<strong>en</strong>troscyllium<br />
fabricii), Tollo pajarito (Deania calceus), Lija negra o carocho (Da<strong>la</strong>tias licha), Tollo<br />
lucero (Etmopterus princeps), Negrito (Etmopterus spinax), bocanegra (Galeus<br />
me<strong>la</strong>stomus), Pintarroja islándica (Galeus murinus) y Tiburón boreal (Somniosus<br />
microcephalus).<br />
SECCIÓN III: Acuerdos y conv<strong>en</strong>ios internacionales<br />
- CITES: Conv<strong>en</strong>ción sobre el Comercio Internacional <strong>de</strong> Especies Am<strong>en</strong>azadas <strong>de</strong><br />
Fauna y Flora Silvestres<br />
Establece el marco legal internacional para <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>l comercio <strong>de</strong> especies <strong>de</strong><br />
fauna y flora En Peligro <strong>de</strong> Extinción y <strong>la</strong> regu<strong>la</strong>ción efectiva <strong>de</strong>l comercio internacional<br />
<strong>de</strong> otras especies que pued<strong>en</strong> verse am<strong>en</strong>azadas <strong>en</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> dicha regu<strong>la</strong>ción. Dos<br />
especies <strong>de</strong> <strong>tiburones</strong> mediterráneas (tiburón peregrino (C. maximus) y tiburón b<strong>la</strong>nco<br />
(C. carcharias) se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong>l anexo II (Especies actualm<strong>en</strong>te no<br />
am<strong>en</strong>azadas <strong>de</strong> extinción pero cuyo comercio <strong>de</strong>be ser contro<strong>la</strong>do para evitar un uso<br />
incompatible con <strong>la</strong> superviv<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s especies).<br />
Para más información: www.cites.org<br />
- CMS: Conv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> Bonn sobre conservación <strong>de</strong> especies migratorias<br />
La CMS reconoce <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> que los países cooper<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> conservación <strong>de</strong><br />
animales que migran a través <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fronteras nacionales, dando una respuesta<br />
efectiva ante am<strong>en</strong>azas exist<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> toda el área <strong>de</strong> distribución <strong>de</strong> una especie. Los<br />
estados firmantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> Conv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> Bonn <strong>de</strong>berían <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r acciones para<br />
proteger <strong>de</strong> forma estricta <strong>la</strong>s especies En Peligro <strong>de</strong>l Anexo I, conservando o<br />
restaurando su hábitat, mitigando los obstáculos a sus migraciones y contro<strong>la</strong>ndo otros<br />
factores que puedan am<strong>en</strong>azar<strong>la</strong>s (CMS 2006). Se anima a los Estados <strong>de</strong>l área <strong>de</strong><br />
distribución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s especies <strong>de</strong>l Anexo II (especies migratorias con un estatus <strong>de</strong><br />
conservación <strong>de</strong>sfavorable que necesitan o se b<strong>en</strong>eficiarían <strong>de</strong> forma significativa <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
cooperación internacional) a que suscriban acuerdos regionales o <strong>mundial</strong>es para su<br />
conservación y gestión (CMS 2006). El tiburón b<strong>la</strong>nco y el tiburón peregrino están<br />
incluidos <strong>en</strong> los Anexos I y II <strong>de</strong> <strong>la</strong> CMS. En diciembre <strong>de</strong> 2008, se increm<strong>en</strong>tó el<br />
66
número <strong>de</strong> <strong>tiburones</strong> incluidos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s listas. Así, <strong>la</strong>s partes acordaron listar <strong>en</strong> el<br />
apéndice II a todas <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> marrajos (Isurus spp.) y cailón (Lamna nasus) y a<br />
<strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong>l hemisferio norte <strong>de</strong> <strong>la</strong> mielga (Squalus acanthias).<br />
Para más información: www.cms.int<br />
- CONVENIO DE BARCELONA: Conv<strong>en</strong>ción para <strong>la</strong> Protección <strong>de</strong>l Medio Ambi<strong>en</strong>te<br />
Marino y <strong>de</strong> <strong>la</strong> Región Costera <strong>de</strong>l Mediterráneo<br />
El conv<strong>en</strong>io <strong>de</strong> Barcelona fue adoptada <strong>en</strong> 1976 y <strong>en</strong>tró <strong>en</strong> vigor <strong>en</strong> 1978 seguido por<br />
una serie <strong>de</strong> importantes protocolos. Fue revisada <strong>en</strong> 1995 (PNUMA 2005). El<br />
Protocolo sobre Zonas Especialm<strong>en</strong>te Protegidas y Diversidad Biológica <strong>de</strong>l<br />
Mediterráneo <strong>de</strong>l Conv<strong>en</strong>io <strong>de</strong> Barcelona incluye a tres condrictios (el tiburón b<strong>la</strong>nco,<br />
el tiburón peregrino y <strong>la</strong> manta) <strong>en</strong> el Anexo II “Lista <strong>de</strong> especies am<strong>en</strong>azadas <strong>de</strong><br />
extinción o <strong>en</strong> peligro”. Malta y Croacia son los únicos estados <strong>de</strong>l Mediterráneo que<br />
han establecido <strong>en</strong> su legis<strong>la</strong>ción nacional algún tipo <strong>de</strong> protección legal para <strong>la</strong>s<br />
especies incluidas (tiburón b<strong>la</strong>nco, tiburón peregrino y manta).<br />
Para más información: www.unepmap.org<br />
- CONVENIO OSPAR (L<strong>la</strong>mado inicialm<strong>en</strong>te Conv<strong>en</strong>io <strong>de</strong> Oslo y París)<br />
El Conv<strong>en</strong>io OSPAR es el instrum<strong>en</strong>to legal actual que guía <strong>la</strong> cooperación internacional<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> protección <strong>de</strong>l <strong>en</strong>torno marino <strong>de</strong>l Atlántico NE. El trabajo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Conv<strong>en</strong>ción es<br />
dirigido por <strong>la</strong> comisión OSPAR, formada por repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong> 15 gobiernos (pares<br />
contratantes) y <strong>la</strong> Comisión europea, repres<strong>en</strong>tando <strong>la</strong> Comunidad europea. Seis<br />
especies <strong>de</strong> e<strong>la</strong>smobranquios están d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> su lista <strong>de</strong> especies am<strong>en</strong>azadas. La<br />
mielga (Squalus acanthias), cailón (Lamna nasus), pailona (C<strong>en</strong>troscymnus coelolepis),<br />
quelvacho negro (C<strong>en</strong>trophorus squamosus), quelvacho (C<strong>en</strong>trophorus granulosus) y<br />
los angelotes (Squatina spp.).<br />
Para más información: http://www.ospar.org<br />
- CONVENCIÓN DE BERNA: Conv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> Berna re<strong>la</strong>tiva a <strong>la</strong> Conservación <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
Vida Silvestre y <strong>de</strong>l Medio Natural <strong>en</strong> Europa<br />
El objetivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Conv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> Berna es conservar <strong>la</strong> flora y fauna silvestre y el medio<br />
natural, especialm<strong>en</strong>te cuando sea necesaria <strong>la</strong> cooperación <strong>de</strong> varios Estados (SGRST<br />
2003). El tiburón peregrino (Cetorhinus maximus), el tiburón b<strong>la</strong>nco (Carcharodon<br />
carcharias) y <strong>la</strong> manta (Mobu<strong>la</strong> mobu<strong>la</strong>r) están incluidos <strong>en</strong> el Anexo II <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
Conv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> Berna, lo que significa que se <strong>de</strong>berían tomar <strong>la</strong>s medidas a<strong>de</strong>cuadas<br />
para asegurar <strong>la</strong> especial protección <strong>de</strong> dichas especies (COE 2006). En el apéndice III<br />
constan, el marrajo (Isurus oxyrinchus), el cailón (Lamna nasus), <strong>la</strong> tintorera (Prionace<br />
g<strong>la</strong>uca), el angelote (Squatina squatina) y <strong>la</strong> raya b<strong>la</strong>nca (Raja alba). Cualquier<br />
explotación <strong>de</strong> fauna salvaje especificada <strong>en</strong> el apéndice III <strong>de</strong>be ser regu<strong>la</strong>da <strong>en</strong> ord<strong>en</strong><br />
<strong>de</strong> mant<strong>en</strong>er a <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones fuera <strong>de</strong> peligro (prohibición temporal o local <strong>de</strong><br />
explotación, normativa para su transporte o v<strong>en</strong>ta, etc.). Las Partes prohibirán <strong>la</strong><br />
67
utilización <strong>de</strong> medios no selectivos <strong>de</strong> captura o muerte que puedan ocasionar <strong>la</strong><br />
<strong>de</strong>saparición o perturbar <strong>la</strong> tranquilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> especie. Las especies listadas por <strong>la</strong><br />
Conv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> Berna se han añadido también a <strong>la</strong> Directiva Hábitats <strong>de</strong> <strong>la</strong> UE (Directiva<br />
92/43/CEE <strong>de</strong>l Consejo, <strong>de</strong>l 21 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 1992, re<strong>la</strong>tiva a <strong>la</strong> conservación <strong>de</strong> los<br />
hábitats naturales y <strong>de</strong> <strong>la</strong> fauna y flora silvestres).<br />
Para más información: http://conv<strong>en</strong>tions.coe.int/Treaty/EN/Treaties/Html/104.htm<br />
- CPOA: P<strong>la</strong>n <strong>de</strong> Acción Comunitario para <strong>la</strong> Conservación y Ord<strong>en</strong>ación <strong>de</strong> los<br />
Tiburones<br />
En 2008, <strong>la</strong> Comisión Europea publicó el borrador <strong>de</strong>l marco <strong>de</strong> un P<strong>la</strong>n <strong>de</strong> Acción<br />
Europeo para los Tiburones con el objeto <strong>de</strong> mejorar <strong>la</strong> información concerni<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s<br />
pesquerías, <strong>la</strong> biología y el comercio <strong>de</strong> los <strong>tiburones</strong>, así como acabar con <strong>la</strong><br />
sobre<strong>pesca</strong> y <strong>la</strong> práctica <strong>de</strong>l finning. En febrero <strong>de</strong> 2009, <strong>la</strong> Comisión Europea adoptó<br />
dicho P<strong>la</strong>n. El P<strong>la</strong>n <strong>de</strong> Acción Comunitario fue creado sigui<strong>en</strong>do <strong>la</strong> línea <strong>de</strong>l PAI-<br />
Tiburones (P<strong>la</strong>n <strong>de</strong> Acción Internacional para <strong>la</strong> Ord<strong>en</strong>ación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pesquerías <strong>de</strong><br />
Tiburones) que fue <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do por <strong>la</strong> FAO <strong>en</strong> 1999 d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong>l marco <strong>de</strong>l “Código <strong>de</strong><br />
Conducta para <strong>la</strong> Pesca Responsable” <strong>en</strong> respuesta a <strong>la</strong> solicitud realizada <strong>en</strong> CITES <strong>la</strong><br />
resolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> Conf. 9.17 (Fowler y Cavanagh 2005a). El PAI Tiburones está basado <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong>s Directrices Técnicas (FAO 2000) dirigidas a políticos y <strong>de</strong>cidores asociados a <strong>la</strong><br />
conservación y ord<strong>en</strong>ación <strong>de</strong> los Condríctios. Su objetivo es asegurar <strong>la</strong> conservación y<br />
ord<strong>en</strong>ación <strong>de</strong> los <strong>tiburones</strong> (y especies re<strong>la</strong>cionadas) y su uso sost<strong>en</strong>ible a <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo.<br />
Para más información:<br />
http://ec.europa.eu/fisheries/cfp/managem<strong>en</strong>t_resources/conservation_measures/sh<br />
arks/introduction_es.htm<br />
http://www.fao.org/fi/website/FIRetrieveAction.do?dom=org&xml=ipoa_sharks.xml<br />
- UNCLOS (United Nations Conv<strong>en</strong>tion on the Law of the Sea): Conv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
Naciones Unidas sobre el Derecho <strong>de</strong>l Mar<br />
Proporciona un marco para <strong>la</strong> conservación y gestión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pesquerías y para otros<br />
usos <strong>de</strong>l mar otorgando a los estados costeros el <strong>de</strong>recho y <strong>la</strong> responsabilidad <strong>de</strong><br />
gestionar y utilizar los recursos pesqueros situados d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> sus aguas jurisdiccionales<br />
(<strong>la</strong>s aguas territoriales, que pued<strong>en</strong> ext<strong>en</strong><strong>de</strong>rse hasta 12 mil<strong>la</strong>s náuticas). La CNUDM<br />
también reconoce el <strong>de</strong>recho <strong>de</strong> los Estados Costeros a rec<strong>la</strong>mar una Zona Económica<br />
Exclusiva (ZEE) <strong>de</strong> hasta 200 mil<strong>la</strong>s náuticas. El objetivo <strong>de</strong> gestión adoptado por <strong>la</strong><br />
CNUDM (Artículo 61(3)) es el <strong>de</strong>l máximo r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to sost<strong>en</strong>ible, cualificado por<br />
factores medioambi<strong>en</strong>tales y económicos. Las cláusu<strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> CNUDM re<strong>la</strong>cionadas<br />
directam<strong>en</strong>te con <strong>la</strong> conservación y gestión <strong>de</strong> los <strong>tiburones</strong> incluy<strong>en</strong> <strong>la</strong> obligación<br />
impuesta sobre los Estados Costeros <strong>de</strong> asegurar que los stocks que se hal<strong>la</strong>n <strong>en</strong> sus<br />
aguas territoriales no se vean am<strong>en</strong>azados por <strong>la</strong> sobreexplotación. El tiburón b<strong>la</strong>nco y<br />
el tiburón peregrino están incluidos <strong>en</strong> los Anexos I y II.<br />
Para más información: www.un.org/Depts/los/in<strong>de</strong>x.htm<br />
68
- UNEP RAC/SPA (United Nations Environm<strong>en</strong>t Programme): C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Activida<strong>de</strong>s<br />
Regionales para Zonas Especialm<strong>en</strong>te Protegidas <strong>de</strong>l Programa <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones<br />
Unidas para el Medio Ambi<strong>en</strong>te (PNUMA CAR/ASP)<br />
En 2003, el C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Activida<strong>de</strong>s Regionales para Zonas Especialm<strong>en</strong>te Protegidas <strong>de</strong>l<br />
Programa <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas para el Medio Ambi<strong>en</strong>te (PNUMA CAR/ASP), <strong>en</strong><br />
co<strong>la</strong>boración con el C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Cooperación <strong>de</strong>l Mediterráneo y el Grupo Especializado<br />
<strong>en</strong> Tiburones <strong>de</strong> <strong>la</strong> UICN <strong>de</strong>sarrolló un P<strong>la</strong>n <strong>de</strong> Acción para <strong>la</strong> Conservación <strong>de</strong> los Peces<br />
Carti<strong>la</strong>ginosos (Condrictios) <strong>en</strong> el Mediterráneo.<br />
El P<strong>la</strong>n <strong>de</strong> Acción fue <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do <strong>en</strong> línea con muchos <strong>de</strong> los instrum<strong>en</strong>tos<br />
internacionales y regionales re<strong>la</strong>tivos a <strong>la</strong> conservación y ord<strong>en</strong>ación <strong>de</strong> los <strong>tiburones</strong><br />
<strong>en</strong> el Mediterráneo expuestos <strong>en</strong> esta sección, incluy<strong>en</strong>do el Protocolo sobre Zonas<br />
Especialm<strong>en</strong>te Protegidas y Diversidad Biológica (Conv<strong>en</strong>io <strong>de</strong> Barcelona), el PAI-<br />
Tiburones <strong>de</strong> <strong>la</strong> FAO y el Acuerdo <strong>de</strong> Stocks <strong>de</strong> Peces <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas (PNUMA<br />
PAM CAR/ASP 2003). El tiburón peregrino y <strong>la</strong> gran raya manta se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> el<br />
apéndice II.<br />
Para más información: http://www.rac-spa.org/<br />
69
ANEXO III: MAPAS DE INTERÉS<br />
MAPA DE LAS ZONAS FAO DE CAPTURA (Fu<strong>en</strong>te FAO)<br />
Atlántico Noroeste: Zona FAO 21.<br />
Atlántico C<strong>en</strong>tro-Este: Zona FAO 34.<br />
Mar Negro: Zona FAO 37.4.<br />
Atlántico Noreste: Zona FAO 27.<br />
Atlántico Suroeste: Zona FAO 41.<br />
Océano Índico: Zona FAO 51 y 57.<br />
Mar Báltico: Zona FAO 27, IIId.<br />
Atlántico Sureste: Zona FAO 47.<br />
Océano Pacífico: Zona FAO 61, 67, 71, 77, 81 y 87.<br />
Atlántico C<strong>en</strong>tro-Oeste: Zona FAO 31.<br />
Mar Mediterráneo: Zona FAO 37.1, 37.2 y 37.3<br />
Antártico: Zona FAO 48, 58 y 88.<br />
70
MAPA DE LAS ZONAS ICES (Fu<strong>en</strong>te ICES)<br />
71
MAPA DE LAS ZONAS ICES (AREA MAR BÁLTICO)<br />
72
MAPA DE LAS ZONAS ICES (NW EUROPA)<br />
73
SUBMON es una <strong>en</strong>tidad <strong>de</strong>dicada a <strong>la</strong> realización <strong>de</strong><br />
proyectos y estudios <strong>en</strong> el ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong> conservación<br />
y <strong>la</strong> divulgación <strong>de</strong>l medio marino.<br />
En este s<strong>en</strong>tido, se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n tres líneas <strong>de</strong> trabajo<br />
especializadas y complem<strong>en</strong>tarias que dan un servicio<br />
integral <strong>en</strong> <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> “proyectos a medida”,<br />
re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong> conservación y <strong>la</strong><br />
gestión <strong>de</strong>l ecosistema marino.<br />
Cada línea <strong>de</strong> trabajo <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> un área concreta <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
<strong>en</strong>tidad, integrada por técnicos especializados que forman<br />
un equipo multidisciplinar compuesto por biólogos,<br />
veterinarios, ing<strong>en</strong>ieros y educadores ambi<strong>en</strong>tales.<br />
Se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n servicios <strong>en</strong> tres líneas <strong>de</strong> trabajo:<br />
• Biología/medicina <strong>de</strong> <strong>la</strong> conservación<br />
• Educación y formación<br />
• Comunicación y s<strong>en</strong>sibilización<br />
SUBMON<br />
Conservación, Estudio y Divulgación <strong>de</strong>l Medio Marino<br />
Rabassa 49-51 Loc-1<br />
08024 Barcelona<br />
Telf/Fax: +34 93 213 58 49<br />
www.submon.org